MASTER

NEGATIVE

NUMBER

00-281 .37

MICROFILMED 2003 THE CLASSICS LIBRARY UNIVERSITY OF ILLINOIS AT URBANA-CHAMPAIGN

URBANAJL 61801

AS PART OF THE

DITTENBERGER-VAHLEN

CIC 6 PRESERVATION GRANT

PROJECT

Funded by the

National Endowment for the

Humanitles

Reproduction may not be made wlthout

permission from The Classics Library,

Unlversity of lllinols at Urbana-Champaign.

COPYRIGHT STATEMENT

The copyright law of the United States (Title 17, United States Code) governs the making of the photocopies or other reproductions of copyrighted material including foreign works under certain conditions. In addition, the United States extends protection to foreign works by means of various international conventions, bilateral agreements, and proclamations.

Under certain conditions specified in the law, libraries and archives are authorized to furnish a photocopy or other reproduction. One of these specified conditions is that the photocopy or reproduction is not to be "used for any purpose other than private study, scholarship, or research." If a user makes a request for purposes in excess of "fair use," that use may be liable for copyright infringement.

The institution reserves the right to refuse to accept a copy order if, in its judgment, fulfillment of the order would involve violation of the copyright law.

AUTHOR: Ritschl, Friedrich Wilhelm

TITLE: De M. Terentii Varronis disciplinarvm libris commentarivs Frierici RitscheUi.

PLACE: [Bonnael

DATE: [1845]

BIBLIOGRAPHIC RECORD TARGET

The Classics Llbrary Unlversity of llllnois at Urbana-Champalgn

CIC 6 / NEH Dittenberger-Vahlen Microfilmlng Project

Storage Number :CO^r^^l *3D

De M. Terentii Varronis disciplinarvm libris commentarivs Frierici Ritschelli.

Author(s): Ritschl, Friedrich Wilhelm, 1806-1876. Publication: [Bonnae, 1845 Description:

iv, 55 p. 25 cm. Language :

Latin SUBJECT(S) Nauned Person:

Varro^ Marcus Terentius.

OCLC: 47922121

Technical Microfilm Data

Microfilmed by

Preservation Resources

Bethlehem, PA

On behaif of

The Classlcs Llbrary

University of lliinols at Urbana-Champaign

Urbana, IL

Film Slze: 35mm microfiim

Reductlon Ratlo: /^M^ image Placement: lA (jj^ IB IIB Date filmlng began: fl^Tjo^Q

Camera operator: d!Igc»V\w hk J^ iri^a n

•k

■P

OJ

b

3

Sv/

A^'

lO

o o

3 3

■S^'

w

■^

■p

00 CJI

3 3

	0)
	cr
0) O"	o >
,s-^	^a
	=.rn
'^r^
FGH jklrn	— O
3 X
3 7-
IJKLM nopqr	JKLM opqr
OPQR uvwxy	xO
N co	^ ^
*-*— 1	N CO
M(-	'-'— 1
	UVW 2345
C»M	(y\x
V£>	--j-^
o	OOM
	VD
	o

</

CJl

3 3

>

DD

Q) O

o m

CD CD — t^ -I-

OQ 5

CJl3 ^ ->J o o

< — I X <

N < M

>

A^-

o

3 3

^.^^

</

>

o o

3 3

Er

%o

c>

00 (3

to fo

Ln

/>.

2.0 mm

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdelgh,|kltnnoparstuvw<v2 123*567890

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcclefghijklmnopqrstuvwxyzl234567890

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

abcdefghiiklmnopqrstuvwxyz

1234567890

%

<?».'*.

^^:^A

'fo

m

o o

Tj m "o OLl"o

m

o

m

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz 2.5 mm 1234567890

s"

'- <^''^«i-

cn

3 3

cr o >,

iftz

>< 33 N c/5

CTiX ^-<

oor-j O

'^^

'fp

b

3 3

0)

cr

^ m

I?

c <

O

M C/0

^— )

^-<

OOM

o

K) CJl

3

3

>

CD

0, O

^S n m

(D CD

OQ -I-

^ o o oo^ -o

Ooo ^

$ C= X <

X

-<

*<T--

■■-,-^.s:s,'- -^'

f.

,4

r^i

■■:'^>^

<1r

.'^:

. . ■ i

■ ■f'

■(>■-

■5>*..

V

f-^

::-/ r^-

/^^ '*:'"-

•* ^ :■' ^ ■-.'■* • ^ .

f<

i^

DE

M. TERENTII VARRONIS

DISCIPLINARVM LIBRIS

coinmEiirTARiTS

FRIDERICI RITSCHELII.

f

' .■M^Sis^^^^ '■''r^fe-V.^^tV-gALafc-fag^^^-^ '- f-- ■ --*•- -^ .^:.»J^-- ^ ---^/t.- ■ |<'| irfliTitflfri'-''!-

' ji^^-fiuifc

■ * -■ ' . .

A^'

..<*"

.-S

.v.'^

.AV^

w «

:>M*-

i. i..

• -t "-V 'j-yy^ :'. ^:,^ ;.j T^ ^wyj

	• ■ -^^^

*n'

M ^t: "^

r?

t '-f' ' \ -ii

s. -;^

." » :■

^> i^ '^.^ *

. V '

r 1, '

i l:: ; r'' • ■

h. ■ f- -» ••■

^-

1^^

r ■

■ .' ■*

■ ■ i^ ■■

^•t-

•r .- .' ^. '••;••■■ ^ •■i.-U 'r;

, V FWDERICVS RITSCHELIVS

INCLVTAE LITTEIIARVM ACADEMIAE BORVSSI- CAE SOCIlS CLASSI HISTORICAE ET PHILOLO-

GICAE ASCRIPTIS

s.

Quod ad Vos, viri gravissimi, hanc quani subieci opellam misi, id postquam licere mihi Vestra auctori- tas iussit, cum opportune facere tum debere et Vestrae gratiae et meo oflBcio visus sum. Nam cum nuper am- plissimae societati Vestrae me esse epistularum com- mercio iunctum voluissetis, et si quid haberem quo augeri optimae litterae viderentur, id ut VoBiscum com- municarem auctores mihi exstitissetis : quid magis esse consentaneum potuit quam et Vos exspectare tam ho- norifico iudicio ut saltem voluntatis prompta significa- tione non indignum me praestarem, et me grati pro tam luculenta benevolentia animi testificandi impatien- ter occasionem captare? Igitur aequi J)onique quaeso ' consulite quod VoBis , Tiri praestantissimi . levidense munusculum obtuli: qnod si nulla alia virtute commen- dabitur, haud scio an aliquam a VoBis graliam ipsa sit

r'"-^'"^^

— IV —

argumenti opportunitate initurum : quando non iniucun- dum fuerit tanquam incunabula earum artium respicere, quae iam adultae cum tanta litteratae Europae laude Vestra praeclara opera liberalique cura illustrantur, coniunclis autem Vestris illustriumqne collegarum Ve- STRORVM academicorum consiliis etiam conspciationem illam tuentur. ipsius antiquitatis exemplo nbbilitatam/ qua velut unius membra corporis pridem cbpulari surit solitae. Valete. Scribebam Bonnae vj. Kal. Qvintil. A.

C13DCCCXXXXV.

^a^

I >

» i

;.1v^^ t?!Vi.:« l'-'::ii i^-' •'■ - ^

»

C A P V T I.

§. 1.

Eruditioaem prope omnem et ad humanitatem informatiqnem nemo nescit iis saeculis, quae consueyimus medii aevi nomine com- prehendere, seplem liberalium artium orbe coarctatam esse. De quibus potissima testimoma haec suat , quae infra posuimus quod eorum certum volumus in disputatione nostra usum esse. Exofdiniur ab Isidoro Orig. I, c. 2: Disciplinae liberalium artium septem sunt. prima grammatica i. e. loquendi peritia. secunda rhetorica . . . tertia dialectica cognomento logica . . . quarta arithmetica quae continet numerorum caussas et divisiones. quinta musica quae in carminibus cantibusque consistit. seacta geometrica quae mensuras dimensiones- que complectitur. septima astronomia quae continet legem astrorum. Ab Isidoro aliqua ex parte discrepat uno circiter saeculo maior Cas- siodorus eo Hbro quem de artibus et disciplinis liberalium litte- rarum scripsit^ sic enim ille vol. 11, p- 528 b ed. Garett. in praefatlone: dicendumque prius est de arte grammatica^ quae est videlicet origo

et fundamentum liberalium litterarum secufkdo de arte rhe-

torica . . . tertio de logica quae dialectica nuncupatur . . . quarto de mathematica quae quattuor complectitur disciplinas , id est arith- meticam y geometricam, musicam et astronomicam. Eandem autem

1

^..

I ... . X.jt«.. i>.

— 9 —

hanc quadripartitam descriptiooem Dec Isidorus ignorat, immo sequitur in libro III, ubi ad ipsam explicationem disciplinarum mathematica- rum accedit: mathematica . . . cuius species sunt quattuor ^ id est arithmetica, musica, geometrica, astronomia: quocum congruit ipsis Originum libris praemissa ad Braulionem episcopum epistola VI. Nisi quod priore loco illo in quibusdam libris inyerso ordine ante musi- cam geometrica et commemoratur et tractatur, prorsus id quidem C^^siodori exemplo. Vulgarem tamen ordinem senrat etiam Boethius initio librorum de arithmetica. — Rursum autem paullo ante Cassio- dorum in novem Marciani Capellae libris easdem artes hoc ordine pertractatas reperimus a lib. III ad IX: grammaticam, dialecticam, rhetoricam , geometriam , arithmeticam , astronomiam, musicam. Po- stremo commemorandus utroque prior Augustinus, his ille yerbis de suis studiis exponens Retractat. I, c. 6: Per idem tempus quo Medio- lani fui haptismum (a. 387) percepturus, etiam disciplinarum li- hros conatus sum scrihere .... per corporalia cupiens ad incor- poralia quibusdam quasi passibus certis vel pervenire vel ducere. sed earum solum de grammatica librum absolvere potui, quem postea de armario nostro perdidi, et de musica sex volumina: . . . . in' choaveram quippe tantummodo istam apud Mediolanum discipiinam. de aliis vero quinque discipUnis illic similiter inchoalis, de diale- ctica, de rhetorica^ de geometrica, de arilhmetica^ de philosophia^ sola principia remanserunt, quae tamen etiam ipsa perdidimus: sed haheri ah aliquibus eacistimo. Vides astronomiae loco prodire phir: losophiam: sive id Augustinus fecit arbitratu suo eique consilio con- venienter quo ad incorporalia, pervenire per corporalia vellet, sive illius aetate nondum omnino iuvaluerat certis finibue circumscriptae ('jfxvxXiov "Kaideiag consuetudo. Idque ita esse magis etiam apparere ex eiusdem Augustini lib. II de ordine eap. 35 sqq. videtur , ubi ^i- sciplinarum {\e\ studiorum liberaUorum et disciplinarum c. 38) omnium inventricem et rectricem esse rationem demonstraturus proficiscitur a grammaticay cui disciplioae accedere hisloriam (c 37), pergit deinde

— 3 —

ad dkdecticam et rheU>ricam^ his iungit musicam simul orationis Ter- saumque numeros conplexam, desinit ia geometrica et astrologia: in eis auteia disciplifiis omoibiu regoare numeros dicit.

§. 2.

1. Mlra autem Ai:^stini tempora nemo quod sciamus pro- gressus est aoquirendo, si forte Testigia indagari possent artium iUa- rum liberalium communi societatis Tinculo iam Tctustioribus saeculis coniunctarum. Nam Quintiliaanm constat sane institutionis oratoriae lib. I, c. 10 strictim persequi orbem ilhim doctrinae, quam Graeci iyxvx^kiov Tiaideiav vocanty idque ita instituere ut grammaticam, quae eomplectilur etiam enarrationem historiarum (l, 9, 18), excipiat mu- sice et geometria, haec autem primum divisa esse in numeros et for- mas (1, 10, 35), paullo autem post (§. 46) se tollere ad rationem usque mundi dicatur: quorum apparet hanc Tim esse, ut uniiis disciplinae et nomine et ambitu comprehendantur arithmetica , gcometria et astronomia (siTe ut ipse ait II , 18, 1, astrologia) : quemadmodum etiam Cassiodorus Variar. III, b^ de geometria loquitur quae tantum de caelestihus disputet. Sed tamen his fatendum est et dialecticam praetermissam esse (nam in rhetorica quidem explicanda lotus est scriptor), nec tcI singillatim discretas tcI certo numero definitas reH- quas. Idemque in Graecorum eos philosophos cadit, qui de artibus Hberalibus, utiles an inutiles essent et a philosophia segregandae, ma- gna saepe cum eontentione quaesierunt: e quonim disputationibus qoaenam ' cognoscantur iyxvxXia fia^^r^fjLatix Tel ■jtaidevfiaTa, hic expo- nere longum est: neque enim id agimus ut litterarum apud Teteres historiam pertexamus, et satis in hoc genere Wowerius, Vossius, Mei- nersius, alii elaborarunt. E Bomanis autem hominibus aliquanto di- ligentius, quam Quintilianus, singulas attigit_Seneca epistola 88, qua de Uberalihus studiis disserens (unde factum, ut in quibusdam codd. et seorsum collocata et de septem liheralihus artibus ioscripta sit)

y

f \ : .; *-^HPJ^

^m

— I —

grammaticam , ' geometrlam , jhtii^da^, driikmetiSarrt et eam artefo perstringit quae caelestium notitia cootinetur. ^ Vides et pleoe et di-i stincte (promiscuo enim disputandi ordine in singulis percensendis utitur) ne hunc quidem liberales disciplinas, quales insecutis saeculis coramuni consensu tractari solitae sunt, descripsisse in certumque or- bem coegisse. Et tamen id ipsum magno ante Quintilianum Senecam- que interrallo pridem factum erat longe luculentissimo eius viri exem- ple, cuius praeclara industria et prorsus incomparabilis eruditio nihil yel humanarum ye\ diTinarum rerum non attigit, immo ingenii sui

'y lumine non coUuslravit: M. Tereotii Varronis. Cuius rei memo-

riam temporum iniquitate haud paullum obscuratam, hodie aulem pro- pemodum intermortuam, eo nunc studiosius operam dabimus ut quan- tum fieri possit redintegremus, quo persuasius habemus eis, quorum supra teslimonia composuimus, scriptoribus ipsum Varronem noo exi- gua ex partc auctorem et exemplum exstilisse suarum de liberalibus artibus dispulationum.

2. Praestitit autem illud M. Varro edilis noTcm discipli-

/ narum libris, quorum ne coniectura quidem a quoquam significari

argumentum meminimus. De quibus communi testimonio Cassiodorus

c. 3 p. 536 b et Isidorus II, c. 23 sic; Dialecticam et rhetoricam

P^arro in novem disciplinarum libris tali similitudine definivit: dia-

y lectica et rhelorica est quod in vianu hominis pugnus astrictus et

palma distensa ; illa verha contrahens, ista distendens. Ipsum autem libri indicem ne quis ita interpretetur , ut item septenarjo^ numero definitas disciplinas Varronem putel novem libris explicasse, quorum uno poluerit communiter de omnibus loqui , quemadmodum fecit praemisso antiquitatibus rerum humanarum libro teste Auguslino de civ. dei VI, 3: statim subiicimus Vitruvii verba, e quibus certissime iotelligitur singulas singulis libris disciplinas dislribulas esse, lib. VII praef. l4: Fufidius enim mirum de, his rebus primus instituit edere I voli^men: item Terentius Karro de no^vem discipLinis^ unurn de architectura . P. Septimius duo. Vt in ipsius primi libri prooemio

— .» —

complexuft esse, quae ad genus uQiTereum spectarent, Tideatur. Quale illud est apud Cassiodorum p. 528 b: scire autem debemus ^ sicut Varro dicit, utilitatis alicuius caussa omnium artium exstitisse prin- cipia: et haud duhie alia compUira non nominato auctore tcI a Cas- siodoro Tei ab Isidoro atque etiam a Marciano Capella exposila, qua- lia tamea ut in coniectura posila in praesenti praetermittimus omoia.

1. Singolorum autem libromm argumenta indagantibus praesto haec sunt partim aperta testimooia partim non ambigua Testigia, per eadem illa potissimum scripta haud parTo numero sparsa. Ac de dia- lectica et rhetorica iam Tidimus antea. Et dialecticae quidem auctorem Varronem aperto operlorum Tcrborum artificio etiam Mar- cianus IV, p. 96 ed. Grot prodidit, illam ipsam prodeuntem faciens et sic exordientem: Ni J^arronis mei inter Latiales glorias celebrati mihi eruditio induslriaque suppeteret, possem femina Doricae natio- nis apud Komuleae vocis examina aut admodum rudis aut satis bar- bara reperiri. quippe post Platonis aureum Jlumen atque yirisloteli- cam facultatem M. Terentii prima me in latinam vocem pellejcit in- dustria ac fandi possibilitatem per scholas Ausonias comparavit. Ad eum de diaiectica librum pertinet fortasse Gellii quaedam memoria XVI, 8: cum in disciplinas dialecticas induci atque imbui vellemus, necessus fuit adire atque cognoscere quas vocant dialectici eioaya-jfdq, tum, quia in primo ^egl d^LOfidtav discendum, quae M. f^arro alias profata, alias proloquia appellat e. q. s. Proloquia ubi appellaTcrit, ipse paullo post nos certiores fecit Gellius, in libro de lingua latina ad Ciceronem quarto et Ticesimoj unde in promptu est ex ipso dia- ■,: lecticae libro alterum nomen praefata repetere.

2. Ad rhetoricam auteni dubitari potest num Priscianus spectet lib. IX p. 872 P. (468 Kr.): Varro tamen etiam adolui pro- tulit in III. Rhetoricorum: ,,postquam adoluerit haec iuventusf"^.

— » —

Nam RhetQriconim libri yarroais gi exsliterunt uoquam, quod ease yeri simile n^amus, diversi fuerunt a compeodiaria illa expoMtionc. Ac procUvis est de librariorum yitio suspicio: quaado in Nonii codi* cibus non modo de re publlca et de re p. r. et de Verum ruUura libri sola scribentium Tel legentium oscitantia positi suot pro rei rw sticae libris, sed manifesto errore ipsorum adeo Rketoricorum lib. xx ler (p. 59, 2. 92, 10. l4) commemoratus pro Rerum humanarum lib. XX, id quod a Scaligero Popmaque eo cerlius intelleclum est, quo probabilius ad eundem Rer. hum. librum consimili errore orti et rei publicae lib. xx (p. 161, 7) et de re rustica lib. jcjf- (p. 519, 22) referuntur. Quanquam ut libere quod sentimus faleamur, Ucet pro- fecto illud ///. Rhetoricorum ita tutari , ut male Priscianus in hanc ' partem interpretatus esse credatur Disciplinarum librum iii de rhe^ torica, qua citandi forma percommode uti vetustior aliquis gramma- ticus potuerat, si modo ante rhctoricam, non post eam ut Cas»iodorus Isidorusque, dialecticam Varro tractaverat. Id autem ipsum prorsus credibile est non tantum propter Augustini Marcianique , antiquiorum et locupletiorum testium, exemplum secundo loco dialectjjiana collo- cantium, sed magis etiam iccirco quod a contrarii ordinis auctoribus Cassiodoro et Isidoro ipsius Varronis de utraque arte verba, quae su- ' pra posuimus, ita produntur ut rhetoricam praecedal dialectica. Ceterum percommode cum Prisciani exemplo comparari illud potest, quod de lingua latina libri sat multis grammaticorum locis ila commemorantur, ut afferalur V^arro de lingua latina ad Ciceronem (vel simplicius etiam Varro ad Ciceronem) adiecto eo libri numero qui ad opus univer- sum XXIV libris comprehensum spectat, tametsi quattuor ab inilio libri minime sunt ad Ciceronem scripti.

l 4.

Primum autem loeum res ipsa loquitur grammaticae Varro- I nem cum reliquis auctoribus omnibus tribuisse. Quo libro facile

pel^jE>icitiir illum tanquam quibusdam lineamentis eam artem adum- brasse, quam uberius cum in xxiy de.lingua latina libris, tum eis libris perse(»tus est quos de lingua latina ye\ potius de sermone lor- tino ad Marcellum scripsiL Nec desunt Varronianae doctrinae certae apud posteriores disciplinarum scriptores notae. Isidorus enim I, c. 3 primordia ait grammaticae artis litterae communes eacistunt, quas librarii et calculatores sequuntur. quarum disciplina velut quaedam grammaticae artis infantia est, unde et eam Varro litterationem yo- cat. Quocum conferendi Augustinus de ord. II, 35: nata est illa libra- riorum et calculonum professio velut quaedam grammaticae infantia, quam Varro litterationem vocat: graece aulem quomodo appelletur, non satis in praesentia recolo; Marcianus 111, p. 50, ubi verba faciens Grammatica hinc inquit mihi Romulus lilteraturae nomen adscripsit, quamvis infantem me litterationem voluerit nuncupare, sicut apud Graecos ygafji^aTLaTtxT^ primitus vocitabar; Asper Putschii p. 1725 : quam (grammaticam) Terentius etiam Varro primum ut adhuc rudem appellatam esse dicit litteraturam ; Marius Victorinus eiusd. p. 2451 (Gaisf. Metr. p. 2): ut Varroni placet, ars ^rammaticay quae a nobis litteratura dicitur, scientia est eorum quae a jyoetis, historicis orato- ribusque^Jcuntur ex parte maiore. eius praecipua ojfficia sunt quat- tuor, ut ipsi placet , scribere, legere, intelligere, probare.*) Atque haec omnia etsi suaple natura talia sunt, qualia potuerint etiam in alterutris de lingua latina Hbris tractari, tamen omnis de singulari commentario dubitatio planissimo testimonio remoTetur, quod e Gn. Cornuto Cassiodoms excerpsit cap. 1 de orthographia p. 576 b (p. 2286, 3 P.): Praeterea in libro quem de grammatica Varro scri- psit, cum de litteris dissereret. item [vulgo ito] h inter litteras non

*} In alio igitur libro haec posita fuit eiusdem Varronis partitio ad Graecorum exemplum magistrorum conformata: Grammatici officia^ ut asserit Varro, constant in partibus quattuor, lectione, enarratione , emendatione, iudicio Testatur Diomedes II, p. 421.

K

*7

•>

— 8r —

esse dispUUmt quod multo minus miriim, qumm qubd x quoqu^ Ih^e^ ram esse negat>in quo quid viderit nondum deprehendi, ipsiusverha subiiciam: ^Jlitterarum partim sunt et dicuntur^ ut a et b: partim dicuntur et non sunt^ ut h etac: partim sunt neque dicuntur, iU<p<^.^^

§. 5.

NoQ minus certis, sed loDge pluribus testimoDiis de geome- tria constat. Primum Gassiodori de art. et disc. c. 6, p. 560 b: mundi quoque Jiguram curiosissimus Varro longae rotunditati in geometriae volumine comparavit^ formam ipsius ad ovi similitudinem trahens , quod in latitudine quidem rotundum , sed in longitudine probatur ohlongum. Deiode Marciani VI, p. 190: denique si Marcum Terentium paucosque Romuleos excipias consulares^ nullus prorsus erit, cuius ista (geometria) limen intrarit. Praelerea Schaeiderus in Vitruv. VII 5 praef. de geometria ait librum ad M. Coelium Rufwn scriptum laudat lul. Frontinus de limitibus agrorum; in commeata- tione autem de Varr. vit. et scr. p. 234 adeo libros ix Disciplinarum ad M. Coelium Rufum scriptos memorare cum oliis P^itruvium 1. ss. dicit, quod ei Fabricius praeierat Bibl. lat. 1, p. 125 Ern. *) Horum omnium nihil verum est. Nam apud Frontinum quidem p. 38 ed. Goes. haec tantum exstant: nam ager arcifinius, sicut ait f^arro, ab arcendis hostibus est appellatus. Sed inde a p. 235 per aUquot pagioas perscriptum est caput gromaticum de casis litterarum hoc praemisso indice: incipit liber marci baronis de geometria ad RVFVM FELiciTER, additis in margine his: al. silbifm. item al. RFFVM siLvivM*. Eoquc spcctat Ausouii Popmae annolatio p. 298 ed. Bip. : Huius (de geometria) libri fragmentum vetustissimum

♦) Tertio modo falllt Itbros ix Disciplinarum ad M. Coelium Rufum scriptos memorare GelUum X, i dicens ann. in Vitr. I. ss.

— 9 —

I^ngqhardisis_(S' e» q«adralis de certa loquendi coDsuetudine illius

a^tis) exafatum nohis communicavit vir doctus sitmmaque humani-

tate praeditus loannes Arcerius, sed ita mutilum et corruptum ut

^^J^iLi.^^^. -HP^ multum intersit aut omnino periisse aut ita lace-

rum superfuissei sic autem inscribitur: m. BARkoifis ubellfs de

GEOMETRiui jiD RVFrM siLViVM. tum sequitur: . ;'. sequitur ini-

tium non leViter discrepans a Goesiano exeinplo. Summa autem

diligentia neutro loco Arceriani codicis inscriptionem exliiberi nunc

intellectum est F. Biumii nostri in Mus. Rhen. iur. VII, p. 191 sq.

narratione, qui hunc indicem testatur: Incipit liber Marci Barronis

de geometria ad rufum feliciter sitbium, Apparet igilur soli sive

Popmae sive alius coniecturae eique satis incertae deberi M. Caelii

Ruti nornen, clarissimi viri, de cuius rebus praeter alios Meyerus Orat,

Rom. fragm. p. 458 sqq. ed. nov. et Orellius Onom. Tull. H^p. 113sqq.

exposuenint. Vt ad eum Rufum parum caute Meyerus quoque in Cic.

Brut. 79, 273 et Eliendtius hist eioqu. p. 127 ed. nov. Varronianum

iibrum rettuierint sine ulla dubitationis significatione , corruat autem

etiam temporum computatio Schneideri, quam his Discipiinarum iibris

adhibuit. Silvium sane Romanum hominem novimus nuilum, e Siliis

autem nuilum Rufum. Contra P. Suillius (quod nomen non raro

in codd. scribitur Suilius) Rufus praesto est consul a. u. 797, de

quo Plinius N. H. VII, c. 4 et Tacitus Ann. lib. XI. XII XIII: cuius

quidni avus poluit aequaiis esse Varronis? Quanquam taii qui-

dem coniecturae non habemus qui maiorem probabilitatem aUunde

conciiiemus. liie tamen Rufus quicunque fuit, huic inscriptum de 1

geometria librum Varronis etiam in re gromatica versatum , esse noa .

minus certum est, quam non esse Varronis quae ei tribuuntur in iila >

agrimensorum congerie. Immo casu inlercidisse, quae e Varrone ex-

cerpta essent, prorsus credibile est, relictam autem inscnptionem cum

aiienis coaiuisse. Idque cum ipsius Arceriani codicis rationes persua-

dent, in quo inscriptio illa ultimum locum integri quaternionis (XI)

tenet, de casis autem expositio in summo qualernione XIJ incipit,

o

t.^

— 10 —

tum confirmat apographum leaeDse, quod eaodem iDSoription«na loDge alio loeo eoque ttem ineptissimo, ioter medias Frontioi de coloniis disputaliones (p. 117 G.) «xhibet. Quo accedit, quod ne in Vaticano quidem apographo ea de qua agimus ioscriptio et de casis exposi- tio cooiunctae sunt. Quarum rerum testis Blumiusp. 191 sq. 193 et 195. Non alium nisi de geometria librum Boethius qui fertur signi- fical eo commentariolo qui inscribitur de geomeiria: cuius quae Yera ratio sit, eiusdem demum Blumii diligeotia patefactum est p. 228 sqq. 235 sqq. En yerba personati Boethii p. 1234 ed. Bas. a. 1545; Nos tamen, quae de numeris a Nicomacho diffusius disputata sunt, vel a P^arrone de mensuris ostensa sunt, moderata brevitate collegimus. Vnde profectus nescio an eodem recte haec referam Prisciani VIII, p. 818 P. (403 K.): irifit, cuius Varro in mensuralibus primam ponit personam infio. Et habent hic quidam codlces Varro in mensuris. MuUum fallitur Oehlerus Varr. Sat. p. 66 logistoricum fuisse de mensu- ris inscriptum coniiciens.

§.e.

1. De astrologia quoque aperte testatur Cassiodorus c. 6 p. 560 a: status stellarum est quod Graeci arTigLy^oy vocant: quia, dum stella semper moveatur, attamen in aliquihus locis stare videtur. nam et Varro libro quem de astrologia conscripsit, stellam comme- morat ah stando dictam, Eara autem Tocabuli notationem et Isidorus suscepit III, c. 59 et 60, et Tero Marcianud quoque VIII, p. 275 ima, et is quidem quendam Romanorum anlestans non per omnia ignarum sihi: quem nemo non iridet ipsum Varronem dici. Quo Marciani de se ipso testimonio profecto non mediocris fides ei coniecturae addi- tur, qua illum Varrone aliqua ex parte usum esse iam supra signifi- cabamus. Ceterum ignarus mei, quod editur, yix scripsit Marcianus,

sed mihi: caussa erroris compendium scriptionis fuit m.

2, De musica testimonium quidem non exstat, »ed aperla

— 11 —

satis significatio fit eiusdem Terbis Cassiodori c 5, p. 557 b: quoniam kjrp^fdius tonus omnium acutissimus septem tonis praecedit hyper- dorium omnium gravissimum. in quihus, ut P^arro jneminitf tantae "^' utHitatis virtus ostensa est, utjeaocitatosanimos sedarei^ ipsas quoque bestias nec non et serpentes , volucres atque delphinas ad auditum suae modulationis attraheret. Rursum autem in Musica quoque ^ar- 7 rone MarciaDiis utitur IX, p. 3 14, ubi inter plurima alia miranda, quibus Tictrix yis musfcae artis apparuerit fama bominum, hoc memo- rat: Aonne ipsius vetustatis persuasione compertum, in Lydia njm- pharum (vulgo lympharum) insulas dici, quas etiam recentior asse- rentium Varro se ^idisse testatur: quae in medium stagnum a con- tinenti procedentes cantu tibiarum primo in circulum motae, dehinc ad littora revertuntur. Quibus sane per se spectatis non ineplus etiam in geographicis locus. Sed cf. praeterea §. 10 et l4.

§.1.

Paullo impeditior de arithmetica quaestio est: tametsi de novem disciplinarum libris agens Fabricius 1. ss. ex his inquit librum de arithmetica adhuc superstitem se vidisse Romae apud Laurenlium Slrozzium Cardinalem testatus est Vertranius Maurus in Varronls vita.*) De quo unusquisque existimet arbitratu suo: nobis incom-

♦) De vita Varronis a Mauro scripta nec nota res nec credibilis: ut aliquid te- mere miscuisse Fabricium suspicer. A quo aliquantum discrepat Ausonius Popma in Bibliotheca Varroniana p. 497 ed. Lugd. B. a. 1601 : de ariihme' tica lib. /, quem manu descriptum hodie quoque supersUtem esse et Romae in bibliothecis adservalum vidisse testatur M. Vertranius [.] Alciatus hoc amplius se editurum poUicetur, quod tamen credo iuris civilis professione, in qua maxime excelluit , et gratiorum disciplinarum studiis impeditus non praestitit. E quibus verbis indiligenter conflalis aliquem M. Vcrtranium AI- ciatum flnxit Oeiileras Satir. p. 10.

«

— 12 —

perla res. Nec muUum tribuerim Agrimensorum eis codicibus, quos terlia classe a se compreheiisos Blumius , p. 216 testatur Karronem de arithmetica, Don de geomeiria commeroorare. Sed de numeris librum VarroQis Fabricius scribil a Censorino (de d. oat.) o. 2 alle^ri. / Nihil est sane, cur hoc iodice commeotariuoi de arilhmetica oegemus similiier po&se deootari atque liber geometriae breviter dictus est de y ' mensuris, Verum in Censorioi Tcrba id cadit minime: ibi enim quod T f^arro coramemoratur in eo libro cui titulus est Atticus^ €t^^ de numeris, is quidem fuit udus e libris logisloricis , el ut Tidetur ne f irere quidem de numeris inscriplus, sed de muneribus potius: de qao

^ alibi dictum. Item hinc segregandus RuOnus p. 2720 P. 398 Gaisf.

i in eis scriptoribus, qui de numeris laline scripserint, referens etiam

Varroaem: qiicm locum $. 13 tractabimus. Conira imprimis huc facit i Incertus de grammalica, quem Augustinum ferunt, p. 2008 P., ubi ad-

terbiorum numeralium in um et in o exeuntium discrimen sic ex-

plicatur: secundo autem ad ordinem pertinet , secundum ad numerum:

ut puta cum dico, secundo factus est consul, pertinet ut dixi ad or-

dinem, quod primo alter factus sit et sic alter secundo. cum autem

\ dicimus secundum consul vel tertium vel quartum vel quintum vel

|- T^ jl sextum, ad numerum pertinet, quod sexies fuerit consul. . . .- Hoc

j Varro distinxit in libris numerorum. Erratum est libris pro

libro: Disciplinarum autem certum librum cogitari, quo de numeris

Varro egisset, luculcnter demonstrare licet collato Gellio X, 1, cui sua

• ' debet Nonius p. 435: Verba M. Varronis ex libro Disciplinarum

quinto haec sunt : aliud est quarto praetorem fieri et quartum , quod quarto locum adsignificat ac tres anle factos, quartum_tem^$ ad- sjgnificat et ter ante factum, igitur Ennius recte quod scripsit „Quin- tus pater quartum fit consuH'^, et Pom^ius timide quod in theatro, — ne adscriheret ^^consul tertium^' aut y^ertio^^, extrcmas litteras non

scripsit. Quodsi haec ab ipsius arlis arithmeticae tcI notione vel usu satis aliena dixeris, scire velim, in quam aliam artem disciplinamve (si ab ipsa grammatica recesseris) eadem aptius et cum maiore neces-

— 13 —

silatis specie conveniant? Reputandura est enim eum esse Varro- nem , qui in quovis genere grammalicum agat praeter ceterai Ita- que Tariis numerorum notionibus quae indila essent vocabula, non incuriose eum in libro de arilhmetica docuisse, alio quoque exem- plo probari coniicimus, quod est apud Priscianum de fjg. num. p. 1356 P. 401 K.': duo asses , diissis , dupondius , iressis , qua~ drassis^ decussis, vicessis^ tricessis, quadragessis , quinquagessis, sexagessis , septuagessis , octogessis, nonagessis , centussis j post quem numerum teste f^arrone non componuntur cum asse numeri. Ne illa quidem a lali tractatione arithmeticae abhorrere videntur, quae e Varrone Gellius III , l4 excerpsit de discrimine dimidius et dimidiatus vocabulorum. Nam ab ipso Gellio tractatos esse Disci- plinarura libros aliis quoque documentis infra pateiiet. Falsum est autera, quod placuit Barthio Adversar. VI, 6, ex arilhmetica Varronis hausta esse haec Favonii Eulogii in Somn. Scip. p. 407 Orell.: ad hunc numerum cuhicum , ut Karroni placet , lunaris cursus congruit revolutio , quae in xxfii diehus omne tanti sideris lumen eochaurit. Quae unusquisque sua sponte intelligit locum eliam in aslrologia habere potuisse, habuisse autera iu georaetria intelliget qui §. 17 a nobis disputala perlegerit. Krahnero igitur cave assentiare ad Hebdomadura librura primum illa referenti comra. de Varr. antiquit. p. 9. Quo libro , tanquam prooemio ipsis Imaginibus breviculisque earum explanationibus praemisso, elsi de numeris multa et exqui- sile et frigidiuscule congesta esse e Gell. III , 10 apparet , tamea ad unum haec omnia septenariura nuraerura spectabant: cuius etsi aliquolies apud Eulogium paullo anle meotio lit, taraen ipsa illa, quibus Varronis auctoritatera adhibuit, verba ad septenarium nu- merum nullo modo pertinent. — Ceterum de arithmetica cf. etiam §. 11. 13.

— <4 —

§. 8.

1. Seplem disciplinarum indicia perseculi sumus: reslant duae quae in septem artium orbem noTicia consueludine finitarum non sunt receptae. Earum unam fuisse architecturam (quae Quintiliano

I II, 21, 8 est archUectonice) Vitruvius testatur. Cuius scriptoris quod

multis locis impressa Varroniani sermonis et ingenii vestigia agnoyisse sibi visus est Schiieiderus ann. in VII. praef. , id etsi non potuimus dedita opera quale sit inquirere, tamen multum veremur ne leviore similitudine et quae longe alias caussas aliamque yim habeat, quam yera affiaitate nitatur.

2. Nonam autem disciplinam quam putabimus esse? Non mirer si quis de ipsa philosophia cogilet motus Augustini exemplo (§. 1), apud quem magnam fuisse Varronis aucloritatem constat. Et scripsisse sane Varronem librum de philosophia extra dubitationem positum est : e quo amplum idque satis mremorabile fragmentum ex- stat lib. XIX de civit. dei c. 1. 2 et 3. Inter quem librum eiusdem-

r- f que Varronis de forma philosophiae secundum, e quo Charisius I, p. 79 capparim feminino genere affert, perobscurum est quae ratio intercesserit. Schneideri enim comm. de vit. et scr. p. 232 senten- tiae, de forma philosophiae fuisse secundum librorum de philosophia, diligentis in hoc genere obstat Augustini auctoritas, qui de libro, non de libris loquitur. Cf. infra §.11. — Prorsus autem hinc alienum esse. apparel a Nonio p. 171. 192. 316 proditura litulum yarro Periplu lib. II. ^Egl (piXoorocpiag (sic enim ubique scribendum): quam satiram essc cum e duplici inscriplione tum e graeco indice tum ex immistis verslculis perspectum est. *) Potuit autem Periplus ille, ut exemplo

*) Yide Oehlerum Varr. Sat. p. 61, versuum lamen ficlorem non viclorcm. Scribe: Ac mnlla ambrosia ac nectar, non allia, sardae, Panis , nef.i^u , lucuns^ cibu' qui purissimu' multo est, — Ceterum unus est Graecus index libri Yarroniani, quo quid fiat diriicile dictu

— 16 —

ular, ita bipeitttus esse ut, quemadmodum altera pars nsQl cpiXoffo- (pioQ, ita prior esset sive %i^l larrogLag sive %egi no)uTeiag vel no^~ rixfiq. Iq tale certe argumeotum duo libri I fragraeDta quadrant Non. p. 192 et 316: in hac civitate agros colunt harenosos; praeter hos Jluit amnis quam. olim Albulam dicunt vocitatam : — et : in hac ci- viiate tum regnahat Dionjrsius, homo garrulus et acer. Nisi forte vera per varias terras peregrinatio, periplus dicta simpliciter, et oppo- nebatur et comparabatur tanquam itineri cuidam per pbilosophiam eiusque varias regiones facto. — Praeterea locos philosophicos tracta- tos esse in Antiquitatium prooemiis ipse Varro testatur apud Cicero- nem Academ. T, 2: de qua re subtiliter disputavit Krahnerus 1. ss. p. l4 sq. — Sed praeter bos sive tres sive qualtuor \ocos de philosophia

est. Nam nec ad satiram videtur spcctare posse quod exstat apud Cbarisiuni II, p. 170: Varro in tertio mgi /a()axrai|^a)y, nisi quidem de tripertita adeo satira cogites , nec de doctrinae studiis disputaliones suas Varro unquam Graeco indice appellavit, ne ita quidem ut eum latino sociaret. Id si semel factum esse concedatur, sat commode huc conveniat Varroniani libri index de propriefate scriptorum apud Non. p. 334: quo non inepte referas c Geli. VII, 14 haec: cera aiUem et propria himucemodi formarum exempla in la- tina lingua M. Varro esse dicit ubertatis Pacuvtum^ graciliiatis LucUiumy mediocritatis Terentium: idque eo sane probabilius, quod ipso capitis initio de tribus dicendi generibus verba faciens Gellius graeco /^aQaxtr^Qei nomine usus erat. Quanquam talium proferendorum quam varia potuerit esse oppor- tunitas, gravi documento sunt valde aflinia exempia haec: rj&/] nuUis aliis sertare concenit quam Titinio, Terentio, Attae, nu&i] vero Trabea, Atilius^ Caecilms facUe moverant (de quo vid. Parerg. Plaut. I, p. 194) : — tn ar- gumenfis CaecUius posdt palmam , in ethegin Terentius , in sermon&us TloMt- tus: — quorum illud e lib. V de latino sermone (ad Marcellum) afiert Cha- risius n, p. 215, hoc e satira quae inscribitur Parmeno Nonius p. 374. — Permire autem Popma p. 496 nsQi xaQaxnjgav libros eosdem esse coniicit cum illis de formulis verborum, quos se scripturum Varro polliceatur libro nono ad Ciceronem h. e. X, 33 p. 563 Sp.

Varroncm, hao quidem iDScriplione ittum^^ '"^lhtiil^^^^^fMfefipilinatUJh libris dedita opefa exposuisse, noh tantum probari nequit, sed eon- fident^ssime n^andum est. - ..i; ,m*i;<.. .ia!y;^T»^ H^. i^f.ii^^j.;;^. ;>t^

■^ ft O •'■■.*"''

^' ' 'Circumspicientibus enim nobis , quae poluerit in reliquarUm artium socijktatem ascita esse disciplina, et Unquain siia sponte se '( offert et hunc locum firmiter tuetur medicina.^^Eam non seiiiet re- perimus ii^ ipsis liberalibus artibus habitam, i^ktSenecae epist: 95, 9: adiice nunc^ quod artes quo<jue pleraeque, immo eac omnihus libera- lissimae, hahent decreta sua ^ non tantum praeceptay sicut medicina. Quid? quod iam C. lulius Caesar una coniunxit omnes medicinam

•r

\ Homae professos et liberalium artium doctqres, quos civilale donaret leste Suetonio c. 42. Nolo enim ad posteriora saecula descendefe, qui- bus medicos vel arch^tros cum grammaiicis, oratoribuSj philosophiae praeceptoribus y magistris Tel professoribus litterarurti, artium libera- lium professoribus iunxeruDt Tl^eodosiani codicis leges Xlll, 3, 1 . 3. 1 6 sq. : de quibus temporibus dixeruat Gauppius noster comm. dc professoribus et m«dicis eorumque prifilegiis Yratislaviae a. 1827 edila et Baehrius

M diss. de litterarum uniyersitate Constantinopoli V. p. Chr. n. saec. condita (Heidelbergae a. 1835) p. 8 sq. Cum ipsa autem architectura medicinam Cicero composuit de offic. f , 42 : quihus autem artibus aut prudentia maior inest, aut non mediocris ulilitas quaerilur , ut medicina, ut architectura e. q. s. : item Cassiodorus Variar. III, 52: geometriam ... Chatdaei primum invenisse memorantur , qui ratio- nent ipsius disciplinae generaliter colligentes et in as^ronomicis rebus et in musicis et in-mechanicis et in architect[on1icis et ad medicinam et ad artem logisticam . . . aptam esse docuerunt, Sed Ms tamea leyioribus sane indiciis noH nostram de tractata a Yarrone mediciaa sententiam superstructam putare. Quam quidem gemina argumeata- tione hac communimus. Primum euim si reputaveris quae ratio iater

^ 1T —

Varronel^ «t Marcianum Capellam intercedat, ut qui dialecticae auclo- rem Yarronem commemoret in suo de dialectica tibro, item geome- triae ia suo de geometria, praeterea eundem de stcUa Tocis origine sequalur in afttronomia : facilis erit de Marciani IX, p. 302 Terbiit coniectura, quibus plurimum in hac caussa tribuimus. Postquam enim coram love deorumque coetu sex Arles prodierunt, prius quam suas partes septima agit, svperum paterj qiti probandarum numerus superesset, eccquirit. Cui Dclius (verba sunt Marcian^) Me- dicinam suggerit Jlrchitectonicamque in praeparatis assistere. sed quoniam his mortalium rerum cura terrenorumque sollertia est, nec cum aethere quicquam habent superisque confine: non incongrue^ ac si fastidio respuantur^ in senatu caelico reticebunt, ab ipsa deinceps virgine explorandae discussius. una 'verOy quae polissima caeli side- rumque dilectior est, eacaminis huius tam favore quam voluptale dis- quiretur luisque conspectibus non poterit sine scelere viduari (h. e. Musica.) Horum igitur cum haec Tis sit, ut excludi a Marciano duae artes cum reliquis septem alias compreheosae dicanlur: quando illa- rum alteram ab ipso Yarrone comprehensam in confesso est, ad eun- dem Varronem medjcmae speclare meutionem haud profecto obscura significatio flt. Absque quo esset, cur illas ipsas disciplinas Marcia- nus praeler ceteras commemorarel? cur non agriculturam , quam suis Artium libris novimus Celsum complexum esse? cur non pingendi sculpcQdive arles? Firmatur autem seuteolia nostra allero argumcnto, quod petimus e gemina Nonii memoria, p. 1.35: luscitiosi^ qui ad lucernam non vident et fiva-jzeg vocantur a Graecis. Karro Disci- piinarum lib. riii: vesperi non videre^ quos appellant luscitiosos*);

*) Pergilur apud Nonium sic: Idem Andabatis: edepol idem caecus , non lusci- tiosus €$t. Blirer si prope eadem verba Varrunis Planliqne communia sint. Qoapropter nescio an haec lacunosa sint et sic iiistauranda : Idem Andabatis: [♦ ♦ 4 Plautns Miiite glorioso:] edepol [/m qu]idem caecvs , ncn luscitiosus esi Habentur enim haec Mil. II, 3, 5f. Celerum Ivscwsvs formem tacilo susluli.

3

•■C- >• : - T ."i!^?^..ff»'*l.')»l{l^

7

-r- 18 r^

— ct p. 551: portidaca, Varro Disciplinarmn (DiscipUnae cod<L) lib. rin : manducata portulaca cito toUity ubi aliquid excidit eoram quae manducata porcilaca sanari Plioius tradidit N. H. XX, 30, 81, Telut ulcera (oris), tumorem (gingivarum), dolores (dentium) et quae sunt reliqua : sitim Lipsius et Popma inserueruDt. Nod esse casu fa- ctum apparet, quod ex uoo eodemque libro ad morbos et medica- menta spectantia fragmenta duo proferuDtur: immo eo ipso libro tra- ctatam esse medicinam ^ix potest dubitari. Eamque rem grayius etiam similium muHitudo fragmeotorum persuadet, quae composita habes §. 31. Et usus est Yarronianis etiam Isidorus in ea parte Originum, quae continuo excipieos matbematicas disciplinas est de medicina, lY, 8, 13: auruginem vero Varro appellari ait a colore auri; et 11, '4: est enim pila vas concavum et medicorum aptum usui, in quo proprie ptisanae fieri et pigmenta confici (vulgo concidi) solent. Varro autem refert et Pilumnum quendam in Italia Juisse^ qui pinsendi praehuit artem: unde et Pilumni cultores pistores.*) ab hoc igitur pilum et pila inventa (vulg. inventam) , quibus far pinsitur, et ex eius nomine ita appellata. Quanquam haec non intercedemus sane si quis aliunde deriTare malet, yelut ex libris de vita populi Romani collatis Nonio p. 528 et Servio in Aen. X, 76.

^. 10.

1. Sequitur ut, quo ordine novem quas explorasse videmur disciplinas Yarro disposuerit, quaeratur: quae res non paucas habet dubitationes. Ac duo certa sunt: quinto loco tractatam esse arithme-

*) Sic correximus haec : unde et pilutnni et pistoret , coUato Scrvio in Aen. IX, 4 : Pilumnus vero pinsendi frumenti (usum invenit), unde et a pistoribus colitur. ab ipso etiam pilum dictum est. — Paullo ante pinseudi praebuit ar- iem e codd. recepimus pro pinsendis praefuit arois , quod a Popma in hor- deis mutatum est.

— 19 —

licam, oclavo medicinsun; vix miaus certum terlium hpc^ ut primus, seeundusy iertius liber dicati esse grammaticae, dialecticae, rhetoricae oredeiMii tiot: <le quo ordine cf. $. 3. Nam quod Gellii X, 1 in qui- busdam exemplaribus legitur ex libro Disciplinarum quarto pro quinto, id a solo Stephaoo iovectum esse cootra codices mss. Gronovius te- staUir. Quodsi ad reliquas transgressus id agas, ut cum quattuor matkematiois , quadrivii nomiae postea connexis, tanquam cogaatam iungas architecturam , frustra elaborayeris: quaado quatluor tantum artibus locus dalus ^t inter tertium et octaTum librum. Mathemati- cas autem iilas^quMtuor ut iam a Varrooe cootinuatas existimemus, non. potest non suadere Isidori, Boethii, Cassiodori, Marciani ipsiu»- que ut videtur Quiotiliani consensus. Yt cum hac de caussa tiim propter Marciani de se ipso testimonium architecluram veri sit simile uUimum locum obtinuisse: nam et magis profecto consentaneum est ab eo, qui intueretur Varronis exemplum, reseclas esse extremas quam medias quasdam, et eodem adeo ordine Marcianus a se praeterraissas commemorat medicinam et architecturam , non architecturam et me- dicinam. Nec certe, si paenuliimus locus iributus erat medicioae, haoc contendi potest aptius vel a musica Tel ab aslrologia, quam ab architcctura excipi. Quod autem ad ipsarum malhematicarum inter sese ordjnem attinet, sine certa sede omnium maxime vagari musicam videmus. Quam reliquis postposuit Marcianus, praemiserunt Quinti- lianus et Auguslinus, mediam inter geometriam et arithmeticam posuit Seneca, inter arithmeticam et geomelriam Boethius et Isidorus, utri- que subiecerunt idem Isidorus altero loco cum Cassiodoro. £x his raiionibus minimam fidem habent mediae, quibus divelluntur geome- tria et ariihmetica. Quibus elsi haudquaquam incommode praeponi- tur musica utpote grammaticae et humanae linguae notioni valde afli- nis, iamen io Varronem quidem is ordo ita tantum cadere possit, ut simul geometriam praecedat arithmetica quippe quinto libro tractata. Id aulem ipsum non slne confideatia pronuntiamus carere probabili- iate. Nam quaalumvis in hoc geoere ioier se discrepeoi artium

— 89 —

auctores, in uaa re noo promiscue ^iiftceduat, «ed saeculonim oixli- Dem ip»o diftseasu serTaot coostanlissime. Poaterioris yel infkDae Mr- tatis sunt, qui prioreoi esse aritbmeticam Yolueruot, Casaiodorus, BoeUaius, Isidorus: a geometria i^rdiuotur, qui ad meliora saecula propius accedunt, Marciaaus, Augustinus, Seneca. *) £1^0 post rheto- y ricam geometria et anlhmelica^ j>ollocatis_unum conlroversum hoc restat, quo has ordioe musica et astrologia exceperiot. Quae re& etai esl aane ancipitis ratiocinalionis, tamen quoniam praeter reliquos sffiir ptores unus e Yarrone Marcianus pependit, ex huius quam ex aliorum exemplo tutior poterit etiam de harum disciplinarum sedibus coniectura ileri. — Nullam autem rationem \el habuimus vel babendam, conce- dimus unius teslimonii, quo videtur saoe omnis quem proposuimus disciplinarum ordo everti. Est id Acronis in Horat. Art. poel. 203 haec T \ annotanlis: Varro ait in tertio^J^iscijilitmrum et ad Marcellum de ^ lingua latina quattuor foraminum fuisse tibias apud antiquos, et se ipsum ait in templo Marsyae vidisse tibias quattuor foraminum. Noa posse his ia alia disciplioa nisi io musica locum fuisse , haud gravate unusquisque concesserit, iis praesertim collatis quae $. l4 affe- rentur: nemo aulem, qui. ei disciplinae tertius dicari hber potuerit, ulla puto ratione expediet: quando nec quomodo divellere rhetoricam et dialecticam , nec quem locum divulsae alterulri tribuere qui sape-

*^) De Inic (tA^erentia sic Cassiodoras c. 4 p. 553 a: Scriplorei saecularkm liUerarnm inter disciplinas mathetnaticas primatn omnium ariihmeticam este toluertmt propterea quod musica et geometria et astronomiOy quae sequunhtr,

indigent arilkmetica: arithmetica vero ut sit, neque musica nequs

geometria neque astronomia egere cognoscitur. Yerissimum hoc, sed ut tamen ■ec uno nec tribus ante saeculis intellectum vel inlellectis obtemperatura esse exempla clament: pertinax enim bumani erroris natura et vis diutina. Quare quid est tandem , cur in illis scriptoribus saecularibus non posse non fuisse ipsum Varronem contendas? Quem suo quodam modo multam diverso de mutua disciplinaram affinitate ratiocinari potuisse facile ex iis coHiicias, qaibus quam late voluerit geometriae Tim patere intelltgtiur.

rct polueril, vel perspiciinus Tel aHc|iia conieclura assequintHir. Aut igitur meDdum est ia nuraero, aut pertinet qui scriptus est numerus ad alterum teslimonium: iertio ad Marcellum de lingua latina: ex- y trttsit autem iibro vel lihris. Cerl^ non alieaius a tertio ad Marcellum illud est quod de tibiis traditur quam quod apud Nonium p. 318 de epicroco communi yiris cum mulieribus veslimento.

:>,.ui 3. Quodsi id sequimur quod, licet demonstrari Dequeat argu- mcntandi necessitate, tamea a probabilitate proximo intervallo absit, nescto an uoiTersa Varroniaoi operis dispositio haec fuerit, ut ageretur -r « . i» V*5«iU»r libro I. de grammatica ., \..2 ' ■ i •"- IL' de dialectica

A .•"'\\i'/: lll. de rhetorica

oi . IV. de geometria

- ;; --r' i V. de arithmetic»

VI. de astrologia >,' VII. de musica

VIII. de medicina ' IX. de architeclura.

§. 11.

Satis nunc existimari de Ausonii Popmae iudicio poterit, qui Bibliothecae Van*onianae p. 497 Disciplinarum ioquit Hbri" rni, in {juibus fuit 'varia et ex omni disciplinarum genere delibata doctrina ; nam hae quae appeltantur artvs sive disciplinae iiberales, seorsim ab hoc opere libros singulares hahiterunt. De quo prorsus fefellit Pop- mam opinio. Qui quae praeterea coromode affert e Claudiani Mamerti episcopi ad Sidonium Apollinarem libro II de statu animae irerba, ea non dubito potiore ex parte ad ipsos Disciplinarum libros referre. Sunt autem haec cap. 8 p. 440 ed. Galland. Ven. : M. Varro sui sae- citli peritissimus et teste Tullio omnium sine dubitatione doctissimuSy quid in musiciSy qidd in arithmeticis , quid in geometricis, quid in

-- 8« —

(piXoaocpovfidyw libris divina quadam dispulalione coHtendU^ nisi ut a visibilibus ad invisibiiia, a hcalibus ad Hlocalia^ a corporeis ad incorporea miris aelernae artis modis abstrahat animum e. q. s. Gratum nohis fecit Claudiaous, quod de muflica dequc arkhmetica libros Varrooianoft, teslimoniorum fide magis quam reliquoft «lefititutofty sibi cognitos non ambigue significat . <piko<ro(^vfji€va autem fortasse librum de dialectica dixit, ita ut libris ad priora omoia pertineat: nam Isidorus quoque ipsi de dialecUca disputationi iotegnim caput inscruit i/e definitione phiiosophiae lly 24, ad quod aditum his yerbis parat: solent autem philosophi, antequom ad isagogen veniant expo- nendam, definitionem philosophiae oslendere, quo facilius ea quae ad eam pertinent demonstrentun Nisi forte post musica, arithmetica, geometrica, genere neutro elata, transiit Claudianus ad qpiXoaocpovfjU-' vcov libros argumenti propinquilate finitimos, Toluminibus prorsus ab illis discretos, cogitavitque sive de philosophicis disputationibus qui- buslibet per plurimos commentarios VaiTonis sparsis, sive , quod lubentius amplector, de iis libris quorum secundus erat de forma philosophiae , vel de his unaque de libro siogulari illo quem inscri- pserat de philosophia. Cf. §. 8. Vides quam muUiplicem explicatum episcopi Viennensis ea verba habeant, e quibus, qui inconsultius agat, facile alterum argumentum petat (alterum quidem ex Augustini exemplo), quo ut nonam octo aliis disciplinis philosophiam a Varrone iunctam esse probet.

» j ■ » « » »1

i

\..>

, I

ri

.\v^ ,, . -» . -i

■\:'- \

. V-,-

'^ \\ ' <"< . .■• .

C AF VT II. '

.Tfj«;it'—'f:'/ BfJTOJ??'--! frVHlqtff^?^^ <■•'»• ;.!;; ■■•'■:-■ .

■ ii\\,"j^f\ri ■■'.>, '.«•. : • ■" ■,'?; *■:'"'!?■» H^ ' 'I©' •"• '' ■' : >f'''^

ihui .. !fe&^<?'Gircuinftpiciendu[n ounc est, si forte ex aliis fragmentis, qltae ftd DiscipliDiaFum Ubros sola coniectura probabililer referantur, etiam dertiorem speoiem singularum artium a M. Terentio pertracta- tarum menti nostrae informare liceat. - 3 •. »..4 » .; ..

'?.-'' Ajc de grammatica dxof^atix^ omnis disputatio nostra, non xaracpaTixii erit* Nam cum de grammatica librum Yarronis in Cornuti Yerbis indagaTerimus apud Gassiodorum de orthographia p. 2286 P., tamen quae praeterea ex eodem Gornuto Gassiodonis affert Varroois dicta sine certi libri indicio, ea cave ad eundem de grammatica com- mei:d.arium illico referae. Ab illis enim quae supra perscripsimus haec excipiuntur Cornuli verba p. 2285, 35: h sicut in quaestione est lit" tera sit necne^ sic nunquam dubitandum est secundo loco a quacun- que consonante poni debere. quod solus^JKarro dubitat: vult enim auctoritate sua ejfficerey ut h prius ponatur ea littera quae aspiratio- nem con/erat, et eo magis hoc tentat persuadere ^ quod vocalibus quoque dicat arUeponi ut heres, hircus. sed f^arronem praeterit con" sonantem ideo secundo loco h recipere, quod non possit aspirationem 'j nisi ante /vocales habere [vulgo q. n. p. ante aspirationem rUsi vocales habere^ itaqiie et ante et posty si h littera cuicunque tali non adiun- gatur (vulgo tali adiungatur)^ non sonabit. haec enim natura 'voca- lium est ut^ sive ante sive post se habeant h, quoquo genere enun- tiationem non impedianL His igitur si iUa continuantur: praetereajn libro quem de j^rammatica Karrq scripsit e. q. s., ipsa profeclo recte cogitandi ratio evincit, ut ex alio, non ex eodem Varronis libro haec atque superiora expromi credantur. Quodsi quis de libris lioguae latinae cogitet, quorum primo tractari ta}ia potuerint: etsi hoc de-

nC

ni.

— f 4 —

monstrari neqult uon factum esse. tamen non Ie?ibii9 indiGiis quibus- dam in longe aliam Yiam duci videmtir. f- *>

3. Spectant enim et illa et alia complura testimonia Varroniana, et ea quidem ab ortbographiae potissimum auctoribus prodita , ad eam partem grammaticae quae est dejlilleris deque recte scribendo- rum verborum ratione. Eaque caussa fuisse yidetur, cur lihros de orthographia Varroni Meyerus in Cic. Brut. f8, 107 tribueret: nullo id quidem idoneo argumento, sed pedisequo Ellendtio p. 369 «d. noT. Quos Yix credi potest a vitiosa apud Priscianum III, p. 1*i2 Kr. «H;ri- ptura f^arro in orthographia profectos esse, quam iam Putschius p. 609 mutaverat in chorogrophia^ reclius etiam Wuellnerus de Varr. Atac. p. 24, cui Merkelius asseotitur prolusc in Ovid. Ib. p. 361, vide- tur in cosmographia mutasse. Cf. Krehlii aunot. I, p. 276. Sed ad illud genus haec pertinent eiusdem Priscijini I, p. &56 P. 37 Kr. , ex antiquissimis codicibus redinlegrata a Spengelio praef Varr. p. 7: quod ostendit f^arro in primo de origine linguae latinae his verbis: „ut lon scribitt quinta et 'vicesima est [qu. vic. et Sp.] litlera quam agma vocant, cuius forma nulla et vojc communis est Graecis et Latinis, ut his verbis: aggulus, oggens^ agguilla, iggerunt. in huiuscemodi Graeci et jittius noster bina gg scribunt, alii n et g." Ergo, Pri- sciaoum si sequimur, de lilleris Varro exposuit libris de origine lia^uae laj.2^nae. Non ignoramus a Varronianis criticis Priscianum existimari ipsum de iingua latina librun^^ primum, qui esset de origine I. lat, denotare voluisse: siraili brevitaU; dicendi alque tertio Rheto- ricorum dixisse nobis visus est supra. Verum eam quidem coniectu- i*am mullum labefaclat, immo evertit Apuleius de diphlhong. p. 125 y Os. : haedus scribit Terentius f^nrro in libris de origine latinae

liiiguae quibusdam placuisse per ae diphthongum notariy ut a verbo cdo in quibusdain suis casibus discreparet. atiis vero visum esse ait, ut aspirationis nota hanc dijjferentiam faceret, el maxime propterea quia Sabini , a quibus Romani hoc nomen habuete, fedus dioebant certumque est Romanos f Sabinorum in h solitos com>ertere . Sahini

— w —

i

enim fireus^ Romani hireus^ iUi wfere^ Bomani vefiere pfolidenmL \

Quibus adde abeodem Apirfeio de not. aspir. p. 94 (cf. p. 104) br^

ws signiiicata: Kferctfy Tereniius scrihit hedum lingua Sahinorwn ^ |

fedum vocatum Romanos€fue corrupte kedus pro eo quod est fedus

habuiifse^ sicui hircus pro fircus et trahere pro trafere, Quae fallitur

MueHeruA cum e lib. V de I. lat. %'. 97 his terbis satis profecto diversis

hausta putal: ircus^ quid Sahini fircus; quod illic fedus^ in Latio \

rure edus; qui in urbej ut in multis a eiddito aedus. Mirabilius etiam

Muelierus Varroois exiti hac noUttioDe $.106: hordeum ah horrido^ <

negligenter usum esse Apuleium p. 107 dicit: Marcus tamen Varro \

in lihrot de ori^ine latinae lingune. ab hordeo horreum derivatum y

aspirat, hordeum vero a^ horrore tractum dicitur. Quo exemplo

nihil nisi hoc intelligitur, quod etiam aliunde constat, ^el similiter in

diversis commentoriia^Tel.adeo in aliis atiter de eodem Tocabulo Var- ^

roDto statuisse* *) Vekit de 4. 1. V, 160 cum aedem ducat ah adittt;

quod: plano pede adibcuU, longe diversum quiddam testatur Apuleius

p. 127: aedes, quod ^ ah edendo secundwn^Pjarrqnem derivatum est

Hoc igitur non cUxbitamus ad Ubros de origine 1. I. referre: quanquam

plurimae saoe Apuleii originationes Varronis nomini ascriptae (p. 129.

135. 139. l4l. l42. l43) e nostris de I. 1. libris fluxerunt: non

omnes, ut p. l45 proposita, nec generaliter praeceptum p. 132. — •

Quod autem pro libris de orig. I. I. uno Apuleii loco ss. (p. 107)

liber prodit ungulariter, eo noh ita abuti, ut rursum ad primum de

1* (. librum relabare ooniect^ndo. Naui libros fuisse , non librum,

quibus de. litterarum rat^nibus Varro exposuit, alius quoque gramma-

tici testimoniis arguitur, Pompeii in commento artis Oonati p. 9: ...

olim xri fuisse^ postea ex superfiuo £uiditas alias litieras et factas

xxiu. h^bemus hoc in lihris ad Jfttium apud Varronem^ ^^ Jpur jtat

sint et quare eo orditib positae et quare isdem nominihus 'vocentur.

y

R^) lloc Varroni conitQUne est cum atits grammalicts TioXtypa^ot;, ul Apollonio . ftf]V Herodiftnoque , de quibiis .intelligenter ut assolet Lehrsius nost^ in AIus. |[ "7 pMol. II, p. 119 sq. » .

4

/kT

— 2« —

Iteya p. 27. r Karro doeet in alUs libris^ guos ad Actium scripsit, xri fuissey postea tamen crevisse <et factas e»s^ xxm. (Aliunde tameoi manasse Yideatur de geucribus e Varroiie excerpta p. i43k)i Hisciae aptior excogitari locus potest quam de origine Jatiilke liDguae libri ? f quaodo oec Je^namm/ilica plure^

composuit, aec in commentariis de liagua latina nostris ea disputatio, quae inatitui de litteris potuit, uUra ipsum primum Ubrum potest pro- ducta esse. Vides quam omnia apte inter se coeaot^ ut Varronera de origine^linguae latinae libros ad jittium &cripja8se nobk ^ersuadea- mus, quibus ea pars grammatioae^ quae est de IjttmSy. praecipua cura pertractaretur. Quocirca contunctis Diomedis^ ^Rri»ciani ipsiusque Apuleii testimoniis non poterit non oedere «emel tantum singulari nu- mero commemoratus apud eundem Apuleium liberi^i. Nec vel aetas

^^ L. Attii poetae repugnat yel. in^enium diffiiuadet: 8e&tjejainQ^_guem

cpnstat a doctrinae studiia minime^^alienum futsse^ mittere Vairo adu;;^

"^ lescens potuit, quem mature scribere coepisse satiaest consfint«a(neum.

Quid P quod Tel Cicerooem VaFrooe aliquanto miiiorem scimus cum Attio adulescentem collocutum esse Nec ilhid iUflitae offensioni est, ' quod in eisdem commentariis ipsius Attii, ut e Prisciani ^yerbis disci- tur, mentio facta erat. Ex his autem magis etiam perspicitur, quam semet iadigoam coniecturam Ruhnkenius proposuerit apud Heusinge- rura Mallii Theodori de metr. p. 64 (Gaisf. Metr. p. 663) de Varronis ad ^tticum libris cogitans, utpote cui (mirum dictu) Varronis de yita poputi Romaai hbri inscripti fuisseat. Quam coniecturam morito cum Schneiderus de ¥it. et script. Varr. p. 239 tum Muellerus in Varr. p.

