^ ^^...

4 ९०1्ल०ा ग गतं रातं (वाठ ऽवााअताः वरफवऽ. पि 8६45, दाया, छा तराव5, ए-वाच5व185, 17121125, ^ सा वा25 & ५,

2.6 ६ 11.

९0727 8४ 047 001९04९4540

[१1

4 आपिद्ना 040१८ २५१५४, $ अ70९४ 1.4 १1॥॥ ^ ए॥५प्भा६॥२.

5६८०५ 2५११1०0.

[

81.18 ।:11 7.8.110: 9.8.16 6.811.500 8०10 ०7 एषठ ' वा + 846॥ 8" 2558,

808४.

1982,

[ 411 11६1166 ¬686९्व्‌ ण ५ एप्रणशलः ]

---------- रण्ध्णणणडः~-पकणवपाक्ाहट वभर) 2/1 20088, (1 / 316,

26-28, 1010086 1906, 8ण्वमु

॥ श्री; ॥ कन्याल ।

नाम

नानाविधप्राचीनकान्यनारकचम्पूभाणप्रहवन्‌- च्छन्दोटंकारादिसारिल्यग्रन्थानां संग्रहः ।

डितीयो गुच्छकः। + - पण्डितदुगौप्रसादेन, परबोपाह्मपाण्ड्रङ्गात्मजकारिनाथशर्मणा, पणरीकरोपाह्क्ष्मणात्मजवासुदेवशर्मणा च॑ संशोधितः । द्वितीयं संस्करणम्‌ । सच मुम्बय्यां पाण्डुरङ्ग जावजी भेष्िभिः खीये निणैयसागरास्ययत्रारये सुद्राषैरङयित्वा पराकारं नीतः ।

शाकः १८५३ निस्तान्द्‌ः १९३२.

भूस्यमेको

अनुक्रमणिका ।

गुमानिकविप्रणीतसुपदेशरातकम्‌ कषेमन्दरकृतं सुवृत्ततिखकम्‌

जगन्नाथपण्डितराजनिरचिताः करुणारुहरिः शंभुमहाक वि विरचितान्योक्तिसुक्ताखता .... . कषमेन्द्ङ्घतः सेव्यसेवकोपदेशचः ..*

, विकरमविरवितं नेमिदूतम्‌ । , जगन्नाथपण्डितराजविरचिता रक्ष्मीरुहरिः . र्द्रकचिङृतो भावविरसः

१०. ११. १२. १३.

्षेमेन्द्र्ृता चारुचयौ

मधुतूदनसरखतीविरबितानन्यभन्दा करनी संकराचार्यैकृतमम्ब्रा्टकम्‌ ( सदीकम्‌ ) ....

मुङन्दसुक्तावलिः

णषम्‌ ।

द्ंकराचारय्ृतं विष्णुपादादिकेशान्तवर्णनसतोत्रम्‌ ( सटीकम्‌) १

२५. ९. ५९५ ६१ ७९ ०० ८५५ ००० १० , १११ ** १२८ ,०== १३८ ,०० १५४ *» २५७

कलव्यमडा।

प्रगवत्पादशीश्ंकराचा्यकृतं

विष्णुपादादिकेदान्तव्णनस्तोच्रम्‌ । रिप्पणसदहितम्‌ । रक्ष्मीमवु्ुनामे कृतवसति सितं यस्य रूपं विशालं नीरद्रेस्तुङ्गशङ्गखितमिव रजनीनाथनिम्बं विभाति । पायाः पाञ्चजन्यः स सकुरदितिजत्रासनैः पूरयन्तै- निष्वीनिनीरदौघध्वनिपरिभवदैरम्बरं कम्बुराजः ॥ १ ॥

ख पाचचजन्यो नाम कम्बुराजः शङ्कृ्े्ठो नोऽसान्पायात्‌ ! किंविशिष्टः ! सैर्निष्वा- नैर्नितरां ष्वानैरम्बरं नभः पूरयन्‌ । नीरदा मेषास्तेषामोधोऽविच्छिन्नस्तोमस्तस्य ध्वनीनां गजितश्ब्दानां परिभवमभिभवं ददतीलेवेनिैरिय्थः । मेचौषशङ्खयोदुगद्धनतोः श्ुतिमतां शङ्खशब्द एव श्वुतिगोचरो न मेषो घशब्द इति मेघध्वनयः शङ्खव्वनिभिरभिभू- यन्त इत्युच्यते । एतेन विरोषणेन नि््वानेरिखत्र निर्पसगंयोतितोऽतिशयः साधितः । ऊरैः सष वर्तमानाः सङ़लास्ते च वे दितिजा दैलयासां ल्ञासयन्तीति तैः 1 यख कम्बुरा- जख रूपं लक्ष्मीभरदुः श्रीकान्त भुजग्रे ! वामोध्वैकर इति यावत्‌ । कृता वसतिर्येन रूपेण तत्‌ । सित्तं शुभ्रम्‌ । विलारं महत्‌ । उस्मरक्षवे--नीकादिरिन्दनीलमणिपर्वतस्तसखं यत्तुत्गयुत्तं ङ्गे िखरं तत्न स्थिते रजनीनाथस्य चन्द्रमसो जिम्बं मण्डलमिव । इन्द्र नीकरगिरिरिवे भगवन्मर्तिसतच्छृङ्गवत्करस्ततरस्थचन्द्रमण्डलवच्छ्खः इति योज्यम्‌ ॥

आहुयैस् खरूपं क्षणयुखमखिरं सूरयः कालमेतं

. ध्वान्तसेकान्तमन्तं यदपि च परमं सर्वधान्नां च धाम ।

१, बहवो भ्रन्थाः स्तोत्राणि च कषंकराचाय॑ङृतितेन प्रिद्धानि समुपलभ्यन्ते. तानि खवौण्यपि प्रधानशंकराचारय्ृतानीति न मन्तव्यम्‌, किं तु तस्सिदासनाधिल्डैरधुनापि शंकराचायेपदभरषिद्धसच्छिष्यभदिष्यैरपि बहूनि विरचितानीति हेयम्‌. एतद्विष्णपा- दादिकेश्ान्तवर्णनसतोत्रं तु प्रधानशोकराचार्यछृतमेव भाति, यतो माधवीयशशंकरविजये चतुरे स्ये “सुमृैखजन गीप्रेरणया शंकराचायैरविष्णुखरूपव्णेनमकारि' इत्यादिका कथा वतेते. सा च विष्णुस्वुतिरियमेवेति बहूनां मतम्‌. भरधानद्चेकराचा्याल्ु सिस्वंवत्सरी- या्टमरतकसमाप्तौ प्रादुषैभूवुरिार्थवि ्ाञ्चधाकरध्रतरंकरमन्दारसौरभादिवचनेभ्योऽव- सीयते. षष्ठरतकोत्तरभागे सप्तमश्तकपूर्वभाये वा दंकराचार्थस्थिविराखीदिवि नव्यविदुषां मतम्‌. एतदेव युक्तियुक्तं प्रतीयते.

२ कान्यमाख ।

चक्रं तच्चक्रपाणेर्दिंतिजतनुगर्द्र्तधाराक्तधारं ष * दै शश्च्ो विश्ववन्वं वितरतु विपुर शर्म धमादयुन्नोभम्‌ ॥ २ ॥ चक्रपाणेनौरायणस्य तच्चक्रं दश्चिणोर््वैकरस्थितं नोऽस्माकं विपुलं क्षमे सुखं वित- रतु 1 किविशिष्टम्‌ । विश्ववन्यम्‌ । पुनः किंविशिष्टमु । युद्धावसरे दितिजानां तजुभ्यो विदारिताभ्यो या गलन््यो रक्तधारास्ताभिस्ता रिक्तः धारा मेम्यभ्रं यस्य तवत्‌। सूरयो विद्वांसः क्षणमुखं क्षणल्वन्रुरिप्रशतिकमखिलं संवत्सरान्तमेतं खथ काकं यख चक्रस्य खरूपमाहुस्तचक्रमिति संबन्धः । अपि च यचक्तं ष्वान्तसयेकान्तमव्यमिवा- ्यन्तमन्तकरं सूरय आहुः । अन्तयति नाशयतीदन्तम्‌ । सवेषां धान्रां तेजसां चापि परमं निरतिशयं धामाश्रयीभूतम्‌ । घर्माशोः सूर्येव शोभा यख । सूरयैऽपि कालात्म- कलं निरति शयतेजोमयल॒निःरेषतमोनाशकलं विश्ववन्यलं च स्वागमप्रसिद्धमेव ॥ अब्यान्निषीतघोरो हरिथुजपवनामर्योनाध्मातमूर्त रसान्विसेरनेत्रत्रिदशनुतिवचःसाधुकरिः सुतारः । सर्ब संह्ुमिच्छोररिकुरुमुवनं स्फारविस्फारनाद; संयत्कल्यान्तसिन्धौ शरसलिर्वयावार्धवः कार्टंकख ॥ ३ ॥

काकस्य धनुषः स्फारविस्फारनादोऽस्मानन्याव्‌ । स्फारः प्रबलोऽविशयितो वा विस्फारनादो धलुषधोषः "विस्फारो धनुषः खानः इयमरः । ग्याकर्षेणविन्ञेषजो ध्वनि- रिर्थः । किंविशिष्टः । निघातोऽरनिपतशब्द स्तद्वद्रोरो दुःखदः । पुनः किंविदधिष्टः । किमिदमिलयकस्मादिसेराणि विकसितानि नेत्राणि येषां वे च ते त्निदशास्तेषां चुतिवचः- खाधुकरिविस्मितदेवछतैः “जय जय, रक्ष रक्ष" इत्यादिस्तुतिवचनसत्करर्मिभितः सन्य॒तारः सुतरामुचः । दरेनीरायणस्य भुजः कर एव प्रवनस्तिनामदीनं यदीषदाकषैण तेनाघ्मातोपचिता मूर्तियैसख । सवैमशेषमरिकुरसुवनं शत्रुखमूह एव अवनं जगत्ंदरु नादायितुमिच्छोः । संयत्सङ्काम एव कल्पान्तचिन्धुः भ्रल्यकाठीनससुद्रस्तसिन्‌ । शरा एव सङिखानि तेषां घटा धाराः । अनवच्छिनपरम्परा शरद्ृ्टिरिति यावत्‌ । तखा वाद्‌ मेषस्तख । अत्र वायद्शब्दो मेषे रूढ एव भाह्यः, सकलशब्देन पौनरक्या- पातात्‌ \ यथा प्रल्यकाटीनो मेघः पवनामरौनाभ्मातमूरतिः खवैनगत्संहारेच्चुः सर्वसंहार- कम्रखयसिन्धुपूरणाय सलिल्धयां सुति तद्रद्धलुरपि ॥ जीमूतरयामभासा मुहुरपि भगवद्धाहुना मोहयन्ती ुधेदूयमाना क्षटिति तडिदिवारक्षयते यख मूर्तिः । सोऽसिख्रासाकुराक्षत्रिदशरिपुवपुःशोणिताखाददो नित्यानन्दाय मूयान्मघरुमथनमनोनन्दको नन्दको नः ॥ ४ ॥ सोऽषिः खद्धो नन्दको नन्द्कनामा नोऽस्माकं निदानन्दाय भूयात्‌ । ईिंलक्षणः ।

विष्णुपादादिकेशान्तवर्णनसोत्रम्‌ । ३

जसेनाङुखान्यक्षाणीन्द्ियाणि येषां ते च ते त्रिदशरिपवन्तेषां वपूंषि तेषु सोणितं इधिरं तस्याखादः प्रानं तेन टपो दपौविष्ठः । मधुमथनो मधुसूदनस्तस्य मनो नन्दयतीति नन्दनः \ यख मूर्तियुद्ेषु करिति शीघ्रं तडिदिव चपल्गतिरालक्ष्यवे । किंलक्षणा मूर्तिः । जीमूतदयामभासा भगवतो बाहुना सुहुरुदूयमाना कम्प्यमाना । अपिशब्दान्मे- घान्तसडिदिव दैव्यदेेषु प्रविदथमानेति । अत एव मोदयन्ती । देद्यानिति शेषः । अत्रायुक्तमपि चर्म ख्गसदचरं बोदव्यम्‌ , अष्टायुधसदिता्टबाहुयुक्तभगवन्मू्तैः पुराणेषु भ्रसिद्धलरात्‌ ॥

कम्राकारा मुरारेः करकमकतलेनानुरागाद्दीता

सम्यग्ृत्ता सिताग्रे सपदि न सहते दशनं या परेषाम्‌ । राजन्ती दैव्यजीवासवमदसमुदिता रोहितालेषनाद्र

कार्म दीपतांकान्ता प्रदिश दयितेवास्य कमोदकी नः ॥ ५॥ एवंविशिष्टा सा कौमोदकी भगवद्रदा नोऽस्मभ्यं कामममीषटं प्रदिशतु । किंलक्षणा 1 कम्नो मनोहर आकारो यस्याः सा । तथा सुरारेः करकमल्तलेनावुरागाद्रहीता । निभि- त्ाथौ पद्मी । सम्यश्ृत्ता बहुला । अग्र भगवत्पुरतः स्थिता । परेषां शत्रुणां दीनं न खडते ! सपदि सहसैव ताजिभ॑त्वयतीति शेषः । यद्वा सपदि कदापि परेषा दनंन खदते । राजन्ती शोभमाना । दैयानां जीवो जीवनं स एवाघवो मदं तदाखादह्ृत- मदेन दर्भेण सुदिता ! तथा दैखदेदस्थलोदहितक्ृतालेपनेनाङ्गरायेणद्रो छिना । तथा दीरंधभिः किरणैः कान्ता कमनीया । अख भगवतो दयितेव । शयं तदुच्यते- अनुरागाद्भुहीतेखन्तं यथाव्याख्यातमेव । इत्तं चारित्रम्‌ । परेषां परपुरुषाणाम्‌ । लोदहि- तचन्द्नङेपनेनाद्रौ । दीप्त उज्वर्लोऽघ्चकस्य वघ्चस्याऽभ्रमामो यस्याः सा ॥ यो विश्वपाणभूतस्तनुरपि च हरेर्यानकेतुखदूपे यै संचिन्तयेव सथः खयसुरगवधूवर्गेगमीः पतन्ति । चश्चचण्डोरतुण्डनुटितफणिवसारक्तयङ्कङ्किताखं बन्दे छन्दोमयं तं खगपतिममरखर्णव्णं सुपर्णम्‌ ॥ ६ ॥ तं सुपर्ण गरुडं बन्दे । किटक्षणम्‌ ॥ अमलं यत्खणं यवण तख वणे इव वर्णो यस्य । खगाः पक्षिणक्तेषां पदिस्तम्‌ । चश्वदेदीप्यमानं चण्डमतिकोपनमुए महच यत्ुण्डं मुखं तेन तुटितादिछक्ना ये फणिनस्तेषां वसा रक्तं च तयोः पडकः कदैससखेना- " हिति टिप्तमाखं सुखं यद्य । पुनः फरंविचिष्टम्‌ । छन्दोमयम्‌ । यो विश्वग्राणमूतः । सर्वभ्रायेभ्यो भूत उद्भूतः । एकीभूतघकलभ्रामिवलमूर्तिरियर्ः । अपि च हरेखलुरू्य- न्तरम्‌ । तथा तस्यैव यानकेदुखरूपः । वादनरूपो ष्वजरूपशेखर्थः । यं सचिन्येव, न बु दष्टा, सदय उरपवधूतगीख ख॑द्ीसमूहसख गभौ जठरान्त.स्थिता अपि नागसंतानाः खयं पतन्ति ॥

ह |

४ क्राग्यमास ।

विष्णो्विशचश्वरसख प्रवरशयनङृत्सर्वरोकेकधती सथन _ सोऽनन्तः सर्वभूतः प्रथुविमख्यश्ाः श्च वेयः । पाता विश्वस शश्चत्सकरसुररिपृध्वंसनः पापहन्ता सर्वज्ञः सर्वसाक्षी सककरूविषभयात्यातु मोगीश्चसो नः ॥ ७ ॥ सोऽनन्तोऽनन्तनामा भोगीश्वरो नागङुकपतिर्नोऽस्मान्सकलविषभयात्पातु । विश्चे- वरस विष्णोः प्रवरं श्रे यच्छयनं शय्या तत्करोतीति । अत एव सवैटोकेकषतां । खान्तःस्थितसकरजगतः परमात्मनो धारयितेदयर्थः । खटिका सर्वैभूतसुत्यनमसरा- दिति सर्वभूतः । अत एव प्रथु महद्धिमरं पावयितृ यशो यस्य । सर्ववेदः ष वेद इत्युप- लक्षणम्‌ । इतिहासपुराणादिभिरपि वेय इयर्थः । जगस्स्थिविकाडे विश्वुख पाता पाल- यिता । शश्वत्सदा । सक्लसुररिपुध्वं घनः । अखिकधर्मप्रतिपक्षध्वंसन इद्यर्थः 1 नति- य॒तिस्मरणादिभिः सवैजनानां पापडन्ता । सर्वज्ञः 1 सर्वैखाक्ी । अनन्तख विष्णोरवता- रवेन वर्णितत्वात्सवौणि विशेषणानि युक्तानि ॥ वाग्मूगोयादिभेदैर्विदुरिह सुनयो यां यदीचेश्च पुंसां कारुण्यर्दरैः कटक्षिः सङृदपि पतितैः संपदः स्युः सममराः । कुन्देन्दुखच्छमन्दसितमघुरयुखाम्भोरुहां सुन्दराङ्गी वन्दे वन्ामरोषैरपि सुरभिदुरोमन्दिरामिन्दिरां ताम्‌ ॥ ८ ॥ तामिन्दिरां लक्ष्मीं बन्दे । किंलक्षणाम्‌ । मुरभिदो नारायणस्योरो वक्षो मन्दिरं गृह यस्याः । अशेषैः समसर्वन्या । सुन्दराण्यत्गानि यस्याः । ऊन्दः कुसुमविरोषः, इन्दुश्वन्द्रः । उन्देन्द्‌ इव खच्छं श्युभ्रे मन्दमल्पं च तसिस्मतं तेन मधुरं मनोदरं मुखा- म्भोखहं यस्याः 1 यां सुनयो व्यासादयो वाक्सरखती, भूषरिक्ी, गोरी पार्वती । आदि- पदाद्वियादीनां अरणम्‌ । तेभेदैविदुः । पुनः किंलश्षणाम्‌ । यदीयः कार्ण्यादैः छषा- परवशेः कटाक्षैः सङदेकवारमपि पतितैः पुसां समम्राः संपूणीः सेपदः स्युः । ताम्‌ ॥ या सूते सत्वजारुं सकरुमपि सदा संनिधानेन पुंसो धत्ते या सत््वयोगाचरमचरमि्दं मूतये मूतजातम्‌ । धात्रीं शात्रीं जनित्रीं प्रकृतिम विङ्कतिं विश्वशरि विधात्रीं विष्णोर्विश्वात्मनसतां विपुरयुणम्यीं प्ाणनाथां भणौमि ॥ ९ ॥ विश्वात्मनो विष्णोः प्राणनाथां श्रङृतिं तां प्रणौमि अकर्वेण स्तौमि । बिश्वस्यात्मा तख । विश्वयिष्टानदेल्थः । प्राणनाथां श्राणत्रियाच्‌ । भार्यामिति यावत्‌ । अक्तियते रसूयते सर्वैमसखा इति अकृतिजनिमतासुपादानम्‌ । किंलश्षणम्‌ ५ निटतिर्विकारः 1 न बिङृतिरविकृतिस्ताम्‌ । अनादिमिदय्थः । विश्वस्मिन्परपने रक्विरत्यादनसामर्ध्य यस्याः ।

विष्णुपादादिकेशान्तव्णनस्तोत्रम्‌ । ५

विधन्नीम्‌ । स्थात्रीं स्थिरखभावाम्‌ । जनिच्नीमपूर्वकारोत्पादयित्रीम्‌ । विपुला विस्वीणी गुणाः सत््वादयसतन्मर्यी तस्खरूपाम्‌ । जोहितशङ्ककृष्णमयीमिति वा । या पुंसः स्वा- यिष्ठानस विष्णोः स॑ंनिधानेन संनिधिसत्तामत्रेण सत्त्वजार प्राणिसमूहं स्रदा सूते जन- यति । सकलमिदयनेन न केवरं भूमिगतानामेव प्रसवित्री, अपि तु देवादीनामपीति गम्यते । पुनः, या पुंसः सत्वयोगात्सततासबन्धादिदं प्रयक्षादिेनिधापितं चरं जङ्ग- ममचरं स्थावरं च भूतजातं भूतये बिभूलयर्थम्‌ । प्राणिविसतारा्थमिति यावत्‌ । धत्ते बिभर्ति ॥

येभ्योऽसूयद्धिरुवैः सपदि पदयुरु त्यज्यते दैत्यव्गै- येभ्यो धँ च मूष स्प्हयति सतते सर्वगीर्वाणवर्ग; । मित्यं निमूरयेयुरनि चिततरममी भक्तिनित्नात्नां नः पद्माक्षसयाद्िपद्मद्वयतलनिरुयाः पांसवः पापपङ्कम्‌ ॥ १० ॥

अमी पदयाक्षसख पुण्डरीकाक्षस्य हरेरद्धिपद्मद्रयख तलमधोभागस्तज्निलयः स्थानं येषां वे पावो रेणवो नोऽस्माकं पापपड दुरितकद॑मं निदं निमूल्येयुः । निद्यमिति पापपडकबिशेषणम्‌ । नितरां चितं निचितसुपयुपरि संचितम्‌, तन्नाप्यतिशयेन निचितं निचिततरम्‌ । पूवैपूवैवितमनुतायैव पुनःपुनख्पथपरि वितमिलय्थः । कथेभूतानां नः । भक्तिनिघ्ात्मनां भक्यधीनचित्तानाम्‌ । येभ्यः पादतक्पांुभ्योऽसूयद्धिः । यान्दरह्य- द्विर्िथंः । दैयव्भैरसुरङृकैः । उजरैरुन्रतैः । आकरान्तदेवङठैरिति यावत्‌ । उरु बह. शवयैयुक्तमपि पदं खस्थानं सपदि ताक्षणमेव सन्यत उत्छज्यते ) पुनः किंभूतानाम्‌ । स्वैगीवौणवगैः सततं मूभ्रौ धतुमुद्रोढुं येभ्यः स्पृहयति । यान्धठुँं वाञ्छतीयर्थः ॥

रेखा ठेखामिवन्याश्वरणतलगताश्वक्रमस्सयादिरूपाः क्िग्धाः सूक्ष्माः जाता मृदुरुलिततरक्षोमसूत्रायमाणाः । दयु्नो मङ्गलानि भमरमभरजुषा कोमठेनान्धिजायाः कम्रेणामरड्यमानाः किंसल्यग्रदुना पाणिना चक्रपाणेः ॥ ११ ॥

चक्रपाणेनौरायणस्य चरणतलगताश्चकमत्घयादिरूपा रेखा नोऽस्मभ्यं मङ्गलानि ददुः । किंविशिष्टाः । ऊेखा देवातेषेन्या वन्दनार्हः । लिरधा असुक्षाः । सूषमाः कशाः । खजाताः । खोभ्रयसमतललाविरोधिन्य इयर्थः । खदूनि श्ष्णानि च तानि रकिततरा- ण्यतिशयमनोहराणि च यानि क्षौमसू्राणि तद्वदाचरन्तीति ताः । अब्धिजाया लक्ष्याः पाणिननिच्यमानाः पुनःपुनरं्ल्यमानाः । कथंभूतेन पाणिना । किसलयमरूुना । कन्नेण कमनीयेन । भ्रमन्ति सुवन्ति वेति व्युत्पत्या सशब्दं भममाणानि प्रदोष्ठनिषठ- कर्भूषणानि भ्रमराणि तेषां भरः स्मोमस्तं जुषते तेन । कोमछेन क्षणेन ॥

६ कान्यमास ।

यसादाक्रामत्तो घां मरूडमणिरिरकेतुदण्डायमाना- दाश्चयोतन्ती बभासे सुरसरिदमख वैजयन्तीव कान्ता । भूमिष्ठो यस्तस्थान्यो सुवनगरहनब्रदत्छम्भरोभां दधानः पातामेतो पयोजोदरदलितितलौ पङ्कजाक्षस्य पादौ ॥ १२ ॥ यस्मात्यादादाश्योतन्यापतन्ती सुरसरिद्रज्ञा । अमला निर्मखोदका कान्ता मनोहरा वैजयन्ती पत्ताक्ेव बभाचे । किलक्षणात्‌ 1 द्ामाक्रामतः । अण्डकपालस्छुटनपर्थन्तं दीधेकृतादिलर्थः 1 गरुडमणि्मरकतमणिसतन्मयी या शिखा तद्रूपो यः केतुदण्डः पता- काश्रयभूता यष्टि्द्वदाचरतीति तस्मात्‌ । एवं वामपादं वणेयिखा दक्षिणं बणैयति- तथान्यो दक्षिणः पादो भूमिष्ठः । भुवनं त्ररोक्यं तदेव गृहं तसिन्बृहन्मदान्यः सम्भ- सस्य शोभां दधानः । तैलोक्यभवनोत्तम्भनस्तम्म इवं स्थित इव्यथः । यविवंविषौ पङ्कजाक्षस्य इरेः पादौ तवेतौ पातां पाखयेताम्‌ । अस्मानिति रोषः । षयोजं कमर तस्योदरं मध्यं तदकितं पराभूतं याभ्यां ताद्य तके ययोस्तौ । पयोजोदरादपि सुक्मा- रतलाविदर्थः ॥

आक्रामद्धयां त्रिोकीमसुरसुरपती तत्क्षणादेव नीतौ याभ्यां श्रैरोचनीन्द्रौ युगपदपि विपस्संपदोरेकधाम । ताभ्यां ताभ्रोद्राभ्यां सुहुरहम जिन्रसाश्चिताम्यामुमाभ्यां पाज्यश्वर्यमदाभ्यां प्रणतिमुपमतः पादपडश्टाभ्याम्‌ ॥ १३ ॥ तरक्षणादेव यस्िन्क्षमे उलिदैऽयदतोदकं हस्ते पतितं तदैव त्रिलोकीमाकामद्धषां याभ्यामघुरखुरपती वैरोचनान्द्य गटिश रौ युगपत्समकालमेव कमेण विपत्संपदोरैधरय- भ्ंशतत्संपत्योरेकरधाम सुख्यं स्थानं नीतौ प्रापितौ । विरोचनापदयं बलिर्विपद्धामलम्‌ , इन्द्रश्च संपद्धामतव नीत इव्यर्थः ¦ अपिशब्दो विरोधयोतकः । एकस्यामाक्रमणक्रियायां बिशुदधोभयकार्येयोमो निरोधः । याम्यामेवं इतं ताभ्याञुभाभ्यामजितस्य निष्णोः पाद पड्केसहाभ्यामं सुहुः शश्वसरणतिं नभ्नतामुपगतः । तान्नेखादीनि पादविरोषभानि ।

ताघ्र आरके उदरे अधस्तञे ययोः । अचिताभ्यां पूजिताभ्याम्‌ । ब्रह्मादिभिरिति सेषः! प्राज्यमयिकमैश्व्यै भक्तेभ्यः प्रददत इति ताभ्याम्‌ ॥

येभ्यो वणश्चतुथश्वरमत उदभूदादिसर्गे पजानां साहक्ती चापि संख्या प्रकटमभिहिता सर्ववेदेषु येषाम्‌ । व्याक्षा विश्वभरा यैरतिवितततनोर्विशवमूर्तविराजो , निष्णो्तेभ्यो महद्भयः सततमपि नमोऽस्तवङ्धिषङ्करुहेभ्यः ॥ १४॥ विश्वमूतेर्बिराजो विरादर्पस् विष्णोसतेभ्योऽप्यद्धिपडरदेभ्यः सततं सर्वैदा नमोऽस्तु +

विष्णुपादादिकेशान्तवणेनसोत्रम्‌ । ७

अतिवितततनोरपरिच्छिभेदेदस्य । किंलक्षणेभ्यः । महद्दधः । येभ्यः सेकाशात्प्रजाना- मादिषगे चतुथ वणः श्ुद्राख्यश्वरमतो व्णेन्रयोत्पच्यनन्तरमुदभूत्‌ । अपि ज येषाम- दूष्रिप्केरुदाणां सादक्ती संख्या प्रकटं स्फुटं सर्वैवेदेष्वसिहिता । "उद्नक्षः सष्टसपात्‌” इसययलर्थः । येरविश्वंभरा धृयिवी व्याप्ता पूर्णा ॥ विष्णो पादद्भयामग्रे विमरुनखमणिभ्राजिता राजते या राजीवस्येव रम्या हिमजल्कणिकारुकृताभ्रा दखटी । असाकं निसयाहीण्यसिरमुनिजनप्रा्थनीयानि सेयं दयादाचानवच्या ततिरतिरूचिरा मङ्गलान्यङ्कुटीनाम्‌ ॥ १५ ॥ सेयं विष्णोरह्ुलीर्नां ततिः पद्धिरस्माकं मङ्गलानि ददात्‌ । किंभूता । आदौ भवाया पूर्वसिद्धा । भक्तानामखिकाभीष्टकारणभूतेदयर्थः । अनवया निर्मला । भम्लनेलयर्थः । अतिरुचिरा । या पादद्रयाग्र विमला निर्मला ये नखमणयस्व्राजिता दती राजत । राजीवस्य कमलस्य दलाटी दलपर्भिरिव । किंलक्षणा दलाली । रम्या । हिमजलनां केणिकाभिरबिन्दुभिरलंृतान्यप्राणि यस्याः सा । किंलक्षणानि मङ्गलानि । विस्मयाहौ- ¶्याक्योऽ्यानि ज अदशूको णीति गात्र 3 तथाखिष्टदचिजनश्र्नीगरनि ॥ यस्यां टषटरमखयां प्रतिङ्विममराः खां भवन्त्यानमन्तः सेन्द्राः सान्द्रीृतेप्यौः खपरसुरकुखशङ्कयातङ्कवन्तः । सा सद्यः सातिरेकां सकर्युखकरीं संपदं साषयेन्न- व्श्चचार्ञ्युचक्रा ररणनलिनयोश्वक्रपाणेर्नसाटी ॥ १६ ॥

सा चक्रपाणेश्वरणनलिनयोर्नखाली नोऽस्माकं संपदं सदथः साधयेत्‌ । सकलान्ये- दिकायुष्मिकाणि सुखानि करोति ताम्‌ 1 सातिरेामधिकाम्‌ । किंलक्षणा नखाली १ च्न्तः प्रसरन्तश्चारेवो येंऽशवस्तेषां चक्रं समूदो यस्याः । यद्यां नश्वास्याभमरा्यां सेन्द्रा अमरा अनिमन्तः सन्तः शां प्रतिकृतिं भ्रतिनिम्बं दृष्टा खपरेयुरङुलाराक्ट्या खप्रतिपक्षदेवसमूदभान्दा सानदरीहतेष्यं अतिशयेव्ायुक्ता - भातङ्वन्तः शद्धानिभितत- कभययुक्ताश्च भवन्ति ॥ ,

पादाम्भोजन्मसेवासमवनतयुरनातमाखक्किरीट- भर्युप्ोचावचारमप्रवरकरगणेधित्रितं यद्विमाति ।

नग्राङ्गाणां हररेनो हरिदुपरमहाल्रमसौन्दर्यहारि- च्छायं श्ेयःभदायि भरपदथुगमिदं प्रापयेत्यापमन्त्‌ ॥ १५ ॥

हरेरिदं प्रपदयुगं पादाप्रद्न्द्ं नोऽस्माकं पापमन्तं नाशे प्रापयेत्‌ । -क्थभूतानां नः । नम्रक्ताणाम्‌ । स्ट ्रणामं कर्वेतामित्य्थः ! किंलक्षभं परपदयुमम्‌ । हरिदुषलो दितः

4 कान्यमाख ।

वणो मणिविदलेषस्तन्निर्भितो यो महाकूर्मस्तस्य सौन्दर्यं लवण्य हरतीयेवंबिधा छाया कान्तिर्यस्य तत्‌ । यथी श्रयःश्रदायि । पादविवाम्भोजन्मनी कमरे तयोः सेवा तसां सखमवनता ये सुरास्तेषां यो नातः समूहस्तस्मिन्यानि भाखन्ति किरीटानि तेषु ्रत्युता निखाता य उच्ावचा नानाविधा अदृमश्रवरा मणिश्रष्ठाखषां छरा रस्मयस्तिषां गणैः समूहेशित्रितं कबुरितं यद्विभाति ॥ श्रीमत्यो चारुद्रचे करपरिमर्नानन्द्टे रायाः सौन्दर्याब्ेन्द्रनीरोपरुरचितमहादण्डयोः कान्तिचौरे । सूरीद्रैः स्तूयमाने सुरकुख्युखदे सूदितारातिसंषे जद्धे नारायणीये मुहुरपि जयतामसरदंहदो हरन्त्यो ॥ १८ ॥ नारायणस्मे जद्वे सुहुः शश्वदसदंहः पापं हरन्यौ सलयौ जयताम्‌ । श्रीमल्यौ ओोभावस्थौ । चार सुन्दरं यथा स्यात्तथा कत्ते वते । रमाया लक्ष्याः करयोः परिमल- नेन य आनन्दक्ेन हृष्टे पुलकिते । सौन्दर्येण रवण्येनादब्यो य इन्द्रनीलोपलस्तेन रचितौ यो महादण्डौ तयोः कान्तिचौरे । सूरीन्दैरविदच्छरैः स्तूयमाने वण्यैमाने । सुरऊुकख सुखदे । यस्मत्सूदितारात्तिखंधे हतदेवशत्ुकुरे ॥ सम्यक्साद्यं विधातुं सममपि सततं जङ्कयोः सिन्नयर्ये मारीमूतोरुदण्डद्रयभरणङृतोद्रम्यः-,.: भजेते 1 चित्तादशं निधातुं महितमिव सठां ते समुद्वायमाने । वृत्ताकारे विधः, -दि .मुदमजितस्मानिशं जानुनी नः ॥ १९ ॥ अजितस्य रेल जायुनी नोऽसमा़ं चित्ते सुदमनिश्चं विधत्ताम्‌ । इत्ताकारे मण्ड- खवत्समवदलाकारे । सतां भक्तानां चिक्ताद्चै मनोदपैणं निधातुं समुद्रायमान आद्‌- दीकोषायमाणे इव । महितं निमेरीडृते चित्तदशेम्‌ । ये चिन्नयोजदह्वयोः सम्यगौचि- लन सां चलम्‌ । उफकरभिति गाकद्‌ ? समं युगपदेव भारीभूतस्योददण्डद्यख यद्धरणं धारणं तसिन्हृतं उत्तम्भभवोऽबष्टम्भं तद्धजेते । अपिशब्द: संभावनायाम्‌ ॥ देवो मीति विधातुः सपदि विदधतो कैटभाख्यं मधुंया- वारोप्यारूढगर्वावधिजरूषि ययोरेव दैत्यो जघान । वृ्ताबन्योन्यतुल्यो चतुरसुपचयं बिग्रतावभनीख- वूरू चारू हरेलो सुदमतिशयिनीं मानसे नो विधत्ताम्‌ ॥ २० ॥ दरेस्ताबरूह नोऽस्माकं मानसेऽविक्षयिनीं सुदं विधत्ताम्‌ । चारू मनोहरो । गतौ बलौ । अन्योन््ं परस्परं तस्यौ समी । चतुरं यथा स्यात्तथोपचयं पुष्टि बिभ्रतौ । करिकरषषटशाकराराबिदयर्थः । अभ्रनीक्ता सजलजलदवच्छधामो। तौ दर । ययोरिति सप्तभी-

विष्णुपादादिकेशान्तवणनस्तोत्रम्‌ । ९

दिवचनम्‌ । देवो विष्णुरययोरूवेदितयं कैटभाख्यं मधुं चारोप्य जधानैव । कथंमूतौ । विधापुर््रह्मणः सपदि खोत्पत्तिमात्रेण भीतिं विदधतो । आरूढगवों । कुत्र जघान । अधिजखधि ससुदे ॥

पीतेन चोतते यच्तुरपरिदिते नाम्बरेणादयुदारं जातारंकारयोयं जरमिव जलयेरवाडवाभिप्रमाभिः । एतत्पातित्यदान्नो जघनमतिघनादेनसो माननीयं सात्येनैव चेतोविषयमवतरत्यातु पीताम्बरसख ॥ २१ ॥

श्ीताम्बरस्य विष्णोरेतव्याख्यासमानविशेषणं जघनं सरातयेन चेतोषिषयमवतरन्म- नोृत्तिखमारूढं सत्‌ । एनसः परापान्नोऽसमान्पातु । कर्थभूतादेनसः । अतिषनात्‌ 1 अनेकजन्माभ्याससंचितादियर्थः । अत एवे पातिखदात्‌ । किंलक्षणं जघनम्‌ । मान- नीयं मानारहम्‌ । चतुरैररकरणकर्मेकुशजेरभकतेश्वतुरं यथा खात्तयेति वा परिषहितेनास- ज्जितेन पीतेन खुवणोभेनाम्बरेण वेन्नेण जातालंकारयोगं सदाल्युदारं यथा सखात्तथा चोतते प्रकारे तदेतत्‌ । वाडवाभिप्रभाभिजैरुषेजलमिव ॥

यस्या दाश््या त्रिधाम्नो जघनककितया आनतेऽङ्ग यथान्धे- मध्यो मन्दरादिर्युजमपतिमहाभोगसंनद्धमध्यः ! काञ्ची सा काश्चनामा मणिवरकिरणेरुहसद्धिः प्रदीप्ता कल्यां कल्याणदान्रीं मम मतिमनिदयं क्रूप करोतु ॥ २२ ॥ त्रिधान्नो भगवतोऽङ्गं यस्याः काश्या दाया रदानया तस्यैव जथनकलितया नित- म्बनिबद्धया भ्राजते सा काश्च मम मतिमनिशं सर्वदा कस्यां समर्था कल्याणदात्रीं म. ज्लकरीं करोतु । अभ्चेः क्षीरसमुद्र मध्ये स्थितो मन्दराद्विथुजगपतेवासुकेर्महामो- गेन पृथुदीर्चेण कायेन संनद्धं परिवेष्टितं मध्यं यदवंनिधो यथा्राजीत्तथा भ्राजते । किंलक्षणा काश्ची । काद्चनाभा सुवणैराजिजृतशोभा । मणिवराणां वज्ञादीनां किरणेर- छसद्धिः श्रदीक्ता अकाडिता। अत एव कम्ररूपा कमनीयाकारा ¦ पीताम्बरं ॑हि तर-

ज्गितसमु्रजल्वेव, तदन्तरारे भगवन्मूर्ति्मन्दराचल्वत्‌, तत्परिवेष्टनं काश्चीदाम्री वाञ्ुकिरारीरवत्‌ , इपि योज्यम्‌ ५

उन्नम्र कम्रसुतैरपवितसुदमूयत्र प्तरर्विकरः

पूवै गीवीणपूज्यं कमरजमघुपस्यास्पदं तलययोजम्‌ । तसिन्रीारमनीरसरररचिजङैः पूरिते केठिबुब्या

नाटीकाक्षस्य नाभीसरसि वसतु नथिचहसधिराय ॥ २३ ॥

त्र यसिन्नामीशरति तत्पयोजं कमलं पूर्वं॒खषटिकार उदभूततसिन्नारी काक्षसख २ दि° गु०

१० काव्यमास ।

कमलनयन भगवतो नाभीसरसि सरोवद्रम्भीरवदरे नाभिमण्डडे नोऽस्माकं चित्त- हंसश्चिराय दीधैकार्टं केलिबुच्या रमणेच्छया वसतु 1 कर्थमूते नामीसरखि । नीला- दमनीक्ैरिन्द्रनीलमणिवन्नीरवगस्तरके्ववले रचिजकेरदेहभभाकान्तिपुरेः पूरवे । रकि लक्षणं पयोजम्‌ । उक्म्रसुतम्‌ । कम्नं मनोहरम्‌ । विचित्रैनौनावथैः पग्सचैरतिदाये- नोपचितम्‌ । तथा गीवौणानां देवानां पूज्यम्‌ । तथा कमलजो बह्मा स॒ एव मधुपो अमरस्तस्यासद्‌ं स्थानम्‌ ॥

पातारं यसय नारं बर्यमपि दिशां पत्रपङ्कि नगेन्द्रा-

नवद्रासः केसराटीरविदुरिह विपुलां कणिकां सणशैलम्‌ । भूयद्रायत्खयंमूमधुकरथुवनं मूमयं कामदं मो

नारीकं नामिपद्माकरभवयुरु तन्नागदय्यस्य दौरेः ॥ २४ ॥

नागः शेषाख्यः शय्या यख तख चरेरदिष्णोनभिरेव पद्मकरः सरस्तत्र भवतीपि तथाविधमुरं ब्दन्नारीकं कमलं नोऽस्माकं कामदं भूयात्‌ । गायन्वेदाम्पटठन्खययमूत्ेहया स एवं मधुकरस्तस्य भवनं गदम्‌ । तथा भूमयं प्रथ्वीखरूपम्‌ । किं तत्‌ । विद्वांसो वि- दितसकल्वेया यख नाल पाताकमाहुः । तथा यख पत्रक दिशां वलयं मण्डलमाहुः । तथा नगेन्द्रान्दिमवदादीन्यसख केषराटीर्विदुः । तथा खणैरों मेरं यस्य बिपुल कर्णिकां विदुः । तत्‌. ॥

कीन्त्यम्भःपूरपूर्णे कसदसितवटीभज्गभाखत्तरङ्गे गम्भीराकारनाभीचतुरतरमहावर्वशोभिन्युदारे । कीडत्वानद्धहेमोद्रनविनमहावाडवाभिप्रमाव्ये कामे दामोद्रीयोदरसकिकनिधौ चित्तमत्सयश्चिरं नः ॥ २५ ॥

दामोदर भस्त उदरसल्किनिधो । कुक्षौ ससुदराधत्वारः इ्युक्तलात्‌ । नोऽस्माकं चित्तमत्खयः कार्म यथेष्टं कीडतु । उद्रसलिकनिधिविशेषणानि । कान्तर्देह- -दीप्तिः सैवाम्भ उदकं तख पूरः प्वाहभसपेणं तेन पूणे । तथा लसन्तः शोभमाना असिता नीला वकीनामुदरदेशस्थरेखाविशेषाणां भङ्गा एवे भाखन्तस्तरन्ना यस्मिन्‌ । तथा गम्मीरोऽपाध आकारो यख स चासौ नामिध्वैवि स एव चतुरतरोऽविशयेन चतुरः खन्द महानावतैसतेन शोभा वियते यसन. \ अत एवोदारे मनोहरे । तथा- नद्धमासमन्ताद्द्ध यद्धेममयसुदरनविनयुदराभरणं तदेव महती वाडवाभिप्रभा तयाब्ये सेते । यद्वा ेमोद्रनटिन-” इति पाठः । तदा "कर्णिक खर्णरौलम्‌” (२४) इति पूवैश्छोके मेखकर्णिकस्य नाभिक्मङस्योक्तत्वात्‌ । दहेमोदरं देम ॒कर्णिकाख्यमुद्रे मध्ये यस तच तत्नङिनं च-तदेव मदावाडवाभिभरमेति व्याख्येयम्‌ ॥

विष्णुपादादिकेच्ान्तवर्णनस्तोत्रम्‌ । ११

नाभीनारटीकमूखादधिकपरिमलोन्मोहितानामटीनां माख नीलेव यान्ती स्फुरति रुचिमती वक्रपद्मोन्युखी या । रम्या सा रोमराजिर्महितरुचिमती मध्यमागसख निष्णो- शित्तखा मा विरंसीशिरतरमुचितां साधयन्ती भ्रियं नः ॥ २६॥ विष्णोमेध्यभागस्य संबन्धिनी रोमराजिनोऽस्माकं चित्तस्था सती मा विरंसीदि- शतिं मा करोतु । तत्र भूयादियर्थः । कि ऊर्वती 1 उधितामसरयोग्यां श्रियं साध- यन्ती । किंभूता 1 रम्या । मदितरचिमती मिता सवैः परास्ता या सचिसतद्वती । या नाभीनालीकस्य मूलाद्वकपमन्मुखी । अलीनां ्रमराणां नीला मालेव ॒रचिमती सथिरा स्फुरति । कथंभूतानामरीनाम्‌ । अधिकपरिमलोन्मोदितानाम्‌ ! नाभिकमल- सौरभ्याघ्राणादधिकमोदितानामिदर्थः ॥ सदौ कस्पस यसासभवति. विततं विश्वमेतद्विकल्यैः कस्पान्ते यस्य चान्तः प्रविशति सकं खावरं जङ्गमं च । अत्यन्ताचिन्त्यमूर्तेश्िरतरमजितस्यान्तरिश्षखसूपे तसिन्नसाकमन्तःकरणमतिमुदा क्रीडताक्रोडभागे ॥ २७ ॥ अजितस्य इरेः कोडभागे युजद्वयमध्यप्रदेदो वक्षःस्थलादधोभागेऽस्माकमन्तःकरणं विरतरमवियुदा कीडतात्‌ । कीटशे । अन्तरिक्षखरूपे । हदयाकाशस्थान इयर्थः । किमूतसाजितस । अलन्तं सर्वात्मना न चिन्दया मूर्तिः खरूपं यख । यस्मात्ीड- भगात्सकलं निरवशेषं विश्वं कल्पस्यादौ प्रभवद्युद्धवति 1 तथा कल्पान्ते यस्यान्तः स्थावरं जक्ष्मं च विश्वं प्रविदाति। फरिलक्षणं विश्वम्‌ । मन्वन्तरादिभेदेविततं विस्तीणेम्‌ ॥

संसीरणं कोस्तुमांशुपरसरकिसस्यैसु्धमुक्ताफाब्यं श्रीवत्सोह्धासि फुष्प्रतिवनवनमारांशचराजद्भुजान्तम्‌ ।

वक्षः श्रीवृक्षकान्तं मधुकरनिकरद्यामरु शाङ्गपाणेः संसाराध्वश्रमातैरुपवनमिव यत्सेनितं तल्मपये ॥ २८ ॥

शाङ्गपाणेनौरायणस्य दक्षः प्रपये तात्पयेणाश्रये । यत्खंचाराष्व्रमा्तर्जन्ममरणभो- मवैदनादिमागै्रमणजश्रमपीडितैरपवनमिव सेषितसुपाषितम्‌ । उपवनतुख्यतामेव प्रति- पादयति--गोस्वुभस्य भगवत्कण्टस्थितरन्नविदोषस्यांरावः किरणास्तेषां प्रसरासतान्येव किसलयानि तैः संस्तीणेम्‌ । सर्वैत्र॒बिप्रखतमिति यावत्‌ । तथा मुग्धानि उन्दराणि सुक्षाफानि वैराव्यम्‌ । मौक्तिकानि यत्न फलतुस्यानीति यावत्‌ । श्रीवत्सो नाम भगवद्वश्चसि अदक्षिणरोमाव्तो ्रयुपदप्रदारस्थानगतधिहविरेषस्वसोल्ासोऽभिन्यकति- वियते यस्मिन्‌ । तथा च फु्ठा विकसिता प्रतिवनं वमे वने जाता या बनमारा

१२ काव्यमाख ।

तस्या अंश्चभिः प्रागे राज॑च्छोभमानं भुजान्तं यस्मिन्‌ । पश्रपुष्यमय्या पादलम्बिनी माका वनमरेत्युच्यते । तथा श्रीवृक्ष नाम॒ श्युभावर्वविरोषस्तेन कान्तम्‌ । अथवा श्रीरेव ब्रक्षस्ेन छनन्तम्‌ । तथा मधुकरनिकरवच्छयामलम्‌ । उपवनमपि किसख्यसंस्ती- णैम्‌, फलाव्यम्‌, श्रीमतां श्ोभमानाना गवादिवत्सानायुदारयुक्तम्‌ , तथा पुछानि यानि प्रतिवनानि संमुखवनानि तेषां या वनमाला संभजनीया(१) माला पद्विस्तस्यां राजन्तो भुजा विटपान्ञेषामन्तः पर्यन्तो यस्िसाद्शम्‌ , शरीव्रक्षर्बिल्द्रमेः कान्तम्‌ › मधुकरनिकंरेः इयामरं च भवति ॥

कान्तं वक्षो नितान्तं विदधदिव गरं कालिमा कार्शत्रो-

रिन्दोर्बिम्बं यथाङ्को मधुप इव तोर्मज्ञरीं राजते यः । श्रीमानित्ये विषेयादविररूमिकितः केस्तुमश्रीभतानिः

श्रीवत्सः श्रीपतेः स श्रिय इव दयितो वरस उचैः भियं नः २९ श्रीपतेनौरायणस्य श्रीवत्सश्चिहविशेषो नोऽस्माकं धियं निद्यमुचैरधिकं विधेयात्‌ । किंलक्षणः । श्रीमाञ्शोमाव्यः । यतः कोस्तुमश्रीपरतानैः कोस्वुभमभिभ्रमाप्रसरणेरविरलं निरन्तरं यथा स्यात्तथा मिलितः । श्रियो लक्ष्म्या भगवद्वक्षःस्थलस्थाया दयितः प्रीया- खदो चत्र इव । त॑या निदं संलास्यमानलात्‌. 1 यः श्रीवत्सः काल्शत्नरोः रवस्य गलं कालिमा कालकूटकाष्णयैमिव, अङ्कः कल्क इन्दोर्बिम्बमिव, मधुपो अ्रमरसरोर्मरी- मिव श्रीपवेव्षो नितान्तं कान्तं मनोरमं बिदधद्राजते शोभते ॥ संभूयाम्भोधिमध्यात्सपदि सहजया यः भिया संनिधत्ते नीठे नारायणोरःखरगगनतले हारतारोपसेव्ये । आश्चाः सवी प्रकारा विदधद्‌ पिदधच्चात्मभासान्यतेजां- सखाश्वथस्याकरो नो दुमणिरिव मणिः कौस्तुभः सोऽस्तु भूय ॥३०॥ यः सहजया शिया सहाम्भोधिमध्यात्वभूयावि्ूय नारायणसोरःस्थल्मेव नील्वि- शालाकारवतत्वाद्गनतलं तसिमन्संनिधत्त उचैः भ्रयक्षो भवति । किंलक्षण । दारो मुक्तामाल स एव तारा रदपत्राणि तैरपसेव्ये । किं कुवन्‌ । स्व आशा दिश्च आत्म भासा प्रकाश्चा विदधत्‌ । तथान्यततेजांस्याभरणान्तराणां प्रभा अपिद्र्धत्‌ । आत्ममा- साच्छाद्यन्निदयर्थः ! तथाश्व्यैख विस्यस्याकरः स्थानभूतः । स कौष्ुभो नोऽस्माकं भूया अस्तु 1 उसक्षते--दयुमणिरिव सूय इव । सूरयोऽपि प्रातः समुद्रादुद्रच्छति । सद- सिद्धया श्रिया शोभया युक्तः । नीलवर्णे तारायुक्ते गगनतङे संनिधत्ते भशाः भका- शयति । अन्यतेजांसि चन्द्रनक्षत्रादितेजांसि पिदधाति ॥

या वायावानुूल्यात्सरति मणिरचा मास्मानासमाना साकं साकम्पमंसे वसति विदधती वासुभद्र सुभद्रम्‌ ।

विष्णुपादादिकेशान्तवर्णेनसोप्म्‌ । १२

सारं सारङ्गसंषे्मखरितकुसुमा मेचकान्ता च कान्ता माल मारक्तास्मान्न विरमतु सुसैर्योजयन्ती जयन्ती ॥ ३१ ॥ या माला विष्णोरंसे साकम्पमीषत्कम्पसदितं यथा खत्तथा वसति । सास्मन्छुचे- यौजयन्ती सती न विरमतु ¦ किंलक्षणा । जयन्ती जयकरी जयन्याख्या वा । वायौ मारुत आलुद्कत्यात्सरति वहति सति साकम्पमिवि योज्यम्‌ । मणिर्चा द्स्वुभप्रभया साकं षह भासमानात एवासमानालुपमा । तथा वासुभद्र वादेवं खभद्रं शोभनं विद- यती } भूषयन्तीदर्थः । तथा सारहसेभ्रमरसमू्ैः सारं यथा खात्तथा मुखरितङुघमा 1 तथा मेचकान्ता स्यामवर्णकुखमयुम्फितप्रान्ता । अत्त एव कान्ता । तथा मालालिता वक्षःस्थया खक्षम्यायुमोदिता ॥ हारस्योरममामिः प्रतिवनवनमालांशुभिः मरंञचुभि्यै- च्छरीभिश्चाप्यज्दानां बक्तिरुचिमिनिष्कभामिश्च भाति । बाहुल्येनैव बद्भाज्ञ्पुटमजितस्याभियाचामहे त- हन्धार्तिं बाधतां नो बहुविहतिकरीं बन्धुरं बाहुमूरम्‌ ॥ ३२ ॥ अजितस्य भगवतसतद्वाहुमूलमंसदेशमभियाचामहे प्रार्थयामहे । किंलक्षणम्‌ । बन्धुरं सुन्दरम्‌ 1 किं छता । बाह्येन पुनःपुनरेवाज्ञलिपुटं बद्धा । किं याजयेति चेत्‌ । नोऽस्माकं बहु विहतिकरीमनेकानर्थकरीं बन्धति बन्धनरूपां पीडां बाधताम्‌ । संसार निगडादस्मान्मोचयतिदयर्थः 1 यद्वाहुमूछं हारस्योरुप्रभामिरतिकान्तिमिः । तथा प्रतिच- नजातपुष्परचितवनमालाया अंद्यमिरेद्धस्थानीयेविचित्रवभैः । निष्क भुषणनिरेषसख माभिः शबलता शूचयो यासाम्‌ 1 ताभिर्नदानां बाहुभूषणानां श्रीभिभीति । प्र्चभिरि- दयं्चविरोषणम्‌ ॥ विशवत्रणिकदीक्षासदनुगुणगुणक्षत्रनिमीणदक्षाः कतीरो दुनिरूपाः स्ुरगुरयशसां कर्मेणामद्धतानाग्‌ 1 शाङ्ग बाणं कृपाणं फरुकमरिगदे पद्मश्धौ सहसं बिभ्राणाः शखरजाठं मम ददतु हरे्बीहवो मोहदानिम्‌ ॥ ३३ ॥ इरेबौदवो मम मोददानि ददतु । किविरिष्टाः ! विश्वस्य जगतच्नाणे रक्षण एका सुख्या दीक्षा व्रतधारणं येषाम्‌ ! अत एव तस्य विश्वत्राणस्यानुगुणा योस्या गुणाः कौयौदयो यख्य तादशक्षत्रसख निर्माणे दक्षाः समर्थाः । दुर्निखपाः । एते एवंप्रकारा इय- न्तश्वेयवधारयितुभरशक्याः ! तथा स्फुटगुर्यशसामविखष्टमदत्ट्यातियुक्तनामद्भुतानां कमेणां पराक्रमाणां कतीरः । तथा शाङ्ग धनुः, बाणम्‌ , कृपाणं खगम्‌, फलकं चे, अरि स॒ुदद्नं चक्रम्‌, गदा कीमोदकी, पद्मम्‌, शङ्खः पाशधजन्यः, इयेवं विधमन्यच सदध्रमपरिमितं शच्नजारं निभ्राणाः 1 सदलं बाहव इति वा योजना ॥

१४ कराग्यमाख ।

कण्ठाकस्पोद्तेर्थः कनकमयङसक्ुण्डरशैरूदरे- , सवेति: कौस्तुभाप्युरुभिरुपचितथित्रवर्णो बिभाति । कण्ठा रमायाः करवर्यपदैषुद्रिते भद्ररूपे वैकुण्टीयेऽत्र कण्ठे वसतु मम मतिः कुण्ठभावं विहाय ॥ ३४ ॥ अन्न वैङुण्ठख विष्णोरयं वेङण्ीयस्सिन्कण्टै भम मतिः इण्डभावमालयखं विद्राय वसतु स्थिरीभवतु । येः कण्ठाकतल्पाः कण्ठभूषणानि तेभ्य उद्रतैरयोततैः \ तथा कनक्मवये ऊसन्ती ये कुण्डले तयोरुदैः किरणैः । उदरमेनोदररिष्टा्थदैव । तथा कोस्ुभघा- प्युरभिरखयोतैरपवितः सन्‌. । चिच्रवर्णो विभाति । युनः विलक्षणे । कण्डे रमायाः कण्ट षे लक्मीकृतकष्डालिङ्गने खति त्या एव॒ करवल्यपदैरुद्रिते । अतं एव भद्ररूपे ुन्दराद्धारे ५ पद्यानन्दभदाता परिर्सदरूणश्रीपरीताम्रमागः काले काठे च कम्बुप्रवरयशधरापूरणे यः प्रवीणः । वक्राकाशान्तरसखस्िरयति नितरां दन्ततारोधशोमां श्रीमवुरैन्तवासेोघुमणिरधतमोनाश्नायास्त्रसौ नः ॥ ३५ ॥ असौ श्रीभदुदैन्तवासो दन्ताच्छादनम्‌ । ओधटद्यमिति यात्रव्‌ । ख एव श्ुम्भिः सूर्यो नोऽसाकेमघतमोनादनाय पापान्धकारदूरीकरणायास्तु । रकिलक्षणः । पद्या लक्ष्मीस्तया आनन्दशरदाता । तथा परिलघन्ती यास्गक्नी रक्तवणी कान्तिसतया प्रीतो व्याप्तोऽप्रभागो यस । तथा कले का उचितसमयेषु ऋम्ुप्रवरः शङ्खभरष्ठः सख एव शशधरश्वन्दरस्तस्यापूरणमाध्मानं तत्र यः अर्वणः । तथा वक्हपौ य काञ्च. सखान्तरे मध्ये तिष्ठतीति तथाविधः खन्‌ । दन्तरूपार्णां ताराणामोषः समूहस्तस्य दर्भां तिरयलयभिभवति । भसिद्धोऽपि वुमणिः पद्मानामानन्दभ्रदाता । अर्णः सू॑खा- रथिखच्छ्या परीताप्रभागः । काठे काठे शङ्घपक्षविथिषु चन्द्र शृद्धिकरणे प्रवीणः । आकाशमध्यस्थः स॒न्‌ । तारौषर्तेभां तिरस्करोति ॥ नित्यं सेदातिरेकाचिजकमिवुरकुं विपयोगाक्षमा या वक्रन्दोरन्तराले इृतवसतिरिवामाति नक्षत्रराजिः । रश््मीकान्तख कान्ताकृतिरति विरुसन्सुगधमुक्ताफरश्री- दैन्ताी संततं सा नतिवुतिनिरतान्रक्षतादक्षता नः ॥ ३६ ॥ सा कक्ष्मीकन्तस्य दन्ताली दन्तपद्भिनतिथुविनिरतान्नमस्कारस्तुतितत्परानोऽस्मा

न्ततं रक्षताद्‌ । फिरुक्चणा । अक्षता श्चतरदिता । निरन्तरेति यावठ्‌ । कान्ताकति- मनोदराकारा । तथातिनिलसतामलयन्तसोभिनां शुरधानां सन्दराणां सुक्ाफलानां

विष्णुपादादिकेशान्तवर्णेनसतोक्नम्‌ । १५५

प्रीरिव श्रीयैस्याः या निलयं कहातिरेकास्रेमबाहुल्यानिजकमितुः खश्चन्तसख विप्रयोगं बियोगं न क्षमते सरा विप्रयोगाक्षमा ! एवंभूता सती वक्रन्दोडखचन्द्रसान्तराङे सध्ये छृतवसतिर्नक्षत्रराजिरिवालमाभाति ५ ब्ह्मन्रहण्यजिह्यां मतिमपि कुरषे देच संभावये त्वां सभो शक्र तिरोकीमवति किममैैनीरदाचाः सुखं वः । इत्थं सेवावनब्रं खरखुनिनिकरं वीक्ष्य विष्णोः भसन्न- स्याखेन्दोरास्तवन्ती वरवचनघुधा इादयेन्मानसं नः ॥ ३७ ॥ विष्णोराखेन्दोयैखचन्द्रादाक्तवन्ती सम्यङधः्परन्ती वरा श्ष्ठा वचनदुधा वचनागूतं नोऽसाकं मानं हादयेत्‌ खखयदु । “आडादयेत्‌" इति वा छेदः । लक्षणस्य । सेवाबनभ्रं घुरमुनिनिकरं वीक्ष्य प्रसन्नसय । अनुम्देच्छोरियर्थः । का वचनदुधा। दे ज्षन्प्रजापरते, ब्रह्मणि खखसूपेऽजिद्यामकुटिलां तादातम्यलक्षणां मतिमपि ऊुरूषे 1 हे देव शंभो, लां संभावये । क्लं प्रच्छामीलयर्थः ¦ हे चक, अमरैः सह निवयेकीमवसि किम्‌ । सम्यक्पालयसीदयर्थः । हे नारदाया सुनयः, वो युष्माकं किं उखं वर्तते ॥ कपेखल्णैकमोज्वलमफरमहाकुण्डलमोतदीप्य- न्माणिक्यश्रीपरतानैः परिमिकितमटिश्यामङं कोमरं यत्‌ । ओयस्ू्शुराजन्मरकतसुकराकारचोरं सुरारे- गीढामागमिनीं नो गमयतु विपदं गण्डयोर्मण्डरं तत्‌ ॥ ३८ ॥ युरारेनौरायणख तद्रण्डयोः कपोलयेमेण्डरं नोसखाऽकं गाढां टढामनेकानथंकरीमा- गामिनीं भाविनीं विपदं गमयतु दूरीकरेदु । 'दमयतु" इति वा प्राठः ! किंलक्षणम्‌ । भोचन्धादुभेवन्यः सूयैस्वस्याञ्बाजदीप्यमानं यन्मरकतरत्ने तनिर्भितो सुकरो दर्ष- णस्तसख य आकारस्ख चोरम्‌ । तत्वदशमिदर्थः । कोमलम्‌ । अश्षिच्छामलम्‌ तथा कर्णस्थयोः खर्णमययोः कम्रयोः कमनीययोदज्वल्योर्मकराकारयोर्महाङ्ण्डलयोः ओतानां दीप्यतां माणिक्यानां शवीप्रतानैः परिभिरितं परितो व्याप्तम्‌ ॥ वक्राम्भोजे सन्तं सुहुरधरम्णिं पकविम्बाभिगमं दृष्ट दष्टं कख स्फुटमवतरतस्तुण्डदण्डायते यः । घोणः शोणीृतात्ा श्रवणयुगल्सक्कुण्डलोकैवरारेः भाणास्यस्यानिरुख परसरणसरणिः प्राणदानाय नः स्तात्‌ ॥ ३९॥ उरारेषोणो नाषिद्धदण्डो नोऽस्माकं श्राणदानाय जीवनं दातुं स्ाद्ूयाच्‌ । कयं- भूतः । भवणयुगे लसतोः ङण्डलयोरनेः किरः शोणीडतात्मा । प्राणास्यस्यानिस्य आणवायोः घररणसखरणिः । संचारमा्यं इ्थः । यो वक्राम्भोजे लसन्तं पकबिम्बफस्व-

१६ ममेन्यमाक् ।

दभिराममारतमधरमभिं सुहुष्रा एनःपुनरवकोकयं दष्ट खादितुमवतरतः श्ुकख कीरस्य स्फुटं यथा स्यात्तथा वुण्डदण्डायते चञ्जदण्डवदाचरंसििष्ठति ५ दिकरारौ वेदयन्तौ जगति सुहुरिमो संचरन्तो रवीन्दू त्ररोक्यारोकदीपावमिदधति ययोरेव ख्यं युनीन्द्राः । असानलममे ते प्रचुरतरङृषानिर्भरं परेक्षमागे पात्तामाताग्रडुक्ासितरूषिरुचिरे पद्नेत्रस नेतरे ॥ ९० ॥ पदाने्नस्य पुण्डरीकाक्षख नेत्रे अस्मान्पातां रक्षतापू । किंलक्षण । अनग्जप्रमे । तथा प्रचुरता या कृपा तया निभैरं परिपूर्णं यथा खात्तथा प्रेक्षमाणे । भक्तानिति शेषः । तथातम्रेषद्रक्ता शङ्का सिता च या चिः कान्तिस्तया रिरे । ते के । मुनीन्द्रा ययोरेव रूपमिमौ परसिद्ध रवीन्दू अभिदधति वदन्ति ! किंलक्षणो रवीन्दू \ जगति दिकप्राच्या- दिका, कालो युद्रतदिः । तौ वेदयन्तो प्रकाज्षयन्तौ । भत एव त्रैरोक्यालोकरीपौ \ तथा मुहुः प्रयहोरात्रं संचरन्तौ भ्रमन्तौ ॥ रक्ष्माकारारुकारिस्फुरदल्किंशाङ्कार्पसंदशमीर- जेत्राम्भोजपरयोषोत्सुकनिभृततरा ठीनभूङ्गच्छदामे । रक्ष्मीनाथख रश्षीकृत विघुधगणापाङ्गवाणासनार्थ- च्छाये नो मूतिभूरिपरसवकुशरूते भरते पारयेदाम्‌ ॥ ४१ ॥ लक्ष्मीनाथख भ्रलते नोऽस्मान्पाल्येताम्‌ । कथंभूते । रक्ष्माकाराशिह्याहतयो येऽल्कार्तेषामालिसया स्फुरचदछिकं ललाटं तदेव शशाङ्कं तख संदरैनेन मीलन्ती ये नेत्राम्भोजे तयोः प्रबोधे विकासननिमित्तमुत्युकस्तथा निग्रृततरमारीनो यो गरब्रसख छदो पक्षो तद्वदाभा ययोः । तथा लक्षीृतो विद्ुधगणो यैत्ेषामपाङ्गबाणानां यदस धनुस्स्या्ैच्छये । धतुरभ्रमागसदटश इयर्थः । तथा भूतीनमेश्वयौणां यो भूरिभ्रसवो- ऽधिकोद्धूतिस्तत्र कुशरता साम्य ययोः } मक्तानां खवौमीष्रद इयर्थः ए पातासातारपातालतगपतिमतशुगं सुमध्यं येनेषच्वाठितेन खषद्नियमिताः सासुरा देवसंघाः । चृत्यछ्चासररङ्गे रजनिकरतनोरथखण्डावदाते कारुव्यारुद्वयं वा विरुसति समया बाकठिकामातरं नः ॥ ४२ ॥

पतगपतिगख्डस्तेन मति्भेमनं यख तस्य भगवतो श्रयुगं॑नोऽसान्पातालपातात्नरक- पतनात्पाताद्रक्षतात्‌ } कीदशम्‌ । भुभमध्यम्‌ 1 येनेषच्राछितेन सासुरा देवर्सधाः स्पदे खखस्थाने व्यापारे च नियमिता वर्तन्ते । उद्ेक्षते-रुकारमेव राकारं तदेव रङ्गो छेयस्थानं तस्मिन्गाठिकामातरं समया दत्कालन्यालद्वयं वा । वाराब्द इवार्थः । घमया-

विष्णुपादादिकेशान्तवणैनसतोत्रम्‌ । १७

राब्दो नेकव्यवाची । बाखिकाशब्दः शङ्खस्परोरुपरिभररतापुच्छरशवाचकः कपोरप्रान्त- गताग्रकुन्तलपुञविरोषवाचको वा । सा बालिकासरपमातृतेनोस्ेक्षिता 1 किंभूते लाला- रङ्गे । रेजनिकरतनोशन्द्रमण्डलसयापखण्डवदधमागवदवदाते निर्मङे ॥ खुक्षसारेश्चुचापच्युतशरनिकरक्षीणरक्ष्मीकटाक्ष- मरोुलद्ममाखविरसितमहितत्फारिकेश्चनलिङ्गम्‌ । भूयाद्भयो विमूत्ये मम अुवनपते्रतादरन््मध्या- दुतं त्रुण्ड्ूष्यै जनिमरणतमःखण्डनं मण्डनं च ॥ ४३ ॥ भुवनपतेभगवतस्तदूष्व पुण्ड तिरकं मम भूयो विभूलया अथिकरशव्यौय भूयाव्‌ । करि- लक्षणम्‌ । जनिमरणतमःखण्डनम्‌ । जन्ममरणकारणाक्ञानरूपतमोनाशकमिदयर्थः । भूलतादरनदरमध्यादुत्थं खयमेवोद्धतं स्फािकेरानलिङ्गं स्फटिकमणिमयद्ठिवलि्गमिव । शश्च क्रूरो यः स्मारेष्ठचापात्कामसंबन्वीष्धकोदण्डाच्युतः रारनिकरसतेन क्षीणं इरमे- वंविधं तत्‌ लक्ष्मीकयाक्षेलादि चेति कर्मधारयः । कलक्ष्मीकटाक्षा एव ग्रोत्फुकदि- कसत्पद्मलां मारा तया विरसितसुज्जुम्भितं महितं मह्रं यस्य तच तत्स्फटिके. शानलिज्गं च ॥ पीदीमूतालकान्ते कृतमुकुटमहादेवलिङ्गप्रतिष् लरूटे नाख्यरङ्े विकटतरतटे कैटभारेथिराय । भोद्धाव्यैवासतन्द्रीप्रकरपरकुी प्रस्फुरन्तीं स्फुराज्ग पटरीयं भावनायां चड्क्मति नरी नारिकां नारयेन्नः ॥ ४४ ॥ केटभरेभगवतो रखाटमेव खालाटं तस्मिन्नाव्यरद्रे नोऽस्माकमियं खभावसिद्धा चटुला चपला मतिरेव नदी नर्तकी भावनाख्यां भावननम्नीं नारिष्छं खकरन्यां चिराय दीर्घकालं नारयेल्र्वयेत्‌ । अस्मन्मतिर्भगव्टकटे ध्यानात्मिकां दसि नैरन्तर्येण अवतैयेदियर्थः । किंलक्षणा । पटी चतुरा । कि इत्वा । आत्मतन्द्र खार्खं तद्रूपां प्रकरपरकुटीं प्रसिद्धावरणपटं शरोद्धाव्य । आलस्यरूपनिबिडतिरस्करिणीमपर्यखर्थः । किंलक्षणं नारिकाम्‌ । स्ुराङ्गं प्रस्फुरन्तीम्‌ । क्थभूते नाव्यरङ्गे । पीठीभूतः पीतां गतो योऽककान्तः केशोद्ूमप्रान्तदेशे ललयोपरिरेखा तत्र कृता मुङुटलक्षणमहा- देबलिद्गस्य प्रतिष्ठा यसिन्‌ । तथा बिकटतरतटेऽतिदयेन विराकतटे ॥ माखटीवाङिषान्नः कुबर्यककिता श्रीपतेः ङन्तखटी कालिन्ारुद्च मूर्धा गरुति हरश्िरःखधनीस्य्वा नु । राहुर्वां याति वक्रं सकरुशशिकलाभ्रान्िरोखान्तरामा ोकैरारोच्यते या प्रदिशतु सकः साखिकं मङ्गं नः ॥ ४५ ॥

१.८ काव्यमाखा ।

अखिवच्छ्यामलं धाम तेजो यस्य तस्य श्रीपतेः सा ङन्तलाली नोऽस्माकमखिकं मन्गरं प्रदिशतु । या सकटेौकेः कुवर्यकलिता नीलोयलरचिता सालार माला- परंपरेव । अथवा कालिन्दी यमुना हरिरःखधुनीख्ैया मदादेवमसतकस्थगदेष्यया अगवन्मूधौनमस्ह्य ततो गलति ज । यद्वा सकला चासौ शदिकला शदिप्रकास- सदाकारश्रान्तियुक्तश्वासौ ल्ोलश्चपकोऽन्तरात्मा मनो यस्येतादरो राहु्वैयालोच्यतः उदेष्यते ॥

सुप्ताकाराः सुपे भगवति विजधैरप्यदृष्टखरूपा व्याप्तन्योमान्तराखस्तरखश्चिजखारञ्जिताः स्पष्टमास; । देदच्छायोद्भमामा रिपुवपुरगुरुष्टोषरोषाभिधूम्याः केशः केशिद्रिषो नो विदधतु विपुर्ङ्केशपाशप्रणा्चम्‌ ॥ ४६ ॥

केरिद्िषः कैविनामकासुरदन्तुरभगवतः केशा नोऽस्माकं विपुला बहुला ये छशा अवियासितारागदेषाभिनिवेशास्त एव पाशासतेषां प्रकर्षेण नासं विदधतु । किंलक्षणः ! अगवति असुप्ते सुप्ताकाराः सक्त भगवत भाकार इवाकारो येषां ते । अत एव विबुधे- रपि न टं खरूपं येषां ते तथाविधाः ! तथा व्याप्रं व्योमन्तराठं ब्रह्माण्डोदर यैः ? तथा तरलानि चपलानि सचिमन्द्युज्जञ्वलानि च जलानि क्षीरघ्रागरनीराणि तैरासम- न्ताद्रजिताः । ष्टभादः 1 दे्टसय श्रीमन्मूतैरछाया कान्वि्रस्या उद्रम उपरिप्र- चारस्तद्रदाभान्ति वे । रिपूणां वपृष्येवागुरुस्तय शोषो दादस्तसिन्रोषरूपो योऽमिस्तखः धूम्या धूमषमूह इव । एतेरविदोषणेः केदानां मेषसाम्यं॑ष्वनिनम्‌ । भ्यस्य केषु जीमूता इति पुराणग्रसिद्या १

यत्रं प्र्युप्तरलभरवरपरिरसद्धुरिरोचिःपरतान- सपूत्यां मूति्रारे्मणिरशतचितग्योमवदुर्निरीक्ष्या । कुर्वत्मारेपयोधि ज्वरुदङ्ृतमह्ामाखवौवौमिशङ्का चश्चनः शर्म दिद्यात्कलिकडषतमःपाटनं तक्किरीरम्‌ ॥ ४७ ॥ तन्मुरारेः किरीटं नोऽखाकं शाश्वच्छर्म दिर्यात्‌ । क्थभूतम्‌ । कठिकट्षतमः- पाटनम्‌ 1 पारेपयोधि समुद्रमध्ये उपलच्नङत्रिमो महान्श्रढो भाखान्प्रकाराबहुखश्च य ओवाम्िकवानलस्तसख शङ्कां क्वैत्‌ । यत्र किरीटे प्रदयुपानां खितानां रल्श्रवराणां परितो लसद्धुयैधिकं यद्रोचिसखस्य भरतानो विस्ठारस्तस्य स्पदयौ स्फुरणेन सुरारेमूरतियु- मणिशतवितन्योमबदयुगपदुदितानेकपूर्यव्याप्ताकाशवदुर्निरीकष्या दुषपेक््या तत्‌ ॥ आन्तरा आान्त्वा यदन्तसिभुवनगुरुरप्यन्दकोदीरनेका गन्तुं नान्तं समर्थो भ्रमर इव पुननाभिनाठीकनारात्‌ ।

विष्णुपादादिकेशान्तव्र्णनस्तोत्रम्‌ । १९

उन्मजञरूनितथीकिमुवनमपरं निर्ममे तत्सदकष

देदाम्भोषिः स देयान्निरवधिरगतं दैत्य विद्वेषिणो नः ॥ ४८ ॥ देयनिद्वेषिणो नारायणस्य स देहाम्मोधिनोऽसमभ्यमगतं कैवल्यं देयात्‌ । त्रियुव- नगुरुखचेलोक्यपिता ब्रह्मापि यदेन्तर्मष्येऽनेका असंख्याता अब्दकोदीः । अनेककोटिसं- वेत्सरपर्यन्त्रमिदर्थः । न्वा भ्रान्बा बहुलो विभ्रम्यान्तमवघानं गन्तुं भरापुन सम- योऽभूदिलध्यादहदारः । पुनरन्तप्राप्या्षाविच्छेदानन्तरं नाभिनालीकनालाद्धमर इवोन्म- जन्नपरं त्रिभुवनं तत्सदक्षं निर्ममे । किंलक्षणः । ऊर्जितश्रीः । कर्थभूतो देहाम्भोषिः ६ निरवधिः ॥ मत्खः कूर्मो वराहो नरहरिणपतिर्वामनो जामदभ्यः काकुत्यः कंसघाती मनसिजविजयी यश्च कल्की विष्यन्‌ ¦ विष्णोरंशावतारा युवनहितकरा धर्मसंखापनार्थाः

पायासुमौ त, एते गुरुतरकरुणामारखिन्नाशया ये ॥ ४९ ॥ हरिणपतिः धिंहः । नरष्वासौ हदरिणपतिश्चेति विग्रहान्नरधिदः । कंसघाती ङष्णः ! मनतिजविजयी भारजित्तपखिवेषो भगवान्बुद्धः । भविष्यन्कि युगान्ते । अन्यस्स्फु- टम्‌ । विष्णोरेर्तेऽशावताराः । युवनदितकराः । यत्तो धर्मेसंघ्यापनार्थोः । तथा गुर्त- रेण करुणाभारेण खिन्नः खेदं प्राघ्रः । प्ररवशीङृत इयर्थः । आश्चयोऽन्तःकरणं येषां ते मां भक्तं पायाः ४ यसाद्वाचो निवृताः सममपि मनसा रक्षणामीक्षमाणाः खार्थाछामात्परार्थव्यपगमकथनश्ाधिनो वेदवादाः । नित्यानन्दं खसं विन्निरवधिमसरतं खान्तसंकरान्तविम्ब-

च्छायापत्त्यापि नित्यं सुखयति यमिनो यत्तदबव्यान्महो नः ॥५०॥ तन्मदसेजो नोऽस्मान्सदन्यात्‌ । यस्ान्मनसा सम वाचोऽपि नित्रत्ताः । तदि- दमेवेति बोधयिलुमखमथौः 1 किंलक्षणा; । लक्षणा सुख्यक्रते$त्यन्तरं॑तामीक्षमाणा आकाह्माणाः । कसमात्‌ । वेदलक्षणवादाः खार्थख राक्तिविषयययार्थसखालाभासरे च तेऽ्यास्तिषां व्यपगमो निरसनं तत्कथनेन घा येषां ते । किलक्षणं महः । निद्यानन्दम्‌ 1 खसंबितखयं प्रकासकम्‌ । तथा निरवधिं निरवधिकम्‌ । ककायेऽत्र द्टुप्ो द्रव्य १ ज्ररतमपरिणाभि । कूटस्थमिदयर्थः । अपि च यन्महः खान्तमन्तःकरणं तन्न संक्रान्ता निम्बच्छाया निम्बाकृतिस्तदापत््यापि तावन्मात्रप्राप्यापि यमिनो यतीनिदं सुखय- स्यानन्दयति आ पादादा च रीणां वपुरिदमनघं वैष्णवं यः खचिते

धत्ते नित्यं निरसताखिरकल्किट्षे संततान्तःप्रमोदः ।

२० काष्यमाक्रा ।

जुहजिहाङृरानो हरिचरितह विः सोत्रमचरानुपारै-

सत्पादाम्भोरहाभ्यां सततमपि नमस्कुर्महे निर्मङभ्याम्‌ ॥ ५१ ॥

आ पादात्पादमारभ्य, आ च शीर्ष्णः दिरःपर्यन्तमिदं पू्वर्भितं वेष्णवं वपुर्वष्णु-

खरूपं ये निरस्ताखिलकलिकट्षे खचित्ते संततान्तःभ्रमोदं आनन्दभरितान्तःकरणः

खन्‌ निलयं धत्ते निर्म॑लाभ्यां तस्ादाम्भोरहाभ्यामपि वयं नमस्कुर्महे । कं र्न्‌ ।

स्तोजमन्रातुपाेजह्वाहशानौ जिडहारूपेऽभौ इरिचरितदनिः सततं जहव । ईरिचरि- तानि तत्सोत्राणि च सदा परसरनियर्थः ॥

इति भगवत्पादश्नीशंकराचार्यकृतं विष्णुपादादिकेशान्तवणेनस्वोत्नं सरिप्यणं समाप्तम्‌ ।

श्रीगुमानिकविग्रणीतम्‌ उपदे दतकम्‌ । तिप देवेषु महान्तं भरगुबभुत्युः परीक्ष्य हरिमेकम्‌ ) मेनेऽपिकं महिन्ना सेव्यः सर्वोत्तमो विष्णुः ॥ १ ॥ सुक्माङ्गदः खपुत्रं निहत्य सज्ञेन मोहिनीवचसा । सत्यां ररक्ष वाचं न संकटेऽपि व्यजेद्धर्मम्‌ ॥ २॥ निर्वासितो हितेप्युरविभीषणो रावणेन रङ्कायाः । तन्नाशहेतुरासीन्नहि निजबन्धुरविरोद्धन्यः ॥ ३ ॥ हतराज्यदषैसारं सुयोधनं निम्रदीतुमपि शक्ताः । म्रोषुयैनेषु पाथा घीरः समयं प्रतीक्षेत ॥ ¢ ॥ मणिहेतोरभिशपतः कृष्णः सत्राजिताथ जाम्बवतः । जित्वा ददौ तमसे जनापवादाद्धजेद्धीतिम्‌ ॥ ५ ॥ खाराज्यमश्रुवानः प्रकोप्य दहो सुनीनदिभूत्वा न्यपतत्वरितमधस्तासापैशर्यो न दषः स्यात्‌ ॥ ६ ॥ सैहधर्मिणीं वनान्ताद्शरथसनोओहार दशवक्रः । वन्धनमाप समुद्रो न दुर्जनखयान्तिके निवसेत्‌ ॥ ७ ॥ १. एतच्छतकोदाहरणकथास्तु श्रायः श्रीमद्भागवते इरिविंरे च वर्वन्ते. २. श्चं अगुकथा श्रीमद्धागवते दशमस्कन्धे नवाश्नीविमितेध्याये द्रश्व्या. ३. “खलः करोति

दतत नूनं फलति साधुषु । दशाननोऽदरत्धीतां बन्धनं च महोदधेः ¢ इति अण्चीनः श्छोकः,

उपदेशरतकम्‌ । २१

हन्तं देवकतनयां वसुदेवेनीचतायुधः कंसः । मधुरोक्तिभिरनुनीतः सान्ना मूख वरो कुर्यात्‌ ॥ ८ ॥ आतर्महदतिचारो न युक्त इति वादिनं दशग्रीवः । धनदं बवन्ध युद्धे मूढमतिर्नोपदेष्टव्यः ॥ ९ ॥ विश्रन्धश्चटुवचनैः कैकेय्यै दशरथो वरं दत्वा । संकटमाप दुरन्तं खीषु न कुर्वीत विश्वासम्‌ ॥ १० ॥ गर्वाधोदधूख॒पेतः पौरुसः सपदि कार्तवीर्येण । क्रीडामृग इव बद्धो न वरोदरिक्तेन योद्धव्यम्‌ ॥ ११ ॥ संदीपिताग्रपुच्छो बद्धतनुसताडितोऽपि रक्षोभिः ।

रङ्गं मारुतिरदहद्विषदि विजद्यान्न सूरतम्‌ ॥ १२ ॥ रुक्मी छटेन दीव्यन्व॑रं विजित्याथ परिहसनु्चैः । द्रागबधमाप सभायां नोपहसेनिरजतं चूते ॥ १२ ॥ राकुनिसुयोधनकर्गोरजितोऽकषधूतधिष्िरो चूते । निवीसितः खरा्टक्कितवेः सह नाचरेदचूतम्‌ ॥ १४॥ मखरक्षणाय पुत्रं विश्व(मित्राय दशरथोऽर्थयते । प्रायच्छद्रतशङ्कं दुस्यजमप्यर्थिने देयम्‌ ॥ १५ ॥ त्यज पार्थैः सह रणमिति विदुरेणोक्तोऽम्बिकासुतः सततम्‌ । तदमत्वा क्षयमापर्कर्तव्यं भाषितं सुद्टदाम्‌ ॥ १६ ॥ रिदयुपारः करतुकाठे हरिम गर्हयन्ननर्होक्त्या । तरक्षणमियाय नाशं न महान्तं कापि गर्हेत ॥ १७ ॥ अन्यद्विजाय मोहार्तरंमो वदान्यो द्विजख गां द्त्वा । सचोऽभूल्कृकलासो ह्यखं दूरतो विसृजेत्‌ ॥ १८ ॥ सुग्रीवो रघुपतिना हृतदारेणोपगम्य हृतदारः । दढमानबन्ध सख्यं समानदुःखः सखा काथः ॥ १९ ॥

१, नरदेवम्‌. २. धतराघ्र. ३. दरगोपाष्यानं मदाभारतेऽबुदासनपर्वैणि सप्तति" मेवेऽध्याये द्रव्यम्‌. ३ द्वि" गुर

२२ काव्यमाला ।

वीरो वेतनिकः सन्विराटनगरोषितः कुमारीणाम्‌ । नर्तयिताञ्॑न आसीद्धजेदवसोचिता वृत्तिम्‌ ॥ २० ॥ दुष्यन्तः खवधूमपि कण्वानीतां शकुन्तलां सणुताम्‌ । सुचिरं विमूृर्य भेजे कायै सहसा न विदधीत ॥ २१ ॥ जमदभिना नियुक्तः सदो निजघान मातरं रामः । निर्दोषः पुनरासीद्धरूकमविचारितं कुर्यात्‌ ॥ २२ ॥ दतयोजनततमन्षि विद्य वातात्जोऽविशङ्काम्‌ । वौराग्रतःसरोऽभूचसोऽजयन्साहसं कुर्यात्‌ ॥ २३ ॥ प्रहितः सुरजिगीषुैरं पदं सरोऽभ्ययाचावत्‌ । भसीवमूव तावन्न विकीर्षहुष्करं कर्मं ॥ २४ ॥ संकुखय पादघातेः कालिन्वां काल्यं कृतागस्कम्‌ । निरयापयन्मुकुन्दो दुष्टे दण्डः प्रयोक्तभ्यः ॥ २५ ॥ कुरिशाहतिहतिरसेऽप्यदात्केबन्धाय जीवते शक्रः । अरनायोरसि वदनं दीनो रिपुरप्यनुाद्यः ॥ २६ ॥ सुग्रीवाय यकः खादशयुखसंदेशमादिखन्कपिभिः । संताड्य सपदि बद्धो न दूतभावं भजेदसतः ॥ २७ ॥ अश्चत्थामा हत इति युपि गिरमनृतां धुथिष्ठिरोऽवादीत्‌ । पुनरनुतापमवापत्पापं कृत्वानुतप्येत ॥ २८ ॥ मोगान्बहन्ययाति्यक्तवा वया सुतस विरकारुम्‌ । निरबि्यता वितृप्तः कामे मन्ये दुष्पूरम्‌ ॥ २९ ॥ बरिरिन्द्रजित्रिरोक्यां ुञजन्भोगांधिराद्विनष्टशीः । सुतरेऽब्रध्यत पारीगयानक्षणमङ्खरानि्रात्‌ ॥ ३०५ निकूपन्तं हतपुत्रं पृतराष्ं वीक्ष्य कर्ण कृष्णः | शणमरनुगोत्र साशं दुःसितम्‌नु दुःखितो श्रूयात्‌ ॥ ३.१ ॥

---------------------~- ~ १. एतुजरामकं समम्‌. २. कबन्धक्श्रा त्ात्मीकिराप्नामगेडरण्यशगडे षटनय। ३. सारणसहचरो रावणदूतः. ४, निवेद भाप,

उपदेशशषतकम्‌ । २३

निःशकषत्रियां न चक्रे यावद्वामो भुवं रुषा तावत्‌ । आसीद्रणेकतानो विरमेदसमाप्य नारन्धम्‌ ॥ २३२ ॥ दुहिता विदेह मरुदौशचरथेमौमिनी सीता ।

वधमाप राक्षसीनां विधेविचित्रा गतिर्बोध्या ॥ ३३ ॥ निगमागभेकवेत्ता द्वोणस्तक्वा तपोऽथमन्विच्छन्‌ । धानुष्कृत्तिरासीद्धभं चाथं च सेवेत ॥ ३४ ॥ अधिद्भुमोलि निवसनेककलत्मा यथाच्यते चन्द्रः । न तथा स पूणेविम्बः श्रयेन्महान्तं महत्वाय ॥ २३५ ॥ दारतस्पमधिशयानाद्धीष्मादाकण्यं धर्मजो धर्मान्‌ । दुःखं जहो दुरन्तं प्रष्टव्याः सत्पथं वृद्धाः ॥ ३६ ॥ कर्णेन घातयित्वा धटोत्कचं शक्रसक्तिनिर्मोक्षात्‌ । जीवितमरक्षि पार्थैः खात्मानं स्वतो रक्षेत्‌ ॥ २७ ॥ पृथुकोपहारपाणिरहरिं सखायं प्रप दीनात्मा । श्रीमानभूत्सुदामा श्रयेत्त सन्मित्रमापत्सु ॥ ३८ ॥ दष् हरिः समक्षं बाणत्राणाय कोटवीं नमाम । समरे परा्छुखोऽमूत्खियं विवस्रां न वीक्षेत ॥ ३९ ॥ अदिश्टक्ष्मणहेतोमौरुतिमानेुमोषधीं रामः । तामानयत्स दृराद्धुयैः काये नियोक्तव्यः ॥ ४० ॥ आराध्य कैतवज्ञो रौद्रं द्रा्को वरं रब्ध्वा गोरीमियेष हठ न विनीतं विशवसेदूतंम्‌ ॥ ४१ ॥ द्चकण्ठरक्षितायां शङ्कायां रक्षसाममूद्रसताम्‌ ।

गृह वित्तबन्धुनाशो वसेन्न र्ट कुमपाठे ॥ ४२॥ शष्म्बरीषमाय दुवौसाः कोपनो निरागस्कम्‌ । चक्रेण तापितोऽमून्न विद्ध्याक्तोधमसखाने ॥ ४३ ॥

१ कोटवी न्ना ल्ली. तत्कथा हरिव बाणासुरयुद्धे प्रसिद्धा. २, सकुनिमूनुष्ैको

नाम कशिदसुरः.

तत्कथा श्रीमद्भागवते दशमस्कन्पेऽटाशीतितमेऽध्याये द्रव्या,

३. भागवतादिप्रसिद्धं विध्णुभक्तं वचिद्राजविशेषम्‌.

२४

कन्यास ।

भखशिखिनि हयमानं तक्षकमवितुं प्रपन्नमसमर्थः । अजहान्न तु पुरुहूतः शरणमुपेतो न हातम्यः ॥ ४४ ॥ हत्वा खसुसखनूजान्सचो जातान्बद्रन्खरः कंसः । उत्सः सहसाभून्र कुस्सितं कर्म कुर्वीति ॥ ४५ ॥ सीतां विस्य रामः साकं मुनिभिर्युनित्रतो राज्यम्‌ । शसन्ुवास पुरयां नेयः सद्धिः समं समयः ॥ ४६ ॥ कष्णघनंजयमीमान्दिजवेषयाज्ञरसुतथिंैः ।

षत्रैः क्िपमजानादाकररिङ्गितं विचात्‌ ॥ ४७ ॥

यां यां दिञ्चं गतोऽभृद्धिरण्यकशिपुर्ैदच्छया विचरन्‌ । तां तां सुराः प्रणेमुष्टजनं दूरतः प्रणमेत्‌ ॥ ४८ ॥ कुर्वन्नपि सुनिरप्तः खजीवितार्था परीक्षितो यलम्‌ । दष्टोऽहिना विनष्टो हेयो सत्युः सुदुकारः ॥ ४९ ॥ सदिति प्रतीयमानं अगन्स्षेवेति केवरं बुद्धा । जनको वियुक्तिमागाप्लम्रवदन्तजजगह्योध्यम्‌ ॥ ५० ॥

विहरन्वधूमिरन्तःपुरेऽभिव्णो दिवानिरां कामी । रस्तोऽथ यक्ष्मणाम द्विषयान्विषमीषणानिचात्‌ ॥ ५१ ॥ विप्रः परति्षल्या दिसलोऽप्यमिवादनान्गहर्षीणाम्‌ । वैस्मीकिरनिरासीवपुरषानमिवादयेन्महतः ॥ ५२ ॥ निचि कामयन्दुरात्मा द्ुपदसुतां कीचको रहः प्राप्ताम्‌ । वेधमाप भीमसेनात्परक्ियं नभिकाद्वेत ॥ ५२ ॥

युधि कुरवः कृतवैरा वीरं प्यूह विशन्तममिमन्युय्‌ । बहवो निजधुरेवं नेको रिपुमण्डलं भरविरोत्‌ ॥ ५४ ॥ पष्करनिर्जितराज्यः पुरम्रतुप्णस्य नैषो गत्वा । सारथिरमूननिगूढो दुरवस्यो न प्रकाद्यः स्यात्‌ ॥ ५५ ॥

१. शस संचरिष्णु्ुवनान्तराणि याम्‌ (१।४६) इत्यादि शिद्ुपालवधश्टोकानुसा- रिणीयमार्या. २. अभ्निवर्णकथा रघुव॑शयेकोनर्विंे समे प्रसिद्धैव. ३. लोकप्रसिद्धवेयं कथा. रामायणादिषु न प्राप्यते, ४. नलघ्राता. ५. नः.

उपदेशारातकम्‌ । २५

क्षात्रं विमृष्य धर्म मान्ये्युरमिर्रिजैः सम॑ समरे । युयुेऽ्जुनो धनुष्मान्धोरमपि खं चरेदधर्मम्‌ ॥ ५६ ॥

ह रिरम्बुधिमथनोत्यां सुधां सुरेभ्यः सुरां सुरारिभ्यः । व्यतरत्समं यथा योग्यं योग्याय दातव्यम्‌ ॥ ५७ ॥ अथ चैकत्वमवाप्ताः सुरां निपीयोद्धता मिथो घन्तः । युधि यादवाः प्रणेश्चुर्धीमान्मयं न सेवेत ॥ ५८ ॥ यज्ञोससवे खंपित्रा हटादनाकारिता सती गत्वा । तनुमजहालयरिभूता कापि न गच्छेदनाहूतः ॥ ५९ ॥ मुंचकुन्देन्‌ सुकुन्दो यदुभिरवध्य्य कारुयवनख । छरुतोऽचीकरदन्तं वध्योऽरिर्व॑श्चयिलापि ॥ ६० ॥ असङ्युधि विजितादपि भीतो नौरईदथाजले दुरभम्‌ । रखा हरिन्थवात्सीद्विजितोऽप्याशङ्कनीयोऽरिः ॥ ६१ ॥ तुरगार्थेऽभिसरन्तः प्रकोप्य कपिं क्षणात्समं स्वे । सगरयुताः श्चयमीयुने कोपयेततापसं शान्तम्‌ ॥ ६२ ॥ सुनिरपि विश्वामित्रः श्वा भूत्वा गूढमुरवैशीवशषगः । अन्वत्रजत्सरार्तो भेतव्यं दुजैयाककामत्‌ ॥ ६३ ॥ बरदर्थितखिलोक्यां तृणवद्रणयन्दञ्ाननः शरान्‌ ।

युधि निर्जितः वर्म वहेद्रमै बुधो मनपा ॥ ६४ ॥ मातुवौक्शर विद्धः पञ्चाब्दो दुष्करं तपसघ्वा ।

धुव उत्वैःपदमभजसुसा व्यवसायिना भाव्यम्‌ ॥ ६५ ॥ नीता रहसि सखीभ्यो बहुमहिता बह्वी पथि श्रान्ता । वह मामिति हरिमूचे न तिसंमानयेलखमदाम्‌ ॥ ६६ ॥ दधतः खरक्ष्म युद्धे मुहुः शरंगार्छ जद्यतः परुषम्‌ । श्रुत्वा जहास शोर बाभिवादं शठैः कुर्यात्‌ ॥ ६७ ॥

१. दक्षप्रजापतिना. २. राजविशेषेण. ३ जरासंधात्‌. ४ द्वारफाह्पम्‌. ५. उत्ता- नपादस्‌ नुः. ६. राजविरोषस.

२६. -कालयम्छा +

अङ्ृतागसमपि. गमो वाठिनमन्पर्हितदचरेनैव । सख्युर्मघान श्रं स॒हद्विपुं मावयद्विषुवत्‌ ॥ ६८ ॥ कुद्धो हठी कुरूणां 'रमुत्थाप्य क्षिपन्रचाम्‌ । अनुनीतस्तदयुश्चत्कोधा विष्टोऽनुनेतन्यः ॥ ६९ ॥ बद्भापितं कुमर्दोणो इुपदं कृतापराधमपि । व्यञ्जद्विखज्य रोषं क्षमिणा पुरुषेण भवितव्यम्‌ ॥ ७० ॥ दुर्योधने समायां मानभरष्टे जहास यद्धीमः । तदभूद्रग्रहनवीजं न वैरयुसादयेत्स्ात्‌ ॥ ७१ ॥ खपितृन्ससुदिषीर्षन्म्रापय्य क्षमां मगीरथो गङ्गाम्‌ । पावितवानितरानपि हितं चरेत्कर्म सर्वेषाम्‌ ॥ ७२ ॥ तारां जहार चन्द्रः लियं गुरोढद्यतां मिथक्तेन । समरोऽमवतसुरण्त्‌ बोष्य्‌ दैरेछल्‌ खी ५ ७३ ६ अधिवेदम पूजनीया चिरसुषिता ब्रहमदत्तमूपख ।

अन्धं चकार पुत्रं न नीचमावासयेत्खग्रहे ॥ ७४ ॥ ठ्ग्यो बराजिधृक्षन्कामदुधं कौशिको वसिष्ठख । न प्राप जातदपोँ हठं न कुर्याहुरापेऽये ॥ ७५ ॥ दृतं बेन रोषान्निवध्य वैरं किरीटिना क्म्‌ । कुरवो व्यधुः सखायं रिपोर्विपक्षः सखा कार्यः ॥ ७६ ॥ द्विषतां वघे सहायं ककुर्खमिन्द्रो रणे वृषो भूत्वा । अवह द्विह्ाय रुजां कायौर्थी नावहेन्मानम्‌ ॥ ७७ ॥ अपि गोतमो द्विनेत्रं शक्रमहल्यारतं रपन्करुद्धः । चक्रे सहस्रनेत्रं गुणवान्मोध्यः सतां शपः ॥ ७८ ॥ धनद्‌; पुष्पकमेकं रङ्कापतये युयुरसवे दन्ना । अरुकामपात्समग्रां बहु रकषेदद्पदानेन ॥ ७९ ॥

१. इस्िनापुरम्‌. २. पूजनीया नाम काचिचटका. तत्कथा महाभारते शान्तिपवै-

प्यापदध्मं॑एकोनचत्वारिशिदधिकशततमेऽध्याये, हरिवंशे च श्रथमपर्वमि विंेऽध्यये श्या.

उपदेशस्रत्कग्‌ । ५.

तनये विनयिनि वीरे पार्थः कुठमिर्दतेऽपि सैमदे । युयुधे विधूय शोकं न गते शोको विधातव्यः ॥ ८० ॥ व्यासाच्ृतं मविष्यद्धीमं जनमेजयः खक वृत्तम्‌ । शश्वत्सरन्नसोचन्न भाविनं चिन्तयेदर्थम्‌ ॥ ८१ ॥ वेकर्तनमपि कुन्त्याः सुतमपि रोकोञन्यसेविनं कणम्‌ । राधेयमेव मेने बुषः खवृत्त्यानुवर्तेत ॥ ८२ ॥ हिलान्यान्दरिदारान्सीत्राजिवये वरर्षिर्थज्ञः।

दिव्यं ददौ प्रसूनं मनोऽनुवरचि भरमोः कुर्यात्‌ ॥ ८२ ॥ रोहिण्या वश्चगोऽन्याः क्षियः परियञ्य दक्षशापेन । यक्ष्मी वमूव चन्द्रो नैकरतः खाद्वहुखीकः ॥ ८४ ॥ तपसा विधूतपापं माण्डव्यं दण्डयन्यमः सद्यः । शुद््वमाप शापाननादण्ड्ये पातयेदण्डम्‌ ॥ ८५ ॥ सत्राजितं निशायां निर्भरनिद्राणमेव र॒तघन्वा । अवधीत्छमन्तकार्थ न तिशयाटुर्मवेद्रात्रौ ॥ ८६ ॥ हतवत्यपि निजतनुजान्गाषियुते वीर्थवान्विधेः धनुः 1 मरतिक्माप रुजां कुखानुखूपं वहेच्छीलम्‌ ॥ ८७ ॥ विदां कचो बुमृत्युः शु्रास्संजी विनी विनीतात्मा । सुरपक्षगोऽपि लेमे विनयास्संसाधयेत्कार्यम्‌ ॥ ८८ ॥ द्रोणे सख इति वादिनि नारथिरथिनोः सखित्वमित्याह । दुपदो विधूय सख्यं वपं न मित्रं विजानीयात्‌ ॥ ८९ ॥ अपि शक्तः परिदटु यैयातिश्चापं हरिते कंसे । राजासनं न भेजे पुरातनीं पाख्येरसंखाम्‌ ॥ ९० ॥ निभुखो दुमदरदार्तः प्रयुप्नो धिकृतो रणे हरिणा । परिभवमाप महान्तं न भवेद्विमुखो रणद्धीरः ॥ ९.१ ॥

१. अभिमन्यौ. २. सदयभामायै. ३. नारदः. ४. वसिष्ठः. ५. यदुवंश्ीया सन्य म प्रप्छन्तीदयादि ल्पम्‌.

५८

नव -

काव्यमाख्‌ |

एकामरतां खकर्मेणि दत्तात्रेयः प्रशस्य शरकरः । समरिक्षतात्मयोगं नीचादपि सद्रुणो ग्राह्यः ॥ ९२ ॥ अपि वश्चयन्विरिश्चिः कृष्णं वत्सान्सवत्सपान्हत्वा । खयमेव वश्चितोऽभून्मायाविषु नाचरेन्मायाम्‌ ॥ ९२ ॥ मृगयारतः प्रसेनो विषटितसेनोऽटवीमरजेकः । केसरिणा विनिजत्ने नेकाकी संचरेद्धिपिनम्‌ ॥ ९४ ॥ शिवलिङ्गान्तमरुन्धं रन्धं विधिनेति कामधुक्प्राह । अथ निन्यमाप शापं न विदध्यात्करूटसाक्षितम्‌ ॥ ९५ ॥ पत्रेण सन्यसाची पराजितो ब्रुवाहनेनाजे ।

तुष्यन्हदि न कलन पराजयं पुत्रतोऽन्विच्छेत्‌ ॥ ९६ ॥ चिरसंगताय कुन्ती कृष्णाय हरिता कुरुक्षेत्रे ।

ज्यसनं खमाह सर्वै खुटदे विनिवेदयेदुःखम्‌ ॥ ९७ ॥ पाञ्चालीगजराजो हरिणा दुःशासनांवहाराभ्याम्‌ ।

त्रातो क्षणास्मपन्नौ हरिं मयार्तः प्रपयेत ॥ ९८ ॥ दैवाद्भनोषर्ब्धां ययातिर्राह्मणोऽपि गतशङ्कम्‌ । शुक्रसुतामुपयेमे विधिप्रणीते प्रवर्तेत ॥ ९९ ॥

असुरो हितमुपदिष्टः प्रह्ादो नारदेन गर्भखः | तत्त्वविदुषां वरोऽभूद्धितोपदेस्ं सदा श्रुणुयात्‌ ॥ १०० ॥ स्फुटमायीशतयः दितान्प्थक्पमाणीङ्ृतानुदाहरणेः । श्तमेतानुपदशान्विभावयन्भावयेस्तिद्धिम्‌ ॥ १०१ ॥ कुतुकाय को विदानां मूढमतीनां महोपकाराय । निरमाक्रनिगमानिः शतोपदेशपरवन्धमसुम्‌ ॥ १०२ ॥

इति श्रीयुमानिकविष्रणी तमुपदेशशतक समाप्तम्‌ ।

१, अवहारो ग्राहापरनामा जलजन्तुः.

सुवृत्ततिरुकम्‌ । २९६ महाकविभरीक्षेमेन्द्रृतं सुश्रत्ततिलकम्‌ ।

प्रथमो विन्यासः ।

मणपतिगुरोरवक्रभूडा्शाङ्कराङ्रः

स्फुटफणिफणारलच्छायालटाद्करणारुणः । मिरिपतिसुतासंसक्तेष्या विलासकचग्रह-

च्युतनखरिखटेखाकान्तस्तनोत्‌ सुखानि षः ॥ १ ॥ खच्छन्दलघुरूपाय त्रिजगहुरवे नमः । स्पष्ट्वामनवृत्ताय मायावक्राय चक्रिणे ॥ २॥ नमर्छन्दो निधानाय सुवृत्ताचारवेधसे । तपःसत्यनिवासाय व्यासायामिततेजसे ॥ ३ ॥ कषेमेन्द्रेण स॒रिष्याणां सरखलयाः प्रसाधनम्‌ । सुशृत्ततिरकं वर्णंरचिरं करियते सुखे ॥ ४ ॥ दष्टा छन्दासि सौन्दर्यं विचायी्प्रियः कृतः । म्रसिद्धकाव्यकमेण्यत्रत्तानामेष संग्रहः ॥ ५॥ दीर्घे संयोगे च गुषसंज्ञा प्रकीतिता । असंयोगग्रह हखं लपुसंज्ञ प्रकीर्तितम्‌ ॥ ६ ॥ तरिगुरः प्राग्गुर्मध्यगुररन्तगुरु्तथा । त्रिरु प्राग्पुरम्॑यलघुरन्तरघुस्तथा ॥ ७ ॥ ममजाः सनेया रेफएतकारो चेति संज्ञिताः । ज्ञेयो रघुरंकारोऽत्र गकार गुरर्मतः ॥ < ॥ (मम्‌) कचिद्धिधिपतसंखानैः कचिदेकपदखितेः । संयोगखैः कचिदत्तुदाहरणमक्षरैः ।॥ ९ ॥

१. शिवस. २. ऽ ऽ ऽ मगणः, ऽ ! । भगणः, । इ । जगणः, । । ऽ सगणः, । । नगणः, । ऽ ऽ यगणः, § । ऽ रेगणः, ऽ ऽ ! तगणः इति गणखरूपम्‌.

७ काव्यमाखं । पूवौक्षरदथासक्तविरामेण पटश्षरा । तकारेण यकारेण तनुमभ्याभिधीयते ॥ १० ॥ यथा मम-- ^तेन प्रविभक्ता कामं वयसा सा| येन प्रविखासं धत्ते तनुमध्या ॥” सप्राक्षरसमायुक्तं जसाभ्यां गुरुणा तथा । अविराम विदुरं डुमारररिताभिधम्‌ ॥ ११॥ यथा मम--

“जनं स्मृतिदशाप्ं गतानुगतिकः किम्‌ ।

न शोचति जनोऽयं कुमाररछितं तत्‌ ॥ भकारयुगपरयन्ते यत्संयुक्तुरुदयम्‌ । विद्युस्माराभिधें तद्धि वृत्तमक्षर विदुः ॥ १२ ॥

यथा मम-

शमो ध्यानं भूमौ शय्या युवी तस्याः कामावस्था ।

मेधोत्सङ्के गृत्तासक्ता यसिन्काले विद्ुन्माख ॥ लघोर्युरोश्च विच्छित्या त्रानन्तयंसंगतिः । बत्तप्रमाणनिपुणेः सा प्रमाणीति कीतिता \ १३ ॥

यथा मम--

शटघु श्रुतं मदोद्धतं गुरुश्रमाय केवरम्‌ ।

न यत्परोपकारङद्थेव त्प॑माण्यपि ॥' पञ्चमं ठु सर्वेषु सप्रमं द्विचतुर्थयोः । गुरु षष्ठं च सर्ेषामेतच्टरोकस्य रक्षणम्‌ ॥ १४ ॥ असंख्यो भेदसंसगौदनुष्टष्छन्दसां गणः । तत्र रक््यासुसारेण भ्रव्यतायाः प्रधानता ॥ १५ ॥

१. केवर बाललमेवेति भावः, २. भरमाणयुक्तमपि,

सुवृत्ततिर्कम्‌ ।

यथा भगवतो व्धासखय-- (ततः कुमुदनाथेन कामिनीगण्डपाण्डना । नेत्रानन्देन चन्द्रेण माहेन्द्री दिगर्ङ्ृता ॥ नवाक्षरापि ननैरश््रैरुपरश्चिता । युजगाग्रा शिशुभृता कथिता इत्तको विदैः ॥ १६ ॥ यथा मम-- (न नमति चरणौ भक्त्या किमिति जडमतिर्खोकः । भवभयशमनो रंभोभुजगरिश्ुमृतावम्रे ॥' संयुक्तं भमेरन्ते गुरुणा च दशाश्षरम्‌ । वृत्तं रुक्मवती नाम कथितं इत्तशाङिभिः ॥ १७ ॥ यथा मम-- 'म्नमसतयेः कायसहस्ेरमोहमयी गुवीं मवमाया । खमरयिखसा योगनियोगा हक्मवती हा कख कृते श्रीः ॥' तकाराभ्यां जकारेण युक्त गुरुपुगेण च । इन्द्रवजाभिषं प्राहुशैचमेकाद शाक्षरम्‌ ॥ १८ ॥ यथा मम-- श्तौ जन्मगूढ चरणेन यस कष्टौ निविष्टौ हृदि कामकोषै । तं दुःसहास्ता ज्वरदिन्द्रवज्नपातोपमाः हरदा विशन्ति ॥” जतनैर्गुरयुग्मेन संसक्तरुपरकषितम्‌ । वदन्त्युपेनद्रसजाख्यं एृचमेकादशाक्षरम्‌ ॥ १९ ॥ यथा मम-- “जितो जगव्येष भवग्नमन्तेुरूदितं ये गिरिशं सरन्ति ।

उपास्यमानं कमलसनाचेश्येन्रवन्नायुधवारितायेः ॥'

३९

१, महाभारते द्रोप्रपरैेणि (१८४।४६). २. भुजगोपपदा विद्युता. भुनगश्िद्यस्ते- दथः, ३. छवणेरलादियुक्तेति यावत्‌. ४. उपेन्द्रो विष्णुः, वजयुषः शकः, वारिचश्ये

चरणः, तः.

३२९

कन्यमाख ।

पदानन्तरविन्यासयोगेबेहुभिरेतयोः । ्रैचित्यजातिरुचिरा भवन्येबोपजातयः ॥ २० ॥ भकारत्रयसंयुक्तमन्ते गुरुयुगान्वितम्‌ । कथितं दोधकं नाम इत्तमेकादशाक्षरम्‌ ॥ २१॥ यथां मम- “भो भवविभ्रमभङ्गरभोगा गच्छत नास्त्यधुना मम मोहः । तिष्ठति चेतसि चनद्रकरमृद्धक्तजनाभयदोऽथ कपाठी ॥ पूवौक्षरचतुष्कान्तविरतिमंततान्विता । गुरुद्धितययुक्ता च शाङिन्येकादशाक्षरा ॥ २२॥ यथा मम- "मत्ता गेोष्ठीगर्ममूढप्ररपा प्रौढा गाढाटिङ्गिता यौवनेन । मध्वाताम्रलेदमीरुक्कपोला शेख टीखशाकिनी कख नेष्टा ॥' रनरैरन्वितं युक्त रघुना गुरुणा तथा । ख्यातं रथोद्धता नाम वृत्तमेकादश्ाधषरम्‌ ॥ २३ ॥ यया मम “रम्यनर्मैकरुमोगतजनी भररतेव तरलारियोषिताम्‌ । बैजयन्त्यमिमुखी रणे रणे भाति ते नरपते स्थोद्धता ॥' गुरुद्ययुतैरम्तेरनभेरूरुक्विता । गदिता खागतानाम इत्तमेकदशाक्षरम्‌ ॥ २४ ॥ यथा मम- लमङ्गविमञ्शुणतुद्गेरथिनाममिमतारपणसक्तेः । खागताभिमुखनम्रिरस्कै्जीम्यते जगति साधुभिरेव ॥ सकारेरन्वितं वृत्तं चेतुभियगपसिथितेः

उदितं तोटकं नाम इत्त्ैढदशाक्षरम्‌ ॥ २५ ॥

१, शिवः, २, रथोपरि स्थितेति भाषः,

सुवृत्ततिककम्‌ ।

यथा मम-- सरसः सरसारतरो वयसः समयः स्प्रतिरोषदशापतितः । गङिताखिलरागरनिर्विजने परितोऽट कषारुकरः सुमते ॥१

संरक्षितं जतजैरेदादशाक्षरमक्वरः ।

छन्दोविचक्षणा इत्ते वेश्चखाख्यं प्रचक्षते ॥ २६ ॥ यथा मम-- “जनस तीत्रातपजातिवारणा जयन्ति सन्तः सततं समुन्ताः । सितातपत्रपतिमा विभान्ति ये बिशाखवंरखतया गुणो चिताः ॥"

अभिव्यक्तं नभमरैरकरेदादसाक्षरम्‌ ।

वदन्ति इत्तजातिन्ञा उत्त दुतविरम्बितम्‌ । २७ ॥ यथा मम-- "नमसि भर्गगरुच्छ विभिधनेहैतविरूम्बितगेः परिषारितः । सितकरः करूंस इवाभितस्तरति संवलितो यसुनोर्मिभिः ॥'

समन्वितं मनजरैर्छिनं पू्वा्षरेखिभिः ।

व्रयोदशाक्षरं नान्ना कीर्तयन्ति प्रहर्िणीमर्‌ ॥ २८ ॥ यथा मम-- 'मानोजःसुरमिगुभेयैशःसितानां निव्यीजा निनभुजविक्रमक्रमाप्ता । सर्वास्ाप्रणयिजनोपजीव्यमाना भव्यानां भवति पैरमहर्षिणी श्रीः ॥

अभिज्ञातं तभजनेरन्तासक्तगुरुदयम्‌ ।

चतुदं शाक्षरं वृत्तं वसन्ततिककं विदुः ॥ २९ ॥ यथा मम--

नद्धानि जन्मसचिवे भयवत्यनङ्गे पराप्ते कुसकछुसुममण्डरपाण्डुरेण । भृङ्गावठीकुटिल्कुन्तरुसंनिवेशा कान्ता वसन्ततिरुकेन विभूषिता मुः ॥”

३३

१. समन्तात्‌ अट भ्रमणं कुरु. २. वदाः कुक वेणुदण्डश्च. ३. केचिच्छीघ्रमाभिन केचिन्मन्थरगामिनस्तेः. ४. अन्ते च गुणा युक्तमिति रोषः. ५. अन्येषां सुखप्रदा

द्वि° गु»

३४ कान्यमाखा ।

अष्टाक्षरविरामेण युक्ता ननमयेः संयैः । वदन्ति भारिनीनाम त्तं एद श्ाशषरम्‌ ॥ ३० ॥ यथा मम-- ननननमयवाणी मेखलाङ्कष्टिकारे प्रविचरुदिव शीरं नोत्सृजन्ती दुकूरम्‌ । तृणल्वचलनेऽपि सैरिणी राक्कमाना दिशि दिशि इतदष्टिमीसिनी कख नेष्टा ॥' नजभमेजरेरन्तयुरुमिनेकटामिषम्‌ । इृत्तं चानष्टविच्छेदं विदुः सप्षदशाक्षरम्‌ ॥ २३१ ॥ यथा मम-- “निजभुजजैविंशाकगुणविकमकीतिभरः प्रविदधता सुधांड्ुधवरं भवता भुवनम्‌ । कथय कथं कृतेयमतिरागवतीं जनता चरितमपूर्यमेव तव कख न नँुटद्ृत्‌ ॥" जसजैः सयकैभेन युता्टनवसंहतिः । दशसप्ताक्षरा प्थ्वी कथिता वृत्तवेदिभिः ॥ २२ ॥ यथा मम-- 'जवात्स रजसा युतः श्रमविरसंस्थुखङ्ग; पथा त्रजन्सततसेवकः पिड्ुनधाम वेदम प्रभोः । कदाचिदवरोकनैः फरविवितिर्मन्यते जडः करसमर्पितामिव मदेन पृथ्वीमिमाम्‌ ॥' नसम रसरेरभेन युक्ता सप्दशाक्षरा । विच्छिन्ना हरिणी षडभिशतुभिः सपभिस्तथा ॥ ३३ ॥

१. यगगेन सदितैरिखर्थः. २. 'मालाधारिणी. ३. नङटशम्दोऽत्राशवर्यवाचक इति माति. ४, मूखैः खामिदक्प्रातमात्रेण वखुधां खदहस्तगतां मन्यते.

सुवृत्तविरुकम्‌ ।

यथा मम-- 'न समरसनाः काले मोगाश्चरं धनयोवनं

कुरुत सुतं यावन्नेयं तनुः पविशीर्यते । किमपि कलर्ना कालेयं प्रधावति सत्वरा तरुणहरिणी संतरस्तेव छएवप्रविसारिणी ॥ यमने; सभरेर्भन युक्ता सप्रदशषाक्षरा । षडेकाद य विच्छेदवती शिखरिणी मता ॥ ३४॥ यथा मम-- ध्यथा मन्युर्छीनः स च विभवभभ्रः सरपद- सथा जाने जाता दचमसमयरम्या परिणतिः । इदानीं संसारव्यतिकरहरा तीब्रतपसे विविक्ता युक्ता मे गिरिवरमदी सा शिखरिणी ॥” चतुषटूसपतविरतिषै्ं सपरदशाक्षरम्‌ । मन्दाक्रान्ता मभनतैस्तमगेश्वाभिधीयते ॥ ३५ ॥ यथा मम-- (मध्येभङ्गीवलन विततायाङ्गसंसङ्गमाजः स्यन्ते ते यदि धृतिसुषः पक्ष्मरक्षीकटक्षाः । तत्कि मिथ्या नियमनिभृतेः कानने षीयते धी- मस्दाक्रान्ता दशति निदिता पन्नगी पाणिसक्ता ॥" मसः सततैर्गेन युक्तमेकोनर्विंशवत्‌ । लादृलक्रीडिते प्राहुष्छिनने दादक्षपप्तभिः ॥ ३६ ॥ यथा मम-- 'माययत्सजसमाततोग्रसुमरोद्धिनेमङुम्भसल- श्िष्यन्मक्तिकदन्तुरः सरभसेद्रे्टयशःकेसरः । ज॒म्भारम्भमयंकरव्यतिकरत्रसेः समुद्ीक्षितः

देण

शत्रूणां तदसिः करोति समरे शादलविक्रीडितम्‌ ॥!

१. मन्द्‌ यथा सखात्तया धृता.

३६ काव्यमास |

युक्तं मरभनेरथैष तिमिः सपरा्रेचिभिः। छेदे सग्धरादृत्तमेकर्विशाक्षरं विदुः ॥ २७ ॥ य॒था मम्‌-- 'सारारम्मानुमावप्रियपरिचयया खगैरङ्गङ्गनानां ठीसकणवतंसभ्रियमतनुयुणश्ेषया संश्रयन्त्या । आभाति व्यक्तमुक्ताविचकिरुरुवरीवृन्दकुन्देन्दुकान्त्या त्वस्कीत्य मूषितेयं ुवनपरिवृढ श्षग्धरेव तरिरोकी ॥ इति सररतरत्वास्सर्वकाव्योचितत्वा- स्पुकविपृरिचितत्वात्कीर्णकर्णीमृतलात्‌ । प्रषविषममात्रादु्विरामोज्ज्ितेयं ्रचुररचिरबृतग्यक्तिरुक्ता हिताय ॥ ३८ ॥

इवि श्रीप्रकारोन्दात्मजन्यासदासापरनामशरीक्चेमेन्दविरचिते युडृत्ततिलके दृत्तावचयो नाम प्रथमो विन्यासः ।

ददितीयो विन्यासः । कृते प्रसिद्ध दनां रक्ष्यरक्षणसंग्रहे । अधुना क्रियते तेषां गुणदोषप्रददोनम्‌ ॥ १॥ न ष्र्‌सकषा्षरे इत्ते विभराम्यति सरखती । भृङ्गीव मद्टिकाबाटकलिकाकोरिसंकटे ॥ २ ॥ समासेलघुडृत्तानामसमासेर्महीयसाम्‌ । शोभा भवति भव्यानायुपयोगवशेन वा ॥ ३ ॥ अनुष्टु्ठन्दसां मेदे कैशित्सामान्यलक्षृणम्‌ यदुक्तं पश्चमं इया्घु षष्टं तथा गुर ॥ ४॥ तत्रप्यनियमो दृष्टः भ्बन्धे महतामपि । तसादव्यमिचारेण भरव्यतैव गरीयसी ॥ ५॥

१. अतिदचुभ्रया त्का सितकुसुममारूमारिणीवेयं चिलोकी शोभत इति भावः.

सुवृत्ततिरुकम्‌ । ३४७

यथा काठ्दिासख-- (तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः । दिलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव ॥' उपजातिविकरस्थानां सिद्धो य्यपि संकरः । तथापि प्रथमं इयोसूर्वपादाक्षरं रघु ॥ & ॥ यथा श्रीमदुरराजख-- ताज्ञनस्यामरुचस्तवेते स्थूराः फिमिल्यश्चुकणाः पतन्ति । मूङ्गा इव व्यायतपदङ्कयो ये तनीयसीं रोमरतां श्रयन्ति ॥' रत्रखेषात्र तीक्ष्णाग्रं छोकख लघुना युखम्‌ । कणं विश्चति निर्वि सररवत्वं च नोञ्घ्रति ॥ ७ ॥ गुर्वशषरेण संरुद्धं ग्रन्थियुक्तमिवाग्रतः करोति प्रथमं स्थूरं दिंचिक्कर्णकदर्थनामर्‌ ॥ ८ ॥ यथा काठ्दिसख-- (अस्त्युत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमाख्यो नाम नगाधिराजः । पूवीपरो तोयनिधी वगाह्य सितः प्रथिव्या इव मानदण्डः ॥' भ्यक्षरस्यक्षररेव च्छेदराभाति दोधकम्‌ ।

अतोऽस्पेरधिकेनापि यर्विं तारमिबोञ्छति ॥ ९॥ य॒था मम--

(सननपूजनशीखनद्योभामर्जय वभय दुर्जनसङ्गम्‌ ।

दुखरसंसृतिसागरवेगे मजजञनकारणवारणमेतत्‌ ॥!

अतोऽल्यापिकैयैथा बुज्ञीरख--

(त्वन्सुखचन्द्रनिरीक्षणव्त्या यः सुतरामिह निर्मरुनेत्रः ।

सर्जनस्य पुरः शितमेतत्सोऽन्तकवत्मं न प्रयति चित्रम्‌ ॥

१. शारदाक्षरेषु नकाररकारयोरतिखत्पो मेदः, तस्मत्कदाचित्तुज्ीन इति नाम स्यात्‌. ठुज्ञीन इति तु करदमीराधिपते रणादियस्य नामान्तरमस्ति, तस्यानुजो धरणि- भृद्रणादिदयस्ततोऽभवत्‌ । तुजीनापरनामानं यं जनाः प्राहुरञ्जसा ॥* इति राजतरङ्गिणी

(३।३८८). रणादियनामाह्धितः शोकः खुभाषितावलीमष्ये वतेते, तसाद्रणादियः क- विरासीदिति स्फुटमेव.

३८ कानव्यमाख ।

शारिनी छथवन्धेव खभावेन विभाव्यते । उत्तेजयेत्तां यतेन मन्ददीपरशिखामिष ॥ १० ॥ छथ यथा मम “ष्वद प्रोषितानां दिशन्ती मानम्डानिं मानिनीनां दधाना । गाढं सक्ता सट्ुणग्छानिदाने चन्द्रस्य श्रीदुजनस्ेव जाता ॥' सात्रन्ताक्षरसंयोगेः किंचित्काकेश्यकारिभिः अन्ते विसजेनीयेथ सारिनी याति दीप्ताम्‌ ॥ ११॥ यथा मम 'रजामजद्धोरुतारान्तकान्तासियनियत्केतकीपन्रतीक्ष्णाः । म्माथित्ते कस नियन्ति भूयः मरमोन्मीरदपक्ष्मरक्षीकटाक्षाः ४! छथसखभावान्माधु्यं शारिन्याः पर्ये । रुचिः प्रयाति मन्दागेः क्षीरेणालयन्त्रमन्दताम्‌ ॥ १२ ॥ विसभेयुक्तेः पादान्तेविराजयि रथस । कलापरिचये्याता लटमेव प्रगस्भताय्‌ ॥ १३ ॥ यथा मम-- “अत्र चैत्रसमये निर-राः परोषिताहृदयकीणेपावकाः । वान्ति काञुकमनोविमोहना ग्यारुरोरुमख्याचरनिखः ॥' अविसमँस्तु पादन्तेरनिष्प्रभेव रथोद्धता । अप्रार्थमप्ररयिनी म्डानमनिव मानिनी ॥ १४ ॥ यथा कंर्दकख-- 'जज्ञरो जलमधीरलोचना छोचनप्रति्रीरश्ारितम्‌ । आत्तमात्तमपि कान्तयुक्षितुं कातरा शफरशङ्किनी जहो ॥'

१. अनन्तराजपूनुः कलशः कद्मीरमदहाराज आसीत्‌. अस्यैव राज्यकाठे बिहणक्रविः कर्मीरदेशय परियज्य देशान्तरं गतः. अयं कञ्दाः कविरासीदिति बिहणेनैव विक्रमाङ्- देवचरितेऽष्टदशे सगे वर्णितम्‌. कलशस्य केचन श्छोकाः सुभाषितावटीमष्येऽपि चन्ति. कलशराज्यसमयस्तु १०८० मितात्लिससंवत्वरादारभ्य १०८८ पर्यन्तमासीत्‌. अद्येव कलरास् सूनुषदेवो बभूव, यतप्रश स्तिरूपो रजेन्दरकणपूरप्रन्ः.

सुवृत्ततिरुकम्‌ ।

साकाराधेविंसगौन्तैः सर्वपादेः सविभ्रमा । खागता खागता भाति कविकर्म विलासिनी ॥ १५ ॥ यथा मम-- न्यावरुन्ति तरला जलधाराः पान्थसंगमधृतेः परिहारः । परान्तरलनिभविधुदुदाराः प्रादरषः प्रथुपयोधरहाराः ॥' न तु यथा ममैव -- “अम्बरेऽम्बुभररुम्बिपयोदे मत्तवर्दिरुचिरेऽद्विनितम्बे । पुष्पधामनि कदम्बकदम्बे का गतिः पथिक कारुविरम्बे ॥' दुतताललयैरेन व्यक्तं रुकषाकषरेः पदैः । परनर्वयति यचित्तं तत्तोटकममीप्सितम्‌ ॥ १६ ॥ यथा मम-- भदघूर्णितरोचनषट्चरणं धनरागमनङ्गकराभरणम्‌ । कमल्चयुति सुग्धवधूवदनं सुकृती पिबतीह सुधासदनम्‌ ॥' अमलः पादिवच्छद नदर । स्वेपादेविस्गान्तेव्चखं याल्यनधेताम्‌ ॥ १७॥ यथा भह्वाणख-- “जयन्ति बाणासुरमैलिकालिता दश्षाखनचूडामणिचक्रुभ्बिनः। सुराखराधीश्च शिखान्तश्चायिनस्तमरिछद छ्यम्बकपादपां सवः ॥” चिपरीतं यथायेव-- नमामि भर्वोश्वरणाग्बुजद्रयं सदोखरैमोंखरिभि; छ्ृतार्यनम्‌ । समस्तसामन्तकिरीटनेदिकाविरङ्पीटोदुठितारूणाङ्गलि ॥ प्रारम्भे इ तविन्थासं पयेन्तेषु विलम्बितम्‌ । विच्छित्या सवैपादानां माति दु तविरम्वितम्‌ ॥ १८ ॥ यथा मम-- कमरूपहववारिकणोपरम किमिव पासि सदा निधनं घनम्‌ | कठमकणेचलाञ्चर्चञ्चरं सिरतराणि यश्ांपि न जीवितम्‌ ॥!

२९

० काव्यमाख ।

तहीन विरुम्बितं यथा मम-- “निपततां अमतां विनिमजतां परविश्चतां परिवारशतैरषः । तवुभतां भव एव भवार्णवे भयमये भगवानवरम्बनम्‌ ॥' आकारमन्धरैः परायः पादे एदेऽशरेखिभिः । शेषा ्ैततरेः ्रहषोय प्रहाषिणी ॥ १९ ॥ यथा श्रीहषदेवख-- ुर्वारां कुसुमशरग्यथां षहन्त्या कामिन्या यदभिहितं परः सखीनाम्‌ । तद्भूयः रिदुश्चकसािकाभिरुक्तं धन्यानां श्रवणयथातिथित्वमेति ॥' विपरीतं यथा मम-- “संकोचव्यतिकरबद्धमीतिरुरेर्नियीदवि्रमरभैरः सरोरुदेभ्यः । आरन्धः क्षणमिव संध्यया जगल्यासुपत्यै घनतिमिरस्य बीजवापः ॥' वसन्ततिरकसखग्रे साकार प्रथमाक्षरे । ओजसा जायते कान्तिः सविगसयिलासिनी ॥ २० ॥ यथा बिद्याधिपत्यपरनान्नो रलकरसखय~-

कृण्टश्चिर्दं -वलयस्तबकाभिराम- दामानुकारिविकरच्छविकालकूटाम्‌ । बिभ्रत्युखानि दिरतादुपहारपीत- धूपोत्थधूममकिनामिव धूर्जरिर्वः ॥' आकारेऽपि कते पूर्व बन्पेऽस्पपदरपेश्रङे । वसन्ततिरकं धत्ते निगेन्थि रमणीयताम्‌ ॥ २१ ॥ यथा परिमर्य-- “अच्छासु हय इव बाङ्मृणारिकासु भङ्गो नवाखिव मधुद्धुममञ्ञरीषु । कोऽवन्तिमदेरपरो रसनिर्भरासु पृथ्वीपतिः सुकविसूक्तिषु बद्धभावः ॥१

सुवृत्ततिर्कम्‌ ।

विसगेदीनपयेन्ता मानी न विराजते । चमरी छिन्रपुर्छेव वह्टीवाट्नपह्वा ॥ २२ ॥ यथा भट्रवषटटख-- धवरमिह रवितपिः किं न शीर्णीति गुल्मे किमु दवदहमैवा सरवैदाहं न दग्धा । यदहृदयजनैयेैन्तपणीनमिकञ- रितरफुसुममध्ये मारूति प्रोम्मितासि ॥' संपूणी सा यथा काण्दिसख-- अथ स॒ लक्तियोषिद्भूरुताचारुख्ग रतिवख्यपदाङ्के चापमासज्य कण्टे । सहचरमधुदसन्यस्चूताङ्कराखः शतमखमुपतये प्राज्ञलिः पुष्पकेतुः ॥' द्वितीयार्थे समस्ताभ्यां पादाभ्यां मालिनी षरा । प्रथमार्धं समस्ताभ्यां पादाभ्यामचरा मता ॥ २२३॥ द्वितीयार्धे समसपादा यथा गन्दिनिकसखय-- “करतरक्तिबन्धं कश्चुकं कुवैतीनां म्रतिफल्तिमिदानीं दैपमाताम्रमर्विः । सनतरपरिणाहे भामिनीनां भविष्य- नखपदलिपिटीखासूत्रपातं करोति ॥' प्रथमाँ समस्तपादा यथा राजदरोखरसय-- “इह हि नववसन्ते मञ्ञरीयुज्ञरेणु- च्छुरणधवर्देहया बद्धहेरं सरन्ति । तररमकिसिमूहा हारिहुंकारकण्ठा बहुरुपरिमखटीघुन्दरं सिन्दुवारम्‌ ॥ अज्ञोऽप्यरक्षयं मारिन्यां वीणायामिव विखरम्‌ ।

ुलैवोदेगमायाति वाचा वकु न वेति तम्‌ ॥ २४ ॥

४१

४२ कान्यमाला ।

यथा भटेन्दुरानय-- “रहसि हतदुकूखा शीता तैरदीपे त्वदुपगतसमृदधेः प्रेयसी श्रोत्रियस्य । विकिरति परवासिर्हन्ति कणीवतंसैः शमयति मणिदीपं पाणिपूत्कानिदेन ॥ गुररष्वादिनियमादविभर्ेऽपि लक्षणात्‌ । दोषस्त्वदुपगेलयत्र ओोत्रग्राद्चोऽत्ि विखरः ॥ २५ } प्रथमं दचक्षररेदेस्ततसिचतुराषरैः । पचारे पर्यन्ते नक्षेटं थाति चरताम्‌ ॥ २६॥ यथा वीरंदेवस्य-- तव रतपत्रपत्रमृदुताभ्नतक्श्चरण- श्वरुकरहंसनूपुरवरध्वनिना मुखरः । महिषमहासुरस्य शिरसि प्रसमं निहितः सकठमहीषरेन्द्रगुरुतां कथमम्ब गतः ॥' विपरीतं यथासेव-- 'सरिखिशिखेव धूमनिचिताज्ञनशैरगुया सकपिशपन्नगेव यमुनोन्नतनीर्िखा । महिषमहासुरोपदितभायुरशुकरा बहुरनिरोव भासि सतडिद्रुणमेघयुता ॥' असमासैः पदै मौति पृथ्वी पृथ्वी पएथज्रितैः । समासग्रन्थिभिः सेव याति संकोचखयेताम्‌ ॥ २७ ॥ प्रथक्यदा यथा साहिर्ख-- 'कचग्रहमनुगरहं द्‌ शनखण्डनं मण्डनं इगञ्चनमवश्चनं सुखरसार्षणं तर्पणम्‌ | १, चिस्तसंवत्सरीयेकाद्दायतकसमाप्तौ विद्यमानाद्ुद्रयटंकारटीकाकटुः शेताम्ब- ˆ रनमिसाधुतः प्राचीनोऽयं वीरदेवः. यतो नमिघाधुना “नु तथादि दुर्गाम्‌" (१।९) इयादि खटार्याव्याख्यायाम्‌ "केचिद्वीरदेवादयो नीरुजं प्रापुः इ्युक्तमसखि. च एवायं वीरदेवः. यतोऽत्रापि दुर्णस्ुदिरूपमेवाखय श्लोकद्वयम्‌.

सुवृत्ततिरुकम्‌ ।

नखाईनमतरदनं दढमपीडनं पीडर्न करोति रतिसंगरे मकरकेतनः कामिनाम्‌ ॥' समासवती यथा मम-- 'कृचग्रह समुह्ठसत्कमल्कोषृरपीडाजड- द्विरेफकरुकरूजितानुद्तसीक्छृतारुृताः । जयन्ति सुरतोत्सवग्यतिकरे कुरङ्गीदशां पमोदमदनिर्भरपणयचुम्नबिनो विन्रमाः ॥१ पृथ्वी साकारगम्भीरेरोजःस्जिभिरकषरः । समासग्रन्थियुक्तापि याति प्रसयुत दीधेताम्‌ ॥ २८ ॥ यथा भटनारायणख-- महाप्ररुयमारुतक्चुमितपुष्करावर्तक- प्रचण्डघनगर्जितप्रतिरुतादुकारी सुहु: । रवः श्रवणभैरवः खगितरोद सीकंदरः कुतोऽ समरोदधेरयममूतपूर्वः श्रुतः ॥ सवरातरलविच्छेदेविभाति हरिणी पैः । मन्थरग्रन्थिवद्धेव याति निःस्पन्दसङ्गताम्‌ ॥ २९ ॥ तरर्पदा यथा दीपकस्य - (ततमुधनहरकूरस्ेनोककरां विकारवीं तरति तरसा शौ्योत्सेकात्खसार्थवशाजनः । पुरवरवधूटीटवस्गत्कटाक्षबरकुठे नगरनिकटे पन्थाः पान्थ स्फुटं दुरतिक्रमः ॥' मन्थेरयथा भटन्दुराजस-- 'गुणपरिचयस्तीर्थे वासख्िरोमयपक्षता वपुरतिषृटं दृत्तं सम्यक्सखे तव किं पुनः । सरति सुमते यस्त्वां पातुं दशा बिनिमेषया वडिश विषमं तस्याक्षेपं करोषि सदासुभिः ॥*

४३

%% कान्यमाल ।

त्रिषु पादेषु विश्रान्तविलासैरंङिता पदैः । अन्ते तरङ्गितगतिरिणी हारिणीतराम्‌ ॥ ३० ॥ यथायैव-- (उपपरिसरं गोदाव्यीः परित्यजताध्वगाः सरणिमपरो मार्गसतावद्धवद्धिरवेक्ष्यताम्‌ । इह हि विहितो रक्ताशोकः कयापि हताशया चरणनठिनन्यासोदश्च्वाङ्करकश्चुकः ॥' शिखरिण्याः समारोहात्स्जैवोजसः धितिः । सैव लप्रविसरगान्तेः प्रयात्यलयन्तथु्तिम्‌ ॥ २१ ॥ यथा सुक्ताकणसख-- '्यथा रन्धं व्योन्नश्चरजख्दधूमः खगयंति स्पुखिङ्गानां रूप दधति च यथा कीटमणयः । यथा विदयुज्वारोहछसनपरिपिङ्गाश्च ककुभ स्तथा मन्ये उः पथिक तरुखण्डे सरदवः ॥' विपरीता यथा भट्द्यामरुखय-- “धृतो गण्डामोगे मधुप इव ब्रोऽञ्जविवरे बिरासिन्या सुक्तो बकुरुतरमापुष्पयति यः । विरसो नेत्राणां तरुणसहकारभियसखः स गण्डूषः सीधोः कथमिव शिरः प्राप्ति मधोः ॥' शिखरिण्याः पदैरिछनेः खरूपं परिहीयते । युक्तारुताय। निःघत्रुकतेथुक्ताफरेरिव ॥ ३२ ॥ यथा भटमवमूतेः-- "असारं संसारं परियुषितरलं त्रिभुवनं निरालोकं खोकं मरणशरणं बान्धवजनम्‌ । अदष॑ कंदर्प जननयननिर्माणमफाठं जगजीणौरण्यं कथमसि विधातुं व्यवसितः ॥”

सुदृत्ततिख्कम्‌ ।

छोकेऽसिन्पचमत्कारसरसाखादश्चाछिनि । केवरं शिखरिण्येव खरूपमपहारितम्‌ ॥ ३३ ॥ मन्थराक्रान्तविसन्धेशत॒भिः प्रथमाक्षरेः । मध्यषटऽतिचतुरे मन्दाक्रान्ता विराजते ॥ ३४ ॥ यथा काठिदासस्य- व्रह्मा जनपदमघश्छायया गाहमानः त्रं क्षतरप्रथनपिद्युनं कौरवं तद्धजेथाः । राजन्यानां शित्यरशषतैर्यत्र गाण्डीवधन्वा धारासरिस्स्वमिव कमलान्यभ्यषिश्चन्मुखानि ॥" आदिमध्ये तुल्या यथायेव-- (कथ्ित्कान्ताविरहगुरुणा खाषिकारप्रमत्तः रापेनासतंगमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः । यक्षश्चक्रे जनकतनयाल्लानपुण्योदकेषु िग्धच्छायातरुषु वसतिं रामगिर्याश्रमेषु ॥* साकाराक्षरः पादपर्न्तैः सविसभकेः। शादूलक्रीडितं धत्ते तेजोजीवितमूजितम्‌ ॥ ३५ ॥ यथा म्र्यामल्ख-- 'जाखानं जयकुञ्ञरस् दृषदां सेतुर्विपद्रारिषः पूवौदिः करवारचण्डमहसो ठीलोपधानं श्रियः । सङ्भामामृतसागरपमथनक्रीडाकृतौ मन्दरो राजन्राजति वीरवैरिवनितवेधव्यदसते भुजः ॥' विपरीतं यथा सटडिण्डीरस-- “चित्रं तावदिदं सुरेन्द्रभवनान्मन्दाकिनीपाथसा केनाप्युत्तमतेजसा पतिना क्ष्मामण्डं मण्डितम्‌ । नातश्ित्रतरं निशाकरकलखवण्यदुग्धोदधे

भूमेर्द्धवता विरिच्चिनगरी कीर्तिः छन्यते ॥' ५ द्वि° गु

काव्यमाख ।

विस्नीयसयोत्वेन पदैर्निभनोन्नतैरिव । शादूलक्रीडितं याति पाठे सायासवामिव ।॥ ३६ ॥ यथा सुक्ताकणस्य-- 'टीलाचामरडम्बरो रतिपतेबीलाम्बुदश्रेणयो रागोदण्डरिखण्डिनो सुखविधृद्धूतास्तमो विभ्रमाः । सोगन्ध्योद्धतघावदाकरुरवरन्मत्ताछिमाखाकुरो धम्मिष्ठो हरिणीदृशो विजयते स्षसतो रतिव्यत्यये ॥' विच्छिनपादं पूवं द्वितीयां समासवत्‌ । शादूक्रीडितं भाति विपरीतमतोऽधमगर्‌ ॥ ३७ ॥ पूवे यथा भटरमवमूतेः-- अन्ञानायदि वापिपत्यरभसादसत्यरोक्षं हृता सीतेयं प्रविखच्यतां शठ मरुपपुत्रस दसेऽधुना । नो चेहक्ष्मणसुक्तमार्मणगणच्छेदोच्छल्च्छोणित- च्छत्रच्छन्नदिगन्तमन्तकयपुरं पुत्रैकैतो यास्यसि ॥' विपरीतं यथा रिस्तोः-- शातं वाञ्छसि किं सुधेव धवरब्टीरोदफेनच्छटा- छायाहारिणि वारिणि चुसरितो डण्डीरविस्तारिणि । आत्ते ते कलिकारुकस्मषमषीपक्षालनैकक्षमा कीर्तिः संनिहितैव स्ठमुवनखच्छन्दमन्दाकिनी ॥' आदयन्तयोयणोत्कर्षकान्त्या स्बातिश्ायिनोः । शादी िते धत्ते मध्ये तद्धीरषोन्नतिम्‌ ॥ ३८ ॥ यथा काल्दिान्रख- “गाहन्तां महिषा निपानसलिङं शरकैुहुसाडितं छायाबद्धकदम्बकं मृगकुरु रोमन्थमभ्यस्यतु । विस्न्धैः क्रियतां वराहपतिमिरैसाक्षतिः पल्वले विश्रान्ति कमतामिदं च शिथिरुज्याबन्धमसद्धनुः ॥

४,

सुवृ्ततिरुकम्‌ । ४७

आचन्ताकारविरहात्पर्थन्ते चाविसमेतः | शादैलकरीडितं खख रूपं नैवोपरभ्यते ॥ ३९ ॥ यथा श्रीयशोवर्मणः-- ध्यत्त्व्नत्रसमानकाम्ति सरिठि मरं तदिन्दीवरं मेधैरन्तरितः प्रिये तव युखच्छायानुकारी शरी । येऽपि त्वद्रमनानुकारिगतयस्ञ राजर्द॑सा गता- स्त्वत्सादरयविनोदमात्रमपि मे दैवेन न क्षम्यते ॥” सु्माररसखात्र रक्षये त्तुद्रतम्‌ । वाक्पाकेनैव गङितं कविना नीतमस्पताम्‌ ॥ ४० ॥ ¢ आकारगुरयुक्तादिपयन्वान्त विसष्भिणी । असंस्यृतविरामा च राजते सग्धरातराम्‌ ॥ ४१ ॥ यथा राजरोखरसय-- (ताम्बूलीनद्धमुग्धक्रमुकतररूताप्रसरे सानुगाभिः पायं पायं कृखयीकृतकद किदं नारिकेटीफलम्भः । सेव्यन्तां व्योमयात्राश्रमजल्जयिनः सेन्यसीमन्तिनीभि- दौदयहव्यूहकेठीकक्तिकुहकुहारावकान्ता वनान्ताः ॥' विपरीतं यथा चक्रख- 'सत्यं पाताल्कुक्षिभरि चिरविरुसदिकरि प्रीणिताभरं शरीगर्मश्वभमभरंलिहिरदरि हरिखानमप्येव चित्‌ । कल्पान्ते व्याप्तविश्वं परिरटति सरिन्नाथ पाथस्त्वदीयं किं त्वेतत्छुम्भयोनेः कर्‌कुहरदरीपूरमाचामतोऽमूत्‌ ॥' आयन्ताकारविरदाद्वन्धदोषः स्फुटोऽपि यः । अपिदुैविंसगीन्तेः सग्धरायां समीहते ॥ ४२ ॥

१. भवभूतिवाक्पतिराजादीनां प्रभुः खयं च रामाभ्युदयादिनाटकानां केतौ कान्य- कुन्जमहीपारोऽयं यशोवमी. "कविवीौक्पतिराजश्रीभवभूलयादिसेवितः । जितो ययौ यदौ- वमौ तद्ुणस्तुतिबन्दिताम्‌ ॥” इति राजतरङ्गिणी (४।१४५). स च यशोवमौ लिख~ संवत्सरीयसप्तमशतकस्योत्तराधं आसीत्‌.

८ कान्विमाखा ।

यथा मम 'शोर्यश्रीकेरपाशः करिदरुनमिन्मोक्तिकव्यक्तपुष्पः क्षोणीरक्षाभुजंगः कुरुशिखरिठठत्कीर्विनिमोंकपट्ः । राचुत्रातप्रतापप्रख्यजर्यरस्फारघाराकरारः परीमे रक्ष्मीकराक्षः कुवलयनिजयी यस पाणो कृषाणः ॥' एवशरेशङेशेन इत्तानां दितः कमः । अनयैव दिशा सर्व ज्ञेयं तश्ञेयथोचितम्‌ ॥ ४२ ॥ मन्दाक्रान्ता भवेन्मध्ये शारिनी पूरिताक्षरा | उपेन्द्रनने वंशं पयन्तेकाशक्षराधिकम्‌ ॥ ४४ ॥ इत्यादि दर्िंतं नेह खतःसिद्धो चयं क्रमः । न वेत्ति तदषृत्तज्ञस्तञ्ज्ञसय कोपयुञ्यते ॥ ४५ ॥ इति परिचितनानारूपवाणीयुणानां विदित्तविषिधदोपोदेशरेशान्वराणाम्‌ । इदमतिशयमेड तच्चा विचार - रमिहितममिगम्यं योगितुल्याश्चयानाम्‌ ॥ ४६ ॥

इति श्रीप्रकारोन्द्रात्मजव्यासद्रासापरनामश्रक्षेमेन््रविरचिते सुग्रत्ततिकके गुणदोषदशेनं नाम द्वितीयो बिन्यासः ।

तृतीयो विन्यासः ।

मरबन्धः सुतरां माति यथाखानं विवेचऱः (निवेितेः) । निदोपिगेणसंयुक्तैः सुध्तेमोक्तिकेखि ५ १॥

शासं काव्यं शाल्काग्यं काव्यश्चास्लं च भेदतः । चतुष््रकारः प्रषरः सतां सारखतो पतः ॥ २ ॥

ओाल्ञं काव्यविदः प्राहुः सर्वकाव्याङ्गलक्षणम्‌ ।

कव्यं विरिष्टश्ब्दार्थसादियसदठंङृति ॥ ३ ॥

सुवृत्ततिरुकम्‌ । ४९.

शाखकाव्यं चतुर्वगेप्रायं सर्वोपदेशङ्त्‌ । भटिभोम॑ककाव्यादि काव्यसास्ं प्रचक्षते ॥ ४ ॥ तत्र केवलशासरेऽपि केचित्काय्यं प्रयुञ्जते । तिक्तोषधरसोद्वेगे गुडङेशमिवोपरि ॥ ५॥

यथा वैके वागभरस्--

ध्रघु मुखमिव सोत्यरं प्रियायाः करूरसना परिवादिनी प्रियेव ।

कुसुमचयमनोहरा च शय्या किसर्यिनी रतिकेव पुष्पिताम्रा ॥ शासं कुयात्यतेन प्रसननार्थमनुष्टुमा । येन सर्वोपकाराय याति सुस्पष्टसेतुताम्‌ ॥ ६ ॥ काव्ये रसानुसारेण बर्णनालुगुणेन च । दुवीत स्वृत्तानां विनियोगं विभागवित्‌ ॥ ७ ॥ शास्रकाव्येऽतिदीयौणां वृत्तानां न प्रयोजनम्‌ । काव्यशास्ेऽपि इत्तानि रसायत्तानि काव्यवित्‌ ॥ ८ ॥ पुराणग्रतिमिम्बेषु प्रसन्नोपायवत्म॑सु । उपदेश्रथनेषु कुयास्स्वेष्वनुषटुभम्‌ ॥ ९ ॥ नानादत्तविरेषास्तु कवेः शस्तसख शासनात्‌ । यान्ति प्रभोरिवाल्यन्तमयोग्या अपि योग्यताम्‌ ॥ १० ॥ उग्रगोग्रहसङ्कामे तत्कारुसटशतोपमाः । दृष्टास्त एव वैरारेश्त एवाश्वाः किरीटिनः ॥ ११॥ तथाप्यवखासच्शैः साधुशब्दपद थताः ।

` सुद्त्तेरेव शोभन्ते प्रबन्धाः सज्ञना इव ॥ १२॥

१. क्षेमेन्दरछृत एव चतुव्संमहाल्यो म्रन्थः. २. भष्रभौमृतं रावणाङनीय- काव्यं भद्टिकान्यतुल्यं कदमीरदेशभ्रसिद्धम्‌. उदगात्कटठकालापं प्रयशत्कठकौधुमम्‌! इति रावणाजनीयकाव्यश्छोका्थं काशिकावृतौ “अनुवादे चरणानाम्‌” (२।४।३) एत- तसूरव्याख्यान उदाहृतम्‌ , तस्मात्कारिकाडत्तिकुः प्राचीनो भ्टमौमकः. सिद्धान्त- कमु्यामपि दनद्रसमासभ्रकरणे पूरवोक्तसू्रन्याल्यान एवोदाहृतं पूतं श्लोकाधम्‌.

५५ काव्यमाख ।

वृत्तरलायली कामादखाने विनिवेरिता । केथयदयज्ञतामेव मेखले गरे कृता ॥ १२ ॥ नहि नाम नवोन्मेष्डिचायाथारुचक्चुषः । चिरव्यक्तखराचारे जराजीर्णंकवे रुचिः ॥ १४॥ तसादत्र थथाखाने विनियोगाय संगतिः । उदाहरणदिद्धा्रेदंशितामिमता सताम्‌ ॥ १५ ॥ आरम्भे सथेवन्धल्य केथाविस्तरसंग्रहे । शमोपदेशघततान्ते सन्तः दंसन्लयुष्टुभम्‌ ॥ १६ ॥ आरम्भे यथा मरमेण्टखय- 'आसीदैत्यो हयग्रीवः खुच्छेरमघु यख ताः । प्रथयन्ति बरं बाहोः सितच्छन्रसिताः धियः ॥' कथाप्रसङ्गे यथामिनन्दलय-- (तस्यां निजमुजोचोगविजितारातिमण्डरः । आखण्डक ईव श्रीमान्राजा शूद्रक इत्यमूत्‌ ॥' शमोपदेरो यथा मम- शृथुदाल्कथाकन्थारोमन्थेन कथैव किम्‌ । अन्वेष्टव्यं प्रयतेम तत्वकघै्योरिरन्तरम्‌ ॥ शृङ्धारारम्बनोद्एरनाएयिकारूपवर्णनम्‌ । बरसन्तादि तदङ्गं च सच्छायञुपजातिभिः ॥ १७॥ रूपवणेनं बथा काल्दरासख- भष्येन सा वेदिविरुममध्या वचित्रियं रारे मार बाख । आरोहणा‡ नवयौवनेन कामस सोपानमिव प्रयुक्तम्‌ ॥' वसन्तवणेनं यथासैव-- श्वालेन्दुवक्राप्यविकासमाबाहयुः पलाश्चान्यतिरोहितानि । सचो वसन्तेन समागतानां नखक्षतासीव वनखटीनाम्‌ ॥

१. कादम्बरीक्थासारकत वृत्तिकारापरनाश्नो जयन्तम सूनुरभिनन्द्कविः लिस्वसं ष. करमीरदे्े वत्सरीयसपमशतकषमाप्तौ बभूव. रामचरिताखूयकाव्यस् कतो इ शतनन्दसूनुः कश्िदन्योऽभिनन्दः.

सुवृत्ततिरकम्‌ । १५१

रथोद्धता विमावेषु भव्या चन्द्रोदयादिषु । ` षङ्कण्यभ्रगुणा नीतिर्वश्षखन विराजते ॥ १८ ॥

चन्द्रोदये यथायेव--

“अङ्कुलीभिरिव केशसंचयं संनियम्य तिमिरं मरीचिभिः । कुब्मठीङ्ृतसरोजरोचनं चुम्बतीव रजनीमुखं शशी ॥'

नीतियेथा रारवेः--

श्रियः कुरूणामधिपस्य पाछिनीं प्रजासु वृत्तिं यमयुङ्क वेदितुम्‌ ।

स वर्णिलिङ्गी विदितः समाययौ युधिष्ठिरं द्वैतवने वनेचरः ॥'

वन्ततिरकरं भाति संकरे वीररौद्रयोः । ुयात्सगेख पन्ते माङिनीं दुततार्वत्‌ ॥ १९ ॥ वीररेद्रयोर्यथा रलाकरख-- शम्भाविकासितमुखं नखदर्पणान्त- राविष्डतप्रतिुखं गुरुरोषगरभम्‌ । रूपं पुनातु जनितारिचमूविमर्च- मुद्तदेत्यवधनिर्वहणं हरेर्वः ॥' सगन्ते यथा काठिदासख-- “अवचितबलिपुष्पा वेदिसंमागैदक्षा नियमविधिजखनां बर्हिषां चोपनेत्री । गिरिश्सुपचचार प्रलयं सा सुकेशी नियमितपरिखेदा तच्छिरश्न्द्रपादेः ॥'

१. अद्यापि भारविकवैः समयो न निशितः, परेतु ३५३५ मितकषिवर्षेषु गतेषु ५५६ मिते च दाककारे, अ्थीत्‌ ६३४ मिते सिस्त वत्सरे, समुत्कीर्ये करस्िशित्पा- पाणठेखे “येनायोजि नवेऽद्मस्थिरमर्थविधो विवेफिना जिनवेरम । स विजयतां रति- कीर्तिः कविताध्रितकालिदासमभारनिकीर्तिः ॥ इयमायीगीविरैर्तते. तस्मात्सप्तमशतक- भ्रारम्भेऽपि कालिदास्भारवी परसिद्धावास्ताम्‌. स च पाषाणङेखः भ्वी इण्डियन्‌ आष्टिकेरीःनामकपुस्तकसख पश्वमे भागे सप्ततिमिते धष सुद्धितोऽखि. तन्नैव तद्विसतसे ग्रह्टन्यः.

प्र्‌ कन्थिमाख ।

उपपन्नपरिच्छेदकठे शिखरिणी मता । ओदार्थरचिरोचिलविचारे हरिणी वरा ।॥ २० ॥ उपपन्नपरिच्छेदे यथा भर्वृहरेः-- “भवन्तो वेदान्तपरणिहितषियामत्र गुरवो विचित्रारापानां वयमपि कवीनामनुचराः । तथाप्येवं ्रूमो नहि परहितादुण्यमपरं न चासिन्संसारे कुवख्यदशो रम्यमपरम्‌ ॥ जौदर्येऽप्यसेव- “विपुरुह्दयेरन्येः कैश्चिज्नगस्ननितं पुरा विधृतमपरैर्दत्तं चान्येरविजित्य तृणं यथा । इह हि सुवनान्यन्ये षीराश्चतुरदशा सुज्ञते कतिपयपुरखाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः ॥" साक्षेपक्रोधपिकारे परं पथ्वी भरक्षमा । ्रात्रटप्रवासव्यसने मन्दाक्रान्ता विराजते ॥ २१॥ साक्षेपे यथा यश्चोवर्मणः-- (स यस दराकंधरं कृतवतोऽपि कक्षान्तरे गतः स्फुटमवन्ध्यतामधिपयोधि साध्यो विधिः । तदात्मज इहाङ्गदः परहित एष सैमित्रिणा क स क स दञ्चाननो ननु निवेद्यतां राक्षसः ॥* प्ररटप्रवासे यथा कालिदाससख-- (तसिन्नद्रौ कतिचिदबरायिषयुक्तः स कामी नीला मासान्कनकवख्यञ्रंशरिक्तपकोष्टः । आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्िष्टसान वप्रकरीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददश ॥

शोयरतवे वृषादीनां शादूरक्रीडितं मतम्‌ । सावेगपवनादीनां वर्णने सम्धरा मता ॥ २२॥

सुदृत्ततिरुकम्‌ । ५५द्‌

रोयसवे यथा श्रीचक्रख-- निं नौभिरिभा न यान्ति इतिमिस्तायौः कियन्तो हया- सल्नानुद्रयसेन देव पयसा सैन्यं सयुत्तार्यताम्‌ । नो चेद्धज्गभयहुतारिवनितानेत्रपणारीटट- हाष्पाम्भः्ुवपूरितोमयतरी द्राग्बस्खतीरावती ॥' सावेगपवने यथा मम पवनपश्चािकायाम्‌-- प्रङ्च्छङ्खामिषातस्पुर्दसिलचलच्छुक्तिनिर्मक्तमुक्ता- सुक्तग्यक्ताट्रहासाः सरवरपसकष्ट्रीपसंचारचाराः । सर्तकर्पूरपूरमवणकरचिता दिग्बधूकरणपूरा धावन्त्याध्मातविश्वा रतविधुतवधूबन्धवो गन्धवाहाः ॥' दोधकतोरकनङकटणुक्तं युक्तकमेष विराजति धक्तम्‌ । निर्विषयस्तु रसादिषु तेषां निनियमशथ सदा विनियोगः ॥ २२॥ शेषाणामप्यनुक्तानां वृत्तानां विषयं चिना 1 व्रैचित्यमात्रपात्राणां विनियोगो न दर्दितः ॥ २४॥ इत्येष वश्यवचसां सर्धवृत्प्रसङ्गिनाम्‌ । उक्तो विभागः सद्रुत्तविनिवेशे विशेषवान्‌ ॥ २५॥ एकसिननेव यैत कृतो दिषु वा भ्रमः। न नाम विनियोगाहौस्ते दरिद्रा शबोत्सवे ॥ २६ ॥ वृत्ते यख मवेयसिन्नभ्यासेन प्रगद्भता । ख तेनैव विशेषेण खसंदर्म ्रदशेयेत्‌ ॥ २७ ॥ एकवृत्तादरः प्रायः पूर्वेषामपि दश्यते । तत्रैवातिचमत्कारादन्यत्रारब्यपूरणात्‌ ।॥ २८ ॥ अनुष्टप्सततासक्ता साभिनन्दसख नन्दिनी । विद्याधरसख वदने गुरिकेव प्रभावभूः ॥ २९ ॥ स्पृहणीयत्व चरितं पाणिनेरुपजातिभिः । चमत्करिकसाराभिरुधानसखेव जातिभिः ॥ २३० ॥ १, पाताक्विजये काय्य.

कान्यमाख ।

वृत्तच्छन्रश्य सा कापि वंश्चखयसख विचित्रता ।

प्रतिमा भारवेर्येन सच्छापेनाधिकीडरता ॥ ३१ ॥

वसन्ततिटकारूढा वागष्धी गादसङ्धिनी ।

रल्लाकरसोत्करिका चकार्त्याननकानने ॥ ३२ ॥

भवभूतेः शिखरिणी गिरभेरतरङ्गिणी ।

रुचिरा थनसंदभे या मयुरीष सूति ॥ ३३ ॥

सुचक्षा काङिदासख मन्दाक्रान्वा प्रवर्ति ।

सदश्वदमकसेव कामभ्बोजतुरगाङ्ना ॥ ३४ ॥

शादृलक्रीडितैरेव प्रख्यातो राजशेखरः

शिखरीव परं वक्रः सो्धेखेरुचरोखरः ॥ २५ ॥

इयेवं एर्थकवयः सवैशृत्तकरा अपि ।

अखिन्दार श्वेकसिन्धरायेमाभ्यधिकादरः ॥ २६ ॥

सुवणाहेप्रबन्धेषु यथाखथाननिवेशिनामू्‌ ।

रल्लानाभिव वृत्तानां भवत्यभ्यधिका सुचिः ॥ ३७ ॥ तसाद्यथा्यं बिनियोगमागेः प्रदरितो वृत्तमिवेशनेषु । तथैव कार्यः कविभिः कृतजञैरपरथषाचां नियमस्ठ॒ मायम्‌ ॥ ३८। इत्याररक्षोः प्रथमोपयुक्ते प्रशृत्तवाचशथ पिवेककारि । महाक्वेरप्यतिख्प्मतसखविचारहर्षप्रदमेतदुक्तम्‌ ॥ ३९ ॥

इत्योचित्यप्रयुररचनाविश्वुतशव्यव्त्त-

=क्तिः शक्तिग्रदुतवचतां दिता संग्रहेण । ्खेन्द्रेण प्रणयिनिपदां दतुराथयकते- भूशचदैरैषननयिनोऽनन्तरानख राज्ये ॥ ४० ॥

इति भ्ीभकरासेन््रात्मजव्यासदासापरनामशरक्षमेनदमिरचिवे सुद्रत्तविल्के गरृत्तनिनियोगो नाम व्रतीयो विन्यासः ।

करुणारुहरिः । ॥२।१

प॑ण्डितराजभ्रीजगन्नाथविरचिता केरुणाखदरिः । | विषीदता नाथ विषानरोपमे विषादमूमौ भवसागरे विभो । प्रं प्रतीकारर्मपदयताघुना मयायमात्मा मवते निवेदितः ॥ १ ॥ भवानट्ज्वारविषप्तचेतनः शरण्य तेऽद्धि शरणं भयादयाम्‌ ।

विभाष्य भूयोऽपि दयाञुधाख्बुधे विधेहि मे नाथ यथा ययेच्छसि ॥ २॥ विहाय संसारमहामरूथलीमरीकदेहा दिमिरुन्मरी चिकाम्‌ ।

मनोमृगो मे करुणाम्रताम्बुधे विगादुमीश् त्वयि गादमीहते ॥ ३ ॥ त्वद ्धिफुछाम्बुजमध्यनिगरन्मरन्दनिःखन्दनितान्तरम्परः । मनोमिलिन्दो मम सुक्तचापरुस्त्वदन्यमीर्शान्‌ तरणाय मन्यते ॥ 9 ॥ जगत्रयत्राणनिधौ शरतत्रतं तवाद्धिराजीवमपासख ये जनाः । शरण्यमन्यन्मृगयन्ति यान्ति ते नितान्तमीश्ान कतान्तदेहठीम्‌ ॥ ५ ॥ रमासुखाम्भोजयिकासनक्षमो जगत्रयोद्धोध विधानदीक्षितः ।

कदा मदज्ञानविमावरीं हरे हरिष्यति व्वन्नयनारुणोदयः ॥ ६ ॥ इराघुरखान्तचकोरचुम्विता समससंतापचयापनोदिनी ।

महानिश्चीये मम मानसे कदा स्फुरिष्यति सन्मुखचन्द्रचन्द्िका ॥ ७ ॥

१. श्रीजगक्नाथपण्डितेन पण्डितराजपदवी दिष्टीप्रमोः शादजहांतः अरततिति तरत- “आसफविलास'नामक्रन्थोपोद्धाततोऽवगम्यते । यथा--'भथ सक्रलल्ोकनिस्तारविस्ता- रितमद्योपकारपरम्पराघीनमानसेन, प्रतिदिनमुथदनवयगयपदयादयनेकूविदयावियोतितान्तः- करणेः कविभिरुपास्यमानेन, छतयुगीतकलिकारेन, ऊमवितृणजाल्समाच्छादित- वेदवनमागैविखोकनाय समुदीपितखुतकद्हनज्वाखाजाठेन, मूर्तिमतेव ननव्वाबासफखन- मनःप्रखदेन, द्विजकुखसेवाहेवाकिवाद्यनःकायेन, माधुरकुल्सयुदरन्दुना, रायसुकुन्देना- दिष्टेन, घा्वेभोमश्रीशादजदां भघादाधिगतपण्डितराजपद्वी विराजितेन, तेल्गकुखावतंवेन, पण्डितजगन्नाथेनास्रफविलासाख्येयमार्यायिका निरमीयत । सेयमुप्रहेण सद्ृदयाना. मनुदिनयुद्ठासिता भवतात्‌”, जगदाभरणद्रन्ये पण्डितराजेन वर्णितो दाराशादोऽखेव शादजहांमहीपतेज्य्टः सूनुरासीत्‌". २. केषुचित्पुस्तकेघ्रु "विष्णुलरिः' इदस्य अन्धस्य नाम वर्तेते. ३. णहरेः इति षाठः. ४. (अपास्ताः इति पाठः. ५. तन्नाथ इति पाठः. ६. शं न" इति पाठः. ७. श्युरंधरम्‌ः इति पठः, ८. सुनीन््रचित्त- कचकोरजी विका इति पाठः, ९, नखः इति पाटः.

५६ कान्यमाख ।

सुयौवनापाण्डुरगण्डमण्डरप्रतिस्छुरकुण्डरुताण्डवाद्भुतम्‌ । गदाग्रज सन्मुखफुलपङ्कजं कदा मदक्ष्णोरतिथीमविष्यति ॥ ८ ॥ सुरापगाुङ्गतरङ्चाङ्तिां सुरासुरानीकरलाटलाक्िताम्‌ । कदा दधे देव दथा्रतोदधे भवत्यदाम्भोरुहधूकिधोरणीम्‌ ॥ ९ ॥ अ्हाजवारिछन्नविवेकरदमयो मदोद्धता देव मदक्षवाजिनः ¦ हेरे समासा तवाद्धिमन्दुरामपास्तवेगा दधतां सुशीरताम्‌ ॥ १० ॥ पुरातनानां वचसामगोचरं महेशितारं पुरुषोत्तमं पतिम्‌ । अपास तं तवां निरपत्रपा सती रैती मतिर्मे कथमन्यमे्यति ॥ ११ ॥ ने जाग्रता ख्रगतेन वा मया समीहितं ते करुणाख्वाहते । गिरं मदीयां यदि वेत्सि तास्तिकीं तदा जगन्नायक मामुरीकुर ॥ १२ ॥ जयि दीनतरं दयानिधे दुरवखं सकरेः समुञद्ितम्‌ । अधुनापि नँ मां निभार्यन्मजसे हा कथमदमचित्तताम्‌ ॥ १२ ॥ सुमहन्ति जगन्ति बिभ्रतस्तव यो नाविरभूल्मनागपि । स कर्थं पैरमाप्त देहिनां परमाणोर्मम शरणे श्रमः ॥ १४ ॥ नितरां विनयेन प्रच्छते सुविचार्योिरमत्र यच्छ मे । करितो गिरितोऽप्यहं गुरुस्स्वरितो रद्धरसे यद्यय माम्‌ ॥ १५॥ न धनं न च राज्यसंपदं नहि विद्यामिदमेकमसर्थये । मयि पहि मनागपि प्रमो करुणाभङ्गितरङ्गितां दयम्‌ ॥ १६ ॥ अयमत्यधमोऽपि निरणो दयनीयो भवता दयानिधे । वमतां फणिनां विषानरं किमु नानन्दयिता हि चन्दनः ॥ १७ ॥ क्ुधितस्य नहि त्रपासि मे प्रतिरथ्यं परतिग्रहतः कणान्‌ ] अकलङ्क यशस्करं न ते भवदीयोऽपि यद्न्यग्च्छति ॥ १८ ॥

१. “मनोजवाः” इति पाठः. २. "अलम्‌" इति पाठः. ३. (सरखती मे इति पाठः. ४. “न जाग्रति खप्रदशान्तरेऽपि वा परं विजने तव पादपङ्कजात्‌ । इति स सद यदि भाषित्तं मया क(त)दा जयन्नायक मासुरीङ्ृर ॥* इति पाठः. ५. “इतिः इति पाठः. ६. 'अनिभाल्यन्निमम्‌ः इति पाठः. ७, 'परमात्मदेहिनः इति पाटः. ८. दुथणो मदनीयः' इति पाठः. ९. “नानन्दयतीह” इति पाठः.

करूणार्हरिः । ५५७

नितरां नरकेऽपि सीदतः किमु हीनं गछितत्रपसख मे ।

मगबन्कुर्‌ सुष्ष्ममीक्षणं परतस्तां जनता करिमाख्पेत्‌ ॥ १९ ॥ नरके निजकर्मकल्पिता भजतो मे महतीरपि व्यथाः । इदमेकमसद्यमीक्षका यदनाथं निगदन्ति मां विभो ॥ २० ॥ शगदन्तिसुखान्मया सह प्रतिरुद्धान्भवजाख्बन्धने ।

तव मामपहाय मुश्चतः करुणा किं न भिनत्ति मानसम्‌ ॥ २१ ॥ निरुपाधिजनार्तिहारिणं भगरव॑स्त्वामवैगत्य तत्वतः । कृतपुण्यचयावहेरनं कथमजेक्षण माुपेक्षसे ॥ २२ ॥

सततं निगमेषु श्रुण्वता वरद त्वां पतितानुपावनम्‌ ।

पुरु पापमुपास्यतेऽनिशचं खयि विश्वासधिया सया विभो ॥ २३ ॥ सुतं न कृतं पुरा कदाप्यथ सवै कृतमेव दुष्डृतम्‌ ।

अधुना गकितिहिया मया भगवंस्त्वां प्रति किं निगवताम्‌ ॥ २४ ॥ मदकामविमोहमस्सरा रिपवस्त्वद्पुर एव विह्वलम्‌ । शृतशाङ्गगदारिनन्दक प्रतिकर्षन्ति कथं न ई$न्नसे ॥ २५॥ अयि ग्सखे गतः शिश्युः पथिकेनापि निवार्यते जवात्‌ । जनकेन पतन्भवार्णैवे न निवार्यो भवता कथं विभो ॥ २६ ॥ सुङ्ृतप्रिय भान्यथास्तु ते सुकृतिभ्यः सुंखदस्य सुपथा ।

अपि पापमविभ्रतस्तु मां तव विश्वभरनाम दुरुभम्‌ ॥ २७ ॥ वचनैः पुरषैरिह प्रभो यदि रोषं समुपागतोऽसि मे ।

मुखरं कृतकोरिकल्मषं करुणान्धे जगतोऽपसारय ॥ २८ ॥

यदि वीक्ष्य ददासि मल्छतिं न मयेव प्रतिगृ्यते तदा ।

अथ चेननिजमाशयं प्रमो परितुष्टः शिरसा वहामि तत्‌ ॥ २९ ॥ पतितोऽप्यतिदु्तोऽपि सन्नकृतज्ञो निखिरागसां पद्म्‌ ।

भवदीय इतीरयंस्त्वया दयनीयसैप॑यैव केवलम्‌ ॥ ३० ॥

१. नमः इति पाठः. २. (भवबुद्यः इवि पाठः. ३. पुण्यरस” इति पाठः. ४. शुध्यसे" इति पाटः. ५. “अपिः इति पाटः, ६. (इखयथास्तरु" इति पाठः. ५. “सुख- दश्च" इति 4 ८. न्तद परितुष्यन' इति पाठः, ९. ^त्वपनीय' इति भीटः,

६ ० गु०

५८ काव्यमाख |

सुक्ृतप्रकृतौ जने त्वया कृतया किं कृषया कृपानिषे ।

यदि माहि सा विधीयते तव कीर्तिर्वंद कीदशी तदा ॥ ३१॥ अयि रैरवराङछितिः चिः प्रतिबुद्धो जनकेन ताञ्यते ।

न दापि च लाछितस्त्वया किम ताड्यो भगवन्कुकर्मभिः ॥ ३२ ॥ , अहमेव हि दोषदूषितो भगवंस्तां सञखपरमे सधा ।

रमणी विरहञ्बरज्वलन्नरतांशं कुमतिर्विनिन्दति ॥ २३ ॥ करुणाकर दुदैशाकुरं पतितारुम्बन पापपञ्जरम्‌ ।

अमृताग्बुनिषे महाज्वरं नहि जद्या जगदीश जातु माम्‌ ॥ ३४ ॥ कंटुजल्पनमस्पकख मे नहि ते करपयतु कुषं विभो । कुपितातुरबारुमाितं कितं गृहन्ति मनाब्बहाशयाः ॥ ३५ ॥ भुजगाहितकल्पितध्वजं स्फुरदाशासुजगाकिये्ितम्‌ । जटिरुन्वरकुञ्चराङ्कश ज्वरजुष्टं न जहीहि जातु माम्‌ ॥ ३६ ॥ मै वदामि न दुष्डृतं मया कृतमिदयुक्तिमिमां ठु मे शुणु ।

मम मीतिमनीनद्द्विभो पतितोद्धारक नाम तावकम्‌ ॥ ३७ ॥ अपि शर्वपितामहादिभिर्भजनीयः पुरुषोत्तमो हि यः । तसुपार्भमानेमुद्धतं धिगिमं मां धिमिमां धियं मम ॥ ३८ ॥ अथ सर्वमिदं मयोज्ितं भवतोऽन्यन्नहि किचिदधथैये |

मैम मानसगोचरीमवत्वरविन्दाक्ष तवाद्भुतं वपुः ॥ २३९ ॥ दरिनीरमयादनीतले वरदृन्दानिपिने विलासिनि । = स्य विस्सुरद्विबुषक्ष्मार्हमूरमाश्रितम्‌ ॥ ४० ॥

१. “कदाप्यनु* इति) पाठः. २. (नद्ि" इति पाठः, ३, अयं शोक आर्यमित्रमा- सिकपुखकसुद्वितकश्णाकदयो नासि, ४. “अपिः इति पाटः. ५. "अपि दशय मे दया- निधेः इरचेतोदरणं वपुर्व" इत्युत्तरां पाठमेदः, ६ श्फुटरलमयः इति पाठः. ७, "अतिनीरषुनारुकावकतिभिमणश्चाजि कलायपष्डे" इद्यत्तराधं पाठ्मेदः,

करुणारहरिः । ५९,

शरदिन्दुसहोदराननं दैरदम्भोजपल्यशलोचनम्‌ । अरुणाधरकान्तिदैन्तुरस्फुरदन्तांशुविकासिताम्बरम्‌ ॥ २ ॥ द्रषाण्डुरगण्डमण्डल्प्रतिसर्पकरमनीयकुण्डलम्‌ । मणिमैीक्तिकमञ्चुमञ्ञरीमहनीययुतिरज्ञितश्चुति ॥ ४३ ॥ प्रथुर्वतुरुमैौक्तिकाव ठीसुषमावेद्ितकान्तकंधरम्‌ । दैरिनीरगिियुतिद्वह्या कमरमन्दिरवक्षसाञ्ितम्‌ ॥ ४४ ॥ चरणाजनसावरम्बिनीं मुजागाकारमभुजान्तरागताम्‌ । निबिडाभमिव क्षणप्रमां बृहदुकुहवनामरुस्जम्‌ ॥ ४५ ॥ मणिकङ्कणकान्तिभीसरं दरफुष्छाम्बुजयुन्दरति । ` पतिवोद्धरणे &€ढव्रतं कमनीयं करयोयगं दधत्‌ ॥ ४६ ॥ वँररलमयाङ्भुटीयकावलिशोभामिकिताङ्कुटीगणेः । मुहुराकुछितेन वेणुना वशयरणगृतां मनःशुतीः ॥ ४७ ॥ उदरदयुतिनिन्नगोच्छर्वहरीरूपकरोमराजिकम्‌ । पडपारुिटलासिनीरुसन्नयनाकषैणनाभिनिन्नितम्‌ ॥ ४८ ॥ कनकद्रवगौरमम्बरं दधतोशद्वितयेन सुन्दरम्‌ । उद्यन्मणिनूपुरपभासरणिश्रेणिजयक्जानुकम्‌ ॥ ४९.॥ भररिगीर्णगजेन्द्रगोपने दधता जद्धिकतामरौकिकीम्‌ । त्रिजगन्महनीयमूर्तिना वरजद्वायुगरेन शोभितम्‌ ॥ ५० ॥ कुलिशाङ्कशक्बुसाम्बुजध्वजचक्रा्यभिरामलक्ष्मणा । अरुणारुणकोमरुत्विषा कमनीयेन तलेन राजितम्‌ ॥ ५१ ॥

१. स्फुरत्‌" इति पाठः. २. “दन्पुरम्‌” इति पाठः. ३. श्रविरेषत्‌ इति षाठः. ४, ववर्तितः इति पाटः. ५. 'वुकसीनवम ज्ञरीरजःपटलोष्ठासितवक्षसाः इति पाठः. ६. “चपकरामुशायिनीमिवोद्रद दुत्ुदछ' इति पाठः. ७. “भागलम्‌? इति पाठः. ८. ध्पुर- धरम्‌? इति पाठः. ९* (नवरलमयाद्टीयकम्रतिभापिज्ञरिताइलीगगेः' इदि पाठः. १०. भवार चराचरान्तरम्‌” इति पाठः. ११. “मिल्नयनाकर्षणररिमिभि्तप्‌” इति पाठः. १२. दधद इति पाठः. १३. “अतिजीर्णः इति पाठः, १४, ववारिजष्वे- जाम्बुजचक्राः इति पाठः,

६० ` काव्यमाटा ।

विषिरर्वमुसीमरस्छुरन्य॒कुयेनिन्दमणिप्रमौ कुम्‌ । नखचन्द्रमयूखम्‌च्छितासिरूताप पदयोर्युगं दधत्‌ ॥ ५२ ॥ सरतः सरणौ सतो बहिः खपतो वाल्पतो गृहान्तरे । वपुरीदृशमीकश तावकं हृदयारम्बनमस्तु मे सदा ॥ ५३ ॥ (कुलकम्‌ ) नैवनीरदनीलिमद्युतिर्र्मनीयो निगमेनिरन्तरम्‌ । निरये निपतन्तमाञ्चु मां नयनेनापि सनाथयेद्धिमुः ॥ ५४ ॥ प्रणिपत्य हरे भवन्तमद्धा विनिबद्धाञ्जकिरेकमेव याचे । जनुरस्तु कुठे कृषीवखानामपि गोविन्दपदारविन्दभावः ॥ ५५ ॥ वचा निर्मल्या सुधामधुरया यौ नाथ शिक्षामदा-

स्तां खम्रेऽपि न संसराम्यहमहंभावावरृतो निखपः | इत्यागःशतशालिनं पुनरपि खीयेषु मां निभ्रत-

स्त्वत्तो नाति दयानिधिर्यदुपते मत्तो न मत्तः प्रः ॥ ५६ ॥ पातारं ' ज याहि वा सुरपुरीमारोह मेरोः शिरः

पारावारपरम्परां तर तथाप्याश्चा न शन्ता तव । आधिव्यांधिजरापराहत यदि क्षमं निजं वाञ्छसि

श्रीकृष्णेति रसायने रसय रे शल्यैः किमन्यैः रमैः ॥ ५७ ॥ वन्नं पापमहीभृतां भवगदेद्रेकख सिद्धौषधं

मिथ्याज्ञाननिशाविश्चाकतमसस्िग्ांुबिम्बोदयः । कुरङषेरामहीरहामुरुतरज्वाकाजयरः शिखी

वारं निदतिसद्मनो विजयते कृष्णेति वर्णद्वयम्‌ ॥ ५८ ॥

विदारेविषयारवीवस्यल्मदावानर-

परत्वर।शेखावटीविकठितं मदीयं सनः ।

१. (अमरावरीमुकृोज्निद्र' इति पाठः. २. (आविलम्‌* इति पाठः. ३. भयं च्छक आरयमित्रपुसके नास्ति. ४, ननवनीयः" इति पाठः. ५. “निरयं निरयन्तम्‌” इति पाठः. ६ वाचेयादि छोकचतुष्टयमायय॑मित्रपुस्तके नासि. वाचेदयादिं श्टोकपश्वकं भामिनीव्रिकसेऽप्यसि. ७. भाम्‌” इति पाठः. ८“ र्सस्पृखामि' इवि पाटः. .९. श~ म्येत्‌” इवि पाटः,

अन्योक्तियुक्तार्ता । ६.१

अमन्दमिरूदिन्दिरे निखिर्माधुरीमन्दिरे मुकुन्दमुखचन्दिरे चिरमिदं चकोरायताम्‌ ॥ ५९ ॥ सुरसरोेतलिन्याः पुकिनिमपितिष्ठनयनयो- विघायान्तर्मुद्रामथ सपदि विद्राव्य विषयान्‌ । विधूतान्तध्वौन्तो मधुरमधुरायां चिति कदा निमभः स्यां कस्यां चन नवनभस्याम्बुदरुचि' ॥ ६० ॥ इति पण्डितराजश्रीजगन्नाथतिरचिता करणार्हरिः समाप्ता ।

महाकविश्रीशेविरचिता अन्योक्तिखुक्तालता ।

मानं युञ्च विपच्चि पञ्चमरवन्यकारपारंगमा

मा भूवन्करुकण्ठकण्टकुहरे कुण्टक्रमासते गिरः । प्राप्तः पश्चशरपपश्चशरणं यद्ुङ्गभङ्गीगुर-

वैनधूकमप्रियवान्धवो पैवङ्ितिदयामाधवो माधवः ॥ १ ॥ देडैक्रान्तहरिन्ति कुन्तख्वधूवेणीर्रिन्ति स्फुटं

भिन्दन्नेष तमांसि रोचनयुधाव्छस्तमीवहमः | परयोद्धच्छति हारिकीरतरूणीहारायुकरेः कै

रोकारं कुरु कैरवाकर निजेोन्मेेषु योग्यः क्षणः ॥ २ ॥ सत्यं सन्ति कियन्ति षन्ति न सखे रलानि रलाकरे

संजात स वस्तुतः स्तुतिकथापात्रं परं कौस्तुभः ।

यो जातः सरकेठिखोरुकमखसोष्टासदोःकन्दटी-

ठीखलिङ्गनमाजनं भगवतो वक्षःखटे शङ्िणः ॥ ३ ॥

१, असच्छ्रोकादम्र आयमित्रपुस्तके “इमां वै विष्णुरुहरीं जगन्नायेन निर्मिताम्‌ । यः पठेत्तखय सर्वत्र जायन्ते जयसेपदः ॥' अयं फलश्रुतिश्ोकोऽपि वर्वैवे, भन्यपुस्तकेषु तु न प्रोक्तः. २. मेधराियादुज्वलीङृतचन्द्रः. ३. देकयाकरान्तदिख्ण्डलानि. ४. दया- मवणौनि. ५. आरम्भम्‌. श्रतीचीसिन्धुवीचीव दि्नोकारे सुधाकरम्‌' इति नैषधी-

यकान्य॒म्‌ (२०।२). '्दिरनोकरे दिनप्रारम्मे' इति तदटीकायां मचिनाथनारायणैी. ६. समीचीनानि,

६२ काव्यमाखा ।

पातारं च नभस च ग॑रिमद्वारेण यद्वारिणा

पूरपूरमपूरि यख बहुं कषोरकोराहरः । देवो येन स कच्छपोऽपिं कितः कच्छैऽपि त्याम्मसां

भर्तगोष्पदमात्रपूरण विधौ नो विसयो न खयः ॥ ४ ॥ उतयुलवङुरेरवज्गमुकुडेः रोपाठिकाङुड्ेरे-

नीखाम्भोजकुरेसथा विचकिडेः कान्ते च कान्ते च यत्‌ । तसिन्तोरभधान्नि दाश्चि किमिदं सौगन्धवन्ध्यं मुषा

मध्ये मुग्ध कुघुम्भयम्भसि मवेतरवेष युक्तः कमः ॥ ५ ॥ यसिन्नङ्करितं ङरक्गकटथां भम्णा किमन्यद्ुवं

यत्रास्ते मदनस्य टुप्रमणीमक्रमो विक्रमः । पकं नागरखण्डपलवमिदं जाल्मः फरश्रीदल-

आन््या हन्त न वीक्षितं न कलितं नालादितं नादत्तम्‌ ॥ ६ ॥

केनात्न करकंशकरीरवनान्तराठे बाले बराद्कुरकन्दछि रोपितासि ! यत्रामुयर्मधुरि्टसव कोमलानि नो कुड्मलानि न दलानि च कन्दखानि ॥ ७ ॥

धत्ते कीरवधूरदच्छदसुधामाधु्मुद्ां रसो

येषां सा प्रिपाकसंपदपि च कषोव्रदवद्रौहिणी । तेषां युण्डुककाण्ड पाण्डिमजुषां तसर्वेणां च्वणां

किं मुग्धाः करभा सुधैव विरसा विन्दन्ति निन्दन्ति च ॥ ८॥ मह्ुमाचति यत्रं यत्र मजते भङ्कि बको यत्रस

करश्च: किं च मददुदश्चति सरसन्मुश्च कोऽयं अहः । आस्ते बार्मरारसारसरुसदिङ्कञ्जरं पार्वती-

कणेत्तिसितकाश्चनाजयुकुरं यन्मानसं ते सरः ॥ ९ ॥ श्रीपंकेतनिकेत केतकं कु तवं कु्राडम्बरं

हे नीप सरदीप दीपय तनौ टङ्क नवेरङ्कैरः । १. “उग्भपूरणे,. २. पुण्ड्क इष्ठमेदः.

न्ड

जन्योक्तिमुक्तारुता । ६२

खेहखातपुरंभिकरुन्तरुरुताकान्तिः करोत्यम्बरे

नीरोद्वारगभीरधीररसितप्रारम्भमम्भोषरः ॥ १० ॥ गुर्वीय्॒ीतिरुक तिरुक खीकुर्‌ खाममिख्यां

रूपं रुक्ष्मीनगर तगर -छष्यमुन्मीख्येथाः । भङ्गीमङ्गीकुरु रतिपते्छछि हे चूतवह्ि

पकान्तोऽयं विषमरमणीमानजेत्रः स चैत्रः ॥ ११॥ अद्रिद्रोण्यां निवस दिवसं जातलीखानुषङगे-

रङगैमा स सयतरकितैरङ्ग सारङ्ग ङ्गः । दषद्वारं दिरदकदनोदरपाणिर्यदमर

प्रत्यासन्नो वन विहरणक्रीडया कुञ्ञरारिः ॥ १२ ॥ कान्ति केतककोरकदुतिसखीं राकामृगाङ्ख य-

चश्चचघ्च लुम्पति प्रतिदिनं परेम्णा चकोराभकेः । तन्मन्ये नयनागृतं रतिपतेश्रलयुंजयेनार्थिना

तेनेदं रमणीकपोरुफरुके खवण्यमालकितम्‌ ॥ १३ ॥ आत्ते रोहत्कनककमले केलिपत्नि मडान्याः

खेलन्हेखोन्मदमधुकरीमानसे मानसे यः । भेकोद्रेकम्रणयिनि वरुद्रारुजम्बार्जाले

स स्यादुत्कः परिमितभले पल्वले किं मरारः ॥ १४ ॥ यां च क्षमां च गतं यद्म्बुशिखरैराक्रान्तनाकोऽप्यसौ

मेनाकोऽपि न कोऽपि यत्र दयितं यः सद्य पद्मापतेः । लोरुह्या्कुटीरकम्पकल्या देवस तखाम्भसां

भरः कख कदा कियान्क नु ननु क्षोभो दशोर्गोचरः ॥ १५॥ गगर सवं कुरु कररु्ोदश्चने मुञ्च कण्डे

कुण्ठः कण्ठीरव तव रवः किं च संकोचमेतु । शक्तः सप्ताम्बुनिधिपरिखामेखलमेष गुर्वी

यर्वा बुं मदजङसरित्संगतो दिब्बतङ्गः ॥ १६ ॥

, १्रयि मतोः.

६४

कन्यिमाख ।

चूत चर्वेय चम्पकं चर्‌ नवां वासन्तिकामन्तिका-

न्म मा सुश्च सविभमं भमर हे सङ्गं उवङ्गे र । एकः का्टैकक्मेन्मेणि सखा देवख कान्तागुरोः

प्रकान्तः प्रमदामदावहवहन्मन्दानिरो माधवः ॥ १७॥ उक्तण्डाक्ुखुमस्तु कण्टककुठे संजायतां ते मनः

सानन्दं पिनुमन्दकन्दरुदखखादेषु का वा क्षतिः । एतक्ि तु तव करमेखक कथंकारं सहं दुःसहं

तसिन्पण्ड्ककन्द टी किसख्ये येनासि निन्दापरः ॥ १८ ॥ शान्तं कान्तपुरंभिकुन्तरुलतालवण्यचौरं तमः

पदयारोहति पूर्वपर्वतशिखामम्भोजिनीवहमः । एवं का गणना तवाद हि रतावद्योतखचोत दे

ूर्वाकाण्डतले दिनं नय सखे सर्वाऽ्वु गरवग्रहः ॥ १९ ॥ अत्रोन्मीखति मारुती सितमितो मही समारम्बते

तद्योटम्ब विडम्बनाय नलिनीं किं यासि कोऽयं क्रमः| एतस्ामपि ददुरैरपि बकैरेकैकयुदृह्भिते

गीते कुण्ठित एव कण्ठकुहरे जायेत ते पञ्चमः ॥ २०॥ आरैकनिधिः स दुग्धजरूपिरमन्ये किमन्ययतो

लेभे जन्म स लोककोचनघुषासारस्तुषारदुतिः । ५ छरिते गङ्गातरङ्गा्विते परं निरटङ्कि शंकरजटाजूटेऽपि येन खिति; ॥ २१॥ ङन्दे ` {बरितादरः सरसिजे संजातकैतूहकः

कारं कलितस्णहः किमपरं यः केतके कौतुकी । निमाता किमम्राजतरुणी टीखवतंसश्ियो

योग्यक्लस्य मघुनेतसख रुकिताकल्यः स कल्पद्रुमः ॥ २२ ॥ ञुभो वा मलिनोऽस्तु वा मृगमदः किं तावता तादश

कोऽप्यसयानवपिश्वमलछृतिनिपिः सौगन्ध्यमेको गुणः ।

अन्योक्तिसुक्तारुता । ६

येनैव सरविभमेकवसतिमीले कपोरखले |

दोभूे कुचमण्डले च कुरुते रङ्गं कुरङ्गीदशाम्‌ ॥ २३ ॥ शान्तध्वान्तकलङ्ग संकररिरोरल् स्वमेणाङ्ग चे-

तकेदपीद्करकन्द कुन्दकलिकाकररैः करैरदरतः । तकि मीरितमम्बुनेविंदणितं किं दन्तिदन्ताङ्कुरे-

ङ्गः कि नु तथा रथाङ्गमिथुनैः पल्यज्गमङ्गीङृतः ॥ २४ ॥ ञ्म्पामस्तगिरेः करोतु भजतां विष्णोः पदं गाहतां

क्षामाज्ञो गिरिजासुजंगमुकुरोत्सङ्गेऽपि गाङ्गं पयः | एष क्काम्यति केवठं कुखदिनीकान्तो नहि त्वन्ुखे

शङ्के किंकरतां नताङ्गि रमते दूरोऽस्तु साम्यक्रमः ॥ २५ ॥ येना्तः कमखविरासकमटे किंजल्कपानोत्सवो

यो ठीटां वितनोति नाभिनलिनोत्सङ्गे तथा सार्गिणः । तस्य स्याकुसुमान्तरे मधुलिहः कुराप्यहो न स्थिति.

नँ प्रीतिं रतिम कैकिसिमयो नो. विसयो न सयः ॥ २६॥ अप्येतानि चुटुभ्पितामि चुरुकन्यायेन येन क्षणा-

त्पारावारपयांसि येन विदधे विन्ध्योऽपि चन्ध्याछरतिः । सोऽपि काऽपि भवत्तटे निवसति त्रेखोक्यमान्यो बनि

स्तन्मन्ये तव नालति रोहण परः स्पधीपरः क्ष्माधरः ॥ २७ ॥ रोदस्सोरभविभ्रमाणि कैमरासद्यानि पद्माकरे

पदमन्यत्र कियन्ति सन्ति नु नतिः का तेषु ०३९१ युतिः । तत्साक्षादरविन्दमद्धुतरुताकन्दं तु बन्देमहि

त्ैरोक्यप्रमवः पुरा समभवयसाद्पुराणः विः ॥ २८ ॥

१. चन्द्रिकायां दखिदन्ता विदखन्तीति कविसंप्रदायः “कवारिदन्तर्विस्फोटश्वन्द- कान्तैः सिरोद्भमः । श्वयथुः पयसां पद्या दधे र्ुदयोन्सुखे" (८।३२४४)इति, "महेभा- सवापययर्कः कुयीद्धप्रदान्विधुः' (८।३३९२) इति च राजतरङ्खिणी, कवाटिनो गजाः राह्कि चन्द्रे, २. अगस्यः. ३. रक्ष्मीगहाणि. ४, नह्मा,

६६ काव्यमाख ।

कि तामिर्वितताभिरद्वतकथाकन्थाभिरेतावता वन्योऽयं विमुरम्मसां समभवद्रलं यतः कौस्तुमः । चरे द्मरमाघनसनतरीकर्पूरपत्राङ्रे यः श्रीवत्समनोहरे हदि धृतिं देवस देयदुहः ॥ २९ ॥ नानन्दं यसुुन्दकुडर्कुले नो केतके कौतुकं नोल कुसदे मदं न कुटजे कोटुग्न्यमारम्बते । चोठीदन्तचतुष्किकाश्युचिरुचिसेरां सरन्मारूतीं किं त्वासे तरुकोरिकोटरकुरीबद्धास्पदः षरपद; ॥ ३९ ॥ असं यातस्िमिरपरटीदत्तमङ्गः पर्तगः पतो नैवोदयगिरिश्चिरोमूरुमेणावचूकः । त्ते कारुं कतिपयमयं भाति खचयोत्पोतं ` श स्र युर पुरर यर िरम्ब, ॥ २९ ५, पुष्पो्करेषु च फलेषु च सावकेप- त्त्वं कन्दटेषु च दलेषु च सावहेक;ः । किं दगध दगधमकरोः सुरभेरगार- मङ्गारकार सहकारमकारणेन ॥ ३२ ॥ याच्यस्ते खदिरः करीरविरपः सेव्योऽपि किं कुर्महे मागः संगत एष ते खरतर्यैद्धेरवो मारः । तयोप्री्यक्रं तदुलरुकुरं सा यूथिकावीथिका ९ तच रुवङ्गमङ्ग भवतो हा मृङ्ग दूरं गतम्‌ ॥ २२ ॥ ठीनः .'भाथरकदरासु रचयन्कापि चितिं भद्ध - रङग कुरङ्ग रङ्गसि कथंकारं विकारकुरः । पाप्तः प्च विचेवुसुद्धरस्तटरोपः सकोपः ख्यं गर्मकुलरपुज्ञमञ्नपटः पञ्चाननः काननम्‌ ॥ ३९ ॥

१. सुन्द्रम्‌.

अन्योक्तिमुक्तारूता ।

एताः केरल्घुन्दरीरदरूचः सन्त्येव युक्तारुता मह्ीमाल्यमयानि सौरमभरोदामानि दामानि च । किं नीतः शितिकण्ठ कण्ठनिकटं गोरीभुजाकन्दटी- लीटालिङ्गनयोग्यसुरगरख्यामः फणिग्रामणीः ॥ ३५॥ सोढं येन पयोभृतां दिवि दर््नरीरारविन्दद्युतां नवोसु्गग्रदज्गनाद विजयि काप्यूनितं गर्जितम्‌ । वारवारमुदारवारणरणव्यापारपारगमो दृष्टः केन कुरङ्गसंगर विधौ ङुण्ठः स कण्ठीरवः ॥ ३६ ॥ यत्केङिमन्थरमरारू्मरार्बाल- रोवाककोमरूमलं बिमरुं मृणा: । त्यश्य शुष्यति सरः प्रसरततुषार- रुद्धं विरुद्धविधिरेव विधिः किमन्यत्‌ ॥ ३७ ॥ स्वय्युटच्छति को न बारुकठिकाकान्तः कदम्बद्भुमो रोरुम्बाकुरुकम्परकुड्यरकुरष्कान्तो न कः केतकः । दोषः किं तु तवाम्बुवाह्‌ कटेषेरुद्ेजितोऽयं जरे दूरं येन गतो गरुत्कमछिनीटीरखारसः सारसः ॥ ३८ ॥ रेमे यस्मिन्मधुपपटली यस ठीरावतीमिः छसो बरैर्बहुरमुकुकैः केलिकर्णावतंसः । तस करीड़ाकुरबकतरोरङ्गके दुर्निवारः स्फारं सुश्वत्यहह दहनोद्वारमङ्गारकारः ॥ २९ ॥ वीन्रीडम्बरमम्बरं नय बद्रेखावनाटीमिमा- मु््नल्पय किं च कल्पय रयाक्तष्टोरुकोखहङम्‌ । देवः कीरपुरंभरिहारङतिकाकाररुदिः करैः परयोदेति समुद्र सुद्विततमस्तोमसैमीवह्नभः ॥ ४० ॥

9. कुटिल, २. चद्रः,

14 -/

६८ कान्यमाख ।

यस आम्यन्मकरनिकरष्चान्तमूतरसार- सतारक्षारग्यतिकरखरः सीकरोऽपि क पेयः । तत्ते पाथः पवनजनितोत्तारुकट्टोरजां जवारं ज्वां ञ्वरतु जल्पे सरवैमोवीनठेन्‌ ॥ ४१ ॥

नियीतं तगैरैः सितं कुरवकैरुन्नम्मितं चम्पकैः = *

संजातं बुः सिं विचकििरन्मीकितं परैः |. किं रोरम्ब विलम्बसे विहरणक्रीडां कुर कापि ते

किं चोद्श्चतु वच्चितामृतरसः पाकाञ्चितः पश्चमः ॥ ४२॥ शासीरदवनिकषैर्यगमदखन्दैसथा चान्दनै-

निःखन्दैः संह वारुवारुवल्ये युक्तो निषेकक्रमः । आसतामेतदयुत्र मारुति जरः सेकोऽपि ते दूरतः

संनद्धो यदयं निबद्धजगतीदाहमहोऽवग्रहः ॥ ४२ ॥ केडिं कल्पय कोरबाङ रुवठीवह्टीदलान्याहर-

चुह्तिरमिगज सैरिभ मज लं पङ्कतल्पोत्सवम्‌ । ग्लानिं सुश्च मयूर दूरय भयं दर्पी्चितः पञ्चतां

युप्मनिर्मथनग्रपञ्चचतुरः प्राप्तः सं भश्वाननः ॥ ४४ ॥ कुञ्जे कोरकितं करीरतरमिर्वेकामिरन्युदवित

यसिननङ्कुरितं करज्ञविरपेरुन्मीलिनं पीभिः । तसिन्पह्छवितोऽसि किं वहसि कि कान्तामनोवायुरा-

भङ्गीमज्ग वङ्ग मङ्गमगमः किं नासि कोऽयं कमः ॥ ४५ ॥ सेद्धालमृगाङ्गमीकिरमणीदोःकन्दशन्दोकिते

पद्मासद्मनि मानसाम्बुनि पदं भेजे च रेजे च यः| हा जम्बारुकदम्बचुम्बिनि मदभाम्यद्धकाठम्निनिं

अष्टोऽल्पीयसि बापिकापयति स ज्ासाकसः सारसः ॥ ४६ ॥

१. नारं कपूरम्‌, “स्वामाङामुकमाधवादिबिरपं नाीरकस्तूरिकाकारमीरादिनिरादरं

मलयजाङेपावङेपावदहम्‌' इति स्वुविडघुमाश्चलो ( ३३।६ ) जगद्धरः, “नार धनसारः' इति तधैकायां रलनदण्ठः. २. सूकरधरिशो. ३. लम्‌,

अन्योक्तिमुक्तारुतां । ६९.

अक्षा मणिदाम संवृणु ननु खं दशेयेथा सुहु-

मौ मा सुगधमनोहराः शरिकराकाराश्च हारस्तजः । एषा वैफ़टिक स्फुटैव पुरतः सा पामराणां पुरी

यस्यां काचररन्तिकाङ्कितकुचोत्सङ्गाः कुरङ्गीदशः ॥ ४७ ॥ यक्कर्णे च कुचान्तरे रचयितुं युक्तं कुरङ्गीदृशां

धत्ते धैर्यधुरं अगत्रयजयसेरः स येन सरः 1 तन्मह्टीमुकुरं वनेऽत्र विजने केनापि नोत्तसितं

नाघरातं न निरूपितं न कलितं नोदच्धितं नोभ्भितम्‌ ॥ ४८ ॥ यह्वीरातरलखा मरारचिश्चवः परेम्णा मजन्ते सरः

को चैरिश्चविमानर्दस भवतस्तसिन्निवासग्रहः । यत्संक्रन्दनसुन्दरीकुचतटास्फारोच्छरदिन्दुनि

खच्छन्दं तव सिद्ध सिन्धुपछ्िलि तत्रोषिताः केरयः ॥ ५९ ॥ वापीं दूरे किरति कुरुते नो सरणारीषु ठीखां

नीखाम्भोजं त्यजति भजते नाठजर्किजल्ककेलिम्‌ । किं तु वान्ति वहति नकिनीनारुरुमाग्रकण्ठः

क्षामः इयामारमणकिरणव्याकुखाङ्गो रथाङ्गः ॥ ५० ॥ शोकात्कोकङुरेरमीलि कमरैरम्यि दन्ताङरै-

रस्फोरि स्फटिकामरः $रटिनां यस्िन्नवाप्तोदये । तं दृष कुरङ्गकेतनमहो सुगः स दुग्धाम्बुषिः

किं मिथ्या नरिनसिं चञ्चलवरुक्कट्छोरदोःकन्दरुः ॥ ५१ ॥ ताढीपहवपाकषाण्डिमसखी यत्कान्तिरन्तर्मतो

यत्कोऽपि प्रगुणो गुणः किमपरं यजन्म रलाकरात्‌ । युक्तो मौक्तिकहार हारिणि कचत्कपूरपत्राङ्करे

त्वत्सङ्खोऽयमनङ्गधामनि कुचोत्सङ् कुरञ्गीदशाम्‌ ॥ ५२ ॥

१. हे रलवणिकू. २. हे गरद्मदेववाहन दंस. ३, गन्गाजठे. ४, इस्िनामू. ५४ चन्द्रम्‌. # दि° गुर

कान्यमाख ।

कुन्दे नन्दति कैरवे विहरते पद्ैरुदे रोहति

प्रेमाणं तगरे तनोति भजते सङ्ग ख्वङ्गेऽपि यत्‌ । तन्मन्ये न ददर सौरमभरेणाकरान्तदिकंदरं

कृदैकवरिखसमन्दिरमिमं मन्दारमिन्दिन्दिरः ॥ ५३ ॥ कंदैककरपाणवहरि वने कसादकसादियं

हे कारागुरुबारुमञ्जरि हदा मोहादि प्रारुहः । सद्यन्तासुपजातसौरभपरिष्वङकेलदङ्गरिमाः

कान्तेः कान्तपुरंभिङुन्तकमरच्छयेः कुटरच्छिदः ॥ ५४ ॥ ठीरावासः कुषुमधनुषः कोऽपि यस्याधिवासः

ुर्ुरयसखासरमुकुरुकोसङ्गभज्गं नताज्गयः । सन्दे तसिन्नपि जडतया पङ्कशङ्कां वहन्तो

हन्त खान्तं मूगमद्रसे पामरा नापयन्ति ॥ ५५ ॥ उदापि शुतरङ्गिणि त्रिजगतीवन्येन तेनीप्यहो

मलो बावुरङ्केतनकजीरावतंसाङ्किते । तारक्षारकरं करालमकरं सश्नमस्नकषं

सुग्धे जाड्यनिधिं मुधा जऊनिर्भं यातासि चित्राः लियः ॥५६॥ नीरं नीरसमस्तु कौपरिति तत्पाथो वरं माखं

कासाराम्बु तदस्तु वा परिमितं तद्वास्तु वा्पीपयः । पाने मञ्ञनकर्मन्मेणि तथा बचररं वारिधे

कषोटावठिहारिमिसव नमःसंचारिमिवीरिमिः ॥ ५७ ॥ कान्तियैःय विनिद्रनीरनलिनिच्छायासखी सुश्ुवां

यल्यङ्केऽपि सदोऽसि यस्य सुरभिः कासां रसोऽगोचरः । जउङ्गाराथितया जनेरतिजडैरड़मेः पामरः

पद्येष प्रगुणेुणेरपि गुरुदग्बः स काठगुरः ॥ ५८ ॥ एतेजीतिः किमिह बहुमिभेगिमिः किं तु मन्ये

मान्यः कोऽपि प्रभवति जग्येकरोषः स रोषः ।

१, दे गङ्गे, २. दिवेन.

अन्योक्तियुक्तार्ता । ७१

यसिन्गोरी्धुकुचतरीकुङ्कमसखासकाङ्क

येन खाणोरूरसि रहितो हारबह्ीनिरखासः ॥ ५९ ॥ यसिन्रोहति निम्बडम्बरमियान्यसिन्करीरटमे-

रुदरेकः कलितः पटोरूपटटी यत्रेयसुन्मीरति । तसिन्नत्र निवेद्चितासि विपिने केनासि हा दुःसहः

सद्योऽयं सहकारमञ्ञरि कथंकारं निकारज्वरः ॥ ६० ॥ द्विजान्वारिख्वानवाप्य जख्दादारम्मि संरम्मिभिः

क्रीडावाण्डवडम्बरः शिखिकुकेः केकारवन्याकुैः । उन्मीरुत्कनकाजचुम्बिनि सुधानिःष्यन्विदुगधाम्बुनि

प्राप्ति सारस मानसेऽपि भवता नैको विकारः कतः ॥ ६१ ॥

चूतं सुश्च त्यज सरसिजं भृङ्ग मा गा र्वङ्ग

सन्नं दुरकुर ङुरयचे, केके म निषीद \ लीलो सीकृतमुकुरकः खर्मसीमन्तिनीभि- यतते दैवातयरिसरगतः पारिजातः स जातः ॥ ६२ ॥

पदेयेताः कति न स्फुरन्ति सरितः सान्दरारविन्दच्छद्‌-

च्छायाभिः शिशिराः खरातपविपननिवीपिका वापिका; । माचन्मेदुरदददुरं बककुरेरप्याकुकं सेव्यते

तत्कसाद विचायं सारस रसानिःसारनीरं सरः ॥ ६३ ॥ ्रूमः किंचन जहूपुत्रि जडिमा कसादियान्खीकृतः

पाथोधासि कृतः करारमकरासङ्गेऽपि यत्संगमः । यन्नरो कितं श्ाङ्ककलिकाकान्ते वृषाङ्ख त-

त्पश्य खादु च हारदामद्युचि च क्षारायते ते पयः ॥ ६४॥ ये तावन्ति पैयःप्षन्ति जरूदादल्यन्तमुकण्ठिता

याचन्ते च नदन्ति च प्रतिपदं सन्त्येव ते बर्हिणः ।

_ _-_-_---__-~~_~~----“

१, समुद्रे, २. जलकणान्‌.

७२

काव्यमाखा ।

यः शूटाङ्करिरःशलाङ्ककलिकापीयूषवर्षेऽप्यहो

नो जातः प्रणयी स तारकरिपोरन्ये पुनषर्हिभः ॥ ६५ ॥

सुश्चत्यन्तर्विचकिररचिं चूतवहीविखासं

महीरीलां सरसिजरसं केतकीकौतुरकं च | जातप्रीति्वकुरुरुतिकामुन्मिषत्कोरकान्तां कान्तां किं तु श्रयति रचयन्पञ्चमं चञ्चरीकः ॥ ६६ ॥

उ्यद्धिुति मेचकदयुतिभूति सीणां मनोमोहिनि

व्योभारोहिणि नीखकण्ठरमणीकेरिप्रदे वारिदे । यासि कापि मरारबारक वककरौश्चा विरे पल्वले

सद्यन्तां कति चिद्वियुक्तवनितादत्तज्वरा वासराः ॥ ६७ ॥ उङ्गाटुङ्किकया कलङ्कमतसीनीरं उनीदि खयं

सर्वा किं च निषिश्च चन्दनरसखन्देरमन्देतनुम्‌ । उदयननङ्ग कुरङ्गकेतन भवानेवं भवेद्धाजने

जाने तामनुकतुमाननगतां भङ्गी कुरङ्गीदशः. ६८ ॥ आनीतैरिषुकार कारणमिह छष्यैः किमेभिः शरैः

मख्यातामपि किं ^ पामरपुरीमेतां पुरः पयसि । दात्रं पात्रमिति त्रवीति कुरुते सोत्राणि तोत्रे रसं

धत्ते यत्र हठे कुतृहरमपि आमीणकम्मामणीः ॥ ६९ ॥ यहीटातरकेररद्धिं कपिभिञ्वराभिरोर्वानरो

यच्क्राम यदाचचाम चुखकेनैकेन ऊुम्मोद्धवः । तसिन्नेव नगेन्द्रनन्दन सखे हे पार्यतीसोदर

त्वं मेनाक जवाजके जरुनिधेर्भजन्न किं रुज्ितः ॥ ७० ॥ त्वं कारुं नय ॐरवेऽत्र विहरेछीरारविन्दे रस- न्कहारे निवसन्मधुत्ते, पतव्केऽपि पङ्करुदाम्‌ ।

------------------४, १. मवृरो बर्हिणो बहीः इयमरः. २. श्चुदशस्रनिशेषेण,

भन्योक्तिशुक्तारता । ७२

रोफाठीमुकुरेररायि बकुरेरम्छायि किं चामङे-

सेरमहीभकुकेरमीलि दहनश्चान्ते वनान्ते यतः ॥ ७१ ॥ कान्तिखेचनवर्तिरद्तमयी मूतिर्महत्सौरमं

निःष्यन्दोऽथ सुधाकरादपि सुधाखन्दादपि हदकः । सर्वोऽयं विरो जगत्यपि गुणग्रामोऽभिरामो हहा

पर्योत्तंसभुजंगसंगमजुषः श्रीखण्ड ते खण्डितः ॥ ७२ ॥ येन प्राप्तः सुरभितककुष्कंदरः कोऽप्युदारो

मन्दारोऽपि भ्रमररमणीदत्तरागः परागः । स त्वं तत्वं वद पदमहो शुग्ध कसादकसा-

दसिन्मिथ्या मधुप कुरुषे कणिकारे किमेतत्‌ ॥ ७३ ॥ यद्रौरीरमणेन नाकतरिनीनीराङ्किते मनि

न्यस्तः स्फारफणः फणी भवतु तच्ि्रः प्रभूणां विधिः । एति तु कथं सहेमहि महहुःखं यदत्रासुना

निःशङ्कं कठितः शशाङ्गकठिकापीयुषपानोत्सवः ॥ ७४ ॥ दृष्टाश्चम्पकसंपदो विचकिरुश्रेणी गता गोचरं

मां केतकथाम कैरववनं दष्टं विगरष्टं च तत्‌| सा श्रीसन्मधु तन्मधु्रतकुरं तत्सौरभं वेधसा

साश्रयं निरमायि हेम कमर त्वय्येव तुभ्यं नमः ॥ ७५ ॥ बद्धः कोऽपि शिखामणिस्तव नवो सुक्तागुणो गुभ्कितः

कान्तः छत्रिमपुतिके यदि कृतः कधूरपत्राङ्करः । तक्किचिन्नयनाञ्जनं रतिपतिहादप्रदा सा गति-

सन्मुग्धं हसितं सदाखतरसं सुश्चन्कुतः प्श्चमः ॥ ७६ ॥ सुशचैतां नवमालिकां कुरु पुरो मा मारूतीमास्यकं

मामा मालिक मद्िकास्षजमपि कापि त्सुन्सुद्रयेः । सग्दामिकरतः कुतः कथमथ स्याकर्णपूरेन्सुखः

कुभामेऽ्र कदावतंसरसिको जायेत जास्मो जनः ॥ ७७ ॥

७४

काल्यमाय ।

हासश्वेदमूतं गतं यदि रुतिर्नोदीपकं चम्पकं वाचश्वेत्कटकण्ठकण्टकुहरे कुण्ठक्रमः पञ्चमः । किं चान्ययदि मारमण्डनमणिस्यर्षारस्तेऽघरः स्यं सुन्दरि चैद्रमोऽपि विरमत्संपवः पवः ॥ ७८ ॥ ठीषोयानतदेऽपि केऽपि तरवो निष्कान्तयः किं तुते निःसारेऽपि खरेऽपि चम्पक मरो खढख देवादि । कान्तिः सैव स एव पष्बगुणः सेव द्विरेफवटी छाया मैव स एव सौरभमरसा एव पुष्यश्चियः ॥ ७९ ॥ करूपोङ्घनकर्मनर्म विषम जानन्ति शाखामृगा सम्पामप्युपकल्प्य कंचन पदं यान्ति छर्वगाः परे । दुवीरेऽपि दुरुपरेऽपि विपुर्फारेऽपि वारां निधौ देैव ैवगमभोः कतञ्खशत्पारिषवो विष्ठवः ॥ ८० ॥

सुक्त्वाम्भोधिं मदनजयिनः किं कपालवचूडे

चूडामूे सितकरकटे कस्ितोऽयं निवासः । यत्ते निर्य्नयनदहनाज्ञारसङ्गेन गात तत्रोन्मीरहकुरकलिकाकोमरं तान्तिमेति ॥ ८१ ॥ वद्टीमिर्य॑लितं जङेरपगतं दावानङेरद्रतं दभरकरितं रवेरपि सरैय॑सिन्करदीं पितम्‌ । तत्रैवासि मरौ शिरीष जगतीसारोऽपि सलद्व- प्रत्तारोऽपि परिस्छुरत्परिमरोद्रारोऽपि हा रोपितः ॥ ८२ ॥ कासः कविदुद्रहलपि पुराराति यदप्यायता- मूवीप्नेष बिभति सागरसरिदधिवीं गिरिामणीः ।

` ठीखाकन्दुकविभ्नमेण तमपि प्रागेतमेकः करे

चरे विक्रमभायुरः सुरचम्‌ विद्रावणो राणः ॥ ८३ ॥ खस्याभ्यासं जहिहि बिहितश्रोत्रपीयुषमेकां केकां दूरीकुरु गुख्रयं मुग्च बर्हिन्विमोहः ।

१, हनुमतः. २, महीधरलाव्‌,

अन्योक्तिमुक्तारता । 4९

मिथ्या विभ्रतकनकनिकषक्िग्धसैन्दयरेखां

विदु्ेखाुदयति यतः शारदोऽयं पयोदः ॥ ८४ ॥ हंस आम्यदनेकभेकशवले पङ्का विले पल्वले

युक्तास्ते किमसारवारिणि रणत्करौञ्चाकुटे केख्यः । तष्टीरारुससारसं हि सरसं दृष्टं त्या मानसं

वीचिन्यञ्चितकाञ्चनाम्बुजरजःप्रसारमय् सरः ॥ ८५ ॥ कान्तिर्यस्य शरन्निशाकरकखखवण्यसंवादिनी

तं विक्रेतुमिहयसि यासि किमहो हारं विहारं श्रियः । एतां परय पुरः पुछिन्दनगरीं भूषाः कुरङ्गीदां

यत्रेता गलकन्दछे च कुचयोरङ्के च गुज्ञास्जः ॥ ८६ ॥ लक्ष्मीवह्भकेकितच्पमुद पियैजनन्मस्‌ भूषणं

यन्मौर च कुचखटे च सुदृशां पात्रं यदेव भियः । तन्युक्ताफकमेतदखिकणिकाशङ्कापैरैः पामरै-

दूरे युक्तमयुक्तषुकतमपि च न्यक्षारयुक्तं वचः ॥ ८७ ॥ यसिन्विसयजन्म मन्मथमहोतस्ाहदं सौरभं

यस्य स्याक्ुचकुद्धमरोपरि परिष्वङ्गः कुरङ्गीदशाम्‌ । नेदं तस्य जनैकनन्दन सहे हे चन्दन कापि ते

मूटे दारुदसकुरेरदिकुर्यत्संगमोऽङ्गीकृतः ॥ ८८ ॥ बरे: पञ्चशरीं रिरीषगदछैनिरमाय यदछ्ैः

शङ्के रंकरसंगरेऽपि चतुरो जातोऽङ्ककारः सरः । सा श्रीतानि दरानि ते मधुटिहस्तत्सौरभं मद्िके

तस्यासत विरतं दवानरुशिखामात्रेण धात्रे नमः ॥ ८९ ॥

मुग्धा वृथा कुुदिनीरमणे चकोराः

को राग एष जडिमाग्छपिता मतिर्वैः ।

१. लम्‌. २, श््युखन्नयोद्धा इति श्री कण्डचरितेदीकायां ( १।४३ ) जोनराजः.

