MASTER
NEGATIVE
NUMBER
00-248.15
MICROFILMED 2003
THE CLASSICS LIBRARY
UNIVERSITY OF ILLINOIS
AT URBANA-CHAMPAIGN
URBANAJL 61801
AS PART OF THE
DITTENBERGER-VAHLEN
CIC 6 PRESERVATION GRANT
PROJECT
Funded by the National Endowment for the
Humanities
Reproduction may not be made without
permission from The Classics Library,
University of lllinois at Urbana-Champaign.
COPYRIGHT STATEMENT
The copyright law of the United States (Title 17, United States Code) governs the making of the photocopies or other reproductions of copyrighted material including foreign works under certain conditions. In addition, the United States extends protection to foreign works by means of various internatlonal conventions, bllateral agreements, and proclamations.
Under certain conditions specified in the law, libraries and archives are authorized to furnish a photocopy or otherreproduction. One of these specified conditions is that the photocopy or reproduction is not to be "used for any purpose other than private study, scholarship, or research." If a user makes a request for purposes In excess of "fair use," that use may be liable for copyright infringement.
The institution reserves the right to refuse to accept a copy order If, In Its judgment, fulfillment of the order would Involve violation of the copyright law.
AUTHOR: Rosenstock, Paul
TITLE: De Donato, Terentii, et Servio, Vergilii explicatore, syntaxeos latinae interpretinbus
PLACE: Marggrabovae
DATE: 1886
BIBLIOGRAPHIC RECORD TARGET
The Classics Llbrary Unlverslty of lllinols at Urbana-Champalgn
CIC 6 / NEH Dlttenberger-Vahlen Microfllming Project
Storage Number : rO-c^^& . l^
De Donato, Terentii^ et Servio, Vergilii esq^licatore ^ syntaxeos latinae interpretibus
Author(s) : Rosenstock, Paul. Publication : Marggrabovae , Year: 1886 Description: 2 p. . ^ 48 p. Language : Latin
SUBJECT(S) Named Person:
Donatus , Aelius . Terence .
Servius, 4th cent. Virgil . Note(s): Dissertation: Inaug.-Diss. — Konigsberg.
OCLC: 16221117
Technical Microfllm Data
Mlcrofllmed by
Preservatlon Resources
Bethlehem, PA
On behaif of
The Classlcs Llbrary
Unlverslty of lillnols at Urbana-Champalgn
Urbana, IL
Film Size: 35mm mlcrofllm
Reductlon Ratlo: / 0 : jL
Image Piacement: Ia (fi^ IB IIB Date filmlng began: \2.'Tb -Q^ Camera operator: j^ - C^^Z^
irregularities
l\/IN 00-248.15
De Donato, Terentii, et Servio, Vergilii explicatore,
syntaxeos latinae interpretinbus
Missing Pages: Pages 1 7-32
svA
^.
'\/, j>ii
j^/
^^1%
■**.
4f.
>
*5/
>
A^^
■^.
Ul
o
3 3
o o
3 3
o
00 S
fo
S
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefgtii|klmnopqrstuvwxyz 1234567890
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 1234567890
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ
abcdefghijklmnopqrstuvwxyz
1234567890
ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 2.5 mm 1234567890
^o
&
^^
fe
'4$-^.
p„
?^
&
fe
m
O
O -o m -o
m
O m
),f / ■ ^ . v^ir^*
Of THC iet.14 ^
m IWiTO, mENTIir^rSERVIO, VERGILII EmiGAtORE, S7NTAXE0S LATINAE ' "' INTERPRETIBUS. y
DISSERTATIO DfAUGIJRALIS
QUAM
{•0N8ENSU KT AUCJ^ORITATE
AMPLISSIMI PHILOSOPHORUM ORDINIS
IN
ALMA LITTEEAEUM UNIVEESITATE ALBEETINA
3IEGIM0NTANA
wuMMos r\ riiiLOsopniA honohes .'
RITE CAPESSENOOS
DIE XXy. MEXSIS AUGISTI A. MDCCCLXXXVI
IIORA XII
UNA (UTM TIIESmUS ADIKCTIS
rUBUCE DEFENDET
AUCTOR
PAULUS ROSENSTOCK
REGIMONTANUS
AWi^SARIORUM l'ARTES S USC 1 1* 1 K N 'I'; 'IhAWS BAX']IIERT, 1)R1>. PHIL. ^RITZ WRIEDT, CANI). THEOL.
|
ii: ^^ ■ ■ . . |
|
|
'■* ■•.- ' . |
|
|
W^J-'-i:' ;^- |
• ■ |
|
■litei^&: |
■ ' ,'t' . |
MABaaBABOVAE.
E X 0 F F 1 CI N A C Z Y 0 A N I A N A.
.•v^j, j»*
.i«*Jii^.
DE
DONATO, TERENTII, ET SERVIO, VERGILII i' EXPLICATORE, SYNTAXEOS LATINAE
INTERPRETIBUS.
DISSERTATIO IXAUGTJRALIS
<'onse\,<l: k'I' au( "roiiri'A'1'1-; AMPLISSIMI rHILOSOPHOR.U]\I ORDINIS
/ IN
ALMA LITTEEARUM UNIVEESITATE ALBERTINA
IIKGIjMONTANA
AP
,-<b'M.M().^ I\ rillLC),S01'HlA I10\ORKS
RITK ( APESSENnoS
DIE XXV. MEXSIS Al UISTI A. 3II)(X(!LXXXVI
IIOUA XI 1
LXA CCM 'rHKSlIJCS A1»1K( "l'IS
rrnucE pefe.ndet
ALCTOR
PAULUS ROSENSTOCK
REGIMONTANrS
wr- ■- ■ ~
^f ADVKUSA iUOUCM l'Airi'KS S CS C 11" 1 K N 1';
'^*- . IIAWS BAilMJERT, DUl). IMllK.
OFRITZ WRIKDT, CWI). 'i-llKOK.
MARQ&RABOVAE.
E X 0 F F 1 C I N A C Z 'i r; a N I A N A.
rP"W?»5!ffWIB(|TO
I
f^g^sJT^- ^y"-. ■ .. ■ -■•_■• n ■ ■ : ^^■Ti
\
MATEI OPTIMAE
s.
1
r
-■.-■^ -^. ^W^T^.JJJ^
Initio anni 1884 amplissimus philosophonim ordo qui est in hac alma universitate Albertina ad hanc rem quasi certatim dissertationibus pertractandam praemio proposito eos qui antiquitatis studiis exco- lendis operam navant incitavit:
„Grammatici latini, in primis Vergilii et Terentii interpretes, quae de syntaxi linguae latinae tradiderunt, colligantur collecta recteque disposita ita iudicentur, ut quibusnam potissimum ex fontibus illi hortulos suos irrigarint, liquido appareat."
Et perquam feliciter hoc certamen mihi cessit: digna enim visa est commentatio mea doctissimis iu- dicibus, quam praemio omarent. —
Atque illud quidem statim elucet universam rem in duas distribuendam esse partes, quarum una in coUigendis recteque disponendis omnibus locis ad syn- taxin latinam pertinentibus constat, altera versatur in disquisitione critica, qua num hi loci omnes aliqua coniunctione sint copulati pendeantque invieom erit statuendum. Et cum pars prior modo angustioribus modo latioribus finibus secundum unius cuiusqtie in- genium indolemque possit circumscribi, ego quidem, quia fines istos quam latissime extendendos censui —
l
•' ■^i;»-'''! '-. ' !-! fv|l|l.
— 2 —
si ita dicere licitum est — ab initio grammaticorum apud Romanos studiorum usque ad eoruni obliteratio- nem lioc est a Varrone usc^ue ad Priscianum quae- cunque nobis restant scripta grammatica, nihil curans utrum exstarent integra an decurtata, perscrutatus sum, ut quidquid ad syntaxin latinam referendum esse putarem et componerera et distribuerem.
Cum vero lioe opus ad niinis amplum spatium accreverit, quoniam plerosque locos verbotenus exscripsi, exiguam modo eius partem ,,de Donato et Servio syn- taxeos latinae interpretibus" foras emitto.
Quodsi quaerimus, quid veteres „syntaxin" esse opinati sint, Priscianus lianc vocem idem quod „con- structionem'^ valere declarat. Et vero „constructio" amplectitur quidquid in grammaticorum latinorum libris iion ad grammaticam rhetoricam lexicographiam orthographiam prosodiam pertinet. Item quaecunque recentiores de periodis enuntiatisve conserendis tra- didere, nihil aliud spectant nisi antiquam istam „con- structionem". Cogitantibus igitur nobis, quadere primum nobis sit disserendum, occurrit ut agamus de oratione eiusque partibus, namque ut qua constructione singulae orationis partes inter sese sint coniunctae cognoscamus, quas veteres grammatici partes orationis nominaverint quin perspiciamus dilucide facere non possunius ut secundum eos quomodo singula dividenda sint constituamus. Cumque gramniaticorum plerique, de quibus ne sim longus dico Probum Donatum Pris- cianum in eo consentiant ut octo partes orationis
::^ 3 —
Statuant primum opusculi nostri caput optime has oeto partes orationis secuti disponemus, ita ut qiiasi qtiaindftm introductionem pr^efationemve capi{.uluni praemittamus in quo qua ratione in periodis oratio- nis partes et ponendae sint interse et componendae inquiramus. Sequitur illud ipsum de quo nobis ut agamus propositum est quod antea dixi octies esse di- videndum. Quoniam vero de peculiari pronominis constructione nihil aliud dici potest nisi eam plane consentire cum nominis, cuius loco adhibetur, con- structione, septem restant capita quorum est longe amplissimum quod est de verbo, quia non modo eius constructionem sed etiam quidquid ad significationem et tempora modosque verbi aptum in scriptis aucto- rum nostrorum repertum est huc nobis esse conge- rendum arbitrati sumus. Utque hoc longe amplissi- mum, ita caput de interiectionibus multo minimum occupasse spatium nemo mirum ducet quippe de eius constructione duos tantum Prisciani locos eruere po- tuerimus.
Subdimus conspectum ex quo quam prioris par- tis dispositionem nobis adhibendam esse crediderimus optime intellegatur :
A. 1) de oratione eiusque partibus,
2) de ordinatione verborum inter se,
3) de coniunctione partium orationis inter se.
B. 1) de nominum constructione,
2) de praepositionum constructione,
3) de participioriim constructione.
. -r^i-iji^^c-tTW^
— 4 —
4) a. de verborum constructione, b. 1) de significatione \
2) de temporibus J. verborum,
3) de modis j
6) de coniunctionum constructione,
6) de adverbiorum constructione,
7) de interiectionum constructione.
Inter nomen et verbum ideo posuimus partici- pium quod cum ad utrumque pertinere postea vide- amus facillime ut ab illo ad hoc transeamus efiicit. Adverbia vero propterea a verbis seiunximus, et quod haec id quod maxime consentaneum est sequuntur coniunctiones et quod cum agemus de adverbiorum constructione, ea quae de locorum temporumque defi- nitionibus constant apponenda nobis esse visa sunt. Etenim veteres illa inter adverbia rettulere, quamquam mininie definitioni illi, quam adverbiis applicaru^nt, convenire posse videantur.
^\a]^
„Terentii et Vergilii interpretum frag- menta syntactica''.
A. T. De oratione eiusque partibus.
Servii comm. in Verg. Aen. V. 19: nomen et adverbium plerumque in se transeunt: no- men in adverbium (VII. 399) „torvumque repente
— 6 —
clamat", id est torve: item adverbium in nomen, ut (georg. 111. 326) dum „mane" novum accepta decli- natione factum est nomen, sic Persius [V. 68] „iam cras hesternum consumpsimus ; ecce aliud „cras". sed nomen cum adverbium esse coeperit, declinatur: unde ait Plautus (mostell. 111. 2,80) „a mani ad vesperum". „a mane" autem propter triptoton non dixit: cum enim in alienum ius transeunt hae partes, non suis sed earum ad quas transierint, utuntur potestatibus, dumtaxat in declinatione. nam temporum rationem suam reservant.*) A. II. De verlioruin ordinatione intcr se. Aelii Donati comm. in Terentii: Ad. prol. 15 nam, incipiendi vim habet modo. And. I. 1,28 quod plerique omnes. Haec adiectio dici- tur in primo posita loco. Adiectiones vero aut in prima parte orationis, aut in ultima adiciuntur. Servii comm. in Verg.:
Aen. I. 32 maria omnia circum. in fine accentum ponimus contra morem latinum: sed corruptio hoc facit; namque praepositio postposita corrupta est sine dubio.
Aen. 1. 181. Anthea si quem . . . usus est hoc genere elocutionis, quo et Terentius, qui dixit (Andria 1. 1,28**) „quod plerique omnes faciunt adulescentuli". atqui nihil tam contrarium, omnes enim generale est, plerique speciale: ordo ergo est, quod omnes faciunt adulescentuli, ut animum ad aliquod studium ad-
*) cf. Pompei comni. p. 13G K. **) cf. Donati commeiit. ad. h. v.
rv »-'■'« /*.,i; '/-tffSli^lip^
-- 6 -
iungant, plerique equos alere, jjlerique canes. aut eerte „quem" vacat, ut superius diximus istas frequenter vacare particulas, ut ipse Vergilius (Aen. X. 861) „res si qua . . . ulla est" nemo enim dicit „si qua uUa", sed „si ulla". vacat ergo „qua" . . . ergo „si quem videat" pro ,,si videat'' posuit, cui contrarium ponebant ve- teres, ,nullum", id est ,,si quem vidisti" „nullum vidi" pro ,,non vidi",
Aen. XI. 24. Ite, ait . . . \atiose in media ora- tione ,,ait" positum critici notant.
Georg. IV. 445 . . . hodie . . . ,,nam" particula postponitur, antea praeponebatur. Terentius in Phor- mione (V. 1,5): „Nam quae est haec anus, a fratre egressa meo?"
A. III. Dc coniunctionc partium orationis
intcr sc.
Donati comm. in Terentii.
Adelp. IV. 4,24 non placet illud, ubi duae dis- tinctiones sunt : unde ,,aperite" est una, altera ,,aliquis" . . . Proprie enim veteres et quis, et aliquis, et quis- quam non observabant quo genere aut quo numero declinarent.*) Et est d^-/aij\i6^ [synthesis Plauto fa- miliaris. Pseud. V. 1,37: ,,Aperite, aperite, heus, Simoni me adesse quis nunciate].
Eun. IV. 3,7. Absente nobis turbatum est domi. Aut subdistinguendum est, et subaudiendum „me", aut dpyaiano; figura est ,,absente nobis" pro „nobis
(•r. Prisciani iiistit. irriimm. iih. X Vl[. 157 et iib. XVIII. -iU».
iij^H^^iiA^j..T*y.^^-r .^y-yc*^^,-*"»'-
absentibus" . . . cum sic dicit, pro praepositione ponit „absente": ac sic diceret „coram amicis".*) Servii comm. in Vergilii:
Aen. 1. 17. sane ,,liic illius arma, hic currus fuit" quotienscumque nomina pluralis et singularis numeri conectuntur, respondemus viciniori, ut ecce hoc loco currui, non armis respondet. eadem et in diversis generibus est observatio, ut magis vicino, sive mas- culinum sit sive femininum, respondeamus, ut puta „vir et mulicr magna ad me venit". si auteni plurali numero velimus uti, ad masculinum transeamus ne- cesse est, ut ,,vir et mulier magni ad me venerunt".
Aen. I. 144. adnixus zeugma est, ,,adnixi" enim debuit dicere, ut paulo post (A. I. 399) haud aliter puppesque tuae pubesque tuorum, aut portum tenet. Ergo ,,adnixus" ad Tritonem tantum pertinet.
Aen. J. 160. Locus subaudis „quem", ut superius (A. I. 12) ;,urbs antiqua fuit". et sciendum est, quia, quotiens praemittimus nomen cuiuslibet generis et interposito pronomine (proprium) sequitur nomen alte- rius generis, medium illud pronomen proprii nominis genus sequitur, ut Sallustius (Cat. 55,3) ,,est in carcere locus, quod TuUianum appelatur". ecce proprio iunxit, non appellativo; Tullianura enim proprium est, carcer appellativum. si autem utraque nomina appellativa fuerint, licenter cui volumus respondemus.
Aen. 1. 378. ex hoste penates optinia locutio est, plusque significat de pluralitate ad singularitatem
*) cf. Prisciaiii iustit. artium lib. XVIII. 2U0.
■ '■ •>^T'*3i^??^--:^
8
transire, ut „veiior multiB canibus" et „raulta cane". ut Horatius (epod. II. 31) „aut trudit acres hinc et hinc multa cane apros in obstantes plagas". —
Aen. I. 553. „80ciis et rege recepto". syllepsis per numeros, ut (Aen. I. 16) ,,hic illius arma, hic currus fuit". —
Aen. II. 387. ,,Qua prinia inquit fortuna". non „quae prima", sed „qua primum". est autem hypallage, ut (Aen. VI. 268) „ibant obscuri sola sub nocte" pro ,,ipsi soli": quae fit non ornatus causa, ut (Aen. I. 212) „pars in frusta secant", sed necessitatis.
Aen. II. 392. ,,insigne decorum". ornamentum de- corum: non enim sunt duo epitheta, quod apud La- tinos vitiosum est. fecit hoc tamen Vergilius in paucis versibus, qui tamen emendati sunt, ut (buc. 111. 38) ,,lenta quibus torno facili super addita vitis". —
Aen. III. 70 . . . fecit autem hoc prope in decem versibus.
Aen. JJl. 269. ,,ventusque gubernatorque vocabat". honestius hac elocutione per pluralem utimur nume- rum, licet possit et singularis esse.
Aen. IV. 224. „Tyria Carthagine". quasi homini, ita civitati epitheton patrium dedit.
Aen. IV. 462. ,,sola bubo" . . . sane „sola" contra genus posuit. Lucanus (V. 396) ,,et lactae iurantur aves bubone sinistro", item Ovidius (metam. V. 550) „infandus [ignavus] bubo [X. 453. funereus bubo]. et hoc est in usu, sed Vergilius mutavit, referens ad avem: plerumque enim genus relicta specialitate a ge-
T^W^JWgrs
- 9 -
nerali sumimus, ut si' dicas „bona turdus" referendo •ad avem: item si dicas „prima est a" id est litera, cum „a" sit neutri generis.*)
Aen. IV. 697. „sed misera ante diem" non est con- trarium quod dicit in decimo (467) „stat sua cuique dies": nam, ut saepe diximus, secundum sectas loqui- tur; et hoc secundum alios, illud secundum alios dic- tum est; quamquam grammaticae responsioni possit sufficere (buc. X. 69) ,,omnia vincit amor".
Aen. VIII. 209. ,,atque hos". quotiens masculinum et femininum iunguntur, haec disciplina est, ut, etiam si posterius est femininum, masculino respondeamus.
Aen. VJI. 477. „speculata locum quo litore". pro- nomen pro nomine ponitur, non pro nominibus: unde modo nove inter duo nomina unum pronomen posuit; nam recte „quo loco" diceret. et hoc semel tantum facit.
Ecl. III. 1. ,,cuium pecus" . . . antique ait, vitans oiiotoTsXsaxov ne diceret cuius pecus: quod modo trium est generum. Antiqui dicebant, sicut meus mea meum, sic cuius cuia cuium. Terentius Eun. (JJ, 3,29): ,,Quid virgo cuia test?" ' G. 111. 539. „Timidi Damae". Mutavit genus,
ut vitaret onotoxsleuxov. Horatius (Od. I. 2) „et superiecto pavidae natarunt aequore damae".
E. in. 38. „Quibus torno facilis".**) Donatus sic legit. Legitur tamen et „torno facili", ad exclu-
*) cf. [Scrgii]explan.inl)oiiatiui'tcin (wr.lat.VI.p.494,25sqq.K.) **) cf. G. IV. 19 et 370,
- 10 —
denda duo epitheta, quod est in latinitate vitiosum, si. sit, lenta facilis vitis.
E. ]]1. 34. ,,Nec nos moveat, quod alter dixit de fe- mina: nam et in subauditione ponuntur ea, quae non possimus dicere, et scimus: quia, quotiens liaec duo genera iunguntur, masculinum praeponderet feminino.
A. XII. 897. campo quod forte iacebat, limes agro positus. Secundum artem propiori respondet. Sic Sallustius (Catil. 65): .,Est in carcere, quod Tullianum appellatur.*)
II. I. Ilc nominuin constrnclionu. Donati commeiit. in Terentii:
Andr. prol. 10. libertus ad aliquid dicitur.
Andr. I. 1,129. Etbene ,,eaabillo" dixit ,,iniuria"'. Certissimani enim notat personam, quae debeat pro iniuriis poenas solvere. Quod si dixisset ,,iniuriam eius", d[icp'.fifA'av fecisset, utrum quam passus est ab alio, an quam ipse aliis intulit.
Eun. 1]]. 5,9. ,,Ab eo" amat Terentius pro ,,eius" ponere.
And.V. 4,38. Dignuses . . . odium. Autaccusativus pro ablativo casu est pofeitus, pro ,,odio", aut . . .
Eun. II. 2,43. ,,Animi" pro ,,animo" dvTizTojo!; veterum: qui ,,ingens es virium", et ,,dives es opum" amabant dicere.
Phor. IV. 3,18. fugitans litium. genetivo casui. vim nominis habet „fugitans litium".**)
*) cf. Hervii iii \'erg. Aeii. I. KJU coinmeiit.
**) cf. Prisciaiii iiistit. graiuinut. XVIIT. 21 et IHS.
w^f^sr^r:]' ■■■■••■,:■.
— 11 —
Hec. III. 4,7. dies triginta. Accusativus casus plenum numerum et continuationem rei significat. Servii comment in Vergilii:
Aen. I. 14. „dives opum'* modo tantum dives dicimus, antiqui adiungebant cuius rei, ut dives equum, dives pictai vestis et auri iungentes tantum genitivo casui.
Aen. I. 96. „fortissime gentis" antiqui in arti- bus legimus superlativum gradum non nisi genetivo plurali iungi. constat quidem, sed ,,gens" nomen est enuntiatione singulare, intellectu plurale. bene ergo iunxit, in gente enim plures sunt, ut alibi ipse „ditis- simus agri Phoenicum*' (A. I. 343); non enim unus est ager Phoenicum. item Sallustivis (hist. frgm. 1. 2) .jRomani generis disertissimus". aut superlativo pro comperativo usus videtur, quasi fortissimis comparan- dus, non ut vulgo creditur, praeferendus.
Aen. I. 164. tum silvis scaena coruscis. ,,silvis coruscis" hoc est silvarum coruscarum, id est cris- pantium, ut luvenalis (sat. 111. 254). et posiiit sep- timum pro genetivo.
Aen. 1. 75. ,,pulchra prole" notanda hgura, frequenter enim hac utitur. nam quod nos per gene- tivum singularem dicimus, antiqui per septimum dice- bant, ut hoc loco ,,parentem pulchra prole". id est ,,pulchrae prolis". et simpliciter intellegendum est.
Aen. I. 320. ,,nuda genu" nudum gemi habens, ut si dicas „bonus animum". et est Graeca figura, sed non ea quam diximus fieri per participium prae-
■1'- --•''<^
12
teriti tempori« et casum accusativvim; haec enim per nomen fit : quamvis ad unam significationem recurrant.
Aen. I. 441. „laetissimus umbra" aut septimus est, aut secundum Probum genetivus, ut sit „laetissi- mus umbrae", sicut Sallustius (hist. fragm. II. 92 Kr.): frugum pabulique laetus ager".
Aen. I. 460. „Plena laboris". plenus genetivo melius iungitur ut Terentius (eun. 1. 2,26): ,,plenus rimarum sum".
Aen. I. 578. ,,urbem quam statuo vestra est". multi antiptosin volunt, accusativum pro nominativo, ut sit pro ,,urbs quam statuo vestra est". sed si sic intellegamus ,,quam" nihilo minus sequitur et syllep- sis fit per casus mutationem; debuit enim dicere: ,,urbs quae statuitur vestra est". melius ergo est ,,vul- tis" bis intellegere, ut sit ,,vultis regnis considere? vultis urbem quam statuO vestra est", ut est (Aen. VI. 838) ..eruet ille Argos Agamemnoniasque Mycenas ipsumque Aeaciden": subaudis ,,ille", alter enim Pyr- rhum vicit, alter Mycenas . . . hoc schema de anti- quioribus sumptum possumus accipere, ait enim Cato in legem Voconiam (fragm. 2 Jord.): ,,agrum quem vir habet tollitur" et Terentius (eun. IV. 3,11) „eunu- chum quem dedisti nobis, quas turbas dedit".*) —
Aen. IJ. 22. insula dives opum ut alibi (IX. 26)
*) cf. Doimti ad Ter. eun. I\'. .'5,11 et Fliorm. V. 8,53 sq. comment. Qnid vis tibi? sirgentum quod liabe»? „vis iterum sub- iiudiendum est, ut sit: vis ar}rentum, quod habes?" . . . sic t;t illud apud Yerifilium (Aen. I. 578.)
»r-T^'- i
• r>- "
- la -
„dives equum". et hic genetivo iungit, quod rarum est, et ablativo, ut „satis ostro dives et auro" (Sta- tius. Theb. II. 406).
Aen. II. 392. ,,insigne decorum" ornamentum decorum: non enim sunt duo epitheta, quod apud Latinos vitiosum est. fecit hoc tamen Vergilius in paucis versibus, qui tamen emendati sunt, ut (buc. 111. 38) „lenta quibus torno facili super addita vitis", cum antea „facilis" fuerit.
Aen. 111. 321. „ante alias" hic absolute iunxit ut (XI. 821) „fida ante alias". iungitur tamen et comparativo, ut (I. 347) „scelere ante alios immanior", et superlativo, ut (IV. 141) ,,ipse ante alios pulcherri- mus omnes".
Aen. IV. 203. isque amens animi et amator, et barbarus. sane nomen esse ostendit ponendo gene- tivum . . . ut (300): „saevit inops animi." sane „amens animi" nominativum pro genetivo posuit. num ergo „amentis animi"?
A. IV. 229. ideo . . . ,,gravida" ablativo iun- gitur, quia etiam „gravis illa re" dicimus, unde est huius origo sermonis. sic Plautus in Amphitruone (II. 2,86) ,,uxor tua non puero, sed peste gravida est". —
A. IV. 290. Qftae rebus sit causa novandis. Sallustius (hist. fragm. 58 Kr.) „quae causa fuerit novandis rebus". nos „quae causa novandarum rerum" dicimus.
A. IV. 350. et nos fas „nobi3 fas" dicimus, sed
— 14 —
hoc loco non est iungenda elocutio, fle sit vitiulti: nam legimus (II. 157) „fas mihi Graiorum sacrata re solvere iura". sed hoc dicit: „fas est etiam nos ex- tema regna requirere."
A. V. 73. ,,aevi maturus" honestius, quam si ,.aevo maturo" diceret: vel certe ,,aevi maturi".
A. VIII. 127. „optime Graiugenum" . . . super- lativus est pro positivo: nam ,,optimus malorum" non possumus dicere; superlativus enim suo tantum iun- gitur generi. sic ergo dixit ut Homerus (Jl. XII. 832) ^SiKato-ctTo; KsvTaapwv" "pro Slxatoc id est „iustissimus Centaurorum" pro ,,iustus" et est rhetorica persuasio.
A. IX. 26. ,,Dives equum". Per genetivum frequentius utimur hac figura, quam per ablativum. sane hic secutus veteres, cuius rei dives addidit, cum alibi subtraxerit. Aen. (IV. 263): ,,Dives quae mu- nera Dido": et (VII. 11): ,,Dives . . . ubi solis filia".
A. X[. 416. „Fortunatusque laborum". Sicut ..laetatus laborum": et est Graecum: ,,z'jx'jyrfi xwv zovoiv".
A. IX. 685. ,,Praeceps animi". Figurate geni- tivo iunxit: nam dicimus ,,praeceps furore".
A. XI. 441. Dicimus et „secundus illi" et „se- cundus ab illo".
A. XII. 649. ,,Indignus avorum"; Graeca figura est : nam nos, indignus illa re, dicimus. contra Graeci „dva^tc.; atscpdvoti", id est ,,indignus coronae".
Ecl. V. 2. „Boni dicere" Graecum est; ita Graeci ^/l-^af^o^ xoXs^ttJistv". — ■
- 15 -
B. IT. Dc praeposttionum eonstructione.
Donati comm. in Terentii:
Andr. I. 1,15. „adversum" sine dubio praepositio est. „adversus" participium potest esse, ab eo quod est ,,adverto", sicut alibi.
Andr. II. 1,15. .,Adeon autem". consuetudine magis quam ratione dicitur. unum enim ,,ad" abundat.
Hec. IV. 1,3. „Et derepente" una pars oratio- nis ut „defessus". adverbiis etiam praepositiones sepa- ratim non adduntur.
Andr. 111. 2,10. „coram" ad certas personas refertur „palam" ad omnes.
Adelp. IV. 3,17. ,,coram" indiget adiectione. „palam" non indiget. et praeterea ad caeteras per- sonas refertur ,,coram"; ,,palam" generaliter dicitur.
Andr. II. 1,3. Nulla praepositio praepositioni adjungi separatim potest. usque eiusmdi est ut sine aliqua praepositione raro inveniatur. Est enim ,.us- que" velut adverbium, non iam praepositio. Servii comment. in Vergilii:
Aen. I. 24. ,,ad'' et ,,apud" accusativae sunt praepositiones, sed apud semper in loco significat, ad et in loco et ad locum. ut „ad quem tum luno supplex his vocibus usa est" et Cicero ,,decem fiscos ad se- natorem quendam relictos" etc.
Aen. I. 233. „ob Italiam multi" „iuxta Italiam" antiquo more dictum accipiunt, ut sit: pars orbis clauditur quae circa Italiam est. „ob" enim veteres pro „iuxta" ponebant . . . potest tamen ,,ob" et „ante'
^,
TWrWJ, "T^T^T^VPrTF' 't-f^-i. SI.-tF^V^W^ **""•*—
■"-^'
'W^
— 16 — " .-■
intellegi, aut „ob" „propter", Terentius (ad. V. 9,4): „quodnam ob factum"; aut „ob" „circum", ut (Aen. XII. 865): „Tumi se pestis ob ora", quasi circa Ita- liam errent et in eam pervenire non possint etc.
Aen. I. 295. „saeva sedens super arma" secun- dum antiquam licentiam sciendum tamen est hodie ,,in" et „sub" tantum communes esse praepositiones. ceterum ,,super" et ,,subter" iam accusativae sunt, sicut „clam" et „post", quae ante communes fuerunt : nunc in his mutata natura est . . . et nunc haec (su- per) praepositio accusativo- servit, ubi vero „de" sig- nificat, ablativo. —
Aen. I. 595. „coram quem quaeritis . . . et „coram" nonnulli ad personam, ut „coram Vergilio", „palam" ad omnes referri volunt, ut „palam omni- bus".*) „coram" de praesentibus nobis, „palam" etiam de absentibus. sane „coram" quidam adverbium pu- tant, quia non subsequitur casus, quidam praepositio- nem loquellis non casibus servientem.
Aen. I. 750. super Priamo de Priamo. nam eius praepositionis officio fungitur, pro qua ponitur, ut supra (A. I. 662) et sub noctem cura recursat, id est circa noctem. et sciendum, quod cum tempus significatur, „sub" praepostiio accusativo haeret semper.**)
Aen. n. 15. „instar" nomen est indeclinabile, »
*) cf. Douati conimeut. ad Ter. Aiidr. ITI. 2,10, adelpli. IV. 3,17. Reiffersch. Gloss. Sangei^m. ap. Hildebr. pg. 80. Varr. de lerm. lat. V. frgm. 59. Vilm. Isidor. diff. verb. 91.
**) cf. Prisciani instit. gramm. XIV. 52,
^a^'.-.
. I .-.^i/iyi
ii--,.jmiw^wi*i ii.^jf^*
MISSING
PAGE(S)
^-"•-^- ^--f-
■ vi-rrw^ify^^JTj» fv^ 'I '5?. ; • : ■
a^ -^
,!«
■'?.-J«V.
Jie jQbetris. succede penatibus et (VII. 501): successit- que gemens stabulis. Sallustius tamen succedere accusativo iunxit, sed ubi prope significat: cum mu- rum hostium successisset, poenas dederat: boc eatJ cum prope murum accessisset. Succedere autem idem
vsignificat quod et subire, id est penitus intrare.
B. ITb. 1. Dc vcr1)l si$^nifleationc. j
Donati conunent. .in Terentii: Andr. IV. 1,29. cum patre altercasti. legitur et ^altercatus es". non enim „alterco" dicimus.
.^* •' Eun. 11 J. 5,51. omnes ' proruunt se. Verbo neu- trali quasi activo usus est.
Hec. I. 2,108. patior commune est; nam patior te et patior a te dicimus.
;^ i*;-^ ' Servii comment. in Vergilii:
/ Aen. I. 4. „memorem lunonis ob iram". con- stat multa in auctoribus inveniri per contrarium sig- nificantia: pro activis passiva, ut „pict,is bellantur
'. Amazones armis"; pro passivis activa, ut ,,populatque
• ingentem farris acervum". Et haec varietas vel po- tius contrarietas invenitiTr etiam in aliis partibus ora- tionis, ut sit adverbium pro adverbio, ut est „hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto" pro „huc"; et in participio, ut ,,et quae vectus Abas" pro „qua vche- batur"; et in nomine, ut ,,memorem Iimonis ob iram" non „quae meminerat", sed „quae in menioiia erat". de his autem haec tantum quae lecta sunt ponimus nec ad eorum exemplum alia formamus, sanc ,,memor" apud veteres non tantum dicebatur o nsnvydJLevo;, sed
%
,.:*•?:-■
-S^;~'f
Ar*':
:'iiife'A
>?r»p~;'r-7 ■ ■' ■ — -T-,«-j(»"Ji'- — •': JTTsr- 1 ' ■ ' ij»',»iij""-i!i >-<>i)|i«^!<n^<VpmQfi^piiffir
— 34 —
etiam 6 nvr^ncov. et hoc per confusionem verbi et nominis, nam „memorem" est verbi significatio, cum non sit nomen.
Aen I. 104. „avertit" pro „avertitur". et est figura creberrima. potest namque pro activi verbi significatione passivum poni, ut est „et pictis bellau- tur Amazones armis" (Aen. XI. 660.) pro ,,bellant" nec nos debet movere quod „bellor" non facit, na- tura enim hoc prohibuit. nam compone hoc verbum, et invenitur activum, facit enim debello debellor. et contra pro passivi verbi significatione activum poni- tur, ut est hoc „avertit" pro ,,avertitur", et „insinuat pavor" (A. II. 229) pro „insinuatur", et (Aen. II. 8.) „nox umida caelo praecipitat" pro ,,praecipitatur". sed haec verba tantummodo pro se invicem ponuntur, quae et activa esse possunt et passiva, ut est: averto avertor, praecipito praecipitor. ergo non possumus dicere quod quidam artigraphus, declinationes activi verbi et passivi pro se invicem poni. nam et neu- tralis verbi declinatio activa est et communis depo- nentisve passiva, et aliud est esse activum verbum, aliud habere activi verbi declinationem.
Aen. I. 194. partitur. Sallustius ait (lug. 43,1): provincias inter se partiverant, nam et partio et par- tior dicimus: et est verbum de his, quae cum utramque recipiant declinationem pro nostra voluntate, activae tamen sunt significationes, ut punio pvmior, fabrico fabricor, lavo lavor.*) quamquam temptaverit Pro-
*) cf. Probi catliol. p. 3(;,25 K. (Steup.: (lo l'rol»i.s p. 19(5).
;.j .-\-ii^iu
^^^
ip^^Tf^l^^^lS'^^.^:-^^??^"?^^"-^'. 7™
'^T>^'':-\-
- ^6 -
bus (1. 1.) facere differentiam inter activam passivamque significationem, ut dicamus tondeo alterum tondeor ab altero; sed hoc in aliis verbis dicere non possumus, ut fabrico fabricor, pasco pascor; nam legimus (buc. I. 64): florem depasta salicti et (georg. IIJ. 314): pas- cuntur vero dumos. sunt autem alia verba, quae activae significationis declinationisque sunt, ut caedo, sunt quae passivae, ut caedor. invenimus tamen, acti- vam declinationem significationem habere passivam, ut vapulo, et contra declinationem passivam activam habere significationem, ut loquor. haec ergo caute ab illis segreganda sunt verbis.*)
Aen. I. 317. Praevertitur id. est transit. dici- mus autem et praevertit et praevertitur nOva ratione.**) nam passiva declinatione utimur in activa significa- tione, ut hoc loco; praevertimur enim cum ipsi prae- imus. cum autem activa declinatio est passivam habet significationem, ut „ille me praevertit". alii ,,j)rae- vertitur" si positum volunt, ut (A. XI. 660): bellan- tur Amazones pro praevertit et bellant.
A. IV. 72. nescius. aut nescius quod ferierit:
aut ignoratus et latens, non qui cervam nesciret. et
rara sunt verba quae per contrarium significant: nam
cum ,,vector" (excr. Isid. or. V. 281) sit proprie qui
vehit, invenimus etiam eum vectorem dici qui vehi-
tur; ut Lucanus (IV. 133): vectoris patiens tumidum
supernatat amnem. tale est***) et „formidolosus";
*) cf. Servii eomm. in Doiiat. p. 4^7 K.
**) cf. Prisc. I. p. 402,17 H. (^: lat. 11. K.)
***)cf. J)oiiatiadTpr.enu.IV.r),18comm.; excr.Isid.or.X.102.
il^<^
w^
— 36 —
cum sit timidus, et timendum significat. cum enim exigat ratio, ut nomina verbalia agentis habeant sig- nificationem, pro passiva significatione plerumque ponuntur.
A. IV. 403. ,,cum populant" antique dixit: nam hoc verbum apud veteres activum fuit, nunc tantum deponens est.
G. 1. 184. veteres: populo munero aucupo lucto dicebant, nos addita r litera pronunciamus.*)
G. I. 193. ,,medicare" antique dixit: nam maiores medico et medicor dicebant, ut poj)ulo et populor: quae verba modo ab utraque significatione tantum passivae sunt declinationis. Sed ut medicare diceret pro medicari, metri necessitas fecit.
G. III. 314. Pasco et pascor illam rem dicimus.**)
A. VII. 273. ,,auguro" dicimus secundum Pli- nium, cum praesagio mentis futura colligimus; ,,au- guror" vero tunc cum futura veris captamus auguriis."
A. XI. 660. Bellantur. pro ,,bellant": nam so- lent verba pro verbis poni: unde nunc passivam de- clinationem sub activa posuit significatione : sicut in georgicis (II. 425): et placidam paci nutritor olivam: futurum tempus a passivo posuit pro praesenti ab activo: nam ,,nutritor" pro ,,nvitri" posuit. Sic apud Ciceronem (in officiis I. 25): Neque ad eius, qui pu- nitur aliquem, aut verbis castigat, sed ad rei publicae utilitatem referri. Punitur j)ro punit: unde est e con-
*) cf. Serv. ad Aeii. XII. 203).
**) cf. Prisc. i)ist. grammat. lib. XVIII. § 193.
■f.:^-;.^:;^,^.-.-?! :■■• ■ ; . f ■•' ■ ■-•■7;;K'Jis^.:"->^i'; .-
— 37 —
trario (A. II. 8): nox humida coelo. Praecipitat: pro praecipitatur, activum pro passivo. —
B. IY1). 2. He lcinporibus Terbi.
Donati comment. in Terentii: Andr. prol. 11. Bene imperfecto tempore non perfecto usus est: ut ostendat, eum potuisse sibi etiam atque etiam servire.
Servii comm. in Vergilii: Aen. 11. 12. Quod autem dixit „meminisse hor- ret" defectivi verbi ratio est, nec enim potuit dicere „meminere".*) et in his quae corrupta sunt natura- liter, ut: odi novi memini et omnia tempora quae inveniuntur et suo et aliorum funguntur officio, ut ,,memini" praeteritum est, legimus tamen et (Ter. Andr. 11. 5,18:**) memini videre, quo aequior sum Pamphilo, et (Georg. IV. 126): memini me turribus altis Corycium vidisse senem. quod si fit et in ver- bis integris, ut (Aen. 111. 282): iuvat evasisse tot ur- bes, quanto magis in corruptis?
Aen. III. 417. foret ab infinito est: sed modo praeteritum significat tempus, quod rarum est; saepius enim futurum significat.
Aen. IV. 66. in defectivis tempora pro tempo- ribus ponimus, ut: odi novi memini, odisse novisse meminisse etiam pro praesenti ponuntur, non: odire novire meminere, nec enim possumus dicere.
*) cf. Hervii comm iii art. giammat. Uoii. (gr. lat. IV^.p 487,1 K.) **) cf. Doiiati commentarium ad h. v. I
•. '■ ■}; ■■■<rp^-
38
Aen. IV. 153. decurrere. bene praeterito usus est temj^ore ad exprimendam nimiam celeritatem.
Aen. IV. 200. centum aras posuit per praete- ritum perfectum intulit, sacraverat per praeteritum plusquamperfectum. at e contrario (Aen. 1. 471): mialta vastabat caede et ardentesque avertit. alibi simile schema per tempora (Aen. VIII. 505, V. 96): mactat binas de more bidentes vinaque fundebat pateris.
Aen. IV. 228. quaedam ideo praesenti pro prae- terito tempore ponuntur, ad maiorem significationem figurandam, ut (Aen. I. 316) et (georg. I. 279), ut e contrario praeteritum tempus ad exprimendam celeri- tatem, ut (Aen. XI. 488): suras incluserat auro et (georg. II. 81): exiit ad caelum ramis felicibus arbos.
Aen. IV. 336. „piget" ad futurum spectat „pudet" ad praeteritum: et licet paene sit una significatio, tamen dicimus ,,piget me illud facere", „pudet fecisse": unde interdum, praecipue a Sallustio, simul ponuntur.
Aen. VIII. 522. putabant: figura per tempora: „putabant" quasi ,,putassent", nisi signum dedisset.
Aen. V. 687. odi et praesens est et praeteritum.
Aen. VJ. 79. .,excussisse deum" pro „excutere deum", tempus pro tempore. est autcm Attica figura, quo nos uti non convenit, quia hac licenter utuntur poetae.
Aen. X. 94. decuit metuisse. optima est elo- cutio: nam utramque prateriti est temporis. Si enim dixeris, decet metuisse, incongruum est, quia decet praesentis est, metuisse praeteriti.
' ' ^^^s^^^T^^^^il^i^S^"^' '■ ■■■■^^^
— 39 —
Aen. X. 646. Plusquamperfecto usus est ad ex- primendam celeritatem.
Aen XI. 112. nec veni. pro: nec venissem: tempus est pro tempore: et vitavit 6|i.o!otsXsuxov.
Ecl. II. 34. . . . notandum, poeniteat trivisse:
praeteritum pro praesenti positum, usurpative: quod
in defectivis licenter fit, ubi praesens non invenitur
ut: quamquam animus meminisse horret. -
n. IV b. 3. I>e modis vcrbi.
Donati comment. in Terentii:
Eun. III. 1,20. Plus potest ad significandum in- finitum tempus, quam finitum.
Eun. 1\'. 7,29. Quia imperativa sunt contume- liosa, addebant veteres .,sis". quod significat „si vis". Servii comment. in Vergilii:
Aen. ir. 132. parari. infinitivus modus pro in- dicativo. et est figura propria historiographorum, ut Sallustius (lug. 6,1): equitare iaculari cursu cum aequalibus certare; ut poetarum propria est: (I. 320 Aen.) nuda genu et (Aen. VII. 399): torvum clamat. quod autem ait Cicero (pro Murena 14,30): bellicum canit non est figura, sed sermo naturalis; est enim soni nomen. [quidem sane ,,parari" pro „parabantur" accipiunt et ad omnia hoc subaudiunt.]
Aen. III. 405. purpureo velare comas. subaudis „cixra" aut „memento": aut certe, quod est melius, ,,velare" imperativus sit non infinitivus.
Aen. III. 493. „vivite felices" . . . illud quaeri- tur, utrum ,,vive" an „vivas", id est utrum per im-
— 40 — i
perativum, an per optativum dicere debeamus. et constat dici melius per optativum: optari enim pos- sunt, non imperari vel bona vel adversa. quod autem invenimus per imperativum, usurpatum est.
Aen. IIJ. 666. celerare infinitivum pro pro- nuntiativo.
Aen. II. 110. fecissentque utinam. est signifi- eatio optandi a praeterito tempore.
Aen. IV. 422. colere pro colebat, vel colit: in- finitivus pro indicativo.
Aen. VIII. 689i ruere. ruebant.
Aen. VI. 199. prodire. prodibant; infinitivus pro indicativo. et sunt infiniti pro indicativis (Aen. VII. 390); et ut diximus (M. 132 Aen.) historicus stilus est. (Aen. VI 11. 493).
Aen. X. 33. iuveris . . . concessivus est modus iste, secundum Probtim: namque in artibus non inve- nitur. fit autem, quotiens taedio contentionis quasi videmur concedere, quod tamen nolumus fieri.
II. V. Elc coniunclionum constriictionc.
Donati comn?. in Terentii: Ad. IJ.2,16: Praeterea autem. dpyaiiano; est figura. nam veteres iibenter coniunctiones multipiicabant.
Hec. I. 2,8. Mecastor. Aut adiectio est et abun- dat: aut positum est pro jxa syllaba: ut Graeci jid xov "A-clX/aova dicunt.
Hec. II. 1,41. Supervacua ponitur interdum coniunctio ,,enim"', aut pro aitera coniunctione.
/■'■■"»'
41
Phorm. prol. 1. Nota „postquain" apud veteres non praeterito modo, sed etiam praesenti tempori ad- iungi. Ut: postquam nos Amaryllis habet, Galatea reliquit.
Phorm. 11 J. 2,1. Quin; modo corripiendi vel imperandi vim habet, ut: quin age.
Ad. II. 1,14. At enim non sinam. Enim in- ceptiva particula apud veteres fuit: sed et convenit perturbationi.
And. V. 3,27. Ne saevi tantopere. Ne impera- tivo magis quam coniunctivo adiungitur. ut Yergilius: ne saevi magna sacerdos ... —
Servii comment. in Vergilii:
Aen. I. 5. Sane duas (quoque et) coniunctiones separatas naturaliter nemo coniungit. sed hoc ple- rumque a poetis causa metri fit. ergo hic una vacat, sicut alio loco: dixitque et proelia voce diremit. Sallustius: tyrannumque et Cinnam.
Aen. I. 20. ,,olim'' quandoque. et tria tempora significat: praeteritum, ut: ,,olim arbos nunc artificis manus aere decoro" inclusit patribusque dedit gestare latinis; praesens, ut: tumidis quod tluctibus olim tun- ditur; futurum, ut: nunc olim quocumque dabunt se tempora vires.
Aen. 1. 27. „que" particula vacat, sicut illo loco: dixitque et proelia voce diremit. licet multi separent dicentes aliud esse; numquani ^mva. con- iunctio ponitur nisi inter duas res,
— 42 —
Aeu. I. 384. ignotus. deest „quasi"; nam con- trarium est, quod dixit: „fama super aethera notus", facit autem hoc frequenter Vergilius ut hanc parti- culam subtrahat, ut (A. XI. 648): at medias inter caedes exultat Amazon; quasi Amazon; nam Vulsca fuit.
Aeu. 1. 697. cum venit. aut pro „cum veniret", aut ut .,cum" sit adverbium temporis pro „dum"; nec enim potest coniunctivi modi particula iungi indicativo. sane sciendum, malo errore „cum" et „dum" a Romanis esse confusa.
Aen. ]I. 12. ,,quamquam" melius praesenti iun- gitur tempori, ut: quamquam scio, quamquam lego".
Aen. II. 18. deest „tamen", quia cum praepo- nitur ,,quamquam", subiungi necesse est ,,tamen".
Aen. II. B7. subiectisque urere fiammis. ,,que" copulativa coniunctio est, ,,aut" disiunctiva. quomodo ergo has iunxit, cum non utramque, sed alterutrum lieri poterat quod suadebatur? lioetarum est partem pro parte ponere, ut: torvum pro torve, et volventi- bus pro volubilibus: coniunctionem ergo pro con- iunctione posuit, ut (iV. 616): saxum ingens volvunt alii radiisque rotarum, .,que" pro „ve" posuit; nam,. sonantius visum est. antiqua tamen exemplaria „ve" habere inveniuntur; ,,ve" enim proprium significatum habet, ut interdum pro vel accipiatur.
Aen. II. 247. ,,non numquam" non aliquando, id est numquam: nam si „non numquam" esset, duae jiegativae facereut unam confirmativam : licet Teren-
^tV^^ J^9|^ -V ■ - ^ r " !•■ ^ '^iraT.-'?V^J J ik J ••«C^^JhHVT!^'^^' ^*^: ^T'^™ '<>> > "^ — * . '°»:»'TSP""7?»r^7T
— 43 —
tius graeco more dixerit (heautont. I. 1,11): agrum in his regionibus meliorem neque pretii maioris nemo habet.
Aen. II. 270. „ecce" hac particula utimur quo- tiens repentinum aliquid volumus indicare, ut (11. 57.) ergo ,,ecce" subito est.
Aeu. 11. 292. ,,etiam" multi distinguunt, ut sit „adhuc", ut (V. 485): etiam currus, etiam arma te- nentem: . . . quidam ,,etiam" pro „denique vel .,pos- tremo accipiunt.*)
Aen. II. 455. .,cum manebant". quomodo dici- mus, cum constet ,,manebant" esse modum indicati- vum? hoc ergo sciendum est, quia, quando coniunc- tivus modus est, necesse est aliquid iungi aut sub- audiri, ut „dum venirem, vidi illum". si autem „cum veniebam" dicamus, aut modus pro modo est, hoc est indicativus pro coniunctivo: aut. ,,cum" non erit coniunctio, sed adverbium temporis, et significat: tem- pore quo veniebam.
Aen. II. 606. „ne" particula iungitur impera- tivo modo: sed interdum praesenti tempori, interdum futuro, prout aliquid volumus aut ad praesens aut ad futurum fieri.
Aen. 111. 1.. „postquam" haec particula conec- tendis adiungitur rebus, ut (III. 662): postquam altos tetigit fluctus: sic enim dictis sequentia copu- lantur.
*) cf. Ddu. uil Ter. Aiulr. III. 2,23.
— 44 - ^
Aen. III. 414. ,,quondam" tria tenet tempora, sicut „olim". praesentis, ut (11. 367); praeteritum, ut (V. 585) : quondam Cretae fertur laby rinthus in altae ; futurum (VI. 876 sq.)
Aen. III. 686. antiqui „ni" pro ,,ne" ponebant, qua particula plenus est Plautus (menaech. I. 2,1): ni mala ni stulta vis.
Aen. IV. 291. Quando non est temporis, sed signiiicat ,,siquidem" et est coniunctio ratiocinantis.
Aen. IV. 424. atque coniunctio conplexiva: est et disiunctiva, cum dicimus ,,aliter atque debuit fecit": est et expletiva (georg. I. 203): atque illum in prae- ceps prono rapit alveus amni.
Aen. IV. 534. .,en" ecce: et quasi demonstran- tis particula est, per quam intellegimus eam multa cogitasse et sic prorupisse ,,ecce quid natura sim"? est autem comicum principium, nec incongrue ama- trici datum.*) sic Terentius (eun. I. 1,1): quid igitur faciam ? nam haec coniunctio multa eum cogitasse significat.
Aen. VJ. 670. „ergo" coniunctio fuit, sed per accentus mutationem in adverbium transiit: [et est sola particula, quae habet in fine circumflexum.] multi male putant nomen esse indeclinabile, et dicunt posi- tum esse pro ,,causa". ,,causa" alutem nomen est, (iuod ponitur pro ,,ratione": qui casus declinatione Oaret.
*; cf. Daii. iid li. v. et Mucrol). sat. IV. (>,11.
**) cf. F. .Schoell: de acc. liuo'. lat. p. 127 sq. et j). 132 sqq.
^vt^-^ .\^'^^C^,~. -^ '^'
— 46 -
A. VII. 787. legitur in arte, quod ,,tain magis maxime minus minime" positivo tantum iungantur: quod tamen tunc observatur si ponantur ad augmen- tuni istae particulae; tunc enim vitiosam faciunt elo- cutionem. ceterum si ad exaequationem positae sint, possunt vel comperativo vel superlativo vel pro his gradibus ipsae inter se iungi: hinc ergo est: ,,Tam magis illa fremens et tristibus effera flammis.*) Quam magis effuso crudes cunt sanguine pugnae" : non enim ad praelationem positae sunt, sed ad exaequationem. maiores enim nostri vitia non in dicto sed in signi- ficatione esse voluerunt. hinc est in Sallustio (I\ig. 31,14): ita quam quisque pessime fecit, tam maxime fecit, tam maxime tutus est: nam et hic exaequatio est, non comparatio.
Aen. V. 467. dixitque. vacat ,,que" metri causa et makiit perissologiam facere, quam uti communi syllaba, quae frequens vitiosa est: unde et Terentianus (V. 1010 pg. 355 K.) nec tanta in metris venia con- ceditur uti: Graeci enim his utuntur frequenter.
Aen. V. 64. in hoc loco ,,si" coniunctio aut pro confirmativa posita est, ut (georg. I. 7) ,,vestro si munere tellus", ut sit. „si" pro „cum", id est cum venerit: aut ,,si" pro dubitativa est, ut accipiamus „almum" serenum, id est: si dederit diem serenum et talem qualis ludis aptus est . . . nonnuUi tamen ,,si" pro „quando" accipiimt.
*) cf. Prob. iiistit. art. p. 73,9; Don. p. 374 sq.; Serv. comni. iu Don. p. 431,13; Pomp. comm. p. 156 sq. K.
■7-, \:--'r-*m
- 46 -
Aen. VIII. 71. sane cum „unde" hodie ad locum referamus, veteres etiam personis adplicabant, ita ut ad omne genus et ad omnem numerum referrent, ut hoc loco genus femininum et pluralem numerum, posuit, cum alibi masculinum et singularem posuerit (I. 6): genus unde latinum: quod plenius in initio primi libri Aeneidos dictum est.
Aen. VI. 544. ne saevi ne irascere. Terentius (Andr. V. 2,27): ne saevi tantopere. et antique dic- tufti est: nam nunc ,,ne saevias" dicimus, nec impe- rativum iungimus adverbio imperantis.
Aen. X. 411. sed modo inceptiva particula est, ut in Sallustio saepius, sicut at interdum: nam non est coniunctio ratrocinantis.
Aen. IX. 282. aut disiunctiva particula est, non negantis adverbium.
It. YI. Ile advcrbioriini coiistriietione.
Donati comm. in Terentii:
Phorm. I. 1,2: Heri ad me venit. Propter cog- nationem e et i literarum non dubitaverunt antiqui et here et heri dicere, et mane et mani, et vespere et vesperi.
Andr. 111. 4,3: Adverbia temporis aut certa sunt, ut hodie cras; aut incerta, ut: dudum nuper. Itaque incertis certum additur tempus; ut: iam dudum, nunc nuper etc.
Andr. III. 4,17. Pon-o futuri temporis adver- bium. vel adhortantis; ut: Porro, Quirites.
r
W^vS'*'^»^'*?™- ■ ■ • :
- 47 -
Andr. IV. 3,16. Porro modo adverbium e.«t or- dinis; alias temporis.
Andr. IV. 4,19. Veni in tempore. opportune. nos sine praepositione dicimus, tempore et tempori.
Hec. III. 1,26. A'ero vel nomen est, vel coni- unctio, vel adverbium.
Adelp. IH. 1,2. Evidenter hic „modo'' temporis praesentis est adverbium.
Servii commeiit. in Vergilii:
Aen. I. 2. ,,Italiam". ars quidem hoc exigit, ut nominibus provinciarum praepositiones addamus, civitatum numquam. tamen plerumque perverso or- dine lectum est; nam ecce hoc loco detraxit provinciae praepositionem dicens: Italiam venit pro ad Italiam venit. TuUius in Verrinis: ea die Verres ad Messanam venit pro: Messanam venit. sane sciendum est usur- pari ab auctoribus, ut vel addant vel detrahant prae- positiones; namque ait Vergilius: silvis te, Tyrrhene, feras agitare putasti, pro: in silvis. ut ergo illic de- traxit praepositionem, sic hic provinciae. et est figura.
Aen. I. 38. „nec posse Italia". detraxit suo more praepositionem provinciae, non enim dixit: de Italia, sed: Italia.
A. 1. 193. fundat humi . . . et est adverbialiter positum, ut (Aen. II. 380): humi nitens, id est: per humum.
A. 1. 47. tot annos. licenter in istis elocutio- jiibus et accusativo et ablativo utimux'. dicimus enim
■ ■ * " ' .' '■ ' W^-'^-'
^ 48 — ' •■
et „tota nocte legi" et „totam noctem legi". hones- tior tamen elocutio per accusabivum sane „tot annos". continuationem significat; „tot annis" autem inter- vallum.
Aen. I. 207. vosmet. met xapsXxov est. scien- dum autem est, has particulas „met, piam, te" ut: egomet quispiam tute et similia ornatus causa poni. sunt autem adverbia. quicquid enim ab illis septem recesserit partibiTs adverbium sit necesse est. item quemadmodum probamus adverbia esse, quia dicimus: docte facio, docte feci etc, et mutato verbo remanet adverbium: ergo si sic et in istis particulis inveni- mus, ut egomet vosmet, ut mutatis casibus vel per- sonis eadem permaneant, adverbia sine dubio sunt, nulla enim hoc alia pars orationis admittit.
Aen. I. 6. ,,Genus unde latinum'* . . . prima est iucunda absolutio. ut ,,unde" non referas ad per- sonam, sed ad locum; namque „unde" adverbium est de loco, non de ductu a persona. sed veteres „unde" etiam ad personam adplicabant, ita ut ad omne genus, ad omnem numerum iungerent, ut hoc loco: ,,genus unde latinum" masculino generi et numero singulari iunxit, alibi (ad) genus femininum et nvimerum plu- ralem refert, ut: nymphae, Laurentes nymphae, genus omnibus unde est, sicut „hinc" particulam, cum sit loci adverbium, Terentius vetustate ad personam trans- tulit sed eccum Lyrum incedere video: hinc iam sci- bo quid siet.
I ■.•;
-'-'^■— ■■"■^
Y-:.-.; -^.-y^ . _ ^ 4§ _ ■ ,
■ ■ • I. . ■ • ' '
. • Aen, YIII. 71. genus amnibus unde est. qui- dam hic hypallagen putant, ut sit: nymphae, quae de amnibus genus habetis. sane cum „unde'* hodie ad locum referamus, veteres etiam personis adplicabant, ita ut ad omne genus et ad omnem numerum referrent, ut hoc loco genus femininum et pluralem numerum posuit, cum alibi masculinum et singularem posuerit (Aen. I. 6): genus unde latinum: quod plenius in initio primi libri Aeneidos dictum est.
Aen. I. 251. infandum pro infande posuit, ut in VI. 21 miserum septena quotannis. item (Aen. VII. 399): torvumque repente clamat, pro torve. et est figura, quae fit, quotiens nomen pro adverbio ponitur; magis autem poetica est, in prosa aut rara aut numquam. tamen hoc loco „infandum" potest esse etiam interiectio dolentis.
Aen. I. 714. ille ubi . . . ubi interdum adver- bium loci est, interdum temporis.
Aen. II. 97. „hinc mihi" pro „hac causa" vel „propter hoc". et est adverbium locale pro coniunctione causali.
Aen. II. 538. coram modo adverbium [temporis] est, quia verbo cohaeret: ut (Aen. I. 595) coram quem quaeritis adsum. et coram ad personam certam re- fertur, palam ad omnes.
Aen. II. 707. „age" non est modo verbum im- perantis, sed hortantis adverbium, adeo \\t plerumque
• 4
. ort;
Vf^ 1 1 r ■ i'i > r i-'''nr'-'" i^ ' »V<^if'ii^-i«'i'-'iir\V'^ MiViyi«lffii-ri?fllteiiii 'r-.n iMi ilk
> — 60 —
„age facite" dicamus et singularem numerum copu- lemus plurali.*)
Aen. II. 725. pone. ,,post", sed loco tantum, non et tempori adiungitur. et adverbium est, atque ideo syllaba habet accentum.**)
Aen. III. 154. Ortygiam. ad Ortygiam: more suo detraxit praepositionem, ut paulo post „Cretae" pro „in Creta".
Aen. ]11. 162. Cretae. non sic dicitur „Cretae", quemadmodum ,,Romae", neque enim bene, sicut dic- tum est, sine praepositione insulae ponuntur, nisi hae tantum, quae eiusdem nominis civitates habent.
A. IV. 426. Aulide . . . aut „in Aulide", aut pro „Aulidi".
Aen. III. 416. cum protinus continuo: et modo adverbium loci est, alibi temporis est, ut (291) : pro- tinus aerias Phaeacum abscondimus arces.
Aen. IV. 31. magis dilecta . . . id est dilectior . . . nam antiqui frequenter pro comparativo iunge- bant particulam ,,magis". tale et illud est (Aen. V. 724); Terentius (eun. V. 4,12): nihil videtur mundius, nec magis compositum quicquam nec magis elegans.
Aen. IV, 224. ,,Carthagine" pro ,,Carthagini": et pro adverbio in loco, de loco posuit. sic Horatius (ep. J. 8,12): Roma Tibur amem, ventosus Tibure Ro- mam pro „Tiburi".
*) cf. Donati coinin. iii Tor. Aiidr. III. 4,19; adelp. IV. 2,33. **) fcservii comm. in Don. p. 439,28 K., Isid. diff. verb. 43(5.
- fel -
Aen. IV. 182. oculi subter adverbium est, ac si diceret: non sub plumis, sed sub ipsa.
Aen. IV. 341. sponte mea. modo nomen est: nam et genus et casum habet. sic efc „mane", cum ei genus et casus additur, nomen est, ut (georg. III. 326): dum mane novum, dum gramina canent, sic est et (Aen. I. 377): forte sua Libycis tempestas adpulit oris. alias adverbia sunt.*)
Aen. IV. 416. circum non est praepositio sed adverbium loci . . . nam postposita praepositio et accentum mutavit, et suas perdidit vires.
Aen. VI. 288. horrendum strident. pro „hor- rende": adverbium qualitafcis derivatum in nomen.
Aen. VIII. 30. „seram" . . . pro ,,sero", ad- verbium temporis in nomen deflexum.
Aen. VI. 381. aeternum. in aetemum: et est adverbium.
Aen. IV. 4D1. aeternum adverbium est, ut supra (v. 381).
Aen. IV. 343. dic age. hortantis adverbium est, unde et „age sta" et „age facite".
Aen. V. 603. hac celebrata tenus. tmesis est, [hoc est] hactenus. et hic sermo, quantum ad artem spectat, duas continet partes orationis, ut ,,hac" pro- nomen sit, „tenus" praepositio, sicut (Aen. III. 427): pube tenus et (georg. III. 53): crurum tenus; sed iam usus obtinuit pro una parte habeatur. ergo adver-
*) cf. Servii comm. in Don. p. 416,19 K et [Sergii] explan. in Doli. p. 489,36 sqq. K.
k
AhA^i.ta/-.f.l'..^..av -<■■ ■■ •-.i-- ■■. ..■■■-•. '...■^,-. ■:,'.•.■ -^ ■.-. ■■^-- ''- ■■-■;-:r-'Li-fV-'ij;JJUw:;jj '•■■ .'^:-
-Tj -I.- f'r7^w,i|«iwf!jjg;,^;^w»s'-
— 62 —
bium est: omnis enim pars orationis cum desierit esse quod est, in adverbium raigrat: et est temporis, nam „hucusque" significat.
Aen. V. 19. mutari transversa fremunt [id est] hinc atque hinc . . . est autem adverbium factum de nomine, ut (Aen. IX. 122): fluens transversus. est autem idem (georg. III. 499): et pede terram cre- bra ferit.
Aen. VI. 743. exinde una pars orationis est . . . quod ideo factum est, ut ostenderetur una pars esse orationis, ne praepositio iungeretur adverbio quod vitiosum esse non dubium est.
Aen. VilJ. 423. hoc tunc id est huc tum et „hoc" pro ,,huc" posuit secundum antiquum moreni: nam antea „hoc" adverbium loci fuit, quod nunc ab- olevit: nam crebro in antiquis lectionibus invenitur, sicut in epistulis probat Verrius Flaccus.*) exemplis auctoritate ratione, dicens in adverbiis pro „u" „o" 'plerumque maiores ponere consuetos. et sic pro „huc" „hoc" veteres dicere solebant, sicut pro „illuc" „illo" dicimus: unde etiam ,,hoc" o longum esse apparet, sicut ,,illo", cum pro „illuc" ponitur.
Aen. VII. 601. protinus . . . nunc temporis est adverbium, alibi loci, ut (Aen. III. 416): cum protinus utraque tellus una foret.
Aen. VI. 875. „quondam" autem potest et prae- teriti esse et futuri.
*) cf. Prisciaiii instit. orpnmm. lil>. XV. (5. (gr. lat. ITl. p. 64,7 K.)
— 53 -
Aen. XII. 398. acerba fremens. Pro ,,acerb6": adverbium qualitatis in nomen derivatum.
Aen. XII. 486. heu quid agat? omne advcrbium verbo cohaeret: unde, quia heu hem at atat et simili verbo cohaerere non possunt, separatim fecerunt aliam partem orationis, scilicet interiectionem : quam sola latinitas possidet. ^
G. I. 287 . . . nocte [autem non est adverbium, sed] nomen, [ablativique casus]. adeo ut ei Horatius iunxerit praepositionem, ut (I. ep. 2,32): Ut iugulent homines surgunt de nocte latrones: nam adverbium „noctu" facit, sicut „diu"; SaUustius (lugurt. 38): diu noctuque laborare festinare.
G. II. 11. sponte, modo nomen est; quia iunc- tum est ei genus, quo caret semper adverbium.
Ecl. I. 20. Quo: id est ad quam: nam adver- bium posuit pro nomine, ut (Aen. II. 6): genus unde latinum, id est: a quo. n. VII. Ite intericctionuni constructione.
duos tiintum Prisciani locos eruere potuimus lib. XV. 40 (gr. lat. iJl. p. 90 sq. K.) ; lib. XVIII. 303. (p. 375K.)
— ~$^<^ —
L*j^.^ii^^ •..?.->...... . .'• '....'.'.. .".•::''*.., . -^ , ,.- . v-, ,<-v. j.- .'jfMii j \^aiitiiL
. "t '"^^•*^;^55<p^w?3f^s;^P5^-
- 64 -
„De Terentii et Vergilii interpretm
fontibus syntacticis."
■^■< —
Atque ut veniamus ad alteram propositi nostri partem, videamus nunc quibusnam potissimum ex fon- tibus syntacticis Donatus et Servius hortulos suos irrigarint.
Priusquam autem veniamus ad propositum nos- trum, id unum commemoremus nullos alios nisi lati- nos fontes nos spectasse, quamquam haud nescivimus, omnium fere operum latinorum et soluta et devincta oratione scriptorum libros grammaticos maxime graeca assumpsisse exemplaria, cum romani graecae linguae studere inciperent a graecae grammaticae elementis,*) Nam et ipse Cato severissimus ille romanus, etsi re- motus ab omni graeco cultu et ingenii et vitae omnia nisi romana despiceret, facere non potuit, quin annis admodum gravatus graecam linguam disceret, cum
*) cC. Graefeiihan: Ge.scliichte der classischen Pliilologie iiu Altertunie. vol II. p. "219 sqq.
-; >■ . . .'■ ■■" '^V'..^-^ ' -■ ■ ^ " ■.■ '". " - ■ ■
— 66 —
maximam romanae humanitatis partem graecis literis effici intelligeret.*) Et M. Terentium Varronem, quamvis meritus sit de amplificandis studiis gram- maticae latinae, tamen omnino non alium habendum esse nisi doctissimum graecae disciplinae interpretem notum est. Quae cum ita sint, incertum esse puta- mus, an numquam clarus quidam grammaticus tit Varro Probus Donatus Priscianus Romae docturus fuerit, nisi Graeci hortulos eorum liberalissime irriga- vissent. Maxime autem romani a graecis didicerunt syntaxim latinam, omnia enim ad ordinationem con- iunctionem constructionem partium orationis latinae pertinentia graecae simillima esse doctrinae demonstrare minimi est negotii.
A. De Donati fontibns syntacticis. Duplicem de octo orationis partibus disputatio- nem a Donato institutam esse, alteram breviorem et puerorum institutioni destinatam, alteram doctiorem et cum reliqua arte coniunctam, multis demonstravit Keilius in grammaticorum latinorum quarti voluminis praefatione (p. XXXI. sqq.) testimoniis. Quibus am- babus in artibus exponendis et illustrandis Donati interpretes ita versati sunt, ut, cum permulta ab iis vel omissa vel addita vel aliter disposita inveniamus, eas Donati artes valde mutatas atque interpolatas nobis cum a medii aevi scriptoribus tum post typo- graphicam artem inventam a primis editoribus tradi-
*) cf. tschneider: de script. Catonis; iii ticriptorihus rei rusticae I. 2. p. 151.
^*^*^^"--"-'-^'
jLl£^ji.<:&La^\^^'-
\ 11 iii I rmr.ii^^^iiln^fli
- 66 —
tas esse nostro iure putare possimus, id quod paucis exemplis et ex Pompei copiosissimo commento et ex Servii commentario et ex [Sergii] explanatione haustis illustrare atque demonstrare nobis liceat.
Ac primum quidem de orationis partibus dispu- tans Pompeius p. 250 K. cum alia tum haec ait:
Hoc quod dicit. tenendum nobis est fideliter e. q. s. Quis dicit? Donatus; nam alius esse non potest, ut nos quidem putamus. In Donati autem artibus ne unum quidem verbum hac de re grammatica legimus. Huc accedit, quod de eadem re et Servius p. 428,439 K. et Sergius p. 813 K. verbosius dispu- tant, quam ut suo ipsius ingenio petivisse potuerint, praesertim cum ad verbum fere inter se hac de re consentiant. Donati enim commentatorum mirum per- saepe consensum intelligere nobis licet, quem non ita factum esse putamus, ut ex Servio alii haurirent, sed ita, ut omnes Donati doctrina usi ad verbum plerum- que ex artibus illius descripta modo pluribus modo rainoribus ex suis ipsorum ingeniis petitis exomarent. Quadere quotiens de quaestione quadam grammatica in quam Donatum inquisivisse iam non animadverti- mus omnes tres commentatores Donati consentiunt, eam Donati artium partem mutatam esse aut a medii aevi scriptoribus aut a primis artium Donati editori- bus nostro iure conicere possumus, quamquam et Sergium et Pompeium non numquam ex Servii in Donati artes commentariis hausisse omnino non ne- gamus. Exempli autem causa aliquot insuper locos
■^ipyyl^siRJis^r ^^ •^^T^TW???'™'
- 67
"•vg
ex Donati interpretum commentariis, quorum iam in priore opusculi nostri parte mirum consensum in margine adnotavimus, hic citare nobis liceat:
Pomp. p. 269 K. de praepositionum ordinatione Serv. p. 418 sqq. K. [Sergii] explan. p. 517 K.
Serv. p. 407 K. [Sergii] explan. p. 492 K. Pomp. p. 157 sqq. K., quorum ultimus de comparativi gra- dus constructione cum alia tum haec ait: comparativus gradus iungitur tribus casibus. Donatus ait: „duobus casibus" et q. s.
Serv. p. 437 K. [Sergii] explan. p. 553 K. Pomp. p. 238 K., quibus ex interpretum locis et ipsum Do- natum quaedam de verborum constructione, ne dicam de idiomatibus casuum, memoriae prodidisse suspicari nos posse existimamus.
Serv.. p. 413 sq. K. [Sergii] explan. p. 503 sqq. K. Pomp. p. 213 et p. 227 sqq. K.
Serv. p. 415 K. [Sergii] explan. p. 509 sq. K. Pomp. p. 252 sqq. K. Cledon. p. 22 K., qui omnes loci de adverbiorum constructione cum ad verbum fere consentiant faciunt, ut omnes ex Donati artis parte quadam amissa haustos esse suspicemur.
Sed nolo exempla cumulare, cum multa huius generis ipsa opusculi nostri prior pars suppeditet.
De auctoribus quibus Donatus in artibus scri- bendis usus sit propter ipsam naturam libri ab omni doctrinae specie remoti quamquam nihil constare ar- bitratur Keilius (1. 1.), tamen nos his doctissimorum virorum scriptis adiuti:
..MiCJdkihl^
- 68 -
f
Lersch: Sprachphilosophie der Alten etc.
F. Osann : Beitrage etc.
A. Graefenhan: Geschichte der class. Philo- logie etc.
H. Kummrow: symbola critica, dissertatio inau- guralis. Greifswald 1840. 4^. hanc in quaestionem ausi sumus paulo accuratius in- quirere.
Donatum omnium auctorum grammaticorum so- lum fontium suorum nomina constanter reticere ex priore operis nostri particula intellegimus. Quae cum ita sint, difficillimum esse videtur diiudicare, quibus- nam potissimum ex fontibus hortulos suos irrigaverit, quos non aliter nisi ex artibus eius excerpta cum ali- orum grammaticorum latinorum excerptis ad syntaxim latinam pertinentibus comparando investigare possu- mus. Hoc autem in elaborando optime nos adiuvant annotationes nostrae, quas in prioris fasciculi margine fecimus, ut locos aliis similes commemoraremus.
Quas annotationes si paullo diligentius perlegi- mus, mirus et cum Diomede et cum Charisio et cum Dositheo consensus nobis occurrit, qui tantus est per universum fere librum, ut multis locis non solum eaedem res tradantur, sed etiam verba verbis respon- deant. Ac primum quidem tuo iure eos grammaticos, cum paullo inferiore aetate quam Donatus vixerint, ex Donati artibus hausisse conicias. Hanc autem coniecturam exempla quae infra dabimus, refutare mox intellegemus, quia posteriores Donato auctores
— 69 —
et omnia copiosius doctiusque exposita exhibent quam Donatus ipse et nonnumquam fontes suos aut nomi- nant aut suspicari nobis permittunt. Quae cum ita sint, dubitare nequit quin ab antiquioribus auctori- bus, tamquam communibus fontibus, omnes doctrinam suam derivaverint.
Exempli causa haec afferre sat erit: De oratione et partibus eius disserentes mire consentiunt Donatus p. 336 sqq. K. et Charisius p. 162 K. et Diomedes p. 300 sqq. K. et Dositheus p. 389 sqq. Charisius participii coniunctionis praepositionis interiectionis dej&nitionum auctorem Cominianum, adverbii C. Julium Romanum nominat, Diomedes ex nominis definitione sua Scaurum ita modo dissentire ait, ut a nomine appellationem et vocabulum separet; adverbii autem definitionis omnibus communis (ex qua iterum Scau- rum ita dissentire commemorat, ut definiat adverbium esse modum rei dictionis ipsa pronuntiatione definitum), coniunctionis Palaemonem auctorem citat. Item Do- natus p. 375 K. et Charisius p. 116 K. et Diomedes p. 626 K. eadem fere de comparativorum et super- lativorum constructione tradunt. Et hoc ipso loco et Charisius et Diomedes uberrimis ex fontibus suis hausisse videntur, aut ex C. Julio Romano aut ex Q. Terentio Scauro aut ex Palaemone.
Etiam de generibus verbi mire consentiunt Do- natus p. 383 (K.), Charisius p. 164 et p. 168 K, Diomedes p. 336 sqq., Consentius p. 367, quorum quod nemo auctorem ullum grammaticum nominat
iiiiiifiiitVli
- 60 -
valde quamquam dolemus, tamen et Diomedem et Charisium non aliis fontibus quam supra usum esse conicimus, de quibus infra accuratius disseremus.
Quibus exemplis affatim demonstrasse nobis vide- mur Donatum plerumque isdem ex fontibus atque Charisium et Diomedem hausisse, ex Cominiano E.0- mano Scauro Palaemone. Sed quomodo hi hauserint ex fontibus suis utrum eos ipsos perlegerint necne et quibus antiquioribus grammaticis doctrinam suam, illi fontes debeant, infra de Charisii et Diomedis fontibus disserentes demonstraturos nos speramus. Donati autem auctores non ita ut Charisii vel Diomedis dis- cernere nobis licet, quod, cum omnia uno velut tenore exhibeantur, alterius doctrinam ab alterius differre plerumque difficilius videtur, quam ut facere co- nemur.
Praeter communes hos cum Charisio et Diomede auctores grammaticos Donatum non nulla a Probo mutuatum esse opinamur, id quod hisce exemplis de- raonstrare possumus:
Donatus p. 365 sq. K. et Probus p. 147 sq. K. de praepositionum constructione eodem fere modo disserunt. Quadere Donatus aut ex ipsis Valerii Probi libris aut ex fonte quodam alio, qui Berytii grammatici auctoritate usus est, haec hausisse videtur. Conici- mus autem Donatum ipsos Valerii libros inspexisse, quia ipsum Probum inter alios perstringere videtur, cum dicat p. 387 K. : sunt [item] adverbia, quae in- prudentes putaut nomina : in loco, ut Romae e. q. s. ;
- 61 -
nara Probus p. 164 sq. K. loquitur de ,,nominibus" locomm adverbialiter positis. Quae celeberrimi gram- matici verba Donatus cum intellexisset verecundia commotus vituperare quamquam non dubitavit nomine omisso leviter perstrinxit.
Commentarii quos in Terentii fabulas*) scripsit Donatus etsi magnam partem ita truncati mutilatique sunt, ut haud defuerunt, qui eos a Donati discipulis conscriptos esse putarent,**) tamen eximie prodesse cen- sendi sunt etiamnunc Terentianarum fabularum inter- pretationi, quemadmodum plures passim editores testati sunt. At cum commentarii a posteriorum temporum auctoribus ita mutati interpolatique sint, ut aliam omnino formam speciemque adeptos eos esse Wester- hovius Faber Fabricius Lindenborgius Graefenhanius Schopenius alii viri docti recte existimaverint, inter- pretationi, quidem utiliores facti esse videntur, uberi- oribus autem quaestionibus ad syntaxim latinam per- tinentibus eos plane paene privatos esse opusculi nostri particula prior demonstrat, quamquam eiusdem Donati artes optime instructum eum fuisse et uni- versae linguae latinae cognitione et syntaxis latinae arte ostendunt. Quadere excerpta ex commentariis***) Donati Terentianis ad syntaxim latinam spectantia et minora et breviora sunt, quam ut operis pretii esse
*) Suringar: hist. crit. pg. 77 sqq. vol. I.
**) cf. C. G. Reinlioltl: ainiott. critt. in Terentium. Priniis- laviae 18o0. b» p. 26 sqq.
***) cf. A. Graefenhan: vol. IV. p. 315 sqq.
ifii..
^ 62 -
videatur fontes eorum indagare. Ac libentissimis repetamus animis Westerhovii votum, qui in prae- fatione ad Terentii sex comoediarum editionem (A. I. p. 18) haec fere ait:
„0 utinam integer superesset Donatus! . . . acci- dit nimirum optimo interpreti, quod accidisse oliin pluribus non pessimae notae scriptoribus merito do- lent eiTiditi, ut nimirum bona sui parte, mutilati ad nos pervenerint". et suo iure Tanag. Faber ad Phaedr. L. i. f. 4 conquestus est, cum diceret:
„non magis Servium hodie habemus, quam Do- nati in Terentium commentarium. Excerpta tantum supersunt: et saepius a mala manu."
At tamen quamquam abhorret animus ab iniu- cundissimo labore iam nitamur Donati commentatoris fontes investigare.
Ac primum quidem priores Donato interpretes Terentii, quippe ex quibus Donatum, quamquam hos sic et ingenio et iudicii acumine superavit, ut eorum commentarii prae illo omnino fere neglecti esse vide- antur, quaedam hausisse consentaneum sit, paucis illustrare nobis liceat.*) Plures enim veterum gram- maticorum Terentianos composuisse commentarios, etiamsi memoriae nihil quidquam sit proditum, con- iectando vel iude assequi licere Schopenius putat, quod tantum non omnes latinorum scriptorum prin- cipes, in quibus, si cui alii, comico nostro est locus,
*) Ijud. Schopeu: observatioues in Donati quae feruntur sclioUa. Bonn. 1821 dissert. inauguralis. p. 30. sqq.
.:.t^^-SiilA:
— ea —
magistronim stipati sunt clioro, qui et recensuerunt et annotaverunt. At inter Terentii interpretum, qui ante Donatum floruerunt, numerum referuntur: Valerius Probus Berytius, Aemilius Asper, Helenius Acro, Arruntius Celsus, quorum licet numero Nigidium et Flavium Caprum vulgo adiungant insuper, quos Terentii fabulas commentatos es^e Schopenius suo iure negare nobis videtur. Nam et ipse Suringarius P. Nigidii Figuli, quo Ciceronem in extinguenda Catilinae con- iuratione socio et adiutore magnam inter Romanos consecutum esse nominis famam Plutarchus memoriae prodidit, nomen inter antiquos Terentii interpretes, Fabricii in bibl. lat. I. p. 49 et Harlesii in introd. ad Not. lit. rom. 11. p. 178. auctoritate non commotus, referre dubitavit, cum nulla usquam a veteribus huius rei mentio fiat. Quod autem Donatus in commentariis suis Terentianis aliquotiens Nigidii nomen in partes vocat (ad Phorm. I. 4,4; I. 4,13; H. 1,3), nos locos omnes ad Nigidii commentarium grammaticum, opus multorum librorum, Suringarii permoti auctoritate spectare putamus.
Certissime quidem constat Valerium Probum Berytium aliquando commentarios in Terentii fabulas conscripsisse, quamquam nulla est veterum mentio, quae nominatim istos commentarios commemorat.*) At Donatus, quem aetate antecessit Probus, in suis ad Terentium commentariis totiens Probi sententiam me-
*) Suriiigar: I. p. 99 sqq.
jVvft1<rV ■rtitir^V, ■ir'ri'i^-;'i^[-.i"-.*: .J^'i:^.^.Li£,^ittiL^
- 64 -
morat (ad Andr. V. 3,4; ad Eun, I. 1,1; ad Adelph. m. 2,25; ad Hecyc. prol. prior. v. 2; ad Phorm. I. 1,15; I. 3,3; 11. 3,25; V. 8,16), ut exinde facili negotio coniciatur, scriptos esse ab eo commentarios, qui Donati aetate superstites fuerint. Isti vero commen- tarii cum omnes perierint, quales fuisse censendi sint, in tanto veterum silentio non facile est diiudicare. Incertum enim esse videtur an Cledonius Charisius Diomedes Priscianus qui saepenumero Valerio Probo auctore utuntur ex commentariis eius Terentianis hau- serint. Id unum autem constare operis nostri parti- cula prior demonstrat, Donatum in commentariis suis ad Terentii fabulas, quantum quidem ad syntaxim latinam pertineant, Probi annotationes Terentianas non usum esse.
Aemilius Asper grammatieus secundus a Probo suscepit interpretis partes, id quod diu dubitatum nunc plane constare arbitramur, praesertim cum Donatus in commentariis suis grammatici illius nomen sic vocet in partes, ut merito eum cognovisse illius commentarium in Terentium conicias.*)
Helenius Acro item in Terentium enarrationes reliquit, quarum mentio fit pluribus in locis apud Charisium (192,30; 200,16; 219,5 K.) Et haec quidem sunt omnia fragmenta, quae de toto Acronis opere supersunt : sive id conscriptum fuerit ad omnes Terentii fabulas, sive tantum modo ad adelphos et eunuchum,
*) ef. Don. a<l uilelp. III. 2,25; IV. 2,20; Phorm. I. 2,24.
::ij-ati<iii Jiii
^'^■^'^^■^^SPilfp^" -^i^'?^^ X
e quibus solis Charisius fragmenta memoriae prodidit, hic diiudicare supervacaneum nobis videtur,*) praeser- tim cum Donatus nuUam unquam mentionem faciat horum Acronis commentariorum.**)
Arruntii Celsi autem ad Terentii fabulas com- mentarios praeter Charisium (p. 213,18; 222, 6, 30 K.) nemo quantum nos quidem sciamus commemorat; ubi enira Celsi nomen occurrit apud Servium et Philar- gyrium videntur intellegendi esse commentarii quos .in Vergilium scripsisse eum infra intellegemus.
Itaque Dohatus cum in commentariis suis Teren- tianis ex prioris aetatis interpretibus comici illius hausisse non videatur, iisdem auctoribus grammaticis atque in artibus usus esse videtur, si quidem — id quod non plane constat — ex fontibus quibusdam aridissimos illos hortulos suos irrigavit.
B. De Servii fontibns STntacticis.
Non integros ad nos pervenisse Servii in Ver- gilii carmina commentarios constat. Sed cum et tam callide retractati sint ut vetustiorem a recentiore grammatico vix internoscas, et nos omnes fere locos ad syntaxim latinam pertinentes ex iis excerpserimus manuscriptis, quibus Servii grammatici nomen ple- rumque et inscriptum esse et subscriptum Danielis Burmanni Lionis Thilonis Hageni, celeberrimorum scholiorum Vergilianorum editorum, sententiis conlatis iudicare potuimus, hac quaestione omissa, quia sat
**) Suringar: I. p. 94 sq.
***) Graefenhan: IV p. 308 sqq.
tiUir^AilC^Vkk.-.''.^^... •9..'-., ' ' - - ^'^^^^^'^rTumS
- 66 - . i
esse putamus hoc loco virorum doctorum in margine annotare et nomina et opera, qui de Servianis qui feruntur in Vergilii carmina comnaentariis scripserunt,*) statim inquiramus, quibus Servius auctoribus usus sit in commentariis suis conscribendis. Viros doctos autem, qni in Servii fontibus indagandis operam po- suerint, non habeo quos adferam nisi hos paucos: Suringar: hist. crit. schol. lat. Eibbeck: prolegom. adVergilii carminumeditionem. J. Kirchner: de Servii auctoribus grammaticis quos ipse laudavit. Eleckeis. Jahrb. Supplem. 8 p. 467—633. Thilo: quaestiones Servianae. Halle 1867. Be- grussungsprogramm zur 25. Philologenver- sammlung. idem: ad Servii comment. editionem praef. Heidel- berg. 1880. Ac primum quidem, quemadmodum in Donati commentatoris auctoribus grammaticis investigandis fecerimus, ut intellegamus, utrum Servius priorum Vergilii interpretum ex commentariis hauserit necne, de his paullo accuratius disserere haud alienum nobis videtur.
*) Mor. Haupt: opu.sc. vol. III. p. 2 sqq.
'J'liilo: praef. ad Servii comineiit. editionem. Heidelberg.
Ib80. 'J']iil(): Beitrage zur Kritik der Scholiasten des Vergilius.
11 ifin. Mus. N. F. Bd. 14 p. 535 sqq. Bd. 15 p.
lli)— 13.S; Bd. 1<5 p. 442 sqq. Heinc: \'er>jilii carni. edit (|uart. edd. Wagner Lip.iae 1S32.
vol. IV. p. 743 sqq. Jlhein. Mus. N. F. vol. XVIir. 18G3 p. 253 sqii. (Fr. Oeldcr.)
<.i/s^
"SfsWT^'^'*^^?!?'^^^.'^^^*?^'^ ''" - ■•
67 -
Quamquam iam primae Vergilii carminum editi- onis temporibus haud deerant interpretes, qui quaes- tiones quasdam grammaticas instituerent — optime hac de re iudicare nobis videtur F. Schoell in mus. rhen. vol. 34 p. 630, cum dicat:
Bekanntlich hat die gelaufige Schulgrammatik der Romer den Vergil ganz so zum Mittelpunkt der Sprachstudien gemacht, wie die griechische Grammatik den Homer: es war dies eine einfache Nachahmung aus nationaler Eitelkeit und bei der Beschaffenheit der Aeneis ein offenbarer Missgriff, — primum Ver- gilii carmina iusto commentario illustravisse arbitra- mur Asinium Pollionem (nam Q. Caecilium Epirotara, Attici libertum et Pomponiae filiae praeceptorem, quem primum legendo interpretatum et commentatum esse Vergilium Otto Ribbeckins docet, inter Vergilii interpretes referre dubitamus, cum Suetonius (de illustr. grammat. cp. 16) nihil aliud nisi eum primum Ver- gilium et alios poetas novos praelegere coepisse me- moriae prodiderit), quamquam et Graefenhanius (vol. IV. p. 259 et p. 277), qui sibi ipse contradixit, atque Theod. Bergkius (ephem. stud. antiq. 1845 p. 120) id refutant, et M. Hauptius (ind. lect. aest. Berol. 1855 p. 45 sq.), qui Pollionem Catulli commentarios scripsisse haud negat, num idem Vergilii carmina commentatus sit inquirere se nolle confitetur, et Rib- beckius, Pollionem quendam Vergilii carmina iustis illustrasse commentariis ratus, Thorbeckium et Grae- fenhanium redarguere se posse negat, qui alium esse
— 68 — ■
Pollionem CatuUi alium Vergilii interpretem iudica- verunt id quod hic diiudicare longum est.*) At Ale- xandrum, servum illum Vergilio a Pollione donatum Vergilii carmina grato in optimum dominum animo commentatum esse negamus, cum et nullam omnino huius interpretis mentionem faciat grammaticus uHus romanus [nam Servii scholii ad Aen. VIII. 330 poste- riorem partem, cuius in fine Alexandri nomen memo- ratur, si paullo accuratius inspicias, facile ut opinor fateberis, non scribi potuisse a Servio, verum ab alius manu venisse, qui Alexandrum secutum esse in hoc scholio Servium docere voluerit] et Servius Asinium PoUionom i.ta citet ad Aen. II. 7, VI. 661, XI. 183, IX. 459 (?), ut nemo dubitare possit, quin Pollio non Alexander Vergilii si non omnia carmina at certe Aeneidem commentatus sit.**)
C. Julii Hygini, Augusti liberti, familiarissimi Ovidio, Palatinae bibliothecae praefecti, „quasi paeda- gogi" Vergilii (Suetonius: de ill. gramm. cp, 20), „com- mentarios in Vergilium factos" Gellius noct. attic. 1. I. 21,2 atque accuratius „quartum librum quos de Vergilio fecit" noct. attic. 1. XVI. 6,14 laudat, cuius saeculo illi superstites fuisse videntur.***)
*) 'J'horbeeke: comnieiit. de Asiiiio Pollione p. 122. sqq Leydeii 1820.
**) Siiriiiirar: vol. II. p. 143 sq.
***) cf. Kretechmer: 1. 1. p. 77 s(iq. IHCO.
Merckliii: .iiial. philol. suppl. m. p. 05!(.
(iraefiiiliaii: IV. p. d.'] s(i(i et 278 s^].
.Surintjar: II. p. 172—184.
Chr. Biinte: de vita et scriptis Ilygini p. 22 sqq.
1-^ i>tfif^4i.M^.
— 69 —
Et ipse Julius Modestus,*) cuius praecepta gram- matica quaedam saepius Charisius p. 73,12, 75,13, 101,1, 103, 28; 125,4, 204,22 K., semel Diomedes p. 365,16 K. laudat, in doctissimorum Vergilii interpre- tum numerum vulgo refertur cuius carmina si non iusto et continuo commentario, at certe carptim sive in quaestionum confusarum libris, quos Gellius com- memorat in noct. attic. libris persaepe, sive in aliis scriptis eum illustravisse conicit Ribbeckius, id quod Graefenhanius (vol. IX. p. 65 et p. 280) negat, qui praeter alias grammaticas quaestioues confusas Horatii opera commentatum esse Modestum putat veri si- mili esse.
L. AnnaevTS Cornutus,**) Persii et Lucani prae- ceptor philosophus idem et rhetor et grammaticus, scripsit Aeneidos commentarios, quorum Charisius semel p. 127,19 K. ad Aeneidos librum decimum men- tionem facit. Et abiecta quidem indecora eum con- gessisse et ambitiosius quam prudentius diiudicasse satis multis docet exemplis Ribbeckius p. 125 sqq. Neque comnientando tantum et distinguendo, sed emendando etiam verborum textui operam eum de- disse, complures Serviani commentarii loci demonstrant, Sed nec bucolica nec georgica prorsus ab eo neglecta esse Gellius (noct. attic. lib. II. 6) docet.***)
Aemilius Asper, quem Sallustii historiarum libros
*) Kergk: epheni. aiitiq. 1845 p. 118.
**) cf. 0. Jaliii: proleg. ad Persium p. VIII. stjci.
***) cf. Kretzscliiner: i. 1. p. 81 sq.
.'latTu^AS^^i^::;U>-.>-:;i<f
m. '■-.♦;<--.<?•
- 70 -
commentatum esse Charisii p. 216,28 K. et Hieronimi (apol. e Rufin. I. 16 vol. II. p. 472 ed. Vallars.) testi- moniis constat, idem in Vergilii carmina commenta- rios scripsit; et inter praestantissimos <[uidem bonae aetatis grammaticos habendum eum esse putat Rib- beckius p. 128, quippe quem cum Scauro et Probo componat Ausonius epist. XVIIJ. 26 et in praef. ad Syagrium 20, grandia nomina laudans. Posuisse eum docet Heynius (1. 1. p. 475) grammatica et poetica observata vel praecepta, subiectis pro exemplo Ver- gilianis verbis vel phrasibus. Nec indoctum criticum et interpretem eum fuisse produnt et veterum testi- monia, quorum cum longe maxima pars ad Aeneidem spectet, tamen in bucolicis quoque et georgicis ver- satum eum esse docent, et recentiorum iudicia virorum doctorum, e quibus unum Graefenhanii (vol. IV. p. 75 sqq. et 285 sqq.), qui eum „Hauptrepraesentant der Exegese in gegenwartiger Periode" nominat, afferre sufficiat.
Nobilissimus omnium quotquot Vergilii carmi- nibus operam dederunt grammaticorum fuit M. Va- lerius Probus Berytius. At quamquam viri docti saepius levi argumento faciunt,*) ut, si parum inter se con- veniant quae de alicuius scriptoris aetate vitae ratione scribendi genere traduntur, duos eiusdem nominis scriptores fuisse contendant, tamen idem nobis, ubi de Probo commentatore disputamus, faciendum esse
*) iSuriiifiar: II. j). 14 sqq. Orfuiiii: II. p. 278 sq((.
1
rsF" "-
- 71 -
mox intellegemus : cum enim, quae Gellius Macrobius Servius e Probo citant, in Probi commentariis, quos nunc ad Vergilii eclogas et georgica habemue, non tantum desiderentur sed multo aliter legantur apertum esse et Suringarius et Osannus dicunt, quibus plane assentiri nos confitemur, [quamquam et Jahnus (proleg. ad Persium) et Bergkius (anecdot. Parisin in ephem. antiq. 1846 u. 11 — 17) eandem, quam de Probo gram- matico supra protulimus sententiam, et ad Probum commentatorem pertinere posse putaverunt;] non istos commentarios qui snpersunt sed alios ab iis scriptori- bus significatos esse.*)
Quod autem Thilo (1. 1.) dicit M. Valerium Pro- bum Berytium et in emendandis maxime Vergilii exemplaribus in Aristarchi morem operam collocasse et primum certe georgicorum librum ipsius poetae manu correctum legisse,**) non habemus, quod doc- tissimi illius viri sententiam reiciamus. Tamen etiam Ribbeckio Kirchneroque assentiri non dubitamus, qui coniectanea quaedam grammatica a M. Valerio Probo relicta Suetonio teste (de illustr. gramm. cp. 24) variis additamentis aucta et suppleta Probo mortuo ab amicis
*) Haedere cf : H. A. Liou: Probi iu Verg. cominei)t. 1826.
Schneidewiu: Beitrage zur Kritik des Vergilcommeutars des Pro- bus. Rheiii. Mus. N. F. IV. p. 140 sqq.
A. Riese: de commentario Vergiliano, qui M. Valerii Probi dici- tur Bonii 1862.
O. Ribbeck: de commentario Vergiliano etc. contra A. Riesium. Fleckeis. Jahrb. fiir class. Philol. 1868. p. 351 sqq.
**) cf. Gellii; noct. attic. lib. XIII. 21,4.
i.iLit.-^.ii. 2,..*
uiai^^miLt^ikiAiiimtllli
r.TT^^^W^J: :!f'^^-_f7?'?
— n -
familiaribusque eius edita esse docent, in quibus Probi exposita fuerint singula quaeque praecepta, quae cum latini sermonis normam et consuetudinem universam spectarent, exemplis tamen praeter alia Vergilianis quoque illustrata essent. Quarum commentationum, quas iustum Vergili commentarium nominare nobis non licet „multos admodum libros se adquisivisse" Gellius (noct. attic. 1. XV. 30) praedicat.
Jam supra autem de libris illis grammaticis Probi nomine "omatis disputantes Alex. Eiesii de Probo com- mentatore sententiam optimam iudicavimus, qui Suetonii verbis fidem habendam esse ratus Probum non notis tantum criticis sed etiam adnotationibus scriptores, quos tractavit, instruxisse demonstrat. Et ipse Ler- schius in diar. lit. antiq. 1840 p. 113 dicit: „Es gab ein oder mehrere Exemplare des Vergil von Valer. Probus eigener Hand verbessert, in BUCtier abgeteilt
und interpungiert, wozu noch ilandglossen oder selbst-
standige Bemerkungen als vollstandige VoUendung
des kritischen Geschafts hinzukamen." Exstitisse igitur vinquam Vergilii carminum exemplaria Probi manu non modo correcta sed etiam ad notata asse- verare iam non dubitamus.
De Probi minoris qui feruntur in Vergilii geor- gica et eclogas commentariis, qui nostram tulerunt aetatem, non habemus quod verba multa faciamus, et quia nihil exhibent de syntaxi linguae latinae et quia cum a Servio omnino non adhibiti sint multo post Servii aetatem scripti videntur.
1
1 niir^na-iynJiAlftiAwiaii
■■■■--■i -',;:-■■■ ■. ■■ ■ • ■ _
— 73 —
Flavius Caper qui doctissimus antiquitatis per- scratator saepissime laudatur una cum Probo,*) cui similis apparet, cum de vocabulorum vel sententia- rum vi atque significatione nusquam disseruisse vide- atur, nisi ubi ad textum vel emendandum vel con- stituendum vel distinguendum opus esset, libros enucleati scripsit sermonis sive de latinitate, de praepositione ,,ex'', de dubio genere atque com- mentatus est Ciceronem, Plautum, id quod Graefen- hanius negat,**) Terentium Vergilium comicos qua in re et Graefenhanius et Suringarius (II. p. 217 sq.) et Schopenius et Ritschelius (parerg. Plaut. I. p. 361 sq. vehementer errare Eibbeckium putant, quae cum diiudicare non possimus silentio praeterire nobis liceat.
TJrbani aetas pauUo certius definiri potest col-
latis Servii ad Aen. V. 517 et scholiastae Veronensis ad eiusdem Aeneldis libr. v. 488 adnotationibus.
Eibbeckius p. 167 Cornuto iuniorem Longum aetate
antecessisse putat Urbanum. Ex fragmentis autem, quae ex Servio collata Suringarius 11. p. 190 sqq. memorat, apparet Urbanum in commentariis suis Ver- gilianis praecipue grammaticam spectasse interpreta- tionem. Licet vero suspicari istum et criticam emen- dationem omnino non neglexisse.
*) cf. Keil: praef. ad gramiii. latiii. vui. IV. p. XV III. et p. XXV.
**) A. Graefcnliaii: IV. )). Sl) et p. 2!»'.». Clirist. pliilul. vol. XVIII. p. m
£sia'. jg"-:vV'gt/t '*-., .. -i^; ;> * . .\^^. '. - j. ■■•-•— l'rjur.2f*\.-..-: j,'.-j.\-i^.Jz^-'-.:^.' : ^.. .-. . ..^.^j^m
f:f}f^!iifyvK^^j\,iiij^f;iiliA9ijft^m^;-
74
Velium Longiim contra Bergkii (1846 p. 117) opinionem Vergilii aut omnia carmina aut solam Aenei- dem commentatum esse Ribbeckii secuti sententiam opinamiir. Plenissime enim rem comprobant frag- menta quae ex Velii Longi commentariis servata sunt a scholiasta Veronensi.*)
Q. Terentium Scaurum,**) Hadriani temporibus grammaticum vel nobilissimum (Gell. noct. attic. 1. XI. 15*** ), ter laudat scholiasta Veronensis. Bucolica eundem commentatum esse scholia Bernensia (ad ecl. Vin. 65) demonstrant.
Caesellii Vindicis****) commentarium lectionum antiquarum commemorat saepius Gellius, cuius eius- dem libri sub titulo ,,stromateus" identidem Priscia- nus mentionem facit; nam hunc titulum alterum lec- tioniim antiquarum, librum eundem habemus Ritschelii (parerg. Plaut. I. p. 360), Kretzschmeri (p. 96), Osanni (symb. 11. p. 330), Graefenhanii (IV. 68) aliorum virorum doctorum sententias secuti contra Lerschii (1. 1.) et L. Mercklini (1. 1.) opiniones. Cuius operis permulta fragmenta grammatica exhibent Gellius Charisius Priscianus.
Sulpicii Apollinaris Carthaginiensis quem Gellius adolescens Romae audivit, *****) commentariorum Ver-
*) cf. Suriiiujar: II. p. 185 s(i([.
**) Graefeiihan : IV. p. 88 «<(. et p. oOO S(i.
***) cf. Ausdii. ep. XVIII. 2.T et praefat. ad Wyagr. :50 p. mi.
****) Lerscli: uct. diuru. aiiti^j. 1840 p. 109 S(i(|. et 1841 p. IIOI s(|(i.
*****) cf. Mercklin: j.. (35H.
^ ,*;> 'V. "■•■•'/;■'■ '•.■^*^'^' :'^' -■.■■',.■-"'■ • ■ ■''■"■.' '■
- 76 -
gilianorum fragmenta non nisi ex Gellii noctium atti- carum libris coUigere nobis licet,
Et ipsum Arruntium Celsum inter Vergilii inter- pretes referre non dubitat Suringarius (II. p. 169 sqq.), quamquam nuUa quidem veterum est mentio, quae diserte memoret Celsum commentatum esse VergiUi carmina. Id quod tribus Charisii locis p. 213,18; 222,6 et 30 K., qui Celsi auctoritatem de VergUii quodam versu recitant, ad quos accedant insuper unus QuintiUani (instit. orator. VIII. 3) et unus Serviani commentarii locus (ad G. I. 277), quomm aUer Celsi sententiam de VergiUano versu (G. I. 357) memoriae tradidit, alter Celsi nomen simul cum aUis VergiUi interpretibus, Probo et Cornuto, commemorat, demon- strare studet. Nos vero TeuffeUi (roem. Literaturg. •4 p. 833) auctoritatem secuti, Celso VergiUi interpre- tis nomen vindicari posse negamus, quippe qui, quod- vis aUud agens, passim verba ex Plauto Terentio Vergilio interpretatus non tota horum poetaruni opera commentatus esse nobis videatur.
JuUum Haterianum VergiUi carmina commen- tatum esse cum quinque schoUorum Veronensium tum permulti Macrobii loci comprobant. Ceterum non constat, quis fuerit Haterianus, neque qua vixerit aetate.
Veniamus iam ad AeUum Donatum, insignem grammaticum romanum, qui ultimus non multo ante Servii aetatem tam in VergiUi poemata quam in Terentii conioedias commentarios scripsit, ex quibus
.^J^:^.^-:
— 76 — •
haud pauca Servium hausisse iiifra iutellegemus. Parum feliciter eum criticam artem exercuisse traditis certe locis Eibbeckius demoustrat. Quadere saepius Donati errores reprehendit Servius. Argutatus est etiam in singulis vocabulis explicandis ita, ut usu fere ser- monis latini caruisse euni putare deberes, nisi artes grammaticas ab eodem Donato scriptas esse constaret. In versibus interpretandis simplicem sensum eum aspernatum esse, Servii comphires loci (v. infra!) os- tendunt. Itaque dissimillimum fuisse Donati com- mentarium Vergilianum commentario Serviano coni- cere nobis licet; nam hic grammaticam agere potissi- mum voluit, illius consilium fuisse videtur aestheticam scribere quam vocant interpretationem.
Servium horum omnium antiquiorum Vergilii interpretum usum esse commentariis iam id demon- strare arbitramvir, quod omnium fere mentionem facit non semel; et his quidem locis nominibus adscriptis citat :
Asinium PoUionem ad Aen. II. 7, VI. 561, XI.
183, IX. 459 (?) V. supra! G. Julium Hyginum ad Aen. JI. 15, V. 389, VI. 3,
66, 617, 839, VII. 47, XI J. 120. Julium Modestum ad Geo. I. 378. L. Annaeum Corniitum Georg. J. 277; Aen. I. 45,
150, 488; IX. 348, 675; X. 547. Aemilium Asiierum ad Georg. II. 324; IV. 168;
Aen. VI. 789; VH. I(i9; 377, 543; VIII. 383;
.^^^L
.- 77 - '
IX. 4, 31, 418, 678; X. 188, 539, 566, 673, 737; XI. 358, 801. M. Valerium Probum: ad Georg. I. 277; Aen. I. 5, 25, 48, 441, 194; ]I. 15; III. 3. 82; IV. 359, 418; VI. 1, 177, 473, 738, 865; VJl. 543, 419; VIII. 406; IX. 814; X. 18,33, 173, 182, 303, 444, 539; XI. 534, 830; XII. 174, 605; Ecl. VI. 76. Flavium Caprum ad Aen. VI. 545; IX. 709; X.
788; XII. 120; X. 344, 377.
Urbanum ad G. II. 424; Aen. IV. 384, 469, 548,
624; V. 493, 517; VI. 609; VII. 556; IX.
390; X. 661.
Velium Longum: ad Aen. X. 245.
Q. TerentiumScaurum: adAen. III. 484; XII. 120.
AeliumDonatum: ad E. II. 17; III. 38; Georg. I.
120, 198, 424; II. 4, 324, 412, 514; IV. 153,
346; Aen. I. 546, 557, 798; II. 242, 535, 635;
VI. 177, 230, 334, 535, 623; VII. 543, 563,
VIII. 333, 373, 642; IX. 31, 363, 547, 676,
763; X. 331, 463, 497; XI. 31, 124, 316, 318,
762; XII. 365, 366, 507, 514, 529, 585.
Et quamquam Caesellii Vindicis, Helenii Acronis,
Apollinaris, Hateriani nomina omnino non eomme-
morat Servius, tamen eum etiam horum commentariis
nonnumquam usum esse suspicamur, quia Servius
et saepius auctore non addito commentarios quosdam
exhibet testes [et hisce quidem locis: ad ecl. VI. 11;
georg. I. 147; Aen. VI. 860; VII. 543; IX. 745.] et
tLii^ii'Si\^-^'L,rr^i.'i'^'i/'iLJ>,^. . .. '.-■■ " -_. ■. ^'i .'*. v;^:^«.':>viV.il- ! A-!>*^'Aii,i
,t>J-li.i».i«-l ■--.'
- 78 - •
non nuUa aliis ex libris grammaticis hausta ex Ver- gilii commentariis quibusdam petivisse videtur, id qiiod infra satis demonstraturos nos speramus.
Hos autem commentatores Servius saepius in partes vocat aut propter eximia dubii sermonis iudicia, ut et Modestum et Flavium Caprum, aut propter alias insignes interpretis virtutes ut reliquorum ple- rosqtie.*) In syntacticae artis rebus disputandis eum hisce tantum Vergilii interpretibus usum esse apposita nomina ostendunt: Valerio Probo et Donato. Ac primum quidem inquiramus, utrum Probi ipsos com- raentarios legerit necne; nam ipsis Donati scriptis eum i^sum esse nemo negabit. Et hanc iniucundissi- mam occasionem Kirchneri (1. 1.) perversam senten- tiam de Servii auctoribus grammaticis leviter perstrin- gendi, quin arripiamus, facere non possumus. In illo enim opusculi sui capite cui inscribitur: quos et quot Vergilii commentatores Servius noster legerit, eum non perlegisse grammatici cuiusdam ipsa opera nisi Donati Carminii Urbani demonstrare studet, id quod ita argumentatur, ut quicunque accuratius libeUum istum pervolverit sententiam illam omnino non pro- bare possit.
Et Probi quidem auctoritate usus est hisce sex locis ad Aen. I. 194, 441; II. 15; III. 82; VJ. 865; X. 33 ad syntaxim linguae latinae pertinentibus, quo- rum tres ad Aen. L 441; III. 82; X. 33 ex Probi
*) cf. Kirdmer: (1. 1.) p. 011-532.
■ - 79 - ■
commentariis aut Vergilianis aut Terentianis reliqui ex libris grammaticis, hausti esse videntur. Nam cum Servius ad Aen. II. 15 respondeat Probi cathol. p. 17,2 K., Servius ad Aen. I. 194 Probi cathol. p. 36,25*), Servius ad Aen. VI. 865 Probi cathol. p. 17,2 K., tres alii autem loci, qui Probi nomen exhi- bent, in libris iUis grammaticis, quos quidem nunc habemus, non legantur, etiamsi concedere non dubi- tamus, horum locorum duos (ad Aen. 1. 441 et X. 33), quamquam libri illi grammatici qui nobis hodie exstent eos non exhibeant, et e commentariis et e libris grammaticis ad Servium migrare potuisse, tamen unus reliquus Servii locus (ad Aen. 111. 82) nos commovit, ut Servium Probi commentarios Vergilianos non modo adhibuisse sed etiam ipsos inspexisse contenderemus contra Kirchnerum; id quo qui illum locum diligen- tius perscrutaverit veri simile, ne dicam certum, esse concedet.
Legimus enim apud Servium ad Verg. Aen. III. 83 (J. p. 96): ,,hospitio licet Probus quaerat, qiiid sit ,,iungimus hospitio dextras", tamen septimus casus est, id est iure hosjDitalitatis : nam „ad hospitium" non potest intellegi, quia iam amicus fuit". Totus hic locus autem et doctrinam antiquissimorum illorum Homeri carminum interpretum Alexandrinorum, quos imitatum M. Valerium Probum Berytium animadver- siones suas criticas scripsisse scimus, nimis redolet,
^) cf. et Serv. p. 437 K.
\-Jit£^i^/v!^'jhf-^^-v..'Ar. •.»■.■..:.-■ ^. .::■.■. ■.:.,■■■'■.. ' -i>^: ^vr!>i.;iu:.j;;l;./^'^.^..^i:;iiVj>;L>..AiJ„ .^ -> • . ::. ..-. ..<'.r--..-^^..^..^,.^-MdiU-m..^i,,Aia^.
-•y -^r .j^Pf^gj^»^.^^.^
— 80 —
qiiam ut Probi „annotatioiiibiis" hic Servium usum esse negemus, et levior est, quam ut ex alio quodam aiictore hanc Probi quaestionem Servium hausisse con- icere nobis liceat.
Plura apud Servium nominatim quidem non memorantur e Probi copiis hausta; tamen dubium non est, quin Servius, quod et in aliis fecit, saepius Probi et commentarios et libros illos grammaticos adhibuerit et illius doctrinam suis inseruerit scholiis. Exempli causa hos modo Servii et librorum illorum grammati- corum locos contulimios:
Serv. ad Aen. III. 416 et 53 et Prob. instit. art.
p. 148 K. cf. et Serv. ad Don. p. 420 K. Serv. ad Aen. JI. 61 et Prob. instit. p. 148 K. Serv. ad Aen. VII. 787 et Prob. instit. p. 73,9 K. cf etDonat. 374 sqq. K; Serv. p. 431,14 K; Pomp. p. 156 sq. K. In singulis autem quae Kirchnerus nobis non probavit refutandis desudare supersedemus, quoniam nec nostri instituti est haec quaestio neque paucis verbis absolvi potest.
Quibus allatis Servium et Valerii Probi com- mentarium Vergilianum et libros illos grammaticos de catholicis institutisque artium ante oculos habuisse quis est qui neget? Nos vero, quamquam nobilem nostrum grammaticum atque artigraphos illos recen- tioris aetatis neque eodem tempore vixisse neque auctoritate comparandos esse iam pridem intelleximuSj tamen hic eos componere non dubitavimus, quia Ser-
i^ • ryiafri^tSi'
- §1 -
vius sine ullo discrimine omnia confundit, quae aut ex Probi genuinis annotationibus ipsis aut ex aliis antiquioribus auctoribus Probi doctrina usis aut ex recentiorum illorum artigraphorum libris hausit id quod et Keilium optime exemplis illustrasse iam supra commemoravimus et nos hoc loco paulo enucleatiiis et accuratius demonstrasse putamus.
Praeter Probi libros Servius persaepe Donati commentarios, et Vergilianos qui perierunt et Teren- tianos qui nostram tulerunt aetatem, atque artes quin inspexerit de syntaxi linguae latinae disserens quis est qui dvibitet? A nullo enim superiorum interpre- tum plus Servius petivit quam ab Aelio Donato, ad qiiem, quamquam ipse Servius saepius eum quam ceteros commemoravit, permulti insuper loci referendi sunt, in quibus nominatim eum non citavit, id quod maxime probabile fit comparatis Donati et ad Terentii comoedias commentariis et artibus. Nominato qui- dem eo usus est Servius de syntaxi linguae latinae disputans non amplius quam bis: ad. Ecl. III. 38 et ad Aen. XII. 585. Hosce autem locos ad eundem Donatum aut commentatorem aut grammaticum per- tinere putamus, quos iam supra contulimus:
Serv. ad Aen. V. 19 - Serv. ad Donat. p. 428 K.
Serv. ad Aen. I. 181 - Don. ad Andr. T. ] 2S.
Serv. ad Aen. I. 14 j
Serv. ad Aen. I. 75 [ - Don. ad Eun. II. 2,43.
Serv. ad Aen IX. 26 I
Serv. ad Aen. I. 96 - Don. p. 355 et p. 375 K.
6
— 82 -
Serv. ad Aen. I. 295 - Serv. ad Don. p. 419,26 sqq. Serv. ad Aen. I. 596 - Don. ad Andr. III. 2,10 et
ad Adelph. IV. 3,17.*) Serv. ad Aen. 111. 427 - Serv. ad Don. p. 418,34
et p. 442,1 K. Serv. ad Aen. VII. 289 - Don. ad Andr. IJ. 1,3
et eun. III. 2,18. cf. et Serv. ad Donat. p. 419,15 et p. 442,15. Serv. ad Aen. I. 713 et Serv. ad Donat. p. 412,21 K.
et Serv. ad ecl. VIII. 71. Serv. ad Aen. I. 120 - Serv. ad Don. p. 417 sq. K. Serv. ad Aen. J. 319 - Don. ad Andr. III. 2,4 et Serv. ad Aen. V. 248. Serv. ad Aen. II. 64 et Don. ad Andr. JV. 4,19
et ad Phorm. V. 7,22. Serv. ad Aen. 111. 278 - Don. ad Ad. V. 4,17. Serv. ad Aen. 11. 12 - Serv. ad Don. p. 437,1 K. Serv. ad Aen. IV. 534 - Don. ad eiin. 1. 1,1. Serv. ad Aen. IV. 341 - Serv. 416,19 K. - [Serg.]
489,36 K.
Gravissima autem dat argumenta Kirchnenis (p. 494 sq.), quibus Servium nostrum non a commen- tatoribus sed a grammaticis plurima mutuatum esse comprobemus, id quod iam numerus locorum, in qui- bus Servius hos nominatim citat, demonstrat; vocat enim in partes praeter Vergilii interpretes:
*) cf. VaiTo: de serm. lat. V. fr. 89; Vilm: Isiil. aiff. verb. 91; Reifferscheid : gloss. Sangerm. ap.'_Hildebr. pg. 80.
— 83 —
Nigidium Figulum bis; Plinium quinquies;
Arruntium Celsum quinquies; Aelium Melissum
semel; Domitium semel; Porphyrionem semel;
Verrium Flaccum quater; Sammonicum Serenum
quater; Siliuni Solinum semel; Cominianum bis;
Ascon. Pedianumbis; Gellium ter; Catonem quin-
quagies scpties; Varronem centies sexagies bis;
Labeonem bis; Sinnium Capitonem semel, anony-
mos octies.
Ad syniaxim linguae latinae vero non amplius
quam hos duos Plinii (Serv. ad Aen. 1. 546 et VII.
273), duos anonymi (Serv. ad Aen. I. 104 et VII. 787)
cuiusdam locos, unum Verrii Flacci locum (Serv. ad
Aen. VIII. 423) pertinere ex prima opusculi nostri
particula animadvertimus.
Ac primum quidem de Plinii ex libris gramma- ticis haustis dicamus. C. Plinius Secundus, rerum naturalium doctissimus ille indagator, etiam octo li- bros dubii sermonis conscripsit, quorum fragmenta Lerschius (I. p. 179 — 201) conlegit. De horum autem librorum indole, de qua nihil docet Lerschius, praeclarissime disserit A. Schottmuellerus (de C. Plinii Secundi libris grammaticis part. I. Bonnae et Lipsiae 1858) in priore dissertationis suae particula; altera vero in qua ea testimonia Pliniana tractavit, quae apud Charisium exstant, utemur, de Charisii auctori- bus syntacticis disputantes. Octo omnino locis Pli- nius in Servii commentariis laudatur, quorum comme- morationum ad syntaxim linguae latinae non pertinent
KaiM
B^iji, .ll(p!jl»5g,i«(i!i>.U.J(IHi«ljy.
84
nisi duae, ut supra vidimus. Cum autem praeter haec Pliniana dilucida Servi testimonia permulta exstent in scholiis, quae si cum ceterorum grammaticorum praeceptis comparamus Pliniana sine dubio habenda sunt, luce clarius esse videtur, Servium permulta alia Plinii libris dubii sermonis debere*), id quod uno exemplo illustrare sat erit. Servius ad Aen. I. 546 Plinii a:ialogiae legem quandam designasse videtur, cum Plinium quidem praeseribere verba synonyma, in quibus eadem insit significatio, iisdem casibus iun- genda esse dicat, quaftivis etiam in hac lege multa excipi ipse concedat. Cuius doctrinae complura inve- nimus A-estigia in Servii scholiis**), qui hac analogiae quasi via longius procedens vel ea verba in quibus contraria insit significatio eandem sequi legem iubet (ad Aen. T. 203).
At postquam Servium permulta Plinii libris grammaticis debere intelleximus. quaerendum nobis est, utruni Plinii libros ipse inspexerit an huius gram- niatici sapientiam ex aliorum auctorum seriptis hau- serit. Et hoc quidem loco omnino consentimus cuni Kirchnero, qui Servium cum Plinii libros dubii ser- monis nunquam nominaret, (iuamqi;am semper natu- ralem eiusdem historiam pleno adposito titiilo citaret, iie tituli {|uidpm graminaticorum illorum Plinii libro- rum gnarum huius grammatici doctrinam grammati- coruni quox'undani latinorum ex libris in suos commen-
*) cf. rAT.-cii: i\. 1.) I. p. r.i.s ivj.-. xciii.
**) (•(■. !i(l .\cii. II. (14 ct X <;4:>.
^T^^fli^sif^^.p^f^^^^i^ms^lBm^
85 —
tarios transtulisse putavit. Quibus autem ab aucto- ribus hos Plinianos locos mutuatus sit Servius parum constat, nisi forte ab iisdem atque Charisius Diome- des alii.
Cum de duobus anonymorum locis non habeamus, quod verba faciamus, statim ad Servii scholion illud (ad Aen. VIII. 423), in quo Verrius Flaccus nomina- tur, transeamus. Quem Flacci locum hausisse Ser- vium Kirchnerus (p. 476) probat ex grammatici cuiusdam (Capri fortasse) libris, quem hic Vergilii versus commovit, ut de adverbiorum usu apud veteres scriberet. ,,Nam cum Vergilius a primo imperatorum saeculo usque ad ultimam vergentis imperii romani aetatem longo docentium et discentium usu tritus fere solus in scholis regnaret, grammaticus latinus Graecorum in modum, qui ab Homero proficisci sole- bant, non poterat non a ^'ergilio, in quo omnis scho- larum institutio versabatur, materiam quaestionum grammaticarum quas instituit petere."
-^:;^wr^^^s^!gE^W'
Theses.
1) Apul. metam. IV. 29 emendandum esse censeo: „sacra diae praetereuntur, templa deformantur, pul- vinaria praetermeantur, caerimoniae negleguntur. "
2) Audac. excerp. gr. lat. VII. p. 343,10 K. „paene" pro „plene" legendum est.
3) In Theognidis versu 104 optimam codicis Mu- tinensis lectionem priorem restituendam esse conicio.
4) Coniecturam quam fecit Taylor in Pseudolysiae orationis funebris paragraj)ho 36 refutandam esse puto, Reinholdi Klotzii secutus hoc de loco sententiam.
I -,'.'
Qy^j, — >
„'!&■;
T/ ■■'■- ■/f^if'^ .•■>■■ ■' '■'. -^V" : '.U.- ■■:■-: .^
Vita.
Natus sum Paulus Eduardus Rosenstock Regi- monti d. 22. mensis Januarii a. 1862, patre Josepho, quem ante quinque annos praematura morte mihi ereptum lugeo, matre Carolina de gente Birnbaumiana. Cum primis elementis literarum domi a matre imbutus essem, septem annos natus gymnasium Cniphoviense adii, quod tum floruit auspieiis Skrzeczkae directoris; brevi post a Drygalski successit, vir doctissimus, prae- ceptor mihi dilectissimus, qui ad classicorum studiorum amorem me adduxit, ut initio anni 1882 maturitatis testimonium adeptus in alma universitate Albertina philologiae studiis me dederem.
Scholas frequentavi professorum illustrissimorum per novem semestria:
Bezzenberger, Dehio, Friedlaender, Hirschfeld, Jeep, Jordan, Ludwich, Buehl, Thiele, Walter, quibus omnibus gratias ago semperque agam quam maximas. Per tria semestria proseminarii, per tria seminarii philologici, per quattuor seminarii histo- rici sodalis fui. Itemque interfui exercitationibus ar- chaeologicis.
A. d. VII. Id Jun. 1886 examen rigorosum tibsolvi.
i.**i:*L.V '-■■■Sk.a-.L.l.
• 'mi iT laiMrfl rthiiiiiih
"«. ■:■.•
.•**k
\^^
JiiaaaitA^Jiia..^-,.*:^^
tifiiilrtlnnmwrt iifl-T
*'■-•-•"'• ^^«t>i-ail>f.J-'^--v--
ENDOF
T*