*-*) Stmilta sunt exempla tiber ephemeniU)» (mvaik) in liineTwio.iMex. M^

a quo non diyersi Ubri navcUes yeget\i.\^l^;\\it9m apad Cltajriaiiom p. 113 ^inscribit Varro librum suum de voemaii*^, co)l^s, p. 82. 105. 114^ jibi Varronis liber secundus et tertius de poematis commemorantur. Aliud ejcem- plum recordabere e $. 7. In Macrobii quoqnc Sat. 1, 16 error^ nituntor au-

'/■' gurum libri: de auguribns enim ono tantum libro Renim divinarum Varro commentatus est. • . -. :i ■ ' '^;

~7

— n —

264 eiplosevuDt» I^e^iiiaj^iS' GsaDOus aucUeiidus, suum ilUiin AtekiiD hue quoque. inifudeDS Anal. p. 67. laconsideratius etiaui RuhDkenium secutuft Krahnerus de Varr. auUquit. p. 20 primum de lingua latina hbnim coniecit ad Aitieum scriplum fuisse, eundemque a Prisciano Oi^puleium igooravii) vocari de origine linguae lalinae^ a LaurenUo autem Lydo.de magistr. I; 5 sic S^ni6cari: Tav 'jt^g liofinaviow ye^jfp^a^iiivav : ita enim, iterum mutaio nomine, scripsit pro eo qnod proditum est ngeg Hofini^tov. • ^l.t vsVui . -.y.-f-

3. Ad faos igiliur de origine linguae latinae libros certevmaiore 7 iure, quam ad commentarium de grammatica, praeter Cornuti ilia, quae hinc ne posse quidem sumpta esse supra ostendimus, haec quo- que referas ex eodem scriptore . excerpta. P. 2282, 32: hanc litteram (digamma) Terenlius Karro dum ^uli demonstrare^ ita perscribit vav, [ -7 P. 2286, 31: Varror^ placet r lilterain^ si primo loco ponatur, non\ oipirari . lector enim ipse^ inquit, inteUigere debet Rodum^ tametsi h non habet, Rhodum esse , retorem rhetorem. Nam hoc quidem Var- ronis placitum cum eis, quae de anteponenda h littera ia eisdem libris disputavit, iacile tntelligitur sai commode conciliari nec uHo modo pugnare. Nec magis dubiiamus de his p^ 2284^ 17, quae transierunt in Isidor. Orig. I, 26, 15: lacrumae an lacrimae» maxwnus an maoci- muSf et si quae similia sunt, scribi debeantr quaesitum est. Teren- tius^^ VaiTO tradidit^Caesarem £er i eiygmodi verba solitum esse »/, enunliare et scribere: iade propter auctoritatem tanti viri consuetu- dinem factam. Omnioo enim Cornuium prorsus credibile est , quo- niam in medio demum disputandi cursu suo , Varronis iam saepius anlea mentione «impliciter facta, semel certum eius librum anlestaiur et ita quidem< antestatur ut prius prolaUjS; Varronianis opponat, non ex hoc libro re^qua Varroniana \el aole irel post commemoraia pe- 'Usse. — Vix nijj^i^ anCeps est de Prisciani Terbis I, p 544 P. 19 Kr. ' iudicium: aucioriias quQque tam Varronis quam Macri teste Censo- rino nec k nec q neque h in. numero adhibet litterarum: quae libro I. de 1. 1. sine ulla cerla caussa tribuerunt. Propius haec sane acce-

^:

— 98 ^

»/

1*4

7

duQt ad eorum siinUitudiDeTn, quae ta libra de grammatica expo«ita ease Cornulus dicit: sed alteram tamen in partem oofUjieyem Tim hoo habet, quod eius commeotarii nuUa apud PrisciaDUm alibi mentio^t, de origine autem 1. 1. libros sibi cognitos ipse testalur. — Ceterum e Varroniana doctrina totum pependisse Migidium FigukM» auotor est Marius Victorinus de orthogr. p. 2456 P. 8 G.: Nigidius Figuhif in commentariis suLs riBC k posuit nec q nec x. idem h non esseiitteram \ sed notam aspirationis tradidit. Cf. p. 2466 (22.) Similiterque cum ille tum alii in aliis: quod nunc persequi longum esLi'^' >"

4. Imprimis diligenter et copiose de h littera deque aspira- tioneVarrpnem" disputasse etsi satis docuraento suni Comuti Apuleii- qne quae perscripsimus te^imonia, tamen plenius etiam idem ex^alio- rum scripUs grammaticorum cognoscitur. Coniunctissimum cum Apu- leianis hoc est apud Velium Longum de orthogr. p. ^230: ut testis est f^arrOy a Sabinis fasena dicitur, et sicut s familiariter in r trans- it, ita f in vicinam aspirationem mutatur. Cui rursum proxime ae- cedit SerTianum illud io Aen. I, 172t cireruil quaerkur haheat necne nomen 'hoc aspirationem. et J^arro sic definit ; si ah ariditate dicitur, non habet, si ab haerendo, ut in fahricis videmus^ habet. Ad eun- dem de aspiratione locum haec pertinent Charisii 1, p. 56: pulchrum Varro aspirari debere negat, ne duabus consonantibus media inter- cedat aspiratiOf quod minime rectum antiquis videbatur. unde et se~ pulcrum hodieque manet, quod sit seorsum a pulcro^ propter^ recor^ dationem doloris: nam haec quoque postrema Varronianam sapere doctrinam iridentur. Denique adde Charis. I, p. 62: Graccus et ortus sine aspiratione dici debere Varro ait, et ortum quidem quod in eo omnia oriantur, Graccum autem a gerendo, quod mater eius duode^ cim mensibus utero eum gestaverit. Quod testatur etiam Soaurus de otthogr. p. 2256: negat Varro etiam Gracckus aspirandum, quo- niam a gerendo sit cognominatus : matrem enim eius, qui primus Graccus sit dictus, duodecim mensibus utero eum l^go uteruni] gessisse.

fij n ^' d{ flt' h««c qtai^m ■de asfi^Klidtfl" «Upersunt YarroDitfilae do- ctrinae ftvstuUrl^nKigna cerle ex parte, ntsi fallit coniectura, ex libris de origine tinguae latinae petita. hididem fortasse atia quaedam sum- pta sunt ad alios tocos orthojgrap^i^s spectantia ab ipsisque ortlio* graphiae auctoribus tradita. Ex Papiriano Cassiodorus de oilbogr. baec excerpsit, quae infra scripsimus. P. 2290: narare per unum r scri- bitur, ut f^arroni piacet. secutus est enim etjrmologiam nominis eius^ qua gnarus diQttur qui scit et accipit quod loqui deheai. denique compositio verbi ita scribitur, ignorare^ quae non per duo r, sed per unum scribitur. P. 2291: traps, ab eo quod dicitur trabis, et urps per p debenl scribi, llcet Karro per b scribendum putet, quod in reliquis casibus b habeant. quode ptenius Varronis rationes Scaurus de orthogr. p. 2261 explicaTit: non caret quaestione etiatnr plebs et urbsy et Pelops^ quae Varro ita distinguit, ut per b et s ea nomina- tivo casu putet esse seribenda, quae eandem litteram gemtivo reddant ut plebs plebis, urbs urbis, ea n)ero per p et s, quae similiter geni- tivo eiusdem numeri in pis excurrunt ut Pelops Pelopis. Praeterea Velius Longus de prthogr. p. 2233: sic etiam delirus placet Varroni^ non deleruS' non enim^ ut quidam exisiimant^ a Graeco tracta ^voa: est naga to },rigelv j sed est latina [insere a lira i. e.] sulco. itaque siquti boves, cum se a recto actu operis detorserint, delirare dicun- tur, sic qui a recta via vitae ad pravam declinant, per similitudinem translationis item delirca^e existimantur. Nam praeter haec extrema yerba non potest non ipsa qnoque explicatio Varronis esse. Postremo idem Velius p. 2236: namque mium et commircium quoque per i an- tiquis relinquamus, apud quos aeque et Mircurius per i dicebatur, quod mirMidarum esset rerum inventor, ut Varro dicit. nostris iam auribus [secus placety} scilicet per e vt et Mercurius et commer-cia dicantur. Sic enim redintegranda Tidentur, quae sic Tulgantur: . . . inventor . et Varro dicit nostris iam auribus scilicet per e, et ut M. e, c. d. — Ceterum nihil yoluimus eorum praetermiltere, quae aiiquo modo possent in orthographicorum societatem veoire: nam talia,

— «0 —

qiiHlia siii^l 4e deftrii^ et Mircumis dhpuUtiB^ sua ap(fnte intetligilar

per muUarum quaestionum occiidiooem traAtari potuiase. ■>■■'■ i<*tiimTt-

■ »f*tu 4*f^>3»^t>*f jv' fei Ui "<-*'■ ^m-f} ' • 'f ^-iKn*^^; m-iH^y^ fl«*p«' >!«Hf*^1*> **i

-^*-*^^"- Nu mero rum tam varia itf arlfbus notio tamque- mnltiplex usus est, ut non sit mirandum in quinque minimiim dfsoiplinis itiis enucleaddis elafooratum esse, iu arithmetica, geometrica, hiu- sica, grammatica, rhetorica. Quocirca iam Augustinus ($. 1) in omnibus regdare numeros dixerat. Quae singularum artiutii mutua inter se cognatio in unam potissimum parlem VaTnit. IVam cum e mathetiaaticis numeris siispensae si^t rationes musicae, ex his aulem apti numeri poetarum caVminibns adhtbiti, rursum autem hi nUroeri cum aliqUo temperamento ad bratidn^m ' Tersibus non astrictam trans- 1 iati : consequilur eam artem , cui nomen impositum m et r i ca e^ certo '[ societatis yinculo et cum musica et cuin grammaticisi et^ 'i:^iii rhetb- rica contineri. Velut in arithmetica locus ftiit nuctteris htfnioUo et epitrUp explicandis, de quibus Gellius XVIII, l4 disieruit ipsuna for- tasse Varronem respiciens: commemorat enim eos qui de numeris latine scripserunt, et insequenti capite alia e Varronis Discipfinarum libris raetrica expromit. Rursus autem geometriae cum arilhmetica affinitas, de qua multus est Marcianus VI, p 227 sq., ^JTecit, ut etiam cum geometricis et tnusicae et metricae rationes compararentur. Id planissime inlelligitur e Taldc memorabili Gellii capile 18 libri XVI, ubi pars quaedam ait geometricae dnriitii appellaturf quae ad oculos peftinet: pars altera , quae ad aiiris, ^dvovtxii ^ocatur \, qua mttsici ut fundamento artis suae utuntur. utraque harum spatiii et intcrval- lis linearum et ratione numerorum Constat. Et inter^osita difziit^q descriptione sic pergit: xavovixit aiitem lohgitudihes et altitadines vocis emetitur. longior mensura vocis fv^b^og^dicilur, altior^^isXog. r) est et alia species'*) quae appellatur jitrgixij, per quam' sjrllaharufn

*) xafonxijq Yulgo additum abest ab pptimo codic^ qui es^ Regtus, reple autem

^ u ^

longarum.'iU'h^evium et mediocriuitf^ iimctura el modus congntens 7 cian ptmeipUs geometriae auritan mensura ewaminatur. Haec auteoK omiiit ex Varroae MifDpta esse ii» ai^uitur quae iUis Geilius contiauat: sed haec, inquit M. F^arro^ aut omnino non discimus, aut prius de- sistimus qumn intMgamus cur discenda sint. voluptas autem inquit vel utilitas talium discipllnarum in postprincipiis exsisiit, cum per^ fectae absolutaeqite sunt: in princip(is vero ipsis^ ineptae et insuitves vfdentur. Quo aulem modo geometricas et metricas ratiooes copula^ Terit,' tino notabiU exemplo docetur ab eodem Gellio XVIII, 15 pro- dfto: Marcus etiam Varro in libris Disciplinaruin scripsit observasse sese in versu hexametra, quod omnimodo quintus semipes verbum *- finirety et quod priores quinque semipedes aeque magnam vim habe '

rent in efficiendo versu atque alii posteriores septem: idque ipsum ratione quadam geometrica fieri disserit. Id igitur nescio an in ipso de geometria libro fecerit potius (|uam eo loco quo carminum tiumeros cL^dita opera eiplicavit ^ «i' ;

♦ <•

: I i . ;

§:n.

•--, I

/j . 1 •

' Deinde aiitem fieri non potuit quio comrmuni veterum consue- tudine etiam in mnsicis metricam artemV^rro attingeret. Et attigit eiiam Isidoms IIl, c. 22, quod caput, de musicis numeris inscriptum, his Terbis termioavit: eiusdem musicae p^rfectiqne etiam metra corh- sistuht in arsi et thesi, id est elevatione et positione, coll. c. 17, 2j aliquaoto autem explicatius Marcianus IXj p. 327 sqq. de temporibus, pedibus^ rhjfthmicis generibus metriiqUfi egit, non praetermissa geo-

cogitatione addkar: dicitor enim metrtcfi tertia accedere rhythmicae et ei arti quae ad /jiiXog spectat i. e. harmonicae. geometriae addiderat Stepha- nvs: cui fraadi fkehit perVidrsa in titiilo cd^itis paiftilid: de parte geometriae -t'i:io quof Uxtxr^ appeHaHar, it Ueni oHa quae ieatonxi^/^et^MkaHJetn qnae cHciiur fiexQixi^. .ijjisfi i" fMf v; :.-. .

(»4' '•]

•Mi ii

_ 3« —

metricae arithmeticaeque comparatione (p. 327 ima.) Au|;ustimis quo- que e musica voluit poetarum muneroft uexoft esse deord. 11, 40: oam io ipsis musicae libris V( ad metricae artis pertraotatioaem oon peoe- trairit. Quam autem muaicae partitionem Casaiodorus c. 5. et kidorus lU, 17 (alios scieas taceo) proposuere, illa ut tribus pariibus consta- ret harmonida , rhjthmica, meirioa : ea etsi videtur primo aspectu, tamen reapse non pt^oat cum Varronis illa divisiooe , qua easdem esse partes xoofovixiig statuit. Nan haec si necessario pugoarenty indi-* dem etiam itlud consequeretur, ipsam musicam non peeuliarem Disci- plinarum Hbrura occupasse , sed tractatam csse i n geometjria , cuius pars est xavoycxji, Atqui in geometria cooseotaneum est genus uoi- \ersum definitum esse, enan^atam autem e compluribus eius generis formis eam tantum formam sive speciem, quam proprio nomioe di> ctam geomelriam interprelamur consueta hodieque notioae : eadem autem ratione etiam ci^teras formas, quae siogularibus artibus mate- riam praebueniDt , singulis libris separatim explanatas. Quales sunt astronomia et musica, eo quidem haec magis seorsum tractanda, quod, quos e geometria locos ascivit, ei ne consummant quidem notionem musicae, sed dimidiam parlem reliquam faciunt: nam ^£0()77T(xa£ sunt irhythmica, harmonica, metrica, quibus accedere icgax^ixiiv opoflet quae est organica. Eamque una complexum esse Varronem cum res ipsa arguit lum tibiarum exempla doceol ex IMarciano soholia^ii^ue Hora- tiano supra prolata $. 6 et $. 10. Quibus iam terlium adde Servii in Aep. IX, 618: ut enim Varro ait^ tibiaPhrjrgia dextra ununi/orarven foibeL, sinistra duOy quorum unum acuium sonum habe-t^ alterut» gr€tvem. Quibuscum nescio an apud ipsum Varronem coniuocta faerint quae praecedunt: tibiae aut sarranae dicuntur, quae sunt pares et aequa- les habent cavernas^ aut Phrjrgiaey quae et impares suut et inaequa- les habent cdvernas. Neque orgaoicam Isidorus in miisicae enarratione praetermisit: quanquam miro sane coo^ilio tripertitae divisioni illi eam expositionem subiicit c. |9.^q., qua in .meti^ic^e Ipcum orga- nica tacito substituitur. • o ^^..v -^f»'' >

V*

-. 83 —

"'*'*' Tertia, ia qiia nuBierorum aliquis usus fiebat, disciplina est rhetorica: in qua quanto studio quamque subtili diligentia syllaba- rum mensuras veteres magistri exegermt pedumque rationes et multi- *^ plices complexiones pensitarint, in Tulgus constat. Itaque de hoc ge- nere in rhetorica breviter praecepit Marcianus V, p. 168 sqq. Idemque Varronem fccisse ex I\ufini de ' metris oratorum commentariolo p. 2720 P. 398 tjr. intelligitur: latine de numeris hi (scripserunt) : Cicero^ Vi- ctorinus , Jlieronjrmus , Terentianus, Varro, ProhuSy CharisiuSi Dio- medes, Quintilianus , Donatus, Servius. In quibus Hieronjmum de Graecorum qui praecedunt societate sublatum reposuimus in Eusehii locum. De numeris autem prosae oraiionis loqui Rufinum luculentis- sime cum latinorum, quibus Varronem iunxit, lum Graecorum {Thra- sjmachi, Gorgiae, Isocratis, Theodectae^ ThcophrasCi, ca.) nomina scriptorum docent, omnisque omnino illorum multitudo exemplorum e plurimis rhetoricae auctoribus excerptorum, quibus ss. teslimoniajRu- finus media interposuit. Cohtra ad poetarum numeros spectat quae Varronis in eiusdem Rufini altero commentario, qui est de metris comicis, mentio fit p. 2713 P. 387 G. : mensuram esse in fahulis . . . . . dicunt hi: Cicero, Scaurus, FirmianuSj Karro e. q. s. : in quae verba vide quae commentati sumus Parerg. Plaut. I, p. 358 sqq.

- l 16.

Plene autem et accurate si quaeris ubi Varro poetarum me- tra explicaverit deditaque opera enarraverit: nec e geometrica nec e rausica nec e rhetorica has disputationes nexuit, sed raetricam esse -^ partem grammaticae disciplinae voluit cum pl^^risque qui p»st eum in_eodem sunt^gegere Tersati *) : e quorum tamen numero et p" Augustinus et Marcianus eximendi : nam de Gassiodero incomperta res,

} Nolo exempla congerere in re confessa: concinna atttem praeter reliquos

5

J

— 34 --

quod eiiis de grammatica caput mutilum ia fine. Sed Isidorus sane de metris integrum caput I, 38, quanquam parum id fnictuosum, commeDtariis de grammatica suts inseruit. Illud autem Yarro nec in Disciplinarum libris praestitlt nec, quantum iudicare e grammaticorum silentio licet, m lihris de lingua iaiina ad Ciceronem, Tcrum in eis f quos ad Marcellum scripsit. Planissime enim hoc e Rufini priore • commentario cognoscitur, quo doctrinae Yarronianae praeclara fru- stula haec servavit. P. 379 sq. §. 6. 7 Gaisf.: Varro in rii: clausu- las quoque primum appellalas dicunt, quod clauderent serUentiam^ ut apud Accium: ^a/i haec iam obliti sunt Phrjrges^^ (immo Bruges). nonnumquam ab his initium fit , ut apud Caecilium : ^ydi boni quid hoc'^ i apud Terentium: ,,discrucior animi}' Idem Varro in eodem lih. VII de lingua latina ad Marcellum sic dicit: aut in eactremum senarium totidem semipedihus adiectis fiat comicus quadratus, ut hic: „heri aliquot adulescentuli coiimus in Piraeo.^^ Eidem igitur septimo ad Marcellum libro etiam haec non haesitanter tribues p. 378 sq. §.2. 3: Diomedes sic: septenarium versum Varro fieri dicit hoc modo: Cum ad iambum trisjrllabus pes additur et fit tale: ^^quid immerentibus noces, quid invides amicis.'^ similiter in Terentio ver- sus est: y,nam si remitlant quippiam Philumenae dolores.'^ et in

brevilate Seneca epist. 88 inil. : grammaticus circa curam sermonis versatur, et si latius evagari vult, circa historias; iam ut longissime fines suos profe- ratf circa carmina. Quae mox sic interpretalur : syllaharum enarraiio et verhorum diligentia, et fabularum memoria, et eersuum lex et modificatio. Nec aliud Quintilianus spectat, recie loquendi sdentiae et poetarum enarrationi musicen iungens I, c. 4, citra quam non posse perfectam esse grcanmaticen^ cum ei de metris rhythmisque dicendum sit. Quibus addenda sunt quae de grammatica mosicae sive consociata sive subiecta perseqaitur I, 10, 17 sq. Contra Marcianus quam voluerit a grammatica diremptam esse melricam, his verbis teslanlcm facit Minervani III, p. 93 1 nam si rhythmicum quid metri. cumque .... assumpseris, profecto Musices impetu, cuius pratvertis offt- ciim, discerperis CGrammalica).

■ ,1

— 36 —

Plauto saepe tales reperiimiur. Varro de lingua latina ad Marcel- lum sic: quare in huiusmodi locis poni oportet notam in transversum inter syllabaSy frequentius ad extremwn versum senarium et similes^ si pro longa hres>em habehunt, ut in hoc : ^.amicus summus meus et popularis Geta." Charisius sic : septenarium versum Jieri dicit Varro hoc modo, cum ad iamhum trisyllabus pes additur: ut praefatum esL Vix yidetur dubitari posse, quia ex eodem Varronis libro, cui nomi* natim commemorato sua Rufinus debet, etiam Diomedea et Cbarisiaaa petita sint, quibus propter ipsam argumenti propinquitatem sua ex- cerpta ille interposuit, sive ipse Varronis libros tractavit sive ab alio, qui tractarat, item muluatus est. Sed quo vinculo Diomedis cum Ru- fioi testimonio continebatur , id ipsiun recisum est. Non potest enim non bic esse utriusque nexus, ut a modo, quo septenarius fieret e senario, transiretur ad talium septenariorum commemorationem, quo- rum media syliaba brevis baberetur: qualium constat non minorem esse mukitudtnem quam quorum media syliaba admisit bialum. In huiusmodi igitur locis b. e. cum in mediis septenariis tum ubicunque brevis est pro longa syllaba, ut in extremis yersibus arsi terminatis, Varro poni iussit eandem notam metricam, qua in mediis quidem ver- [ sibus (quando in extremis inutile) ad notandum biatum reperimus! */ etiam Godofredum Hermannum usum. Quam notapa non memini aj GVfisiav interpretibus explicari. Ab illo autem Diomedis testimonio, 7

quod est p. 5l4 P. 499, §. 51 G., proficisci licet, ut ad eundem Var- ronis librum ea quae illis continuantur referamus: quibus quae ab ipso Diomede admisceantur, facile unusquisque dignoscet. Sic igitur ille pergit §. 52 : Octonarius est, ut Varro dicit, cum duo iambi pe- des iambico metro praeponuntur et Jit versus talis: ypater meus di~ cens docendo qui.docet dicit docens.*^ toUe hinc primos duos iambos, et erit tale quale illud est: ,,ibis Liburnis inter qlta navlum.'^ §. 53: " Trimeter herous ejc superiore hexametro *) Jit ut diximus: sed hoc

*) Vulgatur ex superiore Mmbico, qal error solo casti irrepsit Dixerat enim

— 36 —

Varro ah Archdocho *) auctum dicit adiuncta syllaha et factum tale: „omnipotenle parente meoJ' huic si auferas ultimam sfllaham, erunt tales tres pedes, quos prior pars hexametri recipere consuevit. S. 54 : jirchilochium Varro illud dicit quod est iale ; ^ea: littoribus properantes navibus recedunt.'^ hic superius CQjmma quod est tale ^^jc littoribus properantes^' simile est iUi „Troiae quiprimus ah oris'*; in~ ferius comma quod est tale „navibus recedunt** simile est illi quod est Ude yymachinae carinae.'' — Et haec quidem exempla Varroiiem y auclorem aperte testantur: habent haud dubie sine testimonio alia,

quae persimilia irel praeceduat Tel sequuntur. In quorum tamen nu- merum \ix venit hoc quod subiicitur $. 55 : Dimetrum quoque, quod est eoc superiore partjs heocametri, Archilochium una sjrllaba auxit et fecit tale: „vult tibi Timocles''. Nam etsi sic scriptum in suis codi- cibus inveoit Gaikfordius, tamen nec Archilochium illud ipsum dime- trum supra dictum est p. 494 §. 32 (ubi duo exempla sunt, non unum : scribenli mihi H praemonstra dea), et offendit collocatio yerbo- rum: quare nescio an praestet editorum scriptura exemplorum Archi- lochuSy praesertim cum insequantur haec §. 56: dimetrum et illud, quod est ex inferiore parte hexametri, yirchilochus auacit e. q. s. Alia tamen ratio jborum §. 65; iambico novum carmen refert Varro, cuius exemplum >est tale : ,,pedem rhjthmumque finit.'' flic facile quispiam cogitet de metri genere quo ipse Varro usus sit in satiris, modo ejfert scribatur pro refert: et in eo sane est Diomedes, ut no- Tas Tersuum formas a quibusdam poetis excogitatas percenseatj Te- rumtamen cum praeter hoc exemplum Sereni et Arbitri poetarum mentione se contineat, teneat autem in reliquis omnibus hoc loquendi ^enM fecit tale, tutissimum fuerit illa in hanc potius partem inter-

p. 494 %. 33: sic et trimetrum ex superiore parte hexametrx iale: „Musae \.*.Pierides nmH».'* — At vero eum versum cum minime tribuerit Archllocho, ^ - kie hic qut4em una sylhiba auctiorem poluit ab Archilochio tui^m dicere, t id quod jdi|Qr, sed aitp^tuoi ab Archiloclto protuit.

— 37 —

pretari, ut ad iambicum geDUS [iambico) rursus alium Tcrsum {novum cermen, noDdum commemoratum) referre Varro dicatur. Sine con- troversia autem ad Yarronis de metris commentarium illa pertineot' p. 4S6 §• 40: Varro dicit inter rhjrthmum^ qui latine numerus 1)0- catury et metrum ho<»interesse, quod inter materiam et regulam. Quocum compoDcnda Marii Yictorini memoria item ad generis descri- ptionem pertinens p. 2498 P. 72 G.: versus est, ut Varroni placet, verhorum iunctura, quae per articulos et commata ac rhjrthmos mo^ dulatur in pedes. Nam etsi haec quidem potuerunt sane etiam- in Disciplinarum libro i^ quo grammatica tractabatur, iQCum habere, ta- men, 84 modo liber tii (idem ut yidetur ultimus) ad Marcellum de- stinatus erat metrorum doctrinae enarrandae, et facile perspicitur non potuisse eum notionum definitionibus carere, et magnam profeclo y'\m illud habet quod hunc librum tot testimoniis noyimus^ alterum nesci- mus a metricis scriptoribus usurpatum Diomede et RufiDO : nam Victorini sane paullo alia condicio , cf. §. 3, 2. Postremo , quoniam cum metrorum disciplina cognata est de 'KgoaadiaiQ doctrina, fortasse hanc quoque in.illis ad Marcellum libris Varro attigit, quando id in libris ad Ciceronem factum esse ne levissimo quidem indicio colligitur. Quod si ita se habuit, non immerito buc rettulerif Gellii XVlil, 12 verba : Varro in libris quos ad Mareellum de lingua latina fecit ; in priore verbo graves prosodiae, quaefuerunt, manent, reliqua mutant.

< Transeundum est ad geometriam, de qua scitii perdigna

quaedam restant. Eam disciplinam diyisam esse oit-vix^ et xiatTtmx^ supra yidimus §.13, ubi quas partes xayortx^ habuerit, ex allatis Gelliani capitis XVI, 18 vferbis intellectum est. Oplicam autem, qua locus ille geometriae untTersus comprehenditur qiifci/illbin ad -aures, sed ad ooulos pertinet, ibidem non item per parte^^w^ descriptam reperimusj sed potius lepida quaedam memOtatu et eognitu (ut est in

2

. i

— 38 —

praemisso argumeBCo capilis) ex ea delibata. Sunt aufem, ex Varrone ut apparet excerpta, haec: dxrixi} facit midta demiranda id genits, ut in ^peculo uno imagines unius rei plures appareant: item ut spe- culum in loco certo positum nihil imaginet, aiiorsum translatum, fa- ciat imagines: item, si rectus speculum spectes, imago lua fiat huius- modi, ut caput deorsum videatur, pedes sursum. reddit etiam caussas ea disciplina, cur istae quoque visiones fallant, ut, quae in aqua conspiciuntur , maiora ad oculos Jiant, quae procul ah ocuiis sunt^ minora. £t haec quidem ad eam opticam pertineot, quam hac appel- latione nos quoque hodie vocilamus. A Varroniana aulem 6:vtiiniq notione non alieoiora ea sunt, quae proprio nomine dictae geometriae a nobis tribuuntur ad lioeas et figuras spectaotia. Eius rei luculento documento est Gellii caput 20 libri I, cuius multo plura ex Varrone petita esse persuasum habemus, quam quae ad eum nominatim refe- runtur. Quod quidem ipsa ratio planum facit, qua Yarronis testimo^ nium cum reliqua disputatione ita connectitur, ut ne posse quidem utraque pars certis flnibus dirimi videatur: quo accedit, quod Gellium satis iam comperimus Disciplinanim libros suis oculis usurpasse ex iisque non pauca alia yel tacito vel nominatim deprOmpsisse. Simul autem ex illo capite commode cum hoc perspicitur, qua partitione ontvxii sit in i^Kimdofiergiav (vcl i)(voyga(piav) et aTegeofiergiav divisa, quam partitioaem etiam Marcianus novit VI, p. 228, tum qua ratione geometricae cum arithmeticis rationibus copulari sint solitae. En igi- lur integrum caput. ,,Figurarum quoe a/iiifiara geometrae appellant, genera sunt duo, planum et solidum. haec ipsi 'vocant ininedov et oreQiov, planum est quod in duas partis solum lineas habet, qua la- tum est et qua longum : qualia sunt triquetra et quadrata quae in qre^funtsinejaltitudine. solidum est, quando non longitudines modo et latitiidines planas numeri linearum efftciunt, sed etiam ejctollunt altitudines : quales sunt ferme metae triangulae quas pyramidas ap- peliant , 'vel qualia sunt quadrata undique quae xv§ovq ilU, nos qua- dranialia dicimus. xv^og enim est figura ex omni laier^ quadrata.

— 39 ^

quales simt, iff^uit M.Jf^arro^ tesserae quihus in ahveolo luditur, ex quo ipsae quoque appellatae xv^oi, in numeris etiam similiier xv^ dicitur, cum omne latus eiusdem numeri aequabiliter in sese solvitur, sicuti fit cum ter terna ducuntur atque idem ipse numerus triplica- iur. huius numeri cuhum Pjrthagoras vim hahere lunaris circuli di- xit, quod et luna orhem suum lustret septem et 'viginti diehus, qui numerus terniOj qui graece dicitur Tqidg, tantundem ejfficiat in cubo. linea autem a nostris dicitur, quam ygaiiiiriv Graeci nominant. eam M. Karro ita definit: linea cst, inquitj, longitudo quaedam sine lali- tudine et altitudine. Euclides autem hrevius praetermissa allitudine '^gafi^ri est, inquit, firixog d^AaTfg" e. q. s. Euclidem, qui lameo ab ipso potest Varrone commemoratus esse, sequilur Marcianus p. 228.

§. 18.

Sed his omnibus tantum abest ut vis et notio geometriae Var- ronianae consummetur, iis ut tantum praecepta artis h. e. caussae et principia e matbematicis rationibus repetita contineantur, quibus ac- cessit pars ixQaxrixri ad Tilae usum spectans, eaque rursum bifariam diyisa. Ab ipsa enim Tocabuli originc profectus geometriam Varro definiit terrae mctiendae disciplinam : qua notione agris sive privatis siTe pUblicis dimetiendis adhibita fit agrimensomm ars gromatica (quam cum formis geometricis eliam Cassiodorus Var. III , 52 sociat), ad terras uniTersas orbemque adeo terrarum traducta nascitur geo- graphia. Ad ulramque disciplinam Varronem Toluisse suam geome- triam pertinere primum perspicitur e communi Cassiodori c. 6 p. 558a et Pseudo-Boelhii p. 1229 hoc testiraonio: Sed Varro peritissimus latinorum huius nominis caussam sic exstitisse commemorat, dicens prius quidem dimensiones (Jiomines dim. Cass.) terrarum terminis po- sitis, vagantihus ac discordantihus populis {vag. pop. Cass.) pacis utilia praestitisse : deinde totius anni circulum menstruali [mensuali

— 40 -^

Boeth.) numero fuisse partitum (partUos Cass. * ) fOmde [tunc Bo.) et ipsi menses^ quod annum metiantur {mefiantur B<h^, dicti sunt. verui^ postquam ista-ireperta sunt, provocati studiosi ad iUa invisibilia co^ g^pscenda coeperunt quaererCy quanto spatio a terra luna, a luna sol ipse distaret, et usque ad verticem caeli quanta se mensura distendc' ret- quod peritissimos gebmetras assecutos esse commemorat. {verum — commemorat om. Bo.) tunc et dimensionem orbis terrae (dim. univer- saeterrae Ca.) probabili refert ratione collectam ; ideoque [ideo ho.)factum est ut disciplina ipsa geometriae nomen acciperet» quod per saecula longa custodit {constaret Bo.). Varronis igitur exeraplum Marcianus imitatus non tantum haec pronuntiantem facit Geometriara YI, p. 192: Geometria dicor , quod permeatam ^^crebro admensamque tellurem eiusque figuram, magnitudinem t locum, partes et stadia possim cum suis rationibus explicare, neque ulla sit in totius terrae diversitate partitio^ qiiam non memoris cursu descriptionis absolvam: sed in ipaa geometriae enarratione ita versatur, ut a p. 192 ad 227 geogra- phicas rationes universi orbis terrarum persequatur, ac tum demura, exposita terrae aequorumque mensura, ad artis praecepta veniat, ut ipse ait p. 227 (coll. p. 192; ac demum ceterci astruendae praecepta artis aperire) , h. e. ad linearum figurarumque definitiones. Quan- quam quod in priore parte bis ipsius mentionem Varronis fecit p. 205. 2l4, id nuUam huc vim habet propterea quod et haec duo teabmonia et geographica sua tantum non omnia Plinio raaiori (vel Solioto) de- bet, cuius vide 111, 5, (6), 45 et IV, 12, (24), 77. Alia Isidoro cum Varrone ratio intercedit. Is enim et geographiam sane et gromaticam, quam non attigit Marcianus , complexus , utramque tamen ab ipsius geometriae enarratione longo intervallo diremptam libris demum XIV et XV (ubi a cap. 13 agitur de agris, de finibus agrorum, de men- suris agrorum) Originum persecutus est. Itaque quaerere Ucet num

♦) Voluisse Cassiodorus videtur : prius quidem per dimensiones homines terra^ rum termmis posUis .... praestitissef deinde .... fuisse partitos.

*m^--<.

— 41 —

foTlc in Varrdhis gromaticis lociis etiam his fuerit Orig. XV, 13, 6, Cfuae e Serrianis ift^^Georg. I init emendala aWipsimus: omnis auterh ager, ut J^arro docet , quadrifariam dividitur. autrisnim arvus est ager id est sationalis, aut consitivus id est aptus arhoribus^ aut pa- scuus qui herhis tdnlum et animalibus ^vacat, aut floridus in quo sunt horti (immo orti secundum Varronem) aptbus congruentes. Quae sane ad libros de re ruslica sine ulla dubitalione referremus, nisi hi superstites essent. Sed hoc quomodocunque se habet, certo e gro- matica parte geometriae illud caput Varronianum pelilum erat, cuius ntinc inscriptionem tantum in agrimensorum collectione superstitem esse $. 5 yidimus. Frontiniano autem testimonio ibidem allalo addere alterum licet e p. 215 Goes. : limitum prima origo^ sicut Parro de- scripsit, ad disciplinam aruspicam (codd. rusticam; an aruspicinam?) noscitur pertinere, quod aruspices orbem terrarum in duas partes diviserunt . . . et quae sequuntur magna forlasse ex parte ad ipsius Varronis exemplum dispulata.

1. Quod autem universam terrarum descriptionem (h. e. ytcdui- TQiav Tij^ oixovp^ivriq *) Varronis de geometria libro comprehensam esse intellexifDus , inde nova lux obscurae admodum quaestioni affulget. Etenimr cum non mediocris multitudo esset fragmentorum Varronia- norum ad geographiae explicationem pertinentium , identtdem quaesitum est, qiiibus tandem hanc libris tractasset. Nam Rerum hwTumarum etsi sex integri libri, ab Vlll ad XIII, fuerunt de locis^ tamen hos non ad exteras terras quaslibet patuisse Augustino cre-> dendum est de civ. dei VI, 4: rerum quippe humanarum lihros nori quanlum ad orbem terrarum, sed quantum ad solam Romam ptrtinent.

*) Sic enim Protagorae gcographl Ilber inscriplus erat teste Pholio fiibl. c. 198 coll. 6. «Fabricio in Mus. philol. II, p. 372.

6

~- 42 —

scripsit (non quanlum ad solam /taliam, quod Krahncrus I. ss. p. 23 posuit.) Eislilcrunt praeterea Ephemeridos navalis ad Ponipeium libri Varronis: de quibus non levia quaedam cnucleanda restant etiam post doctas curas Krabneri p. 18 sqq. et Bergkii in Mus. philol. Rhen. uov. J, p. 367 sqq.j qucm ne noveral quidcm eosdem nuper commcntarios levitcr tangcos Oehlerus Sat. Varr. p. 64 Ab his autem libris alie~ nissimam totius orbis tcrrarum descriptionem fuisse^ satis ex ipso scri- ptoris consilio apparct, quippe qucm sciamus librum illum Ca. Pom- ty. peio per Hispanias militaturo scripsisse teste Itinerario Alex. M. c. 6. Quae cum ita essent, nescire se fassus est Krahnerusp. 23, ubi tandcm posita fuissent fragmcnta a Plinio potissimum servata, quae ad exterua- rum urbiuni, gentium, regionum, viarum cognitionera perlincrent. Eis nunc locus inventus est in geometria. Vndc primum non dubita* mus (jcllianam memoriam repeterc X, 7 : Varro autem cum de partc orbis^ quac Europa dicilur, disscrcret, in tribus primis cius terrac Jluminibus Rhodanum cssc ponit. Quo tamcn minime pertinent P^ar- ronis in Europa vcrba a Festo p. 381 M. allala tutum sub sede fuis- sent^ quae extrema sunt hexametri, petita autem e P. Varronis Atacini Chorographia sive Cosmographia, ut post Ruhnkcnium Epist. crit. H, p. 200 perspcxit Wucllnerus p. 23. Cf. Hcrtzium de Cinciis p. .')7. Memorabiie est cnim, triplici exemplo Reatini imitalionem apparere in Atacino: Cosmographiae, Ephemerido«2_de_j^ua dw^ Y kius 1. ss.. et_Saliiraruni^ si naodo fides, Horatiano-^chjalm

1. 10, 46.

^ 2. Omnium autem maxime Varronis geographicis Plinius usus est in Naturali historia. tis quidem libris quibus contineri voiuit situs, gentes, maria, oppida, portus, montes , Jlttmina , mensuras , po- pulos qui sunt aut fuerunt, h. e. a tertio ad sextum. Eorum igitur ordinem librorum in excerpendis Varronianis teetimoniis nos quoque sequimur, ascriptis praetcr librorum capitumque numeros paragraphis Silligianis. Plin. Hl, 1 , §. 8: Jn universam Hispaniam M. Varro pervenisse Iberos et Pcrsas et Phocnicas Celtasque et Poenos tradit:

^

— 43 —

lusum enim [etiam?^ Liberi patris aut Avoaav cum eo bacchantium nomen dedisse Lusiianiae, et Pana prnefectum eius universae: de quorum scriplura cf. Silligium. — 111, 5, 45 (cf. Marcian. p. 205); j4best (Ilalia) a circumdatis terris Istria ac Liburnia quibusdam locis centena M. pass. , ab Epiro et Illyrico quinquaginta , ab j4frica mi- nus cc ut auctor est M. yarro , ab Sardinia cxx J/., ab Sicilia M. CCCCCy a Corsica minus lxxx^ ab Issa quinquaginta. — 111, 10, 95: Patet (Magna Graecia) octoginta sex M. pass., ut auctor est f^arro; plerique lxxf M. fecere. — 111, 12, 109 (cf. Solin. c. 2 med.): In agro Reatino Cutiiiae lacum^ in quo JUictuet insula (cf. de I. lat. V, %. 71), Itaiiae umbilicum esse M. Varro tradit. — 111, 22, 1 42: Narona colonia terlii conventus . . . . : M. Varro lxxxix civitates eo ventitasse auctor est. — IV, 12, 62 (cf. Solin. c. 7 med., Isid. XI V, 6, 18): Ea: hac (Co) profectam delicatiorem feminis vestem auctor est Varro. — IV, 12, 66: (Delum insulam) ad M. Varronis aetatem Mucianus prodidit bis concussam. Legerat igilur hoc apud Varronem Licinius Mucianus : casu autem factum, ut ex hoc, non ex ipso Varrone excerplum haberet Plinius. — IV, 12, 77 (cf. Marcian. p. 21 4): Inter duos Bosporos Thracium ct Cimmerium directo cursu^ ut auctor esi Poljbius, d. M. pass. intersunt; circuilu vero totius Ponti vicies semet centena quinquaginta M. ut auclor est Varro et fere veteres. Ibidem: M. Varro ad huhc modum metitur: ab ostio Ponti ApoUoniam CLxxxru M. d. pass., Calatin tantundem, ad ostium Istri cxxr, crd Borjithenem ccl, Cherronesum Heracieotarum oppidum cccLxxv M. pass.^ ad Panticapaeum , quod atibi Bosporum vocant^ extremum in Europae ora, ccxxii M. d.: quae summa ejfficit tredecies centena et triginta septem M. d: — IV, 21, 115: y4b Minio quem supra diximus, cc. M. pass.f ut auctor est Varro^ abest Aemi- nius. — Ibidem: Ab eo (Tago) clx M. pass. promontorium Sacrum e media prope Hispaniae fronte prositit , xir centena millia pass. Inde ad Pyrenaeum, medium cotligi Varro tradit. — VI, 13, 38: At ubi coepit (Caspium mare) in tatitudinem patidi, lunatis obtiquatur

— 44 —

cornibus velul ad Maeotiwn lacwn ab ore descendens ^ siiicis ut au- ctor est M' Varro similitudine. — VI, 17, 51 (cf. Solin. c. 19): Hau- stum ipsius maris (Scythici) dulcem esse et j4lea:ander Magnus pro- didit, et M. Varro talem perlatum Pompeio iuxta res gerenti Mithridatico bello^ magnitudine haud dubie injluentium amnium victo sale. yfdiicit idem Pompeii ductu exploratum^ in Bactros septem diebus eac India perveniri ad Icarum Jlumen quod in Oacum influat, et ejc eo per Caspium in Cjrum subvectas quinque non amplius die- rum terreno itinere ad Phasin in Pontum Indicas posse devehi merces. — Vno in coospeclu posuimus omnia: quorum alia aliis esse incertiora apparet. Cerla sunt, quibus mensurae tradunlurj dubia longe pauciora haec: III, 12. III, 22. IV, 12, 62 et 66. Quae mox significabitur quam multiplices sedes poluerint ia Varronianorum va- rietate scriptorum habere. £ quo genere etiam hoc est, quod de vestibus Cois percommode dici in libris de vita populi Romani po- luit. — Celerum numerorum quorundam emendalionem aperte cor- ruptorum ia Plinianis testimoniis sciens nunc praetermisi.

3. Plinianorura muUitudinem facile putet quispiam e Solini Polyhistore augeri posse, in quo Varroni^ menlionem his locis habes. Cap. 11 liii.: VuU Varro Icarum Cretem ibi (ad Icarum insulam) naiifragio inlerisse et de exitu hominis impositum nomen loco; — c. 27 init. : auctor est Varro perjlabilem ibi (ad Africae oram) ter- ram ventis penetrantibus subita vi (vulgo subitam vim) spiritus citis- sime aut revomere maria aut resorbere; — c. 33, init.: . . . rubrum mare, quod Erythraeum ab Erythra rege Persei et Andromedae Jilio, non solum a colore appellatwn Varro dicit, qui ajffirmat in littore maris istius fontem essCy. quem si oves biberint^mutent velUrum quor litatem et antea candidae amittant quem habuerint [amittant quod fecerint \ulgo] usque ad haustum ac furvo postmodwn nigrescant colore. Ac de primo horum testimoniorum non interc«do, de altero et tertio \a1de anceps esse iudicium sentio. Nam quae de ventis ma- ribusque orae Africae tradunlur, ea haud scio an de littoralibus po-

— 46 —

lius sive libro sive libris Varronis debere Solinus eo probabiiius cre- datur, quod eum libruni alibi ipse commemoraTit , c. 11: f^arro in opere^ quod de liUoralibus est, etiam suis tewporibus ajjfirmat sepul- orum lovis ibi 'visilatum. Quae cur in liltoralibus locum inveaerint, colligi ex iis quae praecedunt potest: albet (Crela) iugis montium Di- cljnnaei et Cadisti, qui ita eaccandescunt ut eminus navigantes ma- gis putent nubila. praeter ceteros Ida est, qui ante solis ortum solem videt. Quod autem libros de litloralibus, de ora maritima, de ae- stuariis Krahnerus p, 18, quocum conTenit Merkelio prolus. in Ovid. Ib. p. 361 , coniecit singulas partes fuisse unius operis Varroniani, quod esse ephemeridem navalem ad Pompeium voluit: id credibile noQ est. Nec enim iila, quae sunt de Ida Cretensi, commode perspi- citur quomodo ad Pompeii raliones pertinueriat in Hispania militaluri: et hoc ut concedam potuisse fieri, repugnant profeclo vel certe pror- sus dissuadent illa ipsa Solini verba in opere quod de liUeralibus est. Sed non diversos esse de lilloralibus et de ora marilima libros [de ora mar. librum I affert Servius in Aen. I, 111), id vero res ipsa suadet ut credamus. — Tertium autem Solini testimonium Varronia- num etsi potest e geometria depromptum esse, tamen dubitare licet uum ibi tam singularibus rebus memorandis locum concesserit, quaiia sunt de ovii«m Telleribus foutis haustu mutatis. Ac fortasse haec quoque ex Liltoralibus repetat, qui fontem islum in littore maris esse dici reputaverit. Verum etiam alia ratio in promptu est, de qua paullo explicatius dicendum. AfTerunlur euim cum a Solino tum a Plinio iis Ubris, qui dicati sunt mediciuae explicandae, non pauca Varroniana communi vinculo hoc cognata, quod in mirabili vi perni- ciosaque plerumque efficacia locorum, fontium polissimum et aqua- rum yersantur. Ea cum non sane abhorreant ab ipsius notione usu- que medicinae, tamen nisi mea me coniectura fallit, posila fuerunt omnia in eo logistorico qui inscribitur Gallus Fundanius de admi- randis, Aristotelis exemplo ceterorumque na^ado^oy^dcpav ^ qui ^repl ^avfjidrQV vel '^avfj.aoriar vel ^avp^a^o^ievav. Huius enim argumenlum

7

— iie —

logistoHci ad utramque quam dixi partem pertinuisse, coniunctis in- ter se duobus apud Noniura p. 216 et 71 exemplis planissime effici- tur : secundo de slativis aquis , ut sunt lacus et stagna et putei et maria: — vinum, quod ibi natum sit in quodam loco, si praegnans hiberit, fieri ut aborialur. Cum his igilur haec compone lam hercle finitima ut nihil supra. Plinii XXXI, 2,15: In Cilicin apud oppidum Cescum rivus fluit Nus^ ex quo bibentium suhtiliores sensus fieri M. Varro tradit; at in Cco insula fonlem esse quo hebetes fiant^ Zia- mae in Africa quo canorae voces. — Ibid. §. 21 : Caeiius apud nos in Averno ait etiam folia subsidere, f^arro aves quae advolaverint emori. — Ibid. §. 27: Karro ad Soracten in fonte^ cuius sit latiludo quattitor pedum ; sole ejcoriente eum exundare ferventi similem ; aves quae degustaverint iuxfa mortuas iocere. — Quo nescio an addenda sint,- quae utique polucrunt in ipsa medicina memorari, ex §.9 haec: Idem (ut calculosis aqua medealur) contingit in f^elino lacu potanti- bus; item in Syriae fontc iuxta Taurum montem [«/J auctor est M. ^'arro. Sed confidenter adde ex Solini, ad quem iam revertitur dis- pulalio, cap. 7 haec: T"'arro perhibet fontem in Arcadia esse cuius inlerimat haustus: et inferius: Varro opinatur duo in Boeotia esse flumina (cf. Plin. II, 103, 230) nalura licet dispari, miraculo tamen non discrepante , quqrum alterum si ovillum pecus debibatj^_puUum fieri colorem quem habuerit [coloris quod induerit vulgo], alterius haustu, quaecunque veiterum fusca sunt, in candidum verti. addit videri ibi puteum pestilentem , cuius liquor mors est haurientihus. Vbi ad librum de admirandis (vel de miris) non ambigue ipsum Tide- tur miraculum Yocabulura speclare. — Ceterum cum in Admirandis praeter aquas eliam bestiarum mentio facla sit, ut glirium apud Cha- risium p. 69. 106, perdicum apud Nonium p. 218, muraenarum Ma- crobii Saturn. II, 11: indidem Plinius videri potest haec sumpsisse ¥111, 29, 104: M. Varro auctor es$ a cuniculis suffossum in Hispa- nia oppidum., a talpis in Thessalia, ab ranis civitalem in GaUia pul- sam , ab iocustis in Africa, ex Gyaro Cycladum insula incolas a

— 47 —

viuribus fugalos, in Italia Amjclas a scrpentibus deletas. — Alia forlasse suppedital Valerii Maximi de miracuUs caput i, 8.

,Hc 4.- Magis obnoxia dubitationi, quam quae ad reliquas tcrras pertineut, ea sunt Varroois fragmenta geograpbica quae ad ipsani llaliam speclant: e quorum numero fuit eliam Plinii illud e lil, 12, 109.*) .J\am clsi in Rerum humanarum libris de locis eatenus tan- tum diclum esse, quatenus ad Uomam, Augustinus testatur, tamcn rccte boG Krabnerus l. ss. videtur iu eam partem interpretari, ut etiam ad Italiam patere existrmetur. Docent enim boc ea quae ex Ucr. bum. libris Vlll ad Xlll forte servata sunt: \elut noa ad Romam pro- fecto , sed ad Italiam pertinent quae de septem iuxta Bhegium Jluviis ex Ub. X Probus profert in Bucolic. init., \el quae ex XI Macrobius Sat II, 12: ad victum optima fert ager Campanus frumentum, Fa- lernus vinum , Cassinas oleum , Tusculanus Jicum , mel Tarenlinus, piscem Tiberis. Haec igitur si non alieoa fuerunt a Rerum bumana- rum libris, multo ctiam minus aliena lalia putabimus quae ad eos locos populosve Italiae spectant, qui ipsius bistoriae \inculo cum Uo- mae Latinaeque gentis antiquitatibus continentur. Qualia sunt de iMtio deque Oenotria prodita apud Servium io Aen. Vlil, 322. 1, 5'VJ j -vel de Subinis apud Festum p. 343 : atque persuadet imprimis, quod, quemadmodum ad etymologiam quae suot de Latio et Sabinis spe- ctant, ita ipsius Italiae oominis stirpem in antiquitatibus rerum buma- narum Varro explicasse dicitur a Gellio XI, 1. Nec quae idem ille Servius babet in Aeo. I, 246 et Georg. II, 201. Aen. VII, 712 de Ti- mavo Jluvio deque lacu f^elino, geometriae ausim cum aliqua cooG-

*) Vmbilicum Italiae lacmn Culiliensem apparcl non minus commode in Italiae descriptione (h. e. in Rerum hum. libris), quam in Geomelria dici poluisse; de lacu , in quo fiuctuet insula^ non minus commode, quam de aliis lacubus, in Admirandis. — Contra quae supra exprompsimus Pliniana 111, 5, 45 et III, 10, 95, ea quippe in intervallorum dimensionibus versantia geometriae imprimis apta sunt v ,

— 48 — .

denlla Iribuere: nec haec, in Aen. VII, 563: sciendum sane Varronem enumerare quot loca in Italia sini huiusmodi ; nec quatf de Baiis in IX, 710, de Caere Schol. Veron. in X, 183: et si quae «int id genu* alia. Paullo probabilior rcs, sed pautlo, de Circeio et Erjrce monti- bus apud eundeni in Aen. III, 386. V, 4tl. Practerea non cst negli- gendum, de locis non potuisse omnino taceri iii eis Hcr. hura. Ifbris, qui erant de hominibus h. e. lib. II ad VII: quo non incommode illud ipsum Servii de Oenotro rege testimonium Krahuerus p. 17 ret- tulit, minus autem probabiliter quae de Massiliensibus triiinguibiis Isidorus XV, 1, 63 cum schol. Lucan. III, 339 excerpsit. Conlra per- tinet huc praeclarum Macrobii Sal. I, 7 (coH. Lactant. Dit. inst. 1,21) fragmentum de Pelasgis in Latium advectis\ pertinent fortasse etiam quae de Phoco Corsicae et Sardiniae rege Servius in Aen. V, 824, de Aeolo rege idem in I, 52 (coll. Isidor. XIV, 6, 36) e Varrone tradit, nisi AeoUas itisulas maluisse eum in locis commemorare putabimus. De- nique ne de temporibus quidem disputans, id quod fecit a XIV ad XIX librum, nec in qualluor de gente populi ROmani libris non po- luit similia quaedam allingere. — His igilur omnibus ut vel alicnis \el ambiguis hinc seclusis perpauca reslant geographica, quac Plinia- uis supra compositis aliquo iure addi videantur: Tclut quod Lactantius posuit Div. inst. I, 17: Insulam Samum scribit Varro prius Parthe- niam nominatamy quod ibi luno adoleverit ibique etiam loui nupse- rit. Aliquanto incertior res de Libya XefKovar^ roi) vetv ap. Serv. in Aen. I, 22. Sed de his satis.

§. '20.

Geometriae notio quemadmodum una ex parte in.ten^ae ratio- nes geographicas patuit, ita eadem ad mundum, caelum, sidera tralata genuit ex se astronomiam vel ut Varroni appellata est astrologiam. Cuius »imilis cum musica condicio, quod, quanquam pars geometriae, tamen seorsum esl ut peculiaris disciplina pertractata. Astronomiae

— 49 —

autem ex geomelTia, cuius germanatn dixit Marcianus VI, p. 190, ori- ginem tioa Quintilianus tantum profitctur cum Cassiodoro §. 2 com- memoratus, sed uberius ipse Varro explicavil iis verbis quae e Uoethio Cassiodoroque §. 18 perscri^simus. Quae si sequimur, nec anni me- tiendi rationes a sua geometria Varro exclusil, sed de temporibus in astronomia quoque, ut in Rerum humanaruoi libris, commentatus est: quanquam id genus potuit strictim percurrere. Nec invenio qirod e fragmentis ad anni, mensium, dierum vel nalurales yel civiles ralio- nes spectantibus (cf. Censorin* c. S2) Disciplinarum potius quam An- tiquitatium Hbris cum aliqua probabilitate tribuam, praeter unum for- tasse hoc: ^it enim {y^ivvo) apud j4egjrptios pro annis menses haberi^ ut non solis per xir signa circuitus faciat annum^ sed liina quae orbem illum signiferum xxx dierum spatio illustrat: quae habes La- ctantii Div. inst. II, 12. Quanquam his si reputaveris Varronem ar- gumentari nixum esse cur putarentur antiqui mille anifos victitasse, nescio an non minus commode ad eas quaesliones illa referantur, quas de "vitae aetatibiu kumanae instituisse Varronem vere Krahnerus p. 26 disputat. Non uno in loco , sat commode autem in a^ronomia cae- lum potuit a cae/a/o ducere, id quod eum fecisse Plinius eo libro testatur quo de mundo et elemerUis ipse exposuil, h. e. H, 4, 9. Tta- ^ que eodem pertinet fortasse Isidori memoria item eo libro prodita quem fecit de mundo, elementis, caclo similibusque rebus, XIII, 1,2: unde et animalia Varroni videntur elementa^ quoniam per semet ipsa^ inquit, moventur. Dubia magis res de eiusdem teslimonio VIII, 6, ftl : unde et V^arro ignem mundi animum dicit^ proinde quod in mundo ignis omnia gubernet sicut animus in nobis: . . . qui cum est, inqitit, =

in nobis, ipsi sumus, cum eaciit, cmorimur. *) " ■ ^'^'^•X

*} Sed mundi figuram cum^otigae rotundilaU compaTSi\ll in geomelriae vohtmine

tesle Cassiodoro (§. 5), thundum soiam est teliurem inlQrpretatus. In ea-

demque geomelna, non in asfrologia, lunarem esse circuitum xxvii dierum

iivi^igj^gjj^ defmitttm supra viitrmtfs '§. 7 et §. 1-7: cuius tei daussa, quod ibi a

'^ ' cubi notione geometrici exor^s *d cubioiim fwmertim .v.xSiV Varro peVvdnilJ

7

7

-»Ljt«.- •■. .^ .,.-.. /Vj»N

'^'^pU

— 50 -^

>^!»t 2. Nec plu$ habep de architeciura quod dicana. Nisi forte hiac depromplum est quod exstat apud Servium in Aen. Vf, 373: vestibidum, ut Varro dicitj etymologiae non habet proprietatem, sed fit pro captu ingenii. Nec certior de Pliaiaais testimoaiia coniectura, quibus de dispari lapidum natura sic praeeepit XXXVI, 18, 135: Varro nigros ex Africa Jirmiores esse tradit quam in Italia : e di" verso albos tornis duriores quam Parios. idem Lunensem silicem serra secari^ at Tusculanum dissilire igni: Sabinum fuscum addito oleo etiam lucere. Et XXXVI, 5, l4: quem lapidem (Parium) coepere Ijrchniten appellare, quoniam ad lucernam in cuniculis caederelur, ut auctor est V^arro. Varrooi num quid Isidorus acceptum referat in capite 2 libri XV, quod est de aedificiis publicis y mcomi^?\Axm.

\\\v

■■>-■* ' • -

k ■

1; Superest ut medicinae paucula frusta ex Pltnii eis libris colligamus, quibus materiam medicam complexus est Yel ex herbis (lib. XX— XXVII) vel ex animalibus (XXVIII — XXXII) quaesitam. Et ad hiBtoriam quidem medicae artis duo spectant testimonia, XXIX, 1, 4: Is (Hippocrates) cum fuisset mos liberatos morbis scribere in templo eius dei (Aesculapii) quid auxiliatum esset, ut postea similitudo pro- Jicerety exscripsisse ea traditur^ atque, ut Varro apud nos credit, templo cremato instituisse medieinam hanc quae clinice vocatur. Alterum XXVI , 3 , l4 : Trahebat praeterea ( Asclepiades Prusensis ) mentes artificio mirabili, vinum promittendo aegris dandoque tem- pestiyCf tum frigidam aquam. et quoniam caussas morborum scrutari prius Herophilus instituerat^ vini rationem illustraverat Cleophantus apud priscoSf ipse cognominari se a {a vulg. om.) frigida danda praeferens ut auctor est Varro, alia quoque blandimenta excogitabat, iam suspendendo lectulos, quorum iactatu aut morbos extenuaret aut somnos aliicerety iam halineas avidissima hominum cupidine insti- iuendo, ei alia multa dictu grata atque iucunda. la quibus Terbis,

W7^ ' ' ■

— hi ^

qiiorum ea tantum quae ad inditum Asclepiadi cognomentum spectant Varroaift auctoritate-poni arbitramur, perineptum illud apud priscos esse, Hon est dtfiicile demonstratu: taraetsi ex eo aid aetatem adeo hominis definiendam aliquid angumeotatus est Heckerus Hist. medic. I, p. 366. Nam ut taceam per se mire nec usitate apud priscos dici: si nibil aliud Yoluit Plinius nisi ante Asciepiadem et morborum caussas ab Herophilo et a Cleophanto vioi rationem illuslratas dicere, quid opus erat omaino post prius illud, iam Herophili mentioni insertum, alteraai quandaoi temporis aotatioDem denuo inferre? Eamque qua- lem tandem? Qua profecto Herophili aetati ut maior etiam Cleo- phantia opponatur : id quod nec in yeritatem historiae nec in Plinii consilium convenire ipsum suspicor Heckerum concessurum. Nam Celsus ni, l4 cura Cleophaotum dicit quendam ex antiquiorihus me- dicis , non aHud tempus significat nisi tale cui et Herodicus et Cleo- phantus tribuendi sint. Quae cum ita sint, non hercle inepte conie- Gtatum est in latinis apud priscos Yerbis ipsum cognomen latere Asclepiadis a Plinio significatum. Id si quaerimus quale fuerit, prae- sto est Heckerus p. 387 t^v/^goXovrrig ponens, testimoniis subscriptis Plin. 1. ss. et Cael. Aurelian. Acut. I, l4. Sed Caelii quidem nullus ia hac caussa usus est, apud quem aihil praeter haec exsleot: (Ascle- piades) 'vehementer utile dicit \aquam bibere^ et frigida lamri^ quam T^v^Qo^ovaiav ffppeUant^ et frigidam bibere; io quibus verbis dubitari nequit quin insiticia sint quae cancellis sepsimus. Praeterea neglexit Beckerus de danda frigida h. e. ab aegrotis bibenda loqui Phnium, non de balneorum lavationumque usu. Ergo hac quidem ex parte multo sane et coasideratius et felicius Coraarius ia apud priscos (APCilPRISCOS) latere coaiecit WtVv^^Cpoc (AOCIWTXPOC, DOSI- PSICROS). la quQ fortasse acquievissem, aisi coasultus a me amicis- simus coUega idemque imprious doctus medicus Naumannus exstare a simili caussa medico impositum cognomen apud Alexandrum Traliia- niuu respondisset. Ab hoc enim cum XI, p. 645 ed. Guinter. quidam \dM(o^q 6 i^vx^piirTog commemoratur, tum eius nominis ratio redditur

■m

— 5« —

V, p. i^49 : £XouU(TO di "jJ/u^^pTZOTOf (mc), ot* v/paiyovarr? «pO(^ f x^;(()i?To e. q. s. £l lacobus quideai iiie qui potuerit satis bafi)are "^v^^^Qt^Tog dici pro i^v^ioxfi^ quaerere supersedeo: in Asciepiadem a i^v)(^gi^Eiv facliun cogQomea percommode convenit, ut quod notione sua utrum- que complectatur, et potionem et laYationem frigidam: der ^bkuhler. Vide igitur num in latinis apud priscos verbis Tel, dfjto-^v^^^giaxnq vei fortasse etiam simpiicius o.%o-^vxtrig cognomen lateat. Haec iit sit PiJBiaoorum constructio: quoniam .... vini rationem illustraife" rat Cleophantus, 'A-KOT^vxTrig ipse (Asciepiades) cognominari se a fri' gida danda praeferens ut auctor est Varro e. q. s. yw^i^ym r*. • .< 2. Quae reliqua suut, ad siogula medicamenta pertinent com-

mendata a Yarrone. A quibus tamen exciusimus iatn $. 19, 2 disce- ptata. Plinius igitur XX, 5, 43: yarro^ quae sale et aceto pista est arefactaque (caepa), ^vermiculis non infestari auctor est. XX^ l4, 152: qua de caussa dignior e pulegio corona Karroni quani e rosis cubi' culis nostris pronuntiata est ; nam et capitis dolorem imposita dicitur levare. XX, 20, 218: Marcus Karro coriandro subtrito cum aceto carnem incorruptam aestate servari putat. XX il, 24, 114: Varro re- gium cognominatum morbum arquatum tradit, quoniam mulso cure- tur. XXil, 25, l4l: voci eam (fabam) prodesse auctor est M. Varro. XXV, 3,24: tradatquc M. Varro Servium Clodium equitem Roma- num magnitudine doloris in podagra coactum ^veneno crura perunr- jcisse et poslea caruisse sensu omni acque quam dolore in ea parte corporis. XXVI il, 2, 21 : Cato prodidit luxatis membris carmen au- xUiare^ M. Varro podagris. XXVUl,'5^ &7: ob hoc Varro suadet palmam alterna mami seaipere {conlrdL stemutameuta.) Ibid. 60: o^z- pita autem aperiri aspectu magistratuum non venerotionis cattssa iussere, sed ut Varro auctor est valetudinis, quoniam firmiora c^ft* suetudine ea fierenL XXIX, 4, 65 : cuncfarer in proferendo eoc his remedio, nisi M. Varronem scirem zxxxnii vitae anno prodidisse aspidum ictus ejfftcacissinre sanari hausta a percussis ipsorum urina. XXXllI, 4, 85: auro verrucas curari M. yarro auctor esU XXXVI,

— 68 —

S7, 202: ad comiulsa wcera aut corUusay ut M, Varro: ipsis enim verbis ems utar: yj^x dnis est^ inquit, fooi; inde enim cinis iiaci» ifius poius medetur, ut lieet videre gladiatores^ cum deluserunt, hdc Utmri potione. — His addere fortasse licebit XXXI, 2, l\i>yarro au" etor est Titium cfuendam praetura functum marmorei stgni faciem habuisse prc^Her ifi vitium (Titiligines) : confidentius autem Serviana in Georg. 1, 151: nam proprie robigo est, ut J^arro dicit, 'vitium ob* scenae libidinis quod ulcus vocalur. Non minus auteuEi confidenter a medicina segregamus non ipodo Flinii XXII, 25, 151, ubi yitio scri- pturae Yarronis olim nomen legebatur, sed etiam Apicii geminam memoriam, idem nomen III, 2 et YII, 12 cum edulium [hetaceorum et bulborum) conticiendorum praeceptis sociantis, et ita sociaotis ut,. qiiid Varroni», quid ipsius sit Apicii, aegre dignoscas: de quo utcun- que statues, rectius profecto quam de medicina cogitabis de ea satira quae inscripta erat ^£qI ideGfjidTov, .

■ t ■ i •

■;♦"

l 22.

Poslquam permeasi sumus fragmentorum multitudinem pro- miscue proditomm, non inutiliter quaeri de tempore \idetur qud haec Disciplinarum Tolumina Varro composuerit. £t Schneiderus qui- d«n quod comm. de Varr. Tit. et scr. p. 234 inter a. 699 et 706 scriptos dixit, sola coufjsus est Caelii Rufi memoria, quae quam sit dubiae fidei, §. 5 disseruimus. Primum autem tantum cerlum est, non esse a iuvene conditos: nam et Asdepiades ille Bithynus, de quo $. 21, 1 cUctum, Pompeii aetate clarus fuit teste Plinio, et eiusdem Pompeii res ftlitbridalico bello h. e. ann. 6S9 sqq. gestas a Varrone commemoratas esse Tidimos $. 19, 2. Sed gravissimum illud est, quod Varronem de a^dum iclu saniindo Ptinius XXIX, 4, 65 praecepisse dicit Tilae anno octaTO et^oetogesimo. Quod si recte creditur fecisse in libro mediciaae, hunc conAequitur ipso atnno V. C. 726 esse com«^

• -■ ^ .. A^

f.r^ : - .:?::• ._ 54 —

► • •• . « * ■ ^ ...

*t ^ « pi>9ittim. Vnde iDtelligitur ex ampUoribus quidem commentariis Var^

ronh oniDibu»- hos de disciplinis ultimos fuisse quibus operam naYa-

^ • r^ suam, quippe quos probabile sit octo novemTe annis post libros

de re rustica esse absolutos, de quibus ipsius exstat in praefatione

testifflODium. Hioc autem fieri coniecUira potert, quam maturae et

tanquam consummatae erudittonis theaauris hi pojtissimum librl rer

ferli fticrint.**- n,. ../ ' ; _ — v . ^ . ■- •>- ,,...i. ,,,•

.•..fi-it^y :-^-i.^it. .•■'!■• ■■;..- ti;" . fir:^ ^ •■-:JI<>-; ■ ;.»'- .. ^ii.^.ri»;/ ':v.u.M'- *si''.'/» n\V:.'.' tnr-Ui. ■• . 'U: -.<</ »•« ^' , tii- .«•!«•!"<• ;tlr»t'i .Atih.HHiffi:.

, . ;..' . Sero Koppiaaam editionem Marciani Capellae nactus vidi Var- ronianae doctrinae vestigia in Marciaoo C. F. HermanDum quoque agnoyisse praef. p. XX, ipsum autem Koppium pariter ac nos §, 6^ Ij-mpharum insulas in njmpharum cooYertisse p. 722. ' "

Praeterea permemorabile quiddam addendum est Si 12 dispu- tatienibus nostris. Forte enim foituna in Walchii Emendationes Li- 'yianas incideas p. 172 sq. ea posita repperi, quae mihi non tempero quin ascribam. Suat autem haec: Insigne est (lacunae) exemplum Prisciani lib. J, p* 546 Putsch. „^ccidit igitur litterae noment po- testas , Jigura. Noment veluti a. b. c. Et sunt indeclinabilia ele- mentorum nomina tam apud Graecos quam apud Latinosi sive quod a barbaris inventa dicuntur, {quod et ostendit f^rro in secundo de antiquitate literarum docens lingua Chaldaeorum singularum nomina literarum ad earum formas esse faclas ; et ex his certum fieri eos esse primos auctores litterarum :) sive quod simplicia haec el stabi^ lia esse deben^' etc. f^arronis locum, quo omnes carent Prisciani editioneSy addit MS. Gruterianum nunc Lugduno^Bdttwum^ quod habuit quidem Puischius, sed quo {propter scripturae di^ficultatem) negligentissime usus- €St. Locum iaik protulit Bondam. Var. Lect. Ils i3. p, 2^, sed adeo corrupte y ut emendatias eum posuisse mi- nitne poeniteat. Gravissimo igitur planissimoque documento iam

— 55 —

ulmmque conBrmalur, et peculiarem operam VarroDem in litterarum rationibus explicandis posuisse, et eam non uno, sed pluribus libris y contentam. Ytrumque autem cum prorsus in simillima testimonia illa cadat, quibus Varronis de origine linguae latinae libros Apuleius, ad Attium lihros Pompeius commemorarunt, quid quaeso ad proba- bilitatem propius potest accedere quam eosdem libros, quos Varro de origine linguae latinae inscripsisset , ab argumento ducto nomine ; "^ Priscianum de antiquitate litterarum libros dixisse? Et cum Pompeiana ■ raemoria Prisciani testimonium Walchii quoque conieclura nectebat: tam evidens est ulrobique proditorum fragmentorum propinquilas: nisi quod inconsiderale Ruhnkenio assensus de libris ad Atticum potius ~^ quam ad uittium scriptis cogita^it.

Scripsimus m. Mart. a. CIOIOCCCXXXXV.

ENDOF TITLE