७६४ काव्यमाखा ।

एतन्न पदयथ मुखं मदिरेक्षणानां यसिन्स किंकरति कैरनिणीकुटुम्बः ॥ ९० ॥ न कुन्दं सामोदं जनयति सुदं नेव कुमुदं न सारं कहारं कुसुमतिरकं नेव तिरुकम्‌ । उदात्तं निर्धूतं न च कमर्मावजैकमरं तदश्रान्तभ्रान्तञ्रमरवख्यं चेक्कुवर्यम्‌ ॥ ९१ ॥ निर्मायाम्बुनि नर्मकर्मं कवर्कीडां कुरु स्यामः रोवारैविसकन्दरैर विरङ्बलिर्ूणारीदरैः । हे मातङ्ग तरङ्गरङ्गपटीखेरुत्पुछिन्दाङ्गनं रक्ष्मीपाङ्गणमङ्गसंगतमिदं पुण्येहि पम्पासरः ॥ ९२ ॥ वापीवारिणि हंस शंस कतरः प्रेमग्रहो गम्यतां खेरुतष्टवपार्वतीभुजरूताखेखोमं दिव्यं सरः । व्याप्य व्योम च दिच्छुखानि च नदद्युदामसौदामनी- दामव्याप्तवपुर्वियुक्तवनितादम्भोकिरम्भोधरः ॥ ९३ ॥ कचित्कां नय गिरिगुहागहरे रे खवेव कीडन्हाराह करसरसदष मा सई सर्ष । मायन्यत्सजलजख्दव्यकुरै मेवकाले येन प्राप्तो वनविहरणोत्कण्डया नीरुकण्ठः ॥ ९४ ॥ चित्रे चन्दनचित्रके समुचिते कपूरपत्राङ्करे कस्तूरीमकरेषु कु्मरसखानेषु यत्कैतुकम्‌ ।

१. मदिरा दिविरेषतयुकते ईसणे यासाम्‌ मिधूेमानमध्या या क्षामा चाशित- लोचना । इषटिविकरितापाङ्गा मदिरा तरणे म. 12 इति हरवबिजयरीकायामल्करा- जानकः, (तथा संगीतकलिकायाम्‌--'सोष्टवेन ' परिलयक्ता समेर।पाद्नमनोहरा । वेपमा- नान्तरा दृष्िमैदिरा परिकीतिंता ॥* इति ( १८५७९ मितस्िस्संवत्सरमुद्ित-विक- मोवैरीयरिप्पणे ५२ एष्ट ) शंकरपराण्डुरद्ग-पण्डितः, मिनाथस्तु ( रघुवंशरीकायाम्‌ ८।६८ ) “माययनयेति मदिरा रोकपरसिद्धा । तथापि (नायो मदिरलेचनाःः इ्यादि-

प्रयोगददीनान्मायलाभ्यामिति मदिरे अक्चिणी यस्याः इति वदन््रान्त एव भाति,

२, चन्द्रः, ३. हे सर्प, मा गच्छ. ४. स्थासक एव सथासः, +

अन्योक्तिसुक्तारुता । ७७

किं कुर्मसदमुत्र पामरपुरे सेर॑भरि दूरेऽस्तु ते

वृत्ता यत्र कुतः प्रसाधनविधौ वातौपि वामभ्रुवाम्‌ ॥ ९५ ॥ यह्वीखम्बुजनमै केतकरूताकौतृहरं मारूती-

माल्यतरेम ख्वङ्गसंगमरसः कङ्केछिकेलिक्रमः । तत्सम विजहाति किं तु रसयत्यारम्बते सादरं

नन्दन्न्दनकन्द ठीयुमनसामामोदमिन्दिन्दिरः ॥ ९& ॥ माचन्मह्ु वरुडकावङि बरिकरोश्चाविरं पल्वरं

मन्ये मान्य मरार पङ्कपरढीयुक्तं न युक्तं तव । तत््न्नेत्रपुटीरसायनरसासारं ससारं सर

खच्छं गात्रनिमजनोल्ुकसुरक्षीमानसं मानसम्‌ ॥ ९७ ॥ अम्भोजेगीठितं तेविषरितं हंसैदतं विद्धुतं

वापीभिर्विरतं पुरैव पतितैरधाविरस्वजकैः । हा विक्षि पुनरपटुपाजतमहादो्जन्य पर्जन्य हे

परारन्योऽयमतानवेरमिनवे्वारिषर्विंवः ॥ ९८ ॥ तापातङ्कं करुय विलयं याहि हे दुर्भिवारं

वारं वारं विगङक्तिगतिर्नेह दाहं सहेथाः । दवेवादभे खरतरजरदर्भसंदर्मगमां

नेदीयां ते नववनदवोदीपितः पान्य पन्थाः ॥ ९९ ॥ यद्भूतं च मवच भावि च कुं भूमण्डले मूरुटां

तन्मध्ये न बमूव नास्ति भविता न कापि ताहक्तरुः । साम्ये यश्चरुकेलिकङ्कणरणत्काराज्गवोरंखया

पौरोर्या निदिताखवारुपयसः कल्पद्ुमख क्षमः ॥ १०० ॥ न्धं वल्गद व्गुमद्धरसितं सोद्रेकभेकखवरं

किं च क्रोश्चवचःप्पश्चविरसं देवादिदं ते सरः। तत्ते हंस न गीतिरत्र सरसा सा कान्तसीमन्तिनी-

ठीखचङ्कमणक्रमानुकरणोययुक्ता च युक्ता गतिः ॥ १०१ ॥ ------

१, गच्छ, २. इन्द्राण्या.

८

कान्यमदल ।

उन्मीरन्सुकुखो न चात्र बकुरो नावर्जकाः केतका

नासिन्कोमस्कुल्मखा विचकिटडा नोदीपकाश्चम्पकाः । तत्कि सुग्ध सुधेव दग्धसिकतागर्मः सदर्भो मरो

मर्म; पान्थ पतदतंगकिरणाङ्गारोऽयमङ्गीङतः ॥ १०२ ॥ वाती यत्र न रोखरेषु न तथा घम्मिलमास्यप्रथा

कर्णोत्तिसकथा न काचन न च स्तग्दामनामग्रहः । तसिन्मारुतिवद्धि हाल्िकपुरे रूढासि पेष ते

खात्मन्येव शमं गतक्िजगतीगण्यो गुणानां गणः ॥ १०३ ॥ एतसिन्विपुठे छवंगमकुले जातो गुणेरम्रणी-

रेकः कापि कपिः स कोऽपि मरुतां वन्यो मरुन्न्दनः । केलिप्राङ्गणवापिकावदमवयस्याम्भसां भर्तरि

द्राकष्टोरविकारकलस्ितजगत्कम्पेऽपि क्लम्पारसः ॥ १०४ ॥ साश्व्याः सरसाश्च सन्ति सरितः धाथःपतिपेयसि

क्षोणीविञ्नमवैजयन्ति तदपि त्वां ताम्नपरणि स्तुमः । खच्छे निजितनारिकेरसलिरुखादिन्नि यद्रारिणि

पराप्तः केतकपत्रगर्मरुचिभिर्भुक्ताफरेरुद्धषः ॥ १०५ ॥ इयं यदि रदच्छदच्छविस्ाध्य धारा

नताङ्कि तव चेदियं रुचिररकिचनं काञ्चनम्‌ । करिमन्यदमृतद्रवः श्रवणयोरिदं चेद्वचः

क न अम्रयोषित्तां गरूदहंकृति्कृतिः ॥ १०६ ॥ उद्धि्ा कर्कण्ठकण्ठकुहरात्कणीमग्रतस्न्दिनी

ह्या चपि मादवैकवसतिः सा काकटी्हुकृतिः । अन्यसन्वि तथापि ते पडुपतिङ्ुष्टस्य जीवार्पणे

पश्चेषोरुचितः प्रपश्चितरसः पाकाञ्चितः पञ्चमः ॥ १०५७ ॥ या लक्ष्मीः सरकार्युके स्फुरति या बाले प्रवाले रुचि-

याँ नीकाम्बुरुहच्छदे गृदुमरुसङ्खोखिते विभ्रमः ।

१. हे समुद्रपनि, २. पुष्पविद्ेषः.

सेव्यसेवकोपदेशः । ७९

या कान्तिः कनकाम्बुजेऽपि सकलं द्रष्टं तदेकत्र चे- चेतः कन्दकिताद्भुतं तव सखे परथाननं सुश्रवः ॥ १०८ ॥ इति महाकविधीरंभुमिध्रङ्ृतान्योक्तिमुक्तालता समाप्ता ।

महाकविशीकषेमेन्द्रङृतः सेव्यसेवकोपदेराः ।

विभूषणाय महते वृष्णातिमिरहारिणे ।

नमः संतोषरलाय सेवाविषविनारिने ॥ १ ॥

उत्सृज्य निजकार्याणि सद्धिर्बाष्पाङुलेक्षणम्‌ ॥

सेव्यसेवकसेवानां क्रियतामनुशासनम्‌ ॥ २ ॥

दपीदेकः परो लोभाद्वावन्धौ सेव्यसेवक ।

धनोष्मदैन्यविङृती मुखे कः कस परयति ॥ ३ ॥

दु्वारमोदरोमान्धो यदि न सखादयं जनः ।

कः करूरफोधविधुरं सदेत धनिनां मुखम्‌ ॥ % ॥

यः प्रथ्वीमपि दपौन्धो न परयति पुरःखिताम्‌ ।

स दैन्यरघुतां याते कथं सेवकमीक्षते ॥ ५ ॥

अगतिं वाहययेको वधिरं सौति चापरः ।

जहे जगति हास्याय निरज्नौ सेभ्यसेवकौ ॥ ६ ॥

दूरं हुकारमात्रेण विसष्टो ीर्गणः सदा ।

गुणम्रष्ठः क्रियाहीनो नेद्धेगं याति सेवकः ॥ ७ ॥

मन्ये सुकृतिना तेन भागीरथ्यां कृतं तपः ।

वेराग्यभागी रथ्यां यः सेवाघु न विगाहते ॥ ८ ॥

कथितङ्केशवापेन ओापेनेव विपाकिना ।

सेवातापेन पच्यन्ते नद्यदुष्करृतिनो नराः ॥ ९ ॥

अदैन्यपुण्यमनसां यशत्तेषां विराजते ।

सेवापङ्करङ्कानां ये पात्रीकृतं शिरः ॥ १० ॥ १. मा्मेणो याचकः, शरश्च.

८० काव्यमाख ।

्रुप्रणामे जररं दैन्यम्‌ विरोकयन्‌ ।

भवेषु सेवकः शङ्के विलक्षः क्षितिमीक्षते ॥ ११ ॥ सेवाध्वजोऽज्ञिमैभि हदि देन्ये सखे स्तुतिः । आ्याम्रहगृदीतानां कियतीयं विडम्बना ॥ १२ ॥ अकालागमनक्रोधविधुरेश्ंस्वक्षुषा ।

कषिमि खर इवायाति सेवको दग्धमूतिताम्‌ ॥ १३ ॥ पुनः सेवावमानानां तेन दत्तं तिरोदकम्‌ ।

त्रैविद्य वाहिनीं येन खङ्गपात्रीकृतं वपुः ॥ १५ ॥ कृणवृतिपरिद्धिष्टः कष्टं सेवकेचातकः । धनाशानिरतो नि्यसुद्धीवः परिद्युष्यति ॥ १५ ॥ निःसंतीषः परित्यज्य भ्रमरः पुष्पितं वनम्‌ ।

सेवेते दाचसेभेन मोतज्गमपि सेच्क; \ १६ ॥ जडसेवापरिङ्धिष्टसतीव्रदम्भवक्त्रतः ।

कृच्छेण क्षणिकां प्रीतिभासादयति सेवकः ॥ १७ ॥ नित्यमु्रतिकामोऽपि मानङ्गादधोमुखः । यत्सत्यसुभयम्रष्ट शङ्कुरिव सेवकः ॥ १८ ॥ खमांसविक्रयासच्छः प्रभुवेतारषट्टितः ।

निःस्वः प्रख्यं याति रात्रिसेवाु सेवकः ॥ १९ ॥ मूमिदायी निराहारः सीतवातातपक्षतः । मुनित्रतोऽपि नरकङ्केरमश्चाति सेवकः ॥ २० ॥

१. ईश्वरो धनवान्‌, शिवश्च. २. भूतिभस्म, संपच्. ३. वाहिनीं सेनां प्रनिद्य येन वपुः खङ्गपात्रीकृतम्‌. युद्धे त इयर्थः. तेन सेवाजनितावमानानां विलोद्कं जलाजलितम्‌. अन्योऽपि वाहिनीं नदीं अविद्य खङ्गपात्नं गण्डकचमेनिरभितमध्य- पात्रमादाय पितृभ्यद्िलमिश्नमुदकं ददाति. ४. घना निबिडा आख्या, भथ च घनानां मेघानामाश्चा. ५. मातङ्गो गजः, चण्डालश्च. ६. त्रिशङ्धनीम कथिद्वजा खरम प्रतः, ततश्च देः पुनरपि मलरोके पालमानो विश्वामित्रवचसता मध्ये लम्मितोऽापि दक्षि णदिवि नक्षत्ररूपेण तिष्टति-इति पौराणिश्चाः,

-सेव्यरेषकोपदेशः । ८१

करोति सेवकः सेवां तावदाञ्ामिवाथताम्‌ + अवद्धोमरसन्ञेने यवनेन वियुज्यते ॥ २१ ॥ चश्ुद्र्यजञरौ पाणिः स्तुतौ जिहा चतौ रिरः । अहो नु सेवकैः कायः परोपकरणीकृतः ॥ २२ ॥ हन्त याच्नावमानेन सेवको रुतं गवः ३ सेवापङ्कपदे म्यो यदन्विष्टो न रुभ्यते # २३ ॥ अविश्वान्त्याविरक्तख दीर्घोच्क्रासेन शुष्बतः ॥ जरेव दुःसह जन्तोः सेवा संफोचकारिणी भ २४ ॥ चुख्यति श्चि्सन्नीव माठ्व म्लायति कषात्‌ ॥ सेवा नारचययेव दिचच्छेदेन नर्यति ॥ २५ क सेवासंक्षपिताङ्गानां राजरथ्यापु शुष्यत्माम्‌ ॥ तीन्रटरष्णा विषार्तानां क्षरणं श्षमबारिदः # २६ ॥

लोमख भोहाघ्वनि बृद्धमावे जाता दुराशाशयितसख शेवा ।

अधोमुखी सा सततं सर्ञ्ज जरत्कुमारीव न कण शोच्या ॥ २७ ॥ आोव सूल्येषु विवर्तमाना तृष्णेव संतोषपराद्छखीयम्‌ ।

दिवानिं कर्षणदीर्धरज्लः सेवा सुराणामपि दैन्यभूमिः ॥ २८ ॥ निसगवन्ध्याघु फलाशया बे कुर्वन्ति सेवा सदा प्रयम्‌ 1 कृषिपवृत्ताः शशज्गकोय्या खनन्ति मूर्खः खट सथलं ते ॥ २९ ॥ अन्तःितेऽप्यालनि चैः क्रियन्ते सेवाप्रवृत्िः पुषेः प्रणामाः । दुग्धान्धिकलछोलिनि कूरुकच्छे तृष्णातुरासे जखमर्थयन्ते ॥ ३० ॥ भागीरथीतीरवनान्तरेषु फलवनमरषु मह द्वुमेषु ।

छत्तापतृष्णाशमनेषु सत्यु किं दैन्यसेवाग्यसनावमानैः ॥ ३१ ॥ नित्यप्रसक्त्या च दजत्यवज्ञां च लैस्यमहयमणनां केति । अत्यन्तमाच्नाघु न माति सेदं भिक्षासुजां षात्रमतो चु सेभ्वष्‌ ॥ ३२ जयन्ति ते खलति नमोऽस्तु तेभ्यः प्रमुप्रणामच्युतमानरलंम्‌ ।

रवायासन्यसनेषु मिथ्या रथ्याररोभागि श्षिसे न येषाम्‌ ॥ ३१ ॥ [4 1 गुम

र्‌ कान्यमाखा ।

किं राजमिर्ुमनजन्मजारम्यापिरवासिरपि कष्टदः ।

सन्त्येव सेव्या अवि भूभृतसे तटेषु येषां सुनयो निविष्टाः ॥ ३४ ॥ तरप्णातुराणां रजसा वृतानां सेवाककूखनर्तापितानाम्‌ ।

शान्तये हितं चन्द्रकिरीटजूरमेत्रीपवित्रं त्रिदशापगाम्भः ॥ ३५ ॥ उत्सृज्य तीव्रं विषयाभिखषं संतोषपोषं कुशरे भजख । इ्यर्थ्यमानः सुखसेवयायमालमैव सवे खुधियां ददाति ॥ ३६ ॥ एकस्य जाने सुखभोगभाजः छाध्यख सेवाव्यसनं निदर्तम्‌ ।

सदेव शिश्रोद्रर्जितत्वादयाच्ययाच्जारदितस राहोः ॥ ३७ ॥ सेवात्रते ब्रीय इवोप विष्टः सर्वात्मना निथधितजीवनाशः ।

दवाःखेः परयज्ञेन निवारितोऽपि न दुह सुश्चति नष्टसंज्ञ: ॥ ३८ ॥ तमोऽध्वतापेन च चिन्तया च श्चीतेन दैन्येन च पिण्डिताङ्गः”। सुखाश्या दुःखसहस्तभागी सेवात्रतं सुग्धमतिर्बिभरतिं ॥ ३९ ॥ गच्छामि गच्छामि दिनं गतं मे दिने गों न गृपोऽब दृष्ट; । इति हुवाणसु सदा जनख जीणौतरां तख तनुम वृष्णः ॥ ४० ॥ विच्छेदकायी सहसा कथानामनीन्ितो दीप इतर प्रनिष्टः । संसक्तवखान्तरमक्षिकेव न सेवकः कल करोति दुःखम्‌ ॥ ४१ ॥ भूमायमानोऽक्षिविपक्षभूतश्चाटुक्रमोतादितकरणैदूङः । ` कुसेवकः .पादतलेऽवर्नः पदे. पदे कण्टकतायुपेति ॥ ४२ ॥ एकः खमेव क्षितिमीक्षतेऽन्यः स निजजनार्थी स च गाढर्म्रः । खला्थित्ता तख भृशे स चार्थी कथं स सेव्यः स च सेवकोऽस्तु ॥ ४३॥ छायागरहो मूर्तं इवानुयायी सितधिरं वृधिकनिश्वलश्च । अकारपाती सुखकेठिटीलायत्रोपरः सेककदुरविद्वः ॥ ४४ ॥ विदधज्यमानोऽप्यनिदं न याति तीत्रोपरोषपणयेन मूर्खैः ।

लुः प्रसादे विहितप्रयज्ञो जातः परं भरलुत कोपहेतुः ॥ ४५ ॥

१. ककूलशन्दण्ठुषाभिवाचकः, तस्मदुत्रानलशब्दोऽथिक इवाभावि. परंतु कवय- स्त्वमेव प्रयते, यथा--“विरीषादपि गी केयमायतलोचना ! अयं क्व॒ च "कुकू- लाभिङ्केो.-मदनज्वरः,॥* २. अनक्षननते, ३. शनैश्चरः .

सेव्सेवकोपदेशः । ८३

शूत्कारिदी्शसितानुबन्धेनिवेदितोद्धेगगतिप्रयासः । अतिपवेश्ात्सरमार्गणोऽसौ निरस्यमानो विफलत्वमेति ॥ ४६ ॥ श्रीरतचन्द्रवरवाजिगजोर्जितेऽसि- न्गम्भीरराजकुलनाभ्चि महासमुद्रे । अश्नाति मूढमतिरीश्वरतामवाघु- माशावशास्कितिपतेर्बहु कारुकूटम्‌ ॥ ४७ ॥ विरम विरम नेयं पान्थ नम्राम्रमाख बधिरे खदिरपाटी निष्फकेषा प्रयाहि 1 इति बहुविधयुक्तः सेवकोऽन्यापदेशै- स्त्यजति न विपुराश्चापाश्वद्धः कुसेवाम्‌ ॥ ४८ ॥ पर्काना सरसत्वमेति न पुनमलेव ठ्मातपा भगा काचमयीव संधिघटना योगेन न शिष्यति । सेवा दीपशिखेव दुर्मतगरहे संघार्यमाणा परं निः खेदा क्षयमेति सेदजनितैरुच्द्वासमालनिरैः ॥ ४९ ॥ कस्त्वं गत्वर सेवकस्त्वरितता कसासयुर्ईश्यते लाभः कस्तव तत्न वेतिविपुखघतिः धिरस्लाडनम्‌ । किं मृद्धासि मुदा विश्ारुचरणर्भिथ्येव रथ्यामिमां बन्धो वन्ध्यनरेनद्रमव्यमवनभान्त्या विडम्ब्यामदे ॥ ५० ॥ सु्ाकर्षणदाम धाम महतो मोहस्य दैन्यख वा सेवाङ्धिशमह निशं विषहते यो वित्तटेशाशया । अस्पू्द्रडवाभिगभेगहनोदधतोर्मिमालङुकं संशुन्धं मकराकरं प्रविशति श्रीरलख्न्ध्यै न किम्‌ ॥ ५१॥ व्यथत्य्थगतागतन्यतिकैरैरश्रान्ततीव्रत्ररो द्वारारोकनतत्परः परिजनेरुत्सायमाणः परम्‌ । यजञेनैव पुरः प्रवेदकरठ्नैः ङेदावमानाश्रयः सवौपविद्युनः शुनः सदृरतामारुप्यते सेवकः ॥ ५२ ॥ १, अन्योक्िभिः, २. उक्तिभव्युकतिरूपोऽयं श्टोक्तः.

८9

शततम

काम्यमाखं !

कुजलुरकपाटपीडनरुषा दत्रः परं

दवारावखगनाय सुखिरमुजैद्रीःखेगदं भ्सित्तः । कुलीमूय जनस्य जानुकिवेे; क्षिमवेरोसुक

पृच्छत्यन्तरनिगतानवसरं मोनत्रतान्तेवकः ॥ ५३ ॥ द्वारे रुद्धुपेक्षते कथमपि प्रातं धुरो नेक्षते

वि्घपौ गजमीरनानि कुरुते गृह्णाति बाक्यच्छरम्‌ । निर्यातस्य करोति दोषगणनां खल्पायराये यम

स खामी कदि सेव्मते मरतटे किं वः पिरादैः छतम्‌ ॥ ५४॥ नित्यं राजकुके न पूज्ययजने तद्ारपाराचैनं

मरति मूतिसमुद्धवे न तु भवे ध्यानं धने कसनि दृष्टादृष्टवि विन्ते नरपतौ न खोचिते कर्मणि

ओदेकोभैत निष्फकं प्रकुरुते सवै जडः सेवकः 1} ५५ ॥ सा तीरं जडनिन्नपातनरता नी निलयस्कछात्वया `

रथ्यापड्ककरङ्कितं न कदर्नं न दारपादः करिः ॥ यासिसचिरसेवकः पविततं पुण्यं वर्नं गम्यतां

रासे न भवन्ति त्त्र विङृतक्रोषोद्धताः पार्थिवाः ॥ ५६ ॥ हंहो कष्ट विनष्ट सेवक सखे खिन्नोऽसि पोषाञ्चया

राम्ेद्धिभवे तदेष कुपतिः छ्ीकः किमासेव्यते । सेव्यः कोऽपि महेधरः स मगवान्यख भरसादेक्षणै-

रषवणैः करुणास्यदीञ्रतमरननाथो रुतः कृतः ॥ ५७ ॥ राज्ञामक्षतया ङतं यदनिदं दैन्ये तदुत्पृ्यतां

संतोषाम्भसि मृज्यतामपि रजः पएदपणामार्भितर्‌ । संतोषः परमः पुराणपुरुषः संविन्मयः सेव्यतां

यत्समृत्या न भवन्ति ते सुमनसां भूयो भवभन्थयः ॥ ५८ ॥

१, महाभारतं आश्वमेधिकप्वैणि मरत्तकथा द्रष्टव्या, श्नेणपवैणि च पचपच ऽध्याये.

' नेमिदृतम्‌ः। <५

उत्छज्य प्राञ्यसेवां विजनसुखयुषां मूमुजां भ्याजमांजां छित्त्प्शापाश्वन्धान्विमरुश्चमजरेखीवरतृष्णां निबार्य । खित्वा शुद्धे समाधो किमप्रमसूतं मृग्यतां ज्योतिरन्त- यसिन्द्टे निनष्टोत्करतिमिरभरे कभ्यते मोक्षरक्ष्मीः ॥ ५९ ॥ वृत्त्या जीवति ठोकः सेवाबृत्ि्मिजेव केषांचित्‌ । अस्थाने तीव्रतया निन्या तु त्दर्थिनां सेवा ॥ 8६० ॥ विद्वजनाराधनतत्परेण संतोषसेवारसनिभेरेण 1 केमेन्द्रनान्ना सुधियां सदेव सुखाय से्ावसरः छृतोऽयम्‌ ॥ ६१ ॥

इति श्रीव्यासदासापराख्यमदाकविश्रीक्षेमेन्द्रकृतः सेव्यसेवकोपदेशः समाप्तः ।

भ्रीविक्रमविरधितं

नेभिदूतम्‌ । पाणित्राणधरवणृदयो बन्धुर्मे समर दहित्वा भोगान्सह परिजनेरभरतेनास्मजां च । शरीमाननेमिर्विषयवियुखो मेक्षकामश्चकार क्िग्धच्छायातर्षु क्ति रामगियौभ्रमेषु ॥ १ ॥ सा तत्रोचः रिखरिणि समासीभमेनं युनीक्च नासान्यस्तानिमिषनयनं ध्याननिरधूत्दोषम्‌ । योगासक्तं सजल्जश्दरयामरं शजयुत्री वपरक्ीडापरिणवगजग्रषमीयं ददश ॥ २ ॥ उद्वी्येनं शमद्ठलरतं मेदुरभ्भोदनादे- यत्यत्केक्निजमथ नगरं प्रोन्मिषन्नीपपुष्षम्‌ । सा शोकार्ता क्षितितर्मगास्खाच्च दुःखं हि मायी. कण्टाेषप्रणयिनि जने किं पुनदैरसंखे ॥ ३ ॥ तां दुःखत भिचिरसकिकासारसरिः समीर - स्वासं स्छुरितङुटजामोदमत्ताकिनदिः ।

' कोव्यमाल् ।

साध्वीमद्धिः पतिमनुगतां तत्यदन्यासपूतः

भीतः, भीतिपरमुखवचनं खागतं व्याजहार ॥ 9 सिद्धेः सङ्गं समभिल्षतः प्राणनाथख नेमेः

सा तन्वङ्गी विरह विधुरा तच्छिरोऽिष्ठितख । तत्संमोहद्रुतमनुनयं शैरुराजं ययाचे

कामात हि प्रकृतिकृपणाश्वेतनाचेतनेषु ॥ ५ !! सा तं दूना मनसिजशरेवीदवेदयं बभाषे

रकषेत्ामी शरणगमसौ भूपतीनां तु धर्मः । - तन्मां खामिन्चव मवदधीनां समस्यर्थये त्वां

याच्ञा मोधा वरमधिगुणे नाधमे रुन्धकामा ॥ ६ ॥ ठञं शृङ्गं परिहर गिरेरेहि यावः पुरीं खां

रलश्रणीरचितभवनयोतितादान्तराखाम्‌ रोभासाम्यं करयति मनाङ्‌ नारका साथ यसा

बाद्योचानसितदहरदिरश्चन्द्िकाषोतहम्या ॥ ७ ॥ आलोक्येनं तररतडिदाकन्तनीन्द्माडं

्ादरकारं विततविकसचूथिकाजातिजालमू । 'अन्तजौगरद्विरहदहमो जीविताङम्बनेऽरं

न .्ादन्योऽप्यहमिव जनो यः पराधीनदृत्िः ॥ ८ ॥ ल : ्रसरति मरुतेरितः परोढनादै- नोऽयं विरहिजनताकर्णैजाहं पयोदः । ये पदेयेताः\ पथिकवनिताम्मोजचन्द्रातपामाः नयनसुभगं खे भवन्तं बखकाः ॥ ९ ॥ वीक्ष्याका्चं मबुदामकामा- `

नेमिदतम्‌ ।.

शेलभ्रसे जरदतमस्ना छादिताचाम्बरेण “ स्चिग्धदयामाज्ञनचयरूवास्तादितामिन्नमावाः । यामिन्योऽमूर्िहितवसतेर्बासराश्वाजनेऽसि~ नसंपत्छन्ते नमति भवतो राजहंसाः सहायाः ॥ ११ ॥ तन्मततैवं रज निजपुरीं द्वारकां ससहाये- गोबिन्दायैः सममनुमवासा् राज्यं सुखानि । कार्म तेषां यदुवर पुनःसंगमे भाविनी ते शेहव्यक्तिश्चिरविरहजं सुश्चतो बाष्पमुष्णम्‌ ॥ १२ ॥ वन्याहारा धृतमुनिजनाचारसाराः सदारा ., यां नाथान्ते वयसि सुधियः क्षत्रियाः संश्रयन्ति । फं तारुण्ये गिरिवरभुवं सेवसे तां तपोभि क्षीणः क्षीणः परि पयः सोतसां चोपयुज्य ॥ १३ ॥ कात्र प्रीतिसतव नगवरे चारु तहयरकाया- स्यक्सोयाने युबयदुमनोन्मादि. यत्रासुरारि; । निर्जिल्यन्द्रं ससुरमनयत्मारिजातं यलोका- दिङ्नागानां पयि परिदरन्स्थूरुदस्तावल्पान्‌. ॥ १४ ॥ यसागासीदनरविरुसद्धषणाभामिरामं भाव्यारोहनवधनजछो द्धिनवह्टीचयेन । तत्ते नीरोपर्तश्विभाभित्रमासाधुनाज्गं बर्हेणेव स्फुरितरचिना गोपवेषस्य विष्णोः ॥ १५ ॥ रम्या हम्यः क तव नगरी दुरीश्रङ्गः क चाद्रि ` कैतःकाम्यं तव मृदु वपुः क व्रतं दुःखचर्य्‌ | चिततग्र दयं हितमिति वचो मन्यसे चेन्ममारं किंचिदश्याद्रन उषुगतिर्भूय एवोत्तरेण ॥ १६ ॥ कुरवन्पान्थांस्त्वरितदृदयान्संगमायाङ्गनाना- में परया धिगत्षमयः खं वयखय मयूरम्‌ ।

॥ 411

काल्यमुखे 1

जीमूतोऽयं मदयति विभो कोऽथवेन्योऽपि कले.

म्रा मित्रे मवति विशुखः किं पुन्सथोैः ॥ १७ ॥ पू येन त्वमसि चैयसा भूषितोऽङ्गे समभे

तसेः कीडारसथुखससैभेन्यमोमैरिदानीम्‌ । तत्तारुण्यं सफर्य पुरीं द्वारकामेव्य सघ

सद्धावा्रैः करूति म चिरेणोपकारो मदत्यु ॥ १८ ॥ किं शेठेऽसिस्तव भिवषतो म ध्वभा कापि चित्ते

संत्यभ्य खों पुरममुपमां योते नाथ धीः 1 त्वत्तोधेनातितमणिमम्रेण हेमेप्रवपरो

मेषद्यामः स्तन इव सुवः सेपविसतारपौण्डः ॥ १९ ॥ यामाखोक्य खगृहगमनामोत्सुकाः स्युस्त्वदन्ये

पर्याकाग्रो जरुदपरलेऽसिन्वसकावरीं ताम्‌ अन्तर्विुतसफुरितरुचिरे स॑भकाशेन्द्रचापे ।

भक्तिच्छेदैरिव निरचितां भूतिमङ्गे गजैस्ये ॥ २० ॥ युक्तं रक्ष्या सुदितमनसो यादेशः समोया-

मासीनं यं निजयपुरि चिरं त्वामसेवम्त पूर्वम्‌ 1 संप्रसेकः श्रयसि स नर्भं नाथ भिं वेत्सि चैवं

रिक्तः सर्वो मवति हि स्घुः पूणता गौरवाय ॥ २१ ॥ सुक्तातङ्कासव यदु विभो जिहयाङ्कं शिहन्तः

संक्रीडन्ते शिव इव येऽङके समाधिखित्तसय 1 संप्रयेते पुरमभियते विप्रयोयेण नेतरैः

साङ्गे जरुख्वमुचः सूचयिष्यन्ति मेम्‌ ॥ २२ ॥ एततुङ्ग त्यज सिखरिभः श्ङ्गमङ्गीकुरूप्व

प्राज्यं राज्यं प्रमथसखिछं पारुबन्बन्धुवर्ये । रम्ये हम्ये चिरमनुभव भाप्य ममानखण्डा-

न्सोक्कण्डोनि प्रिवसहचरीसंभमालिक्गितानि ४ २३ ॥

नेभिद्तश्‌ ।

धूतोन्िदरायुनपरिभखोद्धारिणः पान्यसथौ-

न्ये कुर्वीरज्ञरद म॑रुतो वेरमसंदरीगोत्कान्‌ । तैः संषएष्टो विरदिष्टदयोन्माभिभिः खां पुरीं नु

प्रतयुयातः कथमपि भवान्गन्तुमाद्यु उ्यबस्येत्‌ ॥ २४॥ नोत्सादस्ते खपुरगमने चेद्धियुक्पः स्वयं

वद्धावेक सव च पितरौ तस्ननासे जओेऽगी । म्सनाखालाः कटषतनवो ग्रीष्मतोयास्कमाः

संपत्यन्ते कतिपयदिनलाबिहंसा दश्ाणीः # २५.॥ तत्न; प्राणानव तक मते जीवरक्षेव धरम

वासार्थं कः सुरनिरच्तां तां पुरीमेषि बस्ः । वप्रपरान्ते स्फुरति उख्येहीरि वेखरमष्याः

सभूमङ्गं सुखमिव पगे वेत्रद्याश्चस्यमि ४ २६ ५ असखादद्ेः प्रतिपथमधःसंचरन्दानक्रेः

क्रीडादैढं विमरङमणिमिमीुरं दरक्ष्यसि तवष । अन्तः कान्तारतरसगरदधषणे्यो यदूना-

मुदामानि भ्रश्यति चिकवेस्ममियोदनानि ॥ २५ ॥ तस्ोयाने वरतरुचिते त्वं सुहत श्रमार्व-

रिष्टस्तुष्टो विविषतदुपानीतपुष्पोयहरिः । पुष्णन्नन्तश्चर परिमरोद्धारस्रसितानां

छाणदागक्ृणपरिकितः पुष्यसखवीमुसाकाष््‌ ॥ २८ ॥ दृष्ठ रूपं तव निरुपमं ततर षीनस्तनीनां

तासामन्तर्मनसिजरसो्यासलीररुसानाम्‌ । कर्णाम्मोजोपगतमधुङृत्संममोयद्धिकसे-

खखप्ञेयदि न रमसे दोचनैर्वश्ितोऽसि ४ २९ ॥ तसिन्नुयनमनसिजरसाः परंशुशखावनाम-

ञ्याजाानिण्डरतकुचवलीनाभिकाश्चीकखषफः ।

९.७

काम्यम ।

संघाखन्ते त्वयि मृगदशस्तान्विचित्रान्विरसा- स्क्ीणामाचं प्रणयवचनं विभ्रमो हि प्रियेषु ॥ ३२० ॥ त्वां याचेऽहं न नयविदुषां क्रापि कार्ये विरम्बो , गन्तन्या ते सपदि नगरी खा यतः सा तदम्बा । मुक्ताहारा सजलनयना व्वद्वियोगारतिदीना कार्य येन त्यजति विधिना स त्वेमैवोपपायः ॥ २१ ॥ तस्याधस्ताद्विषमपुलिनां खणैरेखामतीतये , मागे दृष पुरमनुपमां तां भवान्वामनस । मुक्त्वा रोकोपचयमव्निं नाकिनामागतानां रोषैः पुणयर्हतमिव दिवः कान्तिमत्खण्डमेकम्‌ ॥ ३२ ॥ यसां सान्द्रोऽनुपमचकितो वेदमसु सेच्छयैवं सुष्णन्नञ्जा्सुरतरुकिठादु जयन्तीं निमाद्य । ` खेदं तीरे विदकितिपुटंः सेवते वारनारीं सिप्रावातः प्रियतम इव प्राथनाचाटकारः ॥ ३३ ॥ यत्र सतम्भान्मरकतमयान्देहटीं विद्रमाणां पासादाभं विविधमणिभिर्भर्मितं वासवेन । मूमिं सुक्तापकररचितां हासि चापि दृष्ट संरक्ष्यन्ते सठिकनिधयस्तोयमात्रावरोषाः ॥ ३४ ॥ अत्रादयुभैः किर मुनिवरो वामनः पाक्तपोभि- ङन्ध्वा सिद्धिं निखिर्भुवनव्यापिना विग्रहेण । ईशं वामं भुजगसदने प्रापयदानवाना- | मित्यागन्तूरमयति जनो यत्र बन्धूनभिज्ञः ॥ ३५ ॥. तामासाच प्रवरनगरीं विश्चुतां संनिवासं कुः वैरिशैवर विहितानेकपूजोपचारः । आसतीणान्तर्विमररायनेष्वरसोपेषु कामं नीता खेदं कुखितवनितापादरागाङ्कितेषु ॥ ३६ ॥

नेमिदूतम्‌ ।

उद्यानानासुपतरटभुवाुज यन्त्याः समन्ता-

दाघु्रद्धिर्गिपुरुविकसन्मार्तीजाखकानि अङ्गान्मार्मश्रमजर्कणान्सेव्यसेऽस्यां हरद्धि-

सोयक्रीडानिरतयुवतिक्ञानतिक्तर्मरुद्धिः ॥ ३७ ॥ तत्रोपास्यः प्रथितमहिमा नाथ देवस्त्वया

प्राप्नादस्थः क्षणमनुपमं यं निरीक्ष्य तवमक्ष्णोः । शण्वन्भरक्षासुरजनिनदान्वारिवाहस तुल्या-

नामन्द्राणां फलमविकङं प्यसे गर्जितानाम्‌ ॥ ३८ ॥ सद्रपेणापहतमलसो विखयालौरनार्थः

सोन्दयाधःृतमनसिजे राजमाम प्रयाति । धरातस्तस्यां कुवर्यदरूदयामखङ्गे सटीर-

ममोक्षयन्ते त्वयि मधुकरप्रेणिदीषौन्कटाक्षान्‌ ॥ ३९ ॥ तस्याः प्यन्वरगृऽ ततिं तां नजेयां स्एन्ती-

भेक्यं प्रप्यासितरजनिषु पररदलदीषः । नि्योतन्ते निहततिमिर्योममार्गश्च रोके

शान्तोद्वेगस्िमितनयनं इष्टमक्तिर्मवान्या ॥ ४० ॥ वैरस्यं रथशष्हतं रम्थमाखाय यान्तं

द्रष्टुं याम्याः पथि युवतयस्तवासुपेष्यन्ति तसात्‌ । रब्देसनत स्व्दुपर्मेर्थिपाथीं कतश्री-

स्तोयोत्सर्गस्नितञुखरो मा च मूर्विह्धवासाः ॥ ४१ ॥ त्वामायान्तं पथि यदुवराः केश्वा्या निशम्य

प्रीता बन्धूस्तव पितूमुखान्पौहदाच्न्दयन्तः । साकं सेन्ये रथमभिसुखं प्रेषयिष्यन्ति तूर्ण

मन्दायन्ते न खड खुददामभ्युपेताथक्ृत्याः ॥ ४२ ॥ श्रुत्वा तीरे तदनुजस्धेरागतं सोपहारो

मान्यो मत्री यदि बरुपुरात्सीरिणस्त्वामुपेतः ।

२१

९२

कन्यका ।

तस्मादेया ख्य चिदहिता सक्रिया तेग पत्सि

प्र्यादृत्तस्वयि कररुषि स्ादनस्णभ्यसूजः 9 ४२ ॥ गच्छेरवेखतटमनु च्रतस्लोषमुहासिषत्छं

खच्छं काचनच्छषि ललनिधेस्म पश्यन्स्थखः १ यः कामीव क्षणमपि सरित्कामिनीनां ज शको

मोषीकै चटुरुशफरोद्र्तनपरकषिल्ानि \। ४४ ॥ तां वेरङ्के विमरूसक्िसशरगतत द्वष््यसि लं

पूोदिशं सरितमषङृद्ारिभिषीविहसेः । यामाटिन्गयोपरमति पिबन्यन्सुखं च क्षणार्ध

ज्ञातालादो निपुरुजषनां को विदहासुं समर्थः ‡ ४५ ॥ तसिने्दठितरहरीसीकराारदारी

चारं राशेपतटअविकसत्केतकामोदरम्यः 1 खेदं मार्मक्रमणजनित्तं ते हरिष्स्यजघचं

रीतो वायः परिणमधित्त कानमोदुभ्बराणाम्‌ ॥ ४६ ॥ नान्ना रज्ञाकरमथ पुरस्ताष्रमे वीक्षभाणो

जज्ञे यक्षाद्वसमर्यकृचत्पुरा कार्चूटम्‌ । यत्रासाध्य निवसति अगदयाददक्षं जशक्छ-

मलयादिष्यं हुतवहमुखे संगतं तद्धि तेजः ॥ ५७ ॥ त्वामायान्तं तटवनचरा मेषतीरं भयूरा

घ्न दुशन्मधुरभिरतैसतत्र ये संस्वरवन्ति । त्वं तान्दिग्यष्यनिभिरशयेः सान्तः सगिकषटः

पशथादद्िमहणयुरुभ्िितेरमर्तयेथाः १ ४८ ॥ उत्कल्ठोखा विपुर्ुकिनमरिऽथ भद्रासिथाना

स तै सिन्धुनययरषियं स्यति धित । वातोद्धतेहैसति सक्को ककारः

सोढो शर्ण भुबि परियां रन्तिदेवल कीर्भिम्‌ ॥ ४९ ॥

नेमिदृतम्‌ ।

उचै्भिन्नं जवितमुदधौ हारि नीरं रथखे तस्यस्त्वय्युत्तरति सरितो यादवेन्द्र प्रवाहम्‌ । वीक्षिष्यन्ते क्षणमनिमिषो व्योमभाजोऽतिदूरा- देकं सुक्तागुणमिव भुवः स्थूरुमध्येन्द्रनीरम्‌ ॥ ५० ॥ तासुक्तीणैः पुनरधिवसेरीशपोराभिषानं नानादे्चागतजनचयैः पूर्णरम्यापणं तत्‌ । यस्याकाशं स्प्रशति निव्हो वेदमनामूध्वभागा- स्ाव्रीकुर्वन्दशपुरवधूनेत्रकौ तूहकानाम्‌ ॥ ५१ ॥ तसाद्वस्मीनध तव करयद्रच्छतो माति दुर्ग पङ्काकीणै नवतृणवितं तत्र तोयाशयानाम्‌ । ुर्वननब्दः किर कट्षतां मार्गणैः प्रागरीणां धारापातै्त्वमिव कमलान्यभ्यविश्चन्युखानि ॥ ५२ ॥ नानारल्लोपचितरिखरश्रेणिरम्यः पुरस्ते यास्यत्यक्ष्णोर्विषयमचरो मादनो गन्धपूर्वः । यं सोक्कण्टो नवमिव पुनर्वीक्षितुं कान्त हषी- दन्तः शुद्धस्त्वमपि भविता वर्णमात्रेण कृष्णः ॥ ५३ ॥ यसिन्पूर्वं किर विरचितां वामभागे भवानीं देवीं वीक्ष्य त्रिपुरजयिनः खेच्छया केठिभाजम्‌ । जदोः पुत्री तदनु दधतोऽङकेऽभ्युपेष्यं सपत्नी रोभोः केराग्रहणमकरोदिन्दुख्योर्मिहस्ता ॥ ५४ ॥ आरूढस्य स्फटिकमणिमृश्चेतसानुप्रतापे यसिन्छेठे विमकविरसत्कान्तितोयप्रवाहा । संकरामन्त्या तव घनर्चा छायया खधुनीव स्यादखानोपगतयसुनासंगमेवामिरम्या ॥ ५५ ॥ भाखद्धाखन्मणिमयब्हतुङ्गशरक्गामसंसाः

संप्रत्युयत्परिणतफर्द्यामख वामभागे ! ९ दि गुम

९३

कान्यमाख ।

यसिज्ञम्बुक्षितिरुहचया धारयिष्यन्ति सान्द्राः

शोभां शुभ त्रिनयनवृषोत्खातयपङ्ोपमेयाम्‌ ॥ ५६ ॥ श्ुत्वायान्तं द्रुतमुपगतास्तत्र बन्दित्रजा ये

त्वां यावन्तः प्रथितय्चसं येऽर्थिनो दौःस्थ्यदीनाः । तान्कुर्वीथाः समभिरुषितार्थप्रदनिः इताथो-

नापन्नार्तिप्रशमनफलाः संपदो दत्तमानाम्‌ ॥ ५७ ॥ आकर्ण्याद्िपरतिरवगुरं बानरास्त्वस्सकारो

क्रोधाताभ्रास्ततमुखरवं तत्र येऽभिद्रवन्ति। तान्योधानां विमुखय पुनर्दार्णेज्यीनिनदिः

के वान स्युः परिभवपदं निष्फरारम्भयलाः ॥ ५८ ॥ तसिन्नदरौ निवसति विभुः स खयमूर्भवो वा

देवः सेवापरसुरगणेबन्यपादारबिन्दः । यद्धयानेनापहृतदुरिता मानवाः पुण्यभाजः

संकल्पन्ते सिरगणपदपराप्तये श्रद्धानाः ॥ ५९ ॥ नीपामोदोन्मदमधुकरं युज्ञनं गीतरम्यं

-केका बेणुक्रणिदमधुरा बर्हिणं चारु नृत्यम्‌ । श्रोत्रानन्दी सुरजनिनदस्त्वखयाणे यदि खा-

त्संगीतार्थो ननु पयुपतेस्तत्र भावी समग्रः ॥ ६० ॥ ससृ्च्छनथ पथि मवान्वीक्षिता वेणुनाख्यं

शठं मीरोपर्परिचयारोषसानृच्छयं तम्‌ । व्याप्याको्धं नवजलृतां संनिमो यो विभाति

प दक्षिणेन व्यतीत्य दर्पे सितञ्रणिमयं सौधसंघं खपुरयाः । कराम्त्वा वप्रं वियति परविदः शोभते योऽना रारीमूतः उयम्बकस्याटृहासः ॥ ६२ ॥

नेमिदूतम्‌ ।

प्रत्यास विशदशिखरोत्सङ्गमागे परयोदे

नीरक्िग्धे क्षणसुपगते पुण्डरीकपरभसय । शोभा काविद्रिरसति मनोहारिणी यख संप-

त्यसन्यसे सति हरभृतो मेचके वाससीव ॥ ६३ ॥ पराप्योचयानं पुरपरिसरे केल्िले यदूनां

विश्रामार्थं क्षणमभिरतिं गोमतीवारि पयन्‌ । उत्सर्द्धिरदधदिव दिवो वर्त्मनो वाजिसंवेः

सोपानत्वं कुर मणितटारोहणायामयायी ॥ ६ ॥ तत्रासीनो सुररिपुयदो निश्वकः किंनरीभिः

खण्वेसिष्ठ्छूतिुखकरं गीयमानं सुह्रत्‌ । शब्देरधस्वलितरवजेर्मेदुरैरम्बुराशेः

कीडालोखः श्रवणपर्पैरजितेमीषयेसताः ॥ ६५ ॥ सान्द्रोननिद्राज्जुनुरमितं पोन्मिषत्केतकीकं

ह्यं जातिप्रसवरजसाखादमत्ताठिनिदिः । मृत्यत्केकामुखरदिखिनं भूषितोपान्तभूर्मं

नानाचे्जल्दरुलितिनिर्विरोसतं नगेन्द्रम्‌ ॥ ६६ ॥ तस्या हषौदधङृतमहास्ते प्रवेशाय पुयौ

निर्यीखन्ति प्रवरयदवः समुखाः शौरिसुख्याः । या कालेऽकिन्मबनरिखरैः प्रक्षरद्रारि धे

मुक्ताजार्मथितमलकं कामिनीवाभ्रव्न्दम्‌ ॥ ६७ ॥ शश्वत्सान्दरलतनुमहसं प्रोठसद्रल्दीपा

मानपरां्ु िखरनिवदव्योममागं श्छन्तः । गौरं ज्योत्लञाविमरुयशसा शुभ्रवर्णीः सुधाभिः

= (6

प्रासादास्तां तुरुयितुमरुं यत्र वैतर्विरोषैः ॥ ६८ ॥

यासुदामाखिर्चुररिपून्माधिनो दानवारेः साहाय्याय प्रथितमहसोऽध्यासते योधवयौः ।

र्णः

९६

क्रान्यमाख ।

नानादैत्यप्रहरणभवैः संगरेषु खकीत्यी

मत्यादिष्टामरणरुचयश्चन्द्रहासवणाङ्खैः ॥ ६९ ॥ व्याधिर्देहान्स्शति न भयाद्रक्षितुः शाङ्गपाणे-

मृत्योर्वाती श्रवणपथगा कुत्र यद्वासभाजाम्‌ । कामक्रीडारसयुखजुषां यच्छतामर्थकामा-

न्विचेशानां न च खलु वयो यौवनादन्यदसि ॥ ७० ॥ कर्णे जातिप्रसवममङं केतकं केशपारो

केस्तुरीमिः कृत विरचना गण्डयोः पत्रवटी । कण्डे माङ अथितकुटजा मण्डनं भावि काम्यं

सीमन्ते च स्वदुपगमजं यत्र नीपं वधूनाम्‌ ॥ ७१ ॥ यस्यां रम्यं युवजनमनोहारि वाराज्नानां

कां तालानुभतकरणं भखति त्वसरवेरो } वाज्छन्तीनां तदवगमनादङ्गमाजां प्रसादं

तवद्रम्भीरध्वनिषु शनकैः पुष्करेष्वाहतेषु ॥ ७२ ॥ संसक्तानां नवरतरसे कामिभिः कुण्ठ्यमानाः

पषठेऽष्वन्तः कृत विरसनाधर्मवार्यङ्नानाम्‌ । यस्यां ओप्मे शिशिरकिरणस्वांद्चमियौमिनीषु

व्याद्धम्पन्ति स्फुटजरुख्वस्यन्दिनश्वन्द्रकान्ताः ॥ ७३ ॥ गत्वा पूर्वं रजनिसमये धूप्यमानेषु लीख-

वेदमखन्त्युवतिनिहितै रलदीर्नरसताः । जरिथत्रान्धतमसचयाः साध्यसेनेव भूयो

धूमोट्वारानुकृति निपुणा जरा निष्पतन्ति ॥ ७४ ॥ रात्रौ यलाञुपसखि भृशं गात्रसंकोचभाजां

रागेणन्धैः श ५ । प्रेम्णा कान्तेरमिकुचुभं हयगन्धर्वधूनां

हीमूढानां भवति विष्पुर्प्ररणा चूर्णमुष्टिः ॥ ७५ ॥

नेमिदृतम्‌ ।

गायन्तीभिस्सखदमख्यशो वारसीमन्तिनीभिः

साकं मायन्मधुरय॒रञं तारसारान्यपुष्टम्‌ । यसां रम्यं सुरभिसमये सोत्सवाः सीरियुख्या

बद्धापानं बहिरुपवनं कामिनो निर्विशन्ति ॥ ७६ ॥ उद्त्कतामारसयुवतिभिः सेव्यमनिः सरोज-

स्कन्धान्यस्यां सुमधुररसानक्षयानापिबद्धिः । निगीम्यन्ते शरदि यदुभिः सद्मपषटे खकीत्या

नित्यज्योत्खाः प्रतिहततमोवृत्तिरम्याः प्रदोषाः ॥ ७७ ॥ कान्तोत्तसास्तुहिनसमये कुङ्कमार्सिदेदाः

सान्द्रच्छाये शुचिनि तरुभिर्गोमतीरम्यतीरे । रूपोह्ठासाद्धिजितरतयः कुन्दकाङे सठीरं

संक्रीडन्ते मणिभिरमरपाथिता यत्र कन्याः ॥ ७८ ॥ यस्यां पृष्पोपचथममरं भूषणं साधुदर्य

गन्धद्रव्यं व्यजननिवहं सुक्ष्ममिच्छानुकूकम्‌ ! न्यस्तः प्रीत्या त्रिदश्पतिना वाघुदेवख स्च-

न्येकः सूते सकरुमबलामण्डनं क्पवृक्षः ॥ ७९ ॥ एणाङ्कारमावनिषु शििरेः कुङ्कमर््रैः पदाङ्खः

रीतोरकम्पाद्तिविगकितैबारुकैः केशपाशात्‌ । - अष्टिः पीनसनपरिरसद्रम्यमाल्येश्च यसां

नेशो मार्गः सवितुरूदये सूच्यते कामिनीनाम्‌ ॥ ८० ॥ वाणस्याजौ हरविजयिनो वासुदेवस्य यस्यां

प्राप्यासर्चिं चरति गतभीः पुष्पचापो निरस्तः । यसाहिधाङृतयुवमनोमोहमात्मपरकयै-

स्स्यारम्भश्वतुरबनितानिभ्रमेरेव सिद्धः ॥ ८१ ॥ यायास्तसाद्रथपरिवृतस्तवं प्रवेशाय यखां

तस्राचीनं पुरि हरिषुै्गोपुरं यादवेन्ेः ।

९७

९८

काव्यमाख ।

यत्राश्चोकः करयति नवसतोरणामां तथान्यो

हस्तपराप्यस्तबकनमितो बार्मन्दाखदृक्षः ॥ ८२ ॥ उदयद्वारुन्यजनमनिरोष्ठासिकाशप्रसूनाः

शरेतच्छन्ं विकसितसिताम्भोजभाजो विलोक्य । तस्यां पोरा विशदयञ्चसं न श्रियः शारदीना

नाध्यास्यन्ति व्यपगतद्युचस्त्वामपि प्रेक्ष्य हंसाः ॥ ८२ ॥ पष्पाकीर्णं पुरि सह तदा यस्त्वया राजमार्ग

याखत्यु्द्भू निजवसनं चन्दनाम्भदछटाङ्कम्‌ । यरि पीताम्बरधरमनुक्षमाधरं मेषमेनं

्रक्ष्योपान्तस्फुरिततडितं त्वां तमेव सरामि ॥ ८४ ॥ यातं तस्याः पुरि पुरि बरादुत्सवेः कामिनोककं

हरषोतकषं नरपतिपयेनैष्यतस्तौ ययोस्तु । खीणामेको रमयति शतान्यङ्गनां पाययिला

काद्भत्यन्यो वदनमदिरां दोहदच्छदनासयाः ॥ ८५ ॥ सौधश्रेणीविंततविरुसत्तोरणासा व्श्तील `

खावासं तं मणिचयदवां भाुरं प्राप्खसि त्वम्‌ । यसिन्कसे न भवतिं मुदे साभमूमिर्ेनानां

यामध्यासे दिवसविगमे नीस्कण्ठः युद्धः ॥ ८६ ॥ नत्वा पून पितृमुलगुरर्तान्विसंज्यीय बन्धू-

न्तीं 'मञ्चद्वयमपि ततोऽठं कुरष्वाैचित्तः । यन्निःश्रीं हरति न मनस्तां विना यादवेन्दो

सूयौपाये न खट कमर पुष्यति खाममिख्याम्‌ ॥ ८७ ॥ इदयुक्तेऽस्या वदसि वियुखं भुक्तिकान्तानुरक्तं

दृष नेमिं किरु जकधरः संनिधौ भूषरसयः । तत्कारुण्यादिव जरुधरभ्रेणिमुक्ताश्चु धत्ते

खदोताटीविसितनिभां विचदुन्मेषदृष्टिम्‌ ॥ ८८ ॥

नेमिदृतम्‌ । "९.९.

तत्सख्यूचे तममिवचनं वाञ्छितं साधयाखा

बालामेनां नय निजगृं शरशरङ्गं विहाय । त्वस्संयोगान्नु धृतिसमेतानवयाङ्गयष्टि-

यौ तत्र स्ादयुवतिविषये खष्टिराचेव धातुः ॥ ८९ ॥ अखीकारात्सुमग मवतः इ्विष्टशोभां कियद्धि-

मद्रीमन्तरविरहशि खिना वासैरेदैद्यमानाम्‌ । एनां शुष्यद्वदनकमसां दूर विध्वस्तपत्रां

जातां मन्ये तुहिनमथितां पद्िनीं वान्यरूपाम्‌ ॥ ९० ॥ आकाह्न्त्या सृदुकरपरिष्वज्गपौख्यानि सख्याः

प्रयामुष्या सुखमनुदिनं म्खनमसेरमश्रि । उदचत्तापात्कुमुदमिव ते कैरविण्या बियोगा-

दिन्दोर्दैन्यं त्वदनुसरणङ्धिष्टकान्तेर्बिभरिं ॥ ९१ ॥ राय्योत्सङ्गे निशि पितृगृहे पराप्य निद्रां पुरासौ

स्वं क खामिन्त्रजसि सहसेति ब्रुवाणा प्रबुद्धा । ऊचेऽखामिर्न खट नयनेनापि यो वीक्षिताङ्गः

कचिद्धतुः सरसि रसिके सं हि तख भियेति ॥ ९२ ॥ एतहुःखापनयरसिके प्राक्सखीनां समाजे

गायत्यास्तां किमपि मधुरं गीतमादाय वीणाम्‌ । तच्यानेनापहतहदया गाठुकामा ख्रजे

भूयो भूयः खयमपि कृतां मूर्च्छनां विसरन्ती ॥ ९३ ॥ तलस्माघ्यभ विरचितवती तत्र सौभाग्यदेभ्याः

पूजामेषा सुरमिङुषुमेरेक चित्ता सुहर्तम्‌ । दैवज्ञान्वानयति निपुणान्स क्षणं माषयन्ती

प्रायेधेते रमणविरहेष्वज्गनानां विनोदाः ॥ ९४ ॥ याते पाणिग्रहणसमयेऽद्रिं विदह्ाय त्वयीमां

त्यक्तवा माल्यं सपदि रचिता यानया विप्रयोगे ।

१५०५

कान्यमाख ।

तामेवेषा वहति शिरसा खे निाय प्रदेशे गण्डामोगात्कटिन विषमामेकवेणीं करेण ॥ ९५ ॥ गीताचेवी श्ुतमुखकरः प्रस्तुतैवी विनोदः वौराणीभिः कृतनुतिमिमां व्वद्वियोगा्रथामिः । तुष्टिं नेत रजनिषु पुननौखिवर्ः क्षमोऽम्‌- तासुतनिद्रामवनिशयनां सौधवातायनसयः ॥ ९६ ॥ या प्रागस्याः क्षणमिव नवैर्गीतवातीविनोदै- रासीच्छय्यातरुबिगलितैगीहमागेर्विरुङ्खय । रात्रिं संबत्सरशतसमां वीक्षते सन्नगात्री तामेवोष्णेर्विरहजनिंतैरश्चुमिर्यापयन्ती ॥ ९७ ॥ यदरयन्ती त्वन्मयमिव जगन्मोहनावासमं ध्यायन्ती त्वां मनसि निहितं तर्क्षणं तद्धिरामे । मूर्त भित्तायपि च ठिखितामीक्षिुं ते पुरला- दाकाहन्ती नयनसङिरोस्पीडरुद्धावकाश्चम्‌ ॥ ९८ ॥ अन्तर्भिन्ना मनसिजरर्ीलियश्षी सुद्र रब्ध्वा संज्ञां दिचि दिशि इडु्वीक्ष्यमाणातिदीना । शय्योत्सङ्गे नवकिसल्याम्रेऽपि भद्रं न ठेभे साग्रेऽदहीव खङकमछिनी न प्रबुद्धा न युष्ठा ॥ ९९ ॥ चृत्तान्तेऽक्षिसदनु कथिते मातुरस्यास्तयेत- . दत्तं ज्ञातं निशि सह मया प्रेषितः सौबिदहः । सख्याः पश्यन्नयमपि दां तां तदावेक्ष्य जातं प्रक्ष ते निखिलमचिराद्धातरुक्तं मया यत्‌ ॥ १०० ॥ भ्क्षयेतसिन्नपि सृगदरस्तामवस्थामसद्या- मस्याः प्रातः कथयति पुरा विस्तराततैतदम्बा । शरुत्वा दुःखं दुहितुरखजहाष्पमच्छिन्नधारं प्रायः सर्वो भवति करुणाबृत्तिराद्रीन्तरात्मा ॥ १०१ ॥

नेमिदूतम्‌ ।

आह्भेनामवददथ सा निर्दयो योऽत्यजत्वा-

मित्थं भद्रे कथय किमियद्धारयते तत्र दुःखम्‌ । त्यक्तवा खरं नयनयुगङ्‌ तेऽरूणतवं शूदत्या

मीनक्षोमाचल्कुवर्यश्रीतुरमेष्यतीति ॥ १०२ ॥ अन्तसतापान्मृदुसुजयुगं ते मृणा्ख दैन्यं

म्छा्नि चेतन्मिहिरकिरणद्धिष्टश्ोभस्य धत्ते । शष्ट; श्ार्विरहिखिना स द्वितीयस्तवाये

याखत्युरः सरसकद टीस्तम्भगौरश्वरत्वम्‌ ॥ १०३ ॥ वत्से शोकं त्यज खज पुनः खच्छतां ग्रृष्टवाणीं

यच्छसवं प्रयतमनसानुम्रह मे कुरुष्व । भुर्मुयो न मवति रहः संगतायास्तथा ते

सयः कण्डच्युतसुजकरताअन्थि गादोपमूढम्‌ ॥ १०४ ॥ आरोप्याङ्के मधुरवचसाश्चासितेत्थे जनन्या

तत्याजार्धि क्षणमपि न या व्द्धियोगाछृ्ा ज्ञी । संप्रतयेषा विखजति तनु कोमखङ्गी यथा नो

वरु धीरस्तनितवचनेमीनिनीं प्रक्मेथाः ॥ १०५ ॥ मातुः शिक्षाशतमरुमवन्ञाय दुःखं सखीना-

मन्तधिततेष्वजनयदियं पणिपङ्केरहाणि । हस्ताभ्यां प्राक्सपदि रुदती रुन्धती कोमखभ्यां

मन्द्रकषिग्व्यनिमिरबख वेणिमोक्षोतुकानि ॥ १०६ ॥ वृद्धः साध्व्या सुभग तव यः प्रेषितोऽमूल्धव्र्िं

ज्ञातं तसाखुशलिनिमियं रवताप्रौ द्विजातिः । त्वामाकर्णयेच्छसितदहृदयासीरक्षणं सुन्दरीणां

कान्तोदन्तः सुद्यदुपगतः संगमाङ्िचिदूनः ॥ १०७ ॥ इत्थं इच्छ द्विधुरवपुषो वासरान्वष॑तुल्या-

नस्याः सख्या जनकसदने तद्धियोगान्रयन्याः 4

१०१

१०२

काव्यमाख ।

अन्तश्चिते खयि सुखख्वः स प्रपेदे प्रवेशं

संकल्यैसैर्वियति विधिना वैरिणा रुद्धमार्गः ॥ १०८ ॥ प्राप्यानुज्ञामथ पितुरियं खां सहासाभिरसि-

न्संभलयप्रौ ररणमबला प्राणनाथं प्रपन्ना । अर्हसेनां विषमविशिखाद्रक्षितुं वं हि ङच्छ-

सूवौमाष्यं सुरुभविपदां प्राणिनामेतदेष ॥ १०९. ॥ धर्मजञस्त्वं यदि सहचरीमेकचित्तां च रक्तां

किं मामेवं विरहिखिनोपेक्ष्यसे दद्यमानाम्‌ । तत्खीकाराक्छुर मयि करां यादवाधी् बा

त्वामुर्कण्डा विरचितपदं मन्पुखेनेदमाह ॥ ११० ॥ दुर$ङ्खयलं सिखरिणि पयोधौ च गाम्भीर्यमु््या

ख्य तेजः शिखिनि मदने रूपसीन्दथैरक्ष्मीम्‌ ! युद्धि क्षान्ति यूवर कर्या गीतव्रन्दं गुणानां

हन्तैकखं कचिद्पि न ते चण्डि सादरयमसि ॥ १११ ॥ एतानील्थं विधुरमनसा खीङ्ृतायास्सया मे

दुःखातीयाः ्षिदिब्ते दिनानीर कर्पोपमानि । आसन्नसिन्मदनदहनोदीपकानि प्रकारे

दिक्संसक्तपरविरल्यनव्यस्तसूयातपानि ॥ ११२ ॥ यत्रो निन्दां कथमपि चिरात्पाप्य यावद्धवन्तं

रुपं समरे प्रणयवचनैः किंचिदिच्छामि वक्तम्‌ । तावत्तस्या भवति दुरितैः परा्तनैमे विरामः

कूर्सिन्नपि न सहते संगमं नौ कृतान्तः ॥ ११३ ॥ मनाथेन श्रुवमवजितो खूपरक्षम्या तपोभि-

सदवेरान्माभिषुभिरबलां हन्त्यशक्तो मनोभूः । छभ्यां श्रुपतष्विति मम निशि स्चस्तरे चिन्तयन्त्या

सुक्तास्थूरास्रुकिसख्येष्वश्चुठेशाः पतन्ति ॥ ११४ ॥

नेमिदूतम्‌ । १०३

असिन्नेते रिखरिणि मया यादवेदान्तिकान्ते

जीमूताम्भःकणचयमुषः संचरन्तः परसतात्‌ । संसेव्यन्ते विषमविशिखोत्तसया नीपवाताः

पूवं सपृषटं यदि किर भवेदङ्गमेमिस्तवेति ॥ ११५ ॥ संचिन्तयेवं हृदि मवि दयां धारय॑सससीद

खामिननिर्वीपय वपुरिदं खाङ्गसङ्गाग्रतेन । यत्संताप्यानिशमतितरां प्राणरवण्योषं

गाढोष्माभिः कृतमशरणं व्वद्वियोगव्यथाभिः ॥ ११६ ॥ दुःखं येनानवधि बुजे त्वद्वियोगादिदानीं

संयोगात्तेऽनुभवतु सुखं तद्वपुर्म चिराय । यसराजन्मान्तरविरवितैः कर्ममिः प्राणभाजां

नी्ैगच्छव्युपरि च दशा चक्रनेमिक्रमेण ॥ ११७ ॥ परावर प्रान्तं प्रियतम गता दुरद्॑चा दुःखदेव

यायोऽन्योन्ये रतिकरमितः सांभरतं संगमाय । मोगानेकोत्सवद्ुखलुखानिच्छया मन्दिरे से

निर्वेष्यावः परिणतशरचन्द्रिकासु क्षपाघु ॥ ११८ ॥ इय्येतस्याः सफख्य चिराद्वाक्यमासाच सयः

खं वेदैनं नय नवर्सेः खखवित्तां कुरुष्व । तल्पे प्राक्तवां निशि वदति या सक्षमाणेव मोदा-

दृष्टः खमे कितव रमयन्कामपि त्वं मयेति ॥ ११९ ॥ त्वत्संयोगाकुकितदृद योकण्ठया राजपुत्री

त्वामेषा च त्वरयति चिरात्ले्पूणी प्रयातु । प्रायेणेताः प्रियजनमनेोवृत्तयोऽप्राप्तिमावा-

दिष्टे वस्तुन्युपचितरसाः प्रेमराशीभवन्ति ॥ १२० ॥ तसाहालां सरशरचयैर्ःसदेजैर्जराङ्गी

संभाष्येनां नय निजमृहान्सत्वरं यादवेन्द्र ।

१०४

कंन्यमाला ।

पीत्या चास्या मधुरवचनाश्वासनाभिः प्रयान्तं , प्रातः कुन्दपरसवरिधिकं जीवितं षारयेथाः ॥ १२१ ॥

त्वामर्थेऽसाः किमिति नितरां प्रार्थये नाथ भूयो

यसादीरग्जगति महतां लक्षणं सुप्रसिद्धम्‌ ।

देते न खट मुखरा याचिताः संभवन्ति

प्रुक्तं दि प्रणयिषु सतामीप्िताथेक्रियेव ॥ १२२ ॥ गत्वा शीरं खपुरमतुरं प्राप्य राज्यं त्रिरोक्या

कीर्वि शुद्धां वितनु सुहृदां पूरयाशां च पित्रोः । राजीमत्या सह नवघनयेव वषु भूयो

मा भूदेवं क्षणमपि च ते विद्युता विभरयोगः ॥ १२३ ॥ तत्सख्योक्ते वचसि सदयस्तां सतीमेकचित्तां

संबोध्येशः स भवविरतो रम्यवर्मोपदेशः । चक्रे योगाननिजसदचरी मोक्षसौख्यािंहेतोः

केषां न खादभिमतफडा प्रार्थना दुत्तमेषु ॥ १२४ ॥ श्रीमान्योगादचरुशिखरे केवल्ञानमसि-

न्नेमिर्देवोरगनरगणेः स्तूयमानोऽषिगम्य । तामानन्दं शिवपुरि परित्याज्य संसारभाजां

मोगानिष्टान विरतयुखं भोजयामास शश्वत्‌ ॥ १२५ ॥ तहुःखाथं प्रवरकवितुः कालिदासस्य काव्या-

दन्त्यं पादं सुषदरचितान्मेषदूताद्रहीत्वा । श्रीसच्नेमेश्वरितविशदं साङ्गणययाज्गजन्मा कान्यं बुधजनमनःग्रीतये विक्रमाख्यः ॥ १२६ ॥

(थ लक््मीलहरिः ।

रक्ष्मीलहरिः ।

हिया दीनं दीनं भृश्चसुदरटीनं करुणया

हरिश्यामा सा मामवतु जडसामाजिकमपि ॥ १ ॥ समुन्मीरत्वन्तःकरणकरुणोद्वारचतुरः

करिप्राणत्राणप्रणयिनि दृगन्तस्तव मयि । यमासाबोन्माचयह्िप्रनियुतगण्डखरूगल-

न्मदङ्धि्द्वारो भवति सुखसारो नरपतिः ॥ २ ॥ उरस्यस्य अदयत्कबरभरनिर्यत्युमनसः |

पतन्ति खर्वटः सर्रपराघीनमनसः । सुरासं गायन्ति स्फुरिततनु गङ्गाधरमुखा-

स्वायं दृक्पातो यदुपरि कृपातो विरुसति ॥ ३ ॥ समीपे संगीतखरमधुरभङ्गी मृगदृशां

विदूरे दानान्धटिरदकूलभोदामनिनदः । बदिद्वीरे तेषां मवति हयहेषाकल्करो

दगेषा ते येषामुपरि कमठे देवि सदया ॥ 9 ॥ अगण्यैरिनद्रायैरपि परमपुण्येः परिचितो

जगजन्मस्थानपरख्यरचनाशिल्पनिपुणः । उदञ्चप्पीयुषाम्बुषिरह रिरीरखामनुहर-

त्ताङ्गसतेऽमन्दं मम कट्षवृन्दं दरुयतु ॥ ५ ॥ नमन्मौलिशरषन्रिपुरपरिपन्धपरतिरुस-

त्कपर्दैव्यावृ्तिस्फुरित्रफणिषूत्कारचकितः । रसल्ुाम्भोजभ्रदिमहरणः कोऽपि चरण- `

शिरं चेवश्चारी मम भवतु वारीशदुहितुः ॥ ६ ॥ म्रवाखानां दीक्षागुरूरपि च राक्षारुणस्चां

नियत्री बन्धूकद्युतिनिकरवन्धृजृतिपटुः । नृणामन्तरध्वान्तं निबिडमपहद तव किङ

मभातश्चीरेषा चरणरुचिचेषा विजयते ॥ ७ ॥ ५० द्धि° गुण

१५५

१०६ काव्यमास ।

प्रमातपरोन्मीरत्कमलख्वनसंचारसमये , शिखाः किंजल्कानां विदधति रजं यत्र मृदुलः ।

तदेतन्मातस्ते चरणमर्णश्छाभ्यकरुणं

कटोरा मद्वाणी कथमियमिदानीं प्रविशतु ॥ ८ ॥ सितज्योरलामलद्धिजमणिमयूखामृतक्ष-

निषिन्चन्तीं विश्वं तव विमरमूर्तिं सरति यः । अमन्दं स्यन्दन्ते वदनकमरादख कृतिनो

विविक्तौ वैकल्पाः सततमनिकल्या नवगिरः ॥ ९ ॥ रशे मायाबीजौ हिमकरकलकान्तशिरसौ

विधायोध्य बिन्दुं स्फुरितमिति बीजं जरुषिजे । जपेद्यः खच्छन्दं स हि पुनरमन्दं गजघट-

सदुशर्यदु्ेदुखरयतिि बेस्पति विदुष्पपस्‌ ॥ १० ५ सरो नामं नामं त्रिजगदमिरामं तव पदं

प्रपेदे सिद्धिं यां कथमिव नरस्तं कथयतु । यया पातं पातं पदकमख्योः पर्वतचरो

हरो ह्या रोष्दरीरटुनयातं रैटेन्द्रतनयाम्‌ ॥ ११ ॥ हरन्तो निःशङ्क हिमकरकरानां रुचिरतां

किरन्तः खच्छन्दं किरणमयपीयूषनिकरम्‌ । विम्पन्तु भरोढा दरिद्दयहाराः भियतमां

ममान्तः संतापं तव चरणश्षोणाम्बुजनखाः ॥ १२ ॥ मिषान्माणिक्यानां विगकितनिमेषं निमिषता-

ममन्दं सैन्दयं तव चरणयोरम्बुधिसुते । पदाकुकाराणां जयति कलनिक्राणनपदु-

रुदश्चनरुदामः स्तुतिवचनटीखकलकरः ॥ १३ ॥ मणिञ्योतस्ञाजि्निजतनुरुचां मांसरुतया

जटालं ते जङ्कायुगरमघमङ्गाय भवतु ।

रक्ष्मीरहरिः ।

अमन्ती यन्मध्ये द्रदङ्तिश्ोणाम्बुजसचां

इञा माड नीराजनमिव विधत्ते मुररिपोः ॥ १४॥ हरद्वव सनै करिपतिकराणां मृदुतया

भृशं भामिर्दम्भं कनकमयरम्भावनिरुहाम्‌ । लसजानुज्योत्लातरणिपरिणद्धं जरूधिजे

तवोरुद्रन््ं नः छथयतु भवोरुज्वरभयम्‌ ॥ १५ ॥ कलकाणां काञ्चीं मणिगणजरारमषिवह- `

न्वसानः कौसुम्भं वसनमसनं कौस्तुमरुचाम्‌ । मुनि्रतिः रातः शुचिवचनजातेरतिनुतं

नितम्बस्ते बिम्बं हसति नवमम्बाम्बरमणेः ॥ १६ ॥ जगन्मिथ्याभूतं मम निगदतां वेदवचसा-

मभिप्रायो नायावधि हृदयमध्याविशदयम्‌ । इदानीं विश्वेषां जनकमुदरं ते विभृशतो

विसंदेदं चेतोऽजनि गरुडकेतोः प्रियतमे ॥ १७ ॥ अन्ैवीदीन्द्ेरसणितमहायुक्तिनिवदै-

निरस्ता विस्तारं कचिदकर्यन्ती तनुमपि । असत्स्यातिव्याख्याधिकचतुसिाख्यातमदहिमा

वरम रुभेयं सुगतमतसिद्धान्तसरणिः ॥ १८ ॥ निदानं श्रज्गारमकृरमकरन्दस्य कमले

महानेवाङभ्बो हशिनियनरोरम्बवरयोः । निदानं शोभानां निधनमनुतापस्य जगतो

जवेनाभीतिं मे दित तव नाभीसरसिजम्‌ ॥ १९ ॥ गभीरासुद्रेखां प्रथमरसकड्छोरूमिलितां

विगादुं ते नाभीविमर्सरसीं गौर्मम मनाक्‌ । पदं यावत्यखत्यहह विनिमयेव सहसा

नहि क्षेमं सूते गुरमहिमभूतेप्वविनयः ॥ २० ॥

१०७.

१०८

काव्यमाख।

कुचौ ते दुग्धाम्भोनिधिकुङुशिखामण्डनमणे

हरेते सीभाम्यं यदि सुरगिरेशचित्रमिह किम्‌ । त्रिलोकीखावण्याहरणनवटीखनिपुणयो-

ययोर्दत्ते भूयः करमखिकनाथो मधुरिपुः ॥ २१ ॥ हरक्रोधत्रखन्मदननवदुगेद्वयतुशं

दघक्कोकदरनद्रय॒ुतिदमनदीक्षापिगुरुताम्‌ । तवेतद्वक्षोजद्वितयमर विन्दाक्षमहिके

मम खान्तध्वान्तं किमपि च नितान्तं गमयतु ॥ २२ ॥ अनेकन्रह्माण्डसितिनियमटीलाविरतिते

दयापीयूषाम्भोनिपिसहजसंवासमवने । निधोधित्तायामे हृदयकमले ते तु कमले \

मनाङ्‌ मनिस्तारस्सृतिरपि च कोणे निवसतु ॥ २३ ॥ मृणाठीनां टीखः सहजख्वणिन्ना क्यतां

चतुणा सौभाग्यं तव जवन, दरोष्णां दतु कः] छडन्ति खच्छन्दं मरकनैलिखमांसररूचः'

श्रुतीनां समथा ये दधत इव कण्ठे मधुरिपोः ॥ २४ ॥ अलभ्यं सौरभ्यं कविकुरनमस्या रुचिरता

तथापि खद्धस्ते निवसदरविन्दं विकसितम्‌ । करापे काम्यानां पक्ृतिकमनीयस्तुतिविधौ

गुणोत्क्षाधात्नं मथितमुपमानं समजनि ॥ २५ ॥ अनस्पं जल्पन्तु प्रतिहतधियः पवतुरां

रसज्ञामन्ञानां के इव कमठे मन्थरयतु । ब्पन्तु श्रीभिक्षावितरणवद्ीमूतजगतां

कराणां सौमाग्यं तव तुरुयितुं तुङ्गरसनाः ॥ २६ ॥ समाहारः श्रीणां विरचितविहारो हरिदथां

परीहारो भक्तप्रभवभवरसंतापसरणेः ।

ठक्ष्मीहरिः । १०९

प्रहारः सर्वासामपि च विपदां विष्णुदयिते ममोद्धारोपायं तव सपदि हारो बिगरशतु ॥ २७ ॥ अरं कुबीणानां मणिगणघ्रूणीनां र्बणिमा यदीयामि्मामिर्भजति महिमानं रुघुरपि । सुपर्वश्रेणीनां जनितपरसोभाग्यविभवा- सवाङ्कल्यस्ता मे ददतु हरिवामेऽभिरुषितम्‌ ॥ २८ ॥ तपस्तेपे तीत्रं किमपि परितप्य प्रतिदिनं तव भीवारक्ष्मीरवपरिचयादाक्तविभवम्‌ । हरिः कम्बु चुम्बत्यथ वहति पाणौ किमधिकं वदामस्तत्रायं प्रणयवक्चतोऽये स्प्हयति ॥ २९ ॥ अमूदप्रत्यूहः सकर रिदुह्ासनविषधि- विटीनो रोकानां स हि नयनतापोऽपि कमले । तवासिरपीयुषं किरति वदने रम्यवदने कुतो हेतोश्चेतो विधुरयखदेति स जरुघेः ॥ ३० ॥ मुखाम्भोजे मन्दसिततमधुरकान्त्या विकसतां द्विजानां ते हीरावङिविहितनीराजनरुचाम्‌ । इयं ज्योत्लञा कापि सवदपृतसंदोहसरसा ममोदारि्यज्वरतरुणतापं तिरयतु ॥ ३१ ॥ कुरः कस्तूरीणां भृरमनिदामाशास्यमपि च प्रमातप्रोन्मीखन्नकिनिनिवहैरश्चुतचरम्‌ । वहन्तः सौरभ्यं मृदुगतिविरासा मम शिवं तव श्वासा नासापुटविहितवासा विदधताम्‌ ॥ ३२ ॥ कपोले ते दोखायितरुछितरोखरुकवृते विमुक्ता धम्मिद्धादभिरुसति सुक्तावरिरियम्‌ । खकीयानां बन्दीकृतमसहमानैरिव बला- तिवध्योध्व ष्टा तिमिरनिकुरम्नेर्विधुकल् ॥ ३३ ॥

११०५

केन्यमाख ।

प्रसादौ यस्यायं नमदमितगीर्वाणसुकरुट-

प्सर्षजयोत्लाभिश्वरणतल्पीटार्चितविषिः । दगम्भोजं तत्ते गतिहसितमत्तेभमगमने

वने ठीनेर्दनिः कथय कथमीयादिह तुकाम्‌ ॥ ३४ ॥ दुरापा दुरते्दुरितदमने दारणभरा

दयाद्र दीनानामुपरि दरूदिन्दीवरनिमा । दहन्ती दारि्यद्ुमकुल्ुदाररनिणदा

त्वदीया इष्िमे जननि दुरदृष्टं दख्यतु ॥ ३५ ॥ तव श्रोत्रे फष्टोलरसकलसीमाम्थजयिनी

संदेव श्रीनारायणगुणगणौधप्रणयिनी । रैरदीनां टीनामनिदामवधानातिशयिनी

ममाप्येतां वाचं जकधितनये गोचरयताम्‌ ॥ ४६ ॥; प्रमाजाकः प्रामातिकदिनकराभाषनयनं

तवेदं खेदं मे विधरयतु ताटेङ्कयुगरुस्‌ । महिन्ना यस्यायं प्रठयसभयेऽपि 'चवुभुजां

जगत्पायं पाथ खपिति निरपार्थं तव पतिः ॥ ३७ ॥ निवासो सक्तानां निविडतरनीखम्बुदनिम-

स्तवार्य. घम्मिष्टो ,विमख्यतु मह्ठोचनयुगम्‌ । भृशं यसिन्कारगुरबहुरतीरभ्यनिवंहैः

पतन्ति श्रीमिक्षाथिन इव मदान्धा मधुरः ॥ २८ ॥ विली ते पाशवदरयपरिसरे मत्तकरिणौ

करोनीतैर्चन्मणिकलठ्शसुग्धाखगक्निः । निषिश्वन्तो सुक्तामणिगणजवेस्त्वां जर्के-

मेमस्यामो दामोदरगृहिणि दारिचदक्ितिाः ॥ ३२ ॥ अये मातरेक्षिम त्वदरुणपदाम्भोजनिकटे

इटन्तं बार मामविररुगर्ह्ापष्पजरिरम्‌ ।

भावविखासः । १११

सुधासेकश्षिगधेरतिमखणसुग्धेः करतकषैः

सप्रशन्ती मा रोदीरिति वद समाश्वाससि कदा ॥ ४० ॥ रमे पद्मे रक्षि प्रणतजनकल्पद्रुमरुते

खधाम्भोधेः पुत्रि त्रिदश्निकरोपास्तचरणे । परे नित्यं मातरुणमयि परत्रह्ममदिठे

जगन्नाथस्याकर्णय मृदुख्वणौवछिमिमाम्‌ ॥ ४१ ॥

इवि पण्डितराजश्रीजगन्नाथविरचिता लक्ष्मीरुहरिः समाप्ता । ।

न्यायवावस्पतिशीरुद्रङविकतो -भावविलासः।

यः फल्गूढृतफाल्गुनो रणमुवि परोढप्रतापानर- ञ्वारामिः प्रतिपक्षपक्षविपिनश्रेणीरददाहं क्षणात्‌ । योऽमृद्धसरमूरुहोऽ्र भगवदासो निवासः धियां तसरादाविरभूयमूतमहिमा श्रीमानर्सिहो नृपः ॥ १ ॥ सद्धममोदामधामप्रतिमटप्रतनाकण्ठरक्तोपरक्ता येनाकीयं खसेनाश्वतुरूदधिजकेः क्षाछिता खङ्खधारा । गाढं शस्राभिषातादरिमदकरिणां दानमाच्छिच सदो हसते न्यस्तं च येन क्षपितरिपुकुले दक्षिणे दक्षिणेन ॥ २ ॥ तत्छज्गावातजातव्यथरिपुवनितागुक्तवाष्पाम्बुधारा- सारादारादुदारा दिशि दिशि सरितो नोद्धराश्चेद्धवेयुः । कल्पान्तक्‌रसूरप्रकरनिजमिनो विस्फुरत्पतापा- न्पारावारानपारानपि सपदि पराज्कछुष्यतः एूरयेत्कः ॥ २ ॥ १. अयं कति्भावसिंहमहीपतेः समये बभूत्रेयस्िन्नेवे ग्रन्थे स्फुटम्‌. स च भावरसि- इमहीपतिरववमानजयपुरमदाराजस्य षोडः पूर्ैपुरषः चिस्तसंवत्सरीयसप्दंशरतकश्रा- रम्भ एवासीत्‌. यतो भावसिहमरीपवेजनकोऽतिप्रसिद्धो मानसिंहमहीपतिर्दिद्धीबादशादो

सीनपरनमा्ू हश्च समकाटीनौ. अकबरशादस्य राज्यसमयस्ु १५५६ मितास्विस्तघंवत्सरादारभ्य १६०५ मितल्िस्तसंवत्सरपरयन्तमासीत्‌,

११२ काव्यमाखा ।.

श्रीमाजक्रीमानरपिंहक्षितिपतिजर्षेर्दरतो भावर्सिंहः पूणैः पीयुषभानुरविलसति किरणध्वसतदेन्यान्धकारः । स्फारस्फारस्तुषाराचर्पुरतरिनीहं सहारानुकाराः कीर्तिञ्योत्लाः पिवन्ति प्रतिदिश्मनिशचं यख विद्वच्कोराः ॥ ४ ॥ यस स्फारासिधारादतिदक्तियुजभरष्टखङ्घपयुषटि- प्राच्योदीच्य{प्रतीच्य]परमृतिनूपतिमिदरदिता पष्ठरक्ष्मीः । हषीदुक्तंसयन्ते दिशि दिशि सुदृशो भूरिशो यख नियं व्याकोदौ कीर्तिपुष्पं चतुरूद धितरीवृक्षवारीविरसि ॥ ५ ॥ रिङ्गचङ्गतुरंगबन्धुरखुरश्ुण्णक्षमामण्डल- छवभ्यदूरिपरम्पराजंरषरघ्वसता्चिषि व्योमनि । दोष्णोर्यसख करारकाररसनाकस्पा इपाणीरूता निुद्रहिरि बानिशचं प्रतिदिनं खेकैरलोकरि ममोः ॥ ६ ॥ यद्वन्धद्विपदानवारिभिरभूत्सद्वामभूः पडि तखां वैरिकरीन्दरमोक्तिकमयं बीजं च यंनाहितम्‌ । तसादाविरमभू्शचसतरूरयं त्योट्ताः कोरक्रा- सारात्तषु च रृ्ीसन्द्कपरादेकैक उज्ज॒म्भते ॥ ७ ॥ धूणन्ते तू्णमेते कुरुधरणिभृतो दिष्धिपा दिग्िदिश्चु ुभ्यन्ति क्षोभयन्ति क्षितिमतिस॒दितो मर्मणा क्रर्मराजः । परखाने यस्य गजत्कररिषनधरासंभ्रमन्यच्चदुरवी- मूवी दर्वीकरेन््रः कलरयितुमदितश्वासमार्ति बिमर्तिं ॥ ८ ॥ योऽसौ प्र्थिनारीनयनजरभरभोन्मिषन्तीररारि- पोन्मीरत्कीर्तिचन्द्रः क्षितिपकुरूमणिभानुरवंशावतंसः । यदोरुहामचापध्वनिजनितर्षो जामदग्यस्य राम- ज्यानिर्घोषभ्मेण अमति विचठितस्याशूणा दिश दष्टिः ॥ ९॥ खेरन्ती व्योमग दिशि विदिरि सुहूर्निष्यतन्ती हरन्ती रश्वलौढान्धकारानखिल्जनमनो विस्मयं वर्धयन्ती ।

भावविखसः । ११३

यस्य स्फारासिधारा तडिदिव तरला वैरिकण्डोपकण्टं

प्राप्ता स्यो नटीव प्रणयकुतुकिनी मोहमाविष्करोति ॥ १०॥ यस्याः कोपपुज्ञे वसति सखुरपुटे वाजिनां गन्धवाहो

रक्ष्मीः सक्षेददृष्टो कमटकुरमणेवीचि वाचामधीशा । रूक्षे कक्षेयकामे क्षपितरिपुगणे कोपनोऽसौ कृतान्तः

कस्तं श्रीभावसिंह भरल्मखभुजामाश्रयं नाश्येत ॥ ११ ॥ रलान्यम्बुधितोयगर्ममगमन्मेरः सुराञ्छिशिये

खीयाङ्के कमलां निधाय विदधौ निद्रां हरिर्नीरों । यसिन्दित्सति भूरिदातरि व्रणं भासखले दुर्छिपी-

त्ीडानम्रशिराः कमण्डटजलं जग्राह माष विधिः ॥ १२॥ पादे कङ्कणमर्षयन्ति करयोर्मज्ञीरमातन्वते

काञ्चीदाम च कुर्वते कुचतटे हाराजितम्बेषु च । नेपथ्यग्रहणे बताग्रननुषामेणीदशो भूरिशो

यसिन्दानगुरौ मदीघुरतरो विश्वंभरां बिभ्रति ॥ १३ ॥ फूत्कारेण कुमूच्छितसख कटभिः कीटन्तराणां सै-

बारनां रुदितारवैरपि च ये निन्युर्विनिद्रा निशाः । यसिन्दातरि यापयन्ति त इमे देषाखनेषहितै-

वामानां करकङ्कणष्वनिभिरप्युज्ञागरा यामिनी: ॥ १४ ॥ यसिन्दित्सति दातरि ह्विजनुषो दभाङ्कराकर्षण-

। _ करैः पाणितरर्वधूरतनतटे बधन्ति युक्ता्जः ।

शीतोष्णश्रमककैरैरतिङ्ृोरैः प्रियालिन्गितेः

कान्ता सक्मपर्च्छिदाः रशिनिमाः शय्याः समध्यासते॥ १५॥ एेशवर्म नहुषस्य विष्णुविषयश्द्धाम्बरीषस सा

पाण्ड्यं धनुषश्च पाण्डुजनुषो गाम्मीर्यमम्भोनिषेः । दातृत्वं भठ्िकिर्णयोरिह जगव्येकत्र चेत्छात्तदा

तस श्रीयुतभावर्सिंहनपतेः साम्यं समुन्मीरुतु ॥ १६॥

११४ कब्यमाख ।

काव्यारापकलाकरापकरनविदश्यदीक्षागुरो- भूमीकल्पतरोरसेषजनतासंगीतकी्तैरिह । तस्याज्ञामधिगत्य यः कविङ्रुरानन्दाय संपादितः संदभेस्तममस्राः कृतधियः कुरबन्तु कणीतिधिम्‌ ॥ १७ ॥ जिज्ञो रोकः कथयति पुस हन्त हिता गुणौषा- नम्भः क्षारं गुणगणनिधेस्तसख रल्ाकरख । विष्वक्छिद्रानुसरणसमाखूढसर्वेन्दरियाणां दोषे इष्टिः पिशुनमनसां नानुरागो गुणेषु ॥ १८ ॥ गुणिनां गुणेषु सत्खपि पिद्युनजनो दोषमात्रमादतते । कुमे फले विरागी करमेरुकः कण्टकौषमिव ॥ १९ ॥ सुजनानामपि हृदयं पिद्युनपरिष्वज्गमकलिनिमिह भवति । पवनः परागवादी रथ्यासङ्गे रजखडो भषति ॥ २० ॥ ङोक एषं गतरोचनत्रपः कस्य वा न विवृणोति वाच्यताम्‌ । रो चनोत्सवमरोषजीवने यक्करुङ्कयति चन्रमण्डलम्‌ ॥ २१ ॥ पिञ्ुन समारोहसि पिः सुजनसमाजानमीष्टसौजन्यः । करटोऽपि किं नु रमते करकण्ठपदं रसारभमौलिगतः ॥ २२ ॥ दविरदरदनमरोढाघातान्न ताददासंरमं परङ्ुपतनादस्य त्रासो न हन्त तथाविधः । अयमविरतं क्रोडे कीडन्हताश्चहुताशनो दरयति य॒था मर्मात्य्थं तरोम तथापरः ॥ २३ ॥ आपातमलिनिमासौ सहृदयहृदये न दोषाय । ज्भारयोगजन्मा निसगैशुद्धे यथा स्फरिके ॥ २४ ॥ केनादिष्टौ कमस्कुमुदोन्मीरने पुष्पवन्तौ विश्वं तोयेः पयितुमसौ केन वा वारिवाहः । विश्वानन्दोपचयचुरो दुर्जनानां दुरापः -छाध्यो रोके जयति महतायुज्वरोऽयं निसर्गः ॥ २५ ॥

भावविखसः। ११५

कसादिन्दुरसौ धिनोति जगतीं पीयषगभैः कैः कसराद्रा जर्धारयैष धरणि धाराधरः सिश्चति । ञ्रामं भाममयं च नन्दयति वा कसात्रिरोकीं रविः साधूनां हि परोपकारकरणे नोपाध्यपेक्षं मनः ॥ २६ ॥ तोयानामधिपतिराकरो मणीनां शैलनामभयपदं महान्महद्धयः । अग्राह्यो भवसि यदि. तमेव तावक्को नु सयाज्गति तदा जनावरूम्बः ॥२७५ कुम्भोद्धवस्य करपुष्करकोषकोणे पाथोनिधौ विषिवदाद्विपदं प्रयाते । ये दुरभाक्चिदिवरोकविरासिनीनां ते पद्कसीमनि महामणयो ठटन्ति ॥ २८ ॥ गररुं यदि जरूरारेरिदस॒त्यनं किमेतेन । तेनैवास्य ठु महिमा यदमूत्पीयूषपारिजातादि ॥ २९ ॥ पीयूषपारिजाताद्ाः के नामूवन्पयोनिधेः । रतैरेव तथाप्येष रलाकरपदं गतः ॥ ३० ॥ गुणिनः क इव विदरोषो गुणरहिते जननि निरणायि । येन विहाय गुणाश्रयमगुणे गाडानुरागाति ॥ ३१॥ ह रिभामिनि सिन्धुसंमवे कमटे किं कथयामि ते गुणान्‌ । अनुरज्यति हा जडे जने गुणगौरे पुरुषे विर्यसि ॥ ३२ ॥ मधूके माध्वीकं पिबसि शतपत्रेऽभिरमसे मधूटीपाडीभिर्मधुप सहकारे विहरसि । वसन्ते वासन्तीमधु मधुरमश्चाति बहु्यो दुरवेशोऽयं ते तदपि कुटजे यद्धिवरसि ॥ ३३ ॥ मधूरीमन्विप्यन्मख्यपवनान्दोलितदले सुधा मुग्धः कुन्दसबकनिकुरम्बे विचरसि । ततः कान्तादन्तच्छदनवघुधासारमधुरे बधान प्रेमाणं मधुकर नवाम्भोजमधुनि ॥ ६४ ॥

११६ काव्यमास्‌ | `

निःशङ्क गजपतिगण्डदानधारामाराध्य अमर दिनान्यम्‌ह्यनैषीः । ` यावन्न स्फुरति करारुकर्णतारसतावत्त्वं नवनकिनीवनीसुपेयाः ॥ ३५ ॥ मधु नवसुधाखादं तावन्निपाय्य निरन्तरं निशि निशि निजक्रोडे कामं ययासि निवेरितः । सरति किमु तामेतामद्य स्वदेकपरायणां रमर नजिनीं दिक्षु आम्यहतारतरुम्परः ॥ ३६ ॥ इह रूपमात्रसारे चित्रकृते कनककहयरे । न रसो नापि च गन्धो मधुकर बन्धो सुधा अमसि॥ ३७ ॥ न चेतश्वाम्पेयस्तबकनिकुरम्बेऽभिरमते समुत्कण्ठा काचिन्न च विकचयुंनागसुकुठे । न मह्टीवह्ीनामपि मधुनि वाञ्छा मघुरिदहः समाघ्रातो नूनं यदवधि ख्वङ्गीपरिमरुः ॥ ३८ ॥ अम सरं प्रातर््॑मर नवयुथीषु बहुशो मधूलीमन्िष्यन्कुसुदवनवीथीषु विचर । वसन्तपारम्मरस्फुरितमधुसंमारसुमगो ` न ते बिसर्तव्यः कचन तहकारव्यतिक्ररः ॥ ३६९ ॥ जाखायात्र मधूनि षट्पद मदं मा' गाः कषायाङ्कै- मौकन्देन पिकान्धतारितवता मूर्धानमध्यासितः । प्रत्यासन्नतमे पिकेऽपि भवते येनार्पिता वादश्षी माध्वी तख विवेकविच्युतिरियं साद्भण्यमेतन् ते ॥ ४० ॥ (9 निषेव्य निर्भरं नीरसानि कुटजानि वाञ्छसि । मिह चश्चरीक ते साहजं कथमिदं विमोक्ष्यसि ॥ ४१ ॥ व मधु यापिता क्षपा भङ्ग सर्वेमचिरेण विस्श्रतम्‌ । [र † हिमागमे पञ्चिनीं यदिह नावरोकसे ॥ ४२ ॥ एणीदशः श्रवणसीश्चि यदानयन्ति तेनेव तस्य महिमा नवचम्पकस ।

भावविखस्तः | ११७

त्वं तत्र नो द्धिहरसे यदि भृङ्ग तेन नतस्य किंचिदपि तत्त तवैव हानिः ॥ ४३ ॥ गक्तानि मधूनि सर्वतो विनिकीणीनि दलानि मार्तैः । अधुनापि न हन्त माधवीं मधुपेनामिह नाम सश्चसि ॥ ४४ ॥ उपानीतं दूरात्परिमट्मुपाघ्राय मरूता समायासीदसिन्मधुरमधुरोभान्मधुकरः । परो दूरे खमः कुपितफणिनश्चन्दनतरोः पुनजीवन्यायायदि तदिह खामोऽयमतुरः ॥ ४५ ॥ आतश्रीम्य रवङ्गवछिषु पिब लैर नवाम्भोरुहे माध्वं माधविकामधूनि मधुराण्याकण्ठमाखरादय । - कसादापतितोऽसि केतकमिदं यसिचुदी्णं रजो दरिं छम्पति सूचयः प्रवितताः कृन्तन्ति मर्मीण्यपि ॥ ४६ ॥ सहसा समये समीयुषो रुचितामङ्गविरोषरस्ययोः । इह षट्पदपङ्कजन्मनोर्ममनोग्ानिरसावुपेष्यति ॥ ४७ ॥ नारिङ्गिता नवख्वङ्गरुता न चापि संभाविता विटपिनः कलगुञ्ञितेन । आसादिता सपदि काचन रीतिरन्या माङन्दकोरकमुदीक्ष्य मधुत्रतेन ॥ ४८ ॥ किं न पर्यसि महेन्द्रदिच्छुखे शीतदीधितिरसादुदश्चति । मीर्तिव नछिनीह मा कृथास्तन्मधुव्त सुधा गतागतम्‌ ॥ ४९ ॥ कुन्दकुड्यरुसुषाखतां त्वया यत्र रीतस्मयोऽतिवाहितः । चञ्चरीकं परिदीणसौरभा रोचते न भवते सरोजिनी ॥ ५० ॥ अये मधुप मा कृथा बत वृथा मनोदीनतां वषारसमये रताशतनिषेवणव्याकुरः । हयं पुरत एव ते सरसपुष्पमासोदये

रसारनवमञ्रीमधुञ्चरी जरीजम्भते ॥ ५१ ॥ ११ दहवि° गुर

११८ काव्यमाख ।

चश्चरीक चतुरोऽसि चन्द्रिकाविमवे कुमुदिनीं निषेवसे । मास्करे जयति पुष्करे करैरुन्मिषन्नवदठेऽनुरज्यसि ॥ ५२ ॥ इतो वसन्तदेमन्तदवैराज्यादिव दुर्मनाः । न कुन्दे नापि माकन्दे पदु बघाति षर्षदः ॥ ५३ ॥ मागाः खेदं कमर किरणेरेष पीयूषगर्भैः पाठेयांञुयदिह उुसुदामोदमाविष्करोति । नानुग्राह्यं यदसि महतामीदशानामयं ते मन्ये काडादिह परिणतः प्राक्तनो दुर्विपाकः ॥ ५४ ॥ यावच्वां न खट हसन्ति कैरविण्यो यावच्वां तरणिकराः पराग्रशन्ति । यावत्ते मधुविमवो नोऽसि ताबन्माध्वीकं वितर सरोज षटपदेम्यः ॥ ५५॥ रुचिरतिरुचिरा उुचित्वसुचवैः शिरसि धृतः खयमेव शंकरेण । कमठिनि मछिनीकरोषि कसान्प॒खमिदमिन्दुसुदीक्षय रोककान्तद्र ॥ ५६॥ नठिनि निपुणतां वदामि किं ते भमरविलासविरोषरुष्सायाः । त्रिभुवननयनोत्सवं यदिन्दुं न नयसि हन्त इगन्तवर्त्मस्चीमाम्‌ ॥ ५७ ॥ नकुले नापि च रीठे न चापि रूपेऽसि कशिुक्कर्षः | यत्पुष्णासि मिलिन्दानरविन्द महत्त्वमेतत्ते ॥ ५८ ॥ वैदग्ध्यं सगखाञ्छनख मनसो निमीति मे न व्यथां नो दूये चिरराङ्ता मधुरः सर्पन्ति यत्रान्तिकम्‌ । जस्पन्तीव दुरक्षराणि मघुपश्रेणीध्वनिच्छद्मना यत्कादम्ब कुखुद्वती हसति मां तन्मे मनस्ताम्यति ॥ ५९ ॥ मरन्दरोभान्न मिखिन्दमाख भेजे न बाख श्रवणे निनाय । ठा हन्त नाटीकमिदं दुरन्तप्राठेयपाटी कवटीचकार ॥ ६० ॥ एकसिञ्जनिरावयोः समजनि खच्छे सरोवारिणि आतः किं च सहैव कानिविदहान्यत्र व्यतीतानि नै । रन्धं तामरस त्वया मृगदृशां कणौवतंसास्पदं दोवारं निधठामि पामरवधूपादाहते पाथसि ॥ ६१ ॥

भावविलसः। ११९

विश्रम्य काननमसौ दिवसावसाने त्वय्येव षट्पदयुवा हृदयं बबन्ध । राजीव चेन्मकिनिमानमुरीकरोषि कः सादहो मधुठिहामधुनावरुम्बः ॥ ६२ ॥ मिकसि मनोज्ञे मनसा मारूति मलिनेन वारिवारेण । कुसुमाकरे विरमयति सुग्े चैदण्ध्यमीदरं कात्‌ ॥ ६२ ॥ सौरभ्येण समाव्रृणोषि ककुभः पुष्णासि पुष्पधयां- लूतातन्तुवृतस्थापि कियतीस्त्वं यापये्यामिनी; । असिन्दाश्चपुरे पुरस्तत इतो विन्यस्तचित्रामिषे मालाकारथरते स्वङ्ग रलितान्कसे गुणाञ्ज्ञासति ॥ ६४ ॥ संदशयख मधुवेमवमस्ि यतते रे कुन्द किं दुरभिमानमुरीकरोषि । एतन्न चेतसि करोषि सरोजबन्धुः पुष्यंधयोऽपि मयि सौरभमातनोति ॥ ६५ ॥ एष षट्पदयुवा यदायताः कुन्द यापयति यामिनीस्त्वि । ुर्वहा तदपि नापचीयते प्निनीविरहवेदना हृदि ॥ ६६ ॥ आखायेष कषायमङ्करमुस्मेमानुबद्धाश्चयो माकन्दख यज्षांसि कोकिलयुवा निमौति दिग्भित्तिषु । माघ्नीकानि निपीय तख मधुपास्तत्रैव गुज्ञन्त्यमी को ब्रूतामसतां सतां द्विजनुषां म्मातिगं चेष्टितम्‌ ॥ ६७ ॥ न पयति खवङ्गिकां न च निषेवते मारकतीं रसारु रसिकस्तथा न नलिनीवनीमश्चति । भवन्तमयमीहते मधुपरक्षपक्षानिखाः क्षिपन्ति यदं जने जयति तत्तवैवायदः ॥ ६८ ॥ शश्वत्निसममलिनाः सहकार कामं इण्ठन्ति तान्यपि मधून्यहह द्विरेफः ।

१२०

कन्यिमाख ।

यक्तं न तत्तव कषायरसपररोहै- रेतान्परतारयसि यत्करुकण्टयूनः ॥ ६९ ॥ किग्धाम्राः फलिनो दरुत्परिमङेः पुष्येर्मधुखन्दिनो नानन्दाय भवन्ति किं वनुवां भूमीरुहो भूरिशः । माधुर्यं मधुनसतमैव विदितं माकन्द मन्यामहे माध्वीमर्मविदो ददं मधुखिदः स्यूता यतो मर्मणि ॥ ७० ॥ विसुक्ता वासन्ती बकुरुकुसुमे नापि मितं व्यलोकि व्याकोशः क्षणमपि न कोऽपि क्षितिरुहः । यमालोक्योतण्ठातररमिह भङ्गेन चरितं विदूरान्माकन्दः स खट दरतो यूथपतिना ॥ ७१ ॥ उन्मीरुयन्ति कुसुमानि मनोरमाणि के नाम नाने तरवः समयोचितामि । कसे कथय दोहदमखि , तस्य यादग्िनिर्ितमद्योकमदीरुहस्य ॥ ७२ ॥ गवीयसे विकचकोरकपुञ्ञगुश्च दुद्धुतषदस्दयलनिभचेन किं तु । वामञ्ुवां चरणताडनदोहदानिं क्रि नाम न सरति तावददोक तानि ॥ ७३ ॥ करट कर्ठकण्डञ्चावकमेनं पुष्णाति किं युषायापेः ।

अयमिह पुरा सपक्षः परिन्नयमपि ते न जानीते ॥ ७४ ॥

करूणसि मृणारकरन्दं विहरसि बिसिनीदकेषु सानन्दम्‌ । अमि राजंस दोसं त्यजसि मनोहारि कथमिदं वारि ॥ ७५॥ नेद सरः सरसवारि न वारिजं वा नेतन्मधूनि मधुपाः सहवासिनो वा । हेमारमिन्दवनवासविखसभाजो रे हस मानसजुषस्तव मानसेऽपि ॥ ७६ ॥

भावविलसः। १२१

अत्र ल्ातमिहोपभुक्तममरं भूयो गृणारीदलं

याभ्यां शश्वदिहान्वमूयत सुखं कोरहिन्दौरजम्‌ । कष्टं तावशनिध्वनिपणयिमिः परोगनिलस्फकितिः

स्फाराम्भोधरमण्डरेविधटितौ चक्राङ्गचक्राहयो ॥ ७५७ ॥ दूरादेष निशां निरख ककुमायुन्मूल्य गाढं तमः

प्रेमाणं युवयोर्व्यनक्ति तरणिर्विश्वेषदुःखं नुदन्‌ । एतसयाज्ग रथाङ्ग चण्डमहसो मा गाः समीपं ब्रज-

नीतिं हास्यसि निप्पतिष्यसि पुननिदैगधपक्षः क्षणात्‌ ॥ ७८ ॥ आयातिव विभावरी विभजते नो निर्दयोऽयं निधिः

सतापाङ्गि रथाङ्ग पदयसि सुधा चित्तन्यथां मा कृथाः । देवं संभरति गर्हैयाव बहुशो निमाय येनावयो-

गौं प्रेम विनिर्मितः मरतिनिशं विच्छेद सेदो महान्‌ ॥ ७९ ॥ कूपेऽम्भांसि पिबन्तु कूपरसिका वापीषु वापीजुषो

नादेयाश्च पतत्रिणोऽपि नितरामाखादयन्तां पयः । सारङ्गसय नमोनिवेहितद्ः कि तेन यावन्मही-

मम्भोभिः सपयन्नसावुदयते न प्राद्ेण्यो घनः ॥ ८० ॥ तापं छुम्पसि सर्वतो वितनुषे सुक्ताफरं इुक्तिषु

ेत्रान्सिश्चसि किं च पष्ठवयसि श्रीखण्डमुख्यान्दुमान्‌ । क्षारं क्षारमिदं जठं जरनिधेरादाय जीमूत हे

विश्वं जीवयसि ब्रवीतु जगति प्रीढोऽपि कसे गुणान्‌ ॥ ८१॥ उपरेषु विवरेषु चाम्भसां वीचयोऽपि मवता प्रवर्तिताः । कषै्रसीसि निहितास्तु बिन्दवो वारिवाह भवतो नवो नयः ॥ ८२॥

संपादिताः सपदि दर्दुर दीरधनादा यत्कोकिरकररतानि निराङृतानि । निष्पीतमम्बु ख्वणं न तु देवनवाः पजन्य तेन भवता न कृतो विवेकः ॥ ८३ ॥

१२२ कान्यमाख ।

यत्तादशेषु नठिनेषु न पक्षपातो जातो बत स्फुटमसौ कुटजानुरागः । विश्चैकजीवनपटोरपि वारिवाह दर्वरवायुवशशगस्य न तद्विषित्रम्‌ ॥ ८४ ॥ नैवामी प्रभवन्ति चातकतृषाविच्छेदसंपत्तये प्रागर्भ्यं दधते न हन्त हरितां संतापशान्तावपि । ्रक्षामास्तरणििषोऽपि न तिरोधातुं समथः पुनः , शद्रा; पिच्छिरूयन्ति केवरमपां लैः पथसतोयदाः ॥ ८५ ॥ उदामद्युमणिमयूखमूच्छितानामेतेषामहह मदहीरुहामिह खात्‌ । आलम्बः क इव दिवं भुवं पयोभिः सिञ्चन्तं जगति विहाय वारिवाहम्‌ ॥८६॥ संतापं जगतो विद्धम्पसि धरां धाराभिरासिश्चसि केत्राण्यङ्करयस्यमूरमुङुख्यस्यद्वाय नीपद्ुमान्‌ । सारङ्गस्य नभोनिवेरितदरश्वश्रूपुटीपूरणे वैमुख्यं रजसि त्वमम्बुद्‌ यदि प्रत्येतु को नाम तत्‌ ॥ ८७ ॥ तानि तानि कमलनि तजक तानि षर्पदकुलानि ते खगाः । सर्वमेकपद एव विच्युतं पहरोषमचिरादभूत्सरः ॥ ८८ ॥ नार्तो न च तरलस्तरङ्गमास्र नेदानीं जङ्रयजा रवाः कराशः । सेव चं तटिनि तव्दरुमाननिपात्य प्रीढानामपयरासामिदासि पात्रम्‌ ॥ ८९॥ वापी कापि कदापि न श्रुतिचरी को वेद कीटक्सरो न्योमाम्भोजवनीव नात्र तटिनी कनीम न ज्ञायते । हंहो पान्थ दुरन्तसाहसभरेणेहागतं चेन्मरौ मण्डूकाकुरुपङ्संकुरुतरदिन्धोः कबन्धं पिव ॥ ९० ॥ . भूर कूरमरीरुजां विरुजति क्विश्नाति दुङ्गासरी- विशेषं च रथाज्गयोरविततनुते राजीविनीः कर्षति । इयामाः दैवल्वहरीर्वितुदते माति वीचीः क्षणा- कि तयन्न करोति मारुतवञ्चादम्मोषरः प्रावृषि ॥ ९१ ॥ १. कूपाजरु पिब,

भावविखसः | १२३

राजी विनी विपिनसौरभसारगन्धि , योऽमूद्रसन्तदिवसेषु जनैकबन्धुः । रथ्यारजांसि विकिरन्विरुजन्नगेन्द्ा- जुन्मत्तवद्धमति पद्यत सोऽथ वायुः ॥ ९२ ॥ गन्धवाह गहनानि गाहसे गन्धजातमिह संचिनोषि च । नैपुणच्युतिरियं च तावकी यन्न तत्र सदसद्धिवेचनम्‌ ॥ ९३ ॥ निधेः करानामपि रीतिरेषा मर्माणि मे संस्प्रशतीव मूयः | कुतो विरोषल्कुस॒देऽमुरागः कुतो विरागश्च कुरोशयेषु ॥ ९४ ॥ रञ्चिता न केकुमो निवेशिता नार्चिषो बत चकोरचश्चुषु । केष्टमिन्दुरुदयन्निपीयते दारुणेन तमसा बलीयसा ॥ ९५ ॥ रक्ष्मीकेटिगरहे कुरोशयदशां पाणिचयुतिद्रोहिणि इयामासूक्तघुधासहोदरमधुपभखन्दसंदोहिनि । जीवातुखिदिवौकसां त्रिजगतामाप्यायनं चन्द्रम- स्त्वं चेदम्बुरुदे न रज्यसि गुणश्चाधा तदस्त गता ॥ ९६ ॥ भ्रेयान्विधेोर्बहुरपक्षपरिक्षयोऽपि नो पूणेतापि जरधेरिह व्णीनीया । यद्वारि न स्परशति हन्त प्रथग्जनोऽपि यस्मागतैर्मखभुजोऽपि शरदं भजन्ते ॥ ९७ ॥ आरोपितः शिरसि यः खयमीश्वरेण सिक्तः सदैव सुररैवलिनीजलेन । न क्षामतां तदपि मुञ्चति सोऽयमिन्दु- रेत्यनक्ति दुरतिक्रममेव दैवम्‌ ॥ ९८ ॥ इन्दोर्निन्दतु नाम धाम नछिनी निन्दन्तु चक्राहया नैवानेन सुधाकरस्य सुषमा हानिर्न वा दुर्यशः । एतेनैव कृतार्थतासख जनता यन्मोदमालम्बते यज्योत्ल्ञाु चिरं चकोरपरिषचश्वपुटं न्यखति ॥ ९९. ॥

१२४ कान्यमाख 1

या मदेशरिरसो विभूषणं या त्रिलोकजनरोचनोत्सवः । सेयमिन्दुकलिका दिनागमे तापिता कमिव नातितापयेत्‌ ॥ १०० ॥ उत्साहं वनितासखेषु विरहग्कानेषु दैन्यं शरी शोकं कोकढुटुम्बिनीषु दिशति कषेमं चकोरीषु च । र्मी छम्पति पङ्कजसख कुखुदामोदाय संपचते तद्धीजं शुवमत्र पूर्वविहितं द्वेषख रागस्य च ॥ १०१ ॥ धुनोति ध्वान्तानि व्यपनयति नीहारपरलं कुरुं राजीवानां दरयति रथाङ्गं रमयति । जगद्धयापी देवो जनयति जनानां च नयनं न याति सखेमानं यदि तदिह दैवं जयतु कः ॥ १०२ ॥ अरविन्दानि विन्दन्ति व्यथा विरहतो रवेः । तेषां बिरहतस्तस् न जाने कीटगन्तरम्‌ ॥ १०३ ॥ येन शैशवपदे मदेभराङ्गण्डसीम नखरिंखण्डितम्‌ । योवनोस्सवमवाप्य केसरी केषु दर्चैयतु ' सोऽद्य पौर्षम्‌ ॥ १०४ ॥ मूमिपारमवने स केसरी पञ्जरे स्फुरति रुदधपौरषः । उन्मिषत्सु करटेषु उम्भिनां कः करोति करजार्थणोत्सत्रम्‌ ॥ १०५॥ एतसय केसरिपतेर्भिरिकानमानि तानि सरन्ति परमस प्रराक्रमख । अचयातिदुर्वहजराविकरुख को नु अल्येतु तानि चरितानि चिरंतनानि ॥ १०६ ॥ मञरं मत्तैः सरसि करिमिर्विदरतं द्वीपिसुख्यै- लनं कुञ्ञ रवरपतिभिमूरितं रङ्युथेः । साकष्यचिरिह सरगपते्ुम्भमाणख नादा- नकैः कैः किं किं न खट्‌ चकितः काननेऽसिन्नकारि ॥ १०७॥ सरं सेरिभयुथेरिह सरः शङ्गेण विक्षोभितं तावन्यङ्ककुं च हंकृतिदतरविदरानितं द्वीपिभिः 1

भाबविलसः। १२५

हेरकषिप्पदे पराक्रमर्निधाबुजुम्भमाणे हरौ चित्रं सैव तदैव चित्रङिखितेवासीदरण्यखली ॥ १०८ ॥ मा्यक्कुञ्चरफुम्भकूट विगरुन्युक्तावदातान्तराः किंचित्कोपकषायितेन मनसा येनाद्विपादाः इताः । सोऽयं संप्रति दूषिकाकुरुदश्चा कष्टां दशामागतः सिंहः पांसुभिरेणशावकसुरोन्सुक्तेः समाकीर्यते ॥ १०९ ॥ गमभीन्हटेन द्यन्ति करेणुकानां गण्डूषयन्ति मजगण्डतरीमदाम्भः । यद्व्जितानि जरया सुषितः स एव कण्ठीरवः परिभवं सहते सृगेभ्यः. ॥ ११० ॥ मीलितक्षणयुगं विगाहसे वारणेन्द्र गहनं न वीक्षसे । अन्तिके वरृणविञद्रिताननः कूपर एष खड दुखरस्तव ॥ १११ ॥ वसानि शिरसा प्रतीच्छतः पद्विरव कमलखनि टम्पतः । खैरिणस्तव सरोविहारिणो वारणेन्द्र विदितो न वो नयः ॥ ११२॥ नैवावासमदीरुहं विरहय्टीखसरो न त्यज- न्विष्िष्यन्न करेणुकाभिरमितः शिष्यत्न वा कण्टकान्‌ | एवं नाम विदूयते मरुमदीमासाच मध्य॑दिने संततेः कलभर्थथा करिपतिः कान्तारगस्ताम्यति ॥ ११२ ॥ न खां करेणुमपि नापि निजान्किशोरा- न्नात्मानमेष परिशोचति वारणेन्द्र: । दावाथिमग्मतनुरत्र यथोपसन्ना- न्दानाथिनो मधघुकरानिखूढभावान्‌ ॥ ११४ ॥ हेखाकुञ्यकितेक्षणेन करटं कण्डयतोन्मूकिताः शासायुम्बितचन्द्रबिम्बवपुषो मूमीरुहो भूरिशः । छिन्ना कुम्भविषद्धितेभिरितरी येनाच मायन्बरा- देरण्डे स कथं हि गण्डमिभराट्‌ कण्डूयितं काहु ॥ ११५॥

१२६ काव्यमाख |

रे यूथनाथ गहनानि विगाहमानो मश्नासि पादपरातानि भिनत्सि चेन्‌ । किं पौरषाणि न वदामि हरेः परोक्षं किं तत्समक्षमथ तानि पलयितानि ॥ ११६ ॥ ठीयन्तां मद्कास्तृणेषु विहगा गुच्छेषु गुस्मेषु वा वह्धीषु अमराः श्चुपेषु सृमराः श्वभ्रेषु च श्वापदाः । मध्येऽदि युमणौ महांसि खदिराज्ञारोपमान्युककिर- टयुत्त्स मरौ परं करिपतेनीस्येव विश्रामभूः ॥ ११७ ॥ सरति म सहसा विनिष्पतेस्त्वं बहिरमरुं कर्यन्विसारि वारि । द्विरदपरिवृढ पररूढपङ्के कति करिणोऽ्र दारूपा न माः ॥ ११८॥ आघोरणेन सुतरां च निपीडितोऽसि पिक्छृद्भुकामपि हगादिह कम्मितोऽत्ि । श्वग्रोद्रे कर्मटन्धमना निपत्य. रे यूथनाथ सहसे बहुत्रणानि ॥ ११९ ॥ साधो किमाथोरण यूथनाथमङ्कुष्ठकेनातितरां दुनोषि । नो चेदयं वेद्‌ निजानुभावं तञ्ज्ञय ते कठमिदं न युक्तम्‌ ॥ १२०॥ तीणः कथं वनकिरातदराभिपाता- न्युक्तः कथं कथमपि क्चुधितात्तरक्षोः । दुदैववैभववच्ान्शरगशावकोऽय- सुदामदावदहने गहने निम; ॥ १२१ ॥ कस्तूरिकाहरिण सुश्च वनोपकण्ठं मा सौरमेण ककुभः सुरमीकुरुष्व । आसतां यशो ननु किरातक्षरामिपाता- त्रातापि हन्त भविता भवतो दुरापः ॥ १२२ ॥ चिरुपति तनुते गतागतानि स्पहयति न व्यथिता कुशाङ्करेभ्यः । अचकमत निरीक्ष्य रुद्धमेणी हरिणमरंुदजाख्बन्धनानि ॥ १२२ ॥

भावविरखसः } १२७

त्वरितेन तर्चदर्शनानिजश्बोऽपि मना न वीक्षितः । अघुना हरिणीषु हन्त ते वरुते कोऽपि कुरङ्ग विक्रमः ॥ १२४ ॥ कुरु $ुश्चितचि्धि पामराणां न समाञे सरसानि कौशलानि । स्फुटद्चीनमत्र इग्िलसो न तु वैदश्ध्यमतिस्छुैव वाणी ॥ १२५ ॥ सू्ीचन्द्रमसौ धनैरतिषनैरेती विटबुती खच्छन्द मजिनाः परं जरमुचो वर्षन्ति गर्जन्ति च | तुल्या एव सरित्सयुद्रसरसीकुल्या बभूवुः क्षणा- त्कारः डति कौतुकं विरचयन्कस किमाचक्ष्महे ॥ १२६ ॥ अतुररूपगुणोचितयोगयोः कमलिनीश्चशिनोरसमागमात्‌ । अपयदो विधिना निजमर्जितं विनिहिता च जनख हृदि व्यथा ॥१२५७॥ परेषु रकेषु विचिन्त्य याचनां परोऽपि को नाम न यातु नम्रताम्‌ । त्रिोकेनाथोऽपि यया दुरन्तया हखदयं वामनतामनीयत ॥ १२८ ॥ लभते ल्घुरप्येष सपक्षो क्षमाञ्युगः । पक्षटीनतया हन्त न धनुुणवानपि ॥ १२९ ॥ मणिरयमनुष्ण इति ते मनसीरयासुदेतु नाश्चासः । अचिरेण तरणिकिरन्यतिकरमात्रेण दन्दहीव्येषः ॥ १३० ॥ घनपांसुविषूसरांश्राशचिनं मणे तापयसे सुधावधान । अपिचत्वरवीथि पामरीणाममरीदुरम कस्तव प्रकारः ॥ १२१ ॥ दीर्णोऽसि चैत्कनकसूत्रनिवेश्चनाय मुक्ताकठाप किमतो भवतो विषादः । यत्पञ्चवाणजयमङ्गरुदेमकुम्भे कुम्भस्तनीसनतटे भवितानुषङ्गः ॥ १३२ ॥ येनाकारि महीभताम विरतं कण्ठेषु टीखायितं येन प्रापि सरोजघुन्दरदशां तुङ्गसनालिङ्गनम्‌ | जातं येन गजेन्द्रगण्डयुगले साधारणं गुज्ञया सुक्तादाम तदेव पामरपुरे नावाप कां कां दाम्‌ ॥ १३३ ॥

१. उचित यथा खात्‌. चिषटीशञब्दो श्रूवाचङः.

१२८ कान्यमाल्य ।

अन्यापदेचविनिवेश विद्भ्धवुद्धि- श्रीभावसिंहनररिहनियोगयोगात्‌ । संपादितो बिविधभौवकिकिासभाजां प्रीये मृशं भवतु भावविरास एषः ॥ १३४ ॥ सद्धणानां समुद्रेण रुद्रेण अरथिता गुणः । कण्टा शछोकमाेय केषां न कुरुते प्रियम्‌ 1 १३५] विधयाविछासपुत्रख न्यायवाचस्पतेरियम्‌ । काग्याखपविदग्धानां सुदं निमीतु निर्मितिः ॥ १३६ ॥ इति बियाविलासमनुन्यायवाचसतिश्नीरदकविकृतो भावविलाघः समाप्तः 1

महाकविशीक्षमेन्द्रकृता चारुचयाँ ।

श्रीखामसुभगः सत्यासक्तः सगोपवगेदः । जयतात्रिजगत्पूज्यः सदाचार इवाच्यु? ॥ १ ॥ ब्राह्मे मुहर पुरषस््यजेन्निद्रामतन्दितः । प्रातः प्रबुद्धं कमरूमाश्रयेच्छीरणाश्रया ॥ २ ॥ पुण्यपूतशरीरः स्पा्सततं खाननिर्मर; । तत्याज वत्रा ख्ञानात्यापं बृत्रवधार्जितम्‌ ॥ ३ ॥ न कुर्वीति क्रियां कांचिद्रनभ्यच्यै महेशरम्‌ । ईशार्चनरतं श्वेतं नामून्ेतुं यमः क्षमः ॥ ४ ॥ श्राद्धं श्रद्धान्वितं कुयाच्छाखोक्तैनेव वर्स्मना । भुवि पिण्ड ददौ विद्रान्मीष्मः पाणो न कंतनोः ॥ ५॥ नोत्तरसां प्रतीच्यां वा क्वाति शयने शिरः । . राय्याविपयैयादवरमो दितेः शक्रेण पातितः ॥ ६ ॥ अ्थिभुक्तावशिष्टं यत्तदशीयान्महाश्यः ।

१, सखे सद्भामायां चासक्तः, २ इन्द्रः. ३, शवेतो नाम सुनिः तत्कथा लिङ्गपुराणे पूर्वे तरिरन्मितेऽध्याये द्रश्या,

चारूचयी । १२९

शेतोऽथिरहितं भुक्त्वा निजमांसाशनोऽभवत्‌ ॥ ७ ॥ जपहोमार्चनं कुयीत्युधोतचरणः .खुषिः । पादद्लोचविहीनं हि प्रविवेदी भरु कछिः ॥ ८ ॥

न संचरणरीरः स्यानिि निःशङ्कमानसः । माण्डव्यः शूललीनोऽमूदचैरशथोरशङ्कया ॥ ९ ॥

न कुयोत्परदारेच्छां विश्वासं खीषु वर्जयेत्‌ ।

इतो दश्चाखः सीतार्थे हतः प्या विदूरथः ॥ १० ॥ न मयव्यसनी क्षीवः कुयंद्वितारुचेष्टितम्‌ ।

वैष्णयो हि ययुः क्षीबास्तृणप्रहरणाः क्षयम्‌ ॥ ११ ॥ ईैष्यी करुहमूरं स्यारक्षमा मूर हि संपदाम्‌ । ईष्यौदोषाद्विभशापमवाप अनमेजयः ॥ १२ ॥

न ल्यजेद्धर्ममर्यादामपि @ेशदश्चां शिवः ।

हरिश्न्दरो हि. धमो सेदे चण्डार्दासताम्‌ ॥ १३ ॥ न सत्यत्रतभङ्ेन कायं धीमान्प्रसाघयेत्‌ ।

ददद नरक्डकेदं सत्यनाराचंधिष्ठिरः ॥ १४ ॥

कुर्वीत संगतं सद्धिनीसद्धिशैणवर्जितेः ।

म्राप राघवसंगत्या प्राज्यं राज्यं विभीषणः ॥ १५ ॥

१, श्वेतो नाम राजा. तत्कथावाट्मीकीयरामायण उत्तरकाण्डेऽ्टसप्तवितमे खे द्रव्या. २. "कला मूत्रसुपस्प॒स्य संष्यामन्वांस्त नैषधः । अदला पादयोः शौचं तत्रैनं करठिराविरात्‌ ॥' इति महाभारते वनपर्वण्येकोनषष्टितमेऽध्याये. ३. श रक्षिभिसेर- ज्नत्तः शे प्रोतो मद्धतपाः' इत्यादि महाभारत आदिपवैणि १०४७ अध्याये माण्डव्या बऋन्या. ४. 'रन्नेण वेणीविनिगृदिवेन विदूरथं खा मदिषी जघान इति च्रृदत्यंदिता (७९१ ) । वेणीनिगूढेन च शन्नेण बिन्दुमती दृष्ि बिन्दूरथं [जघान] इति दर्षचरित- वष्ठोच्छासः, ५. शृष्णयो यादवाः. एतत्कथा महाभारते मैखलपर्वेणि प्रविदैव. ६. "जगाम स रथो नाक्ञं शापाद्राम्यैख धीमतः । गाग्यैख दहि घुतं बार ख राजा जनमेजयः; वाक््यूरं हिसयामासं ब्रह्महयामवाप खः ॥ इति दरिवंशे प्रथमपर्वेणि र्रंशेऽन्यये. ५, श्याजेन हि लया दोण उपची्णैः सुतं भति । व्याजेनैव ततो राजन्द्चितो नरक- स्तव ॥° इति मदयाभारते खगौरोदणपवैणि तृतीकेऽष्याये,

१२ द्धि गु°

१३०

कान्यमाडा ।

, मातरं पितरं भक्त्या तोषयेन्न प्रकोपयेत्‌ ।

्नावृक्चापेन नागानां स्पसत्रेऽभवरक्षयः ॥ १६ ॥ जराग्रहणतुषटेन निजयौवनदः सुतः ।

कृतः कनीयान्प्रणतश्क्रवर्ती ययातिना ॥ १७ ॥ (युग्मम्‌) दानं सत्वमितं दचान्न पश्चात्तापदूषितम्‌ । बलिनात्ार्पितो बन्धे दानरोषस् शुद्धये ॥ १८ ॥ त्यागे सत््वनिधिः कुर्यात पस्युपकृतिस्परदाम्‌ ।

कणैः कुण्डलदानेऽभूत्कट्षः शैक्तियाच्जया ॥ १९ ॥ जाह्मणान्नावमन्येत ब्रहमश्ापो हि दुःसहः ।

तक्षकाभ ब्रह्मशापात्परीक्षिदगमतक्षयम्‌ ॥ २० ॥ दम्भारम्भोद्धतं धर्मे नाचरेदन्तनिष्फरम्‌ । ाह्मण्यदम्मरुन्धाख्रविद्या #कणख निष्फला ॥ २१ ॥ नासेव्यसेवया दध्यादैवाधीने धने धियम्‌ । भीष्मद्रोणादयो याताः क्षयं दुर्योधनाश्रयात्‌ ॥ २२ ॥ परपाणपरित्राणपरः कारुण्यवान्भवेत्‌ ।

५ 3 ५ (ए ५ मांसं कपोतरक्षाये खं श्येनाय ददौ शिबि ॥ २३॥ अद्रषपेशरं कुयीन्मनः कुसुमकोमरम्‌ ।

१. “नावपयन्त ये वाक्यं ताञ्शशाप भुजेगमान्‌ । सर्पसत्रे वतमाने पावको व प्रधक्ष्यति ४* इति महाभारत आदिपर्वणि रविशेऽध्यये. २. श्यृदाण यौवनं मत्तश्चर कामान्ययेप्ितान्‌ । जरयाहं प्रतिच्छन्नश्वरिष्यामि यथात्थ माम्‌ ॥ ययातिर्वाच-~ पुरो श्रीतोऽस्मि ते वत्छ प्रीतथेदं ददामि ते । सवेकामसश्द्धा ते प्रजा राज्ये भविष्यति ॥* इति महाभारत आदिपर्वणि चतुरशीतितमेऽध्याये. ३. ववर्मणा $ण्ड- काभ्यां च शक्तिं मे देहि वासव । अमोघां शल्ुखंधानां नाशिनीं षतनामुखे ॥

इति महाभारते वनपर्वणि दश्चाधिकत्निराततमेऽध्याये, ४,

"यस्माम्मिथ्योपचरितो

ह्यख्रलोभादिह लया । तस्मादेतन्न ते मूढ ब्रह्माल्लं अतिभास्यति ॥° इति महामा- रते शान्तिपथेणि राजधर्म तृतीयेऽध्याये कर्णं प्रति परड्ुरामख कलापः, ५. “उत्छरय घ स्वयं मांसं राजा परमधर्मवित्‌ । तुखयामा् कौन्तेय कपोतेन सर्म निभो ॥» इति महाभारते वनपरवैण्येकर््रंशदधिकशततमेऽष्याये,

नवारुचयौ । १३१

वमू द्वेषदोषेण देवदानवसंक्षयः ।॥ २४ ॥ अविस्मृतोपकारः स्यान्न कुर्वीत कृतघ्नताम्‌ । हत्वोपकारिणं विभो नाडीजङ्घमधश्युतः ॥ २५ ॥ स्ीजितो न भवेद्धीमान्गाढरागवरीकृतः । पत्रोकादशरथो जीवं जायाजितोऽयजत्‌ ॥ २६ ॥ न खयं संस्तुतिपदैग्टीनिं गुणगणं नयेत्‌ । खगुणस्तुतिवादेन यैयातिरपतदिवः ॥ २७ ॥ त्यजेनम्रगन्यग्यसनं हिंसयातिमटीमसम्‌ । मृगयारसिकः पाण्डुः शापेन तनुमत्यजत्‌ ॥ २८ ॥ किपेद्वाक्यश्चरांसतीक्ष्णान्न पारुष्यग्युपड्कतान्‌ । वाक्यारुष्यरूषा चक्रे मीमः कुरकुरक्षयम्‌ ॥ २९ ॥ परेषां छेदा कुर्यान्न पेश्यन्यं प्रमोः प्रियम्‌ । पेशचन्येन गतौ राहोश्न्द्राकौँ भक्षणीयताम्‌ ॥ ३० ॥ कुयीन्नीचजनाभ्यसतां न याच्नां मानहारिणीम्‌ । बलियाच्जापरः पराप राघवं पुरुषोत्तमः ॥ २३१ ॥ न जातृष््कनं कुर्यात्सतां मर्म विदारणम्‌ ।

चिच्छेद वदनं दोभुत्रह्मणो वेदवादिनः ॥ ३२ ॥ न बन्धुसंबन्िजनं दृषये्नापि वर्जयेत्‌ । दुक्षयज्ञक्षयायामूज्िनेत्रस विमानना ॥ ३२ ॥

न विवादमदान्धः स्यान्न परेषाममर्षणः । वाक्यारुष्याच्छिररिछननं रिश्ुपारख शौरिणा ॥ २४ ॥ गुणस्वेन कुर्वीत महतां मानवर्धनम्‌ ।

१, विरो गौतमः. नाडीजद्गं नाम बकम्‌. एतत्कथा महाभारते शान्तिपर्वण्यापदर्मै- ऽटषघ्यधिकदाततमाध्यायमारभ्यपद्धर्मसमाप्षिपर्यन्तं दश्या. २. श्यं ययातिकथा मदा भारत आदिपर्वण्यष्टशीतिमितेऽध्याये द्रश्न्या. ३. 'ततो वैरविनिबैन्धः इतो राहु मुखेन वै । शाश्वतश्न्द्रसूयाभ्यां अरसयदयापि चैव तौ ॥* इति महाभारत भादिपर्व- प्थेकोनरविंशतितमेऽध्याये,

१३२

कान्वमाछ ।

हैनूसानभवत्स्वत्या रामकार्यमरक्षमः ॥ ३५ ॥ गुणेष्वेवादरं करयानन जातो जातु तत्ववित्‌ । द्रौणि्िनोऽमवच्छद्रः श्वश्च विदुरः क्षमी ॥ १६ ॥ नात्य्थमर्था्थेनया षीमानुद्धेजयेज्जनम्‌ । जब्पिर्दताश्रलश्रीर्मथ्यमानोऽसनद्िषम्‌ ॥ ३७ १

वकरैः कूरतैरटन्धेमै कुयीतमीतिसंगतिम्‌ । वसिष्ठसहरद्वेल विश्वामित्रो निमन्रितः ॥ ३८ ५

तीत्रे तपसि ठीमानामिन्दरियाणीं न विश्वसेत्‌ १ विश्वामित्रोऽपि सोकण्ठः कण्ठे जग्राह मेर्मैकाम्‌ ॥ २९ ॥ कुर्याद्वियोगदुःखे भेयैयुत्छज्य दीनताम्‌ ।

अश्वत्थामव्धं श्रुत्वा द्रोणो गतथूतिर्हतः ॥ ४० ॥

न करोधयातुधानस्य धीमान्गच्छेद घीनताम्‌ ।

पपौ राक्षसवद्धीमः तर्ज रिपुवक्षसः ॥ ४१ ॥ पमुपरसादे नो दयात्खविनाशास्पदे मतिस्‌ । खक्षयायोद्धतं युद्धं धणख्यक्षमयाचतं ॥ ७२ ॥ बिो्ोगी गतोद्धेगः सेवया तोषयेद्रुम्‌ ।

गुरुसेवापरः सेहे कायङ्केशदशां कैचः ॥ ४६ ॥

भक्तं भक्तं हितं रक्तं निर्दोषं न परित्यजेत्‌ । रामस््यक्खो सतीं सीतां शोकशद्यातुरोऽमर्वत्‌ ॥ ४४ ॥ रक्षेत््याति पुनः स्मृत्या यशचःकायस्य जीवनीम्‌ ।

१. वात्मीकीयरामायणे किष्किन्धाकष्डे षदिति दम कथेयं दररै्या, २. दरौणि- रश्चत्थामा, इयं कथा महाभारते सौ्िकपवैसमा्तौ द्वया, ३, “एवभुक्तसथा पाये विश्वाभित्रो बलादिव । हंसचन्दरभतीकाशां नन्दिनीं तां जदार गाम्‌ भ दवि

महाभारत आदिपर्वणि पथसप्तयथिक्रदराततमेऽध्याये,

४. इयं कथा महासारत

आदिपवेणि द्विससतितमेऽध्यये द्रष्टव्या. ५, दीनतामुत्छञ्य धैर्यं कुयोदिखम्वयः, ९. दू दि मम द्धस्य कचिदागमनं भवेत्‌ । न मे युद्धं विना देव रतिरस्ति रसीद मे ॥° दति

इरिवंशे द्वितीयपर्वणि.

७. कचो बुदस्पतिपुत्रः. तस्कथा महाभार आदिपरनि

षरसप्तवितमेऽभ्याये द्र्य,

चारच्या । १३३

च्युतः स्मृतो जनेः खगीमिन्द्रुदधः पुनर्गतः ॥ ४५ ॥ न कदुर्यतया रकष्छक्ष्मीं क्षिभपलायिनीम्‌ ।

युक्त्या अयाडीम्द्रद चाभ्यां हता शीर्मन्दभूभृतः ॥ ४६ ॥ राक्तिक्षये क्षमां कु्या्नारक्तः रक्तमाक्षिपेव्‌ । कार्तवीर्यः ससंरम्मं बैवम्धं दशयकंधरम्‌ ॥ ४७ ॥ वैश्यावचसि विश्वासी न भवेननित्यकैतवे । $ष्वरज्गोऽपि निःसङ्गः शृङ्गारी वेरयया इतः ॥ ४८ ॥ अस्पमप्यवमन्येत न श्भुं बर्दर्पितः ।

रौमेण रामः शियुना ब्राह्मण्यदययोज्ज्ितः ॥ ४९ ॥ जग्दवैरी जरासंधः पाण्डवेन द्विधां कृतः ॥ ५० ॥

ज चित्यपच्युताचासे युक्त्या खाथं न साधयेत्‌ । व्याजवाछ्वघेनेव रामकीर्तिः करद्धिता ॥ ५१ ॥ वर्जयेदिन्द्रियजयी विजने जननीमपि ।

ुत्रीकृतोऽपि प्रदु्षः कामितः रँम्बरसिया ॥ ५२ ॥ न तीत्रतपसां कु्यौदधियैविष्ठवचापरम्‌ । नेत्राथिश्चरमीमावं भवोऽनेषीन्मनोभवम्‌ ॥ ५२ ॥

न निवल्यकल्हाकान्ते सक्ति कुर्वीत कैतवे ।

कक्मी एलकदुवतैचूते हरुभूता इतः ॥ ५४ ॥

१, इन्द्रयुमनो नाम राजा. तत्कथा महाभारते वन्वैशिं नवनवतयुत्तर शततमेऽ्याये द्षव्या. २. इयं व्याडीन्द्रदत्तयोः कथा कथासरित्सागरे चुर्थतरे द्रश्न्या, ३. ख जु बाहुखदखेण बलद्रह्य दशाननम्‌ । बबन्ध बलवान्राजा बिं नारायणी यथा ॥' इति वात्मीकीयरामायण उत्तरकाण्ड द्वर्तो सर्गे. ४. चछष्यशङ्गकथा बारमीकीयरापायणे दालकण्डे दशामसमे, महाभारते च वनपर्वणि दशोत्तर सततमेऽष्याये द्रष्टव्या. ५. रमेण छ्वरथसुतेन. रमः परद्यरामः. ६. करे गृहीला चरणं द्वेधा चरे महाब इति म्दामारते स्ापवैणि चदुरविेऽष्याये. ७. "स यदा यौवनस्थस्तु प्रचुन्नः कामदरदीनः । द॑. सं भायावक्ती कान्तं कामयामास कामिनी ॥* इति हरिवंशे द्ितीयपर्वैणि चदुरुतर- रात्ततमे$ष्यष्ये, ८. "विवादे पितो रामः कषेप्तारं किर रुविमणम्‌ । जधाना्चपदेतेद

~ग्रमथ्य यदुनन्दनः ॥" इति दरि्वंशे द्वितीय पवेण्येकषशिमितेऽध्याये,

१३४ कान्यमास ।

भभुप्रसादे सत्याशां न कु्यारंलमसंनिमे ।

नन्देन मत्री निहितः श्कटालो हि बन्धने ॥ ५५ ॥ म खोकायतवादेन नासिकतेऽ्येद्धियम्‌ । हरिर्दिरण्यकरिपुं जघान स्तम्भनिर्म॑तः ॥ ५६ ॥ अल्य्नतपदारूढः पूञ्याननैवावमानयेत्‌ ।

नहुषः शक्रतामेत्य च्युतोऽगस्स्यावमाननात्‌ ॥ ५७ ॥ संधिं विधाय रिपुणा न निःशङ्कः सुखी भवेच्‌ । संधिं कृत्वावधीदिन्द्रो तरं निःशङ्कमानसः ॥ ५८ ॥ हितोपदेशं श्रुता तु कुर्वीत च यथोचितम्‌ । विदुोक्तमङ्ृत्वा तु चोच्योऽमूत्कोरवेश्वरः ॥ ५९ ॥ बहृन्नाशनरोभेन रोगी मन्दरुचिरभवेत्‌ ।. परभूताज्यसुजो जाञ्यं ईहनखाप्यजायत ॥ &° ॥ यलेन शोषयेदहोषान्न तु तीत्रतरतैसनुम्‌ ।

तपसा कुम्भकर्णोऽभून्निवय्िद्राविचेतनः ॥ ६१ ॥ सिरतां न वधीयाद्भुवि भवेषु मानिषु ।

रामो रघुः शिबिः पाण्डुः क गतासि नराषिपाः ॥ ६२ ॥ विडम्बयेन्न बद्धानां वाक्यकर्मवपुःक्रियाः ।

श्रीसुतः भाप वैरूप्यं विडम्बिततनुर्युनेः ॥ ६३ ॥ नोपर्देरोऽप्यभव्यानां मिथ्या कु्यौलवादिताम्‌ । दकरषाह्ण्यगुप्तापि भक्षीणा दत्यसंततिः ॥ ६४ ॥ न तीत्रदीरषवैराणां मन्युं मनसि रोपयेत्‌ । कोपेनापातयन्नन्दं चाणक्यः सप्तमिर्दिनैः ॥ ६५ ॥

१. योगनन्दोऽथ कूपान्तः चकटाऊं तमक्षिपच्‌' इति कथासरित्यागरे चदुर्थतरत्र, १, इयं नहुषकथावुशासनिकप्ेणि शततमेऽध्याये द्रश्व्या. ३. इयं उत्रवधश्या श्न्तिपवेणि मोक्षे च्यरीत्युत्तरद्विरततमेऽभ्याये द्रया. ४. अभेः, इयं कथा मदा- भासत आदिपर्वणि तरयोिंश्युत्तरद्धिशतमितेऽप्याये द्रश््या. ५. “अवर्यं इतनन्दो-

इयं सप्तभिर्दिवैमेया । विनारयो बन्धनीया च ततो निर्मन्युना शिचा । खमे दिवसे प्राप्ते पश्च खयुपागमद्‌ ॥* इवि कथासरित्सागरे पवमतरङे,

चारूचया । १३५

न्‌ सतीनां तपोदी्षं कोपये्रोधपावकम्‌ ।

वधाय दशकण्डस वेदैवत्यत्यजत्तनुम्‌ ॥ ६६ ॥ गुरुमाराषयेद्धक्त्या विचा विनयस्राघनम्‌ }

रामाय प्रददौ तुष्टो विश्वामित्रोऽखमण्डरम्‌ ॥ ६७ ॥ वसु देयं खयं द्ादरबद्‌पयेपरः ।

दपदोऽपहवी राज्यं द्रोणेनाक्रम्य दापितः ॥ ६८ ॥ साषयेद्धर्मकामाथीन्परस्परमबाधकान्‌ ।

त्रिवगसाघना मूपा बभूवुः सगरादयः ॥ ६९ ॥ खकुखन्यूनतां नेच्छेतुल्यः स्यादथवा धिकः | सोत्कर्षेऽपि रघोरव॑रो रामोऽभू्खकुखधिकः ॥ ७० ॥ कुर्यात्तीथीम्बुभिः पूतमात्मानं सततोज्वरम्‌ । लोनै्ादिष्टतीर्थेभ्यः भरापुः पाथः कताथेताम्‌ ॥ ७१ ॥ आपक्रारोपयुक्तासु कञसु सखाल्ृतश्रमः । चृत्तवृततिर्विराटसख किरीटी भवनेऽमवत्‌ ॥ ७२ ॥ अरागभोगसुभगः स्याससक्त विरक्त धीः ।

राज्ये जनकराजोऽमूनिर्पोऽम्भसि पद्मवत्‌ ॥ ७३ ॥ अशिष्यसेवया छामलोमेन खाद्वरुरुषुः । संवर्तयज्ञयाच्जामिरजां ठेमे व्रैदस्पतिः ॥ ७४ ॥ नष्टरीखं त्यजेन्नारीं रागवृद्धिविधायिनीम्‌ । चन्द्रोच्छिष्टापिकप्रीये पल्ली निन्ाप्यम्‌ रोः ॥ ७५ ॥ न गीतवायाभिरतिर्विखसन्यसनी भवेत्‌ ।

१. वेदवदयेव जन्मान्तरे खीता खमभूत्‌. तत्कथा वाल्मीकी यरामायण उत्तरकाण्ड सप्तद सगे द्रया. २. द्वपदकथा महाभारत आदिपवैष्यषटर्िरदधिकरततमेऽष्याये दश्व्या. ३. लोमशोक्त तीर्थवर्णनं मदामारते वनपर्वण्य्षीतितममध्यायमारभ्य व्रश्यम्‌, %. अदनः. इयं क्था महाभारते विरारपर्वण्येकादञेऽध्याये द्रषट्या. ५. इयं संवर्त बृहस्यतिकथा महाभारत आश्वमेधिकपर्वण्य्टमनवमाध्याययोर्श्व्या, ६. ध्यं॑बृहस्प* विपन्रीकथा दरिवंरो प्रथमपर्वणि पच्चविंशेऽध्याये द्रष्टव्या,

१३१ काव्यरीष्छां ।

वीणाविनोदन्यसगीं पत्सेशः शुणा हतः ॥ ७६ ॥ उद्धेजयेन्र तैक्षणयेन रामाः कुखुमकोबषरः ।

र्यो भायीमयोच्छिच्ये तेजो निनमशातयत्‌ | ७७ ॥ प्मवन्न नयेत्कोषं धूर्तभमरभोज्यताम्‌ ।

पुरैः कमेण नीतार्थः श्रीदीनोऽमूप्पुराम्बुधिः ॥ ७८ ॥ नोपदेशागतं प्राप्तं भ्कुम्भनिभस्त्यञेत्‌ ।

र्थो विस्वरौतगीतार्थः सासूयः करुैऽमवत्‌ ॥ ७९ ॥ न पुत्रायक्तशर्यं काथमरयैः कदाचन । त्रापितप्रसुस्वोऽमूद्धृतराषटस्वृणोपमः ॥ ८० ॥

त शचुरोषदृष्याणां स्कन्धे कार्यं समर्षयेत्‌ । निष्प्रतापोऽमवत्कणैः शच्यतेजोवधादितः ॥ ८१ ॥ न रुब्पे प्रसुसंमाने फलङकेद समाश्रयेत्‌ ।

दैश्वरेण धृतो मूर्धि क्षीण एव क्षपापतिः ॥ ८२ ॥ श्ुतिस्शदयुक्तमाचारं न त्यजेत्साधुसेव्रित्रम्‌ ।

दैत्यानां श्रीवियोगोऽमूत्सत्धर्मच्युतास्मनाम्‌ ॥ ८२ ॥ भियः कुर्यात्यरायिन्या बन्धाय गुणसं ग्रहम्‌ । दैत्यास्तयक्त्वा भरिता देवा निथ्रान्सयुणाः श्रिया ॥ ८४ ॥ पदानि गां गुरं देवं न चोच्छिष्ठः स्छटरोद्धूतम्‌ । दानवानां विनष्ट श्रीरुच््छिष्टस्प्ष्टसपिषाम्‌ ॥ ८५ ॥ प्रतिरोमनिवाहेषु न कुयौदुचतिस्परदास्‌ ।

ययातिः शैक्रकन्यायां सस्हो भ्ठेच्छरतूपं गरतः ॥ ८६ ॥ रूपाथंकुरूविययादिदीनं नोप सेनरम्‌ ।

१. इयं वत्छेशक्था कथासरित्सागरे द्वादशे तरते द्रव्या. २. (ततोऽभ्युपगमाच््ा मार्तण्डः विवखतः । भ्रमिमारोप्य तत्तेजः शातयामास भारत ।” इति हरिवंशे प्रथमप्वेषि नवमेऽध्याये. ३. अनस गीताथविसरणकथा महाभारते आश्वमेधिकपर्वण्यदुमीताष्षं अधिक्का. ४. शल्यहृतक्णतेजोवधकथाः महामास्ते कणेपरवष्यतिशखिद्धा, ५, के यानाम्‌.

चारुच । १३७

हसन्तमश्चपनन्दी रावणं वानराननः ¶॥ ८७ ॥ बन्धूनां वार्द्र मेकपक्षाश्रयो भवेत्‌ । कुरुपाण्डवसङ्गामि युयुधे म हलायुधः ॥ ८ ॥ परोपकारं संसारसारं कुर्वीत सत्त्वषान्‌ ।

निदधे भगवान्बुद्धः सर्वसच््ोद्धृतौ धियम्‌ ॥ ८२ ॥ बिभूयाह्न्धुमधनं मिश्र त्रायेत दुर्भ्तम्‌ 4 बन्धुमित्रोपजीव्योऽभृष््थिकस्पद्रमो बरिः ॥ ९० ॥ न कुर्यादमिचारोमवध्यादिङुहकाः त्रयाः । रक्ष्मणेनेन्दजिक्कृत्यायभिचारमयो हतः ॥ ९१ ॥ ब्रह्मचारी गृहस्थः खद्वानप्रखो यतिः क्रमात्‌ । आश्रमादाश्रमं याता ययातिप्रसुखा वृपः ॥ ९२ ॥ क्य्वययं खहसतेन प्रमूतधनसंपदाम्‌ ।

सगस्त्यभुक्ते बीतापो कोषसयान्धैः कृतो व्ययः ॥ ९३ ॥ जन्मावषि न तक्र्यादन्ते संतापकारि यत्‌ । सस्ररिकरिरःरोषः सीतद्चिश्ं दशाननः ॥ ९४ ॥ जराङ्ुभेषु केशेषु तपोवनरुचिभवेत्‌ ।

अन्ते वनं ययुरधीराः कुरुपूर्वा महीयुजः ॥ ९५५ ॥ पनर्जन्मजराच्छेदको विदः खाद्रयक्षये ।

विदुरेण पुनजेन्मबीजं ज्ञानानठे इतम्‌ ॥ ९६ ॥ परमातमानमन्तेऽन्तर्ज्योतिः पदयेत्सनातनम्‌ । तस्ाध्या योमिनो जाताः श्ुकशान्तनकादयः ॥ ९७ ॥ प्राप्तावधिरजीवेऽपि जीवेत्युक्ृतसंततिः । जीवन्त्यचापि माधातृसुखाः कायर्यलोमयेः ॥ ९८ ॥ अन्ते संतोषदं विष्णुँ सूरेद्धन्तारमापदाम्‌ ।

“ १. श्यसाद्रानरङ्पं भामवक्चाय दशाननः इयादि कथः वात्मीयकीरामायण उत्तर कण्डे शौडरो सर्गे, २. यं कतापिकथा महाभारते वनपर्वणि नवनवतिमितेऽष्याये द्व्या

१३८ कान्यमाख ।

शरतस्फातो मीभ्मः ससार गरुडध्वजम्‌ ॥ ९९ ॥ श्रव्या श्रीन्यासदासेन समासेन सतां मता । हषेमेन्दरेण विचार्येयं चारुचयौ प्रकाशिता ॥ १०० ॥

इति श्री प्रकाशेन्द्रात्मननव्यासदाघापराख्यमदाकविश्नीकषेमेन्रकृता चारुचयौ समाप्ता ।

श्रीमधुखदनसरखतीविरचिता आनन्दमन्दाकिनी । वाण्देवीचतुरास्यपश्चवदना नित्यं सहस्ताननो- ऽप्टु्चर्यत्र जडात्मतामुपगताः केऽन्ये वराकाः सुराः । म्यी; खल्यधियः कथं नु कुरलसत्राप्यहं प्रज्ञया हीनः किं करवाणि तां त्रजकुरोत्तंस प्रशंसां तव ॥ १ ॥ निल ब्रहसुरेनद्रदकरयुखेदैत्तोपहाराय ते 'विखादस्तुषमिश्रतण्डुककणान्विभः सुदामा ददौ । तद्वदेव निरथकैः कतिपये खुकषा्षररनिमितां वागीरप्रयुखस्तुतख भवतः कुर्या स्तुतिं निसपः ॥ २ ॥ शशचद्रव्चचियेन्देदेवयुर्वाग्देवीफणीन्द्रादिभिः स्तुत्यस्यापि हरे ममास्तु रचिता वाणी विनोदाय ते । चित्रारंकृतिच्चाछिमिः सुरुकिनिर्ित्यं कवीनां स्तवैः सञ्नाजः समुपासितस्य शुकगीर्धत्ते प्रमोदं यथा ॥ २ ॥ चित्राकारकिरीटकोटिनिकसद्रलौषकान्तिच्छय- ` संषटटेन विचित्रमम्बरतङं कुर्वत्थितं मूधैनि । जीयात्केकिश्चिखण्डमण्डनमिदं नीरचरुखयायिनी खर्णद्ेः शिखरे पुरंदरधनु्व्यहस् निन्दावहम्‌ ॥ ४ ॥ १. मीष्मस्य गरुडधष्वजस्मरणं महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मे सप्तचलारिंेऽध्याये दव्यम्‌, २. अदरैतसिद्धि-प्रस्थानमेद-भगवद्रीतारीका-महिमस्तवरी का-विद्धान्तनिन्दुरी-

कायनेकग्रन्थकतौ भ्रीमधुसूदनसरखती कस्मिन्समये बभूवेति न निश्चयः. ३ श्रीहृष्णख केरादिपादान्तवर्णनहपं स्वोत्रभिदम्‌.

आनन्दमन्दाकिनी । १३९

यत्यादान्तनखांशु चिन्तनवशादज्ञानमन्धं तमो.

ऽप्यन्तं याति मुकुन्द तस्य मवतो ध्वान्तानि कि मूर्भनि । ज्ञातं त्वां दयितं समेत्य जलदा ये केरातामाधिता-

से बद्धाश्चपलागणेः पभरणयजक्रोधाक्किरीरच्छकात्‌ ॥ ५ ॥ त्वचश्चुः सवितुः सरोरुहरुचेः साक्षात्कथं गण्डयो-

मौले च बजनाथ नर्तनपरा ध्वान्तार्भकाः संततम्‌ । निर्णीतं सुखनेत्रपङ्कजवनीमाघ्वीकपानान्सुहू -

मौयन्तो मधुपा अमन्ति परितो वक्तालकन्याजतः ॥ ६ ॥ त्वद्भाले निकषोपले विजयते कादमीरगोरोचना-

संमूतसिरुकः परीक्षण विधो किं हेमरेखोद्धमः । चाञश्चस्यं चपा विहाय जल्द किं वा समारम्बते

किं वा मारकतखले समुदितः कंदपवृक्षाङकरः ॥ ७॥ त्वद्भूवलिमिषेण कयकरूतामाछ्ृष्य पुष्पाशुगः

कृत्वा चम्पककोरकं च .तिरकन्याजेन बाणं हरे । कक्ष्यं कुन्तरनीरुकण्ठमतुरश्रीचन्दरकं विध्यति

प्रायः शच्रुसमाननाश्यपि जने क्रोधो यदूजैखिनाम्‌ ॥ ८ ॥ निःरोषपमदामनोमनसिजक्रीडामहामन्दिर-

ब्रीडावज्रकपाटिका विघट्नप्रौाङृतिः कुञ्चिका । दुमीनमरहिर्त्रिरोकमदहिरामानच्छिदाकर्तरी

शृङ्गारट्वुममज्ञरी स्फुरति किं गोबिन्द ते भ्रूरता ॥ ९ ॥ नो कार्म श्वुतिव््मरद्घनमिदं टीकसुग्धाकृतिः

पयैन्ताकर्नं विधाय सहजखच्छेन भाव्यं सदा । अन्तः कष्णमुपाख तद्रुचिमता संभावना सर्वतः

कार्येत्यम्बुजरोचनाक्षियुगङं मानं दषो ते सताम्‌ ॥ १० ॥

` १, श्ुतिवरत्मनः शरोत्रसीमायाः; ( पक्षे ) वेदमारगेख. २. नाटीकस्य कमलेव भुरा मनोहराः; ( पक्षे ) न अलीकेनायेसन सुगा मूढाङ्ृतिः. ३. डृष्णं इृष्णवर्णं खम- ध्यमागसिथितम्‌ ; ( पक्षे ) श्रीहृष्णम्‌.

१४०

कान्यमा ।

सौन्दर्थासृतदीर्धिके तव दौ पक्मावरिशवैतयोः कूटे कामङ्ृषीवलेन रचिता शृङ्गारसस्यो्नतिः । हरभङ्गी्निंगदन्ति यास्तु विबुधा रत्यम्भसां वीचय्‌- सतः स्ुरगोपवधूहदम्बुजवनीदोरायिता यलतः ॥ ११ ॥ दूरे अह्मरिवेनदरपूर्वदिविषद्न्दे नमस्छुवैति व्यावल्मद्रनबारुकौषलगुडच्युखकिरीटे हाव । सावज्ञा मघुमत्तयुन्दरदचां शोभाद्विषः सारसा दव्पातासव नन्दवं्चतिख्क सान्ते संदा सन्वु मे ॥ १२॥ सक्तेरप्यतिदुङंमा हिमगिरिपरखन्दिमन्दाकिनी- धारातोऽप्यतिर्चीतलातिमस्णा चान््ान्मयूखादपि | वाञ्छतोऽप्यति विस्तृता विषयिणां त्रत्यादचिन्तापर- खान्त्दप्यतिनिर्मला मयि कपाडण्टिस्वासतां इरे ॥ १२ ॥ कल्पान्ताभि्िसोन्नतिर्दितिदुतनाते भपन्ने जने पीयूषद्रवसिन्धुदद्धिरमरसखरोमे विभूल्यायतिः ! सीमा प्रेमभरस्य गोपनिकरे कंदर्पकाण्डाहति- ैहयाण्डोद्रणुन्दरीहृदि हरे जीयादुशोसे युतिः ॥ १९ ॥ निर्बन्धेन यदीन्द्रनीर्महसा संपादित दर्पणो ताभ्यां किं तुरना कपोरूतलख्योः संभाव्यते वा च क| एवं ज्ञातुमुपागते श्रुतिपथं नेत्रे बपाकुश्चिते राङ्क द्वेषवती त्वदीववदनपान्तश्चिये पयतः ॥ १५ ॥ त्वां पादाङ्गदकङ्कणाङ्गदशिरोकंकारहाराम्बैरेः संपूज्य प्रददौ सुतामथ मणिं रलाकरः कौस्तुमम्‌ । जाये तख सुतः सुधांुरखिरं कान्ति यदा दत्तबा- न्खाकारं व्यतरंस्तदैव मकराः किं कुण्डलान्तस्तव ॥ १६ ॥ दावण्यामृतवाहिनी तव सुखसेयं मनोज्ञाङृति- सस्यामद्ुतबुहूदः समभवत्तत्रापि फेनोद्गमः ।

आनन्दमन्दाकिनी । १४९

नाराववंशगतं तमेव विशदं मुक्ताफरं ये विदु-

से मान्या मधुसूदन त्वयि मनोवृच्येव धन्या यतः ॥ १७ ॥ नेत्राम्भोजमुखेन्दुभारतिल्कैर्ित्यं विवादो यतः

सौन्दया्मिति प्रतीत्य विधिना सीता कृता नासिका । तूणी वा कुसुमायुधस्य चृपतेर्थन्मद्धिकाकोरकः

काण्डस्तत्र चकासि मौक्तिकफलव्याजेन नन्दात्मज ॥ १८ ॥ योऽद ते पदपङ्जययुतिख्वं भराप्याभवे पटवः

कल्पक्ष्मारुहम्म्तकाभरणतां यातश्च राधापते । तं मां निन्दति बिम्बविद्वुमरुताश्रीतस्करोऽयं श्वुता-

वेवं जल्पितुमागते किसर्ये खानेऽधरो रागवान्‌ ॥ १९ ॥ खग्भङ्गीः स्फुरदिन्द्रनीरनिचयः पक्ष्माणि कस्तूरिका

जिहेयं तव पद्मरागनिकरः शोणाघये विद्रुमः । दन्ताटी गजमौक्तिकानि मधुजिन्मन्दसितं चन्दनं

पण्यखानमिदं -मनोजवणिजो जाने तवास्ते मुखम्‌ ॥ २० ॥ या रक्ता वदनेन्दुमण्डलगतं माघुयैसुचैस्तरा-

माखायेह सरखती सितवती सत्यं रसन्तेव सा । यत्सप्तखरमण्डलानि बहुधा त्रक्कण्ठदे्ाहहिः

प्रादुर्भूय सुदं श्रुतौ सुकृतिनां यच्छन्ति नन्दालज ॥ २१ ॥ साम्यं लद्रदनसख वान्छति विधुर्दोषाकरो यद्यपि

क्षिप्तोऽप्यम्बुनि प्मरागद्कलो दन्तच्छदं स्पर्धते । षैवं कुशलः कुंशेदायभवः छराचयोदात्मज

व्यक्तं त्वचिवुकं तथेव विदधे यनुल्यता न कचित्‌ ॥ २२ ॥ ओधुयं न ख्व मधूनि दधति द्राक्षा ठु साक्षादिषे

पीयूषान्यपि यान्ति निम्बसमतां के दुग्धखण्डादयः । प्रायानि न श्ीतखानि सरसं नो कोकिखरूजितं

गोधुगब॑श्चवतंस जातु जयति तद्वाभ्िखसोदये ॥ २३ ॥

१, ब्रह्मा. २. मधूनि टवं कणिक्धामाघ्रमपि माधुर्यं न दधति,

१३ द्वि° गु

१४२

काव्यमाख ।

वेदाश्चन्द्रमसं वदन्ति भवतः खान्तं कथं तद्वृथा

कुर्वन्त्यत्र विवादमात्रकुशला गोविन्द्‌ नन्दादयः । तयवाश्ृतपद्किलास्तव युखादाविर्भवन्तो बहि-

ध्वान्तं यत्तिरयम्ति हन्त किरणा मन्दसितव्याजतः ॥ २४॥ यन्नामसरणादपि अ्रवणतः प्रक्षीणरागाशया

यान्ति त्वत्परमं सदाशिवपदं यद्योगिनां दुभम्‌ । तस्याप्याननपङ्कजे तव जयद्युचैखरां रागिता

येनामीरङुरुप्रदीप तदलं ताम्बूकमासतां सुदे ॥ २५॥ पीयूषद्रवसारसारघमधुद्रोणी खदीयाधरा-

खादायार्कसुतातटे भ्रितव्रती सर््रं्चजाता तपः । तदुप्येशरटीमिषेण रसिका माधुयेसुचैसरा-

माखेन्दोरनुभूय गोकरुरूपते मीतामृतं मुश्चति ॥ २६ ॥ साफल्यं श्चुतिसंपदां त्रिजगतां प्राठेयधाराभरपा ,. पीयूषद्रवमाधुरी परिभव्ह्ेशाम्बुधेः शोषणम्‌ । ज्ह्यानन्दतिरस्छृतिः कुलवधुचेयाद्रिवजाहतिः

कंसध्वंसन शंस कि न भवतो वंस्ीनिनादोदयः ॥ २७ ॥ चेयं धिहटुऽते त्रपां विचिनुते कौर यशः भोञ्छति

प्रयेकं गुख्वर्गगज्ञनयतं बिसारयत्यज्ञसा । साध्वीनाम निराकरोति भवनं भदुर्विधत्ते विषं

किं किंनो विदधाति हन्त युदशां वंशीनिनादस्तव ॥ २८ ॥ खवण्यैरखिङैस््रदाख्युकुरं निर्माय धाता चिरा-

मुष्टिं मारकतं विधाय तदधः कण्डखङन्याजतः । ध्यायं ध्यायमरोषवस्तुसुषमाधाराय रेखात्रयं

ब्रते नासि बभूव नो न भविता सौन्दरयमेतास्शय्‌ ॥ २९ ॥

आश्ानागकरपरसारिमहसा निःशेषवामभ्रुवा

माशामििदशेदानिर्भरद्यभैः कंसादिनारभ्चिया ।

१. सरघा मधुमक्षिका तत्संचितं मधु सारघमि्युच्यते. २. दिरगजः.

अनेन्दमन्दाक्रिनी । १४३

प्म्णा नन्दयश्ञोदयोस्तनुजुषां निःसीममाग्येररशां

सौमाग्यरजयुभ्रुवां ्रजपते किं ते मुज निर्मितो ॥ ३० ॥ कं यसादरमभ्युदेति मवतः सर्वाङ्गमेतादरं

साम्यं वा भजतां कथं जलरुहे सर्वज्ञमध्यसतोः । मत्तकः पुनरत्र गोकुलपते त्रेरोक्यलक्ष्मी यत.

स्त्वत्याण्योरिति तौ वदन्ति कमरे सा यत्तदेकाख्या ॥ ३१॥ ह्कल्यलव हस्तयो्रहर रायो रसाराङ्कर-

श्रेणी यत्परितोऽङ्कुलीयकमिषक्तिग्धाख्वाखवङिः । किं वा पञ्चशरपचण्डतपसा पञ्चाशुगाः प्ञ्चतो-

ततीणीः सतफणिनः धुनर्मवरुचा पुष्णन्ति नेत्नोस्सवान्‌ ॥ ३२ ॥ भक्तानुग्रहकातरेण भवता कत्वा नृर्षिहाकृतिं

रागान्धस्य पुरा दिरण्यकरिपोर्वक्षःखली पारिता । तेनाभूत्तव पाणिपङ्कजयुगे रागः स राधापते

गोपीनां कुचकुङ्कमरदविुणितो नाचापि विश्राम्यति ॥ ३३ ॥ एुतौ पञ्चशिरस्त्विषा दशदिशः संभावयन्तौ भशं

देत्यप्राणसमीरसंहतियमौ श्यामौ सुर्जगोत्तमौ । तन्मीलिदुतिशािनी पुनरियं रलावली जम्भते

यां प्राहुसलव गोकुलेश नखरश्रेणीं करस्थां जनाः ॥ ३४ ॥ दो्दण्डद्रयन्धनानि विदयधुरमन्दोपनन्दादय-

सद्रन्थितुटिशङ्कयातिचकिता गोवर्धनोद्धारणे । तान्येवापरतिमभमाणि हरितो विद्योतयत्यद्ुतं

विद्वांसस्तव कङ्कणाङ्गदतया गोविन्द्‌ यजायते ॥ ३५ ॥ श््धारदुमसारकण्डनवसत्रैरोक्यसीमन्तिनी.-

कीडामन्दिरमण्डनाय विधिना म्भौ प्ररम्बी कतै }

१, नरकन्द्या,

१४४

कान्यमाखा 1

तन्मध्ये पुनरिन्द्रनीलमणिभिः संपादिता वेदिका

तौ बाहू मधुजिद्वदन्ति मवतो वक्षःखलीं तामपि ॥ २६ ॥ यद्रक्तः कमलाकरं करतलेनारम्बते भास्कर-

स्तवचष्ु्यखपाणिपादकमले जातस्ततः शोणिमा । तन्मित्र पुनराकरय्य स धृतः कण्डे त्वया कौस्तुम-

व्याजेनेति सुन्द मादृशि जने तकः सथुजुम्भते ॥ ३७ ॥ आरोक्याखिरबेदशाखजरेस्तत््वं यदेकान्ततः

कृत्वा संकठितं खकरीयनिलये क्षीराब्धिमध्ये धृतम्‌ । सर्वा्थपरतिमासकं त्रजकुलरंकार तत्कौस्तुभ-

व्याजाद्विस्टृतिशङ्कयेव भवता कण्ठे कृतं सांभतम्‌ ॥ ३८ ॥ यात्रा विष्णुपदं समाश्रितवती नक्षत्रमाला स्फुर-

हीधियौम्यमिदं कथं मुररिपो नक्तदिनं चोतते । आं ज्ञातं दयितं तवाननविधुं यान्तीमिमां यामिनी

रोमश्रेणिमिषात्ततो धृतवती ज्ञत्व सपलीमियम्‌ (% ॥ ३९ ॥ यः पारो यदोदय। "ऽजे येनापराधं विना

तसि्नभ्निं पारुस्िधा मवि पुरः सोऽयं बलिध्वंसिनः । एवं चिन्तनतत्परः इरातरस्तन्मध्यदेशो गश ,

याशोदेय स शछोकयुद्धिरतिः ते रोमाबकछिव्याजततः (£ ॥ ४०॥ ख्या प्रकृतियणतरयमयी या खीङृतासीतत्वया

सेयं सत््वमयी सुखाय जगतां हाराृतिते भुवि । गुज्ञादाममिषान्मुकुन्द दधती रामादजो निग्रहं

नामीसीश्नि तमोमयी पुनरियं रोमावटठी राजते ॥ ४१ ॥ सौन्दर्यारतवारिषो स॑रमहायादःसमारम्मतः

संमूता भ्रमिरम्भसां युरुखिता जातास्ततो वीचयः । तां जने स्फुरदिन्दनीरुवरितश्वीसंपुरार्थदयतिं

त्वन्नाभीमपि तां वक्त्रियमिति इयामामिरामाङृते ॥ ४२ ॥

व.लर एव महयादो जलजन्तुः,

जानन्दमन्दाकिनी । १४५

नीलाम्भोरुहवद्धिरुहसति ते नाभीसरस्यां शवुवं

यच्छ्ीवत्समिषाह्धिभतिं कुषम नारं च रोमावली । यं वा वक्षसि स्तुभ बुधजना जानन्ति नन्दात्मज

प्रायः सोऽप्यनुराग एव भविता त्रैरोक्यवामभ्रुवाम्‌ ॥ ४२ ॥ नीरूपोऽपि पैनदुतिर्धुनिमनोमात्रैकषात्रीकृतो-

ऽप्यामीरीमणसंगतः सुखधनोऽप्यानन्दितो बान्धवैः । जञानास्माप्यतिसुग्धतामुपगसो वामभ्रुवां विभ्रमे

रित्थं ते त्रिवलीमिषान्सुरहर य्यस्ति चित्रार्पिता ॥ ४४ ॥ देव्यः पवसंपदा बिदधते सौभाग्यरक्मीं श्रुतौ

खच्छन्दं सुमनःफखानि विबुधा विन्दन्ति ते सेवया । वेदेनापि निगते मुरहर तवं मक्तकर्पद्ुमः

प्रायः कल्पर्ता ततः श्रितवती खां वरैजयन्तीछरत्‌ ॥ ४५५ ॥ विश्वानन्दक॑दम्बसंपदमतिलिगधं तमाख्युरिं

दषट्र निर्भरविभ्रमं घन इति त्वां संगता विद्युतः । त्वद्रूपाग्रतसिन्धुसंगमवशामाप्याम्बरप्रच्यवं

चाञ्चस्याकिमु नन्दनन्दन भवत्पीताम्बरत्वं दधुः ॥ ४६ ॥ कांश्ठी ते धृत्योगसंपदमितो जाता विरालकृति-

यवन्ती मधुरा ध्वनिं विदधती पश्चादयोध्याभवत्‌ । मायाद्वारवती शिवाधिवसतिः सा कारिका हर्यते

तचित्रं न वदामि माधव यतस्त्वां सा सदा संधिता ॥ ४७॥ जानीमः सहजां स्ववङ्गमिलितामारोक्य पञ्चाख्यां

तत्संगखितिभङ्गकातरतमौ कस्पदरुभैसवतौ ।

१. निनिडकान्तिः, मेषच्छविश्च. २. वेदत्रयी. ३. चकिता. ४. समूह, बृष्षविरेषश्व. ५. काची, विशाला ( बद्यीनारायणपुरी }, अवन्ती ( उज्ययिनी ), बश्वरा ( मथुरा ), अयोध्या, माया ( हरिद्वारम्‌ ), दारवी ( द्वार ), काशिका ( काशी ), इद्य्टपुरी- नामान्यत्रोपन्यस्रानीति चमत्कारः.

4८

` १४४

कल्यमाय ।

आचयः प्ह्वसंपदं करपदे बिम्बाधरे चापरः ञण्डादण्डगुणं तवोरुयुगले येनादधे माधवे ॥ ४८ ॥ रम्भास्तम्भयुगं न तयदुपरि स्थूरं तथोरुदधय तूणीरौ मकरध्वजस्य सुमनोमोदेन विन्नो वयम्‌ । हा कष्टं मधुकैटभ स्छुटमदौ किं कैटभारे ह- निषििष्टौ श्रतकोरिकोरिकठिनौ तसिन्खले कोमले ॥ ४९ ॥ सम्भद्रेतमिदं पयोनिषिषुतागेहस्य मन्दाकिनी- सन्दामन्दमररन्विताह्धिकमण्द्वन्दस नाखयुगम्‌ । त्वजद्धायुगङं विमुक्तिकररीनिर्माणदण्डद्वयं संपतिद्विपसंघयत्रणविधावाखानयुं भजे ॥ ५० ॥ विद्रान्सोऽपि कथं कटोरकमदीष््ेन तुल्यं वद्‌- तरीदक्यादयुगं कथं नु कमला वक्षोजश्ेठे दधत्‌ । पिञ्बन्दां वदुधामिदं मधुरिपो गोचारणे संवर- त्याषाणाङ्करकण्टकादिषु हटाहूष्च पिदीणौ न यत्‌ ॥ ५१ ॥ यद्रलौधमरीचयोऽपि समठात्यावर्तनं विश्वतः रत्वा दिग्वलयं भभन्ति महिता नादर्मधुखन्दिभिः । यच्च अह्मरिवेन्द्रवन्दितपदद्वनद्रोपरि चोतते तक्ृष्णसख पदाङ्गदद्वयमतः किं वर्ण्यतां मादशैः ॥ ५२ ॥ शेते यत्कमलालया तव पदाम्भोजद्वये संगता धाता तत्र तनूपधानयुगरं गुर्फच्छकाननिर्ममे । किं वा मन्मथकार्णा विरचिते तस्था यदे कन्दुके सा यत्रीडति पाणिपङ्कजतले कृत्वा सखीभिः सह ॥ ५३ ॥ या रक्ता दश्चरोकपारुमुकुटभ्रान्तविषः संततं कल्पक्ष्मारुपुष्पसंभरतरुचस्त्वत्पादमूले बुः । ता दीव्यन्रखराश्चिताङ्गल्ितिया जानन्ति सत्यं जनाः

श्वसिन्नेव सदाषरेण दधते ठेखा यदूर्ध्वश्रियम्‌ (£ ॥ ५४ ॥

१, वज्ञाग्रकठोरौ.

लानन्दमन्दाकिनी । १४७ `

पीयूषद्युति बिम्बमम्बरतले विचोतमानं पुरः

्रक्षयोकुछठदशा स्वया सुहरिदं देदीति यद्भाषितम्‌ । तन्मन्ये तव पङ्कजेक्षण महिते यशोदार्थनं

यत्वत्पादसरोजयोर्खमणिन्याजेन सीतांशवः ॥ ५५ ॥ सत्यं यद्विबुधा वदन्ति पदयोद्न्दरं तवाम्भोरुहे

गोभूकिच्छरुतः सितानि परितो हंसालिचेतांखछम्‌ । पी्वेतन्मकरन्दबिन्दुमसङ्दुन्दावनीभूपते

मज्ञीरट्वयमञ्ुशिञ्जितमिषादश्चन्ति यत्पञ्चमम्‌ ॥ ५६ ॥ आङ्कप्याखिख्वस्तुतः प्रथमतो रागं सुनीन्देततः

क्रत्वा मानसपङ्कजे तव पदद्वन्द्रं स तसिन्पतैः । येनासिन्नरविन्दरोचन पुनस्तत्केसराणां दयुति-

स्तोमेनापि समच्ितः समुदयद्युचेस्तरां शोणिमा ॥ ५७ ॥ हंसास्त्वामुपनीय मानसस्षरोजन्भप्रदे ोऽनिचं

कीडन्तः कमलख्येन भवता सां प्रमोदं दधुः । स त्वं रोचनखोहिताघरपददयोतः धरितो दंसवां

तस्संपर्कवरादिति नजकुरखारुकार शङ्कामहे ॥ ५८ ॥ ्ुदरात्मा नितरां किञु्ततरः काठिन्यवानिभयं

किं वा केवरुकोमरः श्रयति चेक्किचिन्मदीयं पदम्‌ । धन्यः सोऽयमितीव रीकमखिरुं संबोधयन्माधव

स्वं धत्से पदयो ध्वजवरं दम्भोकिमम्भोरुहम्‌ ॥ ५९ ॥ लां निदं समुपास दास्यविधया खाखाम इत्याशया

जहयन्द्रायमरैस्त्वदीयपदयोः सीया धृताः संपदः । तासामङ्कदानीरजारानिरसच्छन्रध्वजायाङ्ृतिं

विभ्राणा विजयश्रियं त्रिजगतां वन्यारविन्दारुया ॥ ६० ॥ त्वत्यादाम्बुनसंगमात्रिजगतां बन््ारनिन्दार्या

खाने खानगुणाद्भवन्ति हि जनाः परायः पदं संपदम्‌ ।

१४४

काव्यमाख १

किं स्वेकं शतपत्रङोचन महच्चित्रं मदसादधः पाता पुण्यतमा विमुक्तिनगरीनिःग्रेणिका खर्धुनी ॥ ६१ ॥ यत्पादाम्बु विधाय मूर्धनि चितावासः हिचतवं हडा- समापो भक्षितिकालकरूटनिकरो मृत्युजयत्वं ययो । दिग्वासा गृकपार्मात्रविमवश्याविन्ददीश्ाचतां स त्वे नन्दसि यख मन्दिरगतो नन्दाय तसे नमः ॥ ६२॥ धूलीधूसरितं सुखं तव शरदूर्भन्दुनिन्दाबहं व्यारोखर्ककुण्डलद्युति चरुननेत्रभरिया प्रोक्त । यालोक्यार्द्रविङोचना सितसुखी प्रखन्दमनस्तनी पाणिभ्यामवलम्ब्य चुम्बितवती तां नन्दजायां मने ॥ ६२ ॥ पीवा सन्यविषं सहासुपवनैः संपातिते पूतना- देदे बे भवत जनरल्‌ वृणते च नीते श्यम्‌ । राहन्णक्तघुधामयूखसुषमा यादक्चकोराणिमि- याभिस्वद्वदनयुतिश्चुढकितता ता गोपकन्याः स्तुमः ॥ ६४ ॥ यद्धन्धस निधित्सयापि विवश्चः कीनाश्चपाररदैदं बद्धः सानुगपुत्रबान्धदजनेो दुर्योधनोऽन्तं गतः । तं स्वां येन निबध्य नन्ददयिता बृन्दारकैर्वन्दिवा जातानन्दमयी सुकुन्द महते भावाय लस नमः ॥ ६५ ॥ निर्ित्ने यमलर्जुनेऽतिचकरितास्तुणे गृहानिगताः पर्वा दक्वषकस्त्वदक्षततनूरूपागृतं निवरैताः । त्वामादाय विधाय नेत्रसिेः सिक्तं प्वरामाभधिता ये बृन्दाबनमागताः छृतधियस्तान्गोपवृद्धान्स्तुमः ॥ ६६ ॥ त्वा काठ्ियदन्दशुकदमनं स्वय्याखिते ताण्डवं तस्योत्तन्धसमस्तमस्तकम णिसतोमे समुतस्थुषि । येनारुम्मि विभातभास्करसुरपाम्भारशोमास्छुर- द्रबाम्भोजयुगधतिः प्रतिपदं तत्तेऽद्गियुग्मं भजे ॥ &७ ॥

आनन्दमन्दाकिनी । १४९

उकछुकैः परिप कणेपुर केव शीनिनादागृतं

ठ भाणमुदस् दत्तकबरे भोद्धिन्रोमाङ्करम्‌ । निःसन्देर्नयनैरमन्दमधुरैः श्यामं महसावकं

येचोद्धीश्धितसम्बुजेक्षण भजे तद्रोकदम्बं तव ॥ ६८ ॥ जम्मारेः स्फरदायुषख भवता दम्भादिविद्रावणं

कृत्वा वामभुजेन सप्तदिवसान्योऽसौ धृतः पर्वतः । सोऽस्तु लिग्धतमारसारषरितस्तम्भेकसंभा वित-

पासादय्युतिनिन्दकः परातेपदं भव्याय गोवषनः ॥ ६९ ॥ त्वद्ाह तपर्वतारपितदशः पेक्ष्य प्रियायाः स्खर-

द्वासःपीनपयोधरक्षितिधरो दोःस्तम्भकम्पे तव । शठे चच्चरुतां गते तरजपते ब्रासात्ुरे गोकुले

नन्दे मन्दमुखयुतो जयति ते मन्दाक्षमन्देक्षणम्‌ ॥ ७० ॥ पौगण्डं मदखण्डनं बरुमिदः किः ते हरे स्तुते

कौमारं चरितं यतो विजयते व्यामोहनं बरह्मणः । कि न्यं तव यौवनं त्रिपुरजिदयहाणयुद्धे जितः

संमोहं गमितास्त्वया यदबला भावेऽपि नेत्रश्रिया) ॥ ७१ ॥ पीते दावहुताशने निजजनत्राणेकहेतोस्त्वया

निःस्पन्दं पञ्यपोषपक्षिपश्ुभिः पेपीयमाने त्वयि ! ्ेमाद्रीण्यतिनि्मैखानि दिवषचित्तानि सत्यं सुहु-

स्तवदवात्रे नु वितीय॑माणकरुदुमन्याजेन भान्ति परमो ॥ ७२ ॥ ककेिसवकं सुदुः कमणिनीकान्तं भरतीचीगतं

पर्यालोच्य विलोक्य धूमपटरं गोधूलिबुच्याङुल्यः । उच्चैः कोकिलकूजितं च सुरठीनादं विदित्वा गृहा-

त्वां या वीक्षितुमागताः पथि गवां मोपाज्गनाख्वाः स्तुमः ॥७३॥ साय समुदश्चति श्रुतिपथं बंदीनिनादे हग-

नेपथ्यस्य समापनेन शपथेराटीजनैः प्रार्थिते ।

१, सादरे त्रिल्ेक्यमाने.

१५० कान्यमाख ।

पाणिभ्यामवलम्ब्य नीविरशना निर्गम्य तरणं बहि-

रम्यां ते सुखवौरमं चुटकितं याभिर्भजे ता जनीः ॥ ७४ ॥ यत्राधासुरकेरिधेनुकबकारिषटप्रलम्बादयः

करोधाम्नौ भवता हुता दितिसुताः संतर्पिता देवताः । यसित पदपङ्कजद्वयरजः पद्मोद्धवप्राथितं

भेजुगोमृगपक्षिमूरुहरुता वरन्दावनं तद्धने ॥ ७५ ॥ देबेन्द्रसख पराभवं किमपरं व्यामोहनं ब्रह्मणः

संपदयन्नपि वेभवं रजकुरोक्तंस प्रचेतासतव । नन्दं यत्पितरं जहार भवतः शाने जकात्मन्यदः

खाने तादशि ते बभूव न मनाकोधस्य लेश्चोऽपि तत्‌ ॥ ७६॥ मज्ञीरद्रयकङ्कणावलिरसत्काञ्चीषराशिन्ञिते

वीणावेणुपृदज्गञ्चीरकरोत्ताले दिशश्चुम्बति । काम पूणकरानिधो विलसति अद्यत्पटे खवैष.

वृदे वर्षति दैवते सुमनसो रासस्तवासां दे ॥ ७७ ॥ चृत्यद्धूनयनोरपरुसितमुखसियसःपोरुखलं

लीराचञ्चरुकरुण्डलं भुजरूतान्दोरुकणकङ्कणम्‌ । भुखयत्कश्चुकयन्धमुन्तकुचं तिर्यक्त्रिकं प्रस्लल-

न्नीवि व्यज्ञितशिञ्ञितं जयति ते रासः प्रियाभिः सह ॥ ७८॥ आकुश्चद्रदनं कचिद्विरुसिताम्भोजासक्लोमं कचि `

न्मन्दखन्दिविरोचरु कचिदरु दक्वापलं कुनचिव्‌ । काप्युदाममदान्धसिन्धुरगतं कुत्रापि विचु्ठता-

चाञ्चस्यं सरवर्धनं विजयते खस्य परियाणां तव ॥ ७९ ॥ अध्यास्योरूतरं वपुः पुरुकितं सिदयत्कपोरुखलीं

दोरवद्धीमपि तावकांसमिलितां कम्पाक्रुरां बिभ्रति । परोयत्यूणैकलानिधावरुचिरे सेरे स॒हुःसीत्कृते

राधा धन्यतमा दधार वदने ताम्बूरुकल्कं तव ॥ ८० ॥

१. वध्वः. २. युक्तम्‌.

आनन्दमन्दाकिनी । १५९१

यसां तुङ्गतरङ्गसंगमवञ्ाद्धीता भुजगभमा-

दालिङ्गन्ति वराङ्गनास्तव जर्क्रीडाजुषोऽङ्गं हात्‌ । सा नित्यं दकितेन्द्रनीरनिकरश्रीतस्करा भास्कर-

स्यापत्यं तटिनी शिवं दिशतु मे गोपारमूपारुन ॥ ८१ ॥ उत्पुल्ठाम्बुजमाकरूय्य द्यितासेराननं विन्नम-

इङ्गश्रेणिमनज्गभङ्खरटयस्तस्याः करटकषच्छटम्‌ । शेवारु परिगृह्य कुन्तकषिया द्राक्तुम्बनायोचत-

स्तं य्या हसितः प्रियाभिरमितस्तां भानुकन्यां भजे ॥ ८२॥ पुष्यं तय्यवचिन्वति प्रियतमाबरन्देन साधे सुदा

वृन्दारण्यमहीरुहस्य निकरे कम्पाकुले निर्भरम्‌ । तस्िन्वर्षति कौतुकेन कुघुमान्युतैः पुतनर्देवत-

सोमेऽपि नजभूपते विजयते तेेधितं ते वपुः ॥ ८१ ॥ कान्ताकोरिकराकुख्ख भवतः संतोष्य रासे सर-

क्षीणां वीक्ष्य निशां निशाकरकरस्तोमे परं मुश्चति । सातङ्कं समुपागतख सदनाद्यान्तं शयाने जने

कीरस्यापि गिरा जयन्ति परितः पयीकुख दृष्टय) ॥ ८४ ॥ उद्नेव भवानिव ब्रजुवां सर्वापदां संहति-

ध्वान्तस्तोममनुत्तमन्तमनयत्कान्तः सरोजन्मनाम्‌ । सोषठासानि सरोरुहाणि नयनानीव त्वदारोकने

रोकानां किरु नन्दवंश्चतिरुक खापल नायं क्षणः ॥ ८५ ॥ मित्रेणेह तमसखिनीं विनिहतां नाथ त्वया पूतनां

व्याधूतामिव कैरवेष्वपि भवद्वद्रेषिवक्तदुतिम्‌ । आशां प्रय पुरदरसख दयितां रक्ताम्बराठङ्ृतां

सिन्दूरान्वितकुम्भमम्बरमणेर्विम्बं वहन्तीं पुरः ॥ ८६ ॥ गीतज्ञाः कवयो नया बहुकरिष्षु दक्षाः प्रे .

विपरनद्राः कुशपाणयोऽपि भवनद्वारेषु सन्द्ुवयुकाः

१५२ कान्यमाल्म । ,

तल्पं मुश्च ददख शोचनफ़रं त्वं देहभाजामिति

प्रातर्बन्दिमिरो जयन्ति भवतः संबोधने नित्यश्च ८५७(विशेषकम्‌ ) मानोर्मण्डकमाविरसि पुरतो नाचापि निद्राहतिः `

किं ते तात बरानुजेति जननीवाग्बीचिमाचामतः । अर्घन्मीकितपारलक्षियुगकं प्यलनीरालकं

जुम्भारम्भविरोषशोमि वदनाम्भोजं भजामस्तव ॥ ८८ ॥ सुश्चन्तं शायनं भवन्तमभितः संगम्य मोपाङ्गना-

सेखाभ्यज्चनमज्ञनादि दधतीः संवीक्ष्य देव्यश्चिरम्‌ । उञ्छन्त्यः खुमनोम्बराणि सुमनोभावा वरं संगताः

मायो गोपवधूत्वरन्धिमनसैवाका्साभ्य दधुः) ॥ ८९ ॥ भ्रातभभोजनमारचय्य विपिनं प्रस्थातुकामे स्ववि

प्रायो मोपवधूरतायु भिक्तः कंदप॑दावानरः । यद्वोूठिमिषादुदेति परितो धूमारिरभंषिदा

तासामश्वुरसाः कषवन्ति च सुडदेन्दद्यमानेऽन्तरे ॥ ९० ॥ "वासय चतुरानने दशशतीनेद्रादिपूरवं गवा-

मध्वन्यध्वनि छेगमपारनिवहे भूमीटठन्मूर्धनि । तव्याप्राजिनमूषणादिभिरङं त्रस समते परौ

गोपः कोपवश्चाद्ृदीतर्गुडा दीदीरवाः स्युञदे ॥ ९१ ॥ तिम्मांशौ तपति कचिजकमुचां सोमे जरं सुश्चति

प्रेमाद्रैः प्रतनोति यः खवपुषा चित्रातपत्रं तव । सोऽयं भास्करकोदिभाखरमहःसंभारपाटचरः

वारीन्द्रोऽदुरदन्तिनां दिशतु मे भव्यं भुजंगान्वकः ॥ ९२ ॥ मध्या यमुनातटे विटपिनां मूले वयसः समं

दध्यन्नान्युपमुज्य रज्यति पुनसतच्छीडने च त्वयि । देवेन्द्रिपुरान्तकः कमरमूरन्ये च नाकालयाः

काकाकारजुषो मुहुः कदरूबन्दयुच्छिष्टमिष्टं तव ॥ ९३ ॥

१, सिंह . १. गरड,

आनेन्थ्मन्दाकिती । १५६३

निक्रणे तयि श्षीतरे तरुतरे स्पे धैः कडिति

संवीश्यम्बुजपन्मन्दमरुता संवाहिते पादम; । रुदनह्ममहेन्द्रतजेन विशो गोपाभेकाणां कर-

न्बाषूतानि जयन्ति भङ्ुरदशां फान्विश्च शौणाविह्षा ॥ ९# ॥ स्फूजैन्तस्तपसा पुरस्त्यपएुर्हागस्त्याः सदुबौससः

सन्तयचेयशसः परेऽपि स परं धन्यो स॒निर्नारहः । यस्य त्वद्रुणगानमञ्मनसो व्यापादिते केशिनि

प्राख्ेयादिविनिःखतामरधुनीधारायतेऽक्तावकिः ॥ ९५ ॥ रुक्ष्माणि ध्वजन्रजपङ्कजयवच्छक्रोध्वलेखायुता-

न्यारक्ष्याबुरुहाक्ष ते चरणयोः क्षोणीतटेऽद्वाय यः 1 ध्याय्युत्युखकल्युदश्चति छटत्याक्न्दति प्रीयते

कोऽन्यो धन्यतमस्ततक्षिशुवने स्ाद्वान्दिनीनन्दनात्‌ ॥ ९६ ॥ धन्यं तस्य जनुसथेव पितरौ धन्यं तदीयं कुरुं

धन्या तेनं वदंधरा किम धिकं तेनैव धन्यं जगत्‌ । यः कंसेकनिदेशवत्यपि भवत्पादाम्बुजालोकना-

दकररोऽश्ुनिरुदधकण्टकुहरः प्रमाब्धिमभोऽजनि ॥ ९७ पयौवृतत्य पूनरोषसखिभिः साकं त्वया खीकते

गोपीरोचनपद्कजाकिनिचिते सायं गवामध्वनि । जीयासुरदयिताननेषु नितरां साक्ूतनूयाङ्लाः

कालिन्दीसदृशाः सितेन सुरसास्त्वचचश्चुषोः कान्तः ४ ९८ यो वाचो मनसोऽपि नेव विषयत त्वां विषायात्मञं

याम्यङ्गलपनाशनप्रभृतिभिः संखर्यत्यन्वहस्‌ ॥ नो दानेन न चेज्यया न तपसा नो खांरूमयोगादिभि-

यद्भयं तदवाप गोपदयिता सासा यदोदा सुदे ॥ ९९ ६ पर्णे दानपतेर्मेनोरथरतैः साधं प्ररम्बारिणा

तल्पे निन्दितदुग्धसिन्ुुषमासारे स्वया सीते । अक्रूरः. ° = १४ द्धि० गुर

१५४ काव्यमाख ।

संदष्टोषठसुदश्चु मर्दितकरं तचेष्ितं श्रुण्वतः कंसध्वंसमभीप्सतो जयति ते आता सम मत्रणा ॥ १०० ॥ या संव्याप्य सुवर्णभूधरपदं जाता गिरीयाचिता खच्छा हंसकयिप्रिया कमरमुद्धाम्मीर्यममभ्यञ्चति । येयं कृष्णपदाजभक्तिवसुधापातार्मारम्बिता सा तापं मम सर्वतः प्रशमयत्वानन्दमन्दाकिनी ॥ १०१ ॥ ये पाण्डित्यकवित्वसूनुघरणीधमीथकामाणिमा- दीशिलेन्द्रपदाप्िमोक्षमथवा वाञ्छन्ति भक्ति हरौ । संभूतां मधुखदनपपदतः सन्तो भजन्तादरा- + ते संसारदवामितापद्मनीमानन्दमन्दाकिनीम्‌ ॥ १०२ ॥ इति श्रीमन्नन्दनन्दनपददन्दसमुदश्चन्नखचन्दचन्द्िकाचयदत्तचित्तचकोर- श्रीमधुसूदनसरखवीविरवितानन्दमन्दाकिनी संपूणौ !

शरीरंकराचारयडृतम्‌

अम्बा्टकम्‌ । रिप्पणसदितम्‌ । चेरीभवनिखिर्खेठी कदम्बतरुवारीषु नाकिपटटी- कोटीरचारुतरकोटीमणीकिरणकोटीकरम्बितपदा । पारीरगन्धिकुजशारी कवित्वपरिपारीमगाधिपयुता धोटीकुखद धिकथारीयुदारश्चखवीटीरसेन तनुताम्‌ ॥ १ ॥

अगाधिपो हिमाद्रिसत्ुता । ममेति सेषः ,। मम कविलस्य कनितायाः परिपाटीम- तिपरिचितिमुदारः कविलादिगुणप्रसरकतां चासौ सुखवीरीरसस्ेन खमुखचरवितताम्बू- लरसेन तनुतां विस्तारयतु । कीदरंयगाधिपञुता । कद्म्बतरूणां वारीषूयानेषु चेरीभवन्यो दाघ्ीभवन्दयो निखिलाः सवौः खेय्यो गगनचारिण्यः सिद्धचारणवि्याधरादिल्ियो याः सा । पुनः कीदृशी । नाकिनां देवानां परली समृहस्तस्याः करीराणि मुङटासेषां चार्ता अतिसुन्दराश्च ताः कोरीमणयोऽग्रभागस्थितरनानि तासां किरणकोव्यो- ऽसंख्याः किरणास्ताभिः करम्बिते व्यामिश्रे पदे यस्याः सा । पुनः कीटक्षी । पाटीरख चन्दनखेव गन्धो यस्या एतादृशी ुचश्चारी कृश्ुकी यसाः सा । कीटं कविलप- रिपारीम्‌ । घोरीनां [वडवानां] कुलं समूदससादधिका धारी धोरणी यं यास्ताम्‌ ॥

अम्बाष्टकम्‌ । १५५

कूलातिगामिभयतृरावशिज्विर्नकीख निजस्तुतिविधा- कोखहरक्षपितकारमरी कुररुकीराख्पोषणनभाः ।

स्थूखा कुचे जरुदनीका कचे कठितिटीला कदम्बविपिने शरूलायुषपरणतिशीखा विभातु हृदि शैलाधिराजतनया ॥ २ ॥

अमरी देवी । शैलाधिराजख हिमद्रेस्वनया पार्वती हदि बिभावु स्फुरतु । कीदञ्ची । कूलं सीमा । कूलमतीदय गच्छन्तीति कूलातिगामीनि तानि च तानि भयानि तन्व तूलावर्यः कापौसराशयस्तासां ज्वरे प्रदीपने कीलेवाभ्निज्वाङेव । पुनः कीटरी । निजा चासौ स्तुतिस्तस्या विधा विधानं तद्या यः कोलादलसेन क्षपितो दृरीहृतः कालो मृत्युलक्षणादि ईष्टसमयो यया सा । पुनः कीटशरी । कुशलमेव कीलालं जलं तेन पोषणं पालनं तद्विषये नभा मेच इव 1 'मेघश्रावणन्रष्टिषु । नभः” इति रलकोषः । पुनः कीटश्ची । कुचे स्थूला 1 पीनस्तनीदयर्थः । कचे केशपाशे जलदनीला । नीलाल्केयर्थः । कदम्बविपिने कछ्िता कृता रील यया स्रा । पुनः कीदशी । श्रूलायुधस्य शिवस्य प्रणतो शीरं यस्याः सा #

यत्रा्यो रुगति तत्रागजा वसतु कुत्रापि निस्तु्लयुका सुत्रामकालमुखसत्रा्चनप्रकरसुत्राणकारिचरणा ।

छन्रानिङातिरयपत्राभिरामगुणमित्रामरीसमवधूः कुत्रासहन्मणिविचित्राङृतिः स्फुरितपुत्रादिदाननिपुणा ॥ ३ ॥

अभरीमिः समं सहवर्तमाना वधुः शक्तिः । त्राहयादिभिः सिता शक्तिरिदयर्थः 1 एताददयगजा पार्वती । ममेति शेषः । आशायधित्तदृत्तियत्र शब्दसशौदौ रगति विष- जवि तत्र कुत्रापि वसतु । शब्दादिविषयचिन्तनावसरे खरूपरानिमोवं करोलिदयर्थंः । - कीद्द्यगजा । निस्तुलोऽनुपमः शको यखाः सा । अथौद्धस्ते । पुनः कीदृशी । सुत्रामा इन्दः, काठो यमः, तौ सुखे प्रारम्भे येषां ते च ते सत्राशना यज्ञयुजो देवास्तेषां प्रकरः खमूहस्तसख सुत्रा्णं रक्षणं तत्करणज्तीलौ चरणौ यस्याः सा । पुनः कीदशी । अनिला- ह्वायोरप्यहिवेगवल्यन्नं सिंदरूपं वाहनं यस्याः सा । छत्रोपलक्षिता चाघरावनिलातिर- यपन्रा च । पुनः कीदशी । अभिरामाश्च ते गुणाः सौन्दयौद्यश्च ते शिश्राणि यस्याः खा । पुनः कीदशी । कोः एथिव्याल्नासं हन्तीति कुत्रा विष्णुस्तस्य मणिः वमसव हेदीप्यमाना बिचित्राङृतिराकारो यस्याः सा । स्फुरितानां कीलयोदियुक्तानां पुत्रानां दाने निपुणा ॥

द्वेपायनप्रभृतिशापायुधत्रिदिवसोषानधूलिचरणा एापापहखमनुजापानु ठीनजनतापापनोदनिपुणा ।

११५६ काम्यमाला ।

नीपाछ्या सुरभिधूपारका दुरितकूषादुद्चयतु मां रूपाधिका शिखरिभूपाख्वंशमणिदीपायितता भगवती ॥ 9 ॥ द्विखरिणः पवैतासषां भूपारोऽधिपतिस्तख वंशः संततिस्तत्र रलदीपवदाचरिता भगवती मां दुरितलक्षणप्कूपादुदश्वयतु बहिर्निष्कासयतु । कीदशी भगवती । देपायन- प्रभृतयो व्यासाद्या ये शापायुधा सुनयस्तेषां त्रिदिवं खर्ग प्रति गन्तुं सोपानमिव धूर्िय- योस्तादसौ चरणौ यस्याः सा । पुनः कीदशी । पापं हन्तीति तादृश्षश्वासौ शखमनुः सखकीयो मन्रस्तस्य जाये जपकर्मण्यनुखीनास्तत्परा ये जनास्तेषां तापापनोदे निपुणा । पुनः कीदशी । नीपेषु कदम्बवनेष्वाख्यो यस्याः घा । सुरमिश्वासो धूपसतद्टाषिता अल्कारर्णङुन्तला यस्याः सा । रवधुपाकलिका" इति वा पाठः । पुनः कीदश्री । रूपेण सीन्दर्यैेणाधिका ॥ याठीभिरात्मतनुताढी संकृलियकपाटीषु खेरुति भयं- व्याटीनक्रल्यसितचूठीमरा चरणधूीकसन्धुनिवरा । बाटीभृति श्रवसि तारीदलं वहति याटीकञशचोभितिरुका साठीकरोतु मम काटी मनः खपदनाटीकसेवन विभैः ॥ ५॥ सा काटी मम मनः खपदनालीकयोरात्मीयचरणकमलयःः सेवनविधावलीकरोतु भ्रमरीकरोतु । सा का । याखीभिः सखीभिः सछ्ृत्‌ । सहेः । प्रियस्य शिवल कपा- लषु कण्डमालाध्यकरोरिष्वात्मना खभावेन तनुः सूक्ष्मा तारी करेणास्फालनं याः सां । एतादश्ची सती खेलति करीडति । पुनः कीदशी । भयमेव व्याठी सर्पिणी तखा नकुठीव नङुटी । भयापहारिणीलयथेः । पुनः कीटश्ची । अतितचूलीभरा इष्णकेश- पाञ्चा ! पुनः कीदशी ! चरणधुल्यां लसन्तो सुनिवरा यस्याः स्रा! या देवी गाडी , कणेभूषणविरोषं निभिं तादृशे वणे तारीदलं तारजकपश्र वहति दधाति । पुनः कीवी । अलीके ललटे रोभमानस्िलको मखाः सा ॥

न्यङ्गाकरे वपुषि कङ्कादिरक्तपुषिं कङ्कादिपक्षिविषये

त्वं कामनामयसि किं कारणं हृदय पङ्कारिमेहि गिरिजीम्‌ । शङ्कारिटानिितटङ्कायमानपदसंकासमानघुमनो-

हकारिभृज्गततिमङ्कानुपेतररिसंकाशिवक्त्रकमङाम्‌ 1 ६ ॥ है हृदय, चं वपुषि शरीरे कामनां न्धतामयसि गच्छति । किं कारणम्‌ । जत्र किं भरयोजनमिलर्थः । पद्कारिं पापनाशकत्री गिरिजां ्रयेदि शरणं गच्छ । कीदरो बपुधि नियतमकन्तीति न्यङ्धा छम्याद्यः । “अति करिलायां गतौ । तेषामाकरे । कडादिः पक्षिणां रक्तेन पुष्यते तसन्‌ । रक्तपदं मांसाद्युपलक्षेणम्‌ 1 पुनः कौदशे । कडादि- पक्षिणां विषये । पद्कादविभश्ष्यतरिषये" 'इति वा पाठः । कीरशीं गिरिजाभ्‌ । 'गरड्धा एव

सुकुन्दमुक्ताविः । ९५७

िलास्ता्ां मेदकेतेन रङ्कायमानं यत्पदं तसिन्संकारामानाः सुमनसः पुष्पाणि तत्र कारिणी शृह्गततियस्याः सा । पुनः कीटे 1 अङ्केनानुपेतो रहितो यश्वन्द्रस्तदवत्षं- कादि वक्रकमटं यस्याः सा । निष्कलङचन्द्वद्रमणीययुखाम्बुजेयर्थः । ताम्‌ ॥ कुम्बावतीसमविडम्बा गठेन नवतुम्बाभवीणसविधा शं बाहुलेयशदिनिम्बाभिरामयुखसंबाधितस्तनभरा । अम्बु कुरङ्गमदजम्बाररोचिरिह र्म्बाल्का दिशतु मे बिम्बाधरा विनतशम्बायुधादिनिकुरम्बा कदम्बविपिने ॥ ७ ॥ अम्बा श्चं म इद ददातु । कीटस्यम्बा । कुम्बा कण्टकादिना भित्तिस्थाने कृतं सुग- हनमावरणम्‌ । भरण्यवासिलात्सास्यस कुम्बावाञ्शवरः । तस्य ल्री ऊुम्बावती शबरी तया समस्ुस्यो विदम्बो यस्याः । शवर्यनुकारिणीयर्थः । पुनः कीटश्षी । गरन कला नवां चासौ दुम्बा तुम्बफठं तेनाभाति सा नवतुम्बाभा साचासौ वीणा च तया पमाना विधाः खरप्रकारा यस्याः सा । बीणाखनतुस्यकण्डरवेदयर्थः ! पुनः कीटश्षी । कस्तूरीकदेमशरीरद्ान्तिः । पुनः कीदशी । लम्बालका दीर्धैकेशा । बाहुखेयस्य कार्ति- केयसख राधिनिम्बधदभिरामं सुखं तेन ला संबाधितः सुदृढमाङ्ृ्टस्तनमरो यस्याः सा 1 बिम्बाधरा । पुनः कीटश्षी । कदम्बविपिने शम्बायुध इन्ध भदिरयैषां ते निकरम्ना देवगणास्ते विनता यस्याः ॥ इन्धानकीरमणिबन्धा भवे हृद यबन्धावतीवरसिकां संघावती भुवनसंधारणेऽप्यमृतसिन्धावुदारनिरया । गन्धानुभावसुहुरन्धाङ्िवीतकचवन्धा समर्प्रतु मे शंधाम भानुमपि रन्धनमाञ्ु पदसंघानमप्यगयुतां ॥ ८ ॥ - अगघुता पदसैधानं मघ्यपयतु । कीद्द्यगसुता । इन्धन्ते प्रकाशन्ते, इष्यते परका- द्यते थेसते धा इन्धामाः । ते च कीरव्णमणयो हरिन्मणयो गारत्मताख्यासतेषां बन्धो हारस्षना यस्यां सा । यस्याः कण्ठ इदयर्थ॑ः । पुनः कीटश्नी । हदयबन्धौ भवे दिवेऽतीव रिका ! भुवनसंधारणे लोकपालने संधावती प्रतिज्ञायुक्ता । पुनः कीदशी । भगरति- न्धाबुदारे महान्निल्यो यस्याः सा । गन्धख सथोौदुपरिगुम्फितपुष्पाणाम्‌ । अनुभा. बोऽनुमवसतेन सुहुरन्धा मत्तासे च तेऽकिनो अमरालेवीतो व्याप्तः कचबन्धो यसाः सा । कीटदा पदसंधानम्‌ । श उस तस्य धम । “शम्‌” इति सुखाथेऽव्ययम्‌ । पुनः कीटशम्‌ । भयमपि रन्धानम्‌ ! पूर्थादप्यधिकतेजखीदयथैः ॥ इति ध्रीरंराचायेतिरवितमम्बाष्टक रिप्पणसरितं समाप्तम्‌ ।

भक्कुन्दसुक्तावलिः । नवजेङधरवरणं चम्पकोद्धासिक्णं

विकसितनक्िनाखं निर्फुरन्मन्दहाखस्‌ ।

१५८

केव्यमाखा ।

कनकरुचिदुकूलं चासबर्हावचूं

कमपि निखिरसारं नौमि गोपीकुमारम्‌ ॥ १ ॥ मुखजितद्यरदिन्दुः केलिकावण्यविन्धुः

करविनिहितकन्दुबेष्छवीप्राणवन्धुः । वपुरुपखतरेणुः कक्षनिःक्षिप्तवेणु-

वैचनवरगधेनुः पातु मां नन्दसूनुः ॥ २॥ ध्वस्तदुष्टश्चुड वछवीकुरोपमूढ

भक्तमानसाधिरूढ नीरकण्ठपिच्छनूड | कण्टलम्बिम्चगुज्ञ केठिरन्धरम्यकुञ्च

कणैवर्तिफुहठकुन्द पाहि देव मां मुकुन्द ॥ ३ ॥ यज्ञमङ्गरुष्टरक्रनुत्धोरमेषचक्र-

वष्टिपूरसिन्नगोपवीक्षणोपजातकोप । क्िपतसव्यहस्तपद्मधारितोचशेरुसग्म

गु्तगोष्ठ रक्ष रक्ष मां तथाद्य पङ्कजाक्ष ॥ ४ ॥

मुक्ताहारं दधदुद्कचक्राकारं सारं गोपीमनसि मनोजारोपी ।

कोपी कंसे खरुनिकुरम्बोत्तंसे वंशो रङ्गी दिशतु रतिं निःसङ्ग ॥ ५ ॥ टीरोदामा जख्धरमालार्यामा क्षामा कामारभिरचयन्ती रामाः ।

सा मामव्यादखिरुषुनीनां तव्या गव्यापूरतिः प्रसुरषशतरोभूर्भिः ॥ ६ ॥

पूर्ववतुरुश्यैरीपतिगर्थरीतिहराननं नन्दनन्दनमिन्दिराङृतवन्दनं धृतचन्दनम्‌ । सुन्वरीरतिमन्दिरीकृतकंदरं धृतमन्दरं कुण्डलदयुतिमण्डल्ष्तकंद्रं मज सुन्दरम्‌ ॥ ७ ॥ गोकुलाङ्गनमङ्गरं कृतपूतनाभवमोचनं कुन्दयुन्दरदन्तमम्बुजब्न्दवन्दितखोचनम्‌ । सौरभाकरपुपुष्करविस्फुरतकरपहवं देवतत्रजदुकमं भज ब्धवीकुख्वहभम्‌ ॥ ८ ॥ तुण्डकान्ति दण्डितोरपाण्ड़रां मण्डलं गण्डपाङिताण्डवाङिशालिरलकरुण्डलम्‌ ।

सुकुन्दसुक्तावणिः । १५९

फुपुण्डरीकखण्डङ्कुप्तमारयमण्डनं चण्डबाहुद्ण्डमनत्र नौमि कंसखण्डनम्‌ ॥ ९ ॥ उत्तरङ्गदङ्गरागसंगमातिपिङ्गरू- स्तुङ्शुङ्गसङ्गपाणिरज्ञनारिमङ्गरः । दिमिखसिमदिहासिकीरतिवद्िपष्ठव- स्त्वां स पातु एचारुविदिर्थ बह्वः ॥ १० ॥ इन्द्रनिवारं बजपतिवारं निधतवारं इतघनवारम्‌ । रक्षितमोत्र प्रीणितगोत्रं खां धृतगोत्रं नौमि सगोत्रम्‌ ॥ ११॥ कंसमहीपतिद्रतशुरं संततसे वितयासुनकूलम्‌ । वन्दे सुन्दरचन्द्रकचूरं त्वामहम खिरचराचरमूरम्‌ ॥ १२ ॥ मख्यजरुचिरस्नु जितसुदिरः पाठितविवुधसतोषितवघुधः । मामतिरसिकः केठिभिरधिकः सितसुमगरदः कपयतु वरदः ॥ १२ ॥ उररीद्रतमुरटीरतमङ्ग नवजलघरकिरणोहसदङ्गम्‌ । युवतिहदयधृतमदनतरङ्गं भरणमत यासुनतट तरङ्गम्‌ ॥ १४ ॥ नवाम्भोदनीरं जगत्तोषिशीरं सुखासङ्गिवयं शिखण्डावतंसम्‌ । करारुम्बिवेत्रं वराम्भोजनेत्रं धृतस्फी तुञ्ज भजे रुन्धकुञ्ञम्‌ ॥ १५ ॥ हूतक्षोणिभारं कृत्ञ्चेशारं जगद्वीतसरारं महारलहारम्‌ । मृदुयामकेशं रसद्वन्यवेरं कृपाभि्नदेरं भजे बह्वेशम्‌ ॥ १६ ॥ उद्टसदहछवीवाससां तस्करसेजसानिर्जितप्रस्फुरद्वास्करः । पीनदोःसम्भयोरुहसचन्दनः पातु व; सर्वतो देवकीनन्दनः ॥ १७ ॥ संदतेसारकं तं गवां चारकं वेणुना मण्डितं क्रीडने पण्डितम्‌ । धातुभिवैषिणं दानवद्षिणं चिन्तय खामिनं बहवीकामिनम्‌ ॥ १८ ॥ उपात्तकवरं परागरबरं सदेकशरणं सरोजचरणम्‌ । अरिष्ठदकनं विक्ष्टकुरनं नमामि तमहं संदैव तमहम्‌ ॥ १९ ॥ विदहारसदनं मनोज्ञरदनं प्रणीतमदनं शशाङ्कवदनम्‌ । उढःग्थकमलं यद्ोमिरमरं करात्तकमरु भजख तमङम्‌ ॥ २० ॥

१६० काव्यमाला ।

दु्टध्वंसः कर्णिकारावतंसः खेरुदरंशीपञ्चमध्वानरंसी ।

गोपीचेतःकेङिभङ्गीनिकेतः पातु खेरी हन्त वः कंसवैरी ॥ २१ ॥

वन्दारव्यां केठिमानन्दनभ्यां कुर्वन्नारीचित्तकंदर्पधारी ।

नमेद्रारी मां दुकूरपहारी नीपारूढः पातु बहौवचूड; ॥ २२ ॥ रुचिरनखे सचय सखे वङितरतिं भजनततिम्‌ । त्नमनिरतिस्त्वरितगतिर्मतयरणे हरिचरणे ॥ २३ ॥

रचिरपटः पुठिननटः पड्ुपगतियणवसतिः ।

स मम शुचिर्जर्दरुचिर्मनसि परिस्फुरतु हरिः २४॥ केठिनिहितयमलाञ्मुनभज्ञन सुरुखितचरितर निसखिरुजनरज्ञन । छोचननर्तनजितचरखञ्जन मां परिपाख्य काल्ियगज्ञन ॥ २५ ॥ भुवन विश्त्नरमदिमाडम्बर विरचिततनिखिरुखरोत्करसंवर । वितर यद्योदातनय वरं वरमभिरुषितं मे धृतपीताम्बर ॥ २६ ॥ चिकुरकरम्बितचारंिखण्डं भारुविनिर्जितवरशशिखण्डम्‌ । रदरुचिनिधुंतुद्रितकुन्दं कुरुत सदा हृदि सपदि मुकुन्दम्‌ ॥ २७ ॥ यः परिरक्षितसुरभीरक्षस्तदपि च सुरमीमर्दनदक्षः । सुरठीवादनखुररीशाटी स दिशतु ऊुशरं तव वनमाटी ॥ २८ ॥

रमितनिखिरुडिम्बे वेणुपौतोष्ठषिम्बे हतखछनिकुरम्बे ब्वीदत्तचुम्बे । भवतु महितनन्दे तत्र वः केकिकंन्दे जगद विरल्तुन्दे भक्तेरुवी कुन्दे ॥ २९ ॥ पड्ुपयुवतिगेष्ठीचुम्बितश्रीमदोष्ठी सरतरठितदृष्टिर्निर्भितानन्दवृष्टिः । नवजरुधरधान्नः पाठ वः कृष्णनान्नो भुवनमघुरवेषा मालिनी मूर्तिरेषा ॥ ३० ॥ इति श्रौमुङुन्दसुक्ताकलिः समाप्ता ।