^K

•*

y/o uca 's#n /uyi/a^/srva , m&suxtt coux^eo/yCy,

•^

. /?/ jr/s/v/ /y

h % \' ■ ' \ C'- ^ajuC^nvyu/. // 'slotupA stte- &07?t4ru/£^'&crt47iects* ^//e C/t^ t9c*t&rb/%/tJy /■ a^^ /t^ /leSUtzctma ,/fce/uxk) ceietJec/ v/v/

TITUS LIYIUS.

!

L7888H

TITI LIVI

AB YRBE CONDITA

LIBPJ.

MARTINUS HERTZ.

VOL. I.

EDITIO STEREOTYPA.

EX OFFICINA BEENHARDI TAUCHNITZ.

LIPSIAE MDCCCLVII.

• : ;5-7.»

-

-fc

I)E VITA AC SCRIPTIS

T. LIVII PATAVINI PROLUSIO.

Artis antiquae opera Titi Livii Patavini faeiem atque habitum po-! sterorum memoriae mandantia ad- huc desiderantur.i id vero non im- pedivit eius populares, quominus monumento,quodad servandaossa; Livii anno p. C. n. 1413 (i. e. centum triginta novem annos post Anteno- ris sepulcrumapud ipsosdetectum) ' in plumbea capsula apud sacras acdes D. Iustinae' si dis placet 'inventa'2 in curia patria exstru- xerunt, ficticium eius simulacrum marmore exsculptum imponerent. quod simulacrum etiamsi ab Ale- xandro Bassiano, antiquitatis prae- clarissimo, ut ait Tomasinus, cui- tore inventum donoaccepit civitas, 'praeclarissimus' tamen ille 'anti- quitatis cultor,' quantum equidem scio, non addidit, uude orisLiviani ductus eo expressos esse sibi con- staret.3 neque opus erat: nam is estltalorum patriae amor, ut, quod per se summa laude dignum est, unaquaeque civitas clarorum ci- vium memoriam avide expetat, di- ligenter investiget, religiose colat, magnifice exornet; idem vero ille amor vel ipsc tam occaecatus esse solet vel alios oecaecandi tam stu- diosus,ut splendidaatque speciosa prae veris ac modestis cupide arri- piat, amplectatur, propaget.

Ilaud igitur mirum est, quod lio- mo Patavinus quamvis ad summas eeclesiae dignitates evectus tenuia memoriae Livianae apud ipsos ve-

1 cf. Boettigerum inLiv.ed.Krevssig.Lips. 1829. I. p. XIV sqq. opusc. II, 364 'sq.

2 Tomasini T. Liv. Patav. cap.IX. X. (XV. l,22sqq. Liv. Drakenb. ed., qua utnr, .^tuttg.)

3 Laur. Pignorius origine di Padova (Pad. 1625. 4) c. XVII. p. 133 M. Claudii Marcelli capui esse censuit, vulgus teste codcm Lcn- tuli Marcellini.

teres vestigia amplificare pallidos- que imaginis inde eliciendae colo- res inanium coniecturarum inepta- rumque fabularum ope vividiores reddcre conatus est, Iacobum Phi- lippum Tomasinum dico episco- pum Aemoniensem, qui Patavii a. 1G30 edidit libellum 'Titus Livius Patavinus' inscriptum. quem li- bellum saepe repetitum-* incurio- seque, ut fit, exceptum ii qui postea Livii vitam enarraverunt scripto- res& ducem ita sibi elegerunt, ut passim quidem iudicio magis so- brio adhibito Tomasini tpavraoias refellerent, in universum tamen vestigia eius secure premerent. nec his certiora attulit vita T. Li- vii ex cod. ms. bibl. coll. novi Oxo- niensis in editione Livii Hearniana in lucem protracta, quae certis fa- bricae cuiusdam saeculi quinti de- cimi, ut ita dicam, signis notata est.6

Nostris demum diebus cum ac- curatius in fontes historiae Roma- nae inquirere et ipse coepisset et alios docuisset Bcrtholdus Geor- gius Niebuhrius his quoque tene- bris lux illata est. quam ob rem cum alii laudandi sunt, quos suo quemque loco data oportunitate nominabimus,tumFridericus Lach- mannus Caroli frater qui in utra- que de fontibus historiarum T. Li- vii commentatione (Gottingae a. 1822 et a. 1828. 4) multa huc perti- nentia studiose investigavit. re- centium horum studiorum in rebus

4 cum seorsim Amstelod. 1670 tum in edd. Livianis et Drakcnborchiana XV, 1, 8 sqq. et Bipontina (1. p. III sqq.)

5 cf. ne multus sim qnos 1. Baehrius lit. Lat. hist. II, 87 n. 1. ed tert.

6 in finc tcstimoniorum de T. Livio huius ed. vol. I. (Oxon. a. 1708) praemissorum.

VI

PE VITA AC SCRIPTIS

Livii indagandis positorum pro-' ventuspost alios, inter quosLud. Prellerum" honoris cansa nomino, satis diligenter collegerunt L. E. Koehlerus.s Matthias Weingaert-i nerus.9 uterque olimBerolinischo- larum mearum Lirianarum audito- rihus adscriptus, C. I. Grysarus.io cumMeiero, Schneidewino, Her- manno. Walzio, Schweglero, Wii- stemanno , Schneidero , Ambro- schio literis his nostris funesto quodam ac luguhri fato nuper ereptus, quo divinam quandam iram philologiae etphilologis por-| tcndi auguraremur, nisi praeter Fr. Creuzerum, Xestorem philolo- gorum, senes illos venerabiles li- terarum nostrarum duces atque antesignanos, Boeckhium, Wel- ckeruin, Lobeckium, Bekkerum, Thierschium, quique proxime ae- j tate eos sequuntur Schoemannum, Goettlingium,Doederleiniuin. Mei- nekium laetos vegetosque vigere' gratissimo erga summum numen animo nobis esset agnoscendum. ' omnium vero optime proventus il- los composuit, digcssit, ausit Gui- lelmus Wcissenboniius,n vir mul- tis nominibus de his studiis optime ' meritus. mihi pro operis instituti rationibus provinciam hanc denuo suscipienti nec olim refutata ite- rum congerere iu animo est

quasi si messor permessimunum quemque spicum collegit nec longis hariolationum ambagi- bus ea persequi, quae sciri ne- queunt.

Titum Liviumi2 Patavii natum esse iam inter omnes constat, post- quam intellectum est, nihil aliud

7 in Pauly encycl. reali IIII, 1120-1128. S de T. Livii Pat. vita ac mori! Berol. 1851. diss. inaupr.

9 de T. Livii vita parfc I. Berol. 1852. diss. inaug.

10 part. Liv. selectarum vol. I. (Vindob. 1S54, ed. alt. 1S57) praef.

11 praef. vol. I. ed. Livii coll. Hanptio- Sanpplanac insertac (Lips. ]-•"■:. ed.alt. 1 >"•': .

12 nomen Livii Pottio [die Pereonennamen p. 592) lividnm colorem indicare videtnr. alias rationes cum alii proi)Osuerunt tum Glueckius in nunt. d. Mon. 89, III. 8, 59, die />. Cdsar vorkommenden kelt. .Yu»i<'« Monac. 1S57 p. 47, qui cf.

nec Statium significare, qui Ti- mavi eum vocat alumnum,i3 nec Martialem , apud quem Apona tel- lus Livio suo dicitur censeri.n

Xatus estLivius secundum Hie- ronymi ad Eusebii chronicon ad- notationem ex Suetonii de viris il- lustribus opere excerptamis 01. 180, 2 secundum ed. Scaligeranam, duobis annis post secundum ed. Angeli Maii i. e. anno urbis aut i>'.».") aut G97, ante Chr. n. aut 59 aut 57. cui temporis notae quominus cal- culum adieiamus nil quidem ob- stat: satis lubrica tamen eo reddi- tur, quod ibi cumLivio coniungitur M. Yalerius Messalla, quem ali- quot aunis ante natum esse unani- mi consensu virorum doctorum computationes certatim institutae docuerunt.i<>

Ortus igitur est Livius in urbe pervetusta.i" quae, quamvis nu- mero civium et copia divitiarum mercatura et fabricis parta pollc- ret,is castae tamen antiquitatis mores ita servavit.i? ut candore aniini morumque integritate Li- vius ipsa fere origiue sua imbutus videretur, ortus est aetate. qua Romana respublica post tot tanta- que certamina adversus totum fere terrarum orbem gesta victrix qui- dem evaserat et in summo poten-

13 silv. IIII. 7. 55 sq.

14 epigr. I. 01, 3.

15 libelluui^uetoninnum historicos quoquc amplexum esse, qnod olim negavitSitschelins (mus. phil. II. 622 = parerg. I. 618 sq.), mihi persuasit Theodorns Mommsenins (comm. class. phil. liist. soc. lit. Saxon. I, 674. 678).

16 de ipso tamen anno Valerii natali vv. dd. inter se dissentinnt, cf. modo Lnd. Wie- sium de M. ValerH Messallae vita et scriptis

B. Borjrhesium observ. nnmismat. dec. VIII. obs. 10 in act Arcad. a. 1822 XVI, 243 sqq., C. F. Hermannnm disp. de script. ill. quoriim tempora Hier. ad Enseb. chron. annoLp.lSsq.; Hieronymi sententiam defen- dere conatus e.-t Clinto fast. Heli. III, 273, inter vari;is opiniones finctnantem videmns I). G. MoUernm in disp. circnlari de M. Val. ( Sorv.Messalla snb praesidioD. G.M. proponit

I. F. Weisbeck Altdorfii a. 1689 p. 3.

17 cf. Verg. Aen. I, 21'-' sqq. Pomp. Me!a

II. 4, 2 «ull. Liv. I. l.

18 Strab. V, 1. 7. 12 p. 213. 218 Cas. coll.

III. 5, 3 p. 169. Pomp. Mel. 1. 1.

19 cf. 11. a Weissenbornio 1. c. p. 7 ed. qua utor alt. allatos : 1'lin. cpp. 1, 14, 6 Mart. cpifr. XI, 16, S sq.

T. LIVII PATAVINI PROLUSIO.

tiae fastigio locata esse videbatur, intestinae tamen discordiae non ipsius reipublicae salutem spec- tantes, sed singulorum hominum ambitioni inservientes, urbem di- lacerabant atque foedabant: 'non Cinnae, non Sullae longa domina- tio' fuerat atque iam in eo erat respublica, ut 'Pompeii Crassique potentia cito inCaesarem, Lepidi atque Antonii arma in Augustum' essent cessura: quibus in certami- nibus a liberae reipublicae parti- bus stetisse Patavinos ex loco Ci- ceroniano or.Philipp.XIL4, 10 du- dum a vv. dd.probatum est.20 haiid igitur miruin,quod iisdem partibus Livius sese addixit. at per tristis- sima illa discordiarum civilium tempora literac Latinae, inprimis pedestres, eioquentiam dico et grammaticam et historiam, laete efflorescebant indeque in provin- cias studiorum liberalium bona- rumque artium amor propagaba- tur. nonnullosde notissimis docto- ribus peregre docuisse maxime in Gallia togata narrat SuetoniusSi ac Gallia cisalpina ante annum , si Hieronvmum sequimur, natalem Livii ct ipsa iain procreavcrat Ca- tullum. Cornelium Nepotem, Ver- gilium. liberalem igitur educatio- nem Livio Patavii ct obtingere potuisse et obtigisse per sepatet: si Tomasinum22 audimus, ut nu- garum eius exemplum aliquod af- feram, 'a parentibus in literariain palaestram missus egregia sua in- dole, ingenio perspicaci, vasta me- moria primis in artibus mire pro- fecit. mox pbilosophiae opera pi-aestita naturae totius arcana exhausit. indc iurisprudentiae et politiae se totum addixit, ut orna- tum verborum et copiam, naturae

20 cf. modoMorhofium dePatavinitatcLiv. c. II. (ap. Drakenb. XV, l, 60 sq.) Gnstavum Scbwabium disp.de Livin et Timagene histo- riaruni scriptoribus aemnlis Stuttg. a. 18 ;t p. •_'t n. 17 I. Macr. sat. I. 11, 22.

21 de ill. gramm.c.S cf.Bernhaidv lil.T.at. hist.ann.53. 163 p. 73. 219 ed. tert. Lagus stu- dia Latina provinciatium Helsingforsiae a. 1849 p. 29 - i |.

22 I. c. cap. I. p. 10 Drb.

donum, sententiarum ponderibus augeret' equidem id unum aftir- mari posse credo, Livium scholae magis quam vitae didicisse. nam, ut libere fatear, nondubito, quin ipse per aliquod certe vitae teni- pus artis rhetoricae,fortassisetiam philosophiae doctoris munere func- tus sit. quod num Patavii inierit an liomae demum, quo postea eum transmigrasse et ea nos docent, quae infra dc vita eius narrabun- tur, et multi librornm ab urbe cou- dita loci proba»t,23 scholam ape- rueritnon dispicio. id ipsum vero vitae genus eum elegisse eorum inprimis librorum , quos praeter historias conscripsit, ratio videtur innuere. 'scripsit enim et dialo- gos, quos non magis philosophiae adnumerare possis quam histo- riae,24 et ex professo pliilosophiam continentis libros,'25 quibus haud mediocriter in philosophia versa- tum eum se praestitisse, probat iu- dieium Senecae, qui Papirio Fa- biano tres modo scriptores philo- sophos praeponendos esse censet, Ciceronein, Asinium Polioncm, Li- vium. at multo magis in scholae umbram nos deducunt, quae ex libris Livii rhetoricis afferuntur. etiamsi enim negaturus sis. huc pertinereepistulam adfilium scrip- tam,26quaquinam potissimum auc- tores legendi sint rectissimo iudi- cid adhibito praescripsit Livius, etiamsi ad eandem epistulam cum Usanuo27 referas narratiunculam et ipsam a Quintiliano apud Li-

2:1 ci.quae conjrcssitKoi-hh-rusl.c. p.26sqr].

_'4 conferendi videntur lii dialogi cum \'ar- ronis loytotOQtzotg, ad quorum normam foi- tasse aptati erant, nisi qnodin his numerorum vestigia apparent (cf.Roeperum philol. VIIII, 277 sq.). nam XoyKjmQiy.uiv et ipsum argu- mentum (cf. Ritschelium mus. phil. VI, :>V-\, cui consentit Krahnerus Varronis Curio Neo- hrandenb. 18.r>l p.17, frustra, opinor, ohloqui- tur Mercklinius philol. IIII, 423) et dialogi forma (v. Ritschelium de Varr. logist. p. XII sq. mus. phil. VI, 542 sqq. 552 sq. assentiente Mercklinio 1. 1.) omnino respondet descrip- tioni operis Liviani a Sciuca traditae.

25 L. Sen. epp. XVI, 5 ep. 100), 9.

26 Quint. I. O. X, 1, 39 cf. II, 5, 20.

27 adnot. crit. in QuinLI. O. lib.X. part. 3 p. 19.

5 ..-■■•■ -

«*-***

?/?^

88

.

VIII

DE VITA AO SCRIPTIS

vium inventam, qua rhetoris cuius- dam officinam intrare iubemur, 28 tamen vixnegabis, rhetorem sapere quod Seneea rhetor iudicium de quorundam oratorum eloquentia rhetoris cuiusdam eiusque Grae- culi verbis Livium tulisse refert.29 quodsi veroSuidas30 narrat, aemu- lationem quandam extitisse inter Livium et Cornutum queudam, quem larooiy.ov quidem fuisse di- cit, uttamen cum philosopho Lcp- tita sive ipse sive librarii eum con- fuderiut,31 et Coruuto plures qui- dem atfuisse auditores, Livio ta- men doctiores et ingeniosiores, equidem hoc, si modo Cornutus ille historiae auctor revera extitit, cum Thorbeckio32 ad recitationes operis historici quam cum Yos- sio33 ad scholas Livii rhetoricas referre malim. illius ipsius operis habitum tali vitae condicioni quam maxime respondere infra accura- tius videbimus: hic FridericiLach- manni verba notasse satis habeo, qui 'multa' ait34 'produnt homi- nem, qui inter philosophica et rhc- torica studia euutritus numquam ad rempublicam et ad castra ac- eessit.' atque ipsos horum studio- rum fetus plerosque Livium iuve- nem Patavii fortasse etiamtunc morantem edidisse probabile est, ut tainen epistula ad filium scripta,

2S ibid. VIII, 2, 18.

29 M. Sen. controv. XXV, p. 2S4 sq. Bip. aliquatenus liuc quoque pertinent, quae iljid. XX1\', p. 274 referuntur, ubi ipse Livius Sal- lustium vituperansDemosthcnis aliquam scn- tcntiamThucydidi videtur tribuere; epistulae ad liliuin h. 1. adnumerandum esse coniecit F. Lachmannua 1. c. II, 75 n. 2.

30 s. v. Kufjrovro; II, 346 sq. Bhdy.

31 cf. de liac quacstionc Vossium dc hist. Lat. I, 2G p. 137 ed. alt. Bruckerum tiist. erit. phil. II, 538 Reimarum ad Dion. Cass. LXII, 2'J Villoisonutn prolegg. ad Cornutum de nat. deor. p.XXsq. ed. Osann. ibiquc Osannum p. XXI, n. * O. hihnium prolegg. ad Pers. p.IX.

32 dcC.AsiniiPollionis vit.i et studiis doc- iiinae p.105, cui calcuhun adicitLacbmannus !. 1.1, 5.

33 1. c. p. 136 sq.

34 1. c. I, 105 cf. F. A. Wolfium schol. de Iit.Lat. hist. p.267 ed. Guertler: ' In wclchcn Verhalinissen er tjelebt weiss man nibhl; er schcint als hommcdc lettres ijclcbl (iinil sicli ansschlivssnngsveiseauf dieGeschichlschrei- bung geleyl) :u Iwbea.'

quae certe his ac similibus studiis operam navasse Livium docet, do- cumento sit, ne provectiore qui- dem aetate hanc literarum provin- ciam ab eo omuino esse deser- tam.35

lvomae iam aliquot aunis ante pugnam Actiacam versabatur: ibi eniin circa ipsum hoc tcmpus,quod infra diligentius explorandum erit, historiarum libros scribere orsus est: nain Patavii primam eorum decadem confectam esse, proba- tum ivit, sed non probavitChristia- nus Krusius;86 Patavii tamen satis diu eum coinmoratum esse37 vel saepius ac diutius eo rcdiisse cum eo concludi posse videtur, quod C. Cornelium augurem Patavinuin Livii amicum dicit Plutarchus38, tum eo, quod passim o])jndi agri- que Patavini atque eorum historiae accuratam eamque partim tx ipsis fontibus, ut videtur, Patavinis hau- stam prae se fert notitiam.39

Romae Livius in Augusti noti- tiam pervenit i ' ac vel familiarius imperatore usum esse et ipse se Livius dicit lib. IIII, c. 20 etTaci- tus narrat ab exc. Aug. IIII, 34. defendit ibi se Cremutius Cordus

35 cf. Weingaertncrum 1. 1. )>. 40 sq.

.'ii; diss. bist. crit. de lide I.ivii rcctc nesti- manda Lips. 1812 sect. 2 §. 1G p. 46 sqq. cf. Lachmannum de font. Liv. I, 15 sq. — 'Et sunt qui existiment, cum Patavii tantum scripsisse acRomam librariis seu bibliotheca- rum custodibus per decadas eum misisse nec qucnquam eo scribente secum conferre i»i- tuisse. alii vero non Patavii tantuni, sed et Romae aliquando scu rure, apud quod haud Icnge Roma sibi solitariam niansionem delc- gerat.' vita Oxon. ap. Hearniutn.

37 sic quoque vita Oxon. : ' Qui quum iam doctrinis cruditus et aetate provectus esset, Romam se conferens et equestri adscriptus ordini, ad scribcndas Romanorum historias animum apposuit.'

38 vit. Caes. 47 cf. Iul. Obscq. 85 (125) p. 135, 10 lahn.

39 cf. I, 1. V, 34 sq. X. 2 al. coll. Lach- manno 1. c. I, 22 sq. Weiiigaertneino 1. c. p. 1 I sqq.

40 ' Vielleichl wegen Verwandlschaft mit dcr gcns Livia' F. A. Wolfius 1. ann. 34 1. cf. G.E.Muellcrum hiat.cril. Einleilung ctc III, 95 sq. Eberliardtiiis de statll lit. cleg. Bp. Rom. p. 224. 226 vcrs. Kordesianae opinatur, Livium ab Augusto Romam ad aulam Palati- nam areessitum esse, ut ctClaudii cducationi pracesset et — amplissimam historiam abu.c. usque ad suam actatem conscriboret.

T. LIVII PATAVLNT PROLUSIO.

VIIII

oratione in senatu habita adrersus novum ac tunc primum auditum crimen, quod editis annalibus lau- datoque >I. Kruto C. Cassium Ro- manoruin ultimum dixisset. ' T.Li- vius,' inquit 'eloquentiae ac fidei praeclarus inprimis, Cn. Pompeium tantis laudibus tulit, ut Pompeia- num eum Augustus appellaret; ne- que id amicitiae eorum offecit. Scipionem, Afranium, hunc ipsum Cassium, hunc Brutum nusquam latrones et parricidas, quae nunc vocabula imponuntur, saepe ut in- signis viros nominat.' servavit igi- tur Livius, quamvis in principis familiaritatem pervenisset, libere sentiendi libereque dicendi facul- tatem: munus publicum, quod su- pra iam indicavimus, nec ambiit nec obtinuit is, qui id historiae conscribendae laboris praemium petiit, ut se a conspectu malorum, quae sua tot per annos vidisset ae- tas, tantisper certe averteret, dum prisca tota illa mente repeteret, omnis expers curae, quae scriben- tis animum etsi non flectere a vero, sollicitum tamen efficere posset.-ii aulae tamen principis eum perpe- tua constantique mutuae fidei vin- culo coniunctum fuisse, demon- strat, quod historiam scribere Li- vio hortante aggressus esse in adulescentia dicitur Claudius:-»2 qui cum anno a. C. n. 10 natus sit, vix ante totidem p. C. n. annos Li- vius tale ei dederit consilium. hoc igitur tempore Romae etiamtunc commorabatur. septem vero annis post, si Hieronymo fides habenda est, diem supremum obiit Patavii codemque anno teste eodem Hie- ronymo ' Ovidins poeta in exilio diem obiit et iuxta oppidum To- mos sepelitur.' utrumque vero eo- dcm die, Kal. Ian., obiisse, id so- lius Apuleii personati apud Cae-

41 praef. 5. 5.

42 Suct. Claud. 41 , unde Claudio Livium praeceptorem datum esse eolligit Tomasinus 1. c. cap. II. ' ut illum eloquentiae studiis et «Jijrnis imperio moribus informaret,' quod mihi nec IScrnhardius persuasit hist. lit. Lat. p. 610 n. i'Jb cd. tert.

lium Rhodiginum testimonio niti- tur. 43

Inmortalis vero Livius redditus est eo opere, quod etiamsi quarta modo eius pars temporis iniuria ad nos propagatum est, tamen om- nium historiae Romanae monumen- torum, quae etiamnunc extant, am- plissimHm merito habetur et exor- natissimum, libros dico ab urbc condita centum quadraginta duo, quibus res Romanorum gestas iiule a primordio usque ad suam aeta- tem prosecutus est: ultimo enim libro •bellum adversus Germano- rum transRheuum civitates gestum' ipsiusque Drusi mors (a. u. c. 7-i5j enarrata erant.44 ac mihi certe non dubitandum esse videtur, quin Li- vius vel ultra hunc terminum opus continuaturus fuerit, nisi sive viri- bus defectus sive morte oppressus esset. nam, ue urgeam, ipsum cen- tum quadraginta duorum librorum numerum non rotundum, ut ita di- cam, clausumque videri, ipsaAu- gusti mors operi longinquo termi- num et iustiorem et splendidiorem imposuisset.45 certe ultra Augusti mortem et deinceps ad extremum usque spiritum his libris scriben- dis operam a Livio navatam esse, docet periochae libri CXXI. Li- viani titulus in codice Xazariano servatus 'exlib. CXXI. qui editus post excessum Augusti dicitur.'4G quod si ita intellegimus, ut ipsius libri confectionem statim secuta

43 lect. antiq. XIII, 1. p. S59 ed. Colon. Allobr.a. 1620 (Mai praef. adL. Caecil.Minut. Apul. p. XXV sq. ed. Osann.) cf. Bayle dict. hist. et crit. s. v. Ovide not. N t. III. p. 565 ed. Bas. a. 1738. animi causa ex D. G.Molli ri disp. circulari de T. Livio (Altdorfii a. 16SS p. 46) haec deseribcre liceat: ' Cetemm quae de morte Livii in CosmographiaM. Joh. Babw part. 2. cap. 7 fol. 244 leguntur, non tam re- futationem, quam risum merentur, suntque isia: Au<: diT Sladt Pudua isl burlig newc- s'ii Tilus Livius der fiomischin Hisloricn Schrciber, ist gestorben Anno Christi 1451. 14. Kalend. Septembr. seines aliers -r>7i;. Jalir.'

44 ef. periocham libri huius Liv. CXXXXII. coll. Dione Cassio LV, 1 quosque praeterea laudat Fischerus rom. Zeittafeln ad a. u. 74o.

45 v. Niebuhrium schol. de hist. Rom. 1. 46 sq. ed. Isler, Weissenborninm 1. I. p. 10.

16 Titi Livi periochae ed. O. Iahn u. 102. 18 sq.

DE VITA AC SCRIPTIS

sit editio, libros unum et viginti extremos trium annorum Bpatio conscripsisse Livius censendus est. tuti vero opcri componendo amplius quadraginta annos in- Bumpsit. nam ipsum librum pri- iiium inter annos urbis r_'7 et 729 Bcriptum esse docet quod 'bis de- inde' capite eius libri undevicesi- lno inqwt 'Ianus ii<>st Numae reg- num clausua fuit, semel T. Manlio consule postPunicum primum per- fectum bellum, iterum, quod no- strae aetati dii dederunt ut videre- mus, post bellum Actiacum ab im- peratore Caesare Augusto pace terra marique parta:' ipso enim anno 7 _.". » posl expeditionem adver- sus Cantabros susceptam tertium Ianus elausus est, Augusti vero cognomen anno demum 1-1 Octa- vianusCaesar accepit. per se igi- tur probabilc est, librum nonum ccrte post auiiiiiii 7.'!1 ac fortasse, si iuitiuiu operis paulo tardius Li- vio cessit, haud diu post annum 731 conscriptum esse, etiamsi ar- gumenta, <miluis nisus Grustavus Schwabius*' ei tempori librum il- liini assignavit, magis ingeniosa quamvera esse videantur; ncque, si Livius deinceps secundum ipsam temporis seriem opus suum confe- eit. quod certe probabile est, argu- mento exlib.XXVIII cap. 12 ducto egebimus, ut probemus, hunc li- brum nou ante a. 735seriptum esse, ipio demum anno iterum riuito bel- lo Cantabrico Hispania 'ductu au- spicioque Caesaris Augusti perdo- mita' dici poterat.48

Antc opus absolutum nonnulla iudc deprompta singillatim in ho- lniiuiiu notitiam venisse ct recita- tis et editis singulis sive libris sive partibus etSuidae locus supraex-

47 disp. de [.ivio et Timagenc c. pag. 8. eandem librnm post Drnsi demum expeditio-

iptum esse ez ( :i|>. 36 initio ' silva erat Ciminia magis tam invia atque horrida quam nuper fuere Germanici saltus, nulli ad eam diem ne mercatorum quidem adita' ra- tionatus est Niebuhrius hist. R. [11.327. cf. Bchol. de hist. Rom. 1. 4"> a( v. Lachmannnm !. 1. I. 17 Prellerum 1. c. p. 1121 n.*

48 v. LachrriRnnnm 1. c. Od. Mucllerum epp. miii. ]. 10.

citatus docet, dummodo rectc eum interpretati simus, et titulus singu- laris librorum belli civilis, cjiii sin- gulis libris a ccntesimo nono us- que ad centesimum sextum deci- unuu iu cod. periocharum Nazaria- ii) praefixus est49 etAsiniiPolionis illud de Patavinitate Livii iudi- ciuiu : Asinius enim a. p. C. n. 5 de- cessit ex Hieronymi ad chronicon Euscbii sententia.50 recitationibus vero Livii Augustum adfuisse, qui 'recitantes et benignc et patientcr audivit nec tantum carmina et historias, Bed et orationes et dialogos'Wnon abnuerim,etiam- si non perspicio, cur id corolla- riuin. quod lil». IIJI c. 20 >j. 1 addi- dit Livius, licii ante eum librum sive lectum sive auditctm adici po- tuerit;6- Pompeianum tamen Au- gustus vix eum appellaverit , 53 an- tequain ex ipso libro LXX.W. et proxime sequentibus eius de bellis civilibus uarrationem cognovisset ctianisi porro, id quod niihi certe sccus videtur, nulladum operis parte in publicum emissa, volu- mine quodam sic orsus sit Livius,M satis iam sibi gloriae quaesitumet potuisse se desidere, ni animus in- quies pasceretur opere . tali tamen existimatione apua aequales frue- batur,55 qualem nec rnetor Livius necphilosophus, sed unus histori- cus Livius sihi peperisse censen- dus est, ncc sola exspectatione fe- tus futuri, sed aliquot certe libris

40 I.ivi jm-1 i,,. li,,,. ,.,|. I,,l;n ],. '.i(. -.'1 s.j. etc. cf. Bchol. Lucani X. 171.519 (ubi pro XIV. lege IV. cx emcndatione Ottonis act. ant. Marb. 1850 p. 317) 521.

50 cui lidii refrngatur Tacitus dial. d \

c.17 'paene ad extremum' Augusti 'princi- patum darasse' eum adnotans (cf. C.F. Her- mannum de scriptoribns ilI.,quoram tempora Hieronymus ad Busebii chronica annotavit, p. 2G sq.). absolutum certe opnsliivii Polio videre aon potuit.

.",1 Mict. Octavian. 89.

52 haec dicta Bunt adversus Niebuhriutn hist. Rom. II, r>17 n. 1011 cf. Weissenbornii adnot. ad, Liv. 1. c. S. 11. Koehlerus 1. c. p. 18 sq. n. 1.

53 Tac. al) cxc. d. Aup. IIII, 84. .">t Plin. nat. iiist. praef. §. 16.

55 cf. modo quae etPlin.minor narrai epp. [1.8 coll. Hieron.ep.53 et M.Seneca controv lib. V. i>rooem.

T. LIVII PATAVIXI PROLUSIO.

XI

vulgo notis: nam totum opus non ante mortem Livii absolutum esse videri supra exposuimus.

'Ab urbe coudita libros' opus Livianum nominandum esse et op- timorum atque antiquissimorum li- brorum manuscriptorum duce co- dice rescripto Veronensioo tituli ac subscriptiones singulis libris et periochis additae probant et gram- maticorum consensus, unde hanc inscriptionem merito elicuit et de- fendit Niebuhrius.5' eodem modo 'a fine Aufidii Bassi' libros trigin- ta unum conscripsit Plinius maior, 'ab excessu divi Augusti' libros sedecim Tacitus, illamque inscrip- tionem ab ipso Livio profectam esse docet initium libri sexti^s a Weissenbornio5;) merito huc rela- tum atque eodem ducit Plinius 1. in ann. 54 c, ubi de 'historiarum' Livii, 'quas repetit ab origine ur- bis quodam volumine' loquitur: nam •historiarum' vel 'historia- rum ab urbe condita' inscriptio non magis inde deducenda est quam 'annalium' ex ipso Livio XXXXIII, 13, 2,co ue de Firmico MaternoGi loquar, cui Livii nomen prava qnamvis summi auctoris I.F. Gronovii conicctura illatum est.

Upusab ipso auctore in eosdem libros divisum esse, quibus etiam- nunc distinguitur, apparet ex com- pluribus locis veluti ex exordiis li-

56 mus. Rhen. ed. Xiebuhr et Brandis II, 337.

57 opp. niin. hist. et phil. II, 241. quae in- scriptio immerito, me quklem iudice, manca esse videtur Friderico Haasio in praestantis- sima deTac. vita, ingenio, scriptis comm. ed. Taciti ab ipso emissae vol. I. p. XXII. n. 94.

08 •Quae ab condita urbe Koma ad captam nrbem eandemRomani....gessere, foris bella, domi seditiones, quinque libris exposui' etc.

50 1. c. p. 11.

G0 ' Ceterum et mihi vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus et quae- dam religio tenet quae illi prudentissimi viri publice suscipienda ccnsuerint, ea pro dignis habere, quae in mcos annales referam.

61 deerroreprof. rel. c. VI. cxtr. f. 7a, 17 ed. Bursiani, qui praef. p. XII. iure suo Gronovii coniecturam respuit pro 'nam sicut in li-| ■--'ibus invenimus, Bacchanalio

bri sexti (cf. ann. 58) et tricesimi primi; centum vero quadraginta duorum librorum numerum rectc supra nos posuisse evincunt perio- chae singulorum librorum ab in- certo auctore ex Livii opere ex- cerptae ac nobis servatae praeter librorum CXXXYI. et CXXXVIL periochas, quae casu perierunt. nam 'quod Franciscus Hitterus in annalium ab antiquariis Rhenanis editorum fasciculo XYII p. (J su- spicatus est, etiam in tine quorun- dam a Livio scriptorum librorum periochas periisse, non satis firmis argumentis niti videtur.'»-' omnium vero horum librorum, ut iam signi- ficavimus, quartam modo partem manibus hodie tenemus, libros sci- licet I— X et XXI— XXXXY ut triginta quinque praetei nonnullos quintae decadis, qui lacunosi sunt, integris fere servatis centum et septem perierint. libri hi super- stites enarrant res Eomanorum gestas et ab urbe condita usque ad a. u. 4G1 i. e. paene ad finem belli alterius Samnitici et ab initio belli Punici alterius a. u. 536 usque ad triumphum ab Aemilio Paulo de Macedonibus actum a.u. 587. prae- terea et frustula quaedam libri no- nagesimi primi a P. I. Brunsio Lu- becensi detecta sunt anno saeculi praeteriti septuagesimo altero Bo- mae in cod. bibl. Yaticanae Pala- tino rescripto 24 atque insequenti anno ab eodem edita G3 et aliae quaedam universi operis reliquiae passim a posterioribus scriptori- bus, inprimis a grammaticis ser- vantur, quae ad calcem editionum Livii recentiorum adiectae esse

bris auiianitus iiiyciiiiiius, Duuuuuuaiiu- ]

rum scelera Aebutio quodam adulescente de- ferente detecta sunt' scribendum esse 'ii L i v i i a n n a 1 i b u s.'

62 verba sunt Ottonis Iabnii in ed. harnm perioeharum p. XIII,- qui cf. coll. Weissen- bornio 1. c. p. 10.

63 Hamburgi 1773 fol. de reliquis buius fragmenti editionibus cf. Schweigcruni llnrnl- buch d. class- Bibliogr. II. 1, 543 sq. intcr quas nominandae sunt cum Giovenazzii (ed. Cancellerius Romael773) et Kreyssigii (Chem- nit. 1S07 etc. cf. ann. eius 1 ad comm. de T. Liv. hi»t. rel. cx palimps.Tol. erntis p.3) cu- rae tum editio Niebuhriana in M. Tullii Cicc- ronis or. pro M. Fonteio et pro C. Habirio fragm. etc. Romae 1820 p. 85 sqq. (cf. Livius Drakenb. Stuttg. XIV, 811 sqq.)

XII

]>E VITA AC SCRIPTIS

solent.64 ceterum spes intcgros li- bros Livianos recuperandi non mi- uus saepe excitata est quam de- ceptaC5 neque minus frequenter minorum quae ferebantur reliqui- aruin inventarum lux vel omnino prae face artis criticae evanuitvel certe alio splendorem suum emisit. illuc pertinet fragmentum libri XVI, quod e cod. Monasterii Sa- Iemitam (Salmansweiler) ord. Ci- sterciensis in Suevia descriptum, si dis placet, a Matthaeo Klockio, iuris publici factum est ab I. D. Schoepflino, de quo fragmento suf- ficiat Drakenborchium XV, 1 p. CXXIV sqq. 653 sqq. laudasse, huc primum ille de montibus Siciliae et praesertim de Actna locus ad Li- vium a codice Vindobonensi dis- sertatiunculae de septem miraculis mundi relatus, a Mauricio llauptio pone Ovidii Ilalieutica ac Gratli et Nemesiani cynegetica p. 70 sq. (cf. ]». XXVIII sq.) editus tabulaque lithographica ex codice expres- sus,66 (juem ad Iulium Titianum pertinere docuit cod. Bambergen-

G4 vcluti et apud Drakenborcliium XIV, 7'.':: sqq.; accuratissime congesta et edita sunt a Weisaenbornio ed. Teubn. VI. p. VI sqq. quac ad reliquiasCaesari.inaset Liviana> sup- plcndas atque illustrandas prnpo>ui>sr silii visus est Fr. Guil. Otto in comm. actis ant. Marb. 1S50 n. 39—41 inserta, ea in Caesare nulluni habent usum (cf. philol. V, 754 sqq.), in Livio parcum.

65 cf. quae euarrant P. G. Morhofins de Patavinitate Liviana cap. I. (XV. 1, 53 sqq. Drakb.) et I. A. Fabricius bibl. Lat. 1, 296 sqq. ed. Ern. adde epistulas 1'oggii duas, quaruni alteram edidit Thomas dcTonellisPoggii epp.

I. 104 (ef. Orellii gymbol. nonmill. ad hist. pllil. p. 10), alteram Angelus Maius spi.il. Rom. X, :'.16 (cf. Osanni praef. ad Suet. de rhet. el gramm. lib. p. IX sq.), unam Colucii SalutaU editam a Mauricio Hauptio in nunt. Sflic. lit. Sax. cl. ph. hist. 1850 II, 16-lS: dc codice quodam Pisano quindecim librorum, ut ferebatur, depcrditorum ef. Blumii iterltal.

II. 107, de eo, qui Constantinopoli in regia delitescere dicebatur Mordtmanni comm.phi- lol. V, 760 sq. insertam.

f.6 cf.Kreyssigium in ed. lib. Liv. XXXIII. p. (XXIII sq. et in cur. sec. ad T. I.ivii fr. Tol. Misen. is,v> p. 9, Weissenbonrium in ed. I.iv. Teubn. VI, p. III. VI., ubi hic loeus ex Ilauptii sententia libri XIV. fragUlQntis fr. I

insertusest, Linkemm in aet. gymn. Austr. 1852,934. 1854, 422, ubi adnotavit, eundem locnm sub Titii Iuliani nomine legi in Maii coll. Vat. III, 239.

sis, uude ipsam illam dissertatiun- culam excerptam esse vidimus ex libello de cursu Btellarum aPride- rico Haasio ad Gregorium Turo- nensem relato atque publici iuris facto in prolusioue aeademica ad natal. reg. in univ. Vratisl. a. 1853 celebranda, ubi Titianea liaec le- guntur §. 30 p. 14, illustrantur p. 3iJ sqq. tum huc referendum est folium membranaceum Toletamun palimpsestum a Theophilo Heinio repertum et a Georgio Ilenrico Pertzio tanquam lib. XCVIH. Li- viani fragmentum in comm. acad. Boruss. a. l.s47';" editum, quodSal- lustii bistoriis tribuendum videri primuin BergkiusG* significavit, tum libro earundem alteri Heervva- geniusG9 et Rothius Basileen^is"11 vindicaverunt, postrcmo eiusdem reliquiis et Kritzius^l et Ger- lachius72 inseruerunt. non tamen omnino male ne nostris quidera diebus hacc studia cessisse uni- cum quidem, sed satis grave ex- tat documentum libri, ut videtur, l'XXX\". fragmentum ex lib. XII. Apponiani in canticum canticorum commentarii aBottino etMartinio Romae a. 1843 editi p. 237 eru- tum.73

67 in comm.class. pliil. bist.ncrol.lS49 p. 221-239 ac scorsim Berol. 1S1S cf. act. eius- dem acad.menstr. 1S50, 33sq. Ern. a.Leutsch philol. III. '.7 1 sqq. Kreyssigium in comm. dc T. Livii hist. rell. e palimps. Tol. erutis, et eiusdem ad Livii lib. Xl.I -XLV. annotatio- iiil.us adiecta, Misen. 1849, atque in curis se- cundis ad has rell. Misen. a. 1852 editis, qui ad lib. XCV. has lacinias rettullt non impro bante Th. Mommsenio, qui secundum Uteras a II. Borghesio acceptas eas illustravit in imnt. soc. lit. Pax. cl.ph.hist. 1850, 196-199; his adde Huschkium act. iurisprud. hist. XV. 273-286, Weissenbornium 1. 1. fr. 72 p. XVI. coll. p. IV sq.

68 a. t. anti [. Marb. is(s. SSO.

0!) v. Krcy.-siirii rp. :ul Kritzium de C.Crispi Sallustii hist. lib. II rclt.ex palimps.ToI. eru- tis Miscn. !>:.J.

7(i mus. pbil. VIII. 433 -440.

71 C. Sall. Crispi hist. fr. II. 47. 49 (50, 1) p. ir.0 sqq. coli. ep. crit. ad Wuestemannum il.id. ]i. XII sqq. ct ed. min. Lips. a. 1856 p. 282 sq.

7-2 lib. II fr. 101 sq. p. 117 sq. cd. Sall. stc- reotvpac Lips. L856.

7:;' fr. 55 p. XIV. Wssb. cf. Schneidewinum innunt. d. act. lit. llal. a. 1848 adiectis n. 61 p. 499-501 et in actis phitol. Cassellis a.lsi ;

LIVII PATAYiNI PKOLUSIO.

Accuratius harum operis Liviaui partium, quae aetatem tuleruut, habitum iuspectautibus id primo obtutu patetit . Livium uou deees- sisse ab ea ratione, qua iude a literarum Latiiiarum iucuuabulis rerum scriptores usos esse vide- mus auctoribus Q. Fabio Pictore et L. Cincio Alimento: xovxtov Se Tuiv arSocor ey.ctTeoos — verba sunt Dionysii Halic. ant. Kom. I, 6

ols fieP avros toyois rcctoeyereT

ii Si

nr turretoiar axgipOJS artyoaye'' t« Si ao/^ala %a /ura"4 Tt)r xxioiv ti,s no/.ecns yeiouera y.ecfa/.cticuSios

txtSoaue. quae ita ad Livium ad- hibenda sunt, ut is, quo propius adtempussuum accederet, eo ac- curatius eoque fusius res gestas enarrarit; cum enim liber primus reguin aetatem i. e. duo fere sae- cula ac dimidium perlustret, no- vem sequentes spatium temporis aliquanto minus, haud multo am- plius duo saecula complectens emetiantur, deeadis vero secun- dae libri septuaginta tantum et quiuque annos proximos, ut sin- guli fere libri rerum per annos septenos et dimidium gestarum narrationem contineant, hos qui sequuntur libri viginti quinque no- bis servati inde a lib. XXI. usque ad lib. XXXXV. quinquaginta an- norum terminos vix excedunt, ut binorum fere annorum historiam singuli libri per hanc operis par- tem persequantur; reliqua vero multitudo septem et nonaginta li- brorum haud multo amplius cen- tum et quinquaginta annos com- plectebatur, ut binis fere libris terni anni enarrarentur. "5

Iaminde sequitur, Livii enarra- tionem per se 'lactea ubertate'"6 ubivis conspicuam et a macrologia

consoc. p. 40-47 coll. A. G. Zumptio in ann. ' crit. Berol. 1844 II, 50, 392 et ad tab. Ancvr. VI, 2 p. 91.

74 tutt [uza coni. I. G. Hullemanus disp. crit. de anrial. max. Amstelod. 1S55 p. 71, zd xata du Rieu disp. de genteFabi.iLugd.Bat. 1856 p. 156.

75 cf. Liv.XXXI, 1. C. G. Lewis an inquiry into the credibilitv of the early Roman history Lond. 1856 I. 4 1 sqq.

76 Quint. I. O. X, 1, 32. Parreidt de lactea

quadam haud omnino abhorren- tem," per extremam partem co- piosiorem redditam esse. ipse Li- vius iamfere inde abexordio operis conscius sibi est, longiorem hic il- lic sermonem suum in materiis per complures libros deinceps tractan- dis, velut in bellis cum Volscis et cum Samnitibus gestis, visum iri lecturis, quorum satietatem se me- tuere fatetur"» atque ipse post priora duo bella Punica enarrata spatii peraeti longinquitate aeque fatigatus esse videtur ac quodam horrore percussus, iam providens animo, utipsius verbis utar, "9 ve- lut qui proximis litori vadis inducti mare pedibus ingrediantur, quid- quid progrediatur, in vastiorem se altitudinem ac velut profundum in- vehi et crescere paene opus, quod prima quaeque perticiendo minui visum sit. ipsa igitur materiae mole crescente per extremam ope- ris partem copiosior facta est Livii narratio: senili quadam loquaci- tate eum arrectum et neglegentio- rem in rebus tradendis redditum esse, quae Niebuhriiso est senten- tia ex reliquiarum lib. XCI. specie ducta, inde vix cum aliqua proba- bilitate videtur concludi posse, nam ea, quae aetatem tulit de morte Ciceronis narratio ex libro CXX. hausta»1 pro meo quidem iu-

Liv. ubertateLips.l746.Weissenborniuspraef. 1. p. 40 sq.

77 Quint. I. O. VIII, 3, 53. Charis. p. 242 P. et quos ibi 1. H. Keilius ed. suae p. 271 quosque affert Otto act. ant. Marb. 1S50, 324 (adde anecd. rhet. Paris. p. 10, 13 Eckst.), quamvis hi omnes uno tantum eodemque exemplo defungantur 'legati non impetrata pace retro unde venerant domum reversi sunt.' ipsa haec verba in libris superstitibns non inveniuntur, his similia lib. Vllll, 2, 10: XXIIII, 20, 3 et 40, 9; XXXVIII, 16, 6. eodem pertinent alia veluti idem vocabulum paucissimis verbis interiectis saepissime re- petitur, cuius consuetudinis exempla conges- sit Drakenborchius in ann. ad I, 3. 9. cf. Fitt- bogenium obs. Liv. p. 46.

78 VI, 12, 2 cf. X, 31, 10.

79 XXXI, 1, 5.

80 Ciceronis orr. etc. fragm. p. 88 schol. hist. Rom. I, 47 sq. sic etiam Car. Reisigius schol. granim. Lat. ed. Haasius p. 49, Schweg- lerus hist. R. I, 105.

81 M. Seneca suas. VII, p. 38 sq. Bip., t. XIV, 807 sq. Drkb., fr. 50 p. XIII sq. Wssb.

XTNI

i»e vita ac scrurns

dicio, cuius subscriptorcm ipsnip excitare licet Xiebuhrium,*- opti- mis primorum librorum locis ncc Bimplicitate nec venustate nec scn- suum magnitudine nec animi ge- nerositate cedit; paulo uberiorem narrationem lib. XCl. fragmento et ipse tribuo Latamque quandam simplicitatem ei inesse recte sensit Fr. Lachmannus,S3 neglegcntius quam similes expeditionum belli- carum per priores decadasdescrip- tioues mihi certe haec non viden- tur exposita atque etiamsi boc coucedendum esset, tamen non iustam de tota hac posteriore ope- ris Liviani parte adinitteret ratio- cinationem. immo ipse Niebuh- riuss* fatetur, quo magis in opere perficiendo progressus sit Livius, eo propius eum accessisse ad pro- vinciam ipsius indoli aptissimam, quamvis ibi quoque addat, dolen- dum esse, quod interim consenue- rit. quod igitur ad operis argu- mentum attinet, vel Niebuhrius concedere vidctur, gravissimam to- tius operis partem interiisse, ue- que equidem dubito eorum seuten- tiae calculum adicere, quibus Li- viani operis summa in extrema parte videtur posita fuisseSS qui- que fatentur, se nou intellegere, cur hi libri prioribus posthabendi sint fuerintve.86 ac maturiorem auctoris aetatem ubivis detrimen- tum illis attulisse ne Xiebuhrius quidem censuit. qui amabili Livii auimo laudato, quo per totum opus laetitia quaedam ac blandissima

s-2 schol. e. I, 50.

83 I. c. I, 115.

M 1. c. p. 49 extr. ' Je toeiter cr kam deato nrilur katn cr seinem eigenlhvmlichen Berufc, leider nur ward er dabei nlt.'

sj v.modoWachsmnthinm d. Sl ilcs r. Stanis p. 33 C.L.Bluminm Einleilnng iii Roms nlic GislIi. p. 125. 148 (qni tamenj co precedit, ut ipsnm illum librnm primnm, < qnem summis lnudihus extollit Xiebuhrius , hist. K.1,519 n.1103 debilissimam totius ope- ris partem cs.<e st.ituat. cnins indlcii neminem fere, opinor, aaseclam habebit), Tainium essai sur Tite Live Lut. Par. 1856 p. 58 sqq. G2 cf. etiam Bolingbrokii sententiam a (iibbonio relatam ipsnmqne Gibboninm opp. misccllan. III. (Lond. 1815. 4) 371 sq.

86 I.ewis inqniry I, -jr>:5. n. 21.

serenitas diffusa sit , f&rtassc, in- quit. 87 haec melius agnosceretur a nobis, si libri posteriores nobis es- sent servati.

Diversae sane operis longinqui partes peculiares sibi laudes quae- runt, id quod co maxime explican- dum est. quod fontes suos saepe tam presse sequitur Livius, ut eo- rum proprietatem fere exprimat et in annales suos transferat.88 dis- erimen igitur inter libros priores et posteriores vix eo satis defini- 1um videtur aNiebuhrio, quod hi prudentia prioribus praestiterint, longe minore quam illi et arte et eloquentia conseripti fuerint ac potius proxime ad id genus acces- serint, quo recentiores iu narran- dis rebus sua aetate gestis utuntur. 'itaqueineos1 inquitSB 'praecipue eadere macrologiae vituperatio- nem arbitror, qua Charisius etDio- medes,prudentioresquam ipsi sunt auctores secuti,T.Liviumonerant : quae fortasse a deeantata illa l'a- tavinitate haud multum distat. Ni- hil enim minus urbanum est quam macrologia."

At quis sive macrologiam sive perissologiam evitet. ubi ad 'de- cantatam illam Patavmitatem' per- venerit ? quam scimus Livio ab AsinioPolione. severissimo aequa- lium praesertim scriptorum censo- re. obiectam esse teste Quintiliano inst. or. I, 5, 5G VI II, 1, 3. quod vituperium ad ipsam orationem Li- viauam pertinere. nemo fere nega- bit, qui locorum illorum nexum animo haud praeoccupato exami- naverit. neque id me quidem iu- dice dubium esse potest, quinLi- vio obiciantur sermonis quaedam proprietates a colore urbano, ho- minibus elegantioribus vere Ro- manis proprio, recedentes. simili ratione hodie Itali linguae Tosca- nae puritatem prac reliquis extol- lunt, quamvis ore Romano hodie- que optime eam pronuntiari fa-

87 schol. .-. I 52.

88 cf. Lachmannum I. c. I. 11"

89 Cic. orr. fr.igm. etc. p 88.

T. LIVII 1'ATAVIXI PROLUSIO.

"teanturSO, Parisiensesque; post- quam vel cum Alsaciensi quodam vel eum Galliae meridionalis in- cola perparum confabulati sunt, nou sine levi quadam malitia ri- dentes dicere solent: 'nonne tu ex regione Argentoratensi oriundus?j tu vero ex Burdigalensi?', cuinj pronuntiationis quasdam proprie-j tates a consuctudine urbana i. e. Parisina paululum remotas auri-! bus tritissimis percipientes tum I ipsum vocabulorum usum ac de- lectum ei certe, quae cummaxime inter elegautiores ipsius Lutetiae incolas obtinct, rationi non omni- uo congruentem. atque ita rem sese liomae habuisse, et ipse Quintilianus demonstrat, qui Pa- tavinitatis Livianae mentione in- iecta loco libri octavi supra com- memorato ita pergit: 'quare si fieri potest, et verba omnia et vox huius alumnum urbis oleant, ut oratio ltomana plane videatur, non civi- tate douata,'9iet plus semelCicero. veluti 'quare' inquit aliquo libro- rum de oratore loco92 'eum sit quaedam certa vox Iioinani gene- ris urbisque propria, in qua nihil oftendi,nihil displicere, nihil anim- adverti possit, nihil sonare aut olere peregrinum, hanc sequamur neque solum rusticam aspcrita- tem, sed ctiam peregrinam insolen- tiam fugere discamus.' didicerat hoc Plautus Umber, didiceratNae- vius Campanus,93 iudice Polione non didicitLiviusPatavinus. quod- si vero accuratius hoc argumen- tum persecutuii et Patavinitatem per lpsum Livii opus indagaturi 'qui est' quaerimus 'iste tandem urbanitatis color?' id quod ex se Brutum quaesivisse narrat idem Cicero,9i ipsumCiceronem ad hanc quaestionem 'nescio,' responden- tem inveniemus 'tantum esse quen-

90 rcquiritor ' lingua Toscana in bocca Ro- mana.'

91 ipse tamen Quintilianus altcro loco, quo Patavinitatem illam tetigit, fatctur, se omnia

lulica pro liomanis iialiciv.

92 III. 12, 44.

93 iliid. 45.

94 Urut. !<;, 171.

dam scio.' 'idtu,' ait 'Brute, iam

intellegcs cum in Glalliain veneris, audies tu quidem etiam verba quaedam non trita Romae, sed haec mutari dediscique possunt; illud est maius, quod in vocibus nostrorum oratoruin retinnit quid- dam et resonat urbanius,' quibus addenda sunt quae sequuntur, quae tamen longum est hic descri- bere. nam satis iam ex his quae inde transscripsimus apparet, ole- um et operam eos perdidisse, qui id quod summus ille orationis et artifex et magister sensit potius quam definire potuit euucleare posse sibi visi sunt hodieque vi- dentur. quo accedit, 'quod magno- pere vercndum videtur, ne sencx sane egregius, sed paullo morosior etiam de Livii oratione fastidiose et cum cavillatione quadam iudi- caverit' — verba sunt Hauptii,95 qui sobrio subactoque iudicio 'ne- que enim nos' ait 'qui sero vivi- mus subtiliora discrimina quibus urbana oratio a non urbana dista- bat intellegcre possumus, neque quisquain nisi in ea lingua in qua uatus est j^ercipit, si paullulum peregrini sermonis admiscetur.'3G cui egregii philologi sententiac iuvabit comparasse, quae summus historiac conscribendae apud An- glos artifex Thomas Babington iVlacaulay posuit in elegantissima commentatione dc Addisone con- scripta.97 primus vero iustam ac rectam de Patavinitate Liviana disputationein instituit D. G. Mor- hofius, cuius commentatio prodiit Kilonii 1G85,9S ubi etiam aeque va-

95 iml. I. Berol. nest. 1855 prooem. p. 5.

90 cf. etiam 0. E. Muellerum hist. ciil. EinleiluiK) ctc. III, 142. Tiraboschium hist. lit. Itfll. tom. I. part. III. iib. III. cap. III. §. XI. p. 221 sq. ed. Moden. a. 1772.

97 ' Welcher moderne Gelelirte kann, wenn cr uufrichlitj scin will, satjen, dass er in Li- i/k.s Slyl ilie tjeringsie Unrcinhcit bcmerkt? Ist es aber niclu ncwiss, dass Ihdlio, dessen Geschmack un den Ufern der Tiber gebildel tvorden war, in tliesem Siyl tlie uneleganle Mundarl des Po entdeckte?' ausgewdltlte Schriften gesch. u. Iit. Inhails Ubers. v<m Sleger V, 156 sq.

9S repetita cst in Morhofii dissertationibns

XVI

DE VITA AC SCRIPTIS

ria ac perversa virorum doctorum de hac Patavinitate iudicia recen- sentur; qaibus quae postea acces- serunt similium errorum exempla cnumerare nec libet nec vacat. unam tantum eamque maxime siu- gularem omninm instar commemo- rare liceat sententiam Kollarii. qui in libro quodam liugua Hungarica conscripto a. 1843 edidit descrip- tiouem itineris perltaliam supcrio- rem, Tirolidem, Bavariamsuscepti, qud uliique populationis et cultu- rae Slaneae exempla et inventurus erat et invenit. sic Venetis quoque veteribus Slavicam originem vin- dicare conatus. Livium, quippe in- ter hos si dis placet Slavos natuin. Slavica liuguae Latinae elementa immiscuisse censet, quae Patavini- tatis nomine ab Asinio, homine liomano, insiguita eique expro- brata sint.99

Si vero profligata hac quaestione ad ipsam Liviani operis forrnam examinandam et ad eiusgenusscri- bendi adumbrandum accedimus ,iw

Hambnrgi 1699 et in cd. Livii Drakcnborch. XV, 1. 50 sqq.

99 nnperrime qnaestionis de Patavinitate Liviana particulastres edidit C.G.Wiedcman- nus iu prolus. schol. gymn. Gorlicensis a. 1848. 1854. 1S55 et Graeci et provincialis ser- monis vestigia anquirens; cf. etiam Queckium I. cummaxime excitando p. S sqq. Bcrnhar- dium hist.lit.Lat. ann. 500 p.612 sq. ed.tert.

100 cf. quos l.Baehrins hist. lit. Lat. §.221 n. 1-8, quibus adde Walehium emend. Liv. p. 1 sqq. Handium Lehrbuch des lat. S its p. «4-G6 cd.alt. Grysarium Theurie des lat.Snls p, 7 gqq. eil. alt. enndem praef. part. sel.Liv. I. p. XXXVII Bqq. ecl. pr. Weissenbornium praef. c. p. 37 sqq. Tainium essai sur Tite Live p. 3u0 sqq. Queckium Zweilcr Ueitrng zur Chartik'ertsiik des Lirnts: die Dnrslel- lung drsselben in progr. gymn. Sondershusa- nia. 1853; singula huius quaestionis capita saepe nuper inprolusionibus BCholasticis trae- tata sunt, cf. Kreiznerum de propria orationis Livianae indole proprio maxime adiectivo- rum usu Hadamarii a. 1S45; Ed. Wesenerum de qnibnsdam Livianae or. proprietatibns Conflucntiae a. 1S54 ; Btangiam de <liscrepan- tia quadam inter sermonem Ciceroniannm ac Liviannm Francof. ad Viadr. 1843, ul i dno- l>us annis ante E. F. Poppo de Latinitate falso aut nurito suspccta disscrens ad Li- vium spectantia quaedam protulerat p.H-IV; G. Hildebrandum iiber eniige Abweichungen im Sprachgebranche des Cicern, Caesar, Lv- lius ii. itb. d. Gebrattch des Inf., der Supina ». d- Conj. quominus ». quia U diesen & hrifl- Slellern Tremon. 1S54 ; singularum praeposi-

non dubitabimus Quintiliani, eru- ditissimi ac pcritissimi iudicis sen- tentiam probare, qui *at non histo- ria' inquiti 'i 'cesserit Graecis nee opponere Thucydidi Sallustium verear. neque indignetur sibi Hc- rodotus aequari T. Livium cum in narrando mirae iucunditatis claris- simique candoris tum in contioni- bus supra quam enarrari potest eloquentem, ita quae dicuntur om- nia cum rebus tum personis ac- commodata sunt; affectus quidem, praecipueque eos, qui sunt dulcio- res, ut parcissime dicam, nemo historicorum commendavit magis.' cuius loci nexum et conformatio- nem indaganti dubium esse non potest, quin ipse hic candor non ad animum Livii, 'natura' ceteroquin et ipsum. ut M. Senecaei^ verbis utar 'candidissimum omnium ma- gnorum ingeniorum aestimatorem,' sed ad virtutem quandam orationis spectet simplicitate, perspicuitate, puritate, nitore fere composi- tam.103 quo cum iudicio Quintilia- neo id optime convenit. quod Sal- lustianae brevitati lacteam Livii ubertatem oppouit idem Quintilia- nus, quae nou satis doctura sit eum, qui non spccicm cxpositionis, sed fldem quaerat,i04 quod alio quodamlocoiOS 'ego' aifoptimos quidem et statim et semper, sed ta- men eorum candidissimum quem- que et maxime expositum velim, ut Livium a pueris magis quam Sal- lustium: et hic historiae maior cst

tionum apud I.ivium usum pertractarunt I. E. Ellendtius de praepositionis a cum nomini- bus urbium iunetac ap. Livium maxime usu - 1 8 1 1 II. Lbwius disquis. de prac- pos. >( asn ap.Liv. Grimmae 1847: de ne pro ne quiitem et dc nec qnidem apud Livium egit Scheibius philoL V, 132-136. 101 I. O. X. I, 101.

. VII. p. 41 Bip.

103 cf. Qnint.1. c.§.113 'atMessalla nitidus et candidus," §. 121 'tam candidum et lenc ct speciosum gcnus.' ad ipsum Livii aniinum hoc apud Quintilianum voc. praeter alios rct- tulerunt ctMeicrotto in diss. de candoreLivii Berol. 1796 fol. et Doederleinius, vir ei ipse animi orationisque candore acque insignis. in actis philologorum Hamburgi a. 1S55 consoc. p. 50 sq.

104 ibid. §. 32 cf. ann. 76.

105 II, 5, 19.

T. LIVII PATAVINI PROLUSIO.

XVII

auctor, ad quem tamcn intcllegen- dum iam profectu opus est,' quod mirae denique fetcundiae virum eum nominat;ioc Quintilianum ve- ro non solum ab hac sententia ste- tisse etL. Senccai07 docet et histo- ricorum princeps Cornelius Taci- tus.ios est autem sermo Livianus simplex, nativus, sua sponte pro- fluens, tamcn ut nullo artis adiu- mento sit destitutus: ab arte rhe- torica scriptorem profectum esse vidimus, atque ubivis conspicua huius condicionis pcr totum cius annaliuin decursum documenta agnoscimus, at eius artis, quae nondum elegantiae affectatae stu- dio corrupta fuit et fucata, sed quae vero pulchri sensu praedita optimum quemque sectaretur at- que imitaretur: Demosthenes enim et Cicero Livio videbantur legendi eosque filio commendabat,io9 tum ita ut quisque esset Demostheni et Ciceroni simillimus; fucatae con- tra circa idem fere tempus istius artis imaginem praebet, quod alius euiusdam rhetoris, L. Cestii Pii, discipuli ediscebant magistri de- clamationes, Ciceronis orationes non legebant, nisi cas quibus Ce- stius rescripserat.no Livius autem quin Ciceronem non solum legerit, sed etiam eius de arte historica praecepta studiose pertractaverit et in sucum ac sanguinem verterit dubitare non possumus, si ipsa

106 VIII, 1, o.

107 de ira I, 16, 27 Fick. (I, 20, 6 Haas.) 'apud disertissimum virum Livium.'

108 Agric. 10 'Livius veterum, Fabius Ru- sticus recentium eloqnentissimi auctores.' ab exc. d. Aug. IIII, 34 in or. Cremutii Cordi 'T. Livius eloquentiae ac fidei praeclarus in primis.' qui locus vetare fere videtur, ne Li- vium iis scriptoribus abeodemTacitohist. 1, 1 notatis adnumcremus, qui inscitia rei publi- cae ut alienae veritatem infregerint, quae est sententia Haasii praef. Tac. I p. XXIV n. 105 : certe vero ad eundem, quod et Haasius per- spexit etEggenisfexamen crit. des historiens de lavie et du regne d'Auguste p. 72. 100sq.), pertinet alter locus Taci teus ab exc. d. Aug. 1, 1 ' temporibusque Augusti dicendis non defuere decora ingenia, donec gliscente adulatione deterrerentur.'

109 v. fragm. ep. ad fil. apud Quint. X, 1, 39 coll. II, 5, 20.

110 M. Senccac cxc. controv. 1. III p. 399 Cip.

Llvi vnl. I.

haec praecepta cum historiis Li- vianis comparamus: hic enim in- venimus id quod Cicero ab historia exigit 'verborum ratiouem et ge- nus orationis fusum atque tractum et cum lenitate quadam aequabili profluens.' 111 narrat porro Livius, quod idem Cicero poscit,U2 ornate et regionem saepe aut pugnam describit, interponit etiam contio- nes et hortationes tracta hac et fluenti, quam expetunt, oratione,!!3 quam iudiciali asperitate et sen- tentiarum aculeis liberam, contor- tae ct acri oratorum orationi Ci- cero opponit; distinguit historiam, quod neglexit Caelius Antipater, eam ob rem vituperatus a Catulo apud Ciceronem i. e. ab ipso Cice- rone,H4 varietate locorum et ver- borum collocatione et tractu illo leni et aequabili perpolivit illud opus. quodsi igitur ad Ciceronis doctrinam Livius maxime se appli- cavit, non tamen is erat, qui ad unius cuiusdam quamvis praestan- tissimi exempli servitutem ita sc astringeret,ut assolent 'imitatores, servum pecus;' notum erat rhc- tori, quod Quintilianusiis his post- ea verbis praecepit, 'id quoque vi- tandum,in quo magna pars errat, ne in oratione poetas nobis et hi- storicos, in illis operibus oratores aut declamatores imitandos pute- mus. sua cuique proposita lex, suus cuique decor est;' ipse philo- sophiae, linguae literarumque stu- diis deditus non poterat nec igno- rare nec parvi aestimare progres- sus, quos inde a Cicerone literae Latinae fecerant, immo necesse erat delectaretur carminum a sum- mis poetis compositorum sive au- ditione sive lectione, ex limpidissi- mo hoc fonte hauriret camposque

111 de or. II, 15, G4. liquido huic ac fuso ac profiuenti generi dicendi opponitur exile,ari- dum, concisum ac minutum ibid. 38, 159.

112 or. 20, 66.

113 ibid.

114 deor. II, 13, 54.

115 I. O. X, 2, 21 sq. Cicero do or. H, 15,62.64 queritttr, quod nnsquam reperiat historiam separatim instructam rhetorum prae- ceptis: at 'sita eniin sunt' inqtiit 'ante ocu-

XVIII

PE VITA AC SCRITTIs

suos inde irrigaret: intellogero onim debebat, bia operibus ad Grraecae artis normam cxactis ser- monis Latini thcsaurum et ditio- roin rodditum essc et elegantioreni multaque inde ct ad historiam ex- ornandam peti posse. haec vero et ipsi certe videbatur 'proxima' esse 'poetis et quodammodo carmon solutum' et scribi 'ad narrandum, non ad probandum;'HGex universa enim eiua historia elucet, eum cum Quintiliano sensisse, totum opus non ad actum rei pugnamque prae- sentem, sed ad memoriam posteri- tatis ingeniique famam componi, ideoquc ct vcrbis remotioribus et libcrioribus figuris narrandi tae- dium evitasse. accedit, quod inter ipsum opus elaborandum multi- plici vetustorum annalium lectioni ita se dedit et eorum vestigia saepe tam accurate prcssit, ut animo eo- rum imaginem imbibcret eamquc ipsam scribendo haud raro expri- meret. quodsi igitur in universum Ciceronis lectione ingenium suum pavit et aluit, ut summi oratoris umeris niteretur, tamen paululum a castitatc orationis Ciccronianae sermo Livianus recedit nec obso- leta vocabula rerum longe remo- tarum memoriae instaurandae apta locis idoneis aspernansiiuiec poe- tica aut rhetorica verba et verbo- rum structuras nec elk^viaftmv^ a poetis in sermonem Latinum re- ceptorum imitationem, ita ut va- riis vividisque oratio distinguatur coloribus ac gemmis quasi lucidis floribusque amoenis passim spar- sis exornetur. tantum tamon abest.

HC Quint. I.O. X. 1.31. atroque praccepto Qaintilianeo ad indolcm stili Liviani cxpli- candam Grvsarium quoque usnm csse video praef. c. p. XXXVII. *

117 adnotandum tamen est, hacc fcrc non inveniri nisi vel in formulis vetustioribua vel iis locis, ubi annalium vestigia presse se- quens, vetustatis colorem servaturus eratLi- vius. exempla vide apud Weissenbornium 1. e. p. 38, Creiznerum p. 9 sq. , Grysarium theor. stil. lat. p. s, qui omnem penum itii congestam in praef. saepius commemoratam fere transtulit.

118 Graeei sermonis pcr orationem Livia- nam vestijjia eongcssit vera falsis miscens Wiedemannusl. ann. 99 c. I. S sqq.

ut haec ornamonta multitudine ac mole sua ipsam orationem onerent ac fere obruant, ut nativa illa siin- plicitas pellucido inde onitcat oan- dore. quae omnia singillatim ex- emplis propositis persequi non hu- ius est loci: id tantum significan- dum est, has sermonis Liviani pro- prietates cum in verborum singu- lorum doclinationc,ii^ dolectu,i20 collocationei2i et in singulari uni- vcrsas quasdam orationis partes tractandi rationoi'-'- el in frcqucnti figurarum nonnullarumi-:-!usu con- spiei,tum in sententiarum periodo- rumque conformationc, haud raro reeedentc ab usu orationis pede- stris severioris praesertim Ciccro- nianae.124 'neque reperias scripto- rem,' tit Gcorgii Ludovici Walchii verbisi-5 utar 'qui adsuetum Tul- liana concinnitatc lectorem delu- dat frequentius; cuius in tanta dul- cedine maior sit orationis durities, periodorum vcl tortuoso ambitu (saepe etiam imperfecto \ vol iunc- turae quaesita negligcntia; in quo otfendat crebrior in similiter ca- dentibus verbis, vel bis, ter, quator in brevi enuntiatione repetitis in- curia, (quae quanta fucrit coniec- tandi materics nota res est;) in quo deniquc tot e vetustatc adsumpta, vel ex imitatione Graecorum novc

119 v. modo Krciznerum 1. c. p. 13 sq. Wiedemannnm 1. c. III, 11 sq.

120 ef. voeabulorum , quae aut Livii solius sunt ant praeter eum apud posterioris de- mum aetatis scriptores inveniuntur , enume- rationem apud Fabrium in ann. ad Liv.XXIIII. 1G, 3, Kreiznerum p. 12 sq., Grysarium p. :>, Wiedemannum III. :< sqq.

121 ef. Stanginm 1. ann. 100 1. p. 1 sqir.

122 cf. intcrpretum adnott. ad locos in in- dlcibns Drakenborchianie et Fabrianis s. v. snbstantivnm, adiectivnm, verbum, Infiniti- vus, participinm, Bupinum, gernndinm, ad- verbium etc. notatos; dc adiectivoruniLivia- nornm u.-ii data opera egit Kreizncrus 1. c. p. I9sqq., de participio Wesenerns 1. ann.100

p, 13 s iq. etc. in nniversnm of. Handinm theor. stil. Lat. p. CC Weissenbornium 1. C. p. 43.

123 cf. Weissenbornium p. 44 Qucekium I. ann. 100 c. p.20.

124 ef. Walchium cmend. Liv. p. 3 flrysa- rium 1. c. p. 15sq. llandium I. c. p.66 Qnecki- um 1. e. p. 12 sq. quique pancis verbls vivi- dissimam periodologiac Livianae imaginem adnmbravit Weissenborninm p. 4t sq.

123 1. e. p. :; sq.

T. LIVII PATAVIXI PROLUSIO.

XVIIII

et cum periculo dicta insolens quid et peregrinum sonent. quae si in unum contracta Bpectabimus, mira videbitur scriptoris negligentia, qui loqui cum vulgo noluerit; sin suo quaeque loco et sparsa per to- tum historiae corpus spectabimus, et his effectum intelligemus,ut cui- que rei suum sit scribendi genus, ut summissa in levioribus, et prope quotidianae similis, altior exsurgat oratio et incitatior feratur, ubi res verbis exaequandae sunt. mire nos affectos sentiemus, denique hoc artificio optimis simillimum asse- cutum esse fatebimur Patavinum historicum, ut lactea eius ubertas numquam satiet lectorem.' inpri- mis vero omnem lectoris per lan- guida haud raro ac longinqua nar- rationis argumenta satietatem ipsa structurae varietate evitavit Li- vius, cum periodis aequabili mem- brorum structura concinnis et per- spicuis alias passim interponat sententiis 'hamatis inter se perque plicatis' contortas ac primo obtutu fere obscuras, tamen ut hae ipsae haud raro lectori artiticiosum ea- rum uexura accuratius perspicienti artem scriptoris maxime recludant, qui hic sententiarum brevissima- rum sibique quasi insidentium se- rie orationi caicaria quasi adhibet, illic impetum eius veluti freno re- pente iniecto sistit, hic metam ce- lerrimo cursu attingere properat. illic per gyrorum ambages circum- fertur. ipsa vero haec varietas eo augetur, quod Livius, ut supra iam significavimus, fontibus, quos in enarranda historia sequebatur , ita usus est, ut non tantum argumenta inde desumeret, sed passim tam accurate ad eum se scriptorem ap- plicaret, quem cummaxime ducem sibi elegerat, ut inde cum singula, ut supra adnotatum est, vocabula et formulas mutuaretur, atque ita niutuaretur, ut certe non ubivis 'notum callida verbum reddiderit iunctura novum,' tum universam narrationiscouformationemipsum- que orationis colorem. cum variis igitur fontibus iisdemque aetate.

dicendi genere, stili proprietate inter se ionge disparibus per va- rias partes vel saepe per brevius aliquod spatium operis Livius ute- retur, ipsius huius dissimilitudinis imagiuem reddunt libri Liviani. ' sed non ut placidis coeant imini- tia, noD ut serpentes avibus gemi- nentur, tigribus agui:' nam omnia

[haec itaaLivio composita sunt et adornata, utvariaehae, utitadi-

jcam, tessellae ad unius quasi si- mulaeri singulari opera artificio- que perfecti speciem cogerentur ac couiungerentur.

Quibus vero fontibus usus sit Li-

Jvius et qua ratione inde hauserit id subtilissime exposuit Frideri- cus Lachmannus commentationi- bus duabus memoratis de fontibus

j historiarum Livii , quarum prior a. L822, altera a. 1828, utraque de sententia ordinis philosophorum acad.Gotting. praemioornata. GrOt-

, tingae typis expressa est. 126

(Jum quae ante conditam con-

jdendamve urbem poeticis magis decora fabulis quam incorruptis

Irerum gestarum monumentis tra- derentur, ea nec adfirmare nec re- fellere in animo fuerit Livio ,12'' et per haec tempora et perprimordia urbis usque ad Romam a Grallis captam, 'res' ut ipse aiti-S 've- tustate nimia obscuras,' vulgatio- rem famam. quae sive ab antiquis- simis sive a plerisque scriptoribus

jtradita esset,i-9 amplexus est; 'parvae enim' secundum ipsius Li- viiiso querelam 'et rarae per ea- dem tempora literae fucrc una custodia fidelis memoriae rerum gestarum et .. etiamsi quae in com- mentariis pontificum aliisque pub-

|licis pri%-atisque erant monumen-

;tis, incensa urbe pleraeque inter- iere.' rara autem haec monumen- ta curiose anquirere , sparsa anti- quitatis vestigia legere,ex disiectis

126 cf. praeterea qu^s affcrt Laohmannus I. ^. 2 p. 1 sqq.

127 praef. §. 6. 12S VI, 1, 2.

129 cf. Lacliniannum I. 5. 25 p. 48 sqq.

130 1. ann. 128 1.

Ii-

DE VITA AC SCKIPTIS

lacorisque membris acri iudicio sa- gacique divinatione adhibita vete- ris historiae quasi corpus refingere atque instaurare — omnia haec et ab ingenio et a consilio scriptoris abhorrebant. Livius enim quam- quam haud dubitabat,i3i quin le- gentium plerisque ad nova festi- nantibus primae origines proxima- que oi-igiuibus minus praebitura voluptatis essent, 'hoc quoque' verbis ait iam supra allatis 'labo- ris praemium petain, ut me a con- spectu malorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, dum pi-isca tota illa mente repeto, avertam, omnis expers eu- rae, quac scribcntis animum etsi non flectere a vero, sollicitum ta- men efficere posset.'i32 ipsam igi- tur hanc certelaborispartemsusce- pit non ut raras illas et semirutas vetustissimi alicuius quasi aedificii reliquias tamquam architectus in- defesso studio pcrvestigaret pri- mum ac metiretur, tum ichnogra- phiam earum conficeret ac 'mcm- bra domus* diruta pro ratione ac mensura partium conservatarum ratiocinando conaretur restituere, sed ut eas hedera convestitas, 'spissis' arborum ingentium 'co- mis' opacas depingeret, suae alio- rumque voluptati magis inservitu- rus quam sive literarum cuidam disciplinae sive cuiusquam com- modo vel utilitati. omnia illa par- tim deleta partim confusa esse et videt et fatetur et conqueritur: 'tanti' inquit!33 'errores implicant temporum aliter apud alios ordi- natis magistratibus, ut nec qui consules secundum quosnam nec quid quoque anno actum sit,in tan- ta vetustate non rerum modo, sed etiam auctorum digerere possis' — at pro virili parte ad resarcicnda haec damna stipem, ut ita dicam, conferre, id ei in mentem non venit 'in rebus tam antiquis si quae si-

1.11 praef. §. 4.

132 ibid. §. 5.

133 n,21,4cf.Broeckeram Unlersuchungen vh. il. Glaubwiirdigkeit der ultrom. Gesnh.

Basil. isr.r» P. 377.

milia veris sint pro veris liabean- tur satis habcnti.'i34 id tarnen ag- noscendum est, nativa quadam grataque indole inter diversas auc- torum sententias eam plerumque al) eo electam esse , quae sanae ac simplici menti probabilior esse vi- deatur; ubicumque vero nullam fere sententiam reliquis praestare censet, ipsum discrimen adnotasse contentus est. nam 'hec facile cst aut rem rei aut auctorem auctori praeferre' 'necquisquam aequalis temporibus illis seriptor extat, quo satis certo auctore Btetur.'l85 ipsa vero liaee verba in iine libri octavi posita, ubi auctor queritur, vitia- tam memoriam funebribus laudi- bus esse falsisque imaginum titu- lis, documento csse possunt, pcr posteriores quoque primae decadis libros 'et singulorum gestis et publieis monumentis rerum con- fusis'13S moram ei eadem fere im- pedimentaattulisse, quae perpri- mordia progredienti antea iter ob- saepserant, ita ut per omnes hos decem libros iisdem ferc fontibus eadem ratione usus sit. accura- tiore vero, ut diximus,ipsorum mo- numentorum primariorum, quac ae- tatem tulerant, indagatione spreta hausit ex fontibus secundariis , an- nalium scriptoribus, idquc ita fe- cisse putandus est, ut non pcr lon- ginquum studiorum assiduorum decursum omnes ante se scriptores conquisiverit, perlegerit, excerpse- rit, composuerit, sed ut a satis an- gustis studiorum initiis orsus pro- grediente scribendi labore maio- rem paulatim permensus sit leetio- nis ambitum. cum per libros pri- mores raro nominatim auctoves suos afferat, coniectura tantum, at ea satis probabili, nisi, contendere possumus, antiquissimum annali- um scriptorem, Q. Fabium Picto- rem , principem ibi ducem eum ha- buisse, praetcr quem aliorum, Cal- purnii Pisonis, Valerii Antiatis, Claudii Quadrigarii, Licinii Macri,

134 V, 21, 9.

135 VIII, 40, 3.

136 ibid. 5. 5.

T. LIVII PATAVIXI PROLCSIO.

Aelii Tuberonis sententiae discre- pantes passim laudantur ae diiudi- cantur; Dionysii Halicarnassensis antiquitatibus RomanisLivium per extremos saltem primae decadis libros usum esse, quae cum alio- rum tum Niebuhrii erat senten- tia,i37 non magis probari potest quam id quod temporum habita ra- tione per se probabilius foret, Uio- nysio Livii libros primores ad ma- nus fuisse;138 recte enim nuper postquam annalium scriptores in permultis rebus inter se consentire lectoresadmonuitvireruditissimus, observatum est a Carolo Petero in programmate gyninasii Tangli- mensis a. 1853 emisso,i39 et Livi- um et Dionysium communi hoc fonte ita usos esse , ut pro sua qui- dem ratione uterque, Livius ora- tioni potissimum limam addendo, Dionysius pragmaticas rationes inserendo, narrationem ab annali- bus traditam mutaret, praeterea tamen non modo illius narratio- nis argumenta retineret atque or- dinem , sed etiam persaepe ad ver- bum eam describeret alter, alter in Graecum transferret sermonem. praeter hos annalium scriptores veterum monumentorum testimo- nium aliquotiens quidem in subsi- dium arcessitur, sed plerumque ex ipsis illis scriptoribus desump- tum,i40 semel ex ipsius imperatoris CaesarisAugusti ore compertum.m Iisdem fere auctoribus per alte- ram quoque decada videtur usus esse;H2 inde a belli Punici alterius temporibus duplici rationi, quam

137 cf. inprimis schol. hist. Rom. I, 45 sq., quibus e.i immutavit, quae hist. Rom. I, 298 ed. pr. de hac quaestione proposuerat ; cf. etiam hist. R. III. annot. 485.

13S cf. Lachmannnm I, 45 sq., Schwcgle- rum hist. R. I, 103 sq.

139 das Verh&llnisg des Liritis ». Diutiy- .suts zu einander tottl :n den alteren Anna- lislen p. 5 sqq.

140 ex Cincio VII, 3 (si ibi rcvera, ut equi- dem arbitror, L. Cincius Alimentus , anna- lium scriptor bello Punico alteri aequalis, nec I>. Cincius aetatis Varronianae gramma- ticus designatur), Licinio Macro 1111, 7 ct 20, eodem ac Q. Tuberone III I. 23.

141 IIII. 20.

142 cf. Lachmanaum II, 1 sqq.

eo usque secutus erat, ut cum plu- rimorum tum vetustissimorum auc- torum scntentiae quammaximecal- culum adiceret, tertia eaque iu- stissima accessit, quae scnptores proximos memoriae temporum il lorum i« tamquam tidissimos testes potissimum eligere eum iubebat. inter quos nemo magis eminebat Q. Fabio Pictore, quem per primo- res belli Punici alterius annos 'ae- qualem temporibus huiusce belli' non tantum eo loco, cuius ipsa ver- ba modo excitavi,i« sed quousque annales eius porrigebantur 'potis- simum auctorem habuit.' ex quo et Polybium et Livium proeliorum, quam solam memoriae ille manda- verit, descriptionem hausisse, spe- ciosis ductus argumentis nuper coniecit C. G. Nitzschius.,145 quem tamen quominus sequar eo fere prohibeor, quod Fabium de ve- tustiore quidem tempore capitula- tim, de iis vero quibus ipse inter- fuerit accurate scripsisse testis no- bis est Dionysius Halicarnassensis ant. Eom.I, 6, ita ut certe non intra ipsorum proeliorum descriptionem Fabius se continuerit. per reliquas historiae horum annorum partes varios fontes secutus insequentibus temporibusperomnes librosad nos propagatos Polybii, Graeci qui- dem hominis, at liomanorum ma- gnitudinem in rebus civilibus ae- que ac militaribus summa cum ad- rniratione suspicientis et cum ipso hoc sensu res gestas memoriae mandantis exemplum praecipue expressit, non fideli ubivis ac qua- si sollicita imitatione, tamen ut narrationis ordinem filumque ex eo desumeret; singula vero vcl reci- dit vel addidit vel in brevius con- traxit vel amplificavit atque exor-

143 XXVIIII, 14, 9 cf. XXV, 11, 20; simi- lia quidem his etiam VI, 12, 3 inveniuntur, ut tamen 'propiores temporibus haruin rerum auctores' et ipsi longe ab ipsis rebus remoli sint cf. 1. anu. 135 1.

144 XXII. 7, 4.

145 Qiiinltts Fabins Pictor iiber die ersten Jahre des Hannibalischen Kiiei/s in allg.Mu- tiitlssebrift fitr Wisscnschafl u. Lit. 1851 p. S7— 84.

DE VITA AC SCRIPTIS

navit vcl immutavit sive aliis fonti- bus sive proprio usus iudicio, ali- quoticns etiam sive inscitia sive fe- stinationeintersermonem Graecum in Latinum vertendum lapsus,i46 quae omnia a Lachmanno illustra- ta et excmplis comprobata sunt.HT satis raro autem mentio Polybii a Livio eam ipsam ob rem inicitur,ns quod tamquam fonte primario eo usus est,n9 cutn ibi plerumque testium nomina affcrre soleat, ubi singula quaedam cum notabilia tum ab ea, quam cummaxime se- quitur, rerum gestarum mcmoria abborrentia inde desumit. aliis quoque praeter Polybiuin Graecis auctoribus se usum cssc aliquo- tiens iudicat Livius,i50 nominatiin unuin Silenum eumque scmel ex- citat.151 Romanoruin praeter Fa- bium testem belii Punici alterius acqualem alterum L. Cinciuin Ali- mentum ct ipsuin semel tantummo- do commemorat,i52 tum per sola buius belli temporaL. Caelii Anti- patri annales in usum vocavit, M. vcro Porcii Catonis originibus de- cade demum quarta atque ad ipsas potissimum Catonis res narrandas usus est, eiusdem etiam aliquot certe orationibus praeter eas, quae originum libris insertae erant, ad- hibitis;i53 praeterea exccptis Li-

14G interdum Livii errores iiule excusan- tur, quod corrupto Polybii codice videtur usus esse. cf. Lachmannum 1. c. II , 114 v. Leutschitnn nunt. d. Gott. 1855, 263 sqq.

147 1. c. II, 8 sqq. 33 sqq. 108 sqq. cf.Wal- chium em. Liv. p. 6 — 27, Pcterum 1. cum- niaxime c. p. 11, Theodori Lucas disputatio- nem de ratione, qua Livius in hist. lib. con- scribcndis usus sit opcre Polybiano p. I. Glogav. 1854. 4.

148 ' nos non minimo potissimum numero credidiimis, scd Polybium secuti sumus non incertum auctorem cum omnium Komanarum rcrum tum praecipue in Graecia gestarum' XXXIII, 10, 10 cf. XXX, 45,4, ubi 'haudqua- qirnm sperncndus auctor' dicitur Polybins, XXXIIII, 50, 6. XXXVI, 19, 11. XXXVIIII, 52, 1. XXXXV, 44. 19. ac vel ultra libros su- perstites a Livio in usum eum vocatum esse probat Lachmannus II, 10 n. 2, ad quam cf. infra p. XXXII.

149 sic recte Lachmannus II, 10.

15» XXVIUI, 27,13. XXXII, G, S. XXXVHII, 50, 10.

151 XXVI, 49, 3.

152 XXI, 38, 3 sqq.

153 cf. Lachmanuum 1. c. II, 17 sqq. II.

cinio Macro, ut videtur, et Aelio Tuberone eos auctores consultavit passimque laudavit omnes, qui per primam alteramque decada ad ma- nus ei fuerant. quibus accedunt alii: Claudius, 'qui annales Acilia- nos ex Graeco in Latinum sermo- nem vertit,'i5l Clodius Licinus,i55 P.Kutiliusliufus.156 quos auctores inde a libro quadragesimo sexto adhibueritLivius ex rarissimis ve- stigiis per periochas sparsis non satis dignoscitur: accuratius in diffieilliinam hanc quaestionem in- quirere, quod sine magno apparatu magnisque ambagibus ficri nequit, ab eo quod cummaxime persequi- mur consilio longe abest. 157 per libros vero illos posteriores nobis servatos Livium iterum videmus ducibus quibusdam primariis elec- tis reliquorum narrationem nou tam ad corrigcudas illorum sen- tentias adhibentem quam ad exor- nandas atque ampliticandas, ple- rumque vero ita, ut fontium discre- pantiamenotetacpassimsecundum argumenta plerumque magis ex di- vinatione quadam quam ex indaga- tionepetita, sanotamen, utsigni- ficatum est, eodemque modesto iu- dicio diiudicet, quamvis hic illic artificiosiorem quoque rationem ab eo initam videmus, veluti lib. XXXVIII, 55, 8, ubi 'has ego' in- quit ' summas auri et argenti rela- tas apud Antiatem inveni. in L.Sci- pione malim equidem librarii men- dum quam mendacium scriptoris esse in summa auri atque argenti,' X, 9, 13etc.

Omnes hos, quos secutus est auctores et consilii amplitudine et sermonis elegantia superavit Li- vius longeque afuit ab incompta nuditute annalium, quibus nihil hirsutius essei58 certe et ipsius erat scntentia ; at deerat ci id, quod

Iordanum quaest. Cat. cap. duo Berol. 1S5G p. 13 sqq.

154 XXV, 39, 12. XXXV, 14, 5.

155 XXVIIII, 22, 10.

156 XXXVIIII, 52, 1.

157 cf. ann. 148 et Niebuhrii schol. hist. B. I, 49.

158 Ovid. trist. II. 259.

T. LIVII PATAVIXI PEOLUSIO.

XXIII

illis fere omnibus certam quandam notam impressit. nam historiam 'non uisi ab honestissimo quoque scribisolitam' vel pcstquamL.Ota- cilins Pilitus primus omnium liber- tinorum scribere historiam orsus est!59 liomae literis consignatam videmus ab iis potissimum, qui me- moriae rerum gestarum res a se ipsisdomi militiaevegestas adicere possent atque inserere. at Livins rhetoricam, sicut Otacilius iste, et philosophiam profitebatur, deerat ei accuratior rei publicae per pacis bellique artes gerendae notitia. ac- cedit ac fere inde sequitur, quod fontium suorum vestigiis insistens 'foris bella.domi seditiones'160 enar- rat hisque notabilia alia in fine sin- gulorumplerumque.quorumseriem sequitur in historia enarranda. an- norum adicit. ipsum vero rerum nesum interiorem ac magis recon- ditum nec indagat nec exponit: longe igitur abest a pragmatica illa historiae conseribendae ratio- ne. cui summum exemplum is ei praebere poterat. quem inde a ter- tia deeade post Fabium principem ei ducem fuisse vidimus, Polybius ; vel ignorat vel spernit id, quod ipsius Polybii. ut equidem arbi- tror. vestigia premens Sempronius Asellioi6i ab iis poposcerat, qui non aunalcs relinquere vellent,sed res gestas a Romanis perscribere conarentur: his non modo satis esse, 'quod factum esset. id pro- nuntiare, sed etiam, quo consilio quaque ratioue gesta essent. de- monstrare.' neque a philosophiae, quod amplexus erat, studio eo se deduci passns est,ut causascogno- scere rerum studeret, quinimmo raro ipsi factorum narrationi iudi- cium suum interponit haud solum in fide historicadiiudicanda sanum ac sobrium. at multo magis rheto- rem quam philosophum sapit ars Liviana.iG-

Xam si Yitruvius de architectura ! scribeusl63 non uti summum philc- sophum nec rhetoremdisertum nec grammaticum summis rationibus artis exercitatum , sed ut architec- tum hisliterisimbutum,haec nisum se esse scribere dicit, Livius anna- les evolvebat, res gestas populi Romani inde ab urbis primordiis usque ad suam aetatem perlustra- bat,temporumcomputationem per- sequebatur, rei publicae antiqui- tates resque bellicas perscrutaba- tur non. id quod supra data occa- sione iam significavimus, ut ipsa historiae scieutia, quo omnia haec pertinent. penitus imbueretur ip- samque hanc disciplinam studiis suis promoveret. sedut, quaepo- tius inter seribendum legisset quam ante scribendum collegissel et composuisset, nedum intentiore opera e tenebris partun eruisset operaque sua illustrasset, ea con- gereret ac pulchra quasi ornata- que veste induta iucundo decoro- que habitu populo Komano propo- neret iam inde sequitur-, fidem historicam non primariam eiusesse virtutem. 164 quam tamquam purus

159 Snet. de ill. rhet. 3.

160 VI, 1. 1.

161 ap. Gell. N. A. V. 1-. -.

jinis libri supra (ann.85) comrn.tre- centis quadraginta octo nihil fcre agit Tai-

nius nisi ut rhetoricam hanc oratoriamvc Li- vii indolem perraultis qaidem, sed saepius haud inelegantibas verbis demonstret cf. praesertim - . 56 etc. 186 sqq.

236 sqq. -.'45. 251 n. 1. 253 n. 1 etc.

16:3 Vitruv. de archiL I, 1, 18 (171.

164 cni non obstare videbimus. quodinuni- versum fides eins praedicatur a Crematio Cordo ap. T.ic. 1. ann. 108 1. cf. tamenQuint. ann. 104 1.: de fide Livii cf. I. H. Parreidt de suspecta Livii fide disp. praeside C. G. 1 ehero Lips. 1713. contra qnem scripscrunt et Eschenbachius Lips. 1773 et adulescentulus nobilia A. G. U. ab Hardenberg in di*s. futili de Livio eiosqne virtotibns Coburgi 177S. -1. postea hanc qnaestionem pertractarunt pri- mum I. H. L. Meierotto de testimoniornm T. Livii fide Berol. 1707 fol., qui anno inse- qnenti u<- Livii arte narrandi et artificio dis- seruit ibidem, tum C. Krusius de fide Livii recte aestimanda sect.LII.Lips. 1812.4. deni- qne Fr. Lachmannus commentationibna saepe singnlas operis partes examinave- runt et U. Beckerus Vorarbeilen :u eincr Gesch. iles zweiten pun. Krieges (in I>ahl- manni Forschungen etc. II, 2) Alt L. de Vincke der zweile pun. Krieg u. d. Kriegsplan <ler Carlkager Berol. l-u \ . .. E. E??erus 1. ann. 108 1. p. 98— 101; nniversivero ingenii artisque Livianae descriptionem sive pleniorem sive in brevius contractam proposuerunt Niebuhrius hist. R.

Wll

DE VITA

l I imnmtavit sive aliis fout • 1'roj.rio u-

i Bive in<<:- ■ num rertendmn I

i I.a.-hmain.

• ■

••• primari enn ii.i plenu oomina affi

. iain euin : i lam ctiinn: ; •juitur, nriun Kettanun

desumit rjnoqtH auetoi

adieat Livius.i-'-" i. unum Silenam eumqae Romanoram | btuni testem belb* Pani

il* iii alterai . I l mentum d i]

■ . ' -' tam ili tempora I. I patri annalea in osui

eade demom qaarta

•r. ehudem itionibaa pr

■

. quA L

1

DE VITA AC SCRIPTIS

putus historicus ante omnia con- aectatns sit. fontium primariorum in rebus plcrisque, ut supra adno- tatuni cst, iuter se fere consentien- tium hnaginem reddidisse conten- tus ea, quae minoris momenti ipsi videntur, baud magnopere eurati«5 indeque saepius auctorum discre- pantia non observata unam eau- demque rem, quam variis annis scriptores annalium assignaverant, vel bis enarrat vel ita, ut initium relationis cum continuatione eius- dem postnarratiouis aliquod inter- valluin prolata nou congruat; alias porro mentionem personae, facti, dicti alicuius tanquam noti inicit, quamvis antea iis de rebus sermo non fuerit, alias narrationem in- choatam ad finem non perducit, alias tempora confundit, alias prorsus omittit res a fontibus nar- ratas,i66 in Polybio denique ver- tendo vel inscitia vel neglegentia saepius eum errasse supra adnota- tum est. dissensiones, quae aciem non fugerant, enotat sua ipsius sententia satis raro interposita et quamquam 'frequentissime dubi- tat,'i67 alibi fontium rationibus liaud minus improbabilibusimponi sibi patitur. quodsi igitur caret se- veriore artis criticae exercendae methodo, quae apud veteres scrip-

I, 3—5 coll. II,G09sq., idem schol.hist. Roni. I, 45—57, Wachsmuthius dlteie Gesch. des r. SlaaU p. 32 — 43, Blumius Einleilnm) in llums ulte Gesch. p. 123 sqq. 146 sq., I. M. Soeltelius T. Livins in seiner Gesch. Monac. 1832. 4., H.Ulrici Charakleristik der anliken Hisloriographie p. 120 — 125, du Closset es- sai sur l'historiographie des Romains jusqu" au siecle d'Auguste Brux. 1849 p. 230-274, Qucckius 1. ann. 100 1., Schweglerus liist. R. I, 103-115. II, 1, 10—13, F. D. Gerlachius die Geschichtschreiber der Hotner stutt<.r. 1855 p. 133-143, C. G. Lewis I. ann. 75 1. I, 44—47. 247— 2C4 cf. p. 22.71. 245, Tainius libro ann. 85. 162 1., alii, qui tantum non om- nes etiam hanc de fide auctoris quaestionem nttigerunt.

165 cf. VIII, 18, 2 'Flaccum Potitnmqne varie in annalibus cognomen consulis inve- nio: ceterum in eo parvi refert.quid veri sit.' ef. V, 21, 9, eto. nec tamen in his sibi con- stat: nam alibi eadem fere sollicite quaerit, quae hic respuit cf. Lachmannum 1. e. II, 102. omnibns his cf. Wachsmuthium 1. c. p. 39 sqq., Lachmannum I, 85 sq. 96 Bqq. II. 61 sq. 75sqq., Schweglerum nist.R.1, 112sqq.

167 (Juint. I. O. U, 4, 19.

tores perraro invenitur, ct in ' vul- garia,' ut Gcllius ait, 'traditione' fere acquiescens 'illapro certo ha- benda' censet, 'in quibus non dis- sentiunt auctores,'i6Sfidissimos re- rum gestarum testes, monumenta ac documenta interrogare aeque supersedet atque accuratissimos antiquitatis indagatores, antiqua- rios et grammaticos, Yarronem prae ceteris, consultare. ingenuo tamen amore candidoque studio veri ita imbutus est, ut in univer- sumfides ei denegari nequcat, ac cum aliis scriptoribus se compa- rans iure suo profiteri potpst, se nihil haustum ex vano velle 4110 nimis inclinent fere scribentium animi.169 ex ipsa tamen illa ingenii eius indole sequitur, in singulis examiuandis summam cautionem adhibendam esse cum in iis operis partibus, quae simplicem rerum gestarum narrationem continent, tum in iis quae ad geographiam, ad alienorum populorum histo- riam, ad ipsius rei publicae Roma- nae instituta et antiquitates, ad re- rum denique civilium ac militarium scientiam spectant,i"o ut recte a Friderico Laehmannoi"! observa- tum sit, Dantii laudationemi"- 'Li- vio che non erra' non omnibus magni operis partibus comprobari. nam omnibus disciplinis cummaxi- me commemoratis peculiarem ope- ram non intendit rhetor et philoso- phus a republica gerenda aeque alienus atque a sedula curiositate eas terras, quarum historia cum rebus Romanis aliquo modo con- iuncta erat, studiis atque itineri- bus perlustrandi etpervcstigandi.

168 IIIl, 55, 8, quae verba ad singularem quandam rcm pertinentia ad universam Livii rationem illustrandam possunt adhiberi.

169 XXII. 7. A.

170 v. modo Xicbuhrium hist. Bom. II, 636 sq. coll. III, 1S7 sq. n. 293. et 233 n. 339 schol. I, 4S sq., Tainium 1. c. 68 sq |., Lach- mannuml, 105 sqq.II, 81.84 sqq. 101., Schweg- lerum 1. c. I, 106 sqq., Wachsmuthium 1. c. p. 33 sq.

171 1. c. II. K>1.

172 inferno XXVIlI.v.12, ubi cf. ann. Iiia- L'i'iiii in ed. Paris. 1813 et Philalethis. cf.Au- tonium Beccariensem 1. ann. 2*9 1.

T. LIVII PATAVIXI PKOLUSIO.

XXV

Xeque aliter in temporibus com-l putandis videtur esse versatus.i^[ meminerimus velim, quod ipsum scriptorem supra iam audivimus de fastis per primordia ccrte reruin Romanarum recte ordinandis de- sperantem. 'tanti' inquiti"! 'erro-| res inplicant temporum aliter apud [ alios ordinatis magistratibus, ut[ nec qui consules secundum quos-[ nam nec quid quoque anno gestum sit in tauta vetustitte non rerum modo, sed etiam auctorum dige- rere possis.' sed ne per ea quidem tempora, ubi hae difficultates ces- serunt, animo eum ad chronologi- eas rationes enucleandas satis at- tento fuisse, demonstrat et lib. XXVll, 35, 3, ubi aestate anni a. C. n. 207 Olympiae ludicra futura fuisse narrat, 01. ut videtur 143 a. C. n. 208 desiguaturus,i75 et exempla a Lachmanno 1. c. II, 95sqq. allata. nec accuratae antiquitatis ex ipsis monumentis primariis indagationi nec severiori artis criticae metho- do Livium operam navasse supra vidimus: quid igitur mirum, si is, qui vel in una eademque re enar- randa non semel alios aliis locis fontes sequitur, per longinquam annorum plus quam septingento- rum seriem tot vitiis atque aucto- rum inter se dissensionibus turba- tam nec certum quoddam systema, ut aiunt, chronologicum sit secu- tus? me quidem iudice nec Sigo- nius, quamvis summis laudibus a Niebuhrio176 elatus, verum vidit, qui constantem quandam aeram Livianam ad a. u. c. 749 relatam enodare conatus est, nec Glarea- nus, qui obsequentibus praeter

173 dc chronologia Liviaim praeter Gla- reani praesertim ac Sigonii scripta infra ann. 305 commemorata nominandi sunt Dodwel- lus 11. a Fabricio biW. Lat. I. 279 ed. Ern. 11.. C. E. v. Trewen-Schroder fast. Rom. Li- viani Gedan. 1675. 4, quos cquidem non vidi, Xiebuhrius h. Rom. 11, G'25 sqq. , Idelerus llandb. d. Chronul. II, 109 sqq. F. Lachman- nus 1. 1. I, 20. II, 94 sqq., Fasti cons. Capit. rcc. Laurent p. 63 sqq., Peterus act. ant. Darmst. 1839, C25— C37.

174 II. 21, 4.

175 v. Idelerum 1. 1. 11,170 qucmquc 1. Pe- tavium coll. Lachmanuo II, 95 ibique ann. 2.

176 hist. R. II, C2G.

alias olim Dodwello, nuper Pctero aerae Catonianae asseclam Livi- utnreddidit. mihi certe, ut de iis tantuin annis loquar, qui uni Livio (praeterque annum 247 Cap. asse- clae fere eius Cassiodoro) desunt nec annus aerae Cap. 248 librario- rum incuria omissus videtur nec anni 247. 263. 264. 377. 444. 452 deficientes probare, Livium certas quasdam rationes chronologicas persecutum esse. cum enimRomae secundum eum annos ducentos quadraginta quattuor regnatum esse (I, 60), consularis igitur im- perii initium, secundum fastos Ca- pitolinos a. 244 assignandum, in a. u. 245 incidisse statuendum sit, de- cemviros a. u. 302 institutos esse dicit (III, 33), quo etiam secundum illos pertinent, quamvis interim consulatus a. 247. 263. 264 Cap. omiserit, primosvero tribunosmi- litari potestate (IIII, 10) a. 310 tri- buit = a. Cap. 309; tum annus Ro- mae perGallos captaeLivianus365 (V, 54 cf. VII, 1 et 18) est Capitoli- nus363, quocum congrueret, quod coss. a. Liviani 400 (VII, 18; sunt Capitolini a. 398, nisiLivio dees- sent tribuni a. Cap. 377 a Diodoro XV, 71 177 nominati; tum binos an- nos Cap. 443 ac 444 et 451 ac 452 in singulos conflatos apud Livium vi- demus. quod per alteram decadem annos Cap. 484. 488 omiserit Livius equidem eo, quod a Cassiodoro omissi sunt, contendere non aude- am: neglexit enim Cassiodorus et annum 556 hodieque apud ipsum Liviuin superstitem, conflavit an- nos 687 et 688; tres vcro quartae decadis loci annorum numeros prae se ferentes ita corrupti sunt, ttt certi quid de iis pronuntiare non liceat: annus enim, qui libris (XXXI, 1) est 478 (1.488?), estCap. 488, qui illis vel 541 (sicBamb.) vel 540 (XXXI, 5) Cap. 553, qui 508 (1. 558?) illis (XXXIIII, 51 559; decadis vero quintaenumeri aliquot ex lib.XXXXVH et XXXXVIHI

177 cf. chronographum a. 354 (anon. Xori- sianum) ap. Mommsenium comm. soc. lit. Sax. cl. ph. hist. I, 613.

XXVI

DE VITA AC BCRIPTia

perioehis restitui possunt: a.598 ad a. Cap. GOO referendus et anni lu- dorum Terentinorum 502 et G02 ad a. Cap. 604 et 504 in his anuis de- finiendis Livius fortasse Valerium Antiatem secutus est coll. Censo- rino de d. nat. c. 17 p. 47, 7 Iahn ac mihi corte nec unum eundemque in chronologicis rationibus ordinan- dis foutem stricte secutus esse nec ubivis accuratam computationem institnisse videtur: eos certe qui accuratas rationes ratiocinationes- que chronologicas ei voluerunt tri- buere, varias artes ad systema qualequale procudendum adhibere opus fnit, qnare equidem cum Ide- lero, Lachmanno, Laurentio va- rios hos annorum numeros per Li- vii libros dispersos ad unius aerae normam constanter servatam ap- tari posse nego.

Uinnibus tamen fere his sive vi- tiis sive defectibus pro candore suo ac modestia conscius sibi fuis- se videtur Livius: nou enim nisi raro sibique ipse diffidens senten- tiam suam de rebus dubiisproferre audet; sic ubi quaeritur quibus vir- tutibus inducti patres P. Scipio- nem in tota civitate virum bono- rum optimum esse iudicarint. 'sicut proditum' inquit 'aproximis memoriae temporum illorum scrip- toribus libens posteris traderem, ita mcas opiniones coniectaudo rem vetnstate obrutam non inter- ponam'178 ac simili locoi~9 'cuius' ait ■ tandem ego rei praeter opinio- nem, quae sua cnique coniectanti esse potest, auctorsimV 'idquod constat. nudum' ei ' videtur propo- nendum.'l80

Sic etiam abstimiit fere a di- gressionibus, quae ad eas plerum- que res eum deduxissent, quibus non satis imbutuineum fuisse cum- maxime vidimus. quaestionem pro- positurus, quinam eventus Romanis rebus, ?i cumAlezandro foret bel- latum, futurus fuisset, veniam fere petiit a lcctoribus, nihil minus

17* XXVIIII, 14, 9.

179 VI. 12, 3.

180 111, 47, 5,

Iquaesitum a principio operis sui videri posse dicens, quam utplus iusto a rerum ordine declinaret va- rietatibusque distinguendo opere et legentibus velut deverticula amoena et requiem auimo suo quaereret.isi 'non ultra' igitur sta- tuerat 'attingere externa nisi qna Romanis cuhaererent rebus,'lB~ iisdem, ni fallor, rationibus motus, quibus tamenid accedebat, quod Knmanis externa comparanti ope- rae pretium ei non videbatur ea perscribere.18^

Ipsa tamen amoena illa quasi deverticula legentibns paravit ora- tioncs continuo rcrum gestarum ordini interserens, quibus eatenus requiem animo suo quaesivisse vi- detur, ut fontibus interdum post- habitis genio in iis componendis indulgeret, quamvis hic quoque eatenusaddictus annalium scripto- ribus, ut locis ab illis indicatis eas insereret orationumque argumen- ta et ipsa ex uno alterove eorum, quicummaxime ad manusei essent, desumeret. singula tamen sive ex aliis fontibus sive ex ingenio ad- deret. demeret. imiuutarct.i^' ipsis vero his orationibus componendis atque exornandis Livii indoles at- que ars erant aptissimae, id quod ipsos veteres recte agnovisse Quintiliani candidissimi ac peri- tissimi censoris iudicium probat. qui 1. anu. 103 allato in contiouibus Livium supra quam enarrari pos- sit eloquentem vocat, ita quae di- eantur omnia cum rebus tum per- sonis accommodata esse. rhetbri- ca vero Livii studia vcl eo appa- rent, quod ceterum ipsis rerum do-

181 VIIII. 17. 1.

182 XXXVIIIl. 4S. 6.

se spernere his , vorMs profitetur XXXV. 40, 1: 'ceternm' Masinissa 'cum ionge maximus omninm ae- tatis suae regnm.. fuorit plnrimnmqne reni Romanam iuvirit. operae pretinm videtnr' anctori XXVIIII, 29, :> 'exccdere panlnlnm ad narrandnm. qnam varia fortuna asns sit iu amittendo rccnperandoque paterno tegno.'

l-t cf. Lachmannnm 1. c I, 82 II, 114 sqq., qui saepios in orationibns alios anctores secntnm aliter r<\s exponcrc Livium quam in ipsa historia docct I, 121, Tainium 1. C, p. 126 sqq. 275 sqq.

T. LIVU PATAVIXT PROLUSIO.

XXVII

cumentis praeter annales conqui- rendis parum intentus, Catonis ta- men nonnullis certe orationibus usus est praeter eas, quae origini- bus inclusae erant,i85 et quod ac- curate cum de aliis, quae extabant, tum de P. Scipionis et Ti.Gracchi, quae ferebantur, orationibus re- fert;i8fi ipsius tamen Scipionis ver- ba ad populum adversus tribunos plebis (vel adversus M. Naevium tr. pl.) facta, quae tradit Livius,is7 collata iis , quae inde profert Gel- lius,i^ doceiit, Livium, ut Henrici Meyeri verbis utar,iS9 antiquita- tem et robiginem commutasse splendore atque ubertate orationis suae; genio vero in componendis orationibus eum indulsisse iam inde conicias, quod per orationes praesertim lectionis atque imita- tionis Graecorum scriptorum vesti- gia apparent:i90 cum poetarum Homeri, Hesiodi, Aristophanis, tumDemosthenis etThucydidis.isi quod vero oratorum primariorum Demosthenis ac Ciceronis lectio- nem modo ante omnia commcnda- vit, id indicare videtur, et ipsum summa haec exempla non per sin- gulos locos, sed per totam hanc operis sui partem imprimis secta-

185 cf. p. XXII. cum ann. 153: unam de lege Oppia orationem (XXXIIII, 2sqq.), quae, si omnino cxtabat (cf. tamen 11. ab Henr. Meyero hue relatos orr. K. fr. p. 23 etl. alt. et Hcnr. Iordanum Iahnii ann. LXXIII, 390, ne Meyeri ed. priorem p. 91 et Lachniannum

1. c. II, 1S n. 2 afferam), ei certe ignota fuit, Livius vel ipse confinxit vel ad historiei ali- cuius exemplum cxprcssit. v. Iordauum 1. ann. 153 1.

186 XXXVIII, 56.

187 ibiil. 51.

188 N. A. IUI, 18, 3.

1S9 or. Rom. fr. p. 9 ed. alt. cf. etiam Ae- milii Pauli or. de rebus a se gestis ap. pop. Val. Max. V, 10, 2 cum Liv.XXXXV, 41 coll. Meyero 1.1. p. 157; plerumque tnmen , ubi or. ab ipso auctore conseripta extabat, Li- vius eam practermisit, quod recte animad- vertit Lachmannus 1. c. II, 114.

190 documenta horum studiorum ab aliis, Victorio , Sigonio , I. F. Gronovio pati facta collegit ct auxit Dobraeus advers. 11, 379 sqq. passimque ibid. ; de Hesiodo cf. Sigonii ann. ad lib. XXII, 29, 8 et bibl. crit. Amstclod. II,

2, 49, quam 1. Lachmannus I, 119.

191 Liv. VII, 30 coll. Thuc. I, 32 sqq. Liv. XXXXV, 23, 15 coll. Thuc. I, 70, 3 ibique Duk. ct Uuds. (III, 1, 381 cd. Popp.)

tum esse. id certe non negandum est, orationes laetissimam ac flori- dissimam operis Liviani partem ef- ficere, cum ob limatam elegantiam sermonis, qui eam quam supra pro- posuimus indolem dictionis Livia- nae apertissime refert ac lucidis- sime, iam eo certissimum praebens argumentum , Livium non ipsa nec orationum nec annalium verba re- ferre, tum ob vividam atque accu- ratam, ubivis quidem conspicuam, sed in orationibus maxime eminen- tern morum descriptionem , qua ' candidissimi omnium magnorum ingeniorum aestimatoris' laudem a M. Seneca ei tributam 192 non minus videtur meruisse quam illis quasi funebribus laudationibus, quasLi- vium,quotiens magni alicuius mor- tem narrasset, ante se omnibus praesertim et Thucydide et Sal- lustio benignius maguis viris prae- stitisse, iure suo adnotavit idem Seneca.193 at orationes Thucydi- dis, Sallustii, aliorum historiis in- sertae multo benignius lucem ipsis rebus gestis afferunt quam Livia- nae. etiamsi enim id urgere nolu- mus, ex iis, quae antea disputata sunt, effici, fidem earum aliquanto minorem esse quam reliquarum operis partium,l9i orationes inpri- mis demonstrant, Livium psycho- logicae eique et humanissnnae et lenissimae hominum contempla- tioni et descriptioni aeque inten- tum fuisse atque eleganti flori- daeque rerum enarrationi: atque utrumque hunc scopum tam feli- citer assecutus est, utibi cardo, ut ita dicam, vertatur eius praestan- tiae, eaedem vero orationes maxi- me probant a republica eum fuisse alienum: nam historiarum scripto- res quo magis ipsi in republicaver- sati sunt atque exercitati, eo cre- brius fere libentiusque orationibus utuntur ad nexum internum ner- vosque quasi subtiliores rerum gestarum lectoribus explicandos ac demonstrandos eoque ipso fere

192 v. 1. ann. 102 I.

193 ibid.

194 cf. Lachmannum I. c. I, 115. II, 125.

XXVIII

DE VITA AC BCRIPTIS

nititur ratio historiae conscriben- dae, quae vocatur pragmatica — Livius orationibus suis et eos sub- tilissime dcpingit, quos loquentes inducit, et rerum statum in univcr- sum collustrat, ut sua ipsius sen- tiendi ratio quasi perluceat,i95 in arcana vero illa et adyta reipubli- cae, quae et ipsi praeclusa erant, lectorem introducere nequit.

Per sc patet, his quae modo di- ximus, non negari, certam quan- dam reipublicae gerendae sectam normamque ab eo probatam esse.iw his vero Livii ipsius rationibus adumbrandis pauca quaedam vi- dentur esse praemonenda. post- quam Augustus ' cuncta discordiis civilibus fessa nomine principis sub imperium accepit' res Roma-! nae eo quidem paulatim immuta- tae sunt, ut ipsorum civiuin in re publica administranda partes im-[ minuercntur, princeps vero ille prudens ac sollers imperii cruen- tati ac lacerati splendorem occae- catum ita restituit, ut non sine veri specie viri doctissimiio" ad eum re- ferenda esse censuerint concla- mata illa verba Curtiana19* 'pro- inde iure meritoque populus l?o- manus salutem se principi suo de- bere profitetur, qui noctis quam paene supremam habuimus, novum sidus illuxit. huius hercule, non' solis ortus, lucem caliganti reddi- dit muudo, cum sine suo capite dis- cordia membra trepidarent. quot ille tum extinxit faces , quot condi- dit gladios . quantam tempestatem subita serenitate discussit! non ergo revirescit solum, sed etiam floret imperium.' quac, utcumque rcs illa se habet, optime describunt temporum illorum condicionem,

195 cf. Weissenbornium 1. c. p. 41.

196 cf. quos l.Fabricius bibl. Lat.I,293sq. Krn. , quibus addenda I). (J. Hegewiscbii iiiss. uber </. polit. Charakter d. Livius iu eiusd. nov. collcct. opusc. hist. I. 166 sqq. ct F. X. Friihii comm. progr. gynin. Con- stantiensis a. 1^">1 inserta, die polit. Ansichl desriim. Hrsrhithl srhnibers I ■ Livius.

197 velnti Hirtins, C. T. Znmptins, alii, qnos affertMuetzellius ed. suae Curtii maioris p. XLVHJ sq.

1.8 X, 9,3sqq. (28).

quae 'post tot discrimina rerum' tam laeta fuit atque exoptata, ut quamvis libertate imminutaRomae ex tam exiguis primordiis ad hoc potentiae fastigium evectae, con- cordiae ac paci tam subito taudem aliquando redditae aspectus opti- mum qucmque et ingeniosissimum sincero illo et genuino patriae amore imbueret atque impleret, quo et illius aevi poetas excellere videmus et Livium.199 hunc in ipso librorum limine magnitudine ope- ris suscepti impletum principis terrarum populi, cuius rerum ge- starum memoriae pro virili parte et ipsum consuluisse iuvaturum sit, nomine exornantem Komanos videmus^oo ac paulo post-Oi pro- fitcntem, si cui populo licere opor- teat cousecrare origines suas et ad deos referre auctores, eam belli gloriam esse populo Komano, ut cum suum conditorisque sui paren- tem Martem potissimuin ferat, tam et hoc gentes humanae patiantur aequo animo quam imperium pa- tiantur. . post quae paucis intenec- tis sic pergit:202 ceterum aut me amor negotii suscepti fallit aut nulla umquam res publica nec ma- ior ncc sanctior nec bonis exemplis ditior fuit nec in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque im- migraverint necubi tantus ac tain diu paupertati ac parsimoniae ho- nosfucrit: adeo quanto rerum mi- nus, tanto minus cupiditatis erat. nuper divitiae avaritiam et abun- dantes voluptates desiderium per luxum atque libidinein percumli per- dendique omnia invexere.' et hunc patriae amorem,quem ipsa primor-

199 facere non potni, qnin fere n

quac inprcninsc ,-t amaliilitur , nt assolct, hac, de re nuper disputavit K. Lehrsius pop. Auf- satze aus dem Alterthntn p. 178 a i.

200 pracf. §. 3. eqnidem hic et in proxime seqnentibns consulto praefationispotissimnm testimonio usns sum , qnac nec pessimis to- Uns operis partibns eum Niebnhrio | si hol e. I, 48) adnnmeranda est nec consilio mani- fcsto destituta. qnac sententia estSchwegleri hist. Rom. I, 106, v. modo Lcwis 1. c. 1, '.'19 ann. 13.

201 ibid. §. 7. 'JU.' ibid. §. 11 sq.

T. LIVII PATAVIXI PROLUSIO.

XXVIIIf

dia spirant ubivis et tacite totius operis habitu ac fine et exrressis verbis, ubicumque se offerebat oc- casio, probavit, sicuti etiam Pata- vii, urbis patriae,vel in ipso operis limine mentionem non sine studio quodam videtur iniecisse.203 ac ne- gari nequit, ipso hocRomani nomi- nis amore abreptumLivium passim paulo cupidius partes Komanas se- qui: in universum tamen nec ad- versus hostes iniustus est, et Ro- manorum iniurias adversus eos commissas alibi quidem vel retieet vel imminuere studet, alibi vero in- genue sane fatetur.204 ita nec re- liqua Romanorum vitia ignorat, praesertim ea, quae 'labente' de- mum 'paulatim disciplina' sesein- sinuarunt: 'adilla' inquit205 'mihi pro se quisque intendat auimum, quae vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium sit; labente deinde pau- latim disciplina velut desidentis primo mores sequatur animo, de- inde ut magis magisque lapsi sint, tum ire coeperint praecipites, do- nec ad haec tempora, quibus nec vitia nec remedia pati possumus, perventum est.' vetustas res scri- benti ipse animus ei fiebat anti- quus:206 a conspectu malorum, quae sua tot per annos vidit aetas tantisper eerte, ut supra comme- moravimus, dum prisca tota illa mente repetit, se aversurus est:207 'hanc' inquit 'modestiam aequita- temque et altitudinem animi ubi nunc in uno inveneris, quae tum populi universi fuit';20Sveterissim- plicitatis, parsimoniae,roboris. pru- dentiae civilis sincerus admirator suae aetatis luxuriam, divitias, de-

203 I. 1 cf. etiam X, 2 eodemque aliquate- nus pertinet auguris illius Patavini mentio, p. VIII. cf. adn. 38 comrnemorata. de patriae hoc amore Liviano cf. inprimis Lachmannum 1. e. I, 88 sqq. II, 67 sq. coll. I, 76.

204 vide exempla a Soeltelio 1. c. p. 6 sqq. allata.

205 praef. S. fl.

206 XXXXIII, 13, 2.

207 praef. §. 5. 20S IIII. 6, 12.

bilitatem eonqueritur,209 belli et- iamtunc alterius Punici aetatem enarrans alta voce clamat;2io 'elu- dant nunc antiqua mirantis: non equidem, si qua sit sapientium ci- vitas. quam docti fingunt magis quam norunt, autprincipes gravio- res temperantioresque a cupidine imperii aut multitudinem melius moratam eenseam fieri posse.' quae non impediunt, quominus cum data occasione principum, praesertim patriciorum cum plebe pugnantium, superbiam atque ar- rogantiam vituperet tum saepius atque acerbius multitudinis levita- tem atque inconstantiam castiget: ipsa vero illa vituperatio docet, Livium hic quoque veritatis ac fi- dei studiosum fuisse, quamvis ne- garinequeat, eum in universum a partibus olim patriciorum, dcinde optimatium stare eorumque rebus favere. id ipsum etiam eo elueet, quod 'Gnaeum Pompeium tantis laudibus tulit,utPompeianum eum Augustus appellaret,'2ii sicuti p. VIIII memoratum est: idem tamen documento est, Livium quamvis Augusti amicum 212 longe afuisse a praepropera illorumfestinatione, quibus prae lucidis sideris Iulii splendide orientis radiis liberae reipublicae memoria tenebris ob- ducta videretur quique, 'postquam bellatum apud Actium atque om- nem potentiam ad unum conferri pacis interfuit,' 'ruere in servi- tium.' desunt quidem nobis eae operis Livianae partes, quibus suae aetatis ac proxime praece- dentis res enarratae erant: at quae de M. Catone Uticensi,2i3 quae de

209 veluti praeter 11. praef. cummaxime 11. VII, 25, 9 deque rebus scenicis ibid. 2, 13.

210 XXVI. 22, 14.

211 Tac. ab cxe. d. Aug. IIII, 34.

212 ibid. cf. p. VIII.

213 ap. ITieron. prol. lib. II. in Hoseam. Liv. fr. p. tH'6 Orb., fr. 45 p. XII sq. Wssb.: 'cuius (Catonis) gloriae neque profuit quis- quam laudando nec vituperando quisquam nocuit, eum utrumque summis praediti fe- cerint ingeniis. significat autem M. Cice- ronem et C. Cacsarem, quorum alter ian- dcs, alter vituperationes supra dicti seripsit viri.'

I>E VITA AC SCRIPTIS

ipso C. Iulio Caosaresu dixit, de- monstrant. satis libera lingua cuui locutum esse; nec ei, qui 'num- qnam nisi honorificentissime Pom- peium appellat,'2i5 vitio vertemus. si debitis laudibusetiamAugustum principem atque amicura prosequi- tur, a quo 'post bellum Actiacum' pax 'terra marique parta' erat,2i6 'templorum omnium conditorem aut restitutorem.'2i7

Hae vero laudes certe sincerae orant: namLivius. yir a partibus reipublicae alienus, litens atqne otio deditus, discordiarum civi- lium finem haud minus exoptasse censendus est quam templis con- ditis et restitutis laetatus esse tan- quam luculento atque efficaci pie- tatis erga deos redeuntis docu- mento. erat cnim vir priscao , ut verbo Apuleiano uti liceat, 'reli- giositatis,''-is simplici qnadam ac nativa pietate praeditus, ut eadem aetate. qua plerique sarie parci deorum cultores essent et infre- quentes, maiorum erga deos reve- rentiam piis laudibus extolleret,2i9 vel prodigiorum sedulus enarratcr, quamvis a prava religione ac su- perstitione fere alienns.220

Hoc vero 'praecipue in cogni- tione rerum salubre ac frugiferum' ei esse videtur, 'omnis te exempli documeuta in inlustri posita mo- nuinento intueri: inde' inquit22i •tibi quod imitere capias. inde foe- dum iuceptu, foedum exitu quod vites.' quamvis igitur raro data

21 ( Sen. nat. quaest. V, 18, 4, Liv. fr. p. S07 Drb. fr. 48 p. XIII. Wssb.: 'quod de Cae- sare raaiore vnljro dictitatum est et a Livio positum, in ineerto esse, utrum illum majris nasci reipublicae profncrit an non nasci, dioi etiam de ventis potest/

215 sunt verba Ciceronis ad fam. VI, 6, 10

- re loquentis.

216 I, 19, 3.

217 IIII. 20, 7.

21S cf. ^ueckium Beitrdge tur Charakteri- Stik des Lioitu (I). Sondershus. 1847. de su- perstitione Livii saepe olim in ntramque partem disputatum est v. qnos 1. Baehrius hist. lit. Lat. §. 220 n. 26, n, 100 ed. tert.

219 cf. imprimis 11. a Soeltelio 1. c. p. 14 allatos.

220 v. modo I, 31, 6 XXVII, 23, 2 cf. XXIIII, 10. 6.

r. §. io.

opera continuae rerum gestarum seriei aut hulieia sua de hominum rerumque pretio aut praecepta communesque. qui vocantur, locos immisceat. tamen cum ipsius nar- rationis colore habituque tum ora- tionibus insertis ita sententiam Buam patefacit. ut facili negotio dignoscatur. quae pulcra bonaquo, quae prava ae foeda ipsi visa sint, quae aeqnalibus imitanda, quae speruenda esse censeat.

Quae omnia longius enarrarein. nisi cum fines huius prolnsionis coartandi esse viderentur ipsa omendationis fundamenta. quibus et haec editio et crisis Liviaua uni- versa nititur, pro operis propositi ratione paulo diligentius ezplica- turo, tum unaquaeque fere operis Liviaui pagina documonta eorum praeberet. quodsi vero quae huc- usque disputata suut uno quasi obtutu oculis subicimus, non dnbi- tabimus affirmare. Livium annales priscos, inde a Q.FabioPictore us- que ad aetatem Sullanam sese in- vicem fero oxcipiontes, non tantum •dias in luminis oras' reduxisse, sed ethico, ut ita dicam,fundamen- to substructo ieiunas illas atqne incomptas rerum a Romanis gesta- rum euumerationes potius quam enarrationes omnibus artis scri- bendi ac sermouis interim adaucti purgatique instrumentis dextre gnaveque adhibitis ' laetas' atque •amabiles'222 reddidisse. nec de- fuitpiae strenuacque operae even- tus. nam etiamsi maxima operis immensi pars periit. hodieque duo- bus fere annorum milibus praeter- lapsis Livius, quatenus disiecta eius membra servata sunt,non tan- tum. id quod Quintilianum?-^ ae- qualibus suis commendasse vidi- musjtamquameandidissimusetma- xime expositus a pueris legitur, sed omnibns rernm Komanarum sive studiosis sive peritis deliciarum ac studiorum fontem praebet peren- ncm atque inexhaustum.

222 Lucr. I. 32 - i.

223 1. ann. 105 1.

T. LIVII PATAVINI TROLUSIO.

Totum voro opus quominus in- tegrum ad saecula posteriora pro-

pagaretur nec Caligulae nec Do- mitiani odium impedivit, quorum ille et de Homeri carminibus abo- lendis cogitavit: 'et Vergilii ac TitiLivii scripta et imagines pau- lumafuit, quin ex omnibus biblio- thecis amoveret, quorum alterum ut nullius ingcnii minimaeque doc- trinae, alterum ut verbosum in historia neglcgentemque carpe- bat,'224 hicMetium Pomposianum cumaliasobcausas tumidcointere- mit, 'quod contiones rcgum ac du- cum ex Tito Livio circumferret.'225 nam, ne periochas afferam, quarum ncc auctor nec aetas potest con- stitui,226 Avienus tcste Servio ad Verg. Aen. X, 388 coll. 272 totum Vergilium etLiviumiambisscripsit hodieque omnium fere totius ope- ris partium vestigia apud scripto- res tertii, quarti, quinti, sexti p. C. n. saeculi mvenimus. ubiubi vcro accuratior loci alicuius affertur no- titia libri numorus additur ab ipso Livio, ut supra vidimus, constitu- tus, decadum autem mentio non ante Gelasii a. 492 — 49G pontificis max. adversus Andromachum epi- stulam adicitur,227 qui 'Lupercalia autem' ait 'propter quod instituta sunt quantum ad ipsius supersti- tionis commenta respectant, Li- vius secunda decade loquitur.' at primores certe decem libros cen- tum fere ante Gelasium annis in unurn corpus coniunctos fuisse do- cct recensio Victoriana cummaxi- me accuratius pertractanda, ad Livium tamen ipsum hanc operis distinguendi rationem cum Nie-

224 Suct. Cal. 34.

225 Suet.Dom.lO.Xiphilin. exCnss.Dione LXVII, 12.

226 v. O. Iahnii praef. ed, periocharum p. VIIIl.

227 ap.Baronium annal.eccl.a.CCCCXCVL num. XXXV. (indeque ap. Drakenliorchium XV, 1, G12. apud Weissenbornium fr. 03 p. XV.), apudMansium coneil. exc. VIII, 95 sqq.; Iaffeus regest. pont. Rom. hanc ep. comme- morat ad a. 492— 49fi p. 60 n.463. ignavia le- gentium opus Livianum in decadas distribu- tuin esse censuit Fr. Petrarca in ep. ad Boc- cai iinii.

buhrio22Sreferendi argumcnta ido- nea non cognovi nec magis Ler- schii,229 qui vel quinos vel denos li- bros, prout argumenti rationes poscerent, coniunctim a Livio edi- tos esse censebat, arridet sentcn- tia per libros servatos satis spe- ciose ab auctore defensa: nam, ut omittam, hanc quinorum denorum- ve librorum edendorum vicissitu- dincm arbitrariam atque incompo- sitam parum probabilem vidcri, ipsa haec ratio posterioribus li- bris, ut mihi quidem videtur, haud ubique potest aptari. grammaticos vero iam primo p. C. n. saeculo Li- vio manus admovisse Quintilianus tcstatur, quisso 'T. Livius' ait 'he- xametri exordio coepit "facturusnc operae pretium sim." nam ita edi- dit estque melius quam quomodo emendatur,' cademque aetate stu- dia Liviana viguisse, nc Mctium Pomposianum iterum afferam, Pli- nius minor docet narrans,23i se duodevicesimum annum agcntem Titi Livii librum immincntc illa ignium Vesuvianorum eruptiono, quae avunculo mortem tulit, quasi per otium legisse atque etiam, ut coepisset, cxccrpsissc, etMartia- lis, qui232

'pellibus exiguis' inquit 'artatur Livius ingens,

quem mea non totumbibliotheca Capit.'233

studia vero ulteriora in ipsa emen- datione posita per primam decada accuratius dignoscere licet. haec ad priorum grammaticorum emen- dationes sese applicuisse, i{>sa vor- ba modo allata docent in optimis huius reccnsionis libris sicscripta: 'facturusne sim operae pretium.' ipsius vero huius recensionis ve-

228 schol. comm. I, 4G sq.

229 iiim. Diorlhusen p. 2G sq. = .1/««. des rluin. ivexlph.Srliulm<i n neri-crcuit.111, 252 sq.

230 I. O. VllII, 4, 74.

231 cpp. VI, 20, 5.

232 epigr.XIIH, 190.

233 luniiiniMaxiinuin, Statiiaequalem, ipsa et Sallustii et Livii opera in breve coegissc ex verbis Statianis silv. IIII, 7, 53 sqq. viros doctos dictionis pocticae nimis incuriosos collegisse arbitror.

DE VITA AC SCRIPTI?

stigia ex librorum manuscriptorum Bubscriptionibua post alios23^ il- lustrarunt L.Lersehius,235 G.B. de Rossi,236 0. Iahnius,237 qm cx co dicum lectionibus saepe sivc nmti lis sive corruptis gcnuinam hanc subscriptionum formam elicuit: Nicomachus Flavianus v. c. III. praefect. urbis emendavi apud Ilennam. NicomachusDexter v. c. emenda- vi ad cxemplum parentis mci Clementiani. Victorianus v. c. cmendabam domnis Symmachis, quarum tameu subscriptionum sola tcrtia omnibus primae decadis li- bris subscripta invenitur, cum pri- ma ad calcem librorum VI. VII. VIII, cum altera pone lib. III. JIII. V coniuncta, ut uterque Nicoma- chus ternos tantum libros, Victo- rianus universam decadem emen- davisse videatur. ipsum vero Q. Aurelium Symmachum his studiis intentum fuisse ex epistula qua- dam eius ad Valerianuin scripta238 elucet, ubi 'munus' ait 'totiusLi- viani oj)eris, quod spopondi, etiam- nunc diligentia emendationis mo- ratur.' nec proxima aetate Livii lectionem neglectam esse supra significavimus. quae tamen aetas arctioribus finibus defiuienda esse videatur. nam a Prisciano usque ad Ioannem Sarisberiensem et ip- sum libros modo hodieque serva- tos excitantem nusquam locos Li- vianos cx ipso fonte haustos legi auctor cst Niebuhrius.239 in cuius auctoritatemihi inscriptoribus me- dii aevi haud ita versato acquies- cendum fere est. quae enim Ior- nandes240 de BritanniaLivio refert auctore, ea vereor ne referenda

234 v. Ialininm I. ann. 2:17 laudando p. 335.

235 1. ann. 229 1. p. 27 (253 1 sqq.

236 in comm. de inscr. Iionoraria Nicn- machi Flaviani ann. inst. arch. Rom. XXI, 283—361. ubi cf. inprimis p. 320 sqq.

237 luint. boc. lit. Sax. cl. phil. hist. a. 1851 p. ::;:. Bqq.

238 Symm. cpp. VIIII, 13.

239 schol. comm. I, (17.

240 dc origino actuque Getarum c. 2.

sint ad Taciti Agricolae cap. 10,241 ubi Livius et ipse laudatur. a l'ri- sciano tamcn paulo ultra progredi- endutnessearbitror et exloco quo- damlonae, abbatisBobiensis saec. VII, qui in vita S. Columbani242 ' ut Livius inquit' ait 'nihil tam sanctum rcligione tamque custo- diaclausum, quo penetrare libido nequeat,' nisi ipsa haecverbaali- unde translata esse demonstrabi- tur, etex scholiisLucani cod.Voss. VII, 471, Voss. Berol.C. X,471, eo- rundem et Guelferbytani X. .V_'l, quae probare videntur bclli civilis libros, certe lib.CXI.ctCXII, Vac- cae ad manus fuisse, quem ad saecu- lum sextum oliin a se relatum post- ea vel quarto vel etiam tertio sae- eulo assignavit C. F. Weberus;348 at Vaccam Isidori originum libros expilasse equidcm pro explorato habeo.244 historiae vcro miscellae locus,245 ubiClaudius, Valerius An- tias, Polybius dcince]>s afferuntur, cum aliis ciusdem historiae ad Li- viumquidemestrelatus aBayero246 quique eum sequitur Lachmanno 247 et revera c Livio haustus est:248 at inipsam historiam miscellam locus illc illatus est ex Orosio V, 3 eo- demque reliqui loci aBaycro signi- ficati referendi sunt.

Sacculi vero septimi initio vel praeccdentis exitu Gregorius pri- mus pont. max. a. 590 — tJOI incen- dio dedisse fertur bibliothecam

241 sic ctiam II. de Pybel de fontibos li'>ri Iordanis diss. p. 13; aliis ex ipso Livio lor- nandes videtnr hausisse veluti YVexio prolegg. in Tac. Apric. p. 28.

242 Bedae opp. III, 201 ed. Colon.

243 v. ed. Luc. cum not. sel. Grotii !II. 1831 p. lVsqq, Allg. SchnlieUuntj 1831 II, 809—814 ind. lect. Marb. acst. 1S5G p. 15.

244 eandem sentcntiam, alibi fortassc a mo probandam, Isidorum a scholiasta Lueani ex- cerptnm esse, non ex scholiis hausissc et Oudendorpius protulit (ad Phars. I. l el pas- sim) ct F. U. Otto in act. ant. Darmst. 1850, 309, qui tamen Vaceam saeculo sexto as- signat ibid. p. 310. locis supra commemora- tis, qui ex Livio hausti sunt, alios conioctora addit ibid. p. 318 sqq.

246 Mnratori scr. rer. ltal. I. p. 25.

246 fasti Achaici illustrati: comm. acad. Petrop. V, 447.

247 1. c. II, 10 n. 1.

248 cf.de Moerncr de Orosii vita etc.n.128.

T. LIVII PATAVIXI PROLUSIO.

quandamRomanamgentilem,quam omnes scriptores , qui hoc incendi- um attigerunt,249 Palatinam fuisse arbitrati suntloaunis Sarisberien- s:s vcrbis nisi , qui250 'uttraditur' ait 'a maioribus, incendio dedit' Gregorius

'Scripta Palatinus quaecumque tenebat Apolio. in quibus erant praecipua, quae coelestium mentem et superiorum oracula videbantur hominibus re- velare.' me vero iudice h. 1. Saris- beriensis in universum tantum si- gniticasse videtur bibliothecam quandam auctorum paganorum a Gregorio esse incensam, versu sci- licetHoratiano 25i leviter immutato ad ipsas iiteras gentiles designan- das usus. quodsi vero revera bibli- othecam Palatinam designaturus erat Sarisberiensis, sibi ipsi, id quod recte animadvertit Tira- boschius,252 contradixit; nam alio quodam loco253 narrat, flagitia re- gis, Commodi sc, poenam urbis in- secutam esse: 'nam fulmine' inquit 'Capitolium ictum, ex quo facta flammatio, bibliothecam illam ma- iorum cura studioque compositam aedesque alias iuxta sitas rapaci turbine concremavit.254 fertur ta-

249 v. modo Silv. Luersenium de templo et bibl. Apoll. Palatin. Franeq. 1719 p. 230 sqq. Baylium dict. bist. et crit.s. v. Gre'goireI.t. II, 598 sq. ed.Bas. a. 1738, qui r.ullis, Heerenium Gesch. d. cla-is. Lill. im Mittelalter I. [hist. Werke 1111.) 80sq.,qui paulo levioribus argu- mentis Sarisberiensis narrationem addubitat, neutroque iiccuratiorem G. I.Th.Lauium Gi e- gor l. Uer Grosse nach scinem Lcbcn u. sei- ncr Lelue oeschildert Lips.1845 p.ll; sobrio rectoque iudieio totam hanc quaestionem at- tigernnt Fr. Blumius itin. Ital. I, 27 sq. n. 38 et E. W. Marggraffius de Gregorii M. vita diss. Berol. 1845 p. 15 sq.; eius qui nuper de Gregorio eiusque aetate scripsit Pfahleri li- brum (Francofurti ad M. a. 1S53) inspicere non potui.

250 de nug. cur. II, 2G ex.tr. p. 123 ed. Lugd. Bat. a. 1639.

251 epp. I, 3, 17.

252 hist. lit. Ital. tom. III. lib. II. cap. II. S. X. p.93 ed.Moden.a. 1773, qui cf.p.89sqq. §. VII sqq. de tota hac re contra Bruckerum fuse disputantem.

253 ibid. VIII, 19 p. GI6.

254 liaec hau.-dt Sarisberiensis exOros.VH, 1G, qui sua h. I. ex Hicronymo desumpsit v. de Moerncr 1. cunimaxime 1. p. 63. 1G4.

Lioi vol. 1.

men beatus Gregorius bibliothe- cam combussisse gentilem, quo di- vinae paginae gratior esset locus et maior auctoritas et diligentia studiosior. sed haec sibi nequa- quam obviant, cum diversis tempo- ribus potuerint accidisse.' hiccerte non de Palatina, sed de Capitolina quadam, si dis placet, bibliotheca sermo est,255 Sarisberiensis vero quin utroque loco idem incendium indicare voluerit equidem non du- bito; aceedit quod Palatinae bi- bliothecae usque ad Gregorii tem- pora propagatae nullum praeterea extat vestigium; sic utraque qui- dem narrationis forma, si priore revera bibliothecae Palatinae in- cendium indicatur, apocrypha, ut verboutiliceat,mihiessevidetur. at inde non sequitur, Gregorium nul- los paganorum libros incendio de- disse: immo recteBlumius et.Marg- graffius256 H. supra 11. narrationis istius summam eatenus defendunt, utrevera auctores quosdam genti- les cremandos iusserit Gregorius — ipseque Sarisberiensis, ut vidi- mus, altero fortasse loco ab hac explicatione ita tantum recedit, ut numerum librorumconcrematorum verbis illispoetae Venusini in usum voeatis nimis extollat. nec per se incredibilis est Antonini, archie- piscopi Florentini Cosino I. Medi- ceo aequalis, narratio ad Ioannis Dominici cardinalis (archiepiscopi Ragusani per annos 1408—1419) testimonium provocans/-'57 'quod omnes libros, quos potuit habere TitiLivii comburi fecit' Gregorius, 'quare ibi multa narrantur de su- perstitionibus idolorum,' certa ta- men ac fide digna auctoritate de- stituta, ut ex ipsa illa incendii a Ioanne Sarisberiensc relati memo- ria profluxisse merito viris doctis visa sit. 258

255 cf. Beckerum ant. Rom. I. p. 391 n.

256 is tamen immerito Sehroeekhimn vitu- peravit, locum libri VIII Polieratici ad Ca- pitolinam quandam bibliotheeam refercntem.

257 Anton. summa theol. p. IV. tit. XI. e. IIII. §. III.

258 cf. modo Lewis 1.1. I, 26} n.48. eodem

C

XXXTIII

DE VITA AC SCRIPTIS

Eorum qui nobissupersuntlibro- rum manu scriptorum nullus Grc- gorii aetatcm anteit, si forte lacera illa libri XCL in coil. 1'alatino bibl. Vatic. rescr. XXIV. fragmenta, quamquam ne horum quidem aetas satis stabilita est, 259 et cod. ca- pit. Verouensis XXXVIII libro- rum III — VI reliquias excipias; harum reliquiarum notitia debetur Fr. Blumio,260 qni speeimcn variae leetionis inde excerpsit ad lib. III. caput 29 sq. pertinens, scripturae aetatem haud accuratius defini- vit. -Gi codicum vero superstitum Gregorio fere aequalis essc vide- tur cod. olimLarishamiensis, nunc Vindobonensis librorum XLI — XLV, qui sexto p. C. n. saeeulo a iudicibus harum rerum peritissimis adsignatur, eodem paulo posterior bibl. imp. Farisinae cod.Puteaneus decadis tertiae. cum vero singuli codices singulas fcre decadas coin- plectantur , in ulteriore textus, quem vocant, historia per librorum mss. seriem continuanda2^-' singu- lae decades singillatim pertractan- dae sunt.

Primae ergo decadis263 reliquiae antiquissimae sunt folia Veronen- sia. si ex exiguo illo lectionis spe- ciinine a Blumio proposito argu- mentum capere licet, isliber, quo folia haec pertinebant, ab optiino- rum codicum nostrorum scriptura satis lonjre recessit: cum tamen sa-

referendus est novieius quidam nuntiusdeCi- ccronis libris a Gregorio combustis, de quo Tiraboscbium 1. 1. laudasse sufficiat.

259 v. Niebuhrii ad Cic. orr. fragm. etc. praef. p. 1S sqq.

2C0 mus. Khen. Niebuhrian. II. 1S2S p. 336-343.

261 folia nonnulla Livii rescripta Bobien- sia a de Vesmio detecta esse Haeiulius nar- ravit in Krit. Jahrbb. f. dcutsclic tlechtswii- senschaft 1844 II. p. 1053.

262 cf. Drakenborchii syllabns codd., qui- bua iu Livio recensendo usus sum . XV, 1, 013 sqq. cd. Stuttg. ; Alschefskium uber dic krit. Behandlung der GescliiclitshucUer dcs T. Livius Berol. 1S39. 4 collatis eiusdem praefationibus et ad lib. XXX editionem et ad singula ed. librorum Livianorum maioris vo- lumina.

2G3 cf. Weissenbomium in Iahnii ann. XXXV, 3oG sqq. XXXVIIII. 243 sq. Heerwa- genium nunt. d. Monac. XVI. n. 80 sq. XIX. n. 132 sq.

j tts neglegenter scriptum esse ex imultis scripturae vitiis apparcat, |ex parcis reliquae variae lectionis pcr tam exiguam particulam ex- cerptae vcstigiis certum de ea, quae inter hunc et reliquos codices mss. obtinet ratione iudicium pro- ferie haud ausim, quamvis mihi quiilem cmendationem Victorianc- am sapere non videtur. multo mi- uus constat de cod. primae huius decadis Askewiano, quem literis uncialibus scriptum a se visumesse in epistula Amstelodaini d. VIII. m. lul. a. MDCCXXXXIX. ad [oan- nem lacobum Reiskiuin data nar- rat Io. Steph. Bernardus, medicus literarum elegantiorum peritus.2C4 hunc librum in bibliothccam Tay- loriauam ex Askewiana migrasse Alschefskio compertum fuisse vi- detur,265 equidem bibliothecae As- kewianae manuscriptae^cr. inspi- ciendae facultatem nancisci non potui nec meliore successu ipsius codicis per Angliam vestigia a mo rogatus dum in illis regionibus mo- raretur anquisivit vir eruditissi- mus CarolusPertzius. multo magis nec tamen satis notus est alterco- dex, nunc ipse vcl latens vel amis- sus, quem Reinhardo a Ritpur, ec- clesiae Vormaciensis decano, cx bibliotheca illic publica acceptum refert Beatus Rhenanus,267 ad li- bros huius decadis primorcs sex — desinunt enim eius aduotationes in lib. VI. c. 28 §.7 — emendandos praeclare hoc libro usus.268 perti- nuit autem is, quod recte exRhe- nani adnotationibus ad Liv.1,44,4; II, 30, 4; 36, 3 collegit Drakenbor-

2G4 loh. lac. Reishens o. iftni sclbsi aufge- .-., i;:r Lrhciisbrsclircihunn p. 34S sq.

265 praef. ed. Livii II. p. XII.

2GC bibl. Askewiana ms. auct. vcnd. m. Mart. 1785. Lond. 1785.

2G7 cf. eins ad Liv. I, 20. 2; VI. 1. 2 ei a.l Tac. ann. VI, 37 adnotationes et Draken- borchii pracf. XV, 1, p. LV sqq., ubi p. LVII alterius cod. a Rhenano in usum vocati men- tio inicitur, p. LXI sq. duorum codd. a Ge- lenio adhibitorum.

2GS librum in fine niutilum priniis qnoqne duobus ternionibus caruisse queritur Rhena- nus ad Liv. I, 20, 2, unde adnotationos cius

T. LIVII PATAVINI PKOLDSIO.

chius,2C9 ad libros ex Victoriara Nicomachorumque recensioue pro- gnatos, uude praeter fragmenta Veroneusia, de quibus nondum sa- tis constat, primae decadis libri quotquot enotuerunt omnes origi- nemuucunt, plerumque ipsis sub- scriptionibus superstitibus testa- tam. dolendum tamen est, illamre- censionem non satis accurate con- fectam esse, ut ex ipsius archetypi scriptura maleacneglegenter lecta multi errores in exempiar Symma- chiauum indeque in exemplaria nostra sese insinuarint. accedit, quod haec et male aucta sunt va- riis lectionibus glossisque ex pri- mario illo codice, ubi iuter lineas et ad margiuem adscriptae erant, inter ipsa scriptoris verba receptis, et male imminuta singulis verbis totisque seutentiis inter scriben- dum oculorum plerumque errore a librariis omissis. suo igitur iure Niebuhrius:2T0 '«7> Tiangen bei der ersten Decade an demFaden einesein- ziijen Crexemplars, dessenText durch eiite sehr leichtfertiye Recensinn ange- ordnet ist.' ex huius igitur ipsius re- censionis vestigiis per libros mss. propagatis illius arclietypi forma artis criticae opera eruenda et re- stitucnda est. ipsius vero huius archetypi emendatio iuterdum qui- dem, ubi depravationis causa in- dagari potest, fcliciter procedere poterit — in uuiversum hunc ter- minum certa artis lege vix trans- grediemur.

Rccensionem vero hanc ex libris hodie superstitibus optime servat cod. Mediceus bibl. Flor. Laur. plut. LXII, 19 membranaceus saec. XI, de quo post Bandinium egit Alschefskius praef. Liv. I, p. X sq. huius codicis,qui cod.Vormaciensi fere gemellus est, pretium recte agnovit I. F. Gronovius. at illius libri Vormaciensis lectiones cum a Rhenano non ea, quam hodie in veterum libris excutieudis exigi- mus accuratione euotatae sint,

2C9 1. 1. p. LVl sq. cf. Iahiiium 1. ann. 237 I. p. 335. 270 hist.Kom.H,207cf.Cic.orr.fr.etc.p.S2.

nunc in prima decade Liviaua rc- censenda Mediceus liber solus pro fundameuto habendus est, a quo secundum rectum Mauricii Hauptii iudicium, mus. phil. I, 474 prola- tum, nisi necessitate cogente num- quam recedendum est. cuius libri necGronovio, ut diximus, necDra- keuborchio iguoti plena tamen no- titia Alsehefskio demuin debetur eiusdemque viri studiosa diligentia alter primae huius decadis Livia- nae fons reclusus est cod.bibl.imp. Paris. 5725, olim Colbertinus.'-Ti qui quamvis in plerisque cum Me- diceo conspirans originem tamen ducere videtur ex alio recensionis Victorianeae exemplari, quod Me- dicei archetypo paulo inferius erat. ad librum hunc Parisinum proxi- me accedunt duo alia exemplaria, Bambergense alterum,alterum Ein- sidlense, quorum illud diligentcr nuper descriptum et per librum I. collatum est in prolusione schola- stica gymuasii Baruthini a.1856 ab H.W. Heerwagenio. hoc viris doctis Orellii opera primum innotuit.2<2 huius codicis2T3collatio aMauricio Hauptio accuratissime iustituta et Weissenbornio nuper in libris his recensendis affuit et meo usui viri egregii liberalitate concessa est. ad ipsam hanc cod. Parisini fami- liam pertinet cod. Helmstadiensis I, cuius lectionibus ex soc.Ienensis Lat. novorum actorum vol. I. de- sumptis Stuttgartiana Livii Dra- kenborchiani editio aucta est. Rc- liquorum codicum aDrakenborchio inusumvocatorum,quiadMediceuin propius accedunt, quamvis nullus eorum necex ipsonecex archetypo eius descriptus est, optimusest Harleianus primus librorum octo priorum quamvis crebris omissio- nibus foedatus, ad quem proxime accedunt Leidensis primus quique

271 cf. Al«chcfskins I. XIII sq.

272 in Seebodii nov. ;mn. I, 1S31, 39G sqq.

273 saec. IX. esse dicitur in catal. mss. Einsidlensium ap. Haeuelium catal. lib. mss. p. GG3 n. 218, est vero rariis saec. X. mani- bus scriptus teste Hauptio; continet praef. et lib. I, 1-2S, 2; IIIL 80, 1 1 —VI. 36, 3 cf. adn. crit. ad hos II.

- _ - — -

■

XXXVI

DE VITA AC SCBIPTIS

cum eo maxime congruit cod. bibl.l monast. S. Marci Florentinus ab I. F. Gronovio passim in usum voca- tUs, saec. ut videtur XII, cuius me- moriam nuper suscitavit Henricus Keilius.274qui cumFlorentiae huuc codieem sollertissime, ut assolet, contulisset, varias lectiones a se cxcerptas humanissime mihi com- modavit. his libris addendus fere, quamvis paulo posthabendus, vi- detur Vossianus primus. ceterivero codices, quorum notitia accuratior ex cditione Drakenborcliiana 1. aun. 2G2 1. peti potest, tautum non om- nes his inferiores sunt et vel foede depravati vel foedius interpo- lati.275

De reliquarum decadum subsi- diis criticis in singulorum huius editionisvoluminumpraefationibus fusius disputaturus, hic summatim tautum gravissimamhanc quaestio- ncm attingam. tertiae igitur deca- dis fons longe praestantissimus est cod. bibl. imp. Paris. 5730, olim Claudii Erycii Puteani, unde Pu teaneus audire solet.276 cuius exi- mii libri plenamnotitiam per libros huius decadis tres primores debe- musAlschefskio,per librosXXIIII — XXVI Gustavo Beckero, Lube- censi, phil. doctori, etGuil. Weis- senbornio, qui collationcma Becke- ro institutam Livii ed. quam parat Weidmannianae vol. V. p. 312 sqq. inserendam euravit, pcr reliquos libros ab iisdem viris doctis prope-

274 philol. I, 182.

275 diligcntcr de variis eorum classibus ac pretio egit Ileerwageiiius nunt. d. Mon. XVIIII. n. 139 p.29— 31; optimo cod. passim usus esse videtur librarius cod. Loveliani 4 maxiine ceterum interpolati. cod. Bomani in liiiil. Sessioriana saec. XII, qui tamen non ultra lib. II. initinm porrigitur, notitinm de- dit Prcllerus act. ant. Marb. 1847 p. 205. 210: ex collatione praef. ct lib. I. cap. 1—3 ibi proposita, cod. satis neglegenter scriptum ac singula verba sacpius omittentcm, cuni Lei- densi primo saepius conspirare clucet, quam- vis sua sibi vitia praeterea habeat ; libroruni 1. V. VII. frugmenta in cod. quodam hyiiino.s ecclesiasticos continente Flamershemii, vico propeColoniaroAgrippinamsito, abEckertzio nuper detecta esse narrarunt acta diurn. Co- lon. cf. act. diurna Voss. Berol. a. 1857 n. 93 adilit. 1 p. 5.

27o- cf.AIschefskii praof. vol.lll. p.VIH sqq.

diem exspcctamus.277 hic vero co- dex cum et ab initio et a fine muti- lus sit aliis praeter eum libris ad universam decadein recensendam opus est, inter quos cum cod. bibl. Med. Laurentianus LXIII, 20, qui et ipsa cxtrema lib. XXX parte ca- ret, etcod.bibl.imp.Paris.5731olim Colbertinusnoininandi sunt,2<8 tum Bambergensis,279 M. IV. <)., a lib. XXIIII c. 7 oriundus. idem tamen volumen Bambergense huic codici agglutinatum continet optimum decadis quartae usque ad lib. XXXYIII c. 4G librum ms., maxi- mi vel eo aestimandum. quod uni- cum capitum lib. XXXIII priorum septemdecim exhibet exemplum.280 praeterea tamcn ad hanc decadem emendandam cod. aed. metropolit. Moguntinae, iam a Drakenbor- chio 281 frustra quaesito, aegrc ca- remus, qui inde a lib. XXXIII c. 17 usque ad lib. XXXX porrigitur et ex quo lib. XXXIll primum edi- tum, XXXX suppletum esse cou- stat: nam quae iude enotata sunt in ed. Moguntina a. 1519282 et in Basil. a. 1535283 tenuem tantuin praestantissimi huius libri prae- bent notitiam. Decadis quintae par- tem superstitem uno tantum libro supra nominato olim Laureshami- ensi, nunc post varias vicissitudi- nes bibl. Palat. Vind. cod. phil. Lat.CV2S4veuerandae aetatis con- tineri inter oinnes constat. cuius li- bri collationem Kopitariana, quam

277 partis lib. XXX. in eod. superstitifi lec- tioncs ab E. Millero excerptas ed. Alschefs- kius in ed. lib. XXX. cf. ed. mai. vol. I. p. XXVI.

278 Alschefskii praef. III. p. XXI sqq. 27'J ciusdcni praef. lib. XXX. p.Vsqq.; vv.

11. ex lib. 'XXIIU— XXVII, ab K. G. Fabrio enotatae, a Ioachimo Meyero in progr.gymn. Xorimbcrg. a. 1S47 et a. 1848 editae sunt.

280 cf (.oellcri ed. lib. XXXIII. p.347sqq. cum v. 1. ibid. p. 159 sqq. < t Krcyssigii eius- dem libri ed. ]>. V sqq. 123 sqq.

281 v. praef. p. CYII sqq. ed. Stuttg.

282 indeque apud Krevssigium 1. c. p. LXIII sqq.

283 cf. Drakenborchii pracf. p. EXII sq.

284 catal. Endlichcriani p. 49 cnm tab. II. cf. ctiam Frasmi praef. ed. Basil. a. 1531, Petri Lainbecii bibl. Vind. lib. II. eap. VIII. (XV, 1, 428 sqq. Liv. Drakenb.l, Walchii cm. Liv. p. 245 sq. cum tabula a.eri incisa.

T. LIVII PATAVIXI TROLUSIO.

XXXVI T

publici iuris fecit Kreyssigius,285 diligentiorem rnagnopere exoptan- tlam esse dixit luculentisque exem- plis probavit Madvigius;286 huic vero desiderio satisfacturum se esse spopondit vir horuui studio- rum egregie peritus Gustavus Lin- ; kerus. de subsidiis denique criticis ad periochas Livii recensendas su-i perstitibus accurate et sagaciterj more suo egitOttolahnius in praef. ad periocharum ed. suam Lipsien- sem a. 1853.

Antequam typistraderentur libri { Liviaui satis crebro descripti et in | ltalia certe non tantum ab homi- nibus harum literarum peculiariter studiosis, sed fere vulgo lectitati esse videntur, quodprobat lepida Fr. Sacchetti, hominis Florcntini saec. XIIII vigentis historiola2S7 a Niebuhrio schol. hist. Kom. I, 67 allata, ubi civem quendam Floren- tinum lectioni Livii intentum vi- demus: quod vero ad homines pri- marios attinet, utnonnulla tantum delibem, Dantius Livium, ut supra vidimus (ann. 172) summa laude ex- tollit in divina comoedia idemque alibi283 Livium cumVergilio etLu- cano testes laudat miraculorum, quae deus in urbe condenda admi- serit, Petrarcha289 'opus ipsa mole mirabile stupendumque' laudibus efferens, narrat, se secundam deca- dem hortantelioberto Siciliae rege summa, sed inefficaci diligentia quaesivisse; in carmine de obitu, qui anno 1843 per Italiam fereba- tur, Petrarchae Antonius de Bec- caria medicus Ferrariensis, inter funeris comites 'prima' inquitDan- tii memor 'era Tito Livio doloroso Storiografo sommo, il qual non erra,'290 ac sane Petrarchae in Li- vium amor mutuo hoc caritatis

signo dignus fuisset: in epistula Patavii a. 1350 'in vcstibulo Iusti- nae virginis et ante ipsum sepulcri eius lapidem' ad Livium data pro- fecto non liomam modo eius vi- dendi gratia, sed Indiam ex Gallia aut Hispania se petiturum fuisse profitetur, in liljris eius supcrstiti- bus se exerceri narrat, gratias ei agit, quod oblitus saepc praesen- tium malorum felicioribus ab ipso inseratur, ut inter legendum sal- tem cum Corneliis Scipionibus Africanis, Laeliis, Fabiis Maximis etc. et non cum illis extremis furi- bus, inter quos adverso sidere na- tussit, sibi videatur aetatcm age- re;2Mi Romanorum tribunorum ul- timus, Cola di Rienzi 'TitumLi- vinm, Senecam, Tullium, Valerium Maximum usui sibi admodum fa- miliares habuit.'29> saeculo inse- quenti Laurentius VallaLivio stu- dia sua impendit a Drakenbor- chio293 fuse exposita; Victorinum vero Feltrensem 'lectionein pu- blice audicntibus praebuisseLivia- nam ingenti hominum admiratione et fama' narrat editionis librorum Livianorum principis editor Io. Andreas episcopus Aleriensis in ed. illius praefatione, se ipsum illo parente ac magistro usum esse profitens, ut quid in recognitionc profecerit auctori acceptum Victo- rino sit referendum. 294

IpsaloannisAleriensis editioRo- mae prodiit per Conr. Sweynhey- mium et Arn. Pannartzium a. ut vi- detur 14<j1» 295 informamaxima. unde

285 annott. ad T. Livii lib. XLI— XLV. Misenae 1849. 4.

286 disp. de Livii lib. XLIII initio e eod. Vindobonensi emendanda Havniae 1^.V2. i.

287 novell. 66 t. I. 213 ed. Mediol. a. 1S04.

288 de monareh. II, 4.

i;Sy rer. memorandar. I, 8 1. a Tomasinio vit. Liv. XV, 1, 29 sq. Drb.

290 rime di Petrarcha cd. L.CorrerPadova 1837 U, 092.

291 epp. ad viros illustres vett. !ib. ep. 4 p. 069 sqq. ed. epp.Petrarchae Lugdun. 1601. saepe studiosissimae lectionis librorum Li- vianorum, tertiae inprimis decadis, summac- que erga Livium admirationis vestigia apud Petrarcham inveniuntur. v. modo epp. de reb. fam. I, 1 p. 2 et p. 6 ed. coiiun. III. 18 p. 108. IV, 1 p.119. VI, 3 p.212. IX, 3 p.318etc. cf. etiam ann. 227 et lo. Andr. Aleriensis praef. ad Livii ed. princ. Rom. XV, 1, 490 Drb.

£92 anon. ap. Muratorium ant. Ital.111,400 cf. p. 514 1. a. Bernhardio hist. lit. Lat. ann. 263 p. 344 ed. tert.

293 praef. ad lect. XV, 1 p. VI— LIV. cd. Stuttg.

294 vol. cummaxime 1. p. 490 sq.

295 cf. Drakenborchium ibid. p. 028. prin-

T. UVt

-..-. ■:: - M Av-

■

■ ■ e___u_nl.l. r

■• - - ■-_. : ::••. t • •• :' r.

- ."r . . . :.- V ■ -;':;':".. ■"::- -.'-. ::-•:-. - -- ; - .£:-;: noun __li.i etiam norata sant et

MedioL a. 11» tam in e i ___e_m_a_mi v.:

in unuiu corpus coniunctos edidi: inae eririca

_

:j__nen ut qoae per libros

- mc mn eta em ■:. - . - : ' r • - •. -.. . -. r - -_.- I _.-. - i .-_—.. i- a«.«* et a Barguado. «u

- _

■

cadi qaartae ope eamadaadae prorai -

tamen -paicuLji :.i_:*a-r. pmcdam ex eodiee difficili k

-m rolcunini*

_ . iiaa edi coepta erat quat- taor tomis formae oetonariae ab-

.■ - r -. '- " -

; . -- - :. ■ - atqoehaadj - immutarit. qoi- eeasenmt alia correcta in ed. BasiL eoi praefatas qaidem est Dmider

: ■ .-".: ".-. "r- n .- .- _: :...-_- edi rio ni * laadem prae-cipaam in li- ; bris qoiaqae extiemis adiectisp-o-i

. i..-__a«. hae igrnr

LLW *v,

lo oprimos li- bros mss. eonquirendi atque hos \ . .- • : .: : 0] :_-

lemeodandum adhibendi stndiosae eriamnuno inesse mihi ridemur, cum post tria saecula ne anriquis- simaram quidem oprimarumque membraoarnm V r nsi un . Pa- risiensium. Bamber_ dobonensiam plenam omr. -

Lirianum membr . orarionem emendandam •

ereendae erarissima in-trumenu

maximi ad ianam promov. n.Jam fue ront momenti : Gelenium I eunrino usura esseridimu-. decade codic-m quendair. - sem adhibuit Rhenanus. illorum li- brorom neutri comparandam nec :._.' :. - ■ rr. ....'...'

-.dagarioniat- qoe interpretationi emeudationi- .:sae operam inprimis na- rarunt i.

pri cum cbronologiam ed. •ri auctam . .

«x -.»;__ . •

_MtC___t «St

«7 1 >»■■_■ m pnef. i

XX .1— XXX ___H__y_f___H «i frr_«i-

df. vita ac scriptis

ginta quinque librorum numerum operis Liviani pars Buperstes cre-

ingens illa exemplarium Li.iano- rum typis impressorum orditur se- ries a bibliographis composita,-9^ quos adeant qui plenum eorum quaerunt recensum 5 nobis brevem studiorum in Livio positorum hi- storiam contexturis297graviora po- tius quae huc pertinent exponenda quam omnia in aciem educenda vi- sa sunt. qua in re id primum ani- nium advertit, quod aensim demum ad eum, quem nunc possidemus tri

ta quii

ris Liv vit. continebat enim editio illa prineeps cum proxime sequentibus libros modo 1-X, XXI— XXXII, XXXIIII — XXXX eumque muti- lum. is, ut supra signihcavimus, inde a cap.37§.3 completus etpars lib.XXXUI inde a cap.17 med. ad- dita est ex cod. Moguutino in ed. Moguntiaci a. 1519 (fol. min. fo- ras data a Ioanne Scheffero chal- cographo cum dedicatione Ulrichi Hutteni ad princ. Albertnm Bran- denburgensem cardinalem, epistu- la Erasmi Iloterodami ad misobar- baros atque eosdem philomusos omnes, collatione cod. Moguntiaci aXicolao Carbachio et Wolfgango Angusto, qui libro imprimeudo praefuerant, confecta. duodecim annis post ex codiceLarishamiensi additi sunt libri extremi quinque a Simone Grynaeo reperti in ed. Ba- sil. a. 1531 forma maxima in typo- graphia Frobeniana impressa uua cum epistula dedicatoria Erasmi ad Carolum Montioium et cum chronologia HeuriciGlareani ; libri vero XXXIII. pars prior e cod. Bambergensi a. demum 1G1G in lu-

cipis huius ed. exemplar meaibranis impres- sum anno 1815 in Anglia veniit pretio libra- rutn 903 Sterlin. v. Molbechium llibliolhckx- wissenschaft Ubers. b. Raljen p. 25G Schwei- gc-rum 1. ann. sq. laudando p. 524.

296 v. Drakenborchii svllabum editionum praecipuarum Titi Livii XV, 1, 628—652, Fa- bricii bibl. Lat. I, 279 sqq. Ern., notitiam li- terariam ed. Bipont. praemissam, Sehwcigeri manuale bibliograph. class. II, 1, 524 sqq.

297 cf. I.F. Gronovii praef. ed.Liv. a. 1645 et 1665 (ap. Drb. XV, 1, 591 sqq.), Draken- borchii praef. ad lect. ibid. p. V-CXLII, Alschefskii prolus. scholast. ann. 262 1. p. p. 5 sqq.

cem protracta est editionc huius libri Komae curata a Gaspare Lu- signano, adiuto opera A. Quaeren- gi et Fr. Bartholini ICti Vrbinatis, qui partem eousque desideratam ltomam detulerat: quae editio ad exemplum a puero quodam negle- genter descnptum exacta298 post- quam eodem anno et Venetiae et Parisiis repetita est, anno inse- quenti idem ille liber XXXIII ex eodem codice multo accuratius ty- pis procusus est Paderbornae cura loannis Horrionis ex soc. I., ad quem ipsius cod. a. 1015 in bibl. eccl. Bamb. detecti laus referenda est.299

Quod vero ad horum librorum et emendationem et interpretatiouem attinet, editio princeps, quae mihi cum proxime sequentibus nonnisi lectionibus ab editoribus praeser- tim a Drakeuborchio inde excerp- tis innotuit, non optimis quidem nititur codicibus: in universum ta- men sano sobrioque iudicio verba Liviana ita recensuit, ut sine ni- mia offensione plerumque legi pos- sent: suo igitur iure editores pro- ximi partim ed. principi, partim ed. CampanianaeHomae a. 1471/2 emis- sae,300 quae eiusdem fere pretii ae- stiinanda est,301 ita fere obtem- perasse videntur, ut singula modo immutarent, paulo audaciore uno Luca Porro, qui Tarvisii a. 1482 Livii decadas a se 'quam diligen- tissime recognitas' per Ioannem Vercellium imprimendas cura-

29S cf.-Horrion. ad lib. XXXIII, 3, 10 ap. Goellerum in eius lib. editione p. 356 ipsom- que Goellerum 1. 1. ; reliqua libri pars in ed. illa Romana ex vulgari aliqua Livii ed., quac cum Basileensi a. 1535 plerumque consentit, exscribi iussa est. v. Krevssigium ed. lib. XXXIII. p. xxvn.

299 teste Bernardo Rottendorfio ap. I. F. Gronovium praef. cd. Liv. a. 1G65 (p. 596 Drb. v. Goellerum 1. c. p.857 Ereyssigiom p. XXVII.) cf. eundem Gronovium in ep. eius ed. dedicatqria p. 591 Drb.

3u0 Drakenborchius quarta tantum eius de- cade usus est, alia inde exscrijiserunt cum alii tuui Ianus Gebhardus.

301 librariorum depravationes multis fre- tum exemplaribus corrigere se aggressum esse narrat in ep. ad lacobum AmanatumLu- censem card. Papiensem data Campanus (v. pracf. I. F. Gronovii coinm. p. 593 Drb.).

T. LIVII PATAVIXI PROLUSIO.

vit.302 editioni Venctae a. 1491 ad- iectae sunt annotationes M. Anto- nii Coccii seu Sabellici,303 qui in praef. ad Benedictum Cornarium, ex ed. Veu. a. 1495 ap. Drakenbor- cliium 1. 1. p.494 sq. repctita, ad Li- vium emeudandum libro vetere ex patricii huius Veneti bibliotheca sibi oblato usum se esse profitetur. nonnulla etiam novata sunt et ab Alexandro Minutiano, cum in ed. Mediol. a. 1495 tum in ed. s. 1. et a., Mediolani ut videtur a. 1505 im- pressa, tamen ut quae per libros belli Macedonici in hac altera edi- tione correcta essent, sibi subrepta esse conquereretur Ianus Parrha- sius,304 et a Gerardo Vercellano Burgundo, qui ' decem venerandae vetustatis codicibus' collatis in Li- vio recognoscendo operam prae- stititlod. Bad.Ascensioined.Paris. a. 1513 adornanda. paulo post de- cadi quartae ope cod. Moguntini emendandae profuit ed. Mogunt. a. 151!» supra commemorata: editores tamen 'paucula tantum quaedam' ex codice difficili lectu 'iusto operi inseri curaverunt,' var.'as lectiones inde excerptas ad finem voluminis reicientos; anno vero praecedente editio Aldina edi coepta erat quat- tuor tomis formae octonariae ab- soluta a. 1521 , quo etiam altera editio unius formae max. voluminis ex eademofficina emissa est. Livio Aldino excudendo praefuit Fran- ciscus Asulanus, qui plures codices se contulisse profitetur atque haud pauca scite immutavit. quibus ae- cesserunt alia correcta in ed.Basil. a. 1531 , cui praefatus quidem est DesideriusF.rasmus. praefuisse ve- ro videturSimo Grynaeus : at huius editionis laudem praecipuam in li- bris quinque extremis adiectis po- nendam esse vidimus. hac igitur editione. quae prima excepta lib. XXXIII parte primore omnes li-

302 cf. Alsehefskium comm. 1. p. 5 sq.

303 v. Drakenborehium 1. 1. p. LIV sq.

30-1 in ep. dedic. comm. in Claudiani car- lnen de raptu Proserp. ad IaffredumCarolum, coiMinncianua et ipsi ed. illam dedicarat (ap. Drakenborcbium 1. 1. 634 sq.).

brosLivianos superstites in unum corpus coniunctos edidit, prima historiae Livianae criticae perio- dus terminanda est. singulis anna- liumLivianorum partibus detegen- dis, colligendis, componendis to- toque corpore typis divulgando praecipue intenta.

Alteri vero periodo optimos li- bros mss. conquirendi atque hos libros exhauriendi et ad opus emendandum adhibendi studiosae etiamnunc inesse mihi videmur, cum post tria saecula ne antiquis- simarum quidem optimarumque membranarum Veronensium, Pa- risiensium , Bambergensium , Vin- dobonensium plenam omnibusque partibus absolutam contraxerimus notitiam; bipertita tamen haec pe- riodus est studiis I. F. Gronovii, qui primus optimas per totum fere corpus Livianum membrana- ad orationem emendandam eandem- que dein illustrandam egregie ad- hilmit.

Criticae huic operae in Livio ex- ercendae gravissima instrumenta attulit Basileensis ed. huius perio- di princeps, a. 1535, cui Beati Rhe- nani ad lib.I— VI et XXVI— XXX ac Sigismnndi Gelenii ad lib. VII — X et XXXI— XXXX adnotatio- nes adiectae sunt, quarum inprimis illae recluso membrauarum Vor- macensium thesauro maximi ad crisiuLivianam promovendam fue- runt momenti : Gelenium libro Mo- guntino usum esse vidimus, in tertia decade codicem quendam Spiren- sem adhibuit Khenanus, illorum li- brorum neutri comparandum nec tamen spernendum.305

Historicae deinde indagationi at- que interpretatioui emendationi- que ea nisae operam inprimis na- varunt Henricus Loritus seu Gla- reanus, qui cum chronologiam ed. Basil.priori auctamque et emenda-

305 Rhenanum greminum exemplar omni- um, ouaeextant, Livii libroram excepta di- midia decade tertia sibi comparasse testis est Gelenius in praef. ap. Drb. 1. I. p. 525, at cf. Drakenborcliium ibid. p. LVI sqq. docentem, ad lib.XXVl— XXX unumSpirenseei praesto fuissc.

DE VITA AC SCriPTI?

tam alteri adiccit tum adnotationes in Livium Basil. a. 1540 edidit, at- que CaroluB Sigonius, qui scho^ lia textui a se Venet. a. 1555 soe edito subiecit adiecta chronolo- gia Liviana:30" quae ei et cum Glareano et cum Robortellio lites inde exortae sint accurate enarra- vit Drakenborcbius.308 de emen- datione libris pravis perperam fi- dem ferens male meruit Sigonius nec Franciscus Modius 309 membra- nis Coloniensibus Fuldensibusque ad primam decada reficiendam nec lanus Gruterus3io Palatinis libris usus salubres vulneribus textusLi- viani manus admoverunt.

Lucidissimum vero artis in Livio exercendae exemplum, ut supra significavimus, dedit Ioannes Fri- dericus Gronovius.su 'anni nam- que' ait a. 1644312 'complurcs sunt, quod imperavi mihi pro nostra me- diocritate omnia facere et moliri, ut tanto scriptori, qua posset, suus restitueretur nitor: ea causa noc- turna diumaque manu ille potissi- mum mihi versari comcs in itinere, contubernalis in conducto , sodalis in triclinio, otii dispensator.negotii

306 iterum a. 15G6 scholiis ad Faerni (v. ann. 308) imprimis censuram emendatis, ter- tium a. 1572 adiectis defensionibus ftdverens adversarios eum maxinie nominandos.

307 repetita apud Drakenborehium 1. I. 155—177.

308 1. c. p. LXXII sqq. Sigonii scliolinr. aliquot defensiones adv. Glareanum ct Ro- bortellnm idem iterari iussit ibid. p. 177-221!. cf. etiani Gabr. Faerni censuram ab Iiobor- tellio editam (ibid. p. 474-4*1) cum Sigonii responaione (ibid. p. 482—486) etGlareani de Sigonii scholiis iudicium in ep. ad Herva- gium data (ibid. p. 543-545).

309 ed.Francof. adM.a.l588fol.; ipso cod. Moguntino, quem titulus prae se fert . Mo- liinm usum non esse demonstrat Draken- borcnins 1. I. p. LXXVIII.

310 ed. Francof. ad M. a. 1607,'g fol., qua priinum libri Liviani in copitula divisl stint. tituloque tantum immutato a. 1612; ed. 'se- cnnda et melior' ibid. a. 1619; ed. tertia, cui detr.um Gruteri notae additae sunt, ibid. a. 1627 8.

311 cd. Lugd. Bat. 1G4» 5. IIII. 12 (unde textus repetitns a. 1(153 ^ ni. 12) et 1665 III. 8; notis patris postumis ed. suam ornavit Iacobns filins Amstelod. 1C79 III. 8.

312 in ep. dedic. t. I. ed. prioris ad Clau- dium Memmium data Daventriae a. d. XVII. Kal. Soxt. anni comm. (1. 1. ap. Drakenb. p. 585).

intcrpellator csse: eundem, quan- do copia fuit, cum aliis llotnanae historiae conditoribus conferebam ; ad manu exaratos codices,quot ha- bere potui, tacdiosissima morosi- tate, sed taedium vincente amore, conteiidebam: et. si hoc eum com- mendatiorem tibi reddere potest, Galliae profecto bibliothecarum membranis (etsi Angliae quoque Italiaeque et Germaniae suae fue- rint partes) praecipuum debet, in solo Annibalico bello ex laudatis- simorum fratrum Puteanorum uni- co venerandae vetustatis libro ali- quot millibus locorum (et sine figu- ra loquor) sanatus.' data opera li- bros nos enumerat in praefationi- bus ad lectorem utriquc ed. prac- rnissis. elucet indceumMedk-eiim, cuius varietatem lectionis a Luca Langermanno ct Marquardo Gudio "psi subministrata ad alteram de- num ed. pcrpolicndam adhibcrc potuit, 'optimumomniumpartis hu- ius'313 eadem iudicii subtilitate agnovisse, qua Puteanei praestan- tiam eum primum pcrspcxisse su- pra vidimus; summis cod. Putea- neum laudibus effert: 'Cynosura' aitsu 'nobis fuit liber, quo de Tito Livio nihil nec antiquius nec sanc- tius Europa custodit, maiusculis li- teris, et plane, qualibus clarus illc Florentinus ex Pisano Pandectes, exaratus. Hic solus largiorem bo- narum rerum, quam quicquid est reliquorum, sese nobis praestitit.' egregiis his emendationis instru- mentis accedit unici viri modestia eaque recta recteque a Lessingio detinita, quae suum cuiquc tribuit, indefessa industria, sagax ingcnii acumen, perfecta cum hnguae La- tinae tum Liviani generis dicendi peritia, subacti iudicii maturitas — paulo audacius ferro passim eum sanare, ubi iusta modo interpreta- tione opus sit, confiteri possumus, nec tamcn multum inde detrahitur laudibus viri immortalis, qui unice rectam viam monstravit, qua uni-

313 cf. etiam cius ad pracf. §. 3 annot. 311 in praef. ed. alt. (p. 597 Drb.)

T. LIVII PATAVIXI PKOLCSIO.

XXXXI

cuique libros hos emendaturo in- cedeudum est. supplevit quodam- modo curas eius Iacobus equo tri- umphantis patris, ut imagine ab ipso advocata utar, non sine laude insidens filius: nam apparatum subsidiis nonnullis in patris usum a se collectis auxit, quae iteratis pa- tris curis prognata illius schedis continebautur publici iuris reddi- dit, propria eaque, quamvis paterni ingenii splendorem haud aequan- tia, saepius tamen recte inventa adiecit. Librorum deinde Oxonien- sium variae lectiones aThomaHear- nio in lucem protractae^is appa- ratum criticum et ipsae quidem au- xerunt, emendationi vero lucrum haud attulerunt ipsaque illa editio cum proxime sequentibus fere om- nibus presse inhaesit vestigiis Gro- uovianis; neque longe ab his re- ccssit I. B. L. Crevierius,3i6 qui ta- men et libros aliquotParisinos etsi nimis festinanter inspexit etnotas aliquot interpretationi pTerumque iuservientes easque haud contem- nendas adspersit. multo maioris moliminis opus editionem Crevie- rianam pedetemptim secutum est, Arnoldi Drakenborchii editionem dico, quae scptem voll. quadratis per anuos 1738 — 1746 Lugduni Ba- tavorum et Amstelodami prodiit.317 Drakenborchius subsidia critica summa cura undecumque conqui- siverat, quamvis fatendum est ma- gis multa quam multum iiis studiis ad eumpervenisse,3is immo singu- lari quodam infortunio accidit, ut ne ad unamquidemdecadememen- dandam primarii alicuius libri ope adiuvaretur, nam vel Medicei codi- cis excerpta Salviniana Th. Cokii lib. bar. de Lovel liberalitate tum demum ad eum allata sunt,sio cum typographorum operae ad lib. III.

315 cd. Oxon. a. 170S. VI. 8.

316 ed. Paris. 1735-1741. VI. 4. ed. min. Paris. 1747 et 1748. 3 vol. in 6 part. 12.

:;17 additamentis perpaucis aucta ed. haec repetita est tomis XV. Stuttgardiae a. 1820— 1828.

318 cf. syllabum codd. I. ann. 2fi2 1. secim- dum singulas decades ordinatum.

319 v. 1. 1. p. 612 coll. Drakenborchii ann. al III, 12, 3.

cap. 32 pervenissent, Puteanei ve- ro codicis collationem pleniorem, quam quae olim Gronovio ad ma- nus fuerat, sibi comparare omisit Crevierii in libro hoccumpulviscu- lo excutiendodiligentiae perperam confisus; ad quartam et quintam decadem emendandam Moguntini, quem ne hodie quidem repertum esse supra diximus, et Vindobo- nensis cod. copiam sibi parare fru- stra quaesivit, codicis Bambergen- sis vestigiis, ut videtur, ne institit quidem, itaut, notulis Florentinis exceptis , optimi hi libri non magis ab ipso recluderentur quam a Gro- novio, Carbachio, Grynaeo, Hor- rione olim factum erat. praeterea autem codd. mss. vel impressos quotquot nactus est, eos summa cum diligentia excussit et etiamsi nou optimis,tamen satis bonis mul- tis mss. usus textum sacpe ad eo- rum normam atque consensum re- stituit: nam I. F. Gronovius ncc perpetuis, utitadicam, plenisque collationibus pro more eius tempo- ris usus erat nec textum secundum suas ipsius adnotationes constan- ter instauraverat. deinde eodem studio, quo lectiones varias con- gessit, et commentario critico, ac- curatis et de Livii dicendi et de li- brariorum scribendi consuetudine observationibus referto, Livium suum Drakenborchius instruxit; ipsi vero huiccommentario et prio- rum editorum et aliorum cum edi- tas tum ineditas adnotationes un- decumque coacervatas ac sedulo collectas adiecit.320 inter alteram hanc farraginem magni inprimis faciendae sunt notae a Carolo An- drea Dukero cum Drakenborchio communicatae, quas 'rariore eru- ditione confertas et exquisito iudi- cio conscriptas esse' aequales me- rito praedicaverunt.32i addiditDra- kenborchius praeterea supplemcn- ta librorum deperditorum a Ioanne Freinsheimio confecta, quorum lib. XI — XX ab ipso Holmiae a. 1049,

320 cf. praef. comm. ibirjue praesertim LXXXVI sqq. CXX sqq. ;j.'l v. Drakenborchium 1. 1. p. CXX sq.

DE VITA A.C BCBIPTIS

lib. XXXXVI-LXXXXV paulo post mortem ipsius Axgentorati a. 1654, reliqui a Douiatio in ed.Pari- siisinde aba.l679inusumDelphini

adornata editi erant, lacunis libro- rum decadis quintae XLI etXLIII — XLV inseruit supplementa Cre- vieriana, addidit denique cum va- rias vv. dd. dissertationes acprae- tationes Livianas tum indices co- piosissimos. lioc modo laudabili nidustria ingentein ad Livium ex- planandum atque emendandum congessit materiam , qua hodieque fruiinur grato animo erga liominem iugenio sane non praecellentem lo- anneque Friderico Gronovio multo inferiorem, operosa tamen eaque accurata diligentia atque doctrina cgregium.

Post Drakcnborchium aliquam- diu neglecta iacuerunt haec studia cditoribus vel ad eum vel ad Cre- vierium sese applicantibus : ex sat amplo editionum per saeculum oc- tavum decimum praetercurasMan- hemianas et Bipontinas proventu nominatu dignas nullas habeo nisi fere ed. A. Gr. Ernestii322 0b adiec- tumglossarium, quod tamen.quam- vis a G. H. Schaefero323 et I. Th. Kreyssigio824 postea auctum et emendatum, lexici Liviani deside- rium excitat magis quam explet, ct ed. A. F. Strothii,325 quae ab auc- tore imperfecta relicta ita a F. G. Doeringio326iterata atque adfinem perdueta est,ut iustaelevitatispoe- nae solvendaeei fuerint;eoque ma- iorem laudem nec meruit nec obti- nuit G. A. Rupertius , qui sex voll. Livium edidit Gottingae a. 1807 — 1809.

Multo magis quam omnes hi edi- tores de Livio meruit is, qui faces in tenebras historiae Romanae in-

322 Lips. 17G9 III. 8.

323 in ed. Erncst. novac emendatioris Lips. 1801—1804. 8. vol. quinto.

324 in ed. Ernestiena qnarta v. infra ann.

325 Lips. 1780— 1784. III. vol. 8 lib. I— X cl XXI -XXV continenUa.

326 Goth. 179G— 1819. ed. alt. vol. I et II prodiit a. 1805, ed. 'auctior et eniendatior' lioth. 1816 sq. , in qua tainen vol. I et III sola novata csse dicnntar.

ferens, novam fontes eius aperien- di, pervestigandi, diiudicandi. illu strandi viain aperuit Bertholdus GeorgiusXiebulirius. inde abanno huius saeculi undecimo, quo histo- riae eiusRomanae volumen ed.pri- mae priua prodiit, historicorum ct antiquariorum studia libros Livia- nos praesertim primores ubique, undique, quoquoversus perquisive- runt, ut interpretationi iustum quoddam ac solidumfundamentum substructum sit. quodtamen ab ip- sis editoribus satis diu neglectum fere iacuit, dum a Wachsmuthiis, Goettlingiis, Rubinonibus, Peteris, Beckeris, Marquardtiis, Schwegle- ris, Mommseniis, aliis adaedificium a Niebuhrio institutum perficien- dum, amplificandum, exornandum undeeumque afferretur materia.

Quod ad emendationis progres- sus attinet Georgii Ludovici Wal- chii emendationesLivianae (Berol. 1815), etiamsi ingeniosae magis pleraeque quam verae, studiorum tamen egregiorum in Livio collo- catorum specimen edebant; editio vero ibidem p. V. promissa num- quam prodiit. haud multo veropost uovum idque egregium emendatio- ni subsidium acecssit cumFr.Goel- lerus in cd. libri XXXIII. i Francof. adM. 1822^ ad fidem codicisBam- bergensis exacti, egregii huiuslibri per reliquos quoque quartae deca- dis libros usque ad lib. XXXVIII c. 46 varias lcctiones promulgaret. haud multo post et ad harum lcc- tionum normam et ad cod. Vindo- bonensis collationem a Barth. Ko- pitario in usum suum institutam liaud pauca perquartamet quintam decadem novavit vir haud uno no- mine de Livio meritus lo. Theoph. Kreyssigius, cui ed. Ernestianae quartae curandae provincia de- mandata erat.327 postea tamen cum ipso cod. Bambergensi inspecto in- tellegeret, collationem Goelleria-

327 Lips. 1823— 1S27 in librar. Weidmann. V. 8. idem Krcyssigius Livio bibliothccae Tauchnitianae imprimendo pracfuit, quae ed. ct uno vol. qnadrato prodiit a. 18.8 ct scx voll. formac miniuiae a. 1S29 sq.

T. LIVII PATAVINT PROLUSIO.

XXXXIII

nam satis incuriose factam esse, lib. XXXIII iterum edidit Misen. 1837 reliquorumque eiusdem deca- dis librorum, quos idem ille cod. continet, collatione addita ibidem 1839. interim vero ImmanuelBek- kerus, maiore quam priores edito- res constantia optimorum librorum Medicei inprimis et Puteanei per primam perque tertiam decadem lectiones in recognitionesuaBerol. a. 1829 et 1830 tribus vol. editafs secutus peritis harum rerum tacite patefecerat, quot et quanta reme- dia diligentiore liorum codd. colla- tione, ad severas recentiorum criti- corum leges instituta libris Livia- nis afferri possent329 eaque senten- tia probata est C. F. S. Alschefskii prolusione scholastica supra^so me- morata, quae eodem quo maior lib. XXXIII ed. Kreyssigiana a. scili- cet 1839 Berolini prodiit, atque eo- dem anno ibidemque idem Al- schefskius librum XXX ad Putea- neum ab E. Millero in usum suum collatum et ad alteram cod. Bamb. partem emendatum emisit, neque multo post ad optimos libros mss. Liviauos conferendos Lutetiam, Florentiam,Vindobonam migravit. quorum studiorum Livio dedicato- rum fructus fuere tria maioris, quattuor minoris editionis volumi- ua. quarum edd.altera lib. I — X et XXI — XXIII continens Berolini per annos 1841 — 1846, haec usque ad librum tricesimum porrecta ibi- dem per annos 1843 et 1844 emissa est. sicuti dissertatione illa scho- lastica recte in universum subsidia critica aestimaverat et quo itinere progrediendum esset indicarat, sic textui a se constitutooptimorum li- brorum per primam decademMedi- cei etParisini,per tertiamdecademj Puteanei primum a se accuratecol- ' latorum lectiones firma acstabiliaj fundamenta esse voluit. dolendum I vero est cum quod neutra cditio ad

328 novo tantum titulo adiccto iterum j emissa a. 1838.

329 C. F. Ingerslevii comm. de editoribus j Livii nondum satis codd. fidem secutis, quae I llavniae a. 1S30 prodiit, non novi.

330 v. ann. 262.

umbilicum perducta cst, quamvis anno demum 1852, ni fallor, Al- schefskius ex vita excessit, tum quod vivacitatequadam ingeniiab- reptus illorum librorum admiratio- ne ita captus est editor, ut nimis superstitiose eorum vestigia pre- meret lectionesque inde receptas tutatus esse sibi videretur, si ser- mone vernaculo aliquo saltem mo- do eas donasset. me tamen ingym- nasio Leucophaeo Berolinensi, cu- ius sana humanaque disciplina frui niihi licuit, ante hos viginti quin- que aimos Alschefskii, in classe se- cunda tum ipsumLivium nobiscum tractantis, discipulum magis in me- ritis eius quam in vitiis illustrandis commorari decet, atque eatenus certe I. F. Gronovii vestigia pressit Alschefskius, ut optima testiinonia sedulo ac studiose conquireret iis- que solis,noninterpolatorumlibro- rum vulgo, criticum inniti debere perspiceret. tum id laudi Alschefs- kio vertendum est, quod criticis illis thesauris reclusis novo quo- dam ardore incitati viri docti stu- dia suaLivio impenderunt. iam an- tea quidem Ernestus Guilelmus Fabri luculenta egregiae operae in Livio positae documenta libros XXI. XXII et XXIII. XXIIII a se illustratos Norimbergae a. 1837331 ediderat nec minus Guilelmus Weissenbornius, vir et eruditissi- mus et candidissimus,se his studiis penitus imbutum esse plussernel et libris grammaticis et libellis Livia- nis ostenderat. at post editionem Alschefskianam, quam Crusiana, scholae inservitura magis, opinor, quam inserviens,332 et Witnmer- kranziana,333quamnonnovi,presse secutae erant, idem ille vir doctus et ipse ad Livium edendum sese accinxit eiusque textum omnibus subsidiis, quae libris mss. , editio- nibus, aliis vv. dd. curis praesto sunt, in usum vocatis rnaturo ac sa-

331 ed. alt. curavit Heerwngenius Norimb. 1852.

332 Hannov. 1S4G pqq. Crusii operam post- ea excepit Muehlmannus.

333 vol. I. Upsal. 1848.

XXXXHTI

r.r. vita ac scr.irns

gaci iudicio cum Lipsiae a. 1S50 et 1861 recensuitsM tum iteratis cuxis adiectis eommentariis inde ab a.

1853335 edere coepit, ut et telam ab Alschefskio inceptam pertexens

libri Pufeauei collationem, ut ilixi- mus, continuandam curaret et quan- tum liceret in editione scholarum potissimum usui destinata primus thesauros aNiebuhrio eiusque suc- cessoribus supra laudatis paratos ad interpretationem Livianam sta- biliendam, augendam, exornan- dam adhiberet.

Umnia quae praeterea a multis virisdoctis, inter quos Heerwage- nium debitis laudibus praedicare iuvat.per hos annos adLivium sive interpretandum sivc emendandum conscripta sunt cnumerare huius loci non est: dissertationes et com- mentationes ad vitam, ingenium, artem Livii illustranda conscriptae supra suo quaeque loco excitatae sunt; conatus criticos, qui mihi in- notuerunt afque pro una alteraye ratione mentione digni visi sunt,in adnotatione critica commemoravi. versionum Livii in varias linguas catalogus aSchwcigero man. bibli- ograph. class. II. 1. 545 sqq. peti potest: Germanicis nupernme ac- eessit initium versionis, quam Fran- ciscus DorotheHs Gerlachius bibli- othecae ab HoftVnanno, bibliopola Stuttgartiensi, editae inserit, Fran- cogallica per annos 1849 et 1850 sub auspiciis I). Nisardii Parisiis una cum textu Liviano edita est.

In ipsa hac editione adornanda id potissimum spectavi, ut iis,quae ad vitam et ad opus Livii cogno- seenda spectant, hac prolusione adumbratis. verba scriptoris ca repraesentarem specie, quae cum virorum doctorum desideriis satis- faccret tum et ab hominibus ho- ncstissimis, qui horarum subseci- varum otia his studiis animi vel ex- liilarandi vel corroborandi causa

331 in bibl. Tenbneriana, VI voll. 8.

:;:;.") in coll. HaupUo-Sauppiana primnm Lipsiae, deir.de Rerol. in libraria Weidman- niana a. 1S53 — 1S57 V voll. usque ad lib. XXVI.: vol. I. ed. alt. Berol. 1856.

impendunt, et ab adulescentulis li- terartim studiosis sine nimiis mo- lestiis percipi posset. nihil igitur a normae criticae sevcritate remit- tens, horum tamen commodis ita studui prospicere, ut reconditiora quaedam in notas segregarem, non in verborum ordinem reciperem, haud ita ut ubivis in singulis qui- busque vocabulis scribendis stric- tam quandam legem servarem, quod nec ipsi veteres fecerunt, scd utinconstantiae cuiusdam speeiem non reformidanSjOptimorum libro- rum vestigia satis accurate preme- rem, vel in hi s tamen quaedamet usui vulgari et imperitiorum con- suetudim concedeus. at hancnon nimis laedi arbitrabar, si 'haut' et i'haud,' 'reciperare'et'rccuperare,' j'vulnus' ct 'volnus,' quod Livius ipse semper scripsit. 'improbus' et 'inprobus' aliis locis alitcr scrip- tum illi vcl evocati vel tirones le- gerent, quae iam non magis disci- pulos certe offendere debent quam rormae 'amaverunt' et 'amavere,' 'hostes' ct 'hostis' iuxta positae. Iprudentibus vero praeceptoribus ansam praebent occasioue oblata !dc his ac talibus rebus disputandi, | quas omnino ignorari nec ab adu- lescentulis par est, quamvisiniis ' exponendis et modum adhibendum et tempori parcendum esse probe lintellegam. in oratione incidenda maximam operam posui aeque sedu- lo cavens.neautnimiaverborumin- terpunctione lectores obruerem aut iusto eius parcior inanes atque in- fructuosasdifficultates iispararem. Inon minus cavcndum esse mihi vi- 'debatur, ne nimia anxietate motus jlocos difficiliores, quos nec certa Inec probabili saltem ratione eno- I dare possem, intactos relinquerem crucisque, ut fere fit, nota addita corruptos typis exscribi iuberem, quo viris doctis genuinam verbo- rum traditionem, quae vulgo voca- tur, cognoscere cupientibus gra- tum fortasse fecissem: at his alia subsidia praesto esse solent, alte- rum vero illud lectorum genus tali- bus naevismerito offenditur nec ra-

T. LIVII PATAVIXI PROLDSIO.

xxxxv

ro a scriptore vel abipsis his literis propulsatur ac repellitur. horum potius interest, ut verba scriptoris quadamteuus intellegant. eorum igitur necessitatibus ita consului, ut locos desperatos, ubi iis, qui ante me in Livio emendando occupati fuerunt, baud melius res mihi suc- cessisse videretur, cum literarum ductus tum sententiarum nexus ra- tione habita, ita certe resarcirem, ut sive priore aliquo sive novo meo invento recepto sensum quendam praeberent ab iis quae Livius se- cundum vetcrum librorum vestigia dicere i bi vel debuisset vel potuisset non nimis recedentem. de quibus conatibus, ne eos,qui ipsis his lite- ris operam navant, fallerem, in ad- notatione critica quam brevissime et quamplenissime rationem reddi- di et librorum optimorum scripturis etaliis vv. dd. coniecturis sive pro- babilibus sive notabilibus proposi- tis. ipsam vero illam adnotationem praeterea omnibus fere locis, qui vel ob lectionis ms. sive varietatem sive diffieultatem vel ob virorum doctorum studia hs impensapecu- liari aliqua notitia viderentur indi- gere, sedulo apposui, ut quam ma- xime possem graviora omnia quae ad libros hos recensendos pertine- rent seligerem et componerem. in ipsa decade prima, quae nunc pro- dit.emendandaaccuratiusquamvel aWeissenbomio nuper factum est, Medicei codicis vestigia pressi ; in lectionis varietate addendapraeter ipsum hunclibrum, excerpta Vor- maciensia et cod. Parisinum, Ein- sidlensis, Florentini S. Marci et per lib.I.Bambergensis varietatum po- tissimum rationem habui, ut novo- rum horum subsidiorum quantum pro fineacpro finibus huius editio- nis liceretconspectum satisplenum viris doctis proponerem. libri vero primae decadis omnes ita corrupti ad nos pervenerunt, ut ne in Medicei quidem codicis auctoritate satis tu- toacquiescendumesset: erroresve- ro plerique et in eo et in reliquis codd.non interpolatis commissivcl

ex literarum libri archetypi apici- bus male intellectis vel ex glosse- matibus,ut dictum est, et variislec- tiouibus eidem archetypo additis orti sunt, ut intra limites satis an- gustos emendatio fere includenda esset. librorum igitur mss. auctori- tati servandae quam maxime stu- diosus a prava tamen superstitionc liber esse volui, qua in re non ve- reor ne nimis audax viris harumre- rum gnaris fuisse videar. eorum, qui ante meeandemprovinciamad- ministraruntcodd.mss.interpolato- rum librarii inter multa conamina sive infausta sive monstrosahic illic remedia satis efficacia ex officinis suis mihi praebuerunt, prae omni- bus veroIoannisFridericiGronovii palmares emendationes saepe di- gnae visae sunt, quasinordinem re- ciperem. praeter huncexvetustiori- bus interpretibus nemo magisauxi- lio mihi erat quamCarolusAndreas Dukerus praesertim ubi historica aliqua disquisitione opus erat ad verba scriptoris sive mtellegenda sive restituenda, ex recentioribus vero Guilelmus Weissenbornius, qui indefesso studio, sano iudicio, religiosa diligentia libros Livianos per quinque lustra et amplius noc- turna versat mauu, versat diurna; in singulis locis sanandis aute om- nes et Mauricius Hauptius et Ioan- nes Nicolaus Madvigius336 et usu et sagacitate fuere felices.

Ipse prorsus contentus ero, si mearum coniecturarum una altera- ve viris harumrerum peritis nonni- mis longe recedereatampraeclaris exemplisvisafuerit. quatamenlau- de magis altera mihi expetenda vi- debatur, ut universa haec libroruin Li vianorum editio sobrio i ud i ci o at- que accurata diligentia aequis iu- dicibus videretur esse confecta.

Scr. Grvphiae a. d.XII.Kal.Mai. a. MDCCCLVII.

:;.)ii Mailvijni cmendationea cum in ipsius libris, opusculis acadcmicis praesertim et ed. lib. Ciceronianorum dc tinibus, propoMtae sunt tum in edd. lib. I— III et XXI— XXIII Livianorum scholasticis, quas Havniae n. 1853 et 1S51 cd. C F. Ingerslevius. cf. ann. 286.

ADXOTATIO CKITK A

ADXOTATIO CEITICA.

NOTABOM TALTLA.

I. IX TEXTT.

( ) inclnduntur, quae in libros mss. perperam se insinuasse indeqne ex libris Livianis eicienda csse videbantar.

[ ] includuntur. quae ad librorum mss. lacn- nas explemlas. addita sorit. anni ab u. c. ex aera Varroniana ordinati et antc C. n. alternis paginis ita snpcrpo- siti sunt. ut binarum pnginarum argumento ntriqueresponderent cnronologiaeLivianae sumnia supra p. XXV exposita cst. discipn- lornmvero iupriinis rationibus acrae solitae notatio aptior mihi videbatur, quacuni Li- viani anni facile ubivis comparari possnnt.

II. IX ADXOTATIOXE CRITICA.

V = lectiones cod. Yorruaccnsis

M = cod. Mcdiceus

P = cod. Parisinus

E = cod. Einsidlensis

B = cod. Bambergensis

F = cod. Flor. monast. 8. Marci

vmpebf eorundem librornm manus altera.

al. = libri praeter (\\MPE et per lib. 1. li, ad

quos vel Harleianus I vel Leidensis I vcl

F vel Yossianus I pertinet.

cf.p.XXY.

g = lil.ri praeter (V)MPE(-B)F Ilarl.I Leid. I • 1 omnes vel nonnulli vel singnli. nominis nota fere numqnam apposita, nisi ubi singnii ant iustam aliquam vel proba- bilem emendationem aut singularem nota- tuquedignam lcctionem offcrrcnt. tum usus siiin compendiis, omnibus iis, qui copias Drakenborchianas norunt . per sc perspi- cuis.

Bas.a = ed. Basil. a. 1531.

Bas. b = ed. Basil.

W = \\ cissenbornius, cuius nomini si niliil additum est, signiGcatur lcctio in utraquc ed. vcl recepta vel proposita.

\\'t = Weissenbornii cd. Tcubneriana.

W-,v = Wcissenbornii cd. Wcidmanniana.

Ww2 = eiusdem ed.vol.I. (lib. I. II. j ed. al- tcra.

Wep. = eiusdem ad Wexium ep. Iscuaci a. 1856.

] significat lcctioncm a mc reccptam, quam signo: a varia lectione separavi. cui si auc- toritas non addita invcnitur. lectio haec spreta invenitur in libris optimis MP; si vcro lcctio recepta altcrutro horuin lil.ro- rum nititur, lcctio sinc nota post: addita ad alterum pcrtinet.

Praefat. 1. operae pretium sim] Quintil.inst.or. VI 7/7,4, 74: sim ope- rae pretium.|| 3. me ow.FE fort. eo- rum, qui nomini officient meo, me consoler||4. etcpiae— laboret sua cf. Wep.5s<jr. || 9. quibusartibusE.|| la- bante 7. F. Gronovius. || 13. tantum] MPB Heerwagenius exc. e cod. B. p. 8: tanti m rell. || addilamenta perio- chae libri I. in codd. adgluHnata omisi.

Lib. I. 1,1. iniiio aUquid deesse censet Wexius in Iahnii annal. LXXI. 123—125. || 5. ubi] M: ibi || 7. Lau- rentem] MFrLaurentiuum || 9.ubi] M: ibi || 11. stirps F: stirpis MFEB. || II, 1. Troiani petiti M Troianique petiti m. || 2. Aboriginis F. || III, 1. filius tamen M erat tamen m. || IIII, 6. iam] M=-: om. PEBF. || 7. putent] MFEp: putant Pm. || V, 1. Pallan- tio] scripsi: Pallanteo || 5. aperire PEB. || 6. et aetatem eorum] Mp: aetatem eorum PE eorum aetatem

; F. || 7. obtruncat E. || VI, 2. effecit F. j| 4. quorum tutelae] MFp: quo- rum tute lam B qoruiu tutelam P in quorum tutela E. || VII, 1. iam- que] itaque F ex corr. || 4. laetiore reficeret] e (fragm. Haverc. : lae- tiores erlicoret M laetor eficeret PE laeto (l&to B) reficeret Be cum libris tantum non omnibus. \\ 7. vi om. M. || morte om. M add. m.|j 12. P.ibi

t tum] Es ibi dum F ibi rlum MPB.//. II 13. sollemnibus PEB eo solle- nium F eo sollemnium e. || VIII, o.

jet hocgenus] lioc genus Iac. Gro-

\nooius. || sumta est, et Heumannus ap. DrakenborcHum sumta, et Heer- wagenius in nunt. d.Monac. XVI, 661 exc. e cod. B. p. 9 sumpta est libri. || 5. adliciendae] ed. Ascens. a. 1513: adlicendae Palat. pr. adiciendae codd. fere omnes. \\ ueteri E. || ATIII,

|2. circum] M: circa m rell. || 3.

rKAEF. LIB. I, 1 — 24.

X XXXV II

deinde codd. Quintil.inst.or.VIIII,2, 37 deiTT f. || 5. a plerisque] F et corr. Voss. pr. : ac plerisque MPEB cum re/L ut vid. omnibus. || 6. vocat om. M. || 9. etiamj Sckeibius pHlolog. I, 390: i;un.|| X, 4. esse om. B cf. Heer- wagenium exc. cod. B p. 9 sq. || 6. arma ferens. templum his B. || XI, 1. palantesj F et siccertepost pala in ras. M: palatos. || 9. derecto] Ww2: de recto. || XII, 7. restitere] resistere MEB. || XIII, 7. aetati MF in aetate corr. f. || XIIII, 5. quia] qua MPE5 num quod a? || 7. densis obsitis virgultis] scripsi cf. XXI, 54, 1: XXVIII, 2, 1, ut obscuris ad insidiis referendum sit: densa obsita virgulta libri; ad circa sc. haec verba rettulerat archetypi scriptor. locus mu/tifariam temptatus cf. modo prae- ter cdd. Grysarium Theorie d. lat. Stils p. 14 sq. ed. alt. Heerwagenium nunt. d. Monac. XVI, 6G1. Kleinium progr. gymn. Wetzlariensis a. 1849 editi p. 4. || 9. quique cum eo equis ierant] PBr: quique cum eo uisi erant E quiq. cum eo quiq. cum equis abierant uisi eraut M quique cum eo qque cii eqtes erant uisi

erant Ff, quas turbas ex 0. I. cod. ar-

chetypiortasesseapparet quique eum sequuti erant Heerwagenius exc.cod. B p. 10. || XV, 1. stimulabat] Ef : timulabat F stimulabant MPB. || 4. arte] s: parte cum MFPEB libri tantum non omnes ab arte Oifanius. || XVI, 2. sublimen Pm pr. cf. Rit- schelium mus.phil. VII, 55b sqq. VIII, 155. || 4. sed obscuraj PE: per ob- scura Bp sed perobscura MF. || 7. abi nuntia] annuncia F. || 8. fidei] E: fides j| XVII, 1. ad singulos] Graevius: a singulis || a singulis in- tervenerunt Heerwagenius exc. cod. B p. 10 || peruenerant factiones F [pervenerat] — z. e. fort. per vim vel per arma aut — factionibus : Ww2. || 3. voluptatibus Em.pr. || regnari] g: regnare MPEB regem in rasura F. || 6. quinum W. || 10. dinumere- tur ex praecedente dignum orturn M diuo (vel deo) numeretur W in Iahnii ann. XXXV, 365. || XVIII, 2. Croto- ncm] Bas.b.: Crotonam cf. Heerwa-

genium exc. cod. B p. 11. || 3. de l. distinguendo cf. Wexium em. Lior. prom. /'. 2 sq. || 8. quoad] W: quo M quod FPEB quo p. || XVIIII, 2. effariri Pm.pr. efferos E et in ras. F al efferari ab ead. fort. m. in marg. E. || 4. luxuriarentur F. || disciplinaue F disciplinamque Mm.pr.l| inicien- dum esse ratus est B. || 6. interca- lares mensibus interponendo] F?: intercalares (intercaelares, cae in ras., M intercaleres P intercalariis Heerwagenius nunt. d. Monac. XVI, 662. XXVI, 427. Th. Mommsenius act. antiq. stud. 1846 re.53) mensibus interponendis MPEf al. intercala- res mensibus interponendos Bpg-. ad ipsam rem cf. A. Mommsenium in Idhnii ann. LXXI, 249 sqq. Beitrdge zur gr. Zeitrechnung p. 12 sqq. || or- si erant B. || XXI, 1. proximo legum] VMPEBF; quae quamvis quodammodo explicari possint, v. mo- do Wexium em. Liv. prom. p.8, tamen habent aliquid offensionis: propulso legum s proxime legum- et deinde metum Muretus, Tan. Faber pro ti- more leguin Kleinius in progr. gymn. Welz/ariensis a. 1849 p. 5. pro pro- ximo legum Buettnerus observ. Lioian. p. 8 sq. pro mole legum ipse olim temptavi. || 2. posita B Doujalius cf. Heerwagenium exc. cod. B. p. 11. || 4. instituit [et sacrarium]. ad id sa- erarium Hofman Peerlkamp ad Verg. Aen.1,292. || XXII,5.actae(s.acte?) M. comi fronte] a/tera lectio archeiy- pi: comi fronte coiniter PB comiter concomi fronte comiter inras.ittvid.

comiter M fronte comit muniter Ff con-

comi1 fr ********* er m conco-

mi^fraterniterger ibid. m. tertia. || XXIII, 3. est om. F. || vetustate] Voss. 1 (?) s : cum vetustate, unde donec nomen quoque cum re ve- tustate abolevit coni. Heerwagenius exc. cod. B. p. 11. || 6. tamen si vana adferantur Heerwagenius l. I. || ad- ferri rebatur] Tan. Faber, Wexius em. Liv. prom. p. 10: adferebantur MPB afferebantur FE. || 7. prode- unt] F : prodgunt procedunt M pro- cedunt PEB. || 8. Tuscis] scripsi:

X X \ \ \ I

ADNOTATIO CBITK I

ADXOTATIO CPtlTICA

NOTARUM J

I. IX TBXTU.

( ) liulii.luntur, qoac in libroa mss. porperam Inde |ne ex librla Liviania niur. [] Inclndnntnr, qnaead llbrnrnm msi na« explendu ad.lita Mint. anni ab ii. .-. cx aera Varroniana ordinatl 1 . n. alternla ; rant, nt binarnm paglnarum argnmento inderent. chronologiaeLivianae cuinina rapra p. X.W expoaita est. discipo- lornm vero Inprlmiarationibng ai

aptlor milii Tidebatnr, qnacnm Li- viani aiini facilc ubivis compan

II. a aJ>HOTATIOBS CBITICA. V = lectlonea i od. Vormaccnsia

I* = .o.l. 1'arisinus K = cod. Kin.si.llensis It = cod,

¥ = cod. Ftor. monast. s. Marci vni| ebf eornodem librornm manna altera. al. = lil»ri praeter (V MPE et per llb. I. B, ad I Harlelanne I vel LeidensU 1 vel F vcl Yossianus I pertlnet

;

cuis.

Ww = W.

tera.

Wep. = . .

] signific;.:

rum nitil alterum

larl.I Lei.l.I vel singnli.

• proba-

rent. tum usus iis, qui copias per se perspi-

■uut .

- uius nnmini si nihil 1 lur lectio in utraque

Teubneriana. : . Weidmanniana.

m. (lib. I. II.) ed. al-

rexinm ep. Isenaci

. 1 1111, quam separavi. eui si venitur. lectio liaec iris optimis MP; si terutro horum libro- 1 : addita ad

Pbaspat. 1. operae pretiumsim] Qmntil.inst.or. 17///. 1, 71: sim ope- rae pretium.| ... me om.F£ fort. eo- ram, qui nomini officient meo, me i Letquae— laboret Bua cf. Wep.5«o. '.'. qnibnsartibnsE.I la- bante /. F.Gronovius. \ 13. tantnm] MPB Heertoagenius exc.ecod. B.p. •s: tanti m relL \\ adilitiunentaperio- chae libril.m codd.adglutinata omisi.

LuB, I. I. 1. initio aliquid deesse ceruei Weaaus in Iahrmannal. LXXI. 123—125. || 5. ubi] M : ibi || 7. Lau- renteml MF:Laurentinum || 9.ubi] M: ibi || 11. stirps F: stirpis MPEB. || II, l.Troiani petiti M Troianique petiti m. || 2. Aboriginis F. || III, 1. filius tamen M erat tamen m. || IIII, 6. iam] M,-.- om. PEBF. || 7. putent] MFEp: putant Pm. || V, 1. Pallaa tio] scripri: Pallanteo || 5. ape PEB. || 6. et aetatem eoru aetatem corum PE eoru

F. || 7. obtrunca £. |j VI, 2. effecit

F. ji 4. quorun, l.i. MFp:quo-

rum tu1 um tutelam P

VII, 1. iam-

que] il r. || 4. laetiore

laverc. : lae-

tetor eficeret

iceret Be cum

is. l\ 7. vi nm.

M. || mo: . m.|| 12. P.ifcj

t tum] Ec ibi dun ' ibi dum MPBa/. || 13. sollemuil PEB eo solle- nium F co -oll^um e. [| "VIII, 3. et hoc g. ^fbfW^^ii J

jf^M ^mLum nnus

ap. ^t^M ileer-

^m\ iHakJ61

m

all.i

XXXXVIII

ADNOTATIO CRITICA

(Julscis MPB uulsis E os uulscis F es Etruscia s es Tuscis Strothius, Schadebergius in Iahnii ann. VII, 13G es Veiis lac. Gronovius Veiis es Orellius nov. ann.phil. et paed. I, 399 iquo propiores vos Bas. a.) || 10. cum] tum Pm.pr. Em.pr. BF. [| XXII II, 2. ferro] bello B. || 6. san- ciendum, facit foedus ten Brinkius lubae Maur. rell. metr. p. 13. || 7. postrema] VF: postremu MPEB postrema a me Heerwagenius nunf. Mon. XVI, 667. |! 8. tumille Diespi-

vel Diespiter ter] vm: tum ille dies Iuppiter (in mg. notatum Diesiuppiter) Vv tum ilic (in illo deinde mut.) dies iuppi-

terMm tum ille diesiuppiter PEB tu illo die iuppiter Tg. || 9. Vbi id

E. |j XXV, 1. arma capiunt. armati eum B. || 2. intenduntur] Harl.1: incenduntur || 5. cum non iam me- tus B. || 12. causae] s I. Fr. Grono- vius: causam || XXVI, 2. obviam

F. || 5. ac] Rhenanus: ad VMPEB aut .i.

ad F. || 7. lictor F i lictor Lati- nius. || 8. itaque provocationc Tun. Faber. || 11. arbori] F-.- arbore || 12. admirationi F cf. Lachmannum ad Lucr. II, 520. || XXVII, 8. idem] id-r B inde s (cod. Havercamp.) et sic s. eidem I. F. Gronovius eidem etiam Madvigius ap. Ingerslevium item Wt. || imperat ut hastas equites erige- rent] Helmst. 1, scid. Coloniens. Mo- dii: ahera sc. lectio archetypi, in quo sic scriplum fuisse arbitror impe-

ERIGERE IVHET RAT VT IIASTAS EQVITES ERIGEREXT,

inde (ut hastas equites erigere iu- bcat V? quem Rhenanus dicit cum vulg edd. concorddre) imperat ut hastas equites erigere erigcrent iubeat (iubct m) M imperat ut hastas equites erigerent iubeat P ut hastas equites erigerc * * iu- beat (nt ut vid. in ras.) E ut astas equites erigere iubct F cf. Heerw. exfi, cod. B. p. 12. || 9. addbti F. || XXVIII, 1. postera F. || 2. in vocc. ab extrcmo orsi finit quaternio pri- mus cod. E aller inc. lib. 1111, 30,

114 indutiacque inde || 7. redcantj M: redeat [Heerwagenius 1. 1. p. 12 sq.) || XXVHIl, 3. ultimum hoc illud Wexius em. Idv. prom. p. 9. || 4. I ultimis F?. || poterat] potitus erat Wexius l. I. p. 10. |l XXX, 1. deindc] VM: om. \\ 2. Tulliosl cf. Schweglerum hist. rom. I. 537.575: Iulios ex Dion. Halic. III. 29 SdbelU- cus. || 5. hae] haec. M r. Draken- borchium ad II. 14. 12 FleckeisenUm mus. phil. VII,2jllsqq. 17/77,221. hiiius usus db ipsis repudiati exempla ex libris Livianis petita collegerunt W. Iahn. ann.XXXV, 384, Welzius ad- not. crit. p. 19 sq. || 7. ctruria quac erat P etruriaque erat p etniria- querat B etruria utique erat coni. Heerwagenius exc. p. 13. || Bomulo] Bomano rel Romanis Dukerus Tullo Perizonius animadvv. hist. c. /P, p. Ylbsqq. ed. Harl. [| XXXI. 1. pluvisse Priscianus inst. gramm.X, 2,11 D.881.P., ufezin I. pro in II. emend. Drakenborchius, s (1'alat. al- ter) : pluisse. I| 0. religionibus etiam Fr. || 8. sollemnia (sacrificia)] sol- leinnia Dukerus sollemnia sacrifi- cia libri || operaturum Bentleius ad Horatiicarm. III, 14, 6. || XXXII, 2. longe s I- F. Gronovius || in album relata] (V??) s (Haverc. m. alt.) Sabellicus: in album elataMPB in albam elatu m in altum elata Fc. || et inde B. || 6. gentis sunt nu- mina audiant F?. |] 7. res dedier

Po.Ro. mihi] VM: res dedier mibi v res dcdicr (.B) pr. mihi PB res dcdeicr p || mibi F res dedier populo Bo- mano mihi vel mihique s res dedicr mibipopuloqueRomanoZ?;^/^ <nbor- chius res populi Romanidediermihi Wt I p. VI. || 11. eausa Madvigius ap.Ingersl. \\ XXXIII. 2. veterem PBF eidem F?. || 6. Tiberi PF. || 9. Messia] scripsicum s (Haverc.) coll. codd. Silliqianis Rd apud Plinium nat. Mst. VIII, ^. 83, 225: Mesia MPMaesiaF. || XXXI III, 4. ca quo innupsisset] Weaquuminnupaisset V ea eum innupsisset PB - * * (hee inseruit m) cum innupisset vcl in- nubisset M ea cn nupsisset F. || 5. lioma esse ad id Garatonius ad Cic.

LIB. I. 24 - 13.

XXXXYIIII

or. pro Sesl. 42, 91. || potissima I. F. Gronovius.\\ 8. leniter] g: leuitcr || 9. humaua manu superimpositum S/ro- tMus lmmana manu superpositum Wexius em. Lio. prom. p. 10. || 10 sq. edidere nam etliomanis F cum g. || XXXV, 3. cum deLDukerus el Heu- mannus in ep. ad DrakenborcMum. \\ 4. tum] post accitum add. Arntzenius miscell. lib. p. <J4 al. cf. Kreyssigium de Sall. Mst. Ub. III fr. p.37: om. libri. || G. ceutum patres Fmsr cen- tum in pares B. || 7. Apiolas ] e <■/'. DrakenborcMum ud h. I. et Bor- mannum lut. ChorograpMe p. 122- Appiolas || XXXVi, 4. eludens que artem ] p : ludensque artem FBF eludensque artem iubenque (iubensque m) M. || 5. (iu eomitio)] scripsi: in comitio MFp in comi- tio est P. || 7. alterum tantum] Lip- sius.l.F. Gronovius: tantnm altcrum MPF tantum alteram B tantum alteros Heencage nius in Iahnii annal. LXVJIII.Gin. i| Mdccc M.cf.Momm- senium hist. Jinm. I. 7G5 ed. alt. m ot DCCC V, I. F. Gronovius observv. III, 25 m et ccc PF mille et ccc B mille ac duceuti Glareanus, Niebuhrius hist. Rom. I, 377 ed. quart. mille et ducenti Beckerus antiq. II. II, 1, 242 s'j. cf. Zumptium Uber die r. Ritler p. 11 sq. Schweglerum hist. R. I, 689 sq. || XXXVII, 1. pleraquo ratibus impacta sublicisque /. F. Grono- vius. || 2. , et fusis Iac. Gronovius bostes] M: hostem. || G. gestae res erant] M gesta res est B gesta res orat rell. || iere] P: iro. || XXXVIII, G. munierat] munita erat Wexius em. prom. p. 10. || evehebantur aquao, cloacis Heerwagenius exc. p. 14. || ccloacis MPB al. || XXXVIIII, 1. eodem tempore F?. || 2. iam] om. Ilarl. 1. eain e I. F. Gronovius. || 4. cordi est Madvigius ap. Ing. || 5. tar- quiliui domos B tarquim in domo Het rwagenius exc. p.14:. || XXXX, 2. civicae] e I. F. Gyonovius: uicine. supscr.cmice, F ciuine B uicinae MP. || 3. quod] Madvigius ap. Ing.: quam || servus serva] Fr cf.c. 47,10: sevvius serva V.MPB. || 4. sed et] M al.: sed PBal. || jsediniuriae ... stimulabat. Et quia . . . videbatur: ob Wexiusl. I. Livi vol. 1.

p. 4. || quia del. I. F. Gronovius cum He.rm. Sauppius ap. Ww. || 5. rixae pro qua in se F cum e. || 7. deicit] scripsi: deiecit libri, quodnon mutas- sem, si tironibus nota esse possent, quae Lachmannus dispulavit ad Lucr. II, 951. || XXXXI, 1. eicit e: eiecit v. ann. praeced. || 4. versas] g: uer- sus || G.factum ex] Gruterus: factum et VMPB (Ww2 Heerwagenius exc. p. 14 sq.) factu et F factum est \Vr. \\ 7. iain tum comprcnsis] F^ cf. Hal- iiiiuni ad Cic. pro P. Sulla or. p. 73 ed. Brunsvic.: iani tum conpressis P iam tuin cum conpressis B iam tum cu conprensis M, unde iain tum cum conprensi sceleris ministri sunt Heerwagenius nunt. d. Monac. XVI, GG7 cf. exc. p. 15 tum quum comprensis sceleris ministris vi-

vere nuntiatum est Klixius act.

gymnas. bs5-l p. G77, at l. haec ex

con corr. videtur orta esse cil prensis; iam dudum comprensis W. Iahnii ann.XXXV,37d. || XXXXlI,2.quin] Pinmg. Fg qui cum in M qui cum PB cui cum Helmsl. I. || .Cui cum — faceret, Heerwagenius exc. p. 15. || 5. classis] F: classes. || XXXXIIl, 2. primae e Heerwagenius l.l. p.668, exc. /».15: primo || omnis p. || 5. (in) Madvigius ap. Ing. || haec MPBF cf. c. 30, 5. || G. datur M. || 7. gerebant. His accensi cornicines Iac. Perizo- nius || In his accensis cornicines tu- bicinesque in II centurias distri- buti vel ipsum Livium scripsisse vel iu auctore suo invenisse censet Langius antiq. R. I, 356. || 9. centurias e tri- bus /. F. Gronovius obs. III, 25 e ccnturiis tribus Huschkius Servius Tullius p. 347 sq. || tribus — nomini- bus del. Goettlingius Gesch. d. rom. Staatsverfassung p. 254. || 12. nunc post] M: nunc est post || senio- rumque est] Alschefskius : senio- rumque se JMPF seniornmque e. || 13. regionibus, quae] scripsi ex alt. archetypi lectione collibus qui

COLLIBVSQVI

uncisincludens: begionibvsqvae ar- chet, nam regionibus quae colli- bus qui M regionibusque collibus qui PBm regionibus collibusque qui

i>

ADXOTATIO CRITICA

F Havl. 1 Ingerslevius ep. crit. ad Al- schefskium H,XXsq. regionibusque collibusque qui (M ap. Drakenb. L?) Mommsenius <l. ro'm. Tribus p. 2 (v. etiam Goettlingium l. I. p. 237 coll. tamen Beckero antiq. R. II, 1, 167). || XXXXIIII, 2. is] s (cod. Mureti, Lipsiensis ?) I.F.G ronovius : in || octo- ginta tria coll. Eutrop. I, 7 Niebuh- rius h.R.I,±(')8.\\ XXXXV, 1 sq. urbi decus. iam tum crat] P in mg.: urbi decus. tantum erat M urbi decuis uel tam tum crat P decus urbi ul tantum - Erat Helmst. 1 urbi decus ut tautum erat B urbi decus voluit. Iam tum erat Heerwagenius exc. p. 15. || 5. civis ..immolassent] VPP <•/'. Wagneri orihogr. Verg. p. 404 sq. Lachmanni in Lucr. I, 805 comm.: ciues . . immolassent M ciuis . . im- molasset Rhenanus. || 6. sabiniq; ut primum apta dies sacrificii est visa B || ut primum Rhenanus (V?) Heerwagenius exc.p.losq. || magnitu- dine F cum s || pararas] M: paras. || 7. extemplo] edd.vett., (Bas.utrague) Alschefskius:ex tcmplo.|| XXXXVI,

1. dubie m dubie*M. || 6. diccre] ducere C. Wurmius comm.de Liv. loco lib. 1 c. 46 Norimb. 1828 p. 13. || 7. impari ; nunc elang. — esse coni. Madvigius ap.Ing. || esse Pal. || 8sq. ImpleutB implet. Ita Perizonius. \\ 9. Arruns Tarquinius et Tullia [maior haud multo post eodem morbo obeunt. Lucius Tarquinius et Tullia] minor scripsi coll. Dion. Hal. 1111,30: Arruns tarquinius et tullia minor libri tantum non omnes Lucius Tarquinius et Tullia minor V<>ss.alt.,Vrsinus,Fr.Sanctius Aruns Tarquinius et Tullia maior Sabelli- cus. || XXXXVII, 5. fratris similior quam patris] Alschefskius : fratri similior quam patris M fratri simi- lior quam patri rell. \\ 10. servum] MPF al.: seruium g. || XXXXVJII,

2. cum] Cui Fcum g.\\ 3. num deiecit h.eliam l. praesens,ul deinde cum cod. Lipsiens. I. sit redit? || 4. post ex- sanguis codd. cum semianimis (se- mianimes VPm.pr.) regio comitatu domutn se recipcret (recipere Mm. pr.) pervenissetque ad summum Cyprium (p ciprium F cos primum

VM) uicum ' quae perperam esseile-

rata vidit Drakenborcldus' ': siud verba Bekkeri, qui om.; varios vv. dd. ad locum emendandum conatus Olim enarravi in UbellopHl. klin. Streifsug p. 42 sq. cf. etiam Heerwagenium exc. p. 16. || 6. flectendi B flectens vel flectendo I.F. Gronovius. I| Orbium] sic duce Fest. p. 182 M. et cod. ]'at. Dionys. Ilal. 1111, 39 I.F. Gronovius: urbium MPBF al. Solin. I, 25 'libri plerique' uirbium s cf.Becken/m ant. Rom. I. not. 1101. || 7. est quem sce- lcratum F cum g. \\ 9. agitandi F cunt Helmst. 1. || XXXXVIIII, 7. traditum ] FBas. a.: ut traditum Helmst. 1 ut traditur MPB al. || L, 2. toto PE el sic etiam M ex coll. a Drakenb. L: tota. || 3. ei inditum cog- uomen] V: inditum romenei (roma- nis?) cognomen uel in lit. M (indi- tum rom nomcn ut rid. m; inditum Romae ei nomen M inditumlioinae cognomen m teste Drakenb.) indi- tuin roinae cognomen PBFc indi- tum romae noinen ? (Leid.2)] si romenei recte Alsch. agnovit in M, exemplum, ex <pio descriptus est hic

nomenei lib<>r,pruebuil inditum cognomen. || Lll, 2. quo ab] Fg: quod ab MPal. qui ab B. || LIII, 3. divendenda praeda] I.F. Gronovius diuendenda praeda F divendita pracda cd. Mo- gunt.a.lblS diuidenta praedaMm.l. diuidenda praeda PBnis deueden- da praeda M manu tertia diuen- dendo pracdam s || quadringenta Harl. 1 s (Lipsiens.) D.IIal.UU, 50 || argenti aurique U || refecisset] alte- ra archetypi scriptura, LF.Gronovius:

CEPISSET

rkfecisset Rt f. archetypus refecis- set coepisset M rcfecisset ac recc- pisset F reque coepisset P req. ce- pisset B recepisset Helmst. 1 Harl. 1 ? fecisset Leid. 1 cepisset fHaver- camp. || 5. in se seuitiam B in sese saevitiam Ileerwagenius exc. p. 17. || 6. regni om. M. || LIIII, 1. essc et] Alschefskius: esset. || 5. prae aliis Gabiis] scripsi, prae aliis sc. omni- bus, usu a Lirio haud alieno cf. Fitt- ixii/( mium observ. Lir. p. 5: prac ga- biis Mal. pre Gabiis V gabiis F .p.

LIB. I, 43—61. II, 1-

1.1

gabinis PB populis gabinis He/mst.l

prae Gabinis Veit/i. ipsis Gabiis Shenamts ipseGabiis ed. Bas.a. 1554 praetor Gabiis Otta divin. Liv. j>. 1 sq. cf Lorenzium de praet. munic.

p. 2 n. 5 praeter Gabinos coni. Ww per vel in Gabinos antea idem in lahnii aitit. XXXV. 304 publice Ga- biis Heerwagenius exc. p. 17. || LY,2. esset et tota Wexius em.IAo.prom. p.4. || T.] Pm.pr.: del. p om.rell. || 3. liumen] omen Ruhnkenius v. Mne- mosyn.UI, 1, 1851, p.bS. || 7. Pometi- nae] F, Sabellicus, Rhenanus: popti- nae Helmst. 1 pomptiue MB promp- tine P pontinae :.\\ 8. quadringenta ea Harl. 1 al. I. F. Gronoeius, at v. Niebuhrium hist. R. 7,538 Boeckhium metrolog. Untersuchungen p. AoS. | 9. summam] F. I.F. Gronovius: quia summam VPal. quia summa MB <[iiippe' Bekkerus \\ nullo- rum,ne buiusF. V.Revdus v.Berichte sdchs. Gesellschaft d. Wissenschaften h. phil. K/. 1850 j>. 102. I LVI, 1. grauatur M. || 2. quam postquam Bekkerus: quae que P) postquam || 4. regia] Madoigius ap. Ing.: re- giam. || 10. est om.M. || 11. redisset] M.mjpr.Helmstl reddissetPm.pr.Bi: redissent Fm al. (p? an reddissent p?) || LVII,4. in stativisjFrinbista- tiuis Pm pr. B Inistatiuis Leid. 1 in bis statiuis YMp al. cf. Lachmannum adGai.I. Vji\wl Lucret. ////,283. || 7. quod necopinato] ;: quod necino- pinato MFBal. quod in necopinato Heerwagenius cxc. p. 1G. jl 9. lusuque I. F. Gronovius. || LVIII, 5. (velut victrix)] scripsi: uelutuictrix libri velut ultrix Marklandus in ed. Eu- rip. Supplicum Lipsiensi p. 31-4. || 7. mulieris B. || LYIIII,1. manantem] ¥;: manante |j exacturum] Rhena- nus: exsecuturum YMP executu- rum F. || 5. paris praesidio relicto P pars praesidio relicto Harl. 1 patres praesidio rclicto Helmst. 1 Rott. patri paris praesidio relicto B pars praesidio relicti /. F. Grono- i-ius. || parte praesidio relicta Col- latiae custodibusque datis ad por- tas, ae quis Heerwagenius e.fc. p. 18. j 10* caedis et] M caedes et m

caede.sedPcaede | sed B caede et Fg. IILXI, 1. praelatisM.

Lib. II. inperiocha fratris] sororis Sigonius || L. Yalerius] P. Yalerius idem || Latinius] idem: latinus '| id] Drakenb.: et Naz., om. W. \\ Opillia r.c.41,11: Illia || gerendi*]gerendi Naz. gerendum -fa-t. gerendum sibi vel gerendi veniam || Yeientes * et O. Iahnius. || 1, 11. toiam hanc senten- tiam a conscriptos — lectos spuriam sihi oideri significavit W. Iuhnii ann. XXXV. :^[)'' novum in] Drenckhah- nius sem. phil. Gryph. sod.: nouum libri mell. in nouum = Sigonius || lec- tos mn. s (Harl. 2. Uxon. B.) ] II. 1. ne ubiubi] I.F.Gronovius: ne abiibi F ncc ubiubi YM. auod ab Alschefs- kio receptum defensionem certe ali- iptam admittit et non satiscircumspec- te a me impugnalum est l. I. p. 44. cf. Alschefskium in Iahnii horr. phil. et paed. XV. 4'J!» sq. et Obbarium in act gymnas. a. 1850 p. 897 sqq. necubi ibi Pal. Rhenanus necubi m al. ne cui ibi conieceram 1.1. |, 3. tamquam] quamquam Reizius l. /. \\ III. 5. sua om. M. 6. alia] Crevierius, Tb: alia alia Pui. pr. alii alia MFp al. alibi alia Dukerus aliter alia conieci l. I. p. 45. |J IIII, 5. et cenatum] coena- tum Dukerus, quo. /. recte distincto, non opus est. || V, 1. ibi] MP? recte cf. Duk. ad II. 35,4 Drakenb.ad VII, 23, 4 Ilaitdiiim TurseU. III. 165: illi F Helmst. 1 ? bi Alschefskius ii W. uicti ira add. f. || 8. emineretne ani- mus patrius Strothius eiusque coni. nescius emineretne animo patrioe^o /. /. />.47 tempiavimus, ut Liviinarra- tio fuii reliquis historids Pobjb. VI, 55 D. Hal. V, 8 Plut. Val. Popl. 6 Val. Max. I", 8, 1 conciliaretur cf. ta- men Schweglerum hist. II. II, 1 p. 45 n. 1. || VI, G. agmini fuit M. || 8. di- rigit] pF ex corr. :: diregit Pm. pr. pro derigit cf Lachmannum adLucr. II II. & »9) ru * * it M regit F m. pr. Harl. 1 r. || 9. propter] Reizius /. /.: per libri. | VII, ti. alto] M: ubi alto P? ibi alto F: ibique alto et in alto a/. |j G.eriAlschefsktus fieri fore libri, in fore ras. corr. P: quamquam ge- minae lectiones in libris Livianis satis

D *

II!

AI>N<>T.\TI<>

frequenier inveniuntur, tamen dubita

/■/, iii, h. i . fieri foro (dat. ■< ) • men- dandum •■ ■•■> tf. Plui. PopL 1" oinia

i .1 t;i ■/•■■■ ■>■■'< l>. Ihil Y.

19. || 10. momentaneaqne ajpnd toi

|.ini;i )i>-ii-l' I '// ". VI. Vicac

: aicae (" i mee) poeac \'l' al. nieni pubkena in Stura mf

4 /.v/ //• 11. 28 Plut.l.l. Sen demort. ' '/</'/</ 9,3 . \ml Studu '</• 120« 67 /-'•

/■.•/\ ///>//•. /. 11. 17 KJ. (inli<i'j. /.'. /,

VIII. 3. tuin demnm eo-

mitia .1 VTIII, 1. Por-

■.'/.. A'.\ 17. 11..

M. < I 11': 1'orsinna, Por-

aenna (tic Naz. periochae) ete. rell.

ibendi rationibu*

/■/'. Sekweglerum I. I. II. 1,52 n. 1. ;

.>. omni sumpto] Divaeut, Whnme-

mi "/'«./'•. /-"-. /'. -Jl WO. <'/"• e/V/»/

Marquardtium ant. II. III. 2, 123: omm sumpta tt&nomne sumptum s fav. Kiock.) I. F. Gronoviut; post omni aumpta /•/>/ suscepto vel tmtUe aHquod parhcipium ezaditte censent ( 'lericus, Doertngius, IngertleviutL l. II. 1171. adempto ez eorr. (f?) F edneerent] Lahniut, Drakenbor- Ineent Ml'F al. cducarent .-. \. s. trucis] add. fort. etruacic P: trnees. XI. 7. T.] m. t. P al. m. (perperam inde M. m f. eolL ap. Urakb.) II metui F indfl T. fliaW. 1. ,:■■. 9. Ynlerinm] Gtareanut: Lu- eretmm XIII. <>. honorandia nir- tutihus honorata nirtnte F hono- randii nirtutibua L •■'. 1. 8. jntae- tam inviolatamque] Bas. a. : inuio- latamqne VMPaL mniolatam Fe. Kt.quoiFMFrrquodctF,- .ll.novol F ex eorr. HarL 1. r: nouo in MPFc nono inde Altckeftkiut ef. voLII p. KlVtq.at c W. inlahnucmn. XX2, Y. 387, A.V.V I '////. 2 1"-. X 1 1 1 1, 7. usae] PF al.: aac VM ae m niaae Rhena- nut. || XV, 1. Spurius] ed. Qampan. Niebukriut h. R. /, .~>^••-,. cf. Schwegie- riimh.R. II, 1,67 n.3: Spurius Pn-

nef rini V) pnblina VM P. P? || Publiua lucrctius inde et titaa Ermsnine p.

naleriua F P. Ineretina Titna Ber- meniua P. Valerina HarL 1. Purina

Lncretiue menius

P. \'al- r;

Hermenii .M.

Horatiu- iusPob-

licola terl ius Lar- •

. 21.36 Livium ■

' it d. alt-

rom. '•■ ea csse

vota] alu am esse

uoluntatem 1 1 eam ea

esse uota ess> i VM ea

esse nota loluntatem

Rhenanut. | XVI, 4. , ls] Draken-

\ uin X, 8, G

pphwV Attii HPF, quod

■■■■> hi.lt.

/.'.//, t,o7

ab cin M ab cn Pm al (b in ras) F

ab nc B. etc. al uus, qui

in eiu (nc) g < ivitatis

nomr-n vel nomcn ci\ .tis; a vico

Sabino

sClau-

dia] trans Anii n;Clau-

B7: <it Anio

itocns a. ■ - Caligula

mcohatui dicatus

est et tum • cogno-

>nen adiectum aquaed.

13. || 7. elal vett.: da-

tus. || XVII, 3. seduti n] Freuden-

et ipse

tcripteram: s< Ivei lomen libri;

■OHsa bbdttbtii • rum nomen

ntat. tmpanus vi- detur ediditse verum nen aucto- res non adducunt' 6 hardus) sed utrum corum rcterum

nomen W utrum — si omen \V\v2 scd viri nomi us lahnii

ann. L.\.\l. rslevius

|| Lrelatu- lictus || ma-

iore edd. bellum

MP al. maiorc belli ,-: bellum qlott. /•/'./. • .,! . /■■ rtinens. ||

XVIII, L. iigonius:

Postumium. iir supra

belli Latini metum. d quoque] m. Liv. prom. 1 sq. recta distinguen rumfxti-

debantur P '<*'■ vicle"

tisfes

t

k""r

«finmi

fl.-.w.'.

vQm«ta*r«

mlr.v

«rrFia tlmiar fa/W

XXlliL;^^

botar. m. tiun	'T
--
.- MllMW
r. .«•»«.

I III

I

XX)

KVIIII.

K/r.»(

inAl.l

\\l I

V

ADNOTATIO CKITICA

frequenler inveniuntur, tamen dubita- ri, an h. I. iieri foro (dat. sc.) emen- dandum esset cf. Plut. Popl. 10 olxia imxsxoauevT] tt; ayooa D. Hal. V, 19. || 10. momeiitaueaque apud vos fama pendere F cum s. j| 12. Vicae Potae] s: uicae (vel uice) pocae VP al. uicus publicus in litura nif. cf. Cic. de legg. /2, 11, 28 Plut. 1. 1. Sen. de mort. Claud. 9, 3 Ambroschium Studienp. 120 n. 67 Beckerum deliom. vet. mur. p. 44. 47 sq. antiqq. 11. I, 249 sqq. || VIII, 3. tum demum co- mitia Alschefshius. || VIIII, 1. Por- sina] cum Putean.XXVI,41.Aischefs- kius in ed. min. et W: Porsinna, Por- senna (sic Naz. periochae) etc. rell. de variis nominis scribendi rationibus cf. Schweglerum l. I. II, 1, 52 n.l. \\ 6. omni sumpto] Divaeus, Wimme- rus observ. Liv. p. 24 sqq. cf. etiam Marquardlium ant. R. III, 2, 123: omni sumptu libri omnc sumptum g (ms. Klock.) I. F. Gronovius; post omni sumptu vel suscepto vel simile a/iquod participium excidisse censent Clericus, Doeringius, Ingersleviusl.l. II, XXVI. || adempto ex corr. (f?) F educerent] Latinius, Drakenbor- chius: educent MPF al. educarent S. || X, 8. trucis] add. fort. etruscis F: truces. || XI, 7. T.] m. t. P al. m. (perperam inde M. ni f. coll. ap. Urakb.) M metui F inde T. Harl. 1. etc. || 9. Valerium] Glareanus: Lu- cretium || XIII, 6. honorandis uir- tutibus honorata uirtute F hono- randis uirtutibus Leid. 1. || 8. intac- tam inviolatamque] Bas. a. : inuio- latamque VMPal. inuiolatam F?. || 10.quod]MF?: quodetP» ||ll.novo] F ex corr. Harl. 1. g: nouo in MPFg" nouo inde Alschefskius cf. vol. II p. XIV sq.at v. W. inlahnii ann.XXXV, 3S1,XXXVIIII,215. || XIIII,7.usae] PF al.: sae VM se m nisae Rhena- nus. || XV, 1. Spurius] ed. Campan. Niebuhrius h. R. I, 5G2, cf. Schwegle- rum h. R. II, 1,67 n. 3: Spurius (Pu-

uer rius V) publius VM P. P? || Publius lucretius inde et titus ermenius p.

ualerius F P. lucretius Titus Her- menius P. Valerius Harl. 1. Purius

Lucretius inde et Titus ILrmenius P. Valerius Leid. 1. et simililer T. Hermenii nomen inferentes al. || M. Horatius iterum et P. Valerius Pob- licola tertium; tum Spurius Lar- tius et T. Herminius consules facti /. F. Gronovius cf. D. Hal. V, 21. 36 et fast. cons. Cap.,Cassiod., quiLivium fere excerpsit; cf. tamen Broeckerum Unters. iib. d. Glaubwtirdigkeit d. alt- rbm. Gesch. p. 292 sq. || 3. ea esse vota] altera lectio archet. : eam esse uoluntatem (PF?) allera; eam ea esse uota esse uoluntatem VM ea esse uota, eam esse uoluntatem Rhenanus. || XVI, 4. Attus] Draken- borcMus (Atium i. c. Attum X, 8, 6 MP): AppiusV AttiusMPF, quod servare possis coll. Schweglero hist. R.II,l,o7sq.n.5. \\ a uicino] scripsi: ab cin M ab cil Pm abc (b in 7-as) F ab nc B. etc. ab g Heerwagenius , qui in ciii (nc) quaerit gloss. civitatis nomen vel nomen civitatis; a vico Iac. Gronovius epist. Liv.l. a Sabino Wt. || 5.transAnienem; vetusClau- dia] trans Anienem veterem; Clau- dia Niebuhrius h. R. /,587: at Anio 710VUS a. demum p. C. 7%. 38 a Caligu/a incohatus, a. 52 a Claudio dedicatus est et tum demum alteri veleris cogno- men adiectum v. Frontin. de aquacd. 13. || 7. elatus] a/iquot edd. vett.: da- tus. || XVII, 3. sed utrum] Freuden- hergius ohserv. Liv. p. 6, ut et ipse scripseram: sed verum nomen libri;

NOMEN

sed vtrvm nif. archet. verum nomen Alschefskius ed. mai.(lCa?npanus vi- detur edidisse vcrum nomen aucto- res non adducunt' Gebhardus) sed utrum eorum idem ed. ?nin. ceterum nomen W utrum — scd nomen Ww2 sed viri nomen Heerwage?iius fahnii ann. LXXI, 198 nomen Ingerslevius || 4.relatus]Z)»to-«s:relictus || ma- iore edd. anle Ald.: maiore bellum MP al. maiore belli Yg; bellum q/oss. videtur ad arma pertinens. [| XVIII, 1. Postumum] Sigonius: Postumium. || 2sq. videbatur supra belli Latini inetum. id quoquc] Wexius e??i. Liv. pro??i. p. 1 sq. recta distingue?idi ' ratio?ie opt. libroruni (ui- debantur P) /ectione servata: vide-

batur. super bclli Sabini (Sabini ?) metum id quoque Dukerus. || 4. nec quo anno id factum sitnecquibus consulibus G. BecJceruslhes.IH. pone diss. de Isid. Bisp. de nat. rer. libro Bonnae 1857. jj quibus consulibus] sRhenanus: quibus facti (factis F) consulibus || essent facti Welzius comm. ail. p. 12 sqq. || 7. quin si] I. F. C. Lehnerus, act. phil. Mon. III. 213 sq.. Hauptius philolog. III. .">4<. in eandem coni. in seminario phil. unic. Berol. ame ios quattuor an- nos incidit Woestendieldus ph. stud.. praematura morte literis ereptus: quisin Pm.pr. qui siMF('p?tal. quia si et quod si s || 9- credebant Kei- ziusl.l. || ll.Sabini]P in mg.FszSn- binum Pm al. Sabinium in VM ex utraque lecfione eonfiatum esse per- spesit Alschefskius. \\ XVIIII,1. Ser. Sulpicius M.' Tullius Glareanuset Sigonius: seruilius sulpicius. m. manlius (maniliusF) tullus || 5. ipsi /. F. Gronovius: ipsis || 10. ea quo] Mm.pr.Pm.pr.F: eo quo iWeoque velca quodrell. || XXI,4.quosnam] Hauptius Berichte d. sacks. Gesellsch. d. Wissensch. h. ph. K/. a. 1850 p. 104. iptem h.etiam l.feliciter assecutus erat Woestendiehius : quosdam. || 5. Cu- mis] Cumis et P Ilelmst. 1. est cumis T: Cumis est Alschefsldus. || 7. una et viginti] Bamb. a \Vw /.. perioch. s Glareanus una et xxx PFal. et xxx M et uiginti Haverc, d?l. Momm- senius r. Tribus p. 8. Q Mais P et ras. corr. F maii in ras. m. j XXII, 3. re- ditF?. || XXIII. 5. est] M: essct. |J 8. nexi vincti] altera lectio archetypi, Sigonius cf. v. Heusdius de l. Poete- lia Pupiria p. 70. Bachofenius das nexum etc p. 44: sqq. Huschkius Uber das Recht des nexum p. 70: inexsui (innexsui m) uinctis M nexu uincti PF? inde nexu vincti Alschefslcius. \ XXIIII, 5. posse] coss. Madoigius opusc. acad. alt. p. 127 cos. se i. e. consulem se idem ap.Ing. \\ praever- ti] scripsi: praevertisse peruertisse nec M) libri, quodquidem ■ praeverti suppositurus eraV iudice Madvigio: atpraecedunt intervenis- se, posse, secuntur cepisse, consu- luisse, unde talis corruptela facillime

7-31. LIII

originem ducere poterat. Hbrorum lectionem tueri conantur WalcMus emend. Liv. p. -4'J sq., Wexius in Tac. Agric. prolegg. p. 156. || XXVII, 3. in] vi Rhenanus. || praeceps erat] 'in marg. minutiore scriptura' Vs (Voss. '!) ed. Camp. et sic vel prae- ceps ierat .«. iverat Sabellicus: prae- ceperat libri tantum non omnes, Rhenanus. || 9. libertatis o?n. M. || XXVIII. 4. Claudius] claudius o Mm.pr.||6.negaretPFal.||XXVIIII, 7. P.] libri, D. Hal. 17,37: T. coll. c. 21, 2 DuJcerus Proculus Haakhius in Pauly encyclop. 17.2663. || 12.vio- larit et violauerit s Doujatius viola- bit Rhenanus. || XXX, 1. putabant sententiam] del. Gebhardus et I.F. Gronovius repudiabant sententiam Wexius em. Liv. prmn. p. 11 sq. \V lahniiann. ZXZF,382. | 4. impc- rium suo] r (Leid. 2 : imperio suo VMPF al. imperium sua natura vel potestas imperio suo r imperium sua vi Werius em. Liv. prom. p. 12 imperium iure suo Freudenbergius obs. Liv. p. 7 imperii vis Madmgius ap. Ing. magistratus 'vel dictatura vel potestas) imperio suo Heerica- genius Iahnii ann. LXXI, 198 fort. im- perium vel ius v. §.12 imperioso || mansuetudo M al. I| permitterentur V.Mm.pr. || 5.M.~]cf.Niebuhriumh.R. I. 565 sq. 629. Haakhium in Pauly encycl.Yl ^,2325 sq., Schweglerum hist. R. II, 1. 217 sqq.: M' s Sigonius, Pi- ghius ann.I, 89, Broeckerus Untersu- chungen etc. p. 391 sq. \\ 9. is finis] M: bis finis s is (weZhis) finisnihil P al. his fintis nihil F his (tw/hiis) finitis nihil s finis illis Helmst. 1 is finis illic Heerwagenius nunt. Monac. XVI, 645. || populationis (F) et po- pulationisis -. \\ 11. consistere] M: constitere || inire] VMriniere || 13. quam si] VF al. cf. III, 13, 2 Lach- mannum ad Lucr. IIII, 568: quam si in P? firt. recte, cum in ante insidias fadlKme exeidere possit quam Ms || 14. vigent] M: uigentes. || XXXI, 1. fugaqueMm.pr. I| exuitque castris] hoc modo M: exuit castris VPF al. et exuit castris Gaertn. (supscr.hoc modo\ /. F.Gronovius. || 4.hostisF. || 5.crin>i-

LIIII

ADNOTATIO CRITICA

nantis Fm.pr. || 6. aversas] Tan.Fa- ber et I. F. Gronovius: aduersas. || et] exs-. j| lG.feeere ut] feceratM. || XXXII, 1. cst oin. M. || 2. est om. PF. || 8. sic om. PF. || 9. hominc, ut nunc . . conscntiant, sic . . . fuerit Wt/.p. IX. || consentientia] scripsi (praecepit nunc emendationem Heer- waagenius Iahnii ann. LXXI, 199); consentiant MP al. consentinant F conscntiunt, conscntiebant, con- senserant (stc Ww2) , consenserat a/. consentirent lihenanus. || fuerat Pm.pr.Ww2- || 10. dentes denique] Freudenbergius l. I. p. (J: dentesque M dentes quae Ilarl. 1. Leid. 1 den- tes PFs || XXXIII, 3. tantmn om. M. || inierant] Reizius l. 1. p. 102 : in- ierunt. || 5. protinus Poluscam, itein] ( 'luveriusItaLant. UI,Sp. 1028: protinus muscamitem P protimus mucamitemM protinus mucamitem Fm Poluscara item Sigonius. || 8. primo ortus s primum ortus Klo- ckius et I. F. Gronovius. || urbe , cui ad Moguntini. || 10. omnium] omni in Iac. Gronovius omni edd. plerae- i/ue. || XXXIIII, 6. ca remisisset] Fs: eam remisisset P al. eam remis- set M. || 9. ueterum Pm.pr. || volunt ius] PF : uolent ius Harl. 1 soluen- tium M. || 11. fruantur] g: fruantur utantur VM utantur PF al. § 12. dictu] g: dictum || patris Fm. pr. || XXXV,3. pocna] p: poenaePpoe- ne M pene F. || G. benigne mpf g. || excipcre Fm. pr. Leid. 1. || percipie- bantur] g: praecipiebantur || 7.Atti Tulli i.e. AttiiTullii cf.cXXXVU,

I. XXXVHII, 1. Schweglerumh. li.

II, 1, 353 n. 2; de T. Latinii nomine v. eundem p. 354 n. 2. || XXXVI, 2. instaurcntur M. || 4. ni ea properc annuntiet MF?. || XXXVIII, 1. ve- niret] g (Porlua.) Bas.a: eueniret || audicntis F. || 4. aliquod] aliquid M aliquot Fm.pr. || quod]quo» Vasco- sanus. || 6. cfiicere M. || XXXVII II, 3. oerba inLatinam — transgressus in § sq. poM tum deinceps transfert Niebuhrius h. R. II, 268. ||Bovillas] /. F. Gronovius: novellam libri Mugil- lam {vel Moegillam) lac. Gronovius prob. Schweglero hist.R. II, 1, 357. sr/. udn. 3 cf. Bormannum lat. Choro-

graphiep. 202. || 4. recipit YIT al. || Trebium] librk Trebiam Bas.aTo- lcriam [immo Tolcrium] Cluverus Ital.ant. III, 4/>. 969 cf. Bormannum 1. 1. p. 203. || 12. nihiloque Helmst. 1. || XXXX, 3. primo] Aldus: inprimo MPF al. is primo g. || 8. ncc mihi miscrius quam tibi turpius g Wexius em. Lio.prom. p.12. || (quam) scripsi : quam libri fere omnesncc g Bekke* rus. || 10. ct ipse Mg. \\ 11. laudes suas] g: laude sua MF al. /'. laudem suam. || XXXXI, 3. usquc om. M. ||

4. fastidire munus: vulgatum, a ci- vibus issc] scripsi, possis etiam fasti- dire munus: vulgatum a civibus

i esse; f.sse enim in archetypo fuisse docet v. I. isse VP esse vFal. egissc {ex eisse sc. ortum) M iinde lectionis oriffine non perspecta egenis Niebuh- rius h. U. II, 189 fastidire, munus vulgatum a c. isse in socios cdd. fastidire m. vulgatum a c. in s. /. F. Gronovius fastidire munus, vulga- tum a c. si isset in s. Heerwagcnius hdiuii unn. LXXI, 199. || 5. accepe- rint] Bas.a: acceperant. || 6. duccm I'?. || 7. consulut] VMF al.: consul PF ex corr. s consulum /. F. Grono- vius. || XXXXII, 2. consul om. F. || 3. patris Fm.pr. || 5. a Postumio IV. N. de Ii(ieu) mnemos. IV, 382. || 6. solliciti M ollicitati F. || favoris in multitudinem] VM: fauoris in mul- titudine F al. furoris in multitiuline Pg. || largitionis Fg. \\ tcmeritatis /. F. Gronovius. || inuitamcnta] al Tuita mita F in mg. m. pr. j| 7. Cassi] F: Cassii. || 11. Opillia] scripsi: Op- pia MF al. Opia P al. illia cod. Naz. perioch. 'OTtifiin Vat. ]>. IIul. VIII, 89 Popilia Oros. II, 8 Jlo/tntdia Eu- seb. chron. ada. M DXXXII. p.337 ed. Mai. || XXXXIII, 1. Iuliusj Sigo- uius: Tullius. || 3. Licinius] sic clium c. 44, 1 : Icilius Sigonius cf. D. Hal. VIIII, 1. Schweglerum hist. 11. II, 1, 481 n. 4, 497 n. 1. || ipsius] Mg (Pal. pr.): ipsius eius Pal. ipsi eius Fg

EIVS

(Portug.) Murelus ipsivs archet. ||

5. Fabio in Acquos, in Veientes Furio datur. Et ln Veientibus qui- dem (cf. c. 44, 11 ; 46, 1) Ilarl. 2, <ex

LIB. II, 31-5G.

LV

antiquo exemplarV Signnius, Niebuh- rius h. R. II, 216; at cf D. Hal. 17///, 2 Zon. T7/,17 Schweglerum hist.R.II, 1. 4!i7 n. 3. || 8. etsi'] si Muretus aut si Orellius ad Cic. or. p. Planc. V, 12. I stare] Muretus: instare. || XXXXIIII,6. quattuorque] s Sigo-

ue nius: novemque VPF al. noque M nouumque (dilectum sc.) Rhenanus. |! 11. Aequis] Yeientibus Glareanus Veiis du Rieu de gente Fabia p. 37. cf. c. 43, 5 et Haalhhtm in Pauhj enc. real. III, 369. || 12. haec Pm. pr. g hec Pal.pr.he inras.f. || XXXXV,1. ter- rebantur] VF: terrebatMPv. || 15. nuncque iubent M. || armatis sibi] - Aldus: arinati sibi VMP al. arma- tis ibi F armato sibi Helmst. 1. || XXXXVJ. 1. Aequis] Veiis Haa- Ihius et du Rieu 11. cummaxime 11. \ 3. ordines] ; (Voss. 2 I.F. Cfrono- vius: ordinis j| 4. insigui] Reiziusl.l. p. 102: insigne || 6. Caeso] Mogunti- ni: gaius || XXXXVII,5. potuerant] MF pr. m. corr. = : potuerunt P al. poteraut Fr. || 6. apposito M. || 10. consul] consuliPfal. || amissoJF?: omisso MP al. || 11. redit] F al.: re- diit MP Leid. 1. || 12. arte (Harl. l.t) Ald.: parte libri : num partum arte, nratione post Fabii incisat I, XXXXVIII, 1. K.] cf. c: 46,3: G VMP 0 Fal.Cn.rc/Gn.r. || 2.prius- quam quis agrariae Wexius em. Lic. prom. p. 12. || 3. nullae — fuere cf. Schweglerum h. R. II, 1, 504 n. 2. || 5. proximae Mm. pr. Pm. pr. proxima m. || in formam] cf. Wimmerum obss. L£v.p.32sq.: formam F Bas.b. || 10. rediit P<r. |j XXXXVIIII, 3. neque ut minor M. j| 4. sperneres.] Madvi- gius ap.Ing.: sperneret. || 6. honores sperare] honores spectare M /'. ho- nores expectare || habentM.I|L,l.in incursantes] Goebelius thes.XII.pone obss.Lucret. Bonnae a. 1854 ed. recte perspecta geminae lectionis indole: incursantesium Pm. pr. incursantes lupi M incursantium p reil. || 5. ra- ra] pare (part ap. Drb.) M parata m |j 7. accidebant] Harl.1 Bas. b: ac- cedebant || 10. leniter] ?('?) edd.: Leuiter | 1U. uincebantque 1' al.. in uincebat mut.in F. || 11. propter im- 1

puberem aetatem] Kreyssigius ep. ad Goellerum p. 463 sqq. cf. [Aur. \'ict.~\ de vir. ill. c. 14 Wnelfflinum philol. \ 111, 384. A7, 167 Wexium Iahnii amn . LXX, 458: prope puberem aeta- te. || LI, 1. est] Madvigius ad Cic. de fin. ////,'13, 33 Wt I.p. X: esset. || 4. Sp.] P? Cassiad.: P. MF al. Servius D. Hal. VIIII, 25 Gaius Diod. XI, 54. || proximam pugnae] MP al.: proxime pugnae F proximae pug- nae g proximam Helmst. 1 proxima pugna /. F. Gronnvius. \\ 7. nonnihil hesterna Wexius em. prom. p. 12. || quamvis] quaevis id. ibid. \\ LII, 4. ea oppressit] /. F. Gronovius: eam

al sit oppressit MP al. ea oppresser (ser eras.) F eum oppressit vel eum op- presserunt vel eum oppressere vel eam oppresserunt rell. haec eum oppressit coni. A/schefskius ea reum vel ea Menenium oppressit coni. Wt /. p. X. ea eum oppressit In- gerslevius. \\ Quumet..., in mulcta /. F. Gronovius: ,cum et . . . In mul- ta. || 5. multam edixerunt] MPF al. quod f. ex alterutra archet. lectione

E

mvltam natum est cf. Drakenbor- chium; multam dixerunts- (Leid. 2) multae dixerunt id.in mq. || esse om. M. || 6. L.] F al. D. Hal. VI III, 28: t. /-■. Helmst. 1 C. s (Portug.) om. M. || T. ni/i. M. i 8. animi K/ockius, Geb- hardus cf. etiam Dukeri Drakenbor- chiique adh. l.adn. \\ LIII, 1. Certa- mine domi finito, g I. F. Gronovius || iniecit f. h. I. praesens hist. cf. adl, 40, 7. || 2. Veis PFm. pr. m. || 3. ea- demque P. || 6. perpelli] ;: perpeti VMPF al. | LIIII, 5. inducant,] in- ducant. Wichertus lat. Stii/ehre p. 181. || 7. concilia I. F. Gronovius. \\ 10. malam M malam malo Alschefs- kius. || LV. 5. populum (Volero\ quoniam E. I. Kiehiius Aeschyleor. spec. Lugd. Bat. 1850. 8. p. 110. thes. XXXI V. |! LVI.l. Publium] F:P. || 2. permissurum]Fal.: permissurum administraturum VM administratu- rum permissurum PB. || 4. neque quaej W: neque || 10. occupabant] M: occupant. || 12. facile haec con- temptim] scripsi: facile et contemp-

LVI

ADNOTATIO CRITICA

tim Ubri tanium non omnes cf. 11'«/- chii emend. Liv. j>. 68 facile con- temtim Drakeriborcldus, Wexiuts em.

prom.pA. || poterat] properat/)o«- jatius parat I.F. Gronovius. \\ LVII. 3. consules tribuuique] coni. Al- schefsMi ab ipso spreia: tribunique consules VMP tribuni consules F tribuni consulcsque pf tribuni et consules Harl. 1 tribuuique consu- lcs Rhenanus tribunique et consu- lesAlschefskius. \ LV1II,1. additos] Moguntini: addito. || 2. Cn. Siccium] sic etiamMP c.61,2:C.Siccium utru- biqueF cii sicinium Helmst. 1 C. Si- cinius nominatur ap. Diod. XI, 68. | Maecilium] Maeeilius IIII, 48, 12. hoc nomen scribunt PM ://./. meciliuin (cf. Mecilia /. R. .V. 3255). || 4. esse, liberior] eoque liberior Hauptius philol. ///, 517 fort. csse, vel liberior || 5. sc victum] Rhenanus exY? /./•'. Gronovius: quodscuictuin. LVIIIl.

1. instabant M. || 1. aliter] Hauptius nuis.phi/. UIl, 150: alii. || 5. speciem acuersari M, num speciem ac * vcr- sari? || LX,2. passim Mm.pr.PFaL passisunt Hurl. a/(. non improb.Dra- kenborchio, W. || 5. submovendis] P:submovendoMF ?•<>//. || LXl, 1. L. P. Valerio VMF al. || T. Aeini- lio] sic etiam III, 1 Diod. XI, 69 Ti- berius ap. Dion. Hal. YIHI, 51. 59 Diod. XI, 71. || 3. plenus suarum plenus paternarum] Ubri praeter MP: plenus suarum paternarum M plenus suarnm. m. plenus paterna- rum irarum P. || 7. quoque semper P HelmstA. \\ 9. laudatione quum ex VEhenanus collaudationem curaF? || br.pl. vel tribunus plebis ////?•?'. |j co- narentur] ex V Rhenanus, Min.tert. : conaretur. || LXII, 2. vel] uelut Fal. || 1. exciti]PFal.: excitati M c. || LXIII, 3. coacto extemplo se- natu] Niebuhriush. 11. II, 21*]s,j .- co- acti extemplo al) senatu. || LXIIII,

2. T.] T. P. VMF al. || LXV, 4. cor- num Mm. pr. || 5. ut in obtinentes c Sigonius. \\ viresrefecerant] caui.W, Maduigius ap. Ing.: uires ferebant lihri tuuhnu iu>u omues uiresuebant i*. c. vires sumebant cod. Klock.

Lib. III. in periocha placuissot

Drakenbordiius: inuito. || I, 1. Fa-

bius] Aldus iu errulis: fabius quinc- tius MP Harl. 1 fabius quintius al. Fabius Quintus Moguntini quintius (quinctius) ex qui unus corruptum codicumque nostrorum /eclio ex ditto- graphia orta esse videtur, quod etiam u Ww perspectum esse video. || 3. pos- sessores magna Harl. 1 Alschefskius posscssorem et magua Prn. pr. || 4. T.] Aldus inerratis: L. || II, 1. ca- strts] IJf.Gronovius: castra. || 3.est] M: oiu.; f. dederit Dukerus. \\ 9. eer- tamen in M al. /'. certaminis Dra- kenborduus. || III, 4. proximum P Ilarl. 1 proximi Aldus iu crrulis \). (/.e.populus) proxime Heerwagenius iuiuI. Monac. XVI, 659. [] ferri] L'lie- naniis: ferre || 6.exom.M. \\ dictoM. || 7.inccdentem]Fpal.r:i!icidentem || ac centum] i. e. ac c: septingenta i. e. dcc periocha, W. || IIII, 1. Fu- sus] Sigonius, Pighius in anh. ad li. u. 1, 121 sq.: fuscus. || post Fusios: Fa- bio add. ~\l Fabios Pal. Fabius gr, •pmri mi/ii cidetur scio/i ciusdam esse gloss., Licio scilicet 'Fabii' i.e. M. Fuhii QuintiUanitnst. or. L 4. 13 nwn- tionem obtrudentis utFabius F. Lach- mannus rfe font. liv. I, 29. || V, 2. urbcm ipsam M. || 5. subsistit] M: substitit. || 7. pugnam, dum r crfrf., virgula ]>ost infert posita. \\ medio dimicationis (is m. tert. in ras.) M medium dimicationis /. /'. Grono- vius. || 8. quin] Harl. 1 g cf. Fittboge- nium obs. Lic.p. 9 sq. W lect. Lic. II, 7: cum. || 10. cum] Fal.: cuma or~

a tum ex gemina lect. cum MPal. a ? {Leirf. 2) una cum ci. Alschefskius. \\ 13. quinque milia] ~n iu ras. f. || ac ducentos] t. e.accc: octingentos i. e. nccc W. || 14. et] e (Port.) Dra- kenborchius: cst. || VI, 1. Servilius.] scripsi: Seruilius. || 3. colluvio mix- torum Morpinlini: conluuione mix- torum unde Wt /. p. XI. ci. colluvio immixtorum || contagia P. || VII, 2. animus] c: animos. || 5. Tusculano] V-: tuseulana. || VIII, 6. inde de- missum] /. F. Gronovius: inde mis- sum Ihir/A inde dimissum MP.|| 10. ac centum] scptingentos (ncc

duabus tabulis om. Naz. |) inviso] \pro acc) ?W. || VIIIL2. tcrciitilliu

LIB. II, 57 — C5. UI, 1

LVIl

M cf. Niebuhrium h. R. II, ann. G34 Schweglerum h. R. II, 1, 571 n. 2. || hrasa P. || 4. dominos P. || G. circum- starent] [Harl.lf) ;: circum instarent

in (/.e.circumstarent), unde circum in- starcut tribunum vel tribuno ci. W. || 8. e republica Aldus. || 10. illum] Bas.a.: illud || placatam] M: paca- tam. || X, 5. Terentilia] Niebuhrius l. /.: terentilla. || 8. accisac res sint] Ascensius, Rhenanus: abscisae res sint VM abscisseres sint P absces- sesint p. || XI, 2. ope et] Bezzenber- yerus emend. del. p. 21 : spe et YMp sjie set P spes, et Fittbogenius obs. p. 13 sqq. W Iahnii ann. XXX I ". 362. || ."». oinnis] FLeid. 1: omnes. || XII. 4. Furius missum] Drakenborchius : fnrium ipsum missum ex dittogra- phia aperta. || 5. L.] F Leid.l cf. c. 8, 2: P. || XIII, 2. iuventutem] VM : in iuuentutem P. || 4. vi] uis M vix Otto divinationes Liv. p. 8 sq. || 8. tri- bus millibus F oo oo oo i. e. tribus milibus MP ternis milibus Alschefs- kius. || 10. devio] Campanus, Rhcna- nus: deuo VM de ullo P. || XIIII, 4. cpiicquam odie gloriaePm.pr.quic- quam eo die gloriae Alschefskius. \ XV.5. occupauei-unt P. || XV1I,12. neue] M: ne. || XVIII, 3. demeren- di] ed. Mediol. a.1495: demerendo || G. edoceri se sissent] Rhenanus: se doceri sensissent libri mell. si se doceri siuissent etc. s si se edoceri sissent Alschefskius.\\ quod] quoI.F. Gronovius. \\ XVIIII, 1. pace parta] VF al. (M ap. Drb.): parta pace M (teste Alsch.)vy parte pace P. || 4. initM. || 12.fato] (V?) Fpal.: facto MP pacto ?. || XX, 1. actiones] Heerwagenius, ut et ipse conieceram: actionem. || 2. passurus sit P. || 6. proferendo exercitu ] proferendo exitu Ant. Perizonius proferendo exercitus exitu Strothius proferen- da Lipsius. || XXI, 2. et eos tribu- nos ] et cos (consules) tribunos Heerwagenius. || 6. peccetisj Aldus: peccatis || senatus consulta ] s (Gaertn.): s. ac M s. c. P. || XXIII, 4. subiri s(HarlJ): subire. || G. re- licto] reducto vel reliquo Sabelli- cus reducto vel relato Rubenius. \\

XXII II. 2. L.] Dukerus cf. Niebuh- rium h. R. II, 137: p. I. M p. P. || 5. multi privatim] V(?)Pat: multi priuatim is priuatis M multi priua- tim multis priuatis PB archet. diito- graphiam indicantes multi privato L. Langius d. (tskische Inschrifl der tab. Bantina p. 55. || G. eae] F:: cas. || 10. conditum ferunt. censa] ? Madvigius opusc. acad. alt. p. 221 : conditum. fuerunt censa. || XXV, 1. C.J Glareanus, Sigonius, Pighius ann.adh.a.: 1. || 3. Valeri] Marci Glareanus M'. Sigonius. \\ G. Lanu- vinum] Mp (lanumuinum P;, ut duae deinceps expeditiones susceptae esse videantur cf. Holstenii ann. in Cluverii Ital. ant.p. 158 Lavicanum Cluverius Ital. ant. II, 1G p. 777, Gruterus, quos tacite sequitur Bor- mannus lat.Chorographiep. 195. || eo 07ii. F^, del. Sigonius. || XXVI, :".. tam necopinatum] V: tam iuopi- natum P tam nec inopinatum M. || '.'. palae] Sabellicus: palo|| satin Bal- satisne salua essent omnia ue] Pm. pr.: satin salue archetypus, uude codd. vv. U. ortae sunt. || 12. ipso] /. F. Christius: in ipso || XXVII. 1. Tarquitium] Sigo- nius: Tarquinium || 3. Martio om. g (Leid. 2) del. Niebuhrius h. R. II, 299 ai v. W\v ann. || 7. perveniri posset] ex vel. libro Mureti I.F. Gronovius: pervenire posset || XXVJII, G. a legionibus; dictatori] F? /. F. Gro- novius: .a legionibusdictatoi-is(V.'') M al. legionibus dictatoris P ac le- gionibus dictatoris Wt/y>.A7/. || 10. sub iugum om.M. || XXVHII, 6. est om.palimps. Veron. (». Blumium mus.Rhen.II. 1828/?. 342) VM al.||in exilium] Yz: exsilium (exilium) Ver. VMPal. || 8. crearet Ver.JXKK, 1. C.] Glareanus, Sigonius : m. || 6. ex- cipere Fs*. || viderent] iuberent Mo- guntini. \\ XXXI, 2. C.] Sp.Sigonius. || 5. Aternio] Alschefskius II, 774: aeternio Meternio P. [| Calvio] ¥:: Caluio Claudio M Ilarl. 1 Claudio P: in aperta archetypi dittographia memoriam gentis obscurae, sed e.x lapidibus notae, instaurandam duxi j| cicereno M. || Allieno /. /". Grono- vius; at Livius servare patuit antiquam

l.Y

AhXnTATIO CRITICA

gcribendi rationem. || 8. P.] Ser. coll. c 10, 5 e/ Z>. Hal. X. 48 %oniu« al

». c. 33, 3; 50, 15; 70, 2. 4. /o. Z^/. de mag. I, 34 c/". eliam Nipperdeium in Corn. Nep. spicil. crit. />. 26. XXXII, 7. Icilia] c ed. AfeaYo/. a. 1505: acilia. || XXXIII, 3. Ser. Sulpicius Sigonius cf. ad c. 31, 8. || 8. iuris] urbis co//. /o. Lijdo de mag. I, 34 f. scribendum videbatur Niebuhrio h.R. 11, 352 \ .esset] est coni.Ingers- levius. || XXXIIII, (5. editos] Duke- rus: edito. || XXXV, 2. contende- rant ] ; : conteuderent. || 7. ob- secundando

sequendo archetypus cf. v. codd. 1. obsecundando edd. || [). coitionem] Sigonius: contionem P contentio- ncm M. |'| 10. improbant] VM: impro- babant P. || XXXVI. 3. /'. inito igi- tnr magistratn Dufcerus. || 6. ab] FV: ad || XXXVII, 6. tieri. et] ficret. M. || plebiM. || obsidebant] Ifas.b (V?): obsedebant M obsederant P rell. \\ 7. fortuna videtur glosx. ad res perti- nens cf. c. 68, 4. || qua] libri: del. Iac. Perizonius iniqua Buellnerus obs. Lio. p. 24 sq. quadam Fittbogenius obs.p.Ylsqq. || XXXVIII. 1. venire] M : uenere. || 3. inpedimento Mad- vigius ad Cic. de fin. V, 10, 28. || 12. praesentis] P: praesentes || 13. po- stemm indicunt] s (Leid.2 1 Rhen an us : jiosterum dicunt VM posterum edi- cnnt P reU. || XXXVIIII, 3. nomi- nis] Aem. Huebnerus quaestt. onoma- tol. Lat. Bonn. 1854. 8 p. 4(3: nomen bomines VM nomen is hominesP. fl

4. appellatos r/loss. oidetur Ww. ;

5. (tum eodemj] Bekkerus: tum eo- dem libri uno quidem vel quidem coni. Ww. tunc uno Koenigh.offi.us critica et exegetica altera Trevir. 1S.">4. 4/?. 18 sq. || 6. qui] (Ilarl. 1?);: quin || 7. ininiustaP. || 9. post secessio- nem plebis gloss. tndetur Ww. | XXXX. 2. Appi F : Appii || orantis Ilarl. la.\.: perorantis || 7. coire] p: coniuere coire M co comiuere ire P coniuere F Harl. 1 comiuere Leid.l conuenire g. \\ quodcunque Madvi- giusap.Ing. \\ o.absatee(mgJPort.), Bas. b. || 10. fecerit] libri Drakenb. tantum wm omnes: feeerint MPP. 11. neminem] VPFmaL: nemini M

minime Ww. cf. IahnUann. XXXV. 3G4. || praeiudiciuF. || auferre] F : auferri VMP(VVw). || co quo] VM PF al.:eo quod ?. || 14. et decemui- ros P al. || XXXXI, 1. ante ferocio- resque excidisse qutd videtur Ww. \ 4. cui Rhenanus [Vt : qnid cui M quid P al. || dimittit diremit M. || G. re Leid. uterque Voss.l rc res We- xius iu Tar.Agricp.Cy3. \\ redissent M. || 10. M. Sergio] edd. vett. coU. c. 35, 11: 1. sergio. || XXXXII. 5. contnlerat] F=: contnlerant, quod per se tolerahi/e, h. I. ad praecedeniis voc. fefellerunt rtormam redactum esse videtur. \\ 7. ad] ac /. F. Grono- vius. || degressos idem. \\ XXXXIII, 4. interficereMal. || 7. inpessimaV.

XXXXIIII. 4. ardens] amens v.l. arclielypi cf. c. 47. 4. || 5.M.]c.P. || 6. tabernaculis VM. || serva sua] f?: seruam suam. || appellans F edd. vett.: appellans esse. || se om. edd. vett. || 8. sequeretur]?: sequerentnr.

XXXXV. 4. avus pro avunculo ma- iore dictum esi cf. 54, 11 ; 57,4: auun- culus (F? Leid. 2 in mg., Sabellicus. || 11. querendam /. F. C. Lehnerus a_ct.pl. Mon. ///,214aa. | XXXXVI. 2. seditioni I.F. Gronavius. 3. ab- senti set patrio P. [| ius eo] P : iusto VM. || XXXXVII, 4. iua] sup. lin. add. f. posi pridie >■> Iposi dictum ?: om. VMP al. ; num quod sibi pridic per ambitionem addictum non es- set? || XXXXVlII.l.alienato ad li- bidinem F (sedo in ras/) s alienato ab libidine s alienato ob libidinem Reizius l. I. p. 102 an alienatus (ad libidinem), ms vocc. ex c. LVIf, 3 in- sertis? || 3. I inquit Fs Ii inquit Leid. 1. J| 4. si quo] Ww: si quod. || XXXXVIIII. 3. conaretur IlarlA g.

6. atque] cf. Fittbogenium <>!>.<. p. 20 sqq. : ad quae Strothius. || L, 2. ibi] M: ubi. || G.sua] »: suae. || libe- rae ac pudicae] codd. Drakenborchii. ui videtur, fere omnes, edd. vett., I. F. Gronovius: libere ac pudicaem V libere ac pudice MPF. || 8. misera sedbonestamr. || morte]Pmr: mor- temMp al. |j 12. leniter] ?: leuiter || 15. P.] Ser. Sigonius at cf. c. 31, 8 Ascan. in Cic. Cornel. p. 77 Or. \\ 16. quod] Reizius l. l.p.Wi: quid. I LI,

LIB. 111, 31 — G4.

LVIII]

1. fuerintP. || 2. summi F summe f. || rei] Yg (frgm.Hav. corr.) edd. vett.: reip! || 4. inulta] g: inuita. || 7.quam quem . . . accenderat ex V (an sicV?)

Wienanus quaq acci accenderat

Mquamquaeacciderat P quamque . . . accenderat F quam quae accen- derat Harl. 1 al. quam quem acci- dcrat Voss. lm.pr. quam quemac- cederat Hav. || 8. praerogativam] F (?) edd. vett.: praerogatiua || 9. ei] F (?) Rhenanus : et. || 10. mamilium P. || LII, 2. sciturosque, nisi..ne- quire] Alschefsldus cf. Madvigium opusc.acad.H, 235: sciturosque sine ... ncqueant codd. meliores omnes. scituros, quam vel sciturosque quam sine ... nequeant Rhenanus scituros, quod sine .. nequeant edd. vett. sciturosque si non restitutatri- bunicia (quodvoc. inserendum visum estI.F.Gronovio)-potest&te .. queant W ; alia nupcr (emptarunt Bezzenber- gerus emend. del. p. 21 , Welzius ad- not. crit. ]>. 10, Loewius act. gijmnas. 1854/). 785. || 5. plures Fg f. plures ferocioresque Ww. || vociferaren- tur] Alschefskius : uociferabantur || 7. aliorum Bas. a: aliorumquc jj LIIII, 5. militum plcbisque] (Ilarl. l?)e: militum tf. plebisque M mi- litis. tr. plebisq. P. || 6. omnium ?. || 10. convertuut] conuellunt VP, in /iiarg.uterquc,I.F.Gronovius.\\ 11. L. Virginium Sigonius aulum ucr- ginitim libri. \\ avunculumVirginiae Sabellicus, at v. c. 45, 4. || progc- niem] g (Harl. \?): progenies VMP f. progeuies est Wt /. p. XII. \\ 13. Appius] P. Sigonius. Appii praeno- mennon, ut vulgo creditur, adsolam gentem Claudiampertinet: sicM.Po- pidius. \p. f. iu Mommsenii iuscr.Neap. 2303, App. Madiiduo ap. Fabrett. 30, 139 Orell. 2712, cf. ibid. 58. || LV, 5. qui] rell.,nlvidctur,omncs: quisMP. || 7. iudicibus deccmviris non iudi- cibus , decemviris v. Huschkium ad auct. inc. (Guarin. Veron.) de mag. et sac. p. R. p. 49, Serv. Tull. j>. 5!):!, coll. C. T. Zumptio Ub. i Wsprung etc. des i 'entumviralgerichts p. (J, frustra obloguente Beckero rom. Alterfh. II,

2, 367. || 8. lege raris] (e?) edd. vett: iuris lege || eum, qui eorum cui

nocuerit, sacrum] scripsi: eum qui deorum cuiquem (cui quem M quc cui Pm. pr. ) nocuerit, id sacrum VMP m. pr. (m. alt. t) eum, qui eo- rum cuiquam nocuerit, sacrum Rhe- nanus cum quis eorum (eorum om. Douj.) cui nocuerit, id sacmm Dou- jatius, Madvigius ad Cic. de fin. p. 850. || 12. fuerat P m. pr. || liaec MP. || LVI, 4. vindices, te] scripsi praecuntibus aliquot vett. edd., quae tevindices: iudicem uindices te V iudicem diceste MP iudicemdoces, te Niebuhrius r. Gesch. II, 418. || 12. quam] quod Madvigius ap.Ing. \\ at] lac. Gronovius: ait || LVII, 3. clienti ex cap. 44 illatum videtur Weissenb. || 4. avumque] avunculumque Sa- bellicus cf. c. 45, 4. || 5. ferre, ni vin- dicias] g (Klockianus) : ferre ne uin- dicias M ferrent indicias P. || 8. est, Sabinos Aequos Vulscosque W. lahnii ann.XXXV, 390. || 9. Aequi] Aequi Volscique g. \\ LVIIII, 1. po- testati] I. F. Gronovius: potestatis || 3. placet, cum] Fg (Gaertn.) Rhe- nanus: placet et cum VM placet cum et P al. || LX, 1. M. Valerius V. || 2. ab] om. M Harl. 1 ; f. ex Ww. || 5. sensit consul V. || 9. contra sta- ret] M: constaret || LXI,2. consulc M. Valerio V consulem ualerio MF. || 8. movebit] Msr: mouit || LXII, 2. consilio] \ig: consul consilio

consilto P consilio consulto Mcon- sulto Ilini. 1, Lcid. 1 Fg: gemiua lec- tio ex gloss.consul ad collegae addito orta ridetur. || 5.educturum/./\'://(;- novius. || 8. sescenti] velpotius sex- centi g: ac || LXIII, 5. supplica- tum] Bas. a: supplicatumquc est li- bri f. supplicatum ** quc est. || 7. Apollinare] g: apollinarem Pfap- pollinare M apollinarum P Apolli- nar I.F. Gronovius, cf Niebuhrium r. Gesch. II, 426. || LXIIII,1. hau Mm. pr. || 3. factionis suas] M: factiones suas M m. tert. P factionis suac Mad- vigius ap. Ing. || 9. praefinito, tribu- ni modo Klockius, Dukerus]] iubebat intellegendum potius, quam scriben- di/iii mdebatur Niebuhrio r. Gesch. II, 431. || 10. feceritis, ii] feccritis liii g (Hav. m. alt.) fcceritis, hi /. /•'. Gro-

LX

ADNOTATIO CRITICA

ntnriiu fecerint ii VM fecerint iis P. || cooptassint Rhenanus: cooptas- sent. || uti illi legitimi Alschefskius utinlegititDiSeerwagemus. || LXV, 1. etiam et patricios AI. || Aternium AlschefsHus II, 774: aeternium. || 2. habereM.|| 5.Macerinu8Szaofuu«;m. acrinus Mm.acrinusP. || contentio- nes]ff5faon«us:contiones. |] LXVII, 5.si in] Fs: sinMPal. Welziuscomm. crit. p. 8 f. sin in Alschefskius. || 9. plebidonum] plebisdonum cum cod. LatiniiNeapol. Niebuhrius l. 1. //,4i >9. || 11. Esquiliasque vidimus ab Wel- zius /. I. p. 15 s/jq. || Aesquiliae — captae /. F. Gronovius. |j /'. captas lenti spectastis et scandentemWw. || bostem del. I. F. Gronovius. || LXVIII, 4. re (fortuna)] Ehenanus cf. c. 37, 7: re fortuna VMP re for- tunaq. m fortuna re Harl. 1, Leid. 1. F fortuna e. || LXVIIII, 3. ut in unum P. || LXX, 1. facilitati F<r. || 2. et 4. P.] Ser. Sigonius al v. c. 31, 8 || 6. sibi quibus] codd. fere omnes: quibus sibi MP. || 10. accepta] f. arrepta Dukerus,Mudcigius ap.Ing. || LXXI, 6. nonagesimum annum se tertium i tcrciumF) et octogesimum F Leid. 1 fragm. Hav. nonagesimum ad mg. V. || 7. quonam ore KlocMus. || LXXII,2. circumire tribus,orare] lac. Perizonius: circumire tribunos orare || iudici] edd. vett.: iudicis li- bri. || 4. hac I.F. Gronovius: hoc || Scaptium] F.-: Scaptium esse MP al. Scaptium, set Alschefskius: at esse v. I. videtur esse ad forc pertv- nens. || G. valet. vocatae] libri ut vid. fereomnes: uoc **** ualetM (iioce ualet M m. 3) uocate uall & (ual& p) P rasura in F.

Lii?. XIII. inperiocha: tribuni ** plebis] lacunam statitit Sigonius tri- buni militares s Gruterus. \\ Ardea- tibus] vet. lib. Delrii: ardeatinus || 1,

I. C. Curtius] Sigonius: p.curatius j| nam anni] prell.: anni namVMnam animi P anni namque Rhenanus. |

II, 3. id et] ideo coni. Wt et id Ww. || 4. ipsi om. M. || ut (quem ad mo- dum) — posset /. F. C. Lehnerus acl. ]>hil. Mon. III, 215sg. || possent] cod. Bamb. ut olim coni. Dukerus, alii: posset. || 6. (sit)] Heizius 1. 1. p. 102:

sit || 7. consules creet; creaturus Dobraeusadcers. //,379. || rogari seu M. || 11. non fieri non posse] Henr. Valesius, I. F. Gronotrius: non fieri posse || III, 4. solet. Et nos Wexku ii.it Tae. Agric. p. 88: solet nos || 7. summo bonore del. Naberus mne- mos. I, 94. |j perinde] post inde P m. pr. proinde \V ep. 10. || tamquam] an qucm Ileizius I. /./?.1U3. || 10. auc- toribus] ?: om. MP. || 1111,5. (exem- plo) publico] Matth. Klockius, I.F. Gronocius : exemplo PF al. exemplo publico VM al. || V. 3. nobis] F Harl. 1 al.: uabis MP al. || VI, 3. conseusere] altera lectio archetypi, P: concessere altera; consensere iconsenserere M) concessere VM (an consenserere M concessere m? v. ann. Drakenb.) |j 9. umquam] Cre- irierius, Madvigius ad Cic. defin.p. S50: hunc quam. || VII, 1. Cluilius] v. cap. XI, 5. 1). Hal. XI, 61: caeci- lius M cf. Niebuhrium h. 11. II, 462, Schweglerum h. R. II, 1, (336 n. 3 ce- cilius P Cloelius Sigonius Koimos (KofvTio;) Diod. XII. 32. || 3. C. Cnr- tius] Sigonius cf. c. 1, 1: c. curiatius P centu curiatius M. || 9. ratio sui ?. || VIII, 2. equitumque centuriae] ? (Voss. 2, Lovel.3): equitumque cen- turiis libri meliores omnes equitum- que centuriarum ; equitum pedi- tumque ceuturiae conL W. || 4. ad senaXam Alschefskius: ab senatumP ab senatu M cum rell. fere omnibus a senatu c|| proprio del.Kiehlius mne- mos. I, 94. || (et)] Ww: et || VI III, 4. iuvenes duo , alter Kiehlius 1. 1. \\ 9. omni etiam experte] Ww : omnis et- iam expertem. || 12. Cluilio] P>a^. b: ciuilio Voss. 1 f? ciuili MPF al. || 13. roma est M lNum Bomae1 8t?' Alschefskius. \\ XII, L Pacilo] Sigo- nius: pacilius P al. p. M. || II.] an Manio/ cf. Diod. XII, 35 cum Sigo- nii el DrakenborchH ad h. I. ann. || XIII, 9. mercede om. M. || 10. et un- dique — increparent] cf. Wexium ad Tac. Agric. p. 33 : undique — incre- pare - Hauptius mus.phil. ////,150. || XVI, 2. bove aurataperiocA. Lio. bo ve ac prato Iac. Gronovius bove ac sta- tua Heusingerus bovc aurato et sta- tua (cf. Ptin. n. h. XVIII, 3,4 §, 15

LIB. III. 04-72. IHI, 1-31

LXI

v. d. in misc. obs. crit. V, 510. || 4.ple- bem] Bas. a (codd. a Glareano lau- dati videntur libri impressi fuisse) : plebi libri plebem sibi eoni. Ww. || 5. cecilius P celius catilius M. || XVII, 11. degressi] Sigonius: di- gressi || auxilia Faliscorum Gisb. Cuperus Faliscorum auxilio Kieh- lius mnemos. /,95. || XVIII, 6. ab au- guribus] F (ex Keiiii si/entio),B&s. a : ex auguribusP cum reliquis fere om- ?u'bus ex auribus M ex ea ab augu- ribus A/schefskius. || admisissent] Bas.a: admissae essent. || 7. (simul) ubi] ubi s (Lovel. 4) Aldus simul Helmstad. simul ubi VMP al. || XVIIII, 2. videret] Fg: uidet MP al. uidit P. || 5. fundit PFsr. || 6. ec- fugere M m. pr. || XX, 5 sqq. cf. Niebuhrium hist. Rom. II, 517 not. 1011. || 8. qui si] quis /. F. Grono- vius, Wexius Iahnii ann. LXX, 459. ai cf. ipsam Gronovii ann., Perizonii animadv. hist. c. VII, p. 287 Harl. et ann. Drakenb. quin si coni. Wt. || quosque] F. Lachmannus de font. Li- vii I, 13 cf. tamen Schwcglerum hist. Rom. 1, 17 et a?m.Ww: quos || septi- mo] decimo Glareanus nono Sigo- nius. || 9. circa A. Cornelium] Bas. a: circam. cornelium. || XXI, 9. Q.] edd. vett. ante Ald. (cf. c. XXVI, 7, XXXXVI, 10, fast.Capit.ad a.u. 335), cuius praenominis pro v. I. additi ve- sligium forte servatum in /ectione cui- que pro cui: a. || XXII, 7. Pacilus] Sigonius: p. acilius P pacilius M. || XXIII, 3. placet: Tubero Muretus. || sed ] sit Muretus, I. F. Grono- vius. || 6. A.] s- (Lov. 4, Harl. 2 ex Drb. si/.) Bas. a: aurelius || Tuber- tus] Bas. a.: tubero MPF al. tuber al. || XXIIII,4.(publieam)] KiehUus mnemos. I, 95 : publicam || 7. ma gistratui] magistratuum Weissen- bornius v. Iahnii ann. XXXV, 391 XL, 299 obloquente Wexio ibid.LXX 4(52 sq. || fine alteri om. e (Pal. 2 et 'veleres multilibrV teste Sigonio), del. Sigonius, I. F. Gronovius cf. Heer- wagenium nunt. d. Monac. XVI. G79 sq. || 8. notae] coni. Alschefs- l-ius: ignote M ignominiae rell. |) XXV, 2. nullius Drakenborchius. \\ Foslius] Sigonius: folius. || 4. culto-

ribus] incultu /. F. Gronovius ex in- cultu inde Heusingerus deficienti- bus cultoribus Doujatius absump- tis cultoribus Crevierius. \\ 5. Mamer- cinus lac. Gronovius. \\ 13. album in- uestimentum addere V album ve- stimentum induere S. H. Rinkes disp. de crim. ambitus et de sodcdiciis ap. R. temp. lib. reip. L. B. 1854. || XXVI , 2. Gnaeus ] gneus P

e g. nus M C. ex 'quibusdam. vet. &"&.' et Diod. XII, 65 Sigonius cf. IIII, 29, l_jibi Leid. 1 g Cn. C. iulius, F: on c. iulius || XXVII, 3. Lanuvio] Lavico Fabrettus (lasitheus) apolo- gem.p. lKJLauinio V. || 7.ope]opere M, f. opera. || XXVIII, 2. circum- agenti se — hosti] ed.Mog.: circum- agentes — hosti P al. agentes ad dissonos clamores ac subitos cir- cumtumultushostiVM. j| XXVIIII, 5. decesserit I.F.Gronovius. || G.nec libet — argumento est] /(./. recte di- stinxit Wexius in Iahnii ann. LXX, 457 cf. W ep. 3. || quem qui] quoniam qui s quom qui Rhenanus. \\ 8. Sicu- lorum] F Voss. 1 in mg. g: singulo- rum || XXX, 14. ab indutiaeque inde inc. alter cod. E quaternio. \\ 15. Quinctius] cf. F. Lachmannum de font. Liv. I, G0, coll. Alb. Rubenio in cp. 1 ad Wendelinum a Dukero c. XXXI, 1 L; gloss. videtur Pighio ann. 1, 185. || Quinctius consul — ferret] consules — ferrent Sigonius. \\

XXXI, 1. cx consulatu] c'f. c. XXX. 15: del. Alschefskius. || 4. non del. I. F. Gronovius. |j 5. oftecit Tan.Faber, I. F. Gronovius. \\ 9. liomae — a Veiis] abcis rome terror hostibus positis ad fidenas abeis M et sic fere certeX ; haec enim Rhenanus: ' Ex vo- lumine Dorbetomagensi hic milii potius verborum ordo placeret. Romae ter- ror ingens erat hostibus positis ad Fidenas accito exercitu a Veiis.' ||

XXXII, 7. (eos)] Tan. Faber: eos || XXXIII, 3. similius de/. Lipsius aht, lect. IIII, 15, Gruterus. \\ 10. distulis- sent] /. F. Gronovius: dispulissent II XXXIIII, 1. Hi] E: hii MPF. || 4. fuerat. 1. binis M ; unde quis coniciat fuerat vel binis. || 6. classi cf. Nie- buhrium hist. Rom. II, 519, Husch-

LXII

ADNOTATIO CBITICA

kiumServ.TulLp.m. || XXXV, 4.

A-p.add.Sigonius. || Nautius] Bas.a: naeuius M ncuius P. || Kutilus] Si- gonius: rutilius. || L.] Sigonius: t. || Iulus] Sigonius : tullus. || hospitium, ad quam consensum erat consilio publico] scripsi: hospitium ad qua consenserant consilio publico con- sensu venerantM, quae duplici vocc. consensu erat vel perperam erant interpretatione conflata puto; hospi- tium ad quam publico consensu venerant PFE (V multis lituris />. /. notatus erat: hospitium quidem ha- bebat, sed supra scripserat aliquis alias hospitum); hospitii, in quam consilio publico consenserant llhe- nanus hospitii, in quam publice consenseraut I. F. Gronovius ; lpo- tuisset Gronovius publice consen- sum erat. vide an hospitii,ad quod, publice consensum, venerant.' Do- braeusadoers.il, 379; hospitum, in quam publice consenserant coni. JJrakenborchius;\iosp\t\um, ad quam consenserant consilio publico Al- schefskius; hospitum, ad id quod publico consilio venerant Walchius emend. Lio. p. 166 sq., ef. Buetlneri obs. Liv. p. 29 sqq. , Fittbogeni obs. />. 2G.S-77., Ottonis dio. p. lQsqq. || fuit] Ys: af uit M affuit PE al. Fittbogenius l. l.p. 30 'afulsit vel affulsit' Otto 1. /. ».12. || XXXVI, 5. tribuni] tribunis Harl. 1, Leid. 1. || XXXVil, G. dux esset] E Helmst. Loo.A: dux isset || XXXVIII, 2. labante] /. F. Gro- novius adprooem. §. 9: labentc. || 3. parmata] R. H. Schelius ad Hyginum et Polyb. de castramet. in Graevii thes. ant. R. X, 1280 : armata j| XXXVIIII, 8. degressus Sigonius (deigressus Lov.. 1): digrcssus || XXXX, 3. compotes g. || (i. Iuniusj edil. ante Ald.: iulius || (equitem) Dukerus. || XXXXI, 3. lcur non ma- gnis qnoqvLe?1 Reizius l.l.p.lOS. \\ 4. pugnantein adhortantem] VMFal. pugnantem atque liortantemPE al. pugnantem atque adhortantem V m. rec. || XXXXII, 1. Sex. Antisti- um] Sigonius: & antistium || (et) Wt f,p. XIV. || Sp. Icilium] Pighius ann. I, 190: spurillium || 2. L. Servilius Stractus coll.cXXXXVlU1add.vide-

tur Sigonio || 4. in paciendo modo M. || <i. plebeii] scripsi: pl. V pl. M .pr. P om. EF rell. plebi Rhenanus plebis Alschefskius j| XXXXIII, 1. N.] Sigonius, Pighius ann. I, 190: cn. || 4. rem ut praeter E(?) Bas.b Otto l. cummaxime laudando || duo ut] l.F.Gronooius: duo qui /ibridao quidem Otto dio. Lio. p. 13 cf. ann. VVw || (a consulibus)] \V:aconsuli- busMPEF al. consulibus?. || ad id] sr:id || 7. (publica)] om. s (Leid. 2), del. EieJdius mnemos. I, 95: publica codd. rell. || XXXXIIII, 1. L. Fu- rius] Sigonius: L. Sex. (al. Sexlus) (Voss. 1 s sex (al. Sex. vel Sextusi MPEF al. || 6. A. Atratini Heusinge- rus. || 9. tam] Hauptius mus.phil. II II, 151: tum || 11. criminisM: crimine || ab suspicioue] /. F. Gronovius: ob suspicionem || abhorrens. eam ampliatam] /. F. Gronooius: abhor- rens eam am ampliata (am eraso) M aborrens (fama supscr. p) amplia- tam P abhorrcns (aborrens F) fa- mam. anrpliatain rell. || 13.etC.Ser- vilium extr. cap. add, Sigonius. \\ XXXXV, 7. ignobilem] M: ignobi- lemque rell. II XXXXVI, 10. fue- rat] an fecerat? || XXXXVII, 3. brevior] Bas. b : breuiore libri, nisi quod teste Drakenb.nltima c ul.m. a<l- dita videtur in M brevior et Alschefs- kius. || 7.L.Servilio]c;>.XYA'A7/,2. C.Servilioco//.c.A'A'A'AT,5, Glarea- nus. || Veturio] coll. Diod. XIII, 7 Sigonius: rutilio || 8. Q. Fabio Vi- bulano post anno add. Heusingerus, praeeunte quadamtenus Sigonio, qui post Sp. Nautioiiutilo add.ct Q.Fa- bio Vibulano cf. c. XXXXVUU, 7. || XXXXVnLl. Spuxii Sigonius. || M. Metilius] coni., sed ipse sprevit, Al- schefskius: metilius || 5.nepos] filius Glareanus \\ fuerat] fuerat, c fratre Heusingerus. \\ 9. tum] Dobraeus ad- vers. II, 379: cum || 13. confugere VIVt>//.;effugereM. || XXXXVlIII, 1. Ac duo] Alschefskius ed. min.: aduo M arduo P ardua Evp duo Fme al. assidua al. at duo ex Alsch. coni. Ww, Welzius comtii. crit. />. 17. || N.] Sigonius: marcusjl 0. L. Sextio] Aldus: 1. dexio M 1. q. dexio P. || L, 2. Sestius] Sigonius: Sextius

LIB. IIII, 31 — Gl. V, 1 — i

LXIII

|| LI, 1. L.] edd. vett.: om. codd. fere omnes C. ?. || 4. actiones] VMPE: sanctiones e, rell. || 6. vi] Bas. a : nt || 8. ipsum agerque] coni. Wt: ipse agerque M ipse ager rell. urbs agerque Alschefskius. ]| Lll, 3. a om. M. || LIU, 1. M.'] Sigonius: m. || 2. Menenius] s (menenio §. -4 MP et sic fere ubique in sqq. cf. Niebuhrium Mst. R. II, 682) : menius MP al. Mae- nius Sigonius. \\ 9. recepit ME al. (Naberus mnemos. /, 95): recipit VPF al. || LIIII, 3. K.] Pighius ann. 1. 204: C. || Pupius] Pighius l. L, Gru- terus: pipius || 4. ^hi)] Sigonius: hii MP al. hi al., f. ortum ex v. I. cre-

li atos || 9.dicere] Aldus: dicerent || LVI. 1. evicere] Mg Pal.2 -. uicere rell. || 2.1ulus] Sigonius: tullus P tul- lius M. || 4. cf. A Ischefskiu m ilb. d. trit. Behandlung etc. p. 19 sqq. \\ 5. casti- gantes [increpautes] que] \V : casti- gantesque [j 1L esse iis auxilii di- cerent, quibus non civium, non de- nique [in] hominum Welzius comm. crit. p. 17 sqq. esse in his in iis al. in se his coui. I. F. Gronomus auxi- lii dicerent, qui non civium,non de- nique hominum edd. ante ed. ?nin. Alschefskii, cuius tamen interpretatio- nem (/,219) nonprobo; equidem lo- cum sic intellego: 'auxilii in iis lo- cum non esse i. e. iis auxilium tri- bunicium a se non praeberi.quibus ipsi tribuni civium. hominum nu- mero exempti videantur' || LVII, 6. collegas] Fmj: collegis MPE f al. \ex Leid. 1 utraque lectio affertur) collegis se Alschefskius. || 12. N.] Sigonius: cn. || LVIII, 4. non in se- natu cnni. W. ii quam in tribunis Voss. 1 s (cod. Sigonii'. || qui quia] sic etiam m : quia quia M quia s Li id. 2. Lovel. 1)1. F. Gronovius. || 6'. N.] Sigonius: cn. || 12. coloniarumque] coloniarum edd. aliquot vett., Madvi- gius opusc. acad. I. 246. || colonia- rumque et&griconi. Wt. || 13. esset] s (Lov. 3 , Madvigius opusc. acad. alt. II. 217: osse |j LVIIII, 2. deua- standas M. '[ 3. distinerent] ed. Mo- gunt. : destinerent Mp V in mg. non distinerent ; destirnerentP dester- neient V e al. discernerent E dis-

terrerent F etc. || LX, 2. iuvabat] allera lectio archet.: iuuarebat M iu- uaret rell. \\ 3. universis, prospc- rum] Dobraeus advers. 11,379: uni- uersis nec prosperum || LXI, 1. 4. soUemnia fere in tribunorum nomi- nibus errata hic et in seqq. saepissime corr, Sigonius.

Lib. V. in periocha: hibernacula] Vascosanus :tabernacula || Iunonis] s: om. Xaz. |{ stetisseut] vel starent s: om. Xaz. || (in) quo] quo Iahnius in quo Naz. Guelferb. in quod ?. || Romanis eo descendere /. F. Gro- novius. j| lovi Capitolino] Aio Lo- quuto (immo Locutio | Sigonius. ||

1. 2. M. Postumins] M. Furius Fu- sus fast. Cap., eiusque nomen Livio restituendum videtur || II, 3. (fore) Hofman Peerlkamp ad Hor. carm. III, 16, 31 sq. || 4. hiemc — cedere aut domos Wexius Iahnii ann. LXX. 458 cf. Wep. 8 sq. , ubi pro ac domos coni. nec domos (| III, 1. iste] m - Neap. LatinH : isti M is tum P cum rell. fere omnibus. '|

2. Quirites] coibl. meliores plerique (Qnir E) qui in P est quin p a quin iu nig.: a Quiritibus) Voss.l

m. M. | 6. qui et] et vel qnippe Buettnerus obs. Liv. p. 31 sq. quippe 'nisi a/teram partem sententiat scrvp- tor oimsiV W. || 8. interdicto] Vs

Haverc.\ : interdicito M interdicitis P et optimus quisque rell. || 1111, 9. oportuit utageri (aut agere m) pro dignitate nobili e profici (nobiliter perfici m) Mm. \ 11 — 13. recte di- stinxii Seyffertus schol. Lat. p. 103.

'| 12. vicensimum ] dnodecimmn Cluverius Ital. ant. II, 3, 530. || 14. nostrorum om. M. || V, 5. spectan- tes ] Ven. a. 1495 : exspectantes vel expectantes || 8. num ] Mo- gunt.: nunc || VI, 6. ad alia] s: et alia || 7. illum] Voss.pi: s: illud il- lut P. m. pr.) codd. opt. illum et W.

|j 15. aequi] Rhenanus: qui, m tng. m.

recenti add. .e ,E qui VMPF al. qui- dem f et vel sic vel quippe ? quieti Wt. Welzius comm.crit.p. 19sq. || 17. morem Balius ad Cic. de legg. 11. 10, 23p.oll,C'obelusmnemos.I,do. || Vll, 1. concordia] ms Muretus: concor-

LXIIII

ADNOTATIO CRITILA

diam || maioremque ardorem V ubi axei que inrcts.) Voss.l ?. || ardorem] M Leid.1 ?, Muretus: ardoremque

|| :"). se sua stipendia E mpr. || 7. or- dinis, aiunt, nune esse operam rei publicae Gisb. Cuperus. (j 13. tum hic primum M. || equis merere] f al. Jhirl. 1, Voss. 1 ex sil. Drakb.) cf. Zumptium iib. d. rum. Ritter p. 14 sq. Morquardlium Mst. eq. R. p. 13 sq. n. 68: equis mereri e equos nierere E Lei<l. 1. p e aequos me- rere P equos simerere M equos su- mere (cf. ann. Drakenb. et Beckerum ant. R. II, 1, 268j m equus merere F, Leid. 1 v. I. equis suis merere (me- reri ^Y«r. ? perioeha equo merere W (nnn Et equo suo merere Becke- rusl. I. || VIII, 13. huic] multi huic S ceteri (vel plerique) liuic Kiehlius mnemos. L 95. || X, 1. Ambusto II (immo iterum PigMus ann. I, 211, cf. lib. IIII. c. 61 V, 24. || 6. gravia. indigniorque] sic recte distinguendo I '. expedivit W w : gravia, indigniora llarl. 1, Voss. 1, Rhenanus gravia, graviora indignioraque coni. Al- schefskius, <pii e<l. gravia indignio- racpie cum libris, quod defenderai in progr. Ub. d. hril. Beh/mdlung etc. p. 27. || 11. est] Drakenhorchius: esset M om, rell. || Treboniae] PigKus ann. I. 212: tribuniciae tribunitiae Pm. pr.) || XI, 2. quondam . . . tamcn (tribunos militum ) expuguasse] Af. Hauptius : quidam... tainen tri- bunos militum iinil P) expugnas- sent MP quidam ... tamen ftribu- nos militum) expugnasse Ww cf. Wt /, XV. quamquam..., tainen tri- bunatum pl. expugnasse eos coni. Alschefskius. \\ 9. frequentia] M: frequentiaque || XIII, 1. fuit ais ut M. || G. octo] septem ex D. Hul. exc. XII, 9 Kreijssigius ep. ad Goellerum p. 41G. || Latonamque, Dianam et Herculem Kreyssigius l. I. p. 417. 10. e add. Doujatius, Ant. Perizo- 7u'us. II 12. aut palantibus aut palatis W ep. 10. || ablati Wexius lahnU ann. LXX, 459: oblati || XIIII, 2. exciebant conL Drakenborchius. 7. possit] M: posset || XV, 11. sic igi- tur] ed. Mogunt.: his igitur libri tan- lum non omnes Ius igitur c. || ante-

quam . . . descrturos uon esse] E //<///. 1 :: antequam ... deserturos t-sso MP al. nuniquam antequam ... dcserturos esse eoni. Wt. || X\'I. 8. capti M. i! 9 sqq. oraculi sortetn oer- sibus Saturniis vario modo inc/udere conati sunt WalcMus emend. Liv.p. ■2."ii) sqq., G. Hermannus elem. doetr. metr. p. G17 epit. <1. m. p. 222 ed. alt. et tert., WestphaUusdie Form deriil- lesten r. Paesie §. 9 p. 60, immerito ob- loquente Corssenio origg. poes. R. p. 13. || XVII, 1. captivo vati honos coeptus] captiuus uates coeptus v.

1. archetijpi. \\ XVIII, 1. praerogati- vaeSifjonius cf.Mommsenium die Tri- busp. 71, Marquardlium antiqq.Rom. II. 3 (nJii. 11. || 2. iurc vocatis tribu- bus] Licii error videtur csse; iure vocatis vel iure vocatis tribunis Goettlingius Gesch. <l. rom. Staats- verf.p. 207. 32G is rcvocatis Momm- senius l. I. VI revocatis tribubus Huschkius in Richteri ann. crit. iur. IX. 598 ant revocatis iis aut evoca- tis tribubus W ep. 11. || 4. si] EP Voss. 1 g: sit M si et P sic LeuLpr. et sit Harl.pr. sed si Ww. || 5. meis quoque pro coni. I. F. Gronovius. \\ XX,6.praerepturas]s,(e) : praerup- turas || praedatorquisqueVMprae- dator quisquis ed. Campan. || XXI, 15. populo 1 m. pr. in populi corr. 7. liceret M populo Romano liceret /. F. Gronovius cf. Val. Max. I. 5, 2, Plut. ( 'ani. 5 coll, Dobraeo advers. II. 379, Lehrsio pop. Aufsdtze p. 4G gg. | XXIIII.s. nabitandisVeiis] scripsi: liabitandos Veios libri ad habitandos Veios Heeruoagenius. communis PEP cum paucis dett.i communes || XXV, 4. inquit addidi: ait add.W. || 5. qua quando se quis- (jue lleusinijvriis. \\ 7. quod eius ante Kiehlius mncmos.I,{>o. \\ XXVI, 6. indicem] indidem Kernius t 'orre- spondenzbl. f. <1. (le/.- u. Realschulen Wiirtembergs 1855, IV. n. 3. in prae- cedentibus idem 'ceterum L(numCY\ captivum' scripsisse didtur in lahnu anii. LXXIIII, 304. || 7. trifariam] triarii coni. Heusingerus. j XXVI I.

2. dum uncis tnclusi: tum Fs Oxon. L. 2 et X I. F. Gronovius, dum rell., quo servato \V\v coll. Plut.Cam. 10

ante longius excidisse quaedam statuit || intra stationes /. F. Gronovius. || 9. pos tergum MP, cui iamen lectioni sequentet formae pos (c/*. Ritsche- liniii mus.phU. VII, bllsqq.) memo- rium subesse non credo || XXVJII, 1. taciti]/. F. Gronovius: tacite || 9. ea] ed.Ahl.: et || XXVIIII,2.creati nun- tiat conssl M. || XXXI, 5. nimiis ex- ortam M. || XXXII, 8. tribulibus et clientibus quae] Harl.lg: tribuli- bus clientibusque P tribulibus eo clientibus quae M tribulibus clien- tibus , quae coni. Niebuhrius hist. R. II, 356. || XXXIII, 3. et invexisse] ut invexisse VM at invexisse v Rhe- nanus. || XXXIIII, 3. Sigovesum MP at §. 4 Segoveso, ubi Sigoveso m. J| 5. is quod eius] isque eis s is quod eis edd. vett. pleraeque. enarra- vit locum Dederichius quaest. phil. Embricae 1852. Ap. 9 sqq. || 5. Seno- nes] Santones Sigonius cf. 0. Muel- lerum Etrusc. I, 148 adn. 65. || 8. sal- tusque Iuliae] saltus Liguriae coni. Heerwagenius. || Iuliae] VM, quotl defendere conatur Rauchensteinius der Zug Hannibals iib. d. Alpen Arov. 1849 p. 16 iuliae alte P iuliae sq. rctsura tritnn ferc literarum~E; vv.dd. coniecturas affert Drakenborchius cf. etiam Dederichium l. I. p. 21 sqq. Graios Alschefskius in ed. mai. Ve- suli alti idem in ed. min. Ianuae vel Ianuae altae vel iugi alti Ameisius Iahnii ann.LVII, 66 ; locusnondum sa- natus. || XXXV, 1. Cenomanorum] Glareanus: Germanorum || Libui] sic etiam XXI, 38, XXXIII, 37 «6» li- byos Bamb.: Libici, totum h. I. prae- terea coniecturis pertemptans , Cluve- rius Ilal. ant. I, 22 p. 226, cf Sehweig- haeuserum ad Pobjb. II, 17, 4, 0. Muellerum Etrusc. 1, 149 adn. 70,155 adn. 85. || XXXVI, 4. possint E. || XXX VIII, 5. vel Romanis vel in al- tera acie de/endum videtur Dobraeo advers. II, 379. || omnium] /. /•'. Gro- novius: hominum || XXXVIIII, 4. quam liomam] om. Voss. 1 f, del. Sigonius, I. F. Gronovius ,cum Wel- ziuscomm. crit.p.20sq. || credcrent] credere et Heerwagenius nunt. d. Monac. XVIIII, 62. de toto h. I. cf. Bueitneruni observ. Liv. p. 32 sqq.,

Lr.i vol. I.

Wexium lahnii ann.LXX, 461, W ep. 6 sqq. || 6. (primo adventu, quo (sic) accesserant ad urbem) Walchius emend. Liv.p. 32 sq. || adventu] m F Harl.l g: aduentus (aduentu *E.) || quia] Drakenborchius : qui (de h. I. cf. Buettnerum l. l.p. 35 sqq.) \\ 10. con- lato] collato Voss. 1 s conlata MPE collata Leid. 1 conlatis vel collatis F al. f. eo collato Ww. || XXXX, 1. reliqua essent fortuna] scripsi reli- quessent fortuna M reliqua esset fortuna PF et rell. fere omnes reli- qua esset fortunam E. || 9. Albi- nius] sic eliam cod. Naz. Flor. I, ,7, 13; Atinius Bamb. cf. Halmium emend. Val. p. 18. || 10. religiosum ratus sacerdotes publicas *-. Vaas- sen animadv. ad fast. R. sacros p. 232. || XXXXI, 3. pro populo Ro- mano Quiritium tradant Cobelus mnemos. 1, 95 sq. \\ 4. arcemque so- lam] libripleritque: arcemque totam solam M arcem totamque solam P. || 5. ne quis] ne quae uis V neque uis M ne quae uis del. deinde impe- tus Drakenborchii coni. ab ipso repu- diata; ego quoque v. I. potius ex ne- uis quae archetijpi ortam putem \\ 9. pro- missa] prolixsa videtur fuisse in M m. pr. prolixa g. || XXXXII, 1. om- nis Harl. 1 (?) /. F. Gronovius. \\ de- lendi urbem] Es-: delendae urbem V Leid. 1 s delende urbem MPF delendae urbis Harl. 1 g I. F. Gro- novius deinde (m mg. delende) ur- bem Voss. 1. || 3. concidere Rhena- nus consipere Lipsius elector. /, 7. || XXXXIII, 3. protantis] Harl.l: pro tantis prolatis (prolati** s ex prolatinis ortum M) vel pro tantis pristinis rell. || exprobranda ea apud] Alschefskius : exprobrande apud M exprobrandae apud P. || XXXXVI, 2. cinctu s (cod. Parrha- sii), Pier. Vcderianus ad Verg.Aen. 17/, 612, Rhenanus: cinctus rell. om- nes f. cinctu cinctus Ww. || 10. uti] Alschefskius: ute M utestPE utex Fe. || centuriatis v. /. in Harl. 1, Kreyssigius ep. ad Goellerum p. 445, Huschkius ad auct. inc. de mag.p. 30, Serv. Tull. p. 713 at v. Weissenborni- um de notioiiibus,quasLiv.voc. popu/i E

'

LXYI

ADNOTATIO CRITICA

1

**7?

sttbiecerit p.22sq., Rubinonem Untcr- suchungen etc. I, 1, 373 sq., Haeckcr- mannum de legisl. xvirali p. 119; de toto h. I. cf. Walchium emend. Liv. p. 60 sqq. || XXXXVII, 9. Q.] sic ex c. XXXVI. §. 12 Sigonius: pu- blius || itidem XXXXVIII, 8: p. || XXXXVIIII , 8. agentibus] gerti- bus M gerentibus M. m. 3. || L, 8. tribunis ad plebem adsicluis M. || LI, 1. mille. slcs. M millae. sie. P milliens senatus consulto coni. Ww me simili sc. coll. F,46,10 idem olim lect.Liv. 11,11. f. miliens senati con- sulto || 3. habitaverint deleri iussit du llieu mnemos. I, 96 et thes. pone diss. de gente Fabia XLll. p. 457. || LII, 3. est ei] Reizius 1. 1. p. 103 : est Hbri eiestconi. Dral-enborchius. \\ 13. templis. quid tandem? de] sic in- terpungi iussit Setjffertus scliol. Lat. p 65. || LIIII, 4. mari] Reizius 1. /., Bauerus: mare || 6. cum, iam ut di stinxi auctore WalcMo emend. Z*f p. 87.

Lib. VI inperiocha: Marco men] Sigonius: manli cogno libri marco cognomen ed, est et altera libri dett. || I, 2. et rare P. || 6. legatus deler Cobetus 7iinemos.I,(J6. \\ 8. (ite, W. || 11. insignemque rei n agendae] V, ut vid., MF gnemque rei nulli . . . agi Rhenani alter fal. insigi nulla . . . agenda Tan. F( cemque rei nullius ... ag Wt /, XVII cf. Iahnii ann 264 insignemque reli lius agendae Freudenb p.13. || 12.iussumput putant extr. cap. del.,^ madvers. ad fast.p. cium] coll. Plut. Ci 117 Sigonius, etsii stans, Bormannus phie p. 128: mes metium EF. || 1 Niebuhrium hist IIII, 6. cum on V, 3. a] F cun om. MPE. VP: summis, ingens indi fuisset,

pop. R. si si sc Ballenstedlitts Li- vii difficil t aliquot loca Ilannov. 1783 p. 9. honoratorum] Althts: honoratui meliores honorato vel ornatorun Lov. 2) etc. g. || 14. belli alia] bell ia M al. alia belli coni. Reizius 1. 1 . 103. || VII, 2. restitan- tes /. F. < > wvius. \\ 3. ordines inde interoqui s coni. W v. Iahnii ann. l.l.p.212. ostisquidestaliudyl?j/. Perizoniu ostis enim quid aliud coni. Wt / 17/. |[ 4. Volscis, ex Ae- qnis Heust lerus. \\ 5. enim om.M. \\ VIII, 6. c mm M. || VIIILJ). Ser- vilius] 11 singerus: Glaream F. Gronoi libri cf. ' ichmannu^ I, 97. || 9. n tam a] nunt. d. I

mlM- no tnta

r< diacit^ Gi

Dn

ril.

f

/

'-

«tum 'm fimm war mm

M

M IIII.l.

LXVI

AHNOTATIO ( RITKA

subiecerit p.22 sq., Rubmonem Unter-

suchungen elc. I, 1, 373 sq., Haecker-

mannum de legisl. xvirali p. 119; de toto h. I. cf. Walchium emend. Liv. p. 60 sqq. || XXXXVII, 9. Q.] sic ex c. XXXVI. §. 12 Sigonius : pu- blius || itidem XXXXVIII, 8:p. || XXXXVIIII, 8. agentibus] gerti- bus M gerentibus M. m. 3. || L, 8. tribunis ad plebem adsiduis M. || LI, 1. mille. slcs. M millae. sic. P miliiens senatus consulto coni. Ww me simili sc. coll. F,46,10 idem olim lect. Liv.II,ll.f. milicns senati con- sulto || 3. liabitaverint deleri iussit du Rieu mnemos. I, 96 et thes. pone diss. de cjente Fabia XLIl. p. 457. || LII, 3. est ei] Reizius 1. 1. p. 103 : est libri eiest COTO. Drakenborcliius. || 13. templis. quid tandem? de] sic in- terpungi iussit Seyffertus schol. Lat. p. 65. || LliH, 4. mari] Reizius I. /., Bauerus: mare || 6. cum, iam ut di- stinxi auctore Walchio emend. Liv. p. 87.

Lib. VI in periocha : Marco no- men] Sigonius: manli cognomen libri marco cognomen cd. princ. \\ est et altcra libri dett. || I, 2. quod et rare P. || 6. legatus deleri iussit Cobeius mnemos. /,96. || 8. (iterum) is W. || 11. insignemque rei nullius ... agendac] V, ut vid., MF al. insi- gnemque rei nulli . . . agendae PE Rhenani alter f al. insignemque re nulla . . . agenda Tan. Faber indi- cemque rei nullius ... agendae coni. Wt /, XVII cf. Ialmii ann. XXXVIIII, 264 insignemque religione rei ul- lius agendae Freudenbergius obs. Lio. p.lB. || 12.iussum putant: inde, coc. putant extr. cap. del., v. Vaassen ani- madoers. adfast.p. 172. || II, 8. Mar- cium] coll. Plut. Cam. 33 Diod. XIV, 117 Sigonius, etsi ipse parum sibi con- stans, Bormannusaltlatin. Chorogra- phiep. 128: mestium M mecium P metiuin EF. || 13. septuagesimo] v. Niebuhrium hst. Rom.II, 290 n. 585. || IIII, 6. cum om. P sup. lin. add. E. || V, 3. a] F cum rell. ui vid. omnibus: om. MPE. || VI, 4. suam misisse] VP: summisisse vel submisisse. || 8. ingcns inditum onus a pop. R. sibi fuisset, si se rel ingens, inde ait a

pop. R. sibi, si sc Ballenstediius /./- vii difficiliora aliquoi loca Hannov. 1783 p. 9. || bonoratorum] Aldus: lionoratum meliores honorato vel ornatorum (Lov. 2) etc. e. || 14. bclli alia] belliatia M al. alia belli conL Reizius l.l.p. 103. || VII, 2. restitan- tes /. F. Gronovius. || 3. ordines inde interequitans coni. W v. lahrdi atm. l.l.p.212. || hostisquidestaliud.bi?. Perizonius hostis enim quid aliud coni. \\*t fxvn. |[ 4. Volscis, ex Ae- quis Heusingerus. || 5. enim om.M. |j VIII, 6. cornum M. || VIIII,5. Ser- vilius] Heusingerus: Q. Servilius Glareanus, I. F. Gronovius quinctius libri cf. F. Lachmannum de font. Liv. I, 97. || 9. non tam a] Ileencagenius nunt. d. Monac.XVIIII,36: monta- na M non tanta rell. non tam cara. sed ipse repudiavit Alschefsldus. \ X, 1. eo] /. /♦'. Gronovius: in eo libri ideo coni. DrakehborcMus in cur. post.,Doeringius. || XI,5.in spem] P: spem rell. spe Dobraeus /./. //,379. || 7. primus] - Tan. Faber: primum || S.fidem] Sigonius: idem || XII,l.in- dictum] induci indictum M indic- tum 'induci' E inductum s. || 6. convenit] E, /. F. Gronovius, v. d. ad mg. ed. Curionis (v. adn. Drakb.): conueniant M conueniat rell. |! 9. miscruntM. || 10. T.om.Mg. \\ XIII, 3. credebat] credebat alibi cernc- bat VM cerncbat rell. \\ 4. instare] Bas. a: stare. || XIIII,2. intuenti] /. F. Gronovius: intuenda || 11. cum om g (Lov. 5) prob. Drakenborchio, an et iecit abesse malit Dobraeus l. I. p. 380, iecit del. I. F. Gronovius, at cf. Fittbogenium obs. TJv.p. 47 ei adn. AUchefskii. || XV, 10. aliquam] at aequam HuscJikius fib. d. Recht des nexum p. 126 adn. 170; «nalienam? || XVIIj 2. suos] suspectum Dukero, velut sues coni. Ruhnkenius v. mne- mos. III, 58. || 5. Capitolino expungil Kiehlius mnemos. I, 96. || 6. id del. Doujatius, Kreijssir/ius (v. ed. lib. XXXIII p. 118). || XVIII, 3. iam] /. /-". Gronovius, nisiet iam et aderat et tollendum sii , Heerwagenius nunt. d. Monac. XVIIII, 22: iam in M et in ? (Klockianus)mrell. \\ 6. etsi si sin- guli Heusingerus, nisi senleuiia quot

LIB. V, 46 — 54. YT.

Lxvi;

enim — hostera eritis anie vocc. si singuli etc. transponenda sit , quod etiam Dobraeus proposuit l. l.p. 380; Crevierius ante illam sententiam exci- dissequaedam censet. || si singuli sin- gulos adgressuri essetis om. Harl.l Leidl. I| enim] autem Heerwagenius 1. 1. p. 35. olim Wt /. XVII. || 12. ta- mcn om. M. || etiam] iam /. F. Gro- novius. || XV11II,1. libertati] s Bas. a : libertatis || et ei] Madvigius in ed. Cic. de fin.p. 804: et libri, del. A. Pe- rizonius. \\ 5. Menenius] cf. Niebuh- rium hist. Rom. II, 682. || XX, 11. Flumentanam cf. Beckeri ant.R. I, 15(3 sq. || XXII, 1. tribunis om. s, in- duxii Muretus. || XXIII, 6. instruen- dis] /. F. Gronovius: instruentem libii meliores omnes instruendis quaerentem Alsckefskius. || 7. esset quid M csse: ecquid Alschefskius. ! XXIIII, 7. quod tollendum videtur Dukero. || lO.influctuantemaciem,] sic dislingui iubet Heusingerus: in fluctuantem acie Mm.pr.inter fluc- tuantem aciem /. F. Gronovius in fluctuante acie Heerwageniusl.l.p. 28. || XXV, 10. anquirens Gebliar- dus. || XXVII. 3. summam etiam in- vidiae eius] cf. WalcHum em. Liv.p. 22G Buettnerum obs. Liv.p. 17: sum- mam, etiam invidiam aliis varia co- nantibus Reizius l. I. p. 103. || 5. ter- tio M. || 10. minus praesens praece- dens cum deL, esset in esse muians, I. F. Gronovius minor in praesens Strothius. || Gabino] Iac. Grono- vius: Sabino j XXVIII, 2. acto]<r: facto || 3. atque] adque /. F. Grono- vius. || 4. Romani] om. P, add. p. Romam Freinshemius. || XXV1III,8. Iovis Imperatoris] cf. O. Iahnii ar- chaol. Aufsatze Gryph. 1845 /;. 31 sqq. || 9. Iuppiter e/c.] Saturniis ver- sibus posl Niebujirii hist. R. II, GG4 conatum Jtaec descripsit Ritschelius de inscr. col. roslr.p. 24. cf. quaedispu- tavi de Cinciis p. 44. || XXX, 7. fuit] Ua-. b : fuisset | sic etiam, non fuisse E fuit. Seti Harl. 1) || 9. anno Se- tiam] E, Sigonius: annos (s del. in P) etiam || XXXIII, 11. maiore] Bas. a: maior, quod servandum esse coni. Alschefskius , excipitur in ex- cipit mutato || XXXV, 2. accingeu-

dam ad ea /. F. Gronovius. || 4. per- numeratum] lim Gesez war gewiss hinzugefugt: aut perscriptum' Nie~ buhrius 11. Schr. II, 248. || portioni- bus] pensionibus Cuiacius. || 5. fie- rent, sed consulum, et ut utique r Sigonius fierent, sed consulum, consulumque utique Goettlingius de l. Varronis de r. r. I, 2 p. 3 hist. reip. R. p. 352. || XXXVI, 3. m vocc. ser- uius sulpicius seruius (sic) expl. E.|| 12. ni potius quam sortem creditum solvat] cf. Bachofen d. nexum etc.p. 83 sq.: potius quam sorte creditum soluat s I. F. Gronovius, alios emen- dandi conatus l. Drakenborchius, potius, quam sorte, ni creditum solvat Ballenstedtius Livii diff. ali- quot locap. 15. potius quam forte creditum solvat ed. Oxon. 1814 casu, prob. Dobraeo I. I. p. 380 potius quam (sortem) creditum solvat coni. Ww. I XXXVII, 2. plebis fe- cisset] Alschefskius : plebes fecisset s- plebi fecisset libri meliores, nisi quod plebi fecissetM, unde plebei fecissent W. || G. duobus nunc] marg.ed.Ascens.: duobusnc || 8. ad- ministrari post] Bas. b: admini- strare potest post || XXXVIII, 1. eosdem duos virgula deleta Heusin- gerus. || 3. post ventamhaecfere: et quum tribuni militum denuncias- sent senatui, iain eo periculi ven- tum excidisse censet IL-usingerus. || 13. quod usque] cf. Lachmannvm de font. Liv. /,95 n. 1 e/Ww adn. coll. Iahnii ann. XXXYIIII. 21, 8: quod, quoad usque Alschefskius ed. min. II XXXVI III, 11. ferri] s {f), Modius: ferre || XXXX, 11. Sextilium Pm. pr. Sextium illum coni.Wt I, XV III. \\ 15. Quirites, civili simillima Heu- sinr/erus. || 16. aliter qui rogat qui P. || XXXXII, 8. fuga] /. F. Grono- vius : fugace M fuga se rell. || 10. ne is] Bas. a: in his || 12. umquam del. Bisschop mnemos. I, 400. || causa li- benter facturos huc ex $. sq. illata esse pervidit Madvigius Bemerkungen tib. versch. Puncte des Si/stems der lat.Sprachlehrep.Q4t. || 13. libenter facturos coni. Alschefskius , Madoi- gius l. L

ADXOTATIO CRITICA

Lib. VII. m periocha: et exple- tast] et expleta est g expletat Naz. eaque expleta est ed. princ. ita ex- pletam Iahnius ita expleta est Ww. lege lata] lege ab ipso lata ed. princ. lege sua Iahnius. || 1, 1. [Tre- ceutesimus octogesimus nonus ab urbe condita] annus (hic) erit Niebuhrius Mst. Rom. II. 207. || 7. a om. Mff. J| 8. quam matura tam] P: quamui matura tam 31 quamuisma- turatamen m quamnemosicmatura tam F ai. quam non immatura coni. W Iahnii ann. XXXVIIH, 273. Wl //, III quamvis matura Ww [ 9. in exsilio Dukerus inde exsilio Wt. \\ II, 7. similem iocum. compositum v. Heusde stud. crit. in C. Ludlium p. 270. || 9. revocatur] M: reuocatus || obtudisseet] scripsi: obtudisset |j

vel obtudisset, et venia petita

tibicinem statuisset vel obtudisset, venia petita — ante tibicinem sta- tuisse, et Dukerus. \\ 11. quae exo- dia] IV: unde exodia que exordia M quae unde exordia P unde exor- ta quae exodia Alschefskius: atdit- tngraphzae in archetypo apparent oe- stigia. || conseruataque P. || III. 3. Cn. Genucius e fast. Cdp. et Diod. XVI, 2 Sigonius. \\ 5. pangat. adtixa coni. Wt il,lll pangat, tixa Ww. || 8. consul cam legem (vel ea lege) templo /. F. Gronovius. || ea] vel ex eaconi. Ww: ex || ex lege [priinum rixit elavum. is qui] templum Slro- thius. !| IIII, 5. noxiam P. || VI, 2. expleri Fg". || 4. ad deos] fc: deos || VIII, G. Signiuis] Crevierius, Rei- zius 1.1. p. 1 ( 8 cf. Niebuhrium h. R. III, «<//<. 155: signis || VIIII, 1. C. Sul- picius] Sigonius: lucius sulpicius || 5. ut] ubi M fort. uti || 7. eum rum- pentibus] Bas. a: erumpentibus | X. 10. interior] integrior lenickius ap. Wt //, lll. || XII, 8. cum fulta] pFaL: eonfulta P Leid.l. cum cum- fultaM cumcoTifvltsLAlscJiefskius. 11. locus alienus ?. || XIII, 3. si licet PFal. || 11. ut armaperet arma iu- beret M ut capereut arma iuberet Alschefskiused. mai. || XIIII, 1. cer- nebatj p (Oxon. C) I. F. Gronovius: cernebat censebat MF al. cense- bant P ccnsebat p. || in se recepit

coni. W. || 8. admiscet] F rell.: ad- miscit P missis M lNum admis- euit?' Alschefskius. \\ acciperent] libripraeter MP fereomnes accepe- rent P accaeperent M acceperint s (fr. IIuc) Alschefskius. j XV. 1. dextro coni. Drakenborchius. || 6. dextro] sinistro Glareanus. \\ 12. M. Furius] Q. Servilius /•'. Lachmannus de font.Iiv. I. 97 sq. | XVI. 1. scivit

accepit ] coni. A\'t: sciuit accepit M sciuit accepitque PF al. sciuit aeceptique Lcid. 1 c (Lov. 2) sciuit acceptaque Harl. 1. || 5.fecit M. XVII. 4. miracula] terricula Ruhn- kenius v. mnemos. III, 58. |j 12. ut om. M. || XVIII, 1. undecimum] Glarea- nus: XII }'oss. 1 e nonum m Fal. nouum P nouium M. || XXI. 5. una animos IenicMus ap. Wt. || XXII, 1. cf.Fittbogenium obsvv. Liv. p.40sqq. || 3. C. nomen] Sigonius: cognomcn || 9. reciperaturi ius] Wt: reciperan- tur ius M reeiperando ius P et sic vel recnperando ius rell. fere om- nes. || (reciperantur ius sic M cun- sularibus comitiis amissum Hueb- nerus quaest. onomatol. Lat. thesis

VIII ]<■ 4G. || censurae Muretus, I. F. Gronovius. || 10. Gnaeo] Cnaeo Si- gonius: naeuio .«. neuio || XXIII. 7. steterunt] MIV: steterant Pm al. || XXIIII. .">. propepulistis Mm. pr. || 7. in del. Dukerus. || 8. occurrere M. || 11. ipsc] inde P. || XX, 4. de- certarint F Harl. 1 f ?. || 7. coetus] om. ?. (Oxon. L. 1 fr. Hav. m. pr.J partes s ms. Klock.) foedus /. F. Gronovius. || XXVI, 3. minus in- signe etc.~] cf.W lect.Liv. 1, 1 sq.Kreys- sigii comm. de Sal/. Mst. I. III. fr. p. 53 n. G7. || 4. si divus etc. rhythmts m- clusa videntur Niebuhrio Mst. R. III, 92 n. 147. || 8. perceperat s < dd. vett. j I. F. Gronovius. || 9. ac mare infe- ] rum] ac mare superum s (Gaertn. et fr.IIav.), Glareanus, Sigonius ab mari infero coni. DrdkenborcMus aut mare inferum coni. Wt. ipse superum praeferens. | 15. cuius po- puli ea om. Leid. 1 || [cuius gentis ] Scheibius pMlol. III. 558: cuius gen- tis Pc (Klock.' cuiusque gentis i cuiusve gentis Ant. Perizonius \\ (ty- rannos]^ Scheibius I. I. p. 558 sq. ty-

LIB. VII. VIII, 1

LXVIIII

rannorum coni. Wt. || XXVJI, 3.

Torquato] s (Lov. 2) Glareanus, Si- f/onius: torquato II. || XXVIII, 4. 4. tamen ] autem IV (Klock.). \\ XXVI III, 1. (spatio)] /. F. Grono- vius, Scheibius l. I. p. 559: spatio || XXX, 4. suscipiamur P. || 11. qui eam] qui misericordiam vel qui suami Ww)con/.W. || (omncs)'] Schei- bius l. /.: omnes || 18. escendit Ilarl. 1, Thuan., I. F. Gronovius. || quid- quid ipsi fuerimus] Fs-: quidquid id fuerimus P quidquid id ipsi fue- rimus Voss 1, Leid. 1 s om. M. || ipsi fuerimus — arabitur om. Harl. 1. || 22. animi Florebellus , I. F. Grono- vius. || XXXII, 11. audiendus] au- dendi Freinshemius. || 12. factioni- bus (modo) Glareanus. || XXXIII, 1."). eapi, non occidi Niebuhrius hist. Rom. III, 138. || XXXIIII,3. est om. M. || demitterent (Voss. IV) g I. F. Gronovius demitteretur Rupertius. || 14. et dum] Ms (Lov. 4) : ut dum PF al. || 15. haec] binc Dobraeus l.l. p. 380. || XXXV, 6. arguerit (sic; arguerintMF al.) — eircumdederit Vs (Klock.) || XXXVI, 2. uigilium P. || 6. opperiemur] Ms (Loo. 4 Neap.): opperiamur (operiamur P) || 7. in om. Lov.4:, virgula ante castra posita del. I. F. Gronovius. || univer- sos] Ms- (Lov. 4): uniuersosque || 13. quod (i. e. quot) M: quos rell. || XXXVII, 2. (singulis) bubus pri- vis binisque tunicis] Ww: singulis bubus binisque tunicis MP priuis- que in marg. P singulis bubus (vel bobus) priuisque binisque tunicis F al. singulis bobus binisque pri- vis tunicis Gelenius singuli bubus binis privisque tunicis Huschkius iib. (1. < 'ensus u. d. Stcuerverf. d. frii- hem r. Kaiserzeit p. 100, Wt cf. lah- niiann. XXXVIIII, 272 singulis bu- bus privisque tunicis Alschefskius ed. mai. || donatis M donati sunt s (Lov. 4). || 6. castrorum cum valido ed. Mediol.a.1505 castrorumque va- lido Klockius et (vel ac) castrorum validocom.Ww. !| 8.quam] g: quam- quam MPF al. postquam, quam Al- schefskius. || 11. intcrim quieto Ro- mano] s (Lov. 4): interim quia ro- mano M interim quia et romano P

al. interimque et romano Fs intc- rim et romano s an interim (quia) Pomano? || 13. duabus legionibus] duabus coliortibus vel duobus mil- libus Iac. Gronovius. || XXXVIII, 4. Suessulanorumque Sigonius. || XXXVIIII, 6. eiectos] exsectos Puteanus. || 14. gravi s- \\ (oppres- sum)] Scheibius philol. III, 559: op- pressum || honorem , si sequeretur, aut, ubi restitaret, mortem denun- tiantes I.F. Gronovius honorein,ubi haud restitarct, aut mortem, ni se- queretur, denuntiantes coni. Ww. \\ restitaret] haesitarct Ileerwagenias || (ni sequeretur)] Doujatius: ni se- queretur || XXXX, 1. ventum, et ar- ma /. F. Gronovius et sic vel ventum est, et arma Dukerus. \\ 4. minore] F (ex Kei/ii silentio) lac. Perizonius: minor || 9. (ut) Heusingcrus. \\ mitior sim quam s (Lov. 4).' || XXXXI, 1. orare /. F. Gronovius. || G. et ne] et s (Lov. 2, Oxon. B) atque Alschefs- kius ne Glareanus. || esset, [prin- ccps eorum fuisset,] quicom.Ww. || ab Lautulisfugisset] I.F. Gronovius, A. Rubenius: qui ab Lautulis fugis- sent

Lib. VIII. in periocha: deducta est] Iahnius: deductae sunt || I, 2. est om. Ns (Lov. 4) || evenit (Harl. 1?) fs. || 4. tempestas eos numen

numen neutro (i. e. tempestas eos neutro) M. || 9. sc om. M. || II, 5. (bcllum) Dukerus. || 13. quo] s I. F. Grono- vius: quod || III, 5. [Fabius] addidi; is add. s (cod. Sig.) || creati consu- les T. Manlius Torquatus III, P. Decius Mus (Decius Capatius vel Capucius g-) s I. F. Gronovius. || 9. per quos] F al.: quos MP quos per ci>ni. Alsehefskius. || 1111,3. socictas, si coni. Wt. || societas aequati iuris /. F. Gronovius. || 4. (ab) Kiehlius mnemos. I, 96. || datur? Vbi — pars esto. Mehierus ibid. J| 5. Latii] Mft- (Lov.A): latio || 6. umquam del. Bis- schop mnemos. I, 400. || 10. unde, unde] M: unde || V, 3. tunc la- tium M. || 5. romam M Leid. 1 Ro- manum W. || 5. hominumque] PFm al.: hominum Mal. I| 14. (umquam) Bisschop l. t. || VII, 4. sociis M5-

LXX

ADXOTATIU CRITICA

(Loo. 3). || 16. romana psoluisti M, romana res publica solvisti coni. Alschefskius. || meorumque] Voss. 1 s: meorum MPF al. meorumue Harl. 1. || 19. nec] ne /. F. Grono vius. || VIII, 3 sqq. de toto h. I. cf. Marquardtii ant. r. III, 2, 271 sqq. quosque laudat p. 271 n. 1490. || 4. (ordo — liabebat) W cf. IaJmiiann. XXX VII II, 269 sq. || 6. frons in acie] F Voss. 1 g: foris in aciem || 7. (ea- rum — ■ homines erant) Mommsen d. rom. Tribus p. 128 sqq. || primam] Lipsius: primum || 8. (tribus — ho- mines eranf)] StrotMus, Marquard- tius l. I. p. 273: tribus — homines erant || vexillum] (vexillum) Lip- sius vexilla III, Huschkius d. Verf. des K. Serv. T.p. 463 n. 66 Alschefs- kius; el ita certe numeravit interpo/a- tor cf. Mommsenium l. I. p. 128 sq., cui adde observationem meam mus. phil. XII, 139. || 14. fere legiones quinis ] legiones fere quinis Si- gonius. || 17. duxerant] c: duxe- runt || VIIII, 2. dictum est] dictum M. || 3. gerebantur] Mc (LovA) : ge- rebatur || gerebant resc (Oxon.duo) res gerebanturc (Lov. 5). || 8. pro republica populi Romani Quiri- tiuni /. F. Gronovius pro pop. R. Quiritibus Niebuhrius hist. R. III, 157 pro populo Ilomano Quiritium c (Gaertn.) Kiehlius mnemos. I, 96. || 10. visus] M, /. F. Gronovius: uisu ||

14. addebantque] Alschefskius: ad- derantque M cf. v. I. VIII, 36, 10 ad- diderantque rell. || X, 10. funusque et par Mm. pr. Pm. pr.al. || 12. fodi M. || hostiam c. || 13. hostium (/. hostiam) sive quae alia Huschlius d. osk. u. sabell. Sprachdenkmdler p. 145. || XI, 3. Lavinio] cf. Rubino Ztschr.f. d. ,1 wscA.1844,111,881 : La- nuvio A. W. Zumptius de Lavinio et Laurenlibus Lavinatibus p.ll sq. j| 7. hastatos Pfal. || XII, 1. dissolutis M. || 4. Titus] c: titius MPF al. Ti- bcrius Diod. XVI, 91 Voss. 1 (?) || 5. Fcnectanis] Teanitanis Borman- i/us [idinii ann. LXXIII, 63 sq. fenec- ta*nis Pm. pr. || 7. ab Lauinio Fc Sigonius , Niebuhrius hist. R. III, 161. || 13. cuius tum] c: tum cuius. ||

15. initiumMP. || 16. utrumque con-

sulem plebeium c Sigoniuscf.Becke- runi a/tt. Rom. II, 2 n. 461. || XIII, 5. Lanuvinosque] Lauiniosque s Si- gonius (lanuuinosque M). || 8. sub- iecere] M: subegere || 14. deinde om. M tr (LovA). || 17. placeat M. || XIIII, 5. saeuifi et muri deiecti se- natus M saevitum est: muri de- iecti, senatus coni. Alschefskius. \\ 6. pondo] c (mg. Harl. 2), Uerm, Barbarus cf. Lachmanni ad Lucr. comm.p. 321 : passum. || 10. quia]qui /. F. Gronovius et quia Dukerus ac quia Grauerus de re munic. Rom. jiart. adn. bp. 19 sq. cf. Rubino 1. I. n. 122 p. 976. || 11. iiu-is conditionis M. || XV, 2. inde] Mm. pr.: dcinde || 9. senatus cum (sena| cum M) — in- tendere Mc (Lov. 4) ed. Camp. || XVII, 2. conparando] Mc (Lov . 4) /. F. Gronovius: conparato vel eom- parato || 10. Romanis] M , Salvinius in mg.: romanis coniungit Mm.3. ro- manis facit Fc (Hav.) romanis fecit rell. || XVIII, 7. letalia] W uitalia M alia rell. cf. Lucr. III. 820 Lchm. \\ 12. captas velsimileparticipium ante alienatasquc omissum videbatur Wt. || fecisse] factas esse in mss. inveni- ri malit AlschefsUus. \\ XVIIII, 4. Vitrubius Baccus librihicetperh.l. passim. || 10. patriam] c (LovA) : pa,- triam fundanos. || 14. Fundanum ] Mc (Lov. 4): fundanum populum. ||

XXI, 6. pars mitior coni. Duke- rus. || ad molliora responsum aut ad mollius responsa /. F. Grono- vius. || 10. itaque in M Lov. 4. ||

XXII, 2. Sidicinorum] Sigomus, Klockius, Cluverius Ital. ant. III, 8 p. 1036: signinorum sic ex coll. ap. Drakenb. primitus M. Voss. 1 Lov. 1 - s**oru teste Alschefskio M samni- tiorum, quodposteaiterum erasum esi e.r coll. ap. Drakenb. m scgninoruni PF al. Hernicorum Alschefskius Anagninorum coni. Wt. || 4. peten- tibus] petens praesentibus Cobetus mnemos. I. 96 praesentibus ' exem- plaria'1 Gelenii. || XXIII, 2. Romae conpertum del. Sigonius om. c Ro- mam.Compcrtum 'Fw/r. Vrsinus Ro- mam conpertum, Alschefskius. \\ Cornelius F Voss. 1 Leid. 1: om. MP al. || 15. oriens] Rubenius "/'• I

LXXI

F. Gronovium: oriente libri meliores oriende e oriens de Orevierius, Dra- henborchms, Loewius depraepos. de

usu ap. Liv. p. 11. || 17. tandem] c: tamen || XXIIII,3. transmisisse] M Lov. 4. || 4. Consentiam] om, M et f. ex §. 14. 16 addilum est. || Consen- tiam — Terinam] Metapontumque, Consentiam Brutiorum, exLucanis coloniam Acirinam, Cluverius Ital. ant. 1111, 15 p. 1318 Consentiam ex Lucanis Sipontumque Bruttiorum Argentanum ac Terinam vel Con- sentiam ex Lucanis Sipontumque ac Terinam Bruttiorum coni. M- schefskius Metapontumque ex Lu- cauis, Bruttiorum Consentiam ac Terinam Aem. Huebnerus thes. XI. diss. inaug. supra I. p. 40 Potentiam ex Lucanis, Sipontumque Apulo- rum Consentiamque Bruttiorum ac Terinam Ww. || (exLucanis) scrip- si: ex Lucanis || (Bruttiorum scrip- si: Bruttiorum || ac Teriuam] Al- schefskius: acrentinam M acerinam PF al. Terinam Sigonius. || 10. iter incidentcm Ruhnkenius mnemos. III, 58: indicantem iter (incidemtei; M indicante iter m). || 12. Sotimus] postimas M. || 16. hostes] hospites coni. Ww. || XXV, 5. (patiebantur ] I. F. Gronovius, Klockius, Sclieibius philol. III, 558: patiebantur. || XXVL 4. via Xolam ferente] F Voss. 1 g: uiam Xolam ferentem || XXVIII, 9. rem mittuntur] Leid. 1 Harl. 1 Lov. 4 e: rem remittuntur F al. rem mittanturP remitte'antur M lvmittejanturm. || ll.omni]Fal.: oninia MP al. omni ia coni. Al- schefskius. || XXVIII, 3. ut] et Harl. 1 Lov. 4 ex sil. s. || XXVIIII, 3. non nova vel nota Dukerus. I| 13. hau] Mm. pr.: haud || XXX, 2. manum] m rell.: manu MP. || 4. Imbrivium e Hermolaus Barbarus cf. Niebuh- rium Mst. Rom. III, 223 schol. dehist. Rom. ed. Islerus I, 483, Dedericum quaest. phil. p. 13sg. (nomen cum vocc. praecedentibus om. F al.) || 6. potue- rat coni. Ww. || XXXI, 6. posset Harl. 1 g: possit || XXXII, 9. ad- versus singula quaeque] coni. \\". lemckius apud Wt: aduersus singu- la quae M al. aduersusque P. || 11.

tumultu iam concionem Tan. Faber. || ultima iain in concione Heusinge- rus: iam in eontione (vel concione) P al. iam in concionem M» , iam (in contionem) praeeunte quadamtenus Crevierio ScTieibius philol. III, 559 sa. || 12. steterunt M. || XXXIII, 2. cum Voss. 1 ? exsil.: om. MPF al. || 3. contentione] Leid. 1 Lov. 4 e ex sil: conuentioue (contione e). ]| ite- rata] P al. : iterat MF al. iieraturg' (Lov. 2. 4^ f. recte. \\ 9. [cum] add. Bas. a || 16. quem, ex collegis op- tione ... data, dislinxi auctore Wal- chio emend. Liv. p. 120 sq. || 21. hau] au MP haud p aut M m. 3. |j XXXIIII, 5. perpetua ne esset non esset.M perpetua necesset nonesse Harl. 1 perpetua, nec ne, esset non esse Heusingerus perpetua ne non esset, non essc coni. Alschefskius. || 6. eius] MF Leid. 1 Lov. 4: eius iure P al. eius ius, ipse eius praeferens, coni. Drakenborchius ex eius iure.l/- schefskius e iure eius Ww. || demi- nuturum] pars codd.: diminiturum P al. diminutum M. || dictatore ius rt imi. : Dukerus, Drakenborchius dictatore vim et ius Kreyssigius vann. crit. p. 57 cf. comm. </< Snll. Ust.lib. III. fr.p.37. \\ 9.1icentia sola se] ,\I : lieentia sola Ps licentias so- Ia uase Leid. 1 Lov. 4 licentia sola

qua (del. f.) uase Harl. 1 licentia uase F

licentia sola vagi (uai mg. Voss.alt.) se I. F. Gronovius licentia salva se Walchius ad Tac Agr.p. 304 licen- tia sola sua se Alschefskius. \\ 10. iussu] F ex silentio Keilii (t), om. rell., Gelenia auctore add. Bas. b. || XXXV, 12. Ilomano] re M rei^J^- schefskius. \\ XXXVI, 1. Crasso, magistro equitum Q. Fabio] di- slinxi auctore W. A. Beckero mus. phil. UIl, 2W> sq. ant. R»m. II, 2, 55, cuius incuriosus est du Rieu de gente Fabiap. 239. || 5. eto/«.M. || comita- te /. F. Gronovius. \\ 10. adderat M || XXXVII, 2. agebatur]ambigel»a- tur coni. I. F. < Jronovius negabatur coiii. W. || 3. Aulium] Gelenius: au- lum; C. Aelius vocatur a Diod. XVIII, 26. || 8. quorum] e (Lov. 4V): quorum eorum codd. meliores <■/'. I.

ADNOTATIO I

LXXII

F. Gronovii ac Drakenhorchii adn.et Reisigii schol. gramm. Lat. p. ■">«. quoniam eorum vel quod eorums || l->. auctorem] M: auctores || polia P II XXXVHI.o. ubinoxiumadpe- tebat M. II facturum M. |, 8. insti- tuit]M£ow.4:instruit || U^qmsque Harl 1 exsil. (?) ff. || XkXJ 111].:'. (ac) /. F. 6p?nmomu». || XXXX. 5. i« i?oc. scriptor (.17»/. Harl. 1.

Ltb.VIIIL inperiocha: artum -; tacitum 2Va«. s iniquum cd. princ. || consules observaverunt] s „„.>•>: posi eonsules aaU in senatu -. in senatum ZVaz. in senatu legendo ed.princ. || quas urbanas appeltavit oj». -V<r.. "|| nomen om. Naz. \\ tam facilem] ?: tam iVaa. s tantam --. || I 9 placarique nequeunts1, qui pla- eari nequeant <•<■/ . Placari neque- unt [sic ?: <■<"/• A7...-/.-.' /. F. '.'/•«»«- wus.placari quinequeunt coni. Dra- fcen6orcWus.il 11. sitquam om. M. I 11,4. iste] ed.Camp.: isetMel is* P is al. || 9. demissoBas. a: remisso || cum ad] (Voss. 1 exsiV.) s: qmad PquadMadal.;ancum(sc. 1 iamad.* || III, 1. alterum alius <a del. Muretus. \\ 10. cssct «cW HII, 3. fore] esse MP tesi hioft || 9.utillis ?/-!/<_/, M/|| V, T. lapsos]/ 1 g: missos F Le sos, si recte inj M m.pr.s(JS"7( 9.ad/.F. q nequiquam J /.7.21 vesll Drakenbi tionis noU noviut m. 1,

VlIIl.l

Ww. || I

51

quod 1

runt] F

it M a< hos] F

hosti || lO.ciuil gatam]

/

XII . omniaque qui

ae 1

Romam

\\ absumj

vius. || 1 '

i s || 11 Xllll. 1. para rantibu 15. fort. perir. XV, <• amissa vant 1 R

\l,uncisincl.

es Fs ,< ''aertn. cx

Bponsores || T. in

. 1. || 12.

al.: ac-

irsunt P. || XI, 9.

. /. /•'. Gronovius:

V LovAs. || obli-

ictam MPF

I pollutam

pstrictam /. Gro-

A /.</</. 1. ||

Voss. 1?) s: MPF al. onnna evene- snerunt || XIII, 8. oram coni. Jsent /. F. Grono- 5] Mr/vVoc /.-.): et

Dukerus. busque] ~" ferri ~~ /. R

MT16 Ktutum

""■".Capuam]

^HrP. Niehuhri-

Madvigium

m in act.

9, Forento]

florcnto

PapiriusCur-

>

k.r

li!K

;:■ i«f

1 1-

*

tum / ; XXII II. 1

M X X \ 1 1

! WIII

XXXIII.'. !.i

LXXII

ADNOTATIO CRITICA

F. Gfronovii ac Drakenborchii adn. et Reisigu schol. gramm. Lat. p. 377 quoniam eorum vel quod eorumc || 12. auctorem] M: auctores || polia P. || XXXVIII, 3. ubi noxiumadpe- tebat M. || facturum M. || 8. insti- tuit]M LovA: instruit || ll.quisque Harl. 1 ex sil. (?) f. || XXXVIIII, 9. (ac) 1. F. Gronovius. || XXXX, 5. m voc. scriptor expl. Harl. 1.

Lib. VIIII. inperiocha: artum] ?: tacitum Naz. g iniquum ed. princ. || consules observaverunt] g (Bergia- nus) : post consules add. in senatu g, in senatum Naz. in scnatu legendo ed.princ. || quas urbanas appellavit om. Naz. \\ nomen om. Naz. || tam facilem] g: tam Naz. g tantam g. || 1,1). placarique nequeunts*, qui pla- cari nequeant vel . Placari neque- unt (sic g: cod. E2ock.) I. F. Grono- r/us, placari quinequeunt coni. Dra- kenborchius. || 11. sit quam om. M. I II, 4. iste] ed. Camp. : is et M ct is - P is al. || 9. demissoBas. a: remisso || cum ad] (Voss. 1 ex sil.) g: qm ad P quad M ad al. ; an cum (sc. quom) iam ad? || III, 1. alterum alius om.g, del. Muretus. \\ 10. esset add. Ald. || IIII, 3. fore] esse MP teste Alschefs- Jcioff || O.utillis gtAld. \\ 15. sit]est M? || V, 7. lapsos] M ex corr. Voss. 1 g-: missos F Leid. 1 g missos lap- sos, si recte intellego Alschefskium, M m.pr. g (Klock.) missos labsos P. || 9. ad /. F. Gronocius: ac || 10. sibe nequiquam.M, Liviani sibe (Quini. 7,7,24:) vestigio f.servaio || 13. id add. Drakenborchius. || fecerunt, distinc- tionis nota post detracta del. I.F.Gro- novius. || Vl, 1. prope om. Voss. pr. m. 1, uncis incl. Ww. || 2. armati] ar- mis M. || 3. aspicere sibi visi sunt coni. W. || 6. an (fasces, lictores)? || 8. quidem om. P. at v. Scheibium plii/. V, 132 sqq. || 12. iacere] Ascen- siana, Gruterus: tacere || salutem salutantibus, non interrogantibus dare rcsponsum vel salutem, non ! salutantibus)dareresponsum coni. Ww. || VII, 3. animi Voss. 1. || 12. abditi om. M. || VIII, 11. omnes] Lov. 4, g I. F. Gronovius: bomi- nes || 13. modo om. g, del. Faberf lan ultro?' Dobraeus advers. II, 380. II

VIIII,l.p.'-z«jjdcdite omM.,tmcisincl. Ww. |j 4. sponsiones Fg (Gaertn. ex sil.)? ed.Mogunt.: sjionsores || 7. in quod Voss.l, Leid. 1, Lov. 4. || 12. accerserunt] F cum plerisque al.: ac- censerunt M accersunt P. || XI, 9. hos] F ('/) g (Neap.)l. F. Gronovius: hosti || 10. ciuitateF LovAg. || obli- gatam] g (Harl.): oblactam MPF obluctam Leid. 1, Lov. 4 pollutam /. /•'. Gronovius obstrictam /. Gro- novius. || sponsionem M Leid. 1. || XII, 1. omnia quae] (Voss. 1?) g: omniaque quae MPF al. omnia quaequae Alschefskius. \\ evene- runt] LovAg: uenerunt || XIII, 8. Romam] suspectumFabro oram coni. Wt. || absumpsissent /. F. Grono- vius. || 10. obsessis] Mg(Klock.): et obsessis || 11. vagus Dukerus. || XIIII, 1. parantibusque] MP: pa- rantibus rel/. || 5. ferri F I„ov. 4 g. || 15. fort. pcrirent /. F. Gronovius. \\ XV, 7. amissa erant] M al.: amisse- rant P amiserant F al. || 8. pojndi Komani om. M. || XVI, 4. a Coss. Lov. 4 ad coss. Voss. 1. || crederet] Fg: crederent rell. (crederet /. /'. Gronovius. || clam (nocte)] W: clam nocte lihri clam hoste Gelenius clam hostes Sigonius clam suis /. F. Gro- novius. || XVII, 2. uolutaui g | ffav.) Bakius ad ( 'ic. de leqg. /, 9, 27 p. 356 sq. || XVIII, 19. Romanis Leid. 1, Voss.l, LovA (exsil)g. || XVIIII, 4. a Thuriis] a thuris MP a Brut- tiis /. F. Gronovius. || tenus (Samni- tes)] lnisi forte legendum omnes' Dobraeus advers. //,380: tenus sam- nites libri tenus : — hos omnis coni. Ww. || 5. quattuor] VII P quinquc al. cf. ann. Alschefsktt et ad totum h. I. Nipperdeium quaest. Caes.p. 1">2.

|| 13. simul] g: et simul || 15. verbo I vero iii iii cod.Sig. [al.] Dobraeus 1.1.

|| (numquam ab equite hoste, num- quam a pedite) Dobraeus 1. 1. || 16. equidem sagittas Voss. 1 s equitum sngitt&s Strothius. || XX,5.Capuani] MPF al. I.F. Gronovius c. Niebuhri- uiit Mst. Rom. III, 338, Madvigium opusc. acad. I, 234, Rubinonem m act. ant. Marb. 1844^.981. || 9. Forento] /. F. Gronovius: torento M florento P. |j XXlI,l.novi [L.PapiriusCur-

-40. VIIII, 1 — 39.

LXXIIJ

sor IIII et Q. Publilius Philo 1111] Sigonius, Pighiusann. /,357. || 3.tan- tum I.F. Gronovius. |j an (quod ur- bem oppugnabat)? || 4.vallo om.M. || vel deditum vel dii dederunt Wal- chius emend. Lir. p. 75. || XXIII, 10. homines] g (?) Bas. a: omnes || XXIIII, 1. Ad om. M m. pr., add. m. quarta || 5. eo collocatis M. || 9. ite defendite Voss.l e defendite e. || 10. incidens] Basb: incedens || 13. di- tionem M. || XXVI, 7. mors] morte /. F. Gronovius. || 13. contionem] vel concionem Fal.: contione || 15. qui- dem] MP^: quidam rell. || 18. dii homines sciant M. || XXVII, 3. utrimque] Voss. 1 (?) g: utrique MP al. utique e utrisque Alschefskius. || 4.conspectum] I.F. Gronovius : con- spectu U l.jteditel.F.Gronovius pe- diti pro ablativo habei Alschefskius.) || XXVHI, <J. Atinam etCalatiam] Atellam et Caiatiam auctore Pelle- grinio G.Stierius act.ant. Marb. 1<S 52, 26, 207. || 7. Pontia] cf. Niebuhrium hist.R. 1/1,218: Pontiae ed. Mediol. a. 1480. || 8. Interamnam] Sigonius: internam || Casinam] M et sic vel Succasinam vel Casinatem TJi. Mommsenifis mus.phil. VIII,623sq.: casinum PF al. || XXVIIII, 3. dic- tatorem [C. Sulpicium, etismagi- strum equitum] C. Iunium Pighius ann. Rom. I. 362 dictatorem [C. Sul- piciumLongum,is magistrum equi- tum] C. Iunium Sigonius. || 10. es- sent puberes, a. d. XXX omnes, intra annum coll. Festo s. c. Potitium ji. •_'.'i7 .1/. Livium sci ipsisse aut, cum ita, ut nunc legitur , iam Val.Max.I, 1, 17 legerit, certe scribere debuisst coni. Th. Mommsenius dr coll.et sodal. Rom. Kil. 1843 p. 13. || XXX. 3. mi- litum nin. M. || seniores deni, sed ipse dubitans, Huschkius Serv. TulLp. 473 sq. || 5. abierant Reizius l. I. p. 103. || 6.fort. ut)da.Tent I.F.Grono- -. eausa Pighius ann. I. 365 ud /!/;/., lac. Gronovius, alii. || XXXI, 1. Consulibus ... partitis, /. /'. Gro- nooius. || 2. Cluviam] F Leid. 1, Ge- lenius: cluuiani M Lnr. 4 e cluiani P Cluvias Nipperdeius emend. hist. Tac. p. 5. || 7. transfugae] V rell.: transfugereM 1 ' : Klock. 9. in ue-

terem disciplinam Fc (in) vetere disciplina coni. Alschefsktus. \\ strue- banturM. || XXXII,3.quamtutiora om. M. e (Oxon. L.l.) || 5. utrique M m. 1. || 8. Komana] romanos M fort. Romanorum Wt. || XXXIU, 3. fa- talis (cum)tribunis acplebi].yf/-/yj.'N7.- fatalis cum tribunis ac plebi Voss. 1 ~ fatales cum tribunis ac plebe MPF Leid. 1 fatalis cum tribunis ac plebe \> Lov. 4r fatalis tum tri- buuis ac plebi Bas. a nata litibus cum tr. ac plebe /. F. Gronovius fa- talis [litibus] cum tr. ac plebe»S7/-o- tliius fatalis [ad lites] cum tr. ac plebe W. || XXXIIII, 1. est] en (Voss. 1?) s-. || 6. scivit Voss. 1? % Aldus scit P Leid. 1 ?. || 9. uioleutes M. || maliFe^ Voss.uterqueexsil.,Iac. Gronovius mala M. || 12. crees? am- plexus... dicet. distinxi auctoreMad- oigio adCir. defin.p.27S. \\ 14. quod] Lov. 4 m. pr. z: quo || 15. impe- riosissima superbissima M, an

superbissima imperiosissima archet.t || 17. subro- jj;are] M: subrogari || 25. non pa- tiar] patiar (Voss. 1?) Aldus. \\

XXXVI, 1. eam intrare] l Voss. 1?1 r: ea intrare || 5. acceperei Voss.lt) e : accipere || 7. qui] quum du Rieu de gente Fab. j>. 457 thes. XLIII. \\

XXXVII, 3. hostibus ad intruen- dumc (Lov.2) hostibus ad instruen- dani Voss.l1 hostium ad instruen- dum uterque Voss. teste Gron.) ho- stium ad instruendam;- hostilem ad instruendam /. F. Gronovius. || 12. Cortona] Moguntini: crotoneMPal. cortone c. || XXXVIII, 7. obteren- dum]? (//"/■/. f edd. vett.: obtenen- dum e (Portug.) optinendum (vel obtinendum) MP al. opprimendum e oppugnandum e. || 15. C. Iunium] Bas. a: iunium M al. diunium P d. iunium g. \\ \bsq. XXXVIIII. 1. cf. Mercklinii de curiatorum comitiorum principio disp. Dorpati MDCCCLV. 4. || 4. ante nam excidissr nonnulla vi- dentur: etrurie ibi add. M m. 3, quid i/i. 1 scriptum fuerit, discernere nonpo- inii Alschefskius, interea res in etru- ria gestae P ad mg., ita tamen ut aste- risciquidam adiecti locum eorum inU r verba 'non tolerarunt pugnam etad'

JLXXIIII

ADNOTATIO CRITICA

fuissedoceant; eadem velTuc velpost

tolerarunt pugnam add. Voss. 1 g, oni. MP in contextu F al. quodglosse- ma esseperspexit Scheihius, ipse pro- ponens legendum esse Interea et cum Umbrorum exercitu pftilol. III, 560. Interea ( res in Etruria gestae) iam et cum U. e. W. || 8. ad primos] p al.: & primos proximos M ad primos proximos s (Gaertn.) ad proximos PF al. || XXXX, 2/duo] adeo M; fort. ac duo Alschefskius. || 8. con- cursurum M; fort. concursum, tum Alschefskius. || 16. argentariarum] (Voss. 1?) Muretus, Gisb. Cuperus: argentanorum || 17. ad superbiam Ms (Lov. 3.) || XXXXI, 4. eius om. M m. pr. || 5. exercitii Mm.pr. ; an exercitu? || lG.minati sint (Leid.1T) Modius. || 17. ante concentum] m: ante concentu M deinde coneentu PF al. deinde, ante concentum s (Neap.) || XXXXILS. septem] IIII. M edd. ante Aldum. || 11. populo Ro- mano] p~. romano MP populiKoma- no Niebuhrius Mst. Rom. II, 95 po- puli Romanis Cluverius Ital. ant. III, 6^.981. || XXXXIII,5.vetustagen- tis gloria] I.F. Gronovius: uetustate gentis gloria M uetustate gentis glorie P. || 6. vi mestri i. e. semestri Mow.msem.us rSm. Tribusp. 38 cf. ta- men Marquardtium ant. 11. III, 2 n. 357. || XXXXIIII, 2. Ti.] Sigonius, Pighius aun. I, 375: t. (postuiniest minutius M postumius & minutius id. m. 4.) || 4. memoriane] s (fr. Hav. m. pr.) Bas. a: memoriaene M al. memorieneP. || 14.urbs] Crevierius: ubi || 16. Cesenuia] M : cessennia P Serennia LSeoiveav et ^eoiveiav li- ln -n Diod. XX, 90 Aesernia (Esernia Giar.) Glareanus, Cluverius Ital. ant. III, 8;). 1044 Cerfennia Alb. Rube- nius. || XXXXV, 8. quid] quod M. || 12. verteret, est audita coni. Ww, || XXXXVI, 1. Cn. FlaviusCn. filius s (Ox. C. et in mg. X.): cn. flauius gll. fil M cIT. f spatio sex fere littera- rum postf relictoPcTi.ii\.-p. || 6. dedi- eareom.M || 6sq. post templum: de- dicare — templum o??;.P. || ll.opes, urbanis humilibus] /. F. Gronovius: opes urbanashumilibus || §.12.tan- tumque — deponeret post §. 3 exlr.

coloniae deducendae transponen- dam esset Niebuhrius hist. Rom. III, 374.

Lib. X. inperiocha: tertio] Dra- lcenborchius: pretio || iure iurando] s: de iure iurandoVrt^. s \\ cpxo] lcet. lib.'1 Sigonii: suo Naz.s ut s suo quo ed. princ. \\ I, 1. fuit ad soram M fuit . at Sorain coni. Alschefskius fuit . ac Soram coni. Wt. || 7. Den- tre] Voss. 1 Lov.4 ex sil. ed. princ. Rom.: dentrice M dentice P. || M. Aemilio] Sigonius: aemilio || 11,1. Thurias] ['«,«. 1 (?)s: thurios MP Rudias Doujatius et vel has vel Uriam intellegendas putaj. Ww. || 5. audisset] Voss. 1. 2 (?) edd. vett.: au- dissent || ab tergo] ab terra coni. Ww ex adverso v. Leuischius phi- lol. X, 125 || (sint) /. F. Gronovius | haud procul ante csse ostiuni lin. sq. collocat Ww. || cerni s: cernit !| 5 sq. collis, videri esse Alschefs- l-ius. || 6. pali quo ji paliq. P. || vi- dissent] ed. llom. a. 1472: uidisse MF al. uidissetlV. || lO.parvas] V; : paruis MP al. /'. paucis Ww. || 14sq. vidcrunt Patavi . monumentum cum Ww distinxi auctore Heusingero. \\ III, 2. Cilnium ] ciuium cilicium (cilnium?)M. || V,13. Cilnio]?/ edd. veit.: licinio iacilnio M licnio F li- cinio rell. fere <>iiu,f*. || 14. credi- dcre] fort. tradidere Dukerus. \\ VI, 11. minus adtendere M minus aut tendere Lov. 4 minus autem ten- dere s. \\ erat certatum adeptos] Ms I Ilarl. : erat certatum tamen adep- tos PF al. certatum erat tamen adeptos al., quod tamen excap. sq. initio repetitum esse vidit Wt. || VII, 7. siiitZ>><//Vm/.s- essent com. Alschefs- kius. || 10. si] s ed. Mog.: is || caedat — capiat] s Bas. a: caedet — ca- piet || 11. non] qui P m. pr. || 12. co- limus o?«. P. II VIII, 6. Attum] /. F. Gronbvius cf. meae de nom. Plauii diss. i>. 17: atium || 10. codd. s leciio- nibus innisus h. I. parum feliciter temptat Huschkius Serv. Tull.p.GSsq. || v IIII, 3. sanctum] sancienda coni. Alschefskius. \\ 6. servos ero Haup- tius mus. phil. 1, 474: ser uos | cro M sumr scrio P sum serio p. || 8. eral arduus allus atque M al. || 12. Cn.

LID. VIIII, 09 — 40. X, 1 — 2G.

LXXV

Pomitium] Pighius ann. I, 385 : c. 1. domitium P cl domitium M Cn. vel L. Domitium /. F. Gronovius. || X, 5. a Xare flumine Xarnia s (HarL), edd. ante Bas.b a flumineXareXar- nia coni. Wt. || XI, 4. (sententiae) centuriae(que) Cobetus mnemos. 1, 96. || XII, 1. repetendas] F Lov. 4?: petendas || 6. reliquerant coni. Heu- singt rus. || XIII, 3. increpari (Lov. 4, Voss. 2) Bas. a: increpare || 14. cupiditati s (Port.) cf. ann. I. /■'. Gro- XI III. 9. augebat] s: ange- bat M agebat re?Z. ; in P h. /. esi /«- cuna inde ab adoriri §. 6 extr. usque ad moveri §. 10. || 10. maximum fiil- vium et F al. prob. Niebuhrio h. R. ///,428. | 11. (umqaam)Cobetusmne- mos. I. 96 cf. Bisschopium ibid. 400; ot v.MuUachiumZeitschr. f.d. Gymn- wesen 1854/». 391 sq. || 13. locum cor- ruptum vel gloss. inquinatum essepu- tat Ww. || 18. tempore inprovisa] MF al. : tempore in se uisa P in tem- pore visa Ww. || 10. maxime terri- tos] (e) Bas. a: maximeque territos librifere omnes; locus vel laeunosus vel corruptus iudice W, quiproposuii : niaximeque terruit eos || 21. octin-

d genti] DrakenborcMus : a, ccc Paccc M • ac cc notam vel notas, quae quot milia capti sint indicent, abesse ratus Niebuhrius h. R. III, 428. || XV, G. duo milia nongentij coni. Drdken- borchius, nisi quod scr. millia: duo miJ accc. M duo miliacccc P duo millia ac ccc Lekl. 1 e Niebuhrius 1. 1. || nongenti] Alschefskius : acccc MP * ac ccc (cf. ad c. XIV, 21) Niebuh- rius 1. 1. || 7. vocatae] Voss. 1 (cf. ta- men extr. ann. Drakenb.): uocatum rell. et sic vel vocatorum proposuit Ww. (| XVI, G. Romanos populum quem] M : romanum jjoijulum quem m rell. Romanos, qucm populum /. F. Gronovius. || XVII, 4. (capta est) /. F. Gronovius facta est coni. Ww. || 8. sex] VII M m. pi\ || ll.murcan- tiam M. || 12.L.] c. AT/,2, Sigonius: p. || XVIII, 7. id certum] Buettne- rus observ. Liv. p. 47 sq., Kiehlius mnemos. /, 96sq.: incertum libri cer- tum ( revierius ut certum WalcMus em. Liv.p.^bsq. || abnuenti M. || 9.

acceperunt] Lov. 4: accepercnt M. accepere PF al. ||XVIIII,3. omne ~.

|| 5. inter paucos paucis certatum Tenickius ap. Wt. || 18. [alterius ex- ercitus] addidi \\ virtutem alterius aequavit Heusingerus. || aequarunt /. F. Gronovius. \\ aequavit. duces] ;: aequauit. ducis F aequauit du- cis MP aequauit ducis. al. aequa- vit ducis : [et duces] coni. Ww. || 20. iam ausiatorib. iam pugnatorib. castraM; s in ausiatorib. inducto li supscr. m. tert. \\ 21. fort. inferens — accenderent Ww. || accenderet] g: accenderant MPF al. accenderat al. 22. /''//'/. milia nongenti ^dccc pro acccc) Alschefskius. || XX, 1. Vesci- nos] Sigonius: uestinos || 4. dimica-

t tionib. M. || 13. staiam M stacam M m.4statium Leid.l, LovA;,Mo>nm- semusunterital.Dial.p.296. || XXI, 2. vocare /. F. Gronovius. \\ sollici- tare idem || 7. Vescinum] Sigonius: uestinuin || 8. Vescino] Stgonius: uestino || XXII, 1. Quintus] Voss.l, Lov. 4 (?) g: quintum || praeroga- tiva Alschefskius prob. Kiehlio l. cum- maxime laudando at v. Marquardtiuni ant.Rom. II, 3 ann. 11 et quos prae- lerea L Wtp.IX. || primo] iurc Kieh- lius mnemos. I, 97. || 5. quamque prope coni. Ww. || XXIII, 3. quae] quod s du Ricn mnemos. I, 97, de genteFabiap. 27G. || 5. vere Douja- tius, Kiehlius mnemos. I. I. || G. ma- tronis] F al.: matrimoniis Mp al. matrimonius P matrimonuis m. || XXIIII, 3. Etruriam] ;: in etruriain

|| 5. consevisset] Glareanus: con- seruisset || 8. plebi] Voss. 1 ex corr. s: plebis || 14. cum periculum tum dimicatio M cum periculum, cum dimicatio s (/) edd. vett. \\ 17. id et] Bas. a: et id || et ante exemplo om. M. || 18. comitio abiit] edd.vett.: co- mitio habuitLezd.lff i 6'ac/-/?;.)comi- tiahabuitre//. j| XXV,3.resM. | 10. mobiliorem Doujatius, Klockius,Cle- ncus: nobiliorem || l4. periculum] P 'iiimiu perantiqua corr.%sI.F.Gro- novius, v. d. in mg. ed.Curion.: peri- culos MP periculo m periculosum rell. || XXVI, 1. reditM. || 3.mallet] W : mallitMP Leid. 1 mallit F malit

l.\ \ 1 1 1 1

ADNOTATIO i

. eanl; > adi m vel hic velposi tolerarunt pugnam add. Voss. 1 ?. ..;;/. Ml' fn eoatextu V al. quodglosse- ,,t Scheibiiu, ipsepro- pom n» /"/• ii'1'iiit esse Interea el cum [jmbroram exercito pMlol. lll, 560. rea in Etrnna geatae iam el i-mn l' e. W , B. ad primoa] p al.: A primoa proximoa M a<l primoa

Froximoa c Gaertn. ad prozimoa »F al XXXX. 2. duo] adeo M:

duo Alsckefskius.

cnrsnrnm M ; fort. coneuraum . fcum

;• argentariarum]

I .. i | i/ < 'uperus:

iorum 17. ad superbiam

XXX XI. I

M .,,. i

Eercitii M m. pr.; an esercitn? I L6.minati Binl

17 ante coneentum] nn ante concentu M deinde • PF al. deinde, ante concentum - Neap. XXXXn,8.aeptem] 1 III M edtLa 11. populo Lio-

mano p. romano Ml' populi Roma- i ihrius hist. Rom. II. 95 po- puli Romania Cluverius Ital. ant. III. XXXXIII,5.vi ti I.F.Gronovius: netaBtato rforia M uetuatati

\ i mestri i. e. Bcmestn ■ •///. Tribusp. Marquardtium ant. /.'. ///. "-' "• \\.\X1III.-J. Ti.J Sigonius, Pightus <iim. I oatumieat

muiutiua M postumina s minutiua /,/. in. 1. i. memoriane t fr. Hav. ,„. j,,-. Baa. a: memoriaene M al. memorieneP. 1 Lurba i ul.i L6. Ceaennia M : oeaBennia P nnia Ssoit >">' '*"

bri Diod. XX, 90 Aeaernia Eaernia (ilur. Glareanus, i 'luverius ftal. ant. III. B p. l"ll Cerfennia Al nius. XXXXV,8. quid quod M. l-j. verteret, eel aadita coni. \N w. XXXXVI, 1. Cn. FlaviusCn.filjua e Ox. ( '. et in mg. X. : cn. flauiua gu. til M iii. f spatio sex fere 1'dte nnii postf relicto Pcu.fil.p. 6 care om. M 6 sq. post temp dicare — tempium om. 1 urbania humilibua/ opes urbanaa tumque — de

• transponen- ust. Rom. III, 374.

I . tertio] Dra-

iure iurando]

p: de iu iz.s || quo] 'wf.

- ut p suo quo

fuil ad soram M

VVt. || 7. Den-

,//. ed. princ.

i; I dentice P. || M.

emilio || 11,1.

-: thuriosMP

I, has vel

ttat VVw. || 5.

i | edd. vett.: au-

■1) terra cr»»/.

feiws ;»///-

/„/. X, 1 '" Gronovius ||

ostium ////.

<// W || cerni ?: cernit

l /,s-c/«V>-

paliq. P. || vi-

1 17-J: uidissc

LO.parvaslFs:

laucisWw. || I4sq.

lumentum cum

Heusingero. \\

ium cilicium

(cilniun

rrii..- Licinio Lnio M hcnio i i-

. || 14. credi-

Dukerus. || VI,

M minus aut

minus autem ten-

tatum adeptos]Ms

tatum tamen aden

toa ri' .,|. tatum crat tamen

vit'

\\t. yii,

-

is | i.-aedat

t — ca-

l2.co-

Attum] I.F.

Plauti

[ectio-

D ■* ./ kwBaai ■

ttil '

cfntnnKf

Ifti»-

: ■ - iii(a>aii

Bl I_i V.

!■ I • i

i

i \\\

.'■

ui%t i».lfmt. akn»t

WlLA.

r. -m //..-..

LXXVI

ADXOTATIo CRITH A

r< 11. I 6. ut adiecerint eord. Ww, || 8. collem] c A. Perizonius: colle || 14 quam Komano] Dukerus: quani ro- mani codd. fere omnes, om.s Oxon. L. 1), suspicit I. F. Gronovius. || 15. Megellus] Sigonius: megillus || XXVIII, !>. carnisque P m. pr. car- tisquesr (Port.) carpentisque Duke- rus. || 17. contacturum] Leid.lt r: contracturum || XXVIIII, 7. raris- que] a/tera archetypi scriptura, qui ue rutis

rarisque videtur exMbuisse, namue- rarisq. rutis MF Leid. 1 uerarisq. ruptis Lov. 4 uerrutis P uerutis z Harl. I. F. Gronovius uerutisquc Voss. 1 cum ? fere omnibus rarisque verutis DrakenborcMus, excidisse ali- quidvidetur Ww\ anraris? || 12. voec. Galli — stabant gloss. esse videntur Ww. |J 18. mille ac ccntum] mille septingenti (dcc pro acc) coni. Dra kenborcMus. j| XXX, 5. peditum mi lia ccc xxx] scripsi: peditum x. ccc xxx. M peditum xi ccc xxx P peditum x. ccci.xxx Niebuhrius hisi. Rom.IH. adn. 647. || 9. carminibus militaribus] (Voss.lt -: militaribus MPFal.militaribusiocisg". XXX 1, 2. Vescinum] Sigonius: uestinum || parte alia] s {vet.lib.Sigonii : par- tem aliam || Aeserninum] libril.F. Gronocii (j), Gronovius cf. tamen Niebuhrium Mst. Rom. III. adn. 649: aeserniu M aeseruniu P. || quaeque .. adiacent] sic vel qua adiacet /. F. Gronovius: quaeque adiacet |j

XXXII, 4. intrare fvastare)] scri- psi: intrare uastare M uastare P. ||

XXXIII, 1. induci P al. || 6. ad idccxxx coni. DrakenborcMus: ad accxxx. || 10. profectus Sora] scri- psi: profectu (profectu" m. tert. sora M profectus ab SoraP cum relLfere omnibus. || XXXIIII, 3. caesa<?/ de- inde capta Kiehlius mnemos. 1, 297. 397 sqq. || iocc coni.Drakenborchius: acc. || 4. 'fertrum M Trevertinum /. P. Gronovius Feretrum cum F Lov. 4- Niebuhrius h. R.III. 4.").j Tifernum coni. Alschefskius. || 7. eadem re- gione] (Leid. 1?) ~: eandem regio- nem || 9.quaadierantFal. || XXXV. 11. pugnata P m. pr. pugna ia coni. Alschefskius. \\ 14. verterent . face-

rent quofl Dukerus. || 16. segniter arma capit] lihri fere omnes: om. MPs Lov.% XXXVI, 1. Inme- dium /. Gronovius. |j 4. et alii] alii s (Hav.) (eti alii coni. Ww. \\ 7. ipsc Lov. 4 s. || 14 et 15. ac ducentorum] accc libri: octingentorum coni. Dra- kenborcMus. \\ 18. vocatis Voss. 1 s evocatis Dukerus. ,|| XXXVII, 2. accc MP al: octingenti Lov. 4. || XXXVII, 13. Apulia] s, Ascenshis: Apuliam || 15. tantum i id est lo- cus templo sacratus efiatus prae- eunte fere Klockio du Rieu de gente Fabiap. 190. || effatus] Voss. 1 s: efatus P sacratus effatus M effatus sacratus F al. || 16. re publica /. F. Gronovius: rcsjT | XXXVHl,2. ad- hibuerunt M. || 3. quique] quive Kiehlius mnemos. I. 98. || sacratum esset] (Voss. 1?) s: sacratum erat librifere omnessacrum esaetCobetus mnemos. 1. 1. sacraretur coni. W. || 4. quadraginta]lxPal. || G.ouiopactio M nulo paccio P || 10. dcin iurarc mp al. || 12.nominati sunt] Alschefs- kius: nominatis || 13. (quodroboris erat)] coll. §. 4 Ww: quod roboris erat || ad] =: om. libri fere omnes. Aquiloniae consedit vel Aquilo- niam conccdit /. F. Gronovius. XXXVnU, 7. quae om.s {Harl. ? edd. veit. || 11. de praesentis ... ad- paratus vana /. F. Gronovius. | XXXX. 1. diei] die Pm. pr. || 7. C.] C. C. Pirjhius ann. 1, 388 Caios /. F. Gronovius. || T.] coni. add. Wt: om. meliores omnes, C. vel A add.s- || 8. III addidipostm, numerumcohortium omissum esse adnotante Crevierio. 9. auditaque Ms Harl. . XXXXl, 4. a medicia acie P ac media acie coni. Alschefskius. || 5. virgulam ante erat posui auctore Heusingero. || 8. ipsi coni. Ww. | ut om. Mm.pr. || 10. uieta ui P. || 11. (agmen) /. F. <;,■<*- novius. || 14. in interiora] F al.: inte- riora || XXXXII, 4. proxima, ea parte lac. Gronovius. i| 5. viginti] xx M xPal. xxx FaL || tria] III Mal. IlllPal. || XXXXIII, 8. oc- tingenti coni. DrakenborcMus: accc. || 11. c regione] s (O Moguntini: re- gionem || erant] (Lov. 4?)sr: erat '| certius /. F. Gronovius. |i 12. temere

LIB. X. 26 -47. FEEIOCH. LIB. XI-XX.

M: tc prope mere P prope temcre s\ F al. ante eo ipso loco exhibent prope || XXXXIIII, 6. cum iam] fort. num iam Ww. || 9. Veliam] v. vv. II. cp. sq. §. 8. 9 coll. Niebuhrio ii. /,'. III n. 664: uellam || XXXXV, 8. Yeliam] g: ueletiam P uel etiam M. || et herculaneum his etiam sig- nis med. omissis P. || 9. \xelia,h.l.certe M. || 12. saepe acie, saepe agminc Gruterus. || 14. rehus, siv. I. r< cte //. /. rettulit Alscltcfslius , om. MP (?) || XXXXVI, 3. transvecti sunt] <r: transuectis Me transuecti Pin al. || 5. uicinies (uicies p) centum milia & a xxxiii mil MP xxvj xxxiii scriptum fuisse censei Ww. || mille octingenta triginta] Alschefskius : co. a cccxxx M a cccxxx P. || 9. Vescinum Sigonius: uestinum || 10. Troilum] Trossulum videtur Sigonio cf ( 'luverium Ital. ant. II, 3,562 Nie- buhrium h. 11. III, 475. || 12. capta Voss. 1 ul. Kiehlius mnemos. I. 1"< ». fl centum] e. C. M; fort. cc Alschefs- Lius. || 14. de relicpio aere s (tle reli- quo aere) du Rieu de r/enle Fab. /<. 457 llies. XLIV. \\ 16. in legatione] s (Klock.) et vel sic vel legatione A. Perizonius: in legationem. |j XXXXVII, 2. unde xxMF: inde vicesimum ffuschkius Serv. Tull. p. 520 illud vicesimum coni. Ww tri- gcsimum Bellefortius unum ct vice-

simum .1/. < '. Curtius cf. lumen LacJi- mannurn de font. Liv. I,p. 20 sq. n. 3.

/// periocha Lib. XI. Samnitihus post petentibus add. s, om. Naz. s || post] lvet. lib.' Sigonii: propter || Thurinis Pighius ann. I, 4<)4: turinis s tyrrhenis Naz. s- \\ XII. Vihcllio] Naz.: iubellio s iubelio s ed princ. cf. Mommscnius unterital. Dial. p. 26657. Huschkius osk. u. sab.Sprach- denkm. p. 402. || XIII. populabun- dus usque ad 0. lahnius. \\ is, qui] cnum Xicias, qui?' idem. | XV. in Samnio om. Naz. || ut essent octo om. s. || octo] s (Leid.) Sigonius: om. Naz. i| XVI. cquitibus] exerciti- bus W. || XVII. tihicine canente] = : tihicinac canentes Naz. || XVIII. P.] Sigonius: M. || Sophus] Bas. a: tofus Naz. stophus vel scophus vel scopusp^1.?. II M'] Sigonius : omMbri. || Valerius Maximus] s: om. Naz.s. I XVIIII. ClaudiumG-liciam] Sigo- uius: cl. claucia Naz. cl. giauciam S. || Fregenae et in O.Iahnius. \\ XX. bis conditum] s: conditum Naz. s conditumbiss". || primolustro]ATo~.; quo lustro Guelf. ex quo primae , dd. et Norvic. || cclxx alio ccxiii s cci.xx millia,alteroccLXXin millia Niebuhriushist. Rom. 11,91. |[ C.Fla- minius — Flaminiam add. Sigonius. || de] Bas. b: om. Naz.s a velexs.

GEORGIO FRIDERICO SCHOEMANN

COLLEGAE MAIOKI

DIEM NATALEM SEXAGESIMUM QUIHTUM

GRATl I

M SlRTINUS hi:i;i V

C.RYFHIAK A. 1>. im. KAL. QUIHTIXBS A. MI>CCCI.VII.

TITI LIVI

AB VB.BE COXDITA LIBRI

__b '-.-

ccfe-

-

- _- q___*$ hb £__£___ :r

- . uu- Rnbotti __-__-_-_ ___ ■_■ :_-•:":-•-•- _ ~ ■ ■ *• . • - _M__n dB «r :•-??•-.

-

- -■- <T.

H ■_■_ ■

, _,-•-•- r.,.r-' •:-■-■-- — _-;.- - __- el _: .

'__»:* E.".e____.>. _r_

■ jpi a-j-.r»"-* ___*_-____. p_r t_i.*

Facturusne operae pretiiun sim, si a primorclio urbis res 1 populi Romani perscripscrim, nec satis scio, nec, si sciam, dicere ausim, quippe qui cum veterem tum vulgatam esse -i rem videam, dum novi semper scriptores aut in rebus certius aliquid allaturos se aut scribendi arte rudem ve- tustatem superaturos credunt. utcumque erit, iuvabit ta- 3 men rerum gestarum mcmoriae principis terrarum populi pro virili parte et ipsum consuluisse, et si in tanta scrip- torum turba mea fama in obscuro sit, nobilitate ac mag- nitudine eorum me, qui nomini officient meo, consoler. res est praeterea et inmensi operis, ut quae supra septin- 4 gentesimum annum repetatur et quae ab exiguis profecta initiis eo creverit, ut iam magnitudine laboret sua, et le- gentium plerisque haud dubito quin primae origines pro- ximaque originibus minus praebitura voluptatis sint fes- tinantibus ad haec nova, quibus iam pridem praevalentis populi vires se ipsae conficiunt. ego contra hoc quoque 5 laboris praemium petam, ut me a conspectu malorum, quae nostra tot per annos vidit aetas, tantisper certe, dum prisea tota illa mente repeto, avcrtam omnis expcrs cu- rae, quae scribentis animum, ctsi non flectere a vero, sol- licitum tamen efficere posset.

Quae ante conditam condendamve urbem poeticis ma- (j gis decora fabulis cmam incorruptis rerum gestarum mo- numentis traduntur, ea nec adfirmare nec refellere in animo est. datur haec venia antiquitati, ut miscendo hu- 7 mana divinis primordia urbium augustiora faciat, et si cui populo iicere oportet consecrare origines suas et ad deos referre auctores, ea belli gloria est populo Romano, ut, cum suum conditorisque sui parentem Martem potissimum ferat, tam et hoc gentes humanae patiantur aequo animo quam imperium patiuntur.

Sed haec et his similia, utcumque animadversa aut 8 existimata erunt, haut in magno equidem ponam discri- mine, ad illa mihi pro se quisque acriter intendat animum, 9 quae vita, qui mores fuerint, per quos viros quibusque artibus domi militiaeque et partum et auctum imperium

1*

4 PRAEFATIO.

sit, labente deinde paulatim disciplina velnt desidentis primo mores sequatur animo, deinde ut magis magisque Japsi sint, tum ire coeperint praecipites, donec ad haec tempora, quibus nec vitia nostra nec remedia pati pos-

10 sumus, perventum est. hoc illud est praecipue in cogni- tione rerum salubre ac frugiferum, omnis te exempli do- cumenta in inlustri posita monumento intueri, inde tibi tuaeque reipublicae quod imitere capias, inde foedum in- ceptu, foedum exitu quod vites.

1 1 Ceterum aut me amor negotii suscepti fallit, aut nulla umquam respublica nec maior nec sanctior nec bonis exemplis ditior fuit nec in quam civitatem tam serae avaritia luxuriaque inmigraverint nec ubi tantus ac tam diu paupcrtati ac parsimoniae honos fuerit. adeo quanto

12 rerum minus, tanto minus cupiditatis erat. nuper divitiae avaritiam et abundantes voluptates desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique omnia invexere. sed querellae, ne tum quidem gratae futurae, cum for- sitan necessariae erunt, ab initio certe tantae ordiendae

13 rei absint. cum bonis potius ominibus votisque et preca- tionibus deorum dearumque, si, ut poetis, nobis quoque mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tantum operis successus prosperos darent.

[PERIOCHA LIBRI I.]

[Adventus Aeneae in Italiam et res gestae. Ascani regnum Albae et Silvi et deinceps Silviorum. Numitoris filia a Marte com- pressa, nati Romulus et Remus. Amulius obtruncatus, urbs a Ro- mulo condita, senatus lectus, cum Sabinis bellatum, spolia opima Feretrio Iovi lata, in curias populus divisus, Fidenates, Veientes victi, Romulus consecratus.

Numa Pompilius ritus sacrorum tradidit. porta Iaui clausa.

Tullus Hostilius Albanos bello diripuit. trigeminorum pugna. Metti Fufeti supplicium. Tullus fulmine consumptus.

Ancus Marcius Latinos devicit, Ostiam condidit.

Tarquinius Priscus Latinos superavit, circum fecit, finitimos devicit, muros et cloacas fecit.

Servio Tullio caput arsit. Servius Tullius Veientes devicit et populum in classes divisit, aedem Dianae dedicavit.

Tarquinius Superbus occiso Tullio regnum invasit. Tulliae scelus in patrem. Turnus Herdonius perTarquinium occisus. bel- lum cumVulscis. fraude Sex. Tarquini Gabii direpti. Capitolium inchoatum. Termini et Iuventae arae moveri non potuerunt. Lu- eretia se occidit. Superbi expulsio. regnatum est annis CCLV.]

UBER 1,1.

TITI LIYI

AB VRBE COXDITA

LIBER I.

I. Iam prirnuni omnium satis constat, Troia capta in 1 ceteros saevitum esse Troianos, duobus, Aeneae Anteno- rique, et vetusti iure hospitii et quia pacis reddendaeque Helenae semper auctores fuerunt, omne ius belli Achivoa abstinuisse, casibus deinde variis Antenorem cum multi- •_> tudine Enetum, qui seditione ex Paphlagonia pulsi et sedes et ducem rege Pylaemene ad Troiam amisso quaerebant, venisse in intimum Adriatici maris sinum, Euganeisque, .; qui inter mare Alpesque incolebant, pulsis Enetos Troia- nosque eas tenuisse terras. et in quem primo egressi sunt locum, Troia vocatur pagoque Troiano inde nomen est, gens universa Veneti appellati. Aeneam ab simili clade 4 domo profugum, sed ad maiora rerum initia ducentibus fatis primo in Macedoniam venisse, inde in Siciliam quae- renteni sedes delatum, ab Sicilia classe ad Laurenttin agrum tenuisse. Troia et huic loco nomen est. ubi egre.ssi ., Troiani, ut quibus ab inmenso prope errore nihil praeter arma et naves superesset, cum praedam ex agris agerent, Latinus rex Aboriginesque, qui tum ea tenebant loca, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque agris con- currunt.

Duplex inde fama est. alii proelio victum Latinuni 1; pacem cum Aenea, deinde adfinitatem iunxisse tradunt, alii, cura instructae acies constitissent, priusquam signa 7 canerent, processisse Latinum inter primores ducernque advenarum evocasse ad conloquium, percunctatum deinde, qui mortales essent, unde aut quo casu profecti domo quidve quaerentes in agrum Laurentem exissent, postquam s audierit, midtitudinem Troianos esse, ducem Aeneam filium Anchisae et Veneris, cremata patria domo profugos sedem

G LIBER 1 , 1—3.

condendaeque urbis locum quaerere, et nobilitatem ad- miratum gentis virique et animum vel bello vel paci para- 9 tum, dextra data fidem futurae amicitiae sanxisse. inde foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationcm factam, Aeneam apud Latinum fuisse in hospitio. ubi La- tinum apud penates deos domesticum publico adiunxisse

10 foedus filia Aeneae in matrimonium data. ea utique res Troianis spem adfirmat tandem stabili certaque sede

n finiendi erroris. oppidum condunt, Aeneas ab nomine uxoris Lavinium appellat. brevi stirps quoque virilis ex novo matrimonio fuit, cui Ascanium parentes dixere nomen.

1 II. Bello deinde Aborigines Troianique simul petiti. Turnus rex Rutulorum , cui pacta Lavinia ante adventum Aeneae fuerat, praelatum sibi advenam aegre patiens,

2 simul Aeneae Latinoque bellum intulerat. neutra acies laeta ex eo certamine abiit: victi Eutuli, victores Abori-

3 gines Troianique ducem Latinum amisere. inde Turnus Rutulique diffisi rebus ad fiorentes opes Etruscorum Me- zentiumque regem eorum confugiunt, qui Caere, opulento tum oppido, imperitans, iam inde ab initio minime laetus novae origine urbis et tum nimio plus quam satis tutum esset accolis rem Troianam crescere ratus, haud gravatim socia arma Rutulis iunxit.

4 Aeneas, adversus tanti belli terrorem ut animos Abo- riginum sibi conciliaret nec sub eodem iure solum sed etiam nomine omnes essent, Latinos utramque gentem

5 appellavit. nec deinde Aborigines Troianis studio ac fide erga regem Aeneam cessere fretusque his animis coales- centium in dies magis duorum populorum Aeneas, quam- quam tanta opibus Etruria erat, ut iam non terras solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinem ab Alpibus ad fretum Siculum fama nominis sui implesset, tamen, cum moenibus bellum propulsare posset, in aciem copias

6 eduxit. secundum inde proelium Latinis, Aeneae etiam ultimum mortalium operum fuit. situs est, quemcumque eum dici ius fasque est, super Numicum fluvium, lovem Indigetem appellant.

l III. Xondum maturus imperio Ascanius Aeneae filius

LIBER I, 3. i

erat, taracn id imperium ei ad puberem aetatera ineolume mansit. tantisper tutela muliebri — tanta indoles in La- vinia erat — res Latina et regnum avitum paternumque puero stetit. haud ambigam — quis enim rem tam vete- -' rem pro certo adfirmet? — hicine fuerit Ascanius an maior quam hic, Creusa matre Ilio incolumi natus comesque inde paternae fugae, quem Iulum eundem Iulia gens auctorem nominis sui nuncupat. is Ascanius, ubicumque 3 et quacumque matre genitus — certe natum Aenea con- stat — abundante Lavini multitudine florentem iam, ut tum res erant, atque opulentam urbem matri seu novercae reliquit, novam ipse aliam sub Albano monte condidit, quae ab situ porrectae in dorso urbis Longa Alba appellata.

Inter Lavinium et Albam Longam deductam coloniam 4 triginta ferme interfuere anni. tantum tamen opes creve- rant maxime fusis Etruscis, ut ne morte quidem Aeneae nec deinde inter muliebrem tutelam rudimentumque pri- mum puerilis regni movere arina aut Mezentius Etrusci- que aut ulli alii accolae ausi sint. pax ita convencrat, ut 5 Etruscis Latinisque fluvius Albula, quem nunc Tibcrim vocant, finis esset. Silvius deinde regnat, Ascani filius, 6 casu quodam in silvis natus. is Aeneam Silvium creat, is 1 deinde Latinum Silvium. ab eo coloniae aliquot deductae, Prisci Latini appellati. mansit Silviis postea omnibus 8 cognomen, qui Albae regnaverunt. Latino Alba ortus, AlbaAtys, Atye Capys, Capye Capetus, Capeto Tiberi- nus, qui in traiectu Albulae amnis submersus celebre ad posteros nomen flumini dedit. Agrippa inde Tiberini filius, 9 post Agrippam Romulus Silvius a patre accepto imperio regnat. Aventino fulrnine ipse ictus regnum per manus tradidit. is sepultus in eo colle, qui nunc pars Romanae est urbis, cognomen colli fecit. Proca deinde regnat. is Numitorem atque Arauliura procreat, Numitori, qui stirpis 10 maximus erat, regnum vetustum Silviae gentis legat.

Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut vere- cundia aetatis. pulso fratre Amulius regnat. addit scelcri 1 1 scelus: stirpem fratris virilem interimit, fratris filiae Reae Silviae per speciem honoris, cum Vestalem eam legisset, perpetua virginitate spem partus adimit.

8 LIBER I, 4. 5.

1 IIIL Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis

2 raaximique secundum deorum opes imperii principium. vi compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata seu quia deus auctor culpae honestior erat, Mar-

3 tem incertae stirpis patrem nuncupat. sed nec dii nec homines aut ipsam aut stirpem a crudelitate regia vindi- cant: sacerdos vincta in custodiam datur, pueros in pro- fluentem aquam mitti iubet.

4 Forte quadam divinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nec adiri usquam ad iusti cursum poterat amnis, et posse quanivis languida mergi aqua infantes

5 spem ferentibus dabat. ita velut defuncti regis imperio in proxima adluvie, ubi nunc ficus Ruminalis est — Romu-

6 larera vocatam ferunt — pueros exponunt. vastae tum in his locis solitudines erant.

Tenet fama, cum fluitantem alveum, quo iam expositi erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam si- tientem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cursum flexisse, eam summissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas , ut lingua lambentem pueros magister

7 regii pecoris invenerit: Faustulo fuisse nomen ferunt, ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. sunt qui Larentiam vulgato corpore lupara inter pastores vocatam putent, inde locum fabulae ac miraculo datum.

8 Ita geniti itaque educati, cum primum adolevit aetas, nec in stabulis nec ad pecora segnes venando peragrare

9 saltus. hinc robore corporibus animisque sumpto iam non feras tantum subsistere, sed in latrones praeda onustos impetus facere pastoribusque rapta dividere et cum his crescente in dies grege iuvenum seria ac iocos celebrare.

1 V. Iam tum in Palatio monte Lupercal hoc fuisse ludicrum ferunt et a Pallantio, urbc Arcadica, Pallantium,

2 dein Palatium montem appellatum. ibi Evandrum, qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus tenuerit loca, sollemne allatura ex Arcadia instituisse, ut nudi iuvenes Lycaeum Pana venerantes per lusum atque lasci- viam currerent, quem Romani deinde vocaverunt Inuum.

3 Huic deditis ludicro cum sollemne notum esset insi- diatos ob iram praedae amissae latrones, cum Romulus

LIBER I, 5. 6. 9

vi se defendisset, Remum cepisse, captum regi Amulio tradidisse ultro accusantes. crimini maxime dabant in 4 Numitoris agros ab iis impetum fieri, inde eos collecta iuvenum manu hostilem in modum praedas agere. sic ad supplicium Numitori Remus deditur.

Iam inde ab initio Faustulo spes fuerat, regiam stir- 5 pem apud se educari, nain et expositos iussu regis infan- tes sciebat et tempus, quo ipse eos sustulisset, ad id ipsum congruere, sed rem inmaturam nisi aut per occa- sionem aut per necessitatem aperiri noluerat. necessitas 6 prior venit. ita metu subactus Romulo rem aperit. forte et Numitori, cum in custodia Remuni haberet audissetque geminos esse fratres, comparando et aetatem eoram et ipsam minime servilem indolem tetigerat animum memoria nepotum sciscitandoque eodem pervenit, ut haut procul esset, quin Remum agnosceret.

Ita undique regi dolus nectitur. Romulus non cum 7 globo iuvenum — nec enim erat ad apertam vim par — , sed aliis alio itinere iussis certo tempore ad regiam venire pastoribus ad regem impetum facit et a domo Numitoris alia comparata manu adiuvat Remus. ita regem obtruncant.

VI. Numitor inter primum tumultum hostis invasisse 1 urbem atque adortos regiani dictitans, cum pubem Alba- nam in arcem praesidio armisque obtinendam avocasset, postquam iuvenes perpetrata caede pergere ad se gratu- lantes vidit, extemplo advocato concilio scelus in se fratris, originem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, caedem deinceps tyranni seque eius auctorem ostendit. iuvenes per mediam contionem agmine ingressi cum avum 2 regem salutassent, secuta ex omni multitudine consen- tiens vox ratum nomen imperiumque regi efficit.

Ita Numitori Albana re permissa Romulum Remum- 3 que cupido cepit in iis locis, ubi expositi ubique educati erant, urbis condendae. et supererat multitudo Albano- rum Latinorumque , ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem facerent, parvam Albam, parvum Lavinium prae ea urbe, quae conderetur, fore. intervenit t deinde his cogitationibus aviturn malum, regni cupido, atque inde foedum certamen coortum a satis miti princi-

10 LIBER 1,6. 7. [a. u. c. 1-37]

pio. quoniam geinini essent nec aetatis vereeundia dis- erimen facere posset, ut dii, quorum tutelae ea loca es- sent, auguriis legerent, qui nomen novae urbi daret, qui conditam imperio regeret, Palatium Romulus, Remus Aventinum ad inaugurandum templa capiunt.

1 VII. Priori Remo augurium venisse fertur sex vul- tures, iamque nuntiato augurio cum duplex numerus Ro- mulo sese ostendisset, utrumque regem sua multitudo consalutaverat. tempore illi praecepto, at hi numero

2 avium regnum trahebant. inde cum altercatione congressi certamine irarum ad caedem vcrtuntur. ibi in turba ietus Remus cecidit. vulgatior fama est, ludibrio fratris Renmm novos transiluisse muros, inde ab irato Romulo, cum ver- bis quoque increpitans adieeisset 'sic deinde quicumque

3 alius transiliet moenia meal', interfectum. ita solus poti- tus imperio Romulus, condita urbs conditoris nomine ap- pellata.

Palatium primum, in quo ipse erat educatus, muniit. sacra diis aliis Albano ritu, Graeco Herculi, ut ab Evan-

4 dro instituta erant, facit. Herculem in ea loca Geryone interempto boves mira specie abegisse memorant ac prope Tiberim iluvium, qua prae se armentum agens nando traiecerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laetiore re-

5 fieeret boves, et ipsum fessum via procubuisse. ibi cum eum cibo vinoque gravatum sopor oppressisset, pastor ac- cola eius loci nomine Cacus, ferox viribus, captus pul- chritudine boum cum avertere eam praedam vellet, quia, si agendo armentum in speluncam compulisset, ipsa ves- tigia quaerentem dominum eo deductura erant, aversos boves, eximium quemque pulchritudine, caudis in spelun- cam traxit.

6 Hercules ad primam auroram somno excitus cum gre- gem perlustrasset oculis et partem abesse numero sensis- set, pergit ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. quae ubi omnia foras versa vidit nec in partem aliam ferre, confusus atque incertus animi ex loco infesto

7 agere porro armentum occepit. inde cum actae boves quaedam ad desiderium, ut fit, relictarum mugissent, red- dita inclusarum ex spelunca boum vox Herculem con-

LIBER I, 7. 8. [a. C. 753-717] 11

vertit. quem cura ad speluncam vadentem Cacus vi pro- hibere couatus esset, ictus clava fidem pastorum nequi- quam invocans morte occubuit.

Evander tum ea profugus ex Peloponneso auctoritate 8 inagis quam imperio regebat loca, venerabilis vir mira- culo litterarum, rei novae inter rudes artium homines, venerabilior divinitate credita Carmentae matris, quam fatiloquam ante Sibyllae in Italiam adventum miratae eae gentes fuerant. is tum Evander concursu pastorum tre- 9 pidantium circa advenam manifestae reum caedis excitu* postquam facinus facinorisque causam auclivit, habitum formamque viri aliquantum ampliorem augustioremque humana intuens, rogitat, qui vir esset. ubi nomen pa- 10 tremque ac patriam accepit, 'Iove nate, Hercules, salve' inquit. 'te mihi mater, veridica interpres deum, auctu- rum caelestium numerum cecinit tibique aram hic dica- tum iri, quam opulentissima olim in terris gens maximam vocet tuoque ritu colat.' dextra Hercules data accipere n se omen inpletururnque fata ara condita ac dicata ait. ibi tum primum bove eximia capta de grege sacrum Her- 1 2 culi adhibiti» ad ministerium dapemque Potitiis ac Pina- riis, quae tum familiae maxime inclitae ea loca incole- bant, factum. forte ita evenit, utPotitii ad tempus praesto 13 essent hisque exta apponerentur, Pinarii extis adesis ad ceteram venirent dapem. inde institutuin mansit, donec Pinarium genus fuit, ne extis sollemnium vescerentur. Potitii ab Evandro edocti antistites sacri eius per multas 1 1 aetates fuerunt, donec tradito servis publicis sollemni fa- miliae ministerio genus omne Potitiorum interiit. haec 15 tum sacra Eomulus una ex omnibus peregrina suscepit, iam tum inmortalitatis virtute partae, ad quam eum sua fata ducebant, fautor.

VIH. Rebus divinis rite perpetratis vocataque ad con- 1 cilium multitudine, quae coalescere in populi unius corpus nulla re praeterquam legibus poterat, iura dedit, quae ita 2 sancta generi hominum agresti fore ratus, si se ipse ve- nerabilem insignibus imperii fecisset, cum cetero habitu se augustiorem, tum maxime lictoribus duodecim sumptis fecit. alii ab numero avium, quae augurio regnum porten- ;

12 LIBER I, 8. 9. [a. u. c. 1—37]

derant, euin secutum nurnerum putant, me haut paenitel eorum sententiae esse, quibus et apparitores et hoc genae ab Etruscis finitimis, unde sella curulis, unde toga prae- texta sumpta est, et numerum quoque ipsum ductum pla- cet, et ita habuisse Etruscos, quod ex duodecim populis communiter creato rege singulos singuli populi lictorea dederint. 4 Crescebat interim urbs munitionibus nlia atque alia adpetendo loca, cum in spem magis futurae multitudinis

0 quam ad id, quod tum hominum erat, munirent. deinde ne vana urbis magnitudo esset, adliciendae multitudini.- causa vetere consilio condentium urbes, qui obscuram at- que humilem conciendo ad se multitudinem natam e terra sibi prolem ementiebantur, locum, qui nunc saeptus dc-

ti scendentibus inter duos lucos est, asylum aperit. eo es finitimis populis turba omnis sine discrimine, liber an >cv- vua esset, avida novarum rerum perfugit idque primum ad coeptam magnitudinem roboris fuit.

7 Cum iam virium haud paeniteret, consilium deinde viribus parat: centum creat senatores, sive quia is nume- rus satis erat sive quia soli centum erant, qui creari pa- tres possent — patres certe ab honore patriciiqus proge- nies eorum appellati.

1 VLLU. Iam res Roniana adeo erat valida, ut cuilibet finitimarum civitatium bello par esset, sed penuria mulie- rUm hominis aetatem duratura magnitudo erat, quippe quibus nec domi spes prolis nec cum finitimis conubia

2 essent. tum ex consilio patruni Romulus legatos circum vicinas gentes misit, qui societatem conubiumque novo

:5 populo peterent : urbes quoque, ut cetera, cx infimo nasci, dein, quas sua virtus ac dii iuvent, magnas opes sibi

4 magnumque nomen facere. satis scire origini Romanae et deos adfuisse et non defuturam virtutem : proinde ne gra- varentur homines cum hominibus sanguinem ac genus miscere.

5 Xusquam benigne legatio audita est, adeo simid sper- nebant, simul tantam in medio crescentem molem sibi ac posteris suis metuebant. a plerisque rogitantibus dimissi, ecquod feminis quoque asylum aperuissent: id enim de-

LIBER I, 9. [a. C. 753—717] 13

mum conpar couubium fore. aegre id Romana pubes 6 passa et haud dubic ad vim spectare res coepit.

Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus, aegri- tudinem animi dissimulans ludos ex industria paratNeptuno Equestri sollemnis, Consualia vocat. indici deinde finitimis 7 spectaculum iubet, quantoque apparatu tum sciebant aut poterant concelebrant, ut rem claram exspectatamque face- rent. multi mortales convenere, studio etiam videndae no- 8 vae urbis, maxime proximi quique, Caeninenses, Crustu- mini, Antemnates, etiam Sabinorum omnis multitudo cum 9 liberis ac coniugibus venit. invitati hospitaliter per domos cum situm moeniaque et frequentem tectis urbem vidis- sent, mirantur, tam brevi rem Rornanam crevisse. ubi 10 spectaculi tempus venit deditacque eo mentes cum oculis erant, tum ex composito orta vis signoque dato iuventus Romana ad rapiendas virgines discurrit. magna pars forte, 1 1 in quem quaeque inciderat, raptae. quasdam forma excel- lentes primoribus patrum destinatas ex plebe homines, qui- bus datum negotium erat, domos deferebant. unam longe 12 ante alias specie ac pulchritudine insignem a globo Ta- lassii cuiusdam raptam ferunt, multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, identidem, ne quis violaret, Talassio ferri clamitatum. inde nuptialem hanc vocem factam. turbato per metum ludicro maesti parentes virginum pro- 13 fugiunt, incusantes violati hospitii foedus deumque invo- cantes, cuius ad sollemne ludosque per fas ac fidem de- cepti venissent. nec raptis aut spes de se melior aut in- 1 1 dignatio est minor.

Sed ipse Romulus circumibat docebatque, patrum id superbia factum, qui conubium finitimis negassent, illas tamen in matrimonio, in societate fortunarum omnium civi- tatisque et, quo nihil carius humano generi sit, liberum 15 fore; mollirent modo iras et quibus fors corpora dedisset, darcnt animos ; saepe ex iniuria postmodum gratiam ortam eoque melioribus usuras viris, quod adnisurus pro se quis- que sit, ut, cum suam vicem functus officio sit, parentium etiam patriaeque expleat desiderium. accedebant blandi- 10 tiae virorum, factum purgantium cupiditate atque amore, quae maxime ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

1 l

LIBEK I, 10. 11. [a.u. c. 1— ii't

i X. Iam admodum mitigati animi raptis ant. at rap- rarum parcntcs tum maxime sordida veste crimisque et querellis civitates concitabant. nec domi tafcum indiona- tiones continebant, sed congregabantur und ue ad Titum Tatium, regem Sabinorum, et legationes c, quod maxi- mum Tatii nomen in iis regionibus erat, onveniebant.

2 Caeninenses Crustuminique etAntemnates ant, ad quos eius iniuriae pars pertinebat. lente agere h Tatius Sabi- nique visi sunt, ipsi inter se tres populi coiu uniter bellum

3 parant. nec Crustumini quidem atque Ante nates pro ar- dore iraque Caeninensium satis se inpigrc ovent; ita per se ipsum nomen Caeninum in agrum Rom mm impetum

4 facit. sed effuse vastantibus fit obvius cu exercitu Eo- mulus levique certamine docet, vanam si viribus iram esse. exercitum fundit fugatquc, fusum pei quitnr, regem in proelio obtruncat et spoliat, duce hostim occiso urbem primo impetu capit.

5 Inde exercitu victore reducto ipse, cum fetis vir magni- ficus tum factorum ostentator haut mino spolia ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apt ferculo gerens in Capitolium escendit ibique ea cum ad lercum pasto- ribus sacram deposuisset, simul cum dono esignavit tem-

S plo Iovis finis cognomenque addidit deo. ' I ppiter Feretri,' inquit 'haec tibi victor Romulus rex regiairma fero tem- plumque his regionibus, quas modo anim metatus sum, dedico sedem opimis spoliis, quae regi is ducibusque hostium caesis me auctorcm sequentes jsteri ferent.'

i" Haec templi est origo, quod primum mnium Romae sacratum est. ita deinde diis visum. ritam condito-

ris templi vocem esse, qua laturos eo sp posteros nun- cupavit, nec multitudine conpotum i ni vulgari lau-

dem. bina postea inter tot annos, tot I ■ la opima parta sunt spolia: adeo rara eius fortuna deco fuit.

i XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Ant-anatium exerci- tus per occasionem ac solitudinem hostiler in fines Ro- manos incursionem facit; raptim et ad lii Romana legio ^Palantes in agris oppressii r primo inpetu

Ww>re hostes, oppidum captum, didicique victoria n Ki-iimlum Hersilia coniunx picibus raptarum

k

.:*"'

tim ■ ■ -

I:.- ' T^m*

la m Jttf»***

UUi

|fl*ifB<"-

:.

f.i:-s!B»r ,-*■»•' •**

m. *roir \m omajr.. » - ■

^mmmimm

kf*1m+Z

qiii :

s

|t.k < r.ir nn 1. Iiu

Min ni-H i,: i ; •

XII

■

• .

U LIBER I, 10. 11. [a. u. c. 1—37]

l X. Iam admodum mitigati animi raptis erant. at rap- tarum parentes tum maxime sordida veste lacrimisque et querellis civitates concitabant. nec domi tantum indigna- tiones continebant, sed congregabantur undique ad Titum Tatium, regem Sabinorum, et legationes eo, quod maxi- mum Tatii nomen in iis regionibus erat, conveniebant.

■> Caeninenses Crustuminique et Antemnates erant, ad quos eius iniuriae pars pertinebat. lente agere his Tatius Sabi- nique visi sunt, ipsi inter se tres populi communiter bellum

:? parant. nec Crustumini quidem atque Antemnates pro ar- dore iraque Caeninensium satis se inpigre movent; ita per se ipsum nomen Caeninum in agrum Romanum impctum

4 facit. sed effuse vastantibus fit obvius cum exercitu Ro- mulus levique certamine docet, vanam sine viribus iram esse. exercitum fundit fugatque, fusum persequitur, regem in proelio obtruncat et spoliat, duce hostium occiso urbem primo impetu capit.

5 Inde exercitu victore reducto ipse, cum factis yir magni- ficus tum factorum ostentator haut minor, spolia ducis hostium caesi suspensa fabricato ad id apte ferculo gerens in Capitolium escendit ibique ea cum ad quercum pasto- ribus sacram deposuisset, simul cum dono designavit tem-

n plo lovis finis cognomenque addidit deo. ' Iuppiter Feretri,' inquit 'haec tibi victor Romulus rex regia arma fero tem- plumque his regionibus, quas modo animo metatus sum, dedico sedem opimis spoliis, quae regibus ducibusque hostium caesis me auctorem sequentes posteri ferent.'

7 Haec templi est origo, quod primum omnium Romae sacratum est. ita deinde diis visum, nec inritam condito- ris templi vocem esse, qua laturos eo spolia posteros nun- cupavit, nec multitudine conpotum eius doni vulgari lau- dem. bina postea inter tot annos, tot bella opima parta sunt spolia: adeo rara eius fortuna decoris fuit.

1 XI. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatium exerci- tus per occasionem ac solitudinem hostilitcr in fines Ro- manos incursionem facit; raptim et ad hos Romana legio

2 ducta palantes in agris oppressit. fusi igitur primo inpetu et clamore hostes, oppidum captum, duplicique victoria ovantem Romulum Hersilia coniunx precibus raptarum

LIBER I, 11. VI. [a. C. 753—717] 15

fatigata orat, ut parentibus earum det veniam et in civi- tatem accipiat; ita rem coalescere concordia posse. facile impetratum.

Inde contra Crustuminos profectus bellum inferentes. 3 ibi minus etiam, quod alienis cladibus ceciderant animi, certaminis fuit. utroque coloniae missae, plures inventi, \ qui propter ubertatem terrae in Crustuminum nomina da- rent; et Roniam inde frequenter migratum est, a parenti- bus maxime ac propinquis raptarum.

Novissimum ab Sabinis bellum ortum, multoque id 5 maximum fuit : nihil enim per iram aut cupiditatem actum cst, nec ostenderunt belluni prius quam intulerunt. con- 6 silio etiam additus dolus: Spurius Tarpeius Romanae praeerat arci. huius filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut armatos in arcem accipiat. aquam forte ea tum sacris extra moenia petitum ierat; accepti obrutam armis neca- 7 vere, seu ut vi capta potius arx videretur seu prodendi exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. additur fabulae, quod vulgo Sabini aureas armillas magni 8 ponderis brachio laevo gemmatosque magna specie anulos habuerint, pepigisse eam quod in sinistris manibus habe- rent. eo scuta illi pro aureis donis congesta. sunt qui 9 eam ex pacto tradendi quod in sinistris manibus haberent derecto arma petisse dicant et fraude visam agere sua ipsam peremptam mercede.

XII. Tenuere tamen arcem Sabini atque inde postero l die, cum Romanus exercitus instructus quod inter Pala- tinum Capitolinumque collem campi est complesset, non prius descenderunt in aequum quam ira et cupiditate recuperandae arcis stimulante animos in adversum Ro- mani subiere. principes utrimque pugnam ciebant, ab 2 Sabinis Mettius Curtius, ab Romanis Hostius Hostilius. hic rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo at- que audacia sustinebat. ut Hostius cecidit, confestim 3 Romana inclinatur acies fusaque est ad veterem portam Palatii. Romulus et ipse turba fugientium actus arma ad caelum tollens 'luppiter, tuis' inquit 'iussus avibus hic 4 in Palatio prima urbi fundamenta ieci. arcem iam scelere emptam Sabini habent, inde huc armati superata media

1G LIBERI, 12. 13. [a.u. c.1-37]

5 valle tendunt. at tu, pater deum hominumque, hine sal- tem arce hostes, deme terrorem Romanis fugamque foe-

t; dam siste. hic ego tibi templum Statori Iovi, quod monumentum sit posteris, tua praesenti ope servatam

: urbem esse, voveo.' haec precatus, velut si sensisset auditas preces, 'hinc,' inquit 'Romani, Iuppiter optimus maximus resistere atque iterare pugnam iubet.' restitere Romani tamquam caelesti voce iussi. ipse ad primores Romulus provolat.

8 Mettius Curtius ab Sabinis princeps ab arce decucur- rcrat et effusos egerat Romanos toto quantum foro spa- tium est; nec procul iam a porta Palatii erat, clamitans

9 'vicimus pex-fidos hospites, inbelles hostes; iam seiunt, longe aliud esse virgines rapere, aliud pugnare cum viris.' in eum haec gloriantem cum globo ferocissimorum iuve- num Romulus impetum facit. ex equo tum forte Mcttius pugnabat, eo pelli facilius fuit. pulsum Romani perse- cuntur et alia Romana acies audacia regis accensa

[0 fundit Sabinos. Mettius in paludem sese strepitu sequen- tium trepidante equo coniecit, averteratque ea res etiam Sabinos tanti periculo viri. et ille quidem adnuentibus ac vocantibus suis favore multorum addito animo evadit, Ro- mani Sabinique in media convalle duorum montium red- integrant proelium. sed res Romana erat superior.

i XIII. Tum Sabinae mulieres, quarum ex iniuria bel- lum ortum erat, crinibus passis scissaque veste victo malis muliebri pavore ausae se inter tela volantia inferre, ex transverso impetu facto dirimere infestas acies, dirimere

2 iras, hinc patres hinc viros orantes, ne sanguine se ne- fando soceri generique respergerent , ne parricidio macu- larent partus suos, nepotum illi, hi liberum progeniem.

3 'si adfinitatis inter vos, si conubii piget, in nos vertite iras, nos causa belli, nos vulnerum ac caedium viris ac parentibus sumus; melius peribimus quam sine alteris vestrum viduae aut orbae vivemus.'

4 Movet res tum multitudinem tum duces; silentium et rcpentina fit quies, inde ad foedus faciendum duces prod- eunt nec pacem modo, sed civitatem unam ex duabus fa- ciunt, regnum consociant, imperium omne conferunt Ro-

LIBER I, 13.14. [a. C. 753— 717] 17

mam. ita geminata lirbe, ut Sabinis tamen aliquid dare- 5 tur, Quirites aCuribus appellati. monumentum eius pugnae, ubi primum ex profunda emersus palude equum Curtius in vado statuit, Curtium lacum appellarunt.

Ex bello tam tristi laeta repente pax cariores Sabinas 6 viria ac parentibus et ante omnes Romulo ipsi fecit. ita- que, cum populum in curias triginta divideret, nomina earum curiis inposuit. id non traditur, cum haut dubie 7 aliquanto numerus maior hoc mulierum fuerit, aetate an dignitatibus suis virorumve an sorte lectae sint, quae no- mina curiis darent.

Eodem tempore et centuriae tres equitum eonscriptae 8 sunt: Ramnenses ab Romulo, ab T. Tatio Titienses ap- pellati, Lucerum nominis et originis causa incerta est. inde non modo commune, sed concors etiam regnum duo- bus regibus fuit.

XTTTT. Post aliquot annos propinqui regis Tatii lega- i tos Laurentium pulsant, cumque Laurentes iure gentium agerent, apud Tatium gratia suorum et preces plus pote- rant. igitur illorum poenam in se vertit: nam Lavini, 2 cum ad sollemne sacrificium eo venisset, concursu facto interficitur. eam rem minus aegre quara dignum erat tu- 3 lisse Romulum ferunt, seu ob infidam societatem regni seu quia haut iniuria caesum credebat. itaque bello qui- dem abstinuit; ut tamen expiarentur legatorum iniuriae regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes renovatum est.

Et cum his quidem insperata pax erat: aliud multo 4 propius atque in ipsis prope portis bellum ortum. Fide- nates nimis vicinas prope se convalescere opes rati, prius- quam tantum roboris esset, quantum futurum apparebat, occupant bcllum facere. iuventute armata immissa vasta- tur agri quod inter urbem ac Fidenas est. inde ad laevam 5 versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum magna trepidatione agrestium populantur, tumultusque repens ex agris in ur- bem inlatus pro nuntio fuit. excitus Romulus, neque enim 6 dilationem pati tam vicinum bellurn poterat, exercitum educit, castra a Fidenis mille passuum locat. ibi modico 7 praesidio rclicto egressus onmibus copiis partem militum,

Livi vol. I. 2

~££v*""

I

lC LIBERI, 12. 13-

i „, .,t rn oater dcum bomiamque, hinc sal- vaUc tendunt at tu pate g que

tcm arcc hostca, dune c.r ^ d

dam sistc. hic cgo tibi tcm ^

mrUnT ™vcPo°'c ^caC elutPsi sensisset

urbem essc, Y0«£ _ I,witcr optimus ..uul.tas prcces, hmc, m u ^^

.uaximus resisterc atque e.a>. pri,n»rea

Romani tamquam caelest. voce ....

R° McSrCmuus ab Sabinie pri ab arce decucu,

,;„,„ est; ncc procul ,am a porta ra

"Um r c^;Xt rm fuh ..'. m Komani pcrsc ^rtlna.acics m ^accensa

10 fuudit Sabinos. Mettius .u j.ak.dc «£■£» etiam ti„m trcpidautc equo «""J-^ aunuentib„s ac

integrant proeliun, sed res Romana ^supe^

, XUI. Tum Sabinae muki ^fcto ^

lum ortum erat, eriuibus puu £ .^ ex

muliebri pavore ausae se mtcr teh, ^ ^

trausverso impetu facto dxnmere n - £*- ^

, iras, hinc patres hinc viros orantc ■ ^^ ^^

~ fando soceri generique respcrgcren

larent partus suos, nepotum u 3 'si adfinitatis inter vos, si conu iras, nos causa belli, nos v parentibus sumus; mehus vestrum viduae aut orbi 4 Movet res tum n« repentina fit quicsL eunt nec pacej ciunt, regnv

h

vin- -

qae, * H-'" '

taruiL -"■' •

B1121 ~~- ^

l

taip

ijra. cr. .xa -. i ■■

'-• . -' -

safat » ~ ■„» .

;•;-■

/

.ui in i

Xlil!. P -

I

alude I

■llarunt.

S •rnulo

ul dubie :

l

ijui-

18 LIBEB I. II. 15. j>. u. c. 1— 37j

Iocia cirea densis obsitia virgultis, obscuria Bubsidere in insidiia iussit, cum parte maiore atque omni equitatu pro- fectus, id quod quaerebat, tumultuoso et minaei genere pugnae adequitando ipsis prope portis hostem exeivit. fugae quoque, quae Bunulanda erat, eadem equestris

8 pugna causam minus mirabilem dedit. et cuni velut inter pugnae fugaeque consilium trepidante equitatu pedes quo- que referret gradum, pleuia repente portis effusi hostee inpulsa Romana acie Btudio instandi Bequendique traluin-

'■' tur ad locum insidiarum. inde subito exorti Romani trans- versam invadunt hostium acicm. addunt pavorem mota castria signa eoruin. qui in praesidio relicti fuerant. ita multiplici terrore perculsi Fidenates priua paene quam Romulus quique cum eo equie icrant circumagerent frenis

i" equos, terga vertunt multoque efiusius, quippe vera fuga, qui simulantea paulo ante secuti erant, oppidum repete-

ii bant. nnn tamcn cripuere se hosti: haerens in tergo Romanus, priusquam fores portarum obicercntur, velut agmine uno inrumpit.

1 X\ . Belli Fidenatis contagione inritati Veientium animi et consanguinitate — nam Fidenates quoque Etrusei fue- runt — et quod ipsa propinquitas loci, si Romana arnia omnibua infcsta finitimis essent, stimulabat. in lines Ro- manos excueurrerunt populabundi magis quam iusti more

2 belli. itaquc non eastris positis, non cxspcctato hostium exercitu, raptam cx agris praedam portantes Veios rediere. Romanus contra, postquam hostem in agris non invenit, dimicationi ultimae instructua intentusque Tiberim transit.

3 (jiiem postquam castra ponere et ad urbem accessurum Veientes audivere, obviam egressi, ut potius acie decer- nerent. quam inclusi de tectis moenibusque dimicarent.

t ibi viribua nulla artc adiutis tantum veterani robore exer- citus rcx Romanus vicit persecutusque fusos ad moenia hostes urbe valida muris ac situ ipso munita abstinuit: agros rediena vastat ulciscendi magis quam pracdae stu-

j <li<>. eaque cladc haut minus quam adversa pugna sub- acti Veientes pacem pctitum oratores Romam mittunt. agri parte multatia in centum annos indutiae datae.

>; Haec ferme Romulo regnante domi militiaeque gesta,

LIBEB 1, 15. 16. [a.C. 753— 717] 19

quorum nihil absonum fidei divinae originis divinitatisque post mortem creditae fuit, non animus in regno avito re- cuperando, non condendae urbis consilium, non bello ac pace firmandae. ab illo enim profecto viribus datis tan- i tum valuit, ut in quadraginta deinde annos tutam pacem haberet. multitudini tamen gratior fuit quam patribus, 8 Ionge ante alios acceptissimus militum animis: trecentos- que armatos ad custodiam corporis, quos celeres appella- vit, non in bello solum, sed etiam in pace habuit.

XVI. His inmortalibus editis operibus cum ad exer- l citum recensendum contionem in campo ad eaprae palu- dem haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tam denso regem operuit nimbo, ut con- spectum eius contioni abstulerit. nec deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes sedato tandem pavore, 2 postquam ex tam turbido die serena ct tranquilla lux red- iit, ubi vacuam sedem regiam vidit, etsi satis credebat patribus, qui proxumi steterant, sublimem raptum pro- cella, tamen velut orbitatis metu icta maestum aliquamdiu silentium obtinuit. deinde, a paucis initio facto, deum 3 deo natum, regem parenteinque urbis Romanae salvere universi Romulum iubent, pacem precibus exposcunt, uti volens propitius suam semper sospitet progeniem. fuisse 4 credo tum quoque aliquos, qui discerptum regem patrum manibus taciti arguerent: manavit enim haec quoque, sed obscura fama ; illarn alteram admiratio viri et pavor prae- sens nobilitavit.

Et consilio etiam unius hominis addita rei dicitur fides. b namque Proculus Iulius, sollicita civitate desiderio regis et infensa patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnac rei auctor in contionem prodit. 'Romulus,' inquit 'Quiri- i; tes , parens urbis huius , prima hodierna luce caelo repente delapsus se mihi obvium dedit. cum perfusus horrore venerabundus adstitissem, petens precibus, ut contra in- tueri fas esset: "abi, nuntia" inquit "Romanis, caelestes 7 ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit, proinde rem militarem colant sciantque et ita posteris tradant, nullas opes humanas armis Romanis resistere posse." haec' inquit 'locutus sublimis abiit.' mirum quantum illi 8

2*

20 LIBEB I, l.i. 17. [a.u.c.38

viro nuntianti haec fidei fuerit quamque desiderium lu>- niuli apud plebem exercitumque facta fide inmortalitatia lenitum sit

i XVII. Patrum interim animos certamen regni ac eu-

pido versabat necdum ad singulos, quia nemo magnopere

eminebat in novo populo, pervenerat; factionibus inter

2 ordines certabatur. oriundi ab Sabinis, ne, quia post Tati mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate ae- qua possessionem imperii amitterent, sui corporis creari regem volebant, Romani veteres peregrinum regem asper-

3 nabantur. in variis voluntatibus regnari tamen omnes i volebant, libertatis dulcedine nondum experta. timor de-

inde patres incessit, ne civitatem sine imperio, exercitum sine duce, multarum circa eivitatium inritatis animis, vis aliqua externa adoriretur. ct esse igitur aliquod caput placebat et nemo alteri concedere in animum inducebat

5 Ita rem inter se centum patres decem decuriis factis singulisque in singulas decurias creatis, qui summae rc- rum praeessent, consociant deeem imperitabant, unus

r, cum insignibus imperii et lictoribus crat, quinque dierum spatio finiebatur imperium ae pcr omnes in orbcm ibat, annuumque intervallum regni fuit. id ab re, quod nunc quoque tenet nomen, interregnum appellatum.

7 Fremere deinde plebs: multiplicatam servitutem, ccn- tum pro uno dominos factos, nec ultra nisi regem, et ab

8 ipsis creatum videbantur passuri. cum sensissent ea mo- veri patres, ofFerendum ultro rati quod amissuri erant, ita gratiam ineunt summa potestate populo permissa, ut non

9 plus darent iuris quam detinerent. decreverunt enim, ut, cum populus regem iussisset, id sic ratum esset, si patres auctores fierent. hodie quoque in legibus magistratibus- que rogandis usurpatur idem ius vi adempta: priusquam populus suftragium ineat, in incertum comitiorum even- tum patres auctores fiunt.

10 Tum interrex contione advocata 'quod bonum faustum felixque sit,' inquit 'Quiritcs, regcm create: ita patribus visum cst. patrcs deinde, si dignum, qui secundus ab Ro-

] i mulo numcretur, crearitis, auctores fient.' adeo id gratum plebi fuit, ut, ne victi beneficio viderentur, id modo scis-

LIBER I, 17.18. [a C.71G] -;1

cerent iuberentque, ut senatus decerneret, qui Romae re- gnaret.

XVIII. Inclita iustitia religioque ea tempestate Nu- 1 lnae Pompili crat. Curibus Sabinis habitabat consultissi- mus vir, ut in illa quisquam esse aetate poterat, onmis divini atque humani iuris. auctorem doctrinae eius, quia ■> non extat alius, falso Samium Pythagoram edunt, quem Servio Tullio regnante Romae ccntum amplius post an- nos in ultima Italiae ora circa Metapontum Heracleamque et Crotonem iuvenum aemulantium studia coetus habuisse constat. ex quibus locis, etsi eiusdem aetatis fuisset, 3 quae fama in Sabinos ? aut quo linguae commercio quem- quam ad cupiditatem discendi excivisset quove praesidio unus per tot gentes dissonas sermone moribusque perve- nisset? suopte igitur ingenio temperatum animum virtuti- i bus fuisse opinor magis instructumque non tam peregri- nis artibus, quam disciplina tetrica ac tristi veterum Sa- binorum, quo genere nullum quondam incorruptius fuit.

Audito norninc Numae patres Romani, quamquam in- 5 clinari opes ad Sabinos rege inde sumpto videbantur, tamen neque se quisquam nec factionis suae aliuin nec denique patrum aut civium quemquam praeferre illi viro ausi, ad unum omnes Numae Pompilio regnum deferen- dum decernunt. accitus, sicut Romulus augurato urbe G condenda regnum adeptus est, de se quoque deos con- suli iussit. inde ab augure, cui deinde honoris crgo pu- blicum id perpetuumque sacerdotium fuit, deductus in arcem, in lapidc ad meridiem versus consedit. augur ad 7 laevam eius capite velato sedem cepit, dextra manu ba- culum sine nodo aduncum tenens, quem lituum appella- runt. inde ubi prospectu in urbem agrumque capto dcos precatus regiones ab oriente ad occasum determinavit, dextras ad meridiem partes, laevas ad septemtrionem esse dixit, signum contra, quoad longissime conspectum 8 oculi ferebant, animo finivit; tum, lituo in laevam manuin translato, dextra in caput Numae imposita, precatus ita est: 'Iuppiter pater, si est fas liunc Numam Pompilium, 9 cuius ego caput teneo, regem Romae essc, uti tu signa nobis certa adclarassis inter eos fines, quos feci.' tum

22 LIBEK I, 18—20. [aTu. c. 39— 82]

peregit verbis auspicia, quac mitti vcllet; quibua missis declaratus rex Numa dc templo descendit.

1 XVIIII. Qui rcgno ita potitus urbem novam, condi- tam vi ct armis, iure cam legibusque ac moribus de in-

2 tegro condere parat. quibus cum inter bella adsuescere videret non posse, quippe efferari militia animos, miti- gandum ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ianum ad infimum Argiletum indicem pacis bellique fe- cit, apertus ut in armis esse civitatem, clausus pacatos

3 circa omnes populos significaret. bis deinde post Numae regnum elausus fuit, semel T. Manlio consule post Puni- cum primum perfectum bellum, iterum, quod nostrae ae- tati dii dederunt ut videremus, post bellum Actiacum ab imperatore Caesare Augusto pace terra marique parta.

4 Clauso eo cum omnium circa finitimorum societate ac foederibus iunxisset animos, positis externorum periculo- rum curis ne luxuriarent otio animi, quos metus hostium disciplinaque militaris continuerat, oinnium prinium rem ad multitudincm inperitam et illis saeculis rudem effica-

5 cissimam, deorum metum iniciendura ratus est. qui cum descendere ad aniraos sine aliquo conmento miraculi non posset, simulat sibi cum dea Egeria congressus noc- turnos esse, eius se monitu, quae acceptissima diis es- scnt, sacra instituere, sacerdotes suos cuique deoruin praeficere.

6 Atque omnium primum ad cursus lunae in duodecim raenses describit annum, quem, quia tricenos dies singu- lis raensibus luna non explet desuntque dies solido anno, qui solstitiali circumagitur orbe, intercalares raensibus interponcndo ita dispensavit, ut vicesimo anno ad metain eandein solis, unde orsi essent, plenis oraniura annorura

7 spatiis dies congruerent. idem nefastos dics fastosque fecit, quia aliquando nihil cum populo agi utile futuruin erat.

i XX. Tuin saeerdotibus creandis animum adiecit, quara- quam ipse plurima sacra obibat, ca raaxime quae nunc ad

2 Dialeni fiaminera pertinent. sed quia in civitate bellicosa plures Eorauli quain Nuraae similes reges putabat fore iturosque ipsos ad bella, nc sacra regiae vicis descreren-

LIBEB I. 20.21. [a. C. 715-672] 23

tur flaminem Iovi adsiduum sacerdotem creavit insigni- que eum veste et euruli regia sella adornavit. huic duos rlamines adiecit, Marti unuin. alterum Quirino, virgines- ;; que Vestae legit, Alba oriundum sacerdotium et genti conditoris haud alienum. iis. ut adsiduae tenipli antistites essent, stipendium de publico statuit. virginitate aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit.

Salios item duodeeim Marti Gradivo legit tunicaeque i pictae insigne dedit et super tunicam aeneum pectori te- gumen caelestiaque arma, quae ancilia appellantur, ferre ae per urbem ire canentes carmina cuni tripudiis sol- lemnique saltatu iussit.

Pontificem deinde Numam Marcium, Marci filium, ex patribus legit eique sacra omnia exscripta exsignataque attribuit, quibus hostiis, quibus diebus, ad quae templa sacra fierent atque unde in eos sumptus pecunia erogare- tur. cctera quoque omnia publica privataque sacra pon- 6 tificis scitis subiecit, ut esset, quo consultum plebes ve- niret, ne quid divini iuris neglegendo patrios ritus pere- grinosque adsciscendo turbaretur, nec caelestes modo cae- : rimonias, sed iusta quoque funebria placandosque manes ut idem pontifex edoceret quaeque prodigia fulminibus aliove quo visu missa susciperentur atque curarentur. ad ea elicienda ex mentibus divinis lovi Elicio aram in Aventino dicavit deumque consuluit auguriis, quae >usci- picnda essent.

XXI. Ad haee consultanda procurandaquc multitu- i dine omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo occupati erant et deorum assidua insidens cura, cum in- teresse rebus humanis caeleste numen videretur, ea pie- tate omnium pectora imbuerat, ut fides ac iusiurandum ■ proximo iegum ac poenarum metu civitatem regerent. et ■> cum ipsi se homines in regis, velut unici exempli, mores formarent, tumfinitumi etiam populi, qui antea eastra, non urbem positam in medio ad sollicitandam omnium pacem crediderant, in eam verecundiam adducti sunt, ut civita- tem totam in cultum versam deorum violari ducerent uefas.

Lucus erat, quem medium cx opaco specu for.s per- :;

24 LIBEK I. 21.22. [a. u. c. 39—114'

enni rigabat aqua: quo quia se persaepe Xuma sine ar- bitris velut acl congressum deae inferebat. Camenia eum lucum sacravit, quod earum ibi concilia cum coniuge sua

4 Egeria essent. et soli Fidei sollemne instituit. ad id sa- crarium tiamines bigis curru arcuato vehi iussit manu- que ad digitoa usque involuta rem divinam faeere, signi- ficantes, fidem tutandam sedemque eius etiam in dextris

5 sacratam esse. multa alia sacrificia locaque sacris facien- dis, quae Argeos pontifices vocant, dedicavit. onmium tamen maximum eius operum fuit tutela per omne regni tempus haud minor pacis quam regni.

ii Ita duo deinceps reges, alius alia via, ille bello hic pace, civitatem auxerunt; Romulus septem et triginta reg- navit annos, Xuma tres et quadraginta. cum valida tum temperata et belli et pacis artibus erat civitas.

1 XXII. Xumae morte ad interregnum res rediit. inde Tullum Hostilium, nepotcm Hostili, cuius in infima arce clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus ius-

2 sit; patres auctores facti. hic non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam quam Romulus fuit. cum aetas viresque tum avita quoque gloria animum stimula- bat. senescere igitur civitatem otio ratus undique mate- riam excitandi belli quaerebat.

3 Forte evenit, ut agrestes Romani ex Albano agro,

4 Albani ex Romano praedas invicem agerent. imperitabat tum Gaius Cluilius Albae. utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi. Tullus praeceperat suis, ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebat, nega-

5 turum Albanum: ita pie bellum indici posse. ab Albanis socordius res acta; excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne comi fronte regia convivium celebrant. tantisper Romani et res repetiverant priores et neganti Albano bel- lum in tricesimum diem indixerant. haec renuntiant Tullo.

6 Tum legatis Tullus dicendi potestatem, quid petentes venerint, fccit. illi onmium ignari primum purgando te- runt tempus: se invitos quicquam, quod minus placeat Tullo, dicturos, sed imperio subigi: res repetitum se ve-

7 nisse, ni reddantur, bellum indicere iussos. ad haec Tul- lus 'nuntiate' inquit 'regi vestro, regcm Romanum deoa

LIBER I, 22. 23. [a. C. 715— 640J 25

facere testes, uter prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce - clacles belli.'

XXIII. Haec nuntiant domum Albani. et bellum l utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, prope inter parentes natosque, Troianam utramque pro- lem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab Al- banorum stirpe regum oriundi Romani essent. eventus 2 tamen belli minus miserabilem dimicationem fecit, quod nec acie certatum est et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt. Albani priores ingenti 3 cxercitu in agruin Romanum impetum fecere. castra ab urbe haud plus quinque milia passum locant, fossa cir- cumdant: fossa Cluilia ab nomine ducis per aliquot sae- cula appellata est, donec cum re nomen quoque vetustate abolevit. in his castris Cluilius, Albanus rex, moritur, i dictatorem Albani ^lettium Fufetium creant.

Interim Tullus ferox praecipue morte regis magnum- que deorum numen, ab ipso capite orsum, in omne nomen Albanum expetiturum poenas ob bellum impium dicti- tans, nocte praeteritis hostium castris infesto exercitu in agrum Albanum pergit. ea res ab stativis excivit Met- 5 tium. ducit quam proxume ad hostem potest. inde lega- tum praemissum nuntiare Tullo iubet, priusquam dimi- cent, opus esse colloquio; si secum congressus sit, satis scire ea se allaturum, quae nihilo minus ad rem Roma- nam quam ad Albanam pertineant. haud aspernatus Tul- 6 lus, tametsi vana adferri rebatur, in aciem educit. exeunt contra et Albani.

Postquam structi utrimque stabant, cum paucis pro- cerum in medium duces prodeunt. ibi infit Albanus : 'in- 7 iurias et non redditas res, ex foedere quae repetitae sint, et ego regem nostrum Cluilium causam huiusce esse belli audisse videor nec te dubito, Tulle, eadem prae te ferre. scd si vera potius quam dictu speciosa dicenda sunt, cu- pido imperii duos cognatos vicinosque populos ad arma stimulat. neque recte an perperam interpretor, fuerit ista s eius deliberatio, qui bellum suscepit, me Albani gerendo bello ducem creavere. illud te, Tulle, monitum velim:

26

LIBEE I. 23. 24. [a.u. c.82— 114]

Etrusca rea quanta circa nos teque maxime Bit, quo pro- pior Tuscis, hoc magia Bcis. multum illi terra, plurimum mari pollent memor esto, iam eum signum pugnae da- bis, haa duas aciea Bpectaculo fore, ut fessos confectosque simul victorem ac victum adgrediantur. itaque .-i noa di amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii servitiique aleam imus, ineamua aliquam viam, qua, utri utris imperent, sine magna clade, sine multo ; sanguine utriusque populi decerni possit.' haud displicet res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe victoriae feroeiur erat quaerentibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa praebuit materiam.

l XXIIII. Forte in duobus tum exereitibus erant tri- gemini fratrea nec aetate nec viribus dispares: Horatios Curiatiosque fuisse satis constat nec ferme res antiqua alia est nobilior, tamen in re tam clara noiuinum error manet, utrius populi Horatii, utrius (Tiriatii fuerint. auc- tores utroque trahunt: plures tamen invenio, qui Roma- nos Horatios vocent; hos ut sequar, inclinat animus.

Cum irigeminia agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro: ibi imperium fore, unde victoria fuerit. nihil recusatur, tempus et locus convenit priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuiusque populi cives eo certamine vicis- ia alteri populo cum bona pace imperitaret Foedera alia aliia Legibus, eeterum eodem modo omnia

i fiunt. tum ita lactum accepimus, nec ullius vetustior foe- deris memoria est : fetialis regem Tullum ita rogavit 'iubesne me, rex, cum patre patrato populi Albani foe- dusferire?' iubente rege, 'aagmina' inquit 'te, rex, poseo;'

o rex ait •pin-am tollito,' fetialis ex arce graminis herbam puraui attulit, postea regem ita rogavit: 'rex, facisne me tu regium nuntium populi Bomani Quiritium, vasa comi- tesque meos?', rex respondit: 'quod sine fraude mea po- pulique Romani Quiritium fiat, facio.' fetialis erat M. \'ali-iiu.~. ia patrem patraturo Spurium Fusium fecit, ver- bena caput capillosque tangens. pater patratua ad iua iurandum patrandum, id esi sanciendum tit foedus, mul- tisque id verbis, quae longo effata carmine non operae est

iw*

LIBER

l _ " :i. C. 673—640]

27

referre, peragit. legibus deinde reeitatis 'attdi,' inquit "lup- piter, audi, pater patrate populi Albani, audi tu, populus Albanus: ut illa palam prima postrema ex illis tabidis ce- rave reeitata sunt sine dolo malo utique ea hie hodie rec- tissime intellecta sunt, illis legibus poptdus Komanus prior non deficiet. si prior defexit publico consilio dolo malo, tum, ilie Diespiter, populum Komanum sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam, tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque.' id ubi dixit, por- cum saxo siliee percussit. sua item carmina Albani suum- que ius iurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.

XXV. Foedere icto trigernini sicut convenerat arma capiunt. cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios. patriam ac pareutes, quidquid civium domi, quidquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus. feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medjum inter duas acies procedunt. consederant utrim- que pro eastris duo exercitus, periculi magis praesentis quam curae expertes, quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum. itaque ergo erecti suspensique in minime gratum speetaculum animo intenduntur.

Datur signum, infestisque armis, velut acies, terni iu- venes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. nec his nec illis periculum suum, — publicum imperium servitiumque obversatur auimo futuraque ea deinde pa- triae fortuna, quam ipsi fecissent. ut primo statim con- cursu increpuere arma mieantesque fidsere gladii, horror ingens spectantis perstringit, et neutro inclinata spe tor- pebat vox spiritusque. consertis deinde manibus, cum iam non motus tantum corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Romani super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes eorruerunt.

Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus exercitus, Bomanas legiones iam spes tota, nondum ta- men cura deseruerat, exanimes vice unius, queni tres Cu- riatii circumsteterant. forte ia integer fuit, ur universis

26 LIBER I, 23. 24. [a. u. c.82— 114]

Etrusca res quanta circa nos teque maxime sit, quo pro- pior Tuscis, hoc magis scis. multum illi terra, plurimum 9 inari pollent. memor esto, iam cum signum pugnae da- bis, has duas acies spectaculo fore, ut fessos confectosque simul victorem ac victum adgrediantur. itaque si nos di amant, quoniam non contenti libertate certa in dubiam imperii servitiique aleam imus, ineamus aliquam viam, qua, utri utris imperent, sine magna clade, sine multo 10 sanguine utriusque populi decerni possit.' haud displicet res Tullo, quamquam cum indole animi tum spe victoriae ferocior erat. quaerentibus utrimque ratio initur, cui et fortuna ipsa praebuit materiam.

1 XXILTI. Forte in duobus tum exercitibus erant tri- gemini fratres nec aetate nec viribus dispares: Horatios Curiatiosque fuisse satis constat nec ferme res antiqua alia est nobilior, tamen in re tam clara nominum error manet, utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. auc- tores utroque trahunt: plures tamen invenio, qui Roma- nos Horatios vocent; hos ut sequar, inclinat animus.

2 Cum trigeminis agunt reges, ut pro sua quisque patria dimicent ferro: ibi imperium fore, unde victoria fuerit.

3 nihil recusatur, tempus et locus convenit. priusquam dimicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his legibus, ut, cuiusque populi cives eo certamine vicis- sent, is alteri populo cum bona pace imperitaret.

Foedera alia aliis legibus, ceterum eodem modo omnia

i fiunt. tum ita factum accepimus, nec ullius vetustior foe-

deris memoria est: fetialis regem Tullum ita rogavit

'iubesne me, rex, cum patre patrato populi Albani foe-

dusferire?' iubente rege, 'sagmina' inquit 'te, rex, posco;'

5 rex ait 'puram tollito,' fetialis ex arce graminis herbam

puram attulit, postea regem ita rogavit: 'rex, facisne me

tu regium nuntium populi Romani Quiritium, vasa comi-

tesque meos?', rex respondit: 'quod sine fraude mea po-

G pulique Romani Quiritium fiat, facio.' fetialis erat M.

Valerius. is patrem patratum Spurium Fusium fecit, ver-

bena caput capillosque tangens. pater patratus ad iua

iurandum patrandum, id est sanciendum fit foedus, mul-

tisque id verbis, quae longo effata carmine non operae est

LIBER 1 , 24. 25. [a. C. 672—640] 27

referre, peragit. legibus deinde recitatis 'audi,' inquit 'lup- : piter, audi, pater patrate populi Albani, audi tu, populus Albanus: ut illa palam prima posh-ema ex illis tabulis ce- rave recitata sunt sine dolo malo utique ea hic hodie rec- tissime intellecta sunt, illis legibus populus Eomanus prior non deficiet. si prior defexit publico consilio dolo 8 malo, tum, ilie Diespiter, populum Romanum sic ferito, ut ego hunc porcum hic hodie feriam, tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque.' id ubi dixit, por- 9 cum saxo silice percussit. sua item carmina Albani suum- que ius iurandum per suum dictatorem suosque sacerdotes peregerunt.

XXV. Foedere icto trigemini sicut convenerat arma 1 capiunt. cum sui utrosque adhortarentur, deos patrios, patriam ac parentes, quidquid civium domi, quidquid in exercitu sit, illorum tunc arma, illorum intueri manus, feroces et suopte ingenio et pleni adhortantium vocibus in medjum inter duas acies procedunt. consederant utrim- 2 que pro castris duo exercitus, periculi magis praescntis quam curae expertes, quippe imperium agebatur in tam paucorum virtute atque fortuna positum. itaque ergo erecti suspensique in minime gratum spectaculum animo intenduntur.

Datur signum, infestisque armis, velut acies, terni iu- ;; venes, magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt. nec his nec illis periculum suum, — publicum imperium servitiumque obversatur animo futuraque ea deinde pa- triae fortuna, quam ipsi fecissent. ut primo statim con- t cursu increpuere arma micantesquc fulsere gladii, horror ingens spectantis perstringit, et neutro inclinata spe tor- pebat vox spiritusque. consertis deinde manibus, cum iam 5 non motus tantum corporum agitatioque anceps telorum armorumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo essent, duo Iiomani super alium alius, vulneratis tribus Albanis, exspirantes corruerunt.

Ad quorum casum cum conclamasset gaudio Albanus 6 exercitus, Romanas legiones iam spes tota, nondum ta- men cura deseruerat, exanimes vice unius, quem tres Cu- riatii circumsteterant. forte is inteirer fuit, ut universis 7

28 LIBEK 1. 25. 2£ [a. u. c. 82-114]

solus nequaquam par, sic adversus singulos ferox. ergo ut segregaret pugnam eorum, capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere adfectum corpus sineret.

8 iam aliquantum spatii ex eo loco, ubi pugnatum est, au- fugerat, cum respiciens videt magnis intervallis sequen- tes, unum haut procul ab sese abesse. iri eum magno

9 impetu rediit, et dum Albanus exercitus inclamat Curia- tiis, uti opem ferant fratri, iam Horatius, caeso hoste vic- tor, secundam pugnam petebat.

Tunc clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani adiuvant militem suum et ille defungi proelio

10 festiaat. prius itaque quam alter, qui nec procul aberat, n consequi posset, et alterum Curiatium conficit. iamque

aequato Marte singuli supererant, sed nec spe nec viri- bus pares. alterum intactum ferro corpus et geminata victoria ferocem in certamen tertium dabat, alter, fessum vulnere, fessum cursu trahens corpus victusque fratrum

12 ante se strage, victori obicitur hosti. nec illud proelium fuit. Romanus exsultans 'duos' inquit 'fratrum manibus dedi, tertium causae belli huiusce, ut Bomanus Albano imperet, dabo.' male sustinenti arma gladium superne iugulo defigit, iacentem spoliat.

13 Bomani ovantes ac gratulantes Horatium accipiunt eo maiore cum gaudio, quo prope metum res fuerat. ad se- pulturam inde suorum nequaquam paribus animis vertun- tur, quippe imperio alteri aucti, alteri ditionis alienae facti. sepulcra extant quo quisque loco cecidit, duo Ro-

1 1 mana uno loco propius Albam, tria Albana Bomam ver- sus, sed distantia locis, ut et pugnatum est.

1 XXVI. Priusquam inde digrederentur, roganti Met- tio, ex foedere icto quid imperaret, imperat Tullus, uti iuventutem in armis habeat; usurum se eorum opera, si bellum cum Veientibus foret. ita exercitus inde domos

2 abducti. princeps Horatius ibat trigemina spolia prae sc gerens. cui soror virgo, quae desponsa uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante portain Capenam fuit, cognitoque super umeros fratris paludamento sponsi, quod ipsa confecerat, solvit crines et flebiliter nomine sponsum mortuum ap-

3 pellat. movet feroci iuveni animum conploratio sororis

LIBER I, 26. [a. C. 072-640] 20

in victoria sua tantoque gaudio publico. stricto itaque gladio simul verbis increpans transfigit puellam. 'abi 4 hinc cura inmaturo amore ad sponsum,' inquit 'oblita fratrum mortuorum vivique, oblita patriae. sic eat quae- cumque Eomana lugebit hostera.'

Atrox visum id facinus patribus plebique, sed recens 5 meritum facto obstabat. tamen raptus in ius ad regem. rex, ne ipse tam tristis ingratique ad vulgus iudicii ac secundum iudicium supplicii auctor esset, concilio populi advocato 'duumviros,' inquit 'qui Horatio perduellioncra iudicent secundum legem, facio.'

Lex horrendi carminis erat: 'duumviri perduclhonem 6 iudicent. si a duumviris provocarit, provocatione certato. si vincent, caput obnubito, infelici arbori reste suspendito, verberato vel intra pomerium vel extra pomerium.' hac 7 lege duumviri creati, qui se absolvere non rebantur ea lege ne innoxium quidem posse, cum condemnassent. tum alter cx his 'Publi Horati, tibi perduellionem iudico' in- quit. 'lictor, conliga manus.' accesserat lictor iniciebat- 8 quc laqueum. tum Horatius auctore Tullo, clemcnte legis intcrprete, 'provoco' inquit. ita de provocatione certatum ad populum est.

Moti homines sunt in eo iudicio maxime Publio Horatio (j patre proclamante, se filiam iure caesam iudicare; ni ita es- set, patrio iure in filiura animadversurum fuisse. orabat de- inde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe conspexis- sent, orbum liberis facerent. inter haec senex iuvcnem ara- 10 plexus, spolia Curiatiorum fixa eo loco, qui nunc pila Horatia appellatur, ostentans, 'huncine,' aiebat 'quem modo deco- ratura ovantemque victoria incedentem vidistis, Quirites, eum sub furca vinctum inter verbera et cruciatus videre po- testis, quod vix Albanorum oculi tam deforme spectaculum ferre possent? i, lictor, conliga manus, quae paulo ante ar- 1 1 matae imperium populoRomano pepererunt, i, caput obnube liberatoris urbis huius, arbori infelici suspende, verbera vcl intra pomerium, modo inter illa pila et spolia hostium, vel extra poraerium, modo inter sepulera Curiatiorum. quo enim ducere hunc iuvenem potestis, ubi non sua decora eum a tanta foeditate supplicii vindicent?'

30 LIBEB I. 26. 3Z. [a. u. c. 82—114]

12 Xon tulit populus nec patria lacrimas nec ipsius parem

in omni periculo animum, absolveruntque admiratione ma- gis virtutis quam iure causae. itaque, ut caedes manifesta aliquo tamen piaculo lueretur, impcratum patri, ut filium

13 expiaret pecunia publica. is quibusdam piacularibua sacri- ficiis factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, trans- misso per viam tigillo, capite adoperto velut sub iugum misit iuvenem. id hodie quoque publice semper refectum

n manet: sororium tigillum vocant. Horatiae sepulcrum, quo loco coiTuerat icta, constructum est saxo quadrato.

1 XXVH. Nec diu pax Albana mansit. invidia vulgi, quod tribus militibus fortuna publica conmissa fuerit, va- mim ingenium dictatoris corrupit et, quoniam recta con- silia haut bene evenerant, pravis reconciliare popularium

2 animos coepit. igitur ut prius in bello pacem, sic in pace bellum quaerens, quia suae civitati animorum plus quam virium cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto gerundum alios concitat populos, suis per speciem socie-

3 tatis proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana, Veientibus sociis consilii adsumptis, pacto transitionis Al- banorum ad bellum atque arma incitantur.

4 Cum Fidenae aperte descissent, Tullus, Mettio exer- cituque eius ab Alba accito, contra hostes ducit. ubiAnie- nem transiit, ad confluentis collocat castra. inter eum lo-

5 cum et Fidenas Veientium exercitus Tiberim transierat. hi et in acie prope flumen tenuere dextrum cornu, in sinistro Fidenates propius montes consistunt. Tullus adversus Veientem hostem derigit suos, Albanos contra legionem Fidenatium conlocat. Albano non plus animi erat quam fidei. nec manere ergo nec transire aperte ausus sensim

(j ad mcntes succedit. inde, ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciem, fluctuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. consilium crat, qua fortuna rem daret,

7 ea inchnare vires. miraculo primo esse Romanis, qui pro- xumi steterant, ut nudari latera sua sociorum digressu sen- serunt; inde eques citato equo nuntiat regi, abire Albanos. Tullus in re trepida duodecim vovit Salios fanaque Pallori

8 ac Pavori. equitem clara increpans voce, ut hostes exau- dirent, redire in proelium iubet; nihil trcpidatione opus

LIBER I, 27. 28. [u. C. 672—640] 31

esse, suo iussu circumduci Albanum exercitum, ut Ficle- natium nuda terga invadani. idem imperat, ut hastas equi- tes erigerent. id factum magnae parti peditum Romano- 9 rum conspectum abeuntis Albani exercitus intersaepsit : qui viderant, id quod ab rege auditum erat rati, eo acrius pugnant.

Terror ad hostes transit : et audiverant clara voce dictum et magna pars Fidenatium, ut qui coloni additi Romanis essent, Latine sciebant. itaque, ne subito ex col- i< libus decursu Albanorum intercluderentur ab oppido, terga vertunt. instat Tullus fusoque Fidenatium cornu in Veien- tem alieno pavore perculsum ferocior redit. nec illi tulere impetum, sed ab effusa fuga flumen obiectum ab tergo arcebat. quo postquam fuga inclinavit, alii arma foede 11 iactantes in aquam caeci ruebant, alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnaeque consilium obpressi. non alia ante Romana pugna atrocior fuit.

XXYLU. Tum Albanus exercitus, spectator certami- i nis, deductus in campos. Mettius Tullo devictos hostes gratulatur, contra Tullus Mettium benigne adloquitur. quod bene vertat, castra Albanos Romanis castris iungere iubet, sacrificium lustrale in diem posterum parat. ubi 2 inluxit, paratis omnibus, ut adsolet, vocari ad contionem utrumque exercitum iubet. praecones, ab extremo orsi, primos excivere Albanos. ii novitate etiam rei moti, ut regem Romanum contionantem audirent, proximi consti- tere. ex conposito armata circumdatur Romana legio; cen- ;\ turionibus datum negotium erat, ut sine mora imperia ex- sequerentur.

Tum ita Tullus infit: 'Romani, si umquam ante alias i ullo in bello fuit, quod primum dis inmortalibus gratias ageretis, deinde vestrae ipsorum virtuti, hesternum id proe- lium fuit. dimicatum est enim non magis cum hostibus quam, quae dimicatio maior atque periculosior est, cum proditione ac perfidia sociorum. nam, ne vos falsa opinio 5 teneat, iniussu meo Albani subiere ad montes ncc impe- rium illud meum, sed consilium et imperii simulatio fuit, ut nec vobis, ignorantibus deseri vos, averteretur a cer- tamine animus et hostibus, circumveniri se ab tergo ratis,

32 LIBEB 1 , 28. 2!'. [a. u. c. 82—114]

C terror ac fuga iniccrctur. nec ea culpa, quam arguo, om- nium Albanorum est: ducem secuti sunt, ut et vos, si quo ego inde agmen declinare voluissem, fecissctis. Mettius ille est ductor itineris huius, Mettius foederis liomani Al- banique ruptor. audeat deinde talia alius, nisi in hunc in- signe iam documentum mortalibus dcdero.',

7 Centuriones armati Mettium circumsistunt. rex cetera, ut orsus crat, peragit: 'quod bonum faustum felixque ait populo Komano ac mihi vobisque, Albani, populum om- nem Albanum Eomam traducere in animo est, civitatcm dare plebi, primores in patres legere, unam urbem, unam rem publicam facere. ut ex uno quondam in duos popu-

8 los divisa Albana res est, sic nunc in unum redeat.' ad haec AJbana pubes inermis ab armatis saepta, in variia voluntatibus communi tamen metu cogente, silentium te-

;i net. tum Tullus 'Metti Fufeti,' inquit 'si ipse discere pos- ses fidem ac foedera servare, vivo tibi ea disciplina a me adhibita esset; nunc, quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio doce humanum genus ea sancta credere, quae a te violata sunt. ut igitur paulo ante ani- mum inter Fidenatem Romanamque rcm ancipitem ges- sisti, ita iam corpus passim distrahendum dabis.' m Exinde duabus admotis quadrigis, in currus earum distentum inligat Mettium, deinde in diversum itcr equi concitati, lacerum in utroque curru corpus, qua inhaese- 1 1 rant vinculis membra, portantes. avertere omnes ab tanta foeditate spectaculi oculos. primum ultimumque illud sup- plicium apud llomanos exempli parum memoris legum humanarum fuit. in aliis gloriari licet, nulli gentium mi- tiores placuisse poenas.

l XXVIIIL Inter haec iam praemissi Albam erant equi- tes, qui multitudincm traducerent Eomam. legiones deinde

■> ductae ad diruendam urbem. quae ubi intravere portas, non quidem fuit tumultus ille nec pavor, qualis captarum esse urbium solet, cum enractis portis stratisve ariete mu- ris aut arce vi capta clamor hostilis ct cursus per urbem

;; armatorum omnia ferro nammaque miscet, sed silentium triste ac tacita maestitia ita defixit omnium animos, ut prae metu obliti, quid relinquerent, quid secum fcrrent, defi-

LIBER 1 , 29. 30. [a. C. 672—640] 33

ciente consilio rogitantesque alii alios, nunc in liminibus starent, nunc errabundi domos suas, ultimum illud visuri, pervagarentur.

Ut vero iam equitum clamor exire iubentium instabat, - iam fragor tectorum, quae diruebantur, ultimis urbi^ par- tibus audiebatur pulvisque ex distantibus locis ortus velut nube inducta omnia impleverat, raptim quibus quisque poterat elatis, cum larem ac penates tectaque, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquentes exirent, iam continens agmen migrantium mpleverat vias. et conspec- tus aliorum mutua miseratione integrabat lacrimas voces- que etiam miserabiles exaudiebantur mulierum praecipue, cimi obsessa ab armatis templa augusta praeterirent ac velut captos relinquerent deos. egressis urbem Albanis Romanus passim publica privataque omnia tecta adaequat solo unaque hora quadringentorum annorum opus, quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit ; templis tamen deum — ita enim edictum ab rege fuerat — temperatum est.

XXX. Roma interim crescitAlbae ruinis: duplicatur civium numerus, Caelius additur urbi mons et quo fre- quentius habitaretur, eam sedem Tullus regiae capit ibi- que deinde habitavit. principes Albanorum in patres, ut ea quoque pars rei publicae cresceret, legit: Tullios, Ser- vilios, Quinctios, Geganios, Curiatios, Cloelios, templum- que ordini ab se aucto curiam fecit, quae Hostilia usque ad patrum nostrorum aetatem appellata est. et ut omnium ordinum viribus aliquid ex novo populo adiceretur, equi- tum decem turmas ex Albanis legit, legiones et veteres eodem supplemento explevit et novas scripsit.

Hac fiducia virium Tullus Sabinis bellum indicit, genti ea tempestate secundum Etruscos opulentissimae viris armisque. utrimque iniuriae factae ac res nequiquam erant repetitae: Tullus ad Feroniae fanum mercatu fre- quenti negotiatores Romanos conprehensos querebatur; Sabini suos prius in lucum confugisse ac Roruae retentos. hae causae belli ferebantur.

Sabini, haut parum memores, et suarum virium partem Romae ab Tatio locatam et Romanam rem nuper etiam adiectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi

Livi vol. /• 3

;.:::.;. ; t. v.: ■-. :

;V.-.V.".:

-

«ij - -

T. -: i - r, :;::.;.

dooec ip?e q

;. :-. :-:. •:; ~:

u:. .:: :

- - -

1*~

LIBEB I,3L 32« [a. C. 672— 616]

!«»^

iarn homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege fue- rat, requirentes, unam epem aegrifl corporibus relictam, li pax veniaque ab diis impetrata esset, credebant. ipsum 8 regem tradunt volventem conmentariofl Numae, cum ibi quaedam occulta sollemnia (sacrincia) lovi Elicio facta inve- ni-.-er, operatum Hfl sacris -e abdidisse, sed non rite initum aut curatum id sacrum esse nec solurn nullam ei oblatam caelestium speciem, Bed ira Iovis sollkitati prava religione fulmine ictum cum domo conflagrassc. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta.

XXXII. Mortuo Tullo, res, ut institutum iam inde ab l initio erat, ad patres redierat hique interregem nonjinave- rant. quo comitia habente Ancum Marciurn regem popu- i\it: patres fuere auctores.

Numae Pompili regis nepcs filia ortus Anctu Marcius erat. qui ut regnare coepit, et avitae gloriae mfrn< quia proximum regnum, eetera egregium, ab una j»arr< haut sati- prosperum fucrat aut neglectifl retigionibufl aut prave cultis, longeque antiquis.-hnurn ratus, sacra publiea ut aXuina instituta erant facere, omnia ea ex commentarii- pontificem inalbum relata ptoponere in publico inl

Inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatihus facta Bpea, in avi mores atque instituta regem abiturum. . - tur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum lbedus sustulerant animos, et, cum incursionem in agrum Roma- num fecissent, repetentibus res Romanifl superbe respon- sum reddunt, desidem Komanum regem inter sacella et aras acturum cssc regnum rati.

Mediurn erat in Anco ingenium, et Xumae et Komuli 4 memor; et praeterquam quod avi regno magis neeessariam fuis-e pacem credebat cum in novo tum feroci popul<>, etiam quod illi contigisset otium, sine iniuria id se haud facile habiturum: temptari patientiam et tewptatam con- temni temporaque esse TuJlo regi aptiora quam Xumae. ut tamen, quoniam Xuma in pace religiones instituisset, a :, -lj bellicae caerimoniae proderentur nec gererentur solum, Bed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ins ab anti-jua gente Aequiculis, quod nunc fetiales habent, descrij quo rea repetuntur.

•

34 LIBEK I, 30. 31. [a. u. c. 82— 138J

7 externa auxilia. Etruria erat vicina, proximi Etruscorum Vcientes. inde ob residuas bellorum iras maxime sollicitatis ad defectioncm animis voluntarios traxere, ct apud vagoa quosdam cx inopi plebe etiam merces valuit; publico auxilio nullo adiuti simt valuitque apud Veientcs — nam de ceteris minus mirum est — - pacta cum Romulo indutiarum fides.

8 Cum bellum utrimque summa ope pararent vertiquc in eo res videretur, utri prius arma inferrent, occupat Tullus

9 in agrum Sabinum transire. pugna atrox ad silvam mali- tiosam fuit, ubi et peditum quidem robore, cetcrum equi-

0 tatu aucto nuper plurimum Romana acies valuit. ab equi- tibus repente invectis turbati ordines sunt Sabinorum, nec pugna deinde illis constare nec fuga explicari sine magna eaede potuit.

1 XXXI. Devictis Sabinis, cum in magna gloria magnis- que opibus regniun Tidli ac tota rcs Romana esset, nun- tiatum regi patribusque est, in monte Albano lapidibus

2 pluvisse. quod cum credi vix posset, missis ad id visen- dum prodigium in conspectu haut aliter quam cum gran- dinem venti glomeratam in tcrras agunt, crebri cccidere

;5 caelo lapides. visi etiam audire vocem ingentcm ex summi cacuminis luco, ut patrio ritu sacraAlbani facerent, quae, velut diis quoque simul cum patria relictis, oblivioni de- derant et aut Romana sacra susceperant aut fortunae, ut

i fit, obirati cultum reliquerant deum. Romanis quoque ab eodem prodigio novendiale sacrum publice susceptum est, seu voce caelesti ex Albano monte missa — nam id quo- que traditur — seu aruspicum monitu; mansit certe sol- lemne, ut, quandoque idem prodigium nuntiaretur, feriae per novem dies agerentur.

5 Haud ita multo post pestilentia laboratum est. undo cum pigritia militandi oreretur, nulla tamen ab armis quies dabatur a bellicoso rege, salubriora etiam credente mili- tiae quam domi iuvenum corpora essc, doncc ipse quoque

u longinquo morbo est inplicatus. tunc adeo fracti simul cum corpore sunt spiritus illi fcroces, ut, qui nihil ante ratus esset minus regium, quam sacris dedcre animum, rcpente omnibus magnis parvisque superstitionibus obno-

7 xiusdcgcret religionibusqucetiam populum inpleret. vulgo

LIBER I, 31. 32. [a. C. 672—616] 35

iam homincs, eum statum rerum, qui sub Xuma rege fuc- rat, requirentes, unam opem aegris corporibus relictam, si pax veniaque ab diis impetrata esset, credebant. ipsum 8 regem tradunt volventem conmentarios Xumae, cum ibi quaedam occulta sollemnia (sacrificia) Iovi Elicio facta inve- nisset, opcratum iis sacris se abdidisse, sed non rite initum aut curatum id sacrum esse nec solum nullam ei oblatam caelestium speciem, sed ira Iovis sollicitati prava religione fulmine ictum cum domo conflagrasse. Tullus magna gloria belli regnavit annos duos et triginta.

XXXII. Mortuo Tullo, res, ut institutum iam indc ab l initio erat, ad patres redicrat hique interregem nominave- rant. quo comitia habente Ancum Marcium regem popu- lus creavit; patres fuere auctores.

Numae Pompili regis nepos filia ortus Ancus Marcius erat. qui ut regnare coepit, et avitae gloriae mcmor et -2 quia proximum regnum, cctera egregium, ab una partc haut satis prosperum fuerat aut neglectis religionibus aut prave cultis, longeque antiquissimum ratus, sacra publica ut a Xuma instituta crant facere, omnia ea ex commentariis regis pontificem in album relata proponere in publico iubet.

Inde et civibus otii cupidis et finitimis civitatibus facta spes, in avi mores atque instituta regem abiturum. igi- 3 tur Latini, cum quibus Tullo regnante ictum foedus erat, sustulerant animos, et, cum incursionem in agrum Koma- num fecissent, repetentibus res Romanis superbe respon- sum reddunt, desidem Romanum regem inter sacella et aras acturum esse regnum rati.

Medium erat in Anco ingenium, et Xumae et Eomuli 4 memor; et praeterquam quod avi regno magis necessariam fuisse pacem credebat cum in novo tum feroci populo, etiam quod illi contigisset otium, sine iniuria id se haud facile habiturum: temptari patientiam et temptatam con- temni temporaque esse Tidlo regi aptiora quam Xumae. ut tamen, quoniam Xuma in pace religiones instituisset, a b se belhcae caerimoniae proderentur nec gererentur solum, sed etiam indicerentur bella aliquo ritu, ius ab antiqua gente Aequiculis, quod nunc fetiales habent, descripsit, quo res repetuntur.

3*

34

LIBER I, 30

7 externa auxilia. Etruna i Veicntes. inde ob residj

ad defeetioncm aninj quosdam ex inopi p nullo adiuti siuit v ininus mirum e;

8 Cum bellum eo res vidcreti

9 in agrum Sal tiosam fuit,

0 tatu aucto tibus rep( pugna dj caede q

i x:

que

tiati 2 plu

di

ho le ceteris ii fide8. vertique in cupat Tullus silvam m*>' etcrum i

cccidere

cx summi

bercnt, quae,

oblivioni de-

aut fortunae, ut

Romanis quoque ab

>ublice susceptum est,

it nissa — nam id quo-

tu; mansit certe sol-

ini nuntiaretur, feriae

it pestil laboratum est. unde ^fcretur, ni i tamen ab armis quies

lvenu est

etiam credente mili-

donec ipse quoque

.h unc adeo fraeti simul

s illi :es, ut, qui nihil ante

B, quam acris dedcre animum,

-uperstitionibus obno-

■uso [lulum inpleret. vulgo

• fc*

'•

/

r

»1 Bdaat, Miiruin 'liuin ,11:1111 qi <|Mm.| illj , , ■ habiturui unen, qoonuun N " lii- ■.!'• OAerimonj tiiain in.Ii, 'licnli'. .,., - rcpeointur.

• i No

I"\i Mli.i.

bdidi&ee, sed noo rite initam

im nulluin d <>1 i i

i .

•;t:i.

k ut institutum iara inde :il» i pique i

popo-

iniiiin

i publico i il

I pon-

uli t i.un i DOpoio,

I M li;in<|

N . ir -'.liiin,

36 LIBER 1 , 32. [a. u. c. 114—138]

6 Legatus ubi ad fines eorum venit, untle res repetun- tur, oapite velato filo — lanae velamen est — 'audi Iup- piter,' inquit 'audite fincs' — cuiusoumque gentis sunt, nominat — 'audiat fas! ego sum publicus nuntius populi Bomani, iuste picque legatus venio verbisque mcis fidcs

7 sit.' peragit deinde postulata. inde Iovem testem facit': 'si ego iniuste impieque illos homincs illasque res dcdicr milii cxposco, tum patriae compotem me numquam siris

8 essc.' haec cum fines suprascandit, haec quioumque ci primus vir obvius fucrit, haec portam ingrediens, haec forum ingrcssus paucis verbis carminis concipicndique

9 iuris iurandi mutatis peragit. si non deduntur quos ex- poscit, diebus tribus et triginta — tot enim sollemnes

i0 sunt — peractis bcllum ita indicit: 'audi Iuppitcr et tu Iuno, Quirine diique omnes caelestes vosque terrestres vosque inferni audite! cgo vos testor, populmn illum' — quicumque est, nominat — 'iniustum esse neque ius pcr- solvere. sed de istis rebus in patria maiores natu con- sulemus, quo pacto ius nostrum adipiscamur.' cum iis

1 1 nuntius Romam ad consulendum rcdit. confestim rex his ferme verbis patres consulcbat: 'quarum rcrum, litium, causarum condixit pater patratus populi Romani Quiritium patri patrato priscorum Latinorum hominibusque priscis Latinis, quas res nec dedcrunt nec solverunt nec feccrunt. quas rcs dari, solvi, ficri oportuit, dic,' inquit ei, quem

12 primum scntcntiam rogabat 'quid censes?' tum ille 'puro pioque duello quaercndas ccnseo itaque conscntio conscis- coque.' inde ordine alii rogabantur quandoque pars maior eorum qui aderant in eandcm sententiam ibat, bellum erat eonscnsum. ficri solitum, ut fetialis hastam fcrratam aut sanguincam pracustam ad fines eorum ferret et, non

13 minus tribus puberibus praesentibus, diceret 'quod populi priscorum Latinorum hominesque prisci Latini adversus populum Romanum Quiritium fecerunt, deliqucrunt, quod populus Romanus Quiritium bcllum cum priscis Latinis iussit csse senatusque populi Romani Quiritium censuit, consensit, conscivit, ut bcllum cum priscis Latinis fieret, ob cam rem ego populusque Romanus populis prisoorum Latinorum hominibusque priscis Latinis bellum indico

LIBER I, 32. 33. [a. C. G40-G16] 37

facioque.' id ubi dixisset, hastam iu fines eorum emitte- bat. hoc tum modo ab Latinis repetitae res ac bellum n indictum moremque eum posteri acceperunt.

XXXIII. Ancus, demandata cura sacrorum flamini- l bus sacerdotibusque aliis, exercitu novo conscripto, pro- fectus Politorium urbcm Latinorum vi cepit secutusque morem regurn priorum, qui rem Komanam auxerant hosti- bus in civitatem accipiendis, multitudinem onmemRomam traduxit. et cum circa Palatium, sedem veterum Roma- 2 norum, Sabini Capitolium atque arcem, Caelium montem Albani inplessent, Aventinum novae multitudini datum. additi eodem haut ita multo post Tellenis Ficanaque captis novi cives.

Politorium inde rursus bello repetitum, quod vacuum 3 occupaverant prisci Latini. eaque causa diruendae urbis eius fuitRomanis, ne hostium semper receptaculum esset. postrerno omni bello Latino Medulliam conpulso, ali- 4 quamdiu ibi Marte incerto varia victoria pugnatum est: nam et urbs tuta munitionibus praesidioque firmata valido erat et castris in aperto positis aliquotiens exercitus Latinus comminus cum Romanis signa contulerat. ad 5 ultimum omnibus copiis conisus Ancus acie primum vincit, inde ingenti praeda potens Romam redit, tum quoque multis milibus Latinorum in civitatem acceptis, quibus, ut iungeretur Palatio Aventinum, ad Murciae datae sedes.

Ianiculum quoque adiectum, non inopia loci, sed nc 6 quando ea arx hostium esset. id non muro solum, scd etiam ob commoditatem itineris ponte sublicio, tum pri- mum in Tiberim facto, coniungi ui*bi placuit. Quiritium T quoque fossa, haut parvum munimentum a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. ingenti incremento rebus 8 auctis, cum in tanta multitudine hominum, discrimine rectc an perperam facti confuso, facinora clandestina fierent, carcer ad terrorem increscentis audaciae media urbe in- minens foro aedificatur.

Nec urbs tantum hoc rege crevit, scd etiam ager fines- que: silva Messia Veientibus adempta usque ad mare im- y perium prolatum et in ore Tiberis Ostia urbs condita,

38 LIBER I, 33. 34. [a.u. c. 11-4—176]

salinae circa factae egregieque rebus bello gestis aedis Iovis Feretrii amplificata.

1 XXXIILT. Anco regnante Lucumo, vir inpiger ac divitiis potens, Rornam commigravit cupidine maximc ac spe magni honoris, cuius adipiscendi Tarquiniis — nam ibi quoque peregrina stirpe oriundus erat — facultas non

2 fuerat. Demarati Corinthii filius erat, qui ob seditiones domo profugus cum Tarquiniis forte consedisset, uxore ibi ducta duos filios genuit. nomina his Lucumo atque Arruns fuerunt. Lucumo superfuit patri bonorum omnium heres, Arruns prior quam pater moritur, uxore gravida

3 relicta. nec diu manet superstes filio pater; qui cum, ignorans nurum ventrem ferre, inmemor in testando ne- potis decessisset, puero, post avi mortem in nullam sortem

4 bonorum nato, ab inopia Egerio inditum nomen. Lucu- moni contra omnium heredi bonorum cum divitiae iam animos facerent, auxit ducta in matrimonium Tanaquil summo loco nata et quae haud facile iis, in quibus nata

5 erat, humiliora sineret ea, quo innupsisset. spernentibus EtruscisLucumonem, exule advena ortum, ferre indigni- tatem non potuit oblitaque ingenitae erga patriam carita- tis, dummodo virum honoratum videret, consilium migrandi

G ab Tarquiniis cepit. Roma est ad id potissimum visa : in novo populo, ubi omnis repentina atque ex virtute nobili- tas sit, futurum locum forti ac strenuo viro; regnasse Tatium Sabinum, arcessitum in regnum Xumam a Curi- bus et Ancum Sabina matre ortum nobilemque una ima-

7 gine Numae esse. facile persuadet ut cupido honorum et cui Tarquinii materna tantum patria esset.

8 Sublatis itaque rebus amigrant Romam. ad Ianiculum forte ventum erat. ibi ei carponto sedenti cum uxore aquila suspensis demissa leniter alis pilleum aufert super- que carpentum cum magno clangore volitans, rursus, vclut ministerio divinitus missa, capiti apte reponit, inde subli-

9 mis abit. accepisse id augurium laeta dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci, caelestium prodigiorum mu- lier. excelsa et alta sperare conplexa virum iubet: cam alitem, ea rcgione caeli et eius dei nuntiam venisse, circa summum culmen hominis auspicium fecisse, levassc

LIBER I, 34. 35. [a. C. «340—578] 39

humano superpositum capiti decus, ut divinitus eidem

redderet.

Has spes cogitationesque secuin portantes urbeni in- io gressi sunt, domicilioque ibi comparato L. Tarquinium Priscum edidere nomen. Romanis conspicuum eum novi- 1 1 tas divitiaeque faciebant et ipse fortunara, benigno adlo- quio, comitate invitandi beneficiisque quos poterat sibi conciliando, adiuvabat, donec in regiara quoque de eo fama perlata est. notitiamque eam brevi apud regem 12 liberaliter dextreque obeundo officia in familiaris amicitiae adduxerat iura, ut publicis pariter ac privatis consiliis bello domique interesset et per omnia expertus postremo tutor etiam liberis regis testamento institueretur.

XXXV. Regnavit Ancus annos quattuor et viginti, l cuilibet superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par. iam filii prope puberem aetatem erant. eo magis Tarquinius instare, ut quam primum comitia regi creando fierent. quibus indictis sub tempus pueros vena- 2 tum ablegavit. isque priraus et petisse ambitiose regnum et orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis ani- mos conpositam: cum se non rem novam petere, quippe o qui non priinus, quod quisquara indignari rairarive posset, sed tertius Romae peregrinus regnum adfectet: et Tatium non ex peregrino solum , sed etiam ex hoste regem factum et Numam ignarum urbis, non petentem in regnum ultro accitura; [tum] se, ex quo sui potens fuerit, Romam cum i coniuge ac fortunis oranibus coinmigrasse , maiorem par- tem aetatis eius, qua civilibus officiis fungantur homines, Romae se quam in vetere patria vixisse, domi railitiaequc 5 sub haut paenitendo magistro, ipso Anco rege, Romana se iura, Roinanos ritus didicisse, obscquio et observantia in regera cum omnibus, benignitate erga alios cum regc ipso certasse. haec eum haut falsa memorantein ingenti o consensu populus Romanus regnare iussit.

Ergo virum cetera egregium secuta, quam in petendo habuerat, etiam regnantem ambitio est, ncc rainus rcgni sui firraandi quam augendae rei publicae memor centum in patres legit, qui deinde minorum gentium sunt appel- lati, factio haut dubia regis, cuius beneficio in curiam

40

LIBER I, 35. 36

: venerant. bellum primum ciim ibi Apiolas vi ccpit praedaqu* belli fama fucrat, rcvecta ludoe

8 quam priores reges fecit. tun niaxinms dicitur, dc-'._

bus equitibusque, ubi .-;■• cl

9 fori appellati. epectavere rur cula alta sustinentibuE

que ex Ktruria maxime acc i" mausere lu<li. Romani magni

rege et circa forum privati*

porticufl tabernaeque fa> • i XXXVI. M .

parabat, cum Sabinun

«a - - fuit, ut ]

quain obriam ire ac 1 ttaque trepidatuiu 1;

magna utrimque caede p ?tra sti

randum •":

- 1 i

4 novum consj

quit 'di

mente

fectOj

et oppidum

orc, quam quanta

tius instructiusque

n circo, qui nunc

loca divisa patri-

quisque facerent,

rra specta-

fuit equi pugiles-

inde annui

ppellati. ab eodem

sunt

_____ I "

1

- D

quiniu-

alterum tantum a

E

IXYJL H

. aiu \ , ank:.

41

nuu,

- ; tri-

rum cuin \

S

IU-

llll III III..

• II- S ..i tuiuul-

bic filiai i

1 ;i.i-

40 LIBERI, 35. 36. [a. u. c. 138— 176]

7 vcncrant. bellum prinium cum Latinis gessit et oppidum ibi Apiolas vi cepit praedaque inde maiore, quam quanta belli fama fuerat, revecta ludos opulentius instructiusque

8 quam priores reges fecit. tunc primum circo, qui nunc maximus dicitur, designatus locus est. loca divisa patri- bus equitibusque, ubi spectacula sibi quisque facerent,

9 fori appellati. spectavere furcis duodenos ab terra specta- cula alta sustinentibus pedes. ludicrum fuit equi pugiles- que ex Etruria maxime acciti. sollemnes deinde annui

10 mansere ludi, Romani magnique varie appellati. ab eodem rege et circa forum privatis aedificanda divisa sunt loca, porticus tabernaeque factae.

1 XXXVI. Muro quoque lapideo circumdare urbem parabat, cum Sabinum bellum coeptis intervcnit. adeoque ea subita res fuit, ut prius Anienem transirent liostes quam obviam ire ac prohibere excrcitus Romanus posset.

2 itaque trepidatum Romae est. et primo dubia victoria magna utrimque caede pugnatum est; reductis deinde in castra hostium copiis datoque spatio Romanis ad conpa- randum de integro bellum, Tarquinius, equitem maxime suis deesse viribua ratus, ad Rainnis, Titicnses, Luceres, quas centurias Romulus scripserat, addere alias constituit suoque insignes relinquere nomine.

3 Id quia inaugurato Romulus fecerat, negare Attus Xavius, inclitus ea tempestate augur, neque mutari neque

4 novum constitui, nisi aves addixissent, posse. ex eo ira regi mota, eludensque artem, ut ferunt, 'age dum,' in- quit 'divine tu, inaugura, fierine possit, quod nunc ego mente concipio.' cum ille in augurio rem expcrtus pro- fecto futuram dixissct, 'atqui hoc animo agitavi,' inquit 'te novacula cotem discissurum: cape haec et perage, quod aves tuae fieri posse portendunt.' tum illum haud

5 cunctanter discidisse cotem ferunt. statua Atti capite ve- lato, quo in loco res acta est, (in comitio) in gradibus ipsis ad laevam curiae fuit, cotem quoque eodem loco sitam fuisse memorant, ut esset ad posteros miraculi eius monumentum.

6 Auguriis certe sacerdotioque augurum tantus honos accessit, ut nihil belli domique postea nisi auspicato ge-

LIBER I, 36-38. [a. C. 616-578] 41

reretur, concilia populi, exercitus vocati, summa rerum, ubi aves non admisissent, dirimerentur. neque tum Tar- 7 quinius de equitum centuriis quicquam mutavit, numcro alterum tantum adiecit, ut mille octingenti equites in tri- bus centuriis essent. posteriores modo sub isdem nomi- 8 nibus, qui additi erant, appellati sunt, quas nunc, quia geminatae sunt, sex vocant centurias.

XXXVII. Hac parte copiarum aucta iterum cum l Sabinis confligitur. sed praeterquam quod viribus creve- rat Romanus exercitus, ex occulto etiam additur dolus, missis qui magnam vim lignorum, in Anienis ripa iaccn- tem, ardentem in flumen conicerent; ventoque iuvante accensa ligna, et pleraque in ratibus inpacta sublicis cum haererent, pontem incendunt. ea quoque res in pugna 2 terrorem attulit Sabinis, efFusis eadem fugam inpedit multique mortales, cum hostes effugissent, in flumine ipso periere; quorum fluitantia arma ad urbem cognita in Tiberi prius paene, quam nuntiari posset, insignem victo- riam fecere.

Eo proelio praecipua equitum gloria fuit: utrimque ab 3 cornibus positos, cum iam pelleretur media peditum suo- rum acies, ita incurrisse ab lateribus ferunt, ut non siste- rent modo Sabinas legiones ferociter instantes cedentibu.<, sed subito in fugam averterent. montes effuso cursu Sa- 4 bini petebant. et pauci tenuere; maxima pars, ut ante (Uctum est, ab equitibus in fiumen acti sunt. Tarquinius 5 instandum perterritis ratus, praeda captivisque Iiomam missis, spoliis hostium — id votum Vulcano erat — in- genti cumulo accensis, pergit porro in agrum Sabinum exercitum inducere et, quamquam male gestae res erant 6 nec gesturos melius sperare poterant, tamen, quia con- sulendi res non dabat spatium, iere obviam Sabini tumul- tuario milite iterumque ibi fusi, perditis iam prope rebus, pacem petiere.

XXXVIII. Collatia et quicquid citra Collatiam agri l erat Sabinis ademptum, Egerius — fratris hic filius erat regis — Collatiae in praesidio relictus. deditosque Colla- tinos ita accipio eamque deditionis formidam esse: rex 2 interrogavit 'estisne vos legati oratoresque missi a populo

42 LIBER I, 38.39. [a. u. c. 13S-17G]

Conlatino, ut vos populumque Conlatinum dederetisy 'sumus.' 'estne populus Conlatinus in sua potestate?" 'est.' 'deditisne vos populumque Conlatinum, urbem, agros, aquam, terminos, delubra, utensilia, divina huma- naque omnia in meam populique Romani ditionem?' 'de- dimus.' 'at ego recipio.'

3 Bello Sabino perfecto Tarquinius triumphans Romam

4 redit. inde priscis Latinis bellum fecit, ubi nusquam ad universae rei dimicationem ventum est: ad singula oppida circumferendo arma omne nomen Latinum domuit. Cor- niculum, Ficulea vetus, Cameria, Crustumerium, Ame- riola, Medullia, Nomentum, haec de priscis Latinis aut

5 qui ad Latinos defecerant capta oppida. pax deinde est facta.

Maiore inde animo pacis opera inchoata quam quanta mole gesserat bella, ut non quietior populus domi essct

G quam militiae fuisset: nam et muro lapideo, cuius exor- dium operis Sabino bello turbatum erat, urbem, qua non- dum munierat, cingere parat et innma urbis loca circa forum aliasque interiectas collibus convalles, quia ex pla- nis locis haut facile evehebant aquas, cloacis fastigio in

7 Tiberim ductis siccat et aream ad aedem in Capitolio Iovis, quam voverat bello Sabino, iam praesagiente animo futuram olim amplitudinem loci, occupat fundamentis.

1 XXXVIIII. Eo tempore in regia prodigium visum eventuque mirabile fuit. puero dormienti, cui Scrvio Tullio fuit nomen, caput arsisse ferunt multorum in conspcctu.

2 plurimo igitur clamore inde ad tantae rei miraculum orto excitos reges et, cum quidam familiarium aquam ad re- stinguendum ferret, ab regina retentum, sedatoque iam tumultu moveri vctuisse puerum, donec sua sponte ex- perrectus esset. mox cum somno et ftammam abisse.

3 tum abducto in secretum viro Tanaquil 'vidcn tu puerum hunc,' inquit 'quem tam humili cultu educamus? scire iicet hunc lumen quondam rebus nostris dubiis futurum praesidiumque regiae adflictae. proinde materiam ingen- tis publice privatimque decoris omni indulgentia nostra nutriamus.'

4 Inde puerum liberum loco coeptum haberi erudirique

LIBER I, 39.40. [a. C. 616-578] 43

artibus, quibus ingenia acl magnae fortunae cultum ex~ citantur. evenit facile, quod diis cordi esset: iuvenis eva- sit vere indolis regiae nec, cum quaereretur gener Tar- quinio, quisquam Romanae iuventutis ulla arte conferri potuit filiamque ei suam rex despondit.

Hic quacumque de causa tantus illi honos habitus b credere prohibet, serva natum eum parvumque ipsum servisse. eorum magis sententiae sum, qui, Corniculo capto, Servi Tulli, qui princeps in illa urbe fuerat, gra- vidam viro occiso uxorem, cum inter reliquas captivas cognita esset, ob unicam nobilitatem ab regina Romana prohibitam, ferunt servitio partum Romae edidisse Prisci Tarquini domo. inde tanto beneficio et inter mulieres fa- g miliaritatem auctam et puermn, ut in domo a parvo educ- tum, in caritate atque honore fuisse, fortunam matris, quod capta patria in hostium manus venerit, ut serva natus crederetur, fecisse.

XXXX. Duodequadragesimo ferme anno, ex quo l regnare coeperat Tarquinius, non apud regem modo, sed apud patres plebemque longe maximo honore Servius Tullius erat. tum Anci filii duo, etsi antea semper pro 2 indignissimo habuerant, se patrio regno tutoris fraude pulsos, regnare Romae advenam non modo civicae, sed ne Italicae quidem stirpis, tum inpensius iis indignitas crescere, si ne ab Tarquinio quidem ad se rediret regnum, sed praeceps inde porro ad servitia caderet, ut in eadem 3 civitate post centesimum fere annum quod Romulus, deo prognatus deus ipse, tenuerit regnum, donec in terris fuerit, id servus serva natus possideat. cum commune Romani nominis, tum praecipue id domus suae dedecus fore, si Anci regis virili stirpe salva non modo advenis, set servis etiam regnum Romae pateret.

Ferro igitur eam arcere contumeliam statuunt. sed et i iniuriae dolor in Tarquinium ipsum magis, quam in Ser- vium eos stimulabat; et, quia gravior ultor caedis, si superesset, rex futurus erat quam privatus, tura Servio occiso quemcumque alium generum delegisset, eundem regni heredem facturus videbatur — ob haec ipsi regi in- 5 sidiae parantur. ex pastoribus duo ferocissimi delecti ad

44 LIBER 1,40.41 -220]

facinus, quibnB consueti erair ua frrra-

mentw,mveatibuloregi* iirituosiaBune

apecie rixae in - onvertunt

inde, cum ambo regem app eorum pe-

oitna in regiani pervenissel ergunt

(primonteiqnevwsiferariel ^*:

coerciti ab lictore et inasi ir, "Uo(lm

- dedatnnt,nnnarein« wm lum intentus in

•erteret, al ■ ■» «B*

deich lenctoqne in vnlnere tel «t

XXXXI Tarquiniuinn» i im qui cu*ca erant

excepissent, ulos rugSentes h rehendunt ela-

o^mdeconcursusquepopuli quid reieea^

Tanac.uil inter tumultum claudi re< m inbet, arbitros ,i,it rimul quae curando vnlneri ■ la sunt, tamquam Bpea anbeaaet, Bednlo oonpar destituat spes,

alia praesidia molitnr. ^mm

o Servio propere accito cum pae, exsangucm virum ,ndisset, dextram tenens aritam mortem eo-

3 eeri ne socruni inimicis ludibno ea sinat. in.pnt «Servi, si vir es, regnum, n. eorum, nidbna pessimum facinnE ' " ^eos

Beqnere, qui ckrum hoc fore caput cumfuao igni portenderunt nunc nainma, nune expergifi vimna. oui aia, non un i Bubita conaina toipent, at tu clamor hupetusque multil Bnperiore parte aedinm | - - — habitabat enhn r maqou adloquitnr. in }ui_ jubito ictu.

- . iam ad s cruore, omnia salubria i risuros; interim S audieutem - - . 6 regia munia bsc S um

dil ac, Bed _ i rum - iseahnn

'Jtt " ■ ''

... ■■'

LIBEH I. 11

irauinin

oae fungendae vi<

kpkmnV

.-i»lio lirmi) inuni: . truin regnavit Ami lil« i ministrit

tiaunn eat, S ii Poi

XXXXII. N«

ivati- munire opt ■uinium Liberum

Arrunti Tarquiniui t. in bumania conailue, qi mnia eftq

enim mdutiac

... 1 »* II. • et \ irt u-

lioatium exereitn I

aiiimo- |" riolitaretur, Bo a«l j»a< i- longe maiimnm divini auctor iuri in eivitate diecriminis <•! '.- fortunn ,in • tur<> iinjH .

1 |<i'> L.

; alie- navit: tum demum pa-

S< rviua, pi -u popoli voluntatc pa-

iiu, :i- ;

5< n i nun- ulatuni ierant

S • iil- 1

ijuali- Anci Liberum ani- rarquini bua rcgiia Lucio atquc ■

■ 1,»-

ine

ntibiu i;ini

lumptum. in

it Tulli, fu

■ diturquc inde i madmodum Numa r\ iuin contlitorcm omniK te, quibtu inter <_rra<lu- ■

-alul»< ■rriniam tantO fu- ■ UC uiunia non I iritim ut

'. tuin <la--i- ci n-

n-u <1< Bcripail \< 1 |

n iniliuiu a< ri- aut maiO- :

Qturiaa, quadra-

oiiiin •- a|i|p< 1- •

...

i. clipeum, umenl -. additae huic i

inni- Btipendia b< llo i< rrent

•ua- i DtU iuuio-

! !!•.:

cpr< . d !•«-• oraneu

.1. • i-twtr. iitui- r> m < x < ■ ■

- ferra-

aaltooeiunne

ertnnt

le eorum pe- ■rgunt. ri obstrepere. adem obloqui itur. dum intentne in irim in caput

. iunt. [iiicircacrant hendunt ela- ,iiid rei esset. pam iubet, arbitros int, tamquam Lestituat spes,

\\\\l I

r\i * ■itHOt, iH"- ''i-'" I •pt» j»uIm «•<« t. -- iliil • '

iguem nrum S

inultam mortem so-

L sinat. 'tuum est,'

11, qui alienis

deosque duces

divino quondam cir-

j illa caelestis excitet

griru regna-

■V. -

tt«_*f ' ^ ^, | ■

mmitwm-m

„__«•«»•■

djnkv ■_■••- &_■__•-■

_ rpitt _____ «____* •

R_. ___.•_: u

tmm regnarit. Anci lib». :

XXXXII. NeciainpubAi

. .irquiniuni

AfTOl

•, rn humanL» eun-ilii-. quin is

mn

tur<>

.

turii

Uo.

XX.WIII. I . n ni << n-uiii hal

iin ac i ini . foria I

ifcbrum

jnunu

s

V

nii miliu •• nuuo-

|uadra-

rnini - tppi 1-

. iuveni b

lipeuro,

idditao 1 1 ii ii- ipcndia in bcllo I I quinqu

itinit-

44 LIBER I, 40. 41. [a. u. c. 17G— 220]

facinus, quibus consueti erant uterque agrestibus ferra- mentis, in vcstibulo regiae quam potuere tumultuosissime specie rixae in se omnes apparitores regios convertunt. inde, cum ambo regem appellarent clamorque eorum pe- nitus in regiam pervenisset, vocati ad regem pergunt. primo uterque vociferari et certatim alter alteri obstreperc. coerciti ab lictore et iussi invicem dicere tandem obloqui desistunt, unus rem ex conposito orditur. dum intentus in eum se rex totus averteret, alter elatam securim in caput deicit relictoque in vulnere telo ambo se foras eiciunt.

XXXXI. Tarquinium moribundum cum qui circa erant excepissent, illos fugientes lictores conprehendunt. cla- mor inde concursusque populi mirantium, quid rei esset. Tanaquil inter tumultum claudi regiam iubet, arbitros eicit, simul quae curando vulneri opus sunt, tamquam spes subesset, sedulo conparat simul, si destituat spes, alia praesidia molitur.

Servio propere accito cum pacne exsanguem virum ostendisset, dextram tenens orat, ne inultam mortem 80- ceri, ne socrum inimicis ludibrio esse sinat. 'tuum est,' inquit 'Servi, si vir es, regnum, non eorum, qui alienis manibus pessimum facinus fecere. erige te deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput divino quondam cir- cumfuso igni portenderunt. nunc te illa caelestis excitet flamma, nunc expergiscere vere. et nos peregrini regna- vimus. qui sis, non unde natus sis, reputa. si tua rc subita consilia torpent, at tu mea consilia sequere.' cum clamor impetusque multitudinis vix sustineri posset, ex superiore parte aedium per fenestras in novam viam ver- sas — habitabat enim rex ad Iovis Statoris — populum i Tanaquil adloquitur. iubet bono animo esse: sopitum fuisse regem subito ictu, ferrum haut alte in corpus de- scendisse, iam ad se redisse; inspectum vulnus abtcrso cruore, omnia salubria esse. confidere, prope diem ipsum eos visuros; interim Servio Tullio iubere populum dicto audientem esse, eum iura redditurum obiturumque alia ; regis munia esse. Servius cum trabea et lictoribus pro- dit ac, sede regia sedens, alia decernit, de aliis consultu- rum se regem esse simulat. itaque per aliquot dies, cum

LIBEIl I, 41-43. [a. C. 578— 534] 45

iam exspirasset Tarquinius, celata morte per speciem alie- nae fungendae vicis suas opes firmavit: tum demum pa- lam factum ex conploratione in regia orta. Servius, prae- sidio firmo munitus, primus iniussu populi voluntate pa- trum regnavit. Anci liberi iam tum, conprensis sceleris 7 ministris, ut vivere regem et tantas esse opes Servi nun- tiatum est, Suessam Pometiam exulatum ierant.

XXXXII. Nec iam publicis magis consiliis Servius 1 quam privatis munire opes et ne, qualis Anci liberum ani- mus adversus Tarquinium fuerat, talis adversus se Tarquini liberum esset, duas filias iuvenibus regiis Lucio atque Arrunti Tarquiniis iungit. nec rupit tamen fati necessita- 2 tem humanis consiliis, quin invidia regni etiam inter do- mesticos infida omnia atque infesta faceret. peroportune ad praesentis quietem status bellum cum Veientibus — iam enim indutiae exierant — aliisque Etruscis sumptum. in 3 eo bello et virtus et fortuna enituit Tulli, fusoque ingenti hostium exercitu haut dubius rex, seu patrum seu plebis animos periclitaretur, Romam rediit. adgrediturque inde 4 ad pacis longe maximum opus, ut, quemadmodum Numa divini auctor iuris fuisset, ita Servium conditorem omnis in civitate discriminis ordinumque, quibus inter gradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet, posteri fama fer- rent. censum enim instituit, rem saluberrimam tanto fu- 5 turo imperio, ex quo belli pacisque munia non viritim ut ante, sed pro habitu pecuniarum fierent. tum classis cen- turiasque et hunc ordinem ex censu descripsit vel paci decorum vel bello.

XXXXni. Ex iis, qui centum milium aeris aut maio- 1 rem censum haberent, octoginta confecit centurias, quadra- genas seniorum ac iuniorum: primae classis omnes appel- 2 lati, seniores ad urbis custodiam ut praesto essent, iuvenes ut foris bella gererent. arma his imperata galea, clipeum, ocreae, lorica, omnia ex aere, haec ut tegumenta corporis essent, tela in hostem hastaque et gladius. additae huic 3 classi duae fabrum centuriae, quae sine armis stipendia faeerent; datum munus, ut machinas in belio ferrent. secunda classis intra centum usque ad quinque et septua- i ginta milium censum instituta et ex iis, senioribus iunio-

4(> LIBEK I, 43. [a. u. c. 17G— 220]

ribusque, viginti conscriptae centuriae. arma imperata

5 scutum pro clipeo et praeter loricam omnia eadem. tertiae classis in quinquaginta milium censum esse voluit. toti- dem centuriae et hae eodemque discriminc aetatium factae nec de armis quicquam mutatum, ocreae tantum ademptae.

6 in quarta classe census quinque et viginti milium; toti- dem centuriae factae, arma mutata, nihil praeter hastam

7 et verutum datum. quinta classis aucta, centuriae triginta factae. fundas lapidesquc missiles hi secum gerebant; in his accensi, cornicines tubicinesque, in tres centurias dis-

8 tributi. undecim milibus haec classis ccnsebatur. hoc minor census reliquam multitudinem habuit: inde una cen- turia facta est immunis militia.

Ita pedestri exercitu ornato distributoque equitum ex !) primoribus civitatis duodecim scripsit centurias. sex item alias centurias, tribus ab Romulo institutis, sub isdem, quibus inauguratae erant, nominibus fecit ad cquos emcn- dos dena milia acris ex publico data et, quibus equos alcrent, viduac attributae, quae bina milia aerifl in annos singulos penderent. haec omnia in dites a pauperibus in- clinata oncra. io Deindc est honos additus: non enim, ut ab Bomulo traditum ceteri servaverant rcges, viritim sufFragium ea- dem vi eodemque iure promisce omnibus datum est, sed gradus facti, ut ncque exclusus quisquam suffragio vide-

1 1 retur et vis omnis penes primores civitatis esset. equites enim vocabantur primi, octoginta inde primae classis cen- ttiriae primum pedituin vocabantur; ibi si variaret, quod raro incidebat, ut secundae classis vocarentur nec fere umquam infra ita desccnderent, ut ad infimos pervenirent.

12 nec mirari oportet, hunc ordinem, qui nunc post expletas quinquc et triginta tribus duplicato earum numcro cen- turiis iuniorum seniorumque est, ad institutam ab Servio

13 Tullio summam non convenire. quadrifariain enim arbe divisa regionibus, quae (collibus qui) habitabantur partef, cas tribus appellavit, ut ego arbitror a tributo — naiu eius quoque aequaliter ex censu conferendi ab eodem inita ratio est — : neque eae tribus ad centuriarnm dif- tributionem numerumque quicquam pertinuere.

LIBER I, 44.45. [a. C. 578-534] 47

XXXXJIIJ. (eri.su perfecto, quem inuturuverut metu i legis de incensis latae eura vinculorum minis mortisque, edixit, ut omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisque centuriis in campo Martio prima luce adessent. ibi 2 instructuui exercitum omnem suovetaurilibus lustravit id- que conditum lustrum appellatum, quia is censendo finis factus est. milia octoginta eo lustro civium censa dicun- tur. adicit scriptorum antiquissimus Fabius Pictor, eo- rum, qui arma ferre possent, eum numerum fuisse.

Ad eam multitudinem urbs quoque amplificanda visa 3 est. addit duos colles, Quirinalem Viminalemque, inde deinceps auget Esquilias ibique ipse, ut loco dignitus fieret, hubitut. uggere et fossis et muro circumdat urbem; ita pomerium profert. pomerium, verbi vim solam intuen- i tes, postmoerium interpretantur esse; est autem mugis eircumoerium, locus, quein in condendis urbibus quon- dam Etrusci, qua murum ducturi erant, certis circa ter- minis inaugurato consecrabant, ut neque interiore purte aedificia moenibus continuarentur, quae nunc vulgo etiam eoniungunt, et extrinsecus puri aliquid ab liumano cultu pateret soli. hoc spatium, quod neque habitari neque 5 arari fas erat, non magis quod post murum esset quam quod murus post id, pomerium Romani appellarunt, et in urbis incremento semper, quantum moenia processura erunt, tantum termini hi consecrati proferebantur.

XXXXV. Aucta civitate magnitudine urbis, formuti- i oninibus domi et ad belli et ad pacis usus, ne semper armis opes aequirerentur, consilio augere imperium eona- tus est, simul et aliquod addere urbi decus. iam tum erat 2 inclitum Dianae Epliesiae fanum. id coramuniter a civi- tatibus Asiae factum fama ferebat. eum consensum deos- que consociatos laudare mire Servius inter proceres La- tinorum, cum quibus publice privatimque hospitia umici- tiasque de industria iunxerat. saepe iterando eadem perpulit tandem, ut Eomae fanum Dianae populi Latini cum populo Romano facerent. ea erat confessio, caput ?, rerum Homam esse, de quo totiens arniis certatum fuerut.

Id quamquam omissum iam ex omnium cura I^atino- runi ob rem totiens infeliciter temptutum urmis videbutur,

48 LIBER I, 45. 46. [a. u. c. 176—220]

uni se ex Sabinis fors dare visa est privato consilio im-

4 perii recuperandi. bos in Sabinis nata cuidam patri fa- miliae dicitur miranda magnitudine ac specie. fixa per multas aetates cornua in vestibulo templi Dianae monu-

■> mentum ei fuere miraculo. habita, ut erat, res prodigii loco est et cecinere vates, cuius civitatis eam civis Dianae immolassent, ibi fore imperium, idque carmen pervenerat

<) ad antistitem fani Dianae, Sabinusque, ut prima apta dies sacrificio visa est, bovero, Roraam actam, deducit ad fa- num Dianae et ante aram statuit. ibi antistes Eomanus, cura eura magnitudo victimae celebrata fama movisset, raeraor responsi, Sabinura ita adloquitur: 'quidnam tu hospes pararas?' inquit 'inceste sacrificium Dianae facere? quin tu ante vivo perfunderis flumine? infima valle prae-

7 fluit Tiberis.' religione tactus hospes, qui orania, ut pro- digio responderet eventus, cuperet rite facta, extemplo descendit ad Tiberim ; interea Romanus immolat Dianae bovein. id mire gratum regi atque civitati fuit.

1 XXXXVL Servius quamquam iam usu haut dubium regnum possederat, tamen, quia interdum iactari voces a iuvene Tarquinio audiebat, sc iniussu populi regnare, con- ciliata prius voluntate plebis agro capto ex hostibus viri- tim diviso ausus est ferre ad populum, vellent iuberentne se regnare, tantoque consensu, quanto haud quisquam

2 alius ante, rex est declaratus. neque ea res Tarquinio spem adfectandi regni minuit, immo eo inpensius, quia de agro plebis adversa patrum voluntate senserat agi, criminandi Servii apud patres crescendique in curia sibi occasionem datam ratus est, et ipse iuvenis ardcntis animi

3 et domi uxore Tullia inquietum animuni stimulante. tulit enim et Romana regia sceleris tragici exemplum, ut tae- dio regum maturior veniret libertas ultimumque regnum esset, quod scelere partum foret.

4 Hic L. Tarquinius — Prisci Tarquini regis filius ne- posne fuerit, parum liquet, pluribus tamcn auctoribus filium cdiderim — fratrera habuerat Arruntcm Tarquinium,

5 mitis ingenii iuvenem. his duobus, ut ante dictum eet, duae Tulliae, regis fihae, nupserant, et ipsae longe dis- parcs moribus. forte ita inciderat, ne duo violenta in-

LIBER I, 46. 47. [a. C. 578—534] 49

genia matrimonio iungerentur, fortuna credo populi Ko- mani, quo diuturnius Servi regnum esset eonstituique ei- vitatis mores possent. angebatur ferox Tullia, nihil materiae g in viro neque ad cupiditatem neque ad audaciam esse, tota in alterum aversa Tarquinium eum mirari, eum virum di- cere ac regio sanguine ortum, spernerc sororem, quod, virum nacta, muliebri cessaret audacia. contrabit cele- 7 riter similitudo eos, ut fere fit malum malo aptissimum; sed initium turbandi omnia a femina ortum est. ea se- crctis viri alieni adsuefacta sermonibus, nullis verborum contumeliis parcere, de viro ad fratrem, de sorore ad vi- vum, et se rectius viduam et illum caelibem futurum fuisse contendere quam cum inpari iungi, ut elanguescendum aliena ignavia esset. si sibi eum, quo digna esset, dii dc- s dissent virum, domi se prope diem visuram regnum fuisse, quod apud patrem videat. celeriter adulescentem suae temeritatis implet. Arruns Tarquinius et Tullia [maior i) haud multo post morbo eodem obeunt; Lucius Tarquinius et Tullia] minor prope continuatis funeribus cum domos vacuas novo matrimonio fccissent, iunguntur nuptiis, ma- gis non prohibente Servio quam adprobante.

XXXXVII. Tum vero in dies infestior Tulli sene- 1 ctus. infestius coepit regnum esse. iam enim ab scelere ad aliud spectarc mulier scelus, nec noctc ncc interdiu virum conquiesccre pati, ne gratuita praeterita parricidia cssent: non sibi defuisse, cui nupta diccretur nec cum quo tacita 2 serviret, defuisse, qui se regno dignum putaret, qui me- minisset, se essc Prisci Tarquini filium, qui habere quam sperare regnum mallet. 'si tu is es, cui nuptam esse me 3 arbitror, et virum et regem appcllo, sin minus, co nunc peius mutata rcs est, quod istic oum ignavia est scelus. quin accingeris? non tibi ab Corintho nec ab Tarquiniis, t ut patri tuo, peregrina regna moliri necesse est, di te pe- nates patriique et patris imago et domus regia et in domo regale solium et nomen Tarquinium creat vocatque regem. aut si ad haec parum est animi, quid frustraris civitatem? 0 quid te ut regium iuvenem conspici sinis? facesse hinc Tarquinios aut Corinthum, devolvere retro ad stirpcm, fratris similior quam patris.' his aliisque increpando iuve- \,

Lhi vol. 1. 4

50 LIBEK I, 17.48. [a. u. c. 176—2-14]

nem instigat nec eonquiescere ipsa potest, si, cum Tana- quil, percgrina mulier, tantum moliri potuisset animo, ut duo continua regna viro ac dcinceps genero dedisset, ipsa, rcgio semine orta, nullum momentum in dando adimen- doque regno faceret.

7 His muliebribus instinctus furiis Tarquinius circumire et prensare minorum maxime gentium patres, admonere paterni beneficii ac pro co gratiam repetere, adliecre do- nis iuvenes, cum de se ingentia pollicendo tum regis eri-

8 minibus omnibus locis crescere; postremo, ut iam agen- dae rei tempus visum cst, stipatus agmine armatorum in forum inrupit. inde onmibus perculsis pavore, in regia sedc pro curia scdens, patres in euriam per praeconem ad

0 regem Tarquinium citari iussit. convenere extcmplo, alii iam ante ad hoc pi'aeparati, alii metu, ne non venisse fraudi esset, novitate ac miraculo attoniti et iam de Servio actum rati.

io Ibi Tarquinius maledicta ab stirpc ultima orsus, ser- vum servaque natum, post mortem indignam parentis sui, non interregno, ut antea, inito, non comitiis habitis, non pcr suffragium populi, non auctoribus patribus, — muliebri

li dono regnum occupasse. ita natum, ita creatum regcm, fautorem infimi generis hominum, ex quo ipse sit, odio alienae honestatis ei'eptum primoribus agrum sordidissimo

12 cuique divisisse, omnia onera, quae communia quondam fuerint, inclinasse in primores civitatis, instituisse ccnsum, ut insignis ad invidiam locupletiorum fortuna esset et pa- rata, unde, ubi vellet, egentissimis largiretur. i XXXXYIII. Huic orationi Servius eum intervcnis- set trepido nuntio excitatus, extemplo a vestibulo curiae magna voce 'quid hoc,' inquit 'Tarquini, rei cst? qua tu audacia me vivo vocarc ausus es patres aut in sede con-

2 sidere mea?' cum ille ferociter ad haec: se patris sui te- nere sedem, multo quam servum potiorem filium regis regni heredem, satis illum diu per licentiam eludentem insultasse dominis, — clamor ab utriusque fautoribus oritur et concursus populi fiebat in curiam apparebatque, re-

3 gnaturum qui vicisset. tuin Tarquinius, necessitate iam ctiam ipsa cogente ultima audere, multo et aetate et vinbus

LIBEE I, 48.49. [a. C. 578-510] 51

validior, medium arripit Servium clatumquc e curia in in- feriorem partem per gradus deiecit, inde ad cogendum senatum in curiam rediit. fit fuga regis apparitorum at- 4 que comitum; ipse prope exsanguis (cum semianimis regio comitatu domum se reciperet pervenissetque ad summum Cyprium vicum) ab iis, qui missi ab Tarquinio fugientem consecuti erant, interficitur. creditur, quia non abhorret 5 a cetero scelere, admonitu Tulliae id factum. carpento certe, id quod satis constat, in forum invecta nec revcrita coetum virorum, evocavit virum e curia regemquc prima appellavit. a quo facessere iussa ex tanto tumultu oum 6 se domum reciperet pervenissetque ad summum Cvprium vicum, ubi Dianium nuper fuit, flectenti carpentum dextra in Orbium clivum, ut in collcm Esquiliarium eveheretur, restitit pavidus atque inhibuit frcnos is qui iumenta age- bat iacentemquc dominae Servium trucidatum ostendit. foedum inbumanumque inde traditur scelus monumento- 7 que locus est: sceleratum vicum vocant, quo, amens agi- tantibus furiis sororis ac viri, Tullia per patris corpus carpentum egisse fertur partemque sanguinis ac caedis paternae cruento vehiculo, contaminata ipsa respcrsaquc, tulisse ad penates suos \irique sui, quibus iratis malo regni principio similes prope diem exitus sequerentur.

Serviua Tullius regnavit annos quattuor et quadra- s ginta ita, ut bono ctiam moderatoque succedenti regi dif- ficilis aemulatio esset. ceterum id quoque ad gloriam accessit, quod cum illo simul iusta ac legitima regna oc- ciderunt. id ipsum tam mite ac tam moderatum impe- 9 rium tamen, quia unius esset, deponere eum in animo habuisse quidam auctores sunt, ni scelus intestinum libe- randae patriae consilia agitanti incervenisset.

XXXXVIIII. Inde L. Tarquinius regnare occcpit, i cui Superbo cognomen facta indiderunt, quia socerum ge- ner scpultura prohibuit, Romulum quoque insepultum perisae dictitans, primoresque patrum, quos Servi rebus 2 favisse credebat, interfecit; conscius deinde male quaerendi regni ab se ipso adversus se exemplum capi pos3e, ar- matis corpus circumsaepsit: neque enim ad ius regni quic- 3 quam practcr vim habcbat, ut qui ncque populi iussu ne-

4*

52 LIBER I, 49. 50. [a. u. c. 220-244]

i quc auctoribus patribus regnaret. eo acccdcbat, ut in caritate civium nihil spei reponenti metu regnum tutan- dum esset. quem ut pluribus incuteret, cognitioncs capi-

.". talium rcrum sine consiliis per se solus exerccbat, perque cam causam occidcre, in exilium agere, bonis multare poterat non suspectos modo aut invisos, sed unde nihil aliud quam praedam sperare posset.

G Praecipue ita patrum numcro inminuto statuit nullos in patres legcre, quo contemptior paucitate ipsa ordo essct

: niinusquc pcr se nihil agi indignarcntur. hic cnim rcgum primus traditum a prioribus morcm dc omnibus scnatum consulendi solvit, domcsticis consiliis rcm publicam ad- ministravit, bellum, paccm, foedcra, societates pcr sc ipse cum quibus voluit iniussu populi ac senatus fccit dire- mitque.

» Latinorum sibi maximc gentcm conciliabat, ut pcre- grinis quoqnc opibus tutior inter cives esset, neque hospitia modo cum primoribus corum, scd adfinitatcs quoque iun-

9 gebat. Octavio Mamilio Tusculano — is longe princeps Latini nominis erat, si famae crcdimus, ab Ylixc dcaquc Circa oriundus — , ei Mamilio filiam nuptum dat perquc cas nuptias multos sibi cognatos amicosque eius conciliat.

1 L. Iam magna Tarquini auctoritas inter Latinorum proccres erat, cum in dicm certam ut ad lucum Ferenti- nae conveniant indicit; esse quae agere de rebus com-

2 munibus velit. convcniunt frequentcs prima lucc. ipse Tarquinius diem quidem scrvavit, sed paulo ante quam sol occideret venit. multa ibi toto die in concilio variis

3 iactata sermonibus erant. Turnus Herdonius ab Aricia ferociter in absentem Tarquinium erat invectus: haud mi- ruin esse, Superbo ei inditum cognomen — iam enim iia clain quidem mussitantes, volgo tamcn, eum appella- bant — ; an quicquam superbius esse quam ludificari sic

4 omne nomen Latinum? principibus longe a domo excitis, ipsum, qui concilium indixerit, non adesse. temptari pro- fecto patientiam, ut, si iugum acceperint, obnoxios premat. cui cnim non apparcrc, adfectare eum imperium in Lati-

3 nos? quod si sui bene crediderint civcs aut si credituni illud, et non raptum parricidio sit, crcdcre et Latinos,

LIBER I, 50. 51. [a. C. 531-510] 53

quaraquam ne sic quidera alienigenae, debere; sin suos eius paeniteat, quippe qui alii super alios trucidentur, o exidatum eant, amittant bona, quid spei melioris Latinis portendi? si se audiant, domum suam quemque inde abi- turos neque magis observaturos diem concilii quam ipse, qui indixerit, observet.

Haec atque alia eodem pertinentia seditiosus facino- 7 rosusque homo iisque artibus opes domi nactus cum raa- xime dissereret, intervenit Tarquinius. is frais orationi fuit. aversi omnes ad Tarquinium salutandum, qui, si- 8 lentio facto, monitus a proxurais, ut purgaret se, quod id teraporis venisset, disceptatorem ait se sumptum inter patrem et filium, cura reconciliandi eos in gratiam mora- tum esse et, quia ea res excraisset illuin diein, postero die acturum, quae constituisset. ne id quidem ab Turno 9 tulisse tacitumferunt; dixisse enim, nullam breviorem esse cognitionem quam inter patrem et filium paucisque transigi verbis posse: ni pareat patri, habiturum infortunium esse.

LI. Haec Aricinus in regem Romanum increpans ex l concilio abiit. quam rem Tarquinius aliquanto quam vi- debatur aegrius ferens confestira Turno necem machina- tur, ut eundem terrorem, quo civium animos domi op- presserat, Latinis iniceret. et quia pro imperio palam in- 2 terfici non poterat, oblato falso crimine insontem oppressit. per adversae factionis quosdam Aricinos servura Turni auro corrupit, in deversoriura eius vira magnam giadio- rum inferri clam sineret. ea cum una nocte perfecta es- 3 sent, Tarquinius paulo ante lucem accitis ad se principibus Latinorum quasi re nova perturbatus, moram suam hes- ternam, velut deorum quadam providentia inlatam, ait saluti sibi atque illis fuisse. ab Turno dici sibi et primo- 4 ribus populorum parari necem, ut Latinorura solus iin- perium teneat. adgressurum fuisse hesterno die in con- cilio, dilatam rem esse, quod auctor concilii afuerit, quem maxime peteret. inde illam absentis insectationem esse 5 natam, quod morando spem destituerit. non dubitare, si vera deferantur, quin prima lucc, ubi ventum in conci- liura sit, instructus cum coniuratorum manu armatusque venturus sit. dici o;ladiorum ingentem esse numerum ad 6

54 LIBEK 1 , 51. 52. [a. u. c. 220— 244]

eum convectum. id vanum nccne sit, extemplo sciri posse.

7 roo-are eos, ut inde secum ad Turnum veniant. suspectam fecit rem et ingenium Turni ferox et oratio hesterna ei mora Tarquinii, quod videbatur ob eam differri caedis potuisse. eunt inclinatis quidem ad credendum animis, tamen, nisi gladiis deprehensis, cetera vana existimaturi. Ubi est eo ventum, Turnum, ex somno cxcitatum, circumsistunt custodes, conprehensisque servis, qui cari- tate domini vim parabant, cum gladii abditi ex omnibus locis deverticuli protraherentur, enimvero manifesta res visa iniectaeque Turno catcnae, et confestim Latinorum

» concilium magno cum tumultu advocatur. ibi tam atrox invidia orta est gladiis in medio positis, ut indicta causa, novo gcnere leti dciectus ad caput aquae Fercntinae crate superne iniccta saxisque congestis mergeretur.

1 LII. llevocatis deinde ad concilium Latinis Tarqui- nius conlaudatisque, qui Turnum novantem res pro mani- festo parricidio merita poena adfecissent, ita vcrba fecit:

2 posse quidem se vetusto iure agere, quod, cum omnes Latini ab Alba oriundi sint, in eo foedcre tcncantur, quo ab Tullo res omnis Albana cum coloniis suis in llomanum

3 cesserit imperium; ceterum se utilitatis id magis onmium causa censere, ut renovctur id foedus secundaque potius fortuna populi Romani ut participes Latini fruantur, quam urbium excidia vastationesque agrorum, quas Anco prius, patre deinde suo regnante perpessi sint, semper aut ex- spectent aut patiantur.

4 Haut difficulter persuasum Latinis, quamquam in eo foedere superior Komana res erat. ceterum et capita no- minis Latini stare ac sentire cum rege videbant et Turnus sui cuique periculi, si adversatus esset, recens erat docu-

5 mentum. ita renovatum foedus indictumquc iunioribus Latinorum, ut ex foedcre die certa ad lucum Ferentinae

6 armati frequentes adessent. qui ubi ad edictum Romani regis ex omnibus populis convenere, nc ducem suum neve secretum imperium propriave signa habcrcnt, miscuit manipulos ex Latinis Komanisque, ut ex binis singulos faceret binosque ex singulis, ita gcminatis manipulis cen- turioncs inposuit.

LIBER I, 53. [a. C. 534— 510] 55

LIII. Nec, ut iniustus in pace rex, ita dux belli pra- i vus fuit, quin ea arte aequasset superiores reges, ni de- generatum in aliis huic quoque decori offecisset. is •_> primus Volscis bellum in ducentos amplius post suam aetatem annos movit Suessamque Pometiam ex his vi cepit.

Ubi cum divendenda praeda quadraginta talenta ar- 3 genti refecisset, concepit animo eam amplitudinem Iovis templi, quae digna deum hominumque rege, quaeRomano imperio, quae ipsius etiam loci maiestate esset. captivam pecuniam in aedificationem eius templi seposuit.

Excepit deinde eum lentius spe bellum, quo Gabios 4 propinquam urbem, nequiquam vi adortus, cum obsidendi quoque urbem spes pulso a moenibus adempta esset, postremo minime arte Romana, fraude ac dolo, adgressus est. nam cum, velut posito bello, fundamentis templi :, faciendis aliisque urbanis operibus intentum se esse si- mularet, Sextus filius eius, qui minimus ex tribus erat, transfugit ex composito Gabios, patris in se saevitiam in- tolerabilem conquerens: iam ab alienis in suos vertisse 6 superbiam et liberorum quoque eum frequentiae taedere, ut quam in curia solitudinem fecerit, domi quoque faciat, ne quam stirpem, ne quem heredem regni relinquat. se i quidem inter tela et gladios patris elapsum nihil usquam sibi tutum, nisi apud hostes L. Tarquini credidisse. nam ne errarent, manere iis bellum, quod positum simuletur, et per occasionem eum incautos invasurum. quod si apud 8 eos supplicibus locus non sit, pererraturum se omne La- tium, Volscosque se inde et Aequos et Hernicos petitu- rum, donec ad eos perveniat, qui a patrum " erudelibus atque impiis suppliciis tegere liberos sciant. forsitan 9 etiam ardoris aliquid ad bellum armaque se adversus su- perbissimum regem ac ferocissimum populum inven- turum.

Cum, si nihil morarentur, infensus ira porro inde 10 abiturus videretur, benigne ab Gabinis exeipitur. vetant mirari, si, qualis in eives, qualis in socios, talis ad ulti- mum in liberos esset. in se ipsum postremo saeviturum, n si alia desint. sibi vero fjratum adventum eius esse fu-

54

LIBER I, 51.52. [a.. u. c. 220— 2 J

cum convectum. id vanum nccne sit, cxtei dIo sciri posse.

7 roo-arc eos, ut inde secum ad Turnum ven nt. suspectam fecit rem et ingenium Turni ferox ct oi io hesterna et mora Tarquinii, quod videbatur ob ean differri caedis potuisse. eunt inclinatis quidcm ad cr< ndum animis, tamen, nisi gladiis deprehensis, i i tera i a cxisthnaturi.

8 Ubi est eo ventum, Turnum, cx s mo excitatum, circumsistunt custodes, conprehensisque rvis, qui cari- tate domini vim parabant, cum gladii a iti ex omnibus locis devcrticuli protraherentur, cnimvei manifesta res visa inicctaeque Turno catenae, et conl tim Latinorum

9 concilium magno cum tumultu advocati ibi tam atrox invidia orta est gladiis in medio positis, t indicta causa, novo o-enere leti dciectus ad caput aquac Perentinae crate superne iniecta saxisque congestis merg< tur.

1 LII. Revocatis deinde ad conciUumLatinis Tarqui- nius conlaudatisque, qui Turnum novam l res pro mani- festo parricidio merita poena adfecissent ita vcrba fecit:

2 posse quidem se vetusto iure agere, q w, cum omnes Latini ab Alba oriundi sint, in co foede tcneantur, quo ab Tullo res omnis Albana cum coloniis lis in Eomanum

3 cesserit imperium; ceterum se utilitatis magis omnium causa censere, ut renovetur id foedus lundaque potius fortuna populi Romani ut participes Lat fruantur, quam urbium excidia vastationesque agrorum, Juas Anco prius, patre deinde suo regnante perpessi semper aut cx- spectent aut patiantur.

4 Haut difficulter persuasum Latinis . mamquam in eo foedere superior Romana res crat. cet< im ct capita minis Latini stare ac sentire cum regc lebant et Tu sui cuique periculi, si adversati I

5 mentum. ita renovatum focdus indk Latinorum, ut ex focdcre dic certa

6 armati frequentes adessent. qui regis ex omnibus populis convc secretum imperium propr manipulos ex Latinis faceret binosque ex turiones inposuit

no- urnus

vm

cepit.

gendirf ■•■ tenfK, - -

* m**9

U\ m

^mmmfmm

imiimm»-- lir.v.-.

umjnmmm*

tpxt i

» P ■'-•

!■

f. (B •

Lll.l.K I

l.lll. Nec, tt1 ini .

i i

ll.i .111:

- i . tcmpli .

.

s

,-il>i tutum, i

.

ui-1

I ' . - \ i

ii ■mplitudincin 1

\ :im

I i,

undiqu

LIBER 1 , 53. 54. [a. u. c. 220—244]

turumque credere brevi, ut, illo adiuvante, a portia Ga- binis sub Romana moenia bellum transferatur.

1 LIIII. Inde in consilia publiea adhiberi. ubi cum de aliis rebus adsentire se vetcribus Gabinis diceret, quibus eae notiores essent, ipsc idcntidem belli auctor esse et in eo sibi praecipuam prudentiam adsumcre, quod utriusque populi vires nosset sciretque, invisam profecto superbiam regiam civibus esse, quam ferre ne liberi quidem potuis-

2 sent. ita cum sensim ad rebellandum primores Gabino- rum incitaret, ipse cum promptissimis iuvenum pracdatum atque in cxpeditiones iret ct dictis factisque omnibus ad fallendum instructis vana accresceret fides, dux ad ulti-

3 mum belli legitur. ibi cum inscia multitudine, quid age- retur, proelia parva inter Eomam Gabiosque fierent, qui- bus plerumque Gabina res superior esset, tum certatim summi infimique Gabinorum Sex. Tarquinium dono deum

4 sibi missum ducem credere. apud milites vero obeundo pericula ac labores pariter, praedam munifice largiendo, tanta caritate csse, ut non pater Tarquinius potentior Ro- mac quam filius Gabiis esset.

5 Itaque postquam satis virium collectum ad omncs co- natus videbat, tum ex suis ununi sciscitatum Romam ad patrem mittit, quidnam se facere vellet, quandoquidem, ut omnia unus prae [aliis] Gabiis posset, ei dii dedisscnt.

i; huic nuntio, quia, credo, dubiae fidei videbatur, nihil voce responsum est. rex velut deliberabundus in hortum aedium transit sequenti nuntio filii; ibi inambulans tacitus

; summa papaverum capita dicitur baculo decussisse. inter- rogando exspectandoquc responsum nuntius fessus, ut re inperfecta,' redit Gabios, quae dixerit ipse quaequc vidc- rit, refert: seu ira seu odio scu superbia insita ingenio

s nullam euin vocem emisisse. Sexto ubi, quid vellet pa- rens quidve praeciperet tacitis ambagibus, patuit, primores civitatis criminando alios apud populum, alios sua ipsos invidia oportunos intercmit. multi palam, quidam, in quibus minus speciosa criminatio erat futura, clam iutcr-

y fecti. patuit quibusdam volentibus fuga aut in exilium acti sunt absentiumque bona iuxta atque interemptorum

10 clivisui fuere. largitiones inde pracdaeque, et dulcedine

LIBER I, 54-56. [a. C. 534-510] 57

privati commodi sensus malorum publicorum adimi, donec orba consilio auxilioque Gabina res regi Romano sine ulla demicatione in manum traditur.

LV. Gabiis receptis Tarquinius pacem cum Aequo- l rum gente fecit, focdus cum Tuscis renovavit, inde ad negotia urbana animum convertit. quorum erat primum, ut Iovis templum in monte Tarpeio monumentum regni sui nominisque relinqueret: Tarquinios reges ambos, pa- trem vovisse, filium perfecisse. et ut libera a ceteris re- 2 ligionibus area esset tota Iovis templique eius, quod in- aedificaretur, exaugurare fana sacellaque statuit, quae aliquot ibi a T. Tatio rege primum in ipso discrimine ad- versus Romulum pugnae vota, consecrata inaugurataque postea fuerant. inter principia condendi huius operis mo- 3 visse numen ad indicandam tanti imperii molem traditur deos; nam cum omnium sacellorum exaugurationes ad- mitterent aves, inTermini fano non addixere. idque omen 4 auguriumque ita acceptum est, non motam Termini sedem unumque eum deorum non evocatum sacratis sibi finibus firma stabiliaque cuncta portendere. hoc perpetuitatis au- b spicio accepto, secutum aliud magnitudinem imperii por- tendens prodigium est: caput humanum integra facie aperientibus fundamenta templi dicitur apparuisse, quae g visa species haut per ambages arcem eam imperii caput- que rerum fore portendebat, idque ita cecinere vates qui- que in urbe erant quosque ad eam rem consultandam ex Etruria acciverant. augebatur ad inpensas regis animus. itaque Pometinae manubiae, quae perducendo ad culmen 7 operi destinatae erant, vix in fundamenta suppeditavere. eo magis Fabio, praeterquam quod antiquior est, credi- 8 derim, quadraginta ea sola talenta fuisse, quam Pisoni, qui quadraginta milia pondo argenti seposita in eam rem 9 scribit, summam pecuniae neque ex unius tum urbis pracda sperandam et nullius, ne horuin quidem magnifi- centiae operum fundamenta non exsuperaturam.

LVI. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex 1 Etruria accitis, non pccunia solum ad id publica est usus, sed operis etiam ex plebe. qui cum haut parvus et ipse militiae adderetur labor, minus tamen plebs gravabatur,

58

LIBEJ; b. 220-244]

2 se templa deum exaedificar mibus suis, quain post- quam ct ad alia, ut speci >ra, >ic laboris aliquanto maioris, traducebantur op< Poros in circo faciendos cloacamque maximam, rec< lum onmium purgamen- torum urbis, sub terram agein n, quibus duobus operi- bus vix nova hacc magnii ia quicquam adaequarc

3 potuit. his laboribus i xen ; ebe, quia et urbi multi- tudinem, ubi usus non essi ri rebatur cssc, et nis mittendis occupari latius inn -ii fines volebat, Si Circeiosque colonos misi;. lia urbi futura tei rique.

4 Haec agcnti portentum I a visum: columna lignea elapsus euny L fugamqj fecissct, ipsius regis non tanfl ■rvoiv [^

,-, quam anxiis inplevil curi^H Bciuu

digia Etrusei tantum vatc^B Bnv

tico exterritus visu Del] G oraculum mittere stattii

conunittcrc ausus, dl ; terras, ignotiora mar

runs profecti.

Comes iis addi

rore regis, natus,

simulationem indt

bus fratrcm suun

in animo suo

concupiscendui 8 ubi in iure p

ad imitatione

sineret, Bn

obtentu co o latens opj

ductus

baculun

donum lo Q,

cupidi

eoriu

vocc

1;:,

w

*»*'

m+

:<::.-

r.l

\

LIBEB

bit, qui veatrum priinu-. Tarquinina Sextus, qiii B responsi expersque ina iubent, ijpsi inti r - . matri oscuhim dai spectare Pythicam vo terram oacnlo contigi omnium mortalium i - versue Rutuloe b< llura LVII. Ardcam Rutul n ea *t, quo

iuin ani

<liu bal r, si pi u

t, ol.-i'

tionibu

tibu- h

horii |" (quin,

vuimusque pi ctatiagunnm n

rit OColi

i ■'

lenebri creuam I

UXUqU

llllt.

-i p

lllllll III.

-IIIIIIIKI

I

|UC i|>M

■lllll i. riun. tiiin

mL

I

. -ciiMli-

:,.!-

agc

•C R

58 LIBEU 1 , 56. [a. u. C. "220-214]

2 se templa deum exaedificare manibus suis, quain post- quam ct ad alia, ixt specie minora, sic laboris aliquanto maioris, traduccbantur opera, foros in circo faciendos cloacamque maximam, receptaculum onmium purgamcn- torum urbis, sub tcrram agendam, quibus duobus opcri- bus vix nova bacc magnificentia quicquam adaequarc

3 potuit. his laboribus excrcita plebe, quia ct urbi multi- tudinem, ubi usus non esset, oneri rebatur esse, et colo- nis mittcndis occupari latius imperii fines volebat, Signiam Circeiosque colonos misit, praesidia urbi futura terra ma- rique.

4 Haec agenti portentum terribile visum: anguis ex columna lignea clapsus cum terrorem fugamque in regia fecisset, ipsius regis non tam subito pavore perculit pectus

5 quain anxiis inplevit curis. itaque cum ad publica pro- digia Etrusci tantum vates adhibercntur, hoe vclut domes- tico exterritus visu Delphos ad maxime inclitum in terris

G oraculum mittere statuit. ncque responsa sortium ulli alii committerc ausus, duos filios per ignotas ea tempestate

7 terras, ignotiora maria, in Graeciam misit. Titus et Ar- runs profecti.

Comes iis additus L. Iunius Brutus, Tarquinia, so- rore regis, natus, iuvenis longe alius ingenio, quam cuius simulationem induerat. is cum primores civitatis, in qui- bus fratrem suum ab avunculo interfcctum audissct, neque in animo suo quicquam regi timendum neque in fortuna concupiscendum relinquere statuit contemptuque tutus essc,

8 ubi in iure parum praesidii esset. ergo ex industria factus ad iinitationcm stultitiae cum se suaque praedac esse regi sineret, Bruti quoque haut abnuit cognomen, ut sub eius obtentu cognominis liberator ille populi Eomani animus

<j latens opperirctur tempora sua. is tum ab Tarquiniis ductus Delphos, ludibrium verius quam comes, aureum baculum inclusum corneo cavato ad id baculo tulissc donum Apollini dicitur, per ambages effigiem ingenii sui.

10 Quo postquam ventum est, perfectis patris mandatis, cupido incessit animos iuvenum sciscitandi, ad quem eorum regnum Romanum esset venturum. ex infimo specu vocem redditam ferunt: 'impcrium summum Komae habe-

LIBER I, 56. 57. [a.C. 534-510] 59

bit, qui vestrum primus, o iuvenes, osculum matri tulerit.' Tarquinius Sextus, qui Romae relictus fuerat, ut ignarus n responsi expersque imperii esset, rem summa ope taceri iubent, ipsi inter se, uter prior, cum Romam reclisset, matri osculum daret, sorti permittunt. Brutus alio ratus 12 spectare Pythicam vocem, velut si prolapsus cecidisset, terrain osculo contigit, scilicet quod ea communis mater omnium mortaiium esset. reditum inde Romam, ubi ad- 13 versus Rutulos bellum summa vi parabatur.

LVJI. Ardeam Rutuli habebant, gens; ut in ea re- 1 gione atque in ea aetate, divitiis praepollens. eaque ipsa causa belli fuit, quod rex Romanus cum ipse ditari ex- haustus magnificentia publicorum operum, tum praeda delenire popularium animos studebat, praeter aliam super- 2 biam regno infestos etiam, quod se in fabrorum ministerio ac servili tam diu habitos opere ab rege indignabantur. temptata res est, si primo impetu capi Ardeaposset. ubi id 3 parum processit, obsidione munitionibusque coepti premi hostes. iu stativis, ut fit longo magis quam acri bello, 4 satis liberi commeatus erant, primoribus tamen magis quam militibus; regii quidem iuvenes interdum otium ;, conviviis comisationibusque inter se terebant.

Forte potantibus his apud Sex. Tarquinium, ubi et d Collatinus cenabat Tarquinius, Egerii filius, incidit de uxoribus mentio; suam quisque laudare miris modis. inde 7 ccrtamine accenso Collatinus negat verbis opus esse, pau- cis id quideni horis posse sciri, quantum ceteris praestet Lucretia sua. 'quin, si vigor iuventae inest, conscendi- mus equos invisimusque praesentes nostrarum ingenia? id cuique spectatissimum sit, quod necopinato viri ad- ventu occurrerit oculis.' incaluerant vino. 'age sane!' omnes.

Citatis equis avolant Romam. quo cum primis se 8 intendentibus tenebris pervenissent, pergunt inde Colla- tiam, ubi Lucretiam hautquaquam ut regias nurus, quas !) in convivio luxuque cum aequalibus viderant tempus te- rentes, sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inveniunt. muliebris 10 certaminis laus penes Lucretiam fuit; adveniens vir Tar-

GO LIBER I, 57. 58. [a. u. c. 244]

quiniiquc cxccpti benigne, victor maritus comiter invitat regioa iuvenes. ibi Sex. Tarquinium mala libido Lucre- tiac per vim stuprandae capit; cum forma tum spectata i castitas incitat. et tum quidem ab nocturno iuvenali ludo in castra redeunt.

1 LVIII. Paucis interiectis diebus Sex. Tarquinius in-

2 scio Collatino cum comite uno Collatiam venit. ubi exceptus benigne ab ignaris consilii cum post cenam in hospitale cubiculum deductus esset, amore ardens, post- quam satis tuta circa sopitiquc omnes videbantur, stricto gladio ad dormicntem Lucrctiam venit, sinistraque manu mulieris pectore oppresso 'taee Lucretia,' inquit 'Sex. Tarquinius sum: ferrum in nuuiu est, moriere, si emiseria

U voccm.' cum pavida ex somno mulier nullam opem, prope mortem inminentem videret, tum Tarquinius fatcri amo- rcm, orarc, miscere prccibus minas, versare in omnes

4 partes muliebreni animum. ubi obstinatam videbat et ne mortis quidem mctu inclinari, addit ad metum dedccus: eum mortua iugulatum servum nudum positurum ait, ut

5 in sordido adultcrio nccata dieatur. quo terrore cum vi- cisset obstinatam pudicitiam (velut victrix) libido profectus- que inde Tarquinius ferox expugnato decore muliebri esset, Lucretia maesta tanto malo nuntium Romam eundem ad patrem Ardeamque ad virum mittit, ut cum singulis fide- libua amicia veniant: ita facto maturatoque opus esse, rem atroccm incidisse.

6 Spuriua Lucretius cum P. Valcrio, Volesi filio, Colla- tinus cum L. ■ Iunio Bruto venit, eum quo forte Romam rediens ab nuntio uxoris erat conventus. Lucretiam

7 sedentem maestam in cubiculo invcniunt; adventu suo- rum laerimac obortae, quaerentique viro 'satin salve?' 'minime.' inquit 'quid enim salvi est mulieri amissa pudicitia? vestigia viri alieni, Collatine, in lecto sunt tuo. ceterum corpus est tantum violatum, animus in- sons: mors testis erit. sed date dextras fidemque, haud

8 inpune adultero fore. Sex. est Tarquinius, qui, hostis pro hospitc, priore noete vi armatus mihi sibique, si

9 vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium.' dant ordine omnes fidem, consolantur acsj-ram animi avcr-

LIBEli 1 . 58. 59. [a. C. 510] 61

tendo noxain ab coacta in auctorem delicti : mentcm peecare, non corpus, et, unde consilium afuerit, culpam abesse. 'vos' inquit 'videritis, quid illi debeatur: ego me to etsi peccato absolvo, supplicio non libero nec ulla deinde inpudica Lucretiae exemplo vivct.' cultrum, qucm sub n veste abditum habebat, eum in corde defigit prolapsaque 12 in vulnus moribunda cecidit. conclamat vir paterque.

LYIIIL Brutus illis luctu occupatis cultrum ex vol- i ncre Lucretiae extractum manantem cruore prae se tencns •per hunc' inquit kcastissimum ante regiam iniuriam san- guinem iuro vosque, dii, testes facio, me L. Tarquinium Superbum cum scelerata coniuge et omni liberorum stirpe ferro, igni, quacumque deliinc vi possim, exacturum, nec illos nec alium quemquam regnare Romae passurum.' cul- 2 trum deinde Collatinc tradit, indeLucretio acValerio, stu- pentibus miraculo rei, unde novum in Bruti pectore inge- nium. ut praeceptum crat, iurant totique ab luctu versi in iram Brutum, iam inde ad expugnandum regnum vocan- tem, secuntur ducem. elatum domo Lucretiae corpus in :; forum deferimt concientque miraculo, ut fit, rei novae at- que indignitate homines. pro se quisque scelus regium ac vim queruntur, movet cum patris maestitia tum Brutus 4 castigator lacrimarum atque inertium querellarum auctor- que, quod viros, quod Romanos deceret, arma capiendi adversus hostilia ausos. ferocissimus quisque iuvenum 5 cum armis voluntarius adest, sequitur et cetera iuventus. inde pari praesidio relicto Collatiae ad portas custodibus- que datis, ne quis eum motum regibus nuntiaret, ceteri armati, duce Bruto, Romam profecti. ubi eo ventum est, 6 quacumque incedit armata multitudo, pavorem ac tumul- tum facit. rursus ubi anteire primores civitatis vidcnt, quidquid sit, haud tcmere esse rentur. nec minorem mo- : tum animorum Romae tam atrox res facit, quam Collatiae fecerat. ergo ex omnibus locis urbis in forum curritur. quo simul ventum est, praeco ad tribunum Celerum, in quo tum magistratu forte Brutus erat, populum advocavit. ibi s oratio habita nequaquam eius pectoris ingeniique, quod simulatum ad eam dicm fucrat, de vi ac libidine Sex. Tar- quinii, de stupro infando Lucretiae et miserabili caedc, de

62 LIBER I, 59. GU. [a. u. c. 241]

orbitate Tricipitini, cui morte filiae causa mortis indignior

9 ac miserabilior esset. addita superbia ipsius regis mise- riaeque et labores plebis in fossas cloacasque cxhaurien- das demersae: Romanos homines, victores omnium circa populorum, opifices ac lapicidas pro bellatoribus factos.

io indigna Servi Tulli regis memorata caedis et invecta cor- pore patris nefando vehiculo filia, invocatique ultores pa-

1 1 rentum dii. his atrocioribusque crcdo aliis, quae praesens rerum indignitas haudquaquam relatu scriptoribus facilia subicit, memoratis incensam multitudinem perpulit, ut im- perium regi abrogaret exulesque esse iuberet L. Tarqui-

r> nium cum coniuge ac libcris. ipse iunioribus, qui iiltro nomina dabant, lectis armatisque ad concitandum inde adversus regem cxercitum Ardcam in castra est profectus; imperium in urbe Lucretio, praefecto urbis iam ante ab

13 rege instituto, relinquit. intcr hunc tumultum Tullia domo profugit exsecrantibus quacumque incedcbat iuvocantibus- que parentum furias viris mulieribusque.

1 LX. Harum rerum nuntiis in castra perlatis, cum re nova trepidus rex pcrgcret Eomam ad comprimendos mo- tus, flexit viam Brutus — senserat enim adventum — , ne obvius fieret; eodemquc fcre tempore diversis Ltineribus

2 Brutus Ardeam, Tarquinius Romam venerunt. Tarquinio clausae portae exiliumque indictum, liberatorcm urbis laeta castra accepere, exactique inde libcri regis: duo patrem secuti sunt, qui cxulatum Caere inEtruscos ierunt; Sextus Tarquinius Gabios, tamquam in suum regnum, profectus, ab ultoribus veterum simultatium, quas sibi ipse caedibus rapinisque concierat, est interfectus.

3 L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et viginti. rcgnatum Romae ab condita urbe ad liberatam

■'l annos ducentos quadraginta quattuor. duo consulcs inde comitiis centuriatis a praefecto urbis ex conmentariis Servi Tulli creati sunt, L. Iunius Brutus et L. Tarqui- nius Collatinus.

LIBER II. 63

[PEEIOCHA LIBEI II.]

[Brutus iure iurando populum astrinxit nemiuem Eomae reg- nare passurum. Tarquinium collegam suum propter adfinitatem Tarquiniorum suspectum coegit consulatu se abdicare et civi- tate cedere. bona regum diripi iussit, agrum Marti consecravit, cpui eampus Martius nominatus est. adulescentes nobiles, in qui- bus suos quoque et fratris filios, quia coniuraverant de recipiendis regibus, securi percussit. servo indici, cui Vindicio nomen fuit, libertatem dedit-, ex cuius nomine vindicta appellata. cum ad- versus reges, qui contractis Veientum et Tarquiniensium copiis bellum intulerant, exercitum duxisset, in acie cum Arruntc filio Superbi commortuus est, eumque matronae anno luxerunt. L. Va- lerius consul legem de provocatione ad populum tulit. Capitolium dedicatum est. Porsenna Clusinorum rex bello pro Tarquiniis sus- cepto cum ad Ianiculum venisset, ne Tiberim transiret virtute Coclitis Horati prohibitus est. qui, dum alii pontem sublicium rescindunt, solus Etruscos sustinuit, et ponte rupto armatus in flumen se misit et ad suos transuavit. accessit alterum virtutis exemplum a Mucio, qui cum ad feriendum Porsennam castra hos- tium intrasset, occiso scriba, quem regem esse existimaverat, comprehensus iinpositam manum altaribus, in quibus sacrificatum erat, exuri passus est dixitque, tales trecentos esse. quorum ad- miratione coactus Porsenna pacis condiciones ferre bellum omisit acceptis obsidibus. ex quibus virgo una Cloelia deceptis custodi- bus per Tiberim ad suos transnavit et, cum reddita esset, a Por- senna honorifice remissa equestri statua donata est. adversus Tarquinium Superbum cum Latinorum exercitu bellum inferen- tem Aulus Postumius dictator prospere pugnavit. Ap. Claudius ex Sabinis Eomam transfugit: ob hoc Claudia tribus adiecta est. numerus tribuum ampliatus est, ut essent viginti una. plebs cum propter nexos ob aes alienum in sacrum montem secessisset, con- silio Meneni Agrippae a seditione revocata est. idem Agrippa cum decessisset, propter paupertatem publico impendio elatus est. tribuni plebis quiuque creati sunt. oppidum Vulscorum Co- rioli captum est virtute et opera Cu. Marci, qui ob hoc Coriolanus vocatus est. T. Latinius, vir de plebe, cum in visu admonitus, ut de quibusdam religionibus ad senatum perferret, id neglexisset, amisso filio debilis factus postquam delatus ad senatum lectica eadem illa indicaverat, usu pedum recepto domum reversus est. cum Cn. Marcius Coriolanus, qui in exilium erat pulsus, dux Vul- scorum factus exercitum hostium urbi admovisset, et missi ad eum primum legati, postea sacerdotes frustra deprecati essent, ne bellum patriae inferret, Veturiamater et Volumnia uxor impetra- verunt ab eo, ut recederet. lex agraria primum lata est. Spurius Cassius consularis regni crimine damnatus est necatusque. Opillia virgo Vestalis ob incestum viva defossa est. cuin vicini Veientes

64 LIBER II, 1. [a.u.c.245]

incommodi magis quam graves essent, familiaFabioruin id bellum gcrcndi * depoposcit misitque in id trecentos sex armatos, qui ad Cremeram praetex unuin ab hostibus caesi sunt. Appius Claudius consul, cum adversus Vulscos contumacia exercitus male pugna- tum esset, decimum quemque militum fuste percussit. res prac- terea adversus Vulscos ct Heruicos et Veientes, et seditioues inter patrcs plebemque continet.]

TITI LIVI

AB VRBE CONDITA

LIBER II. i I. Libcri iam hinc populi Romani rcs pace belloque gcstas, annuos magistratus imperiaque legum potentiora

2 quain hominum peragam. quae libertas ut laetior esset, proxumi regis supcrbia fecerat. nam priores ita regnarunt, ut haut inmerito omnes deinccps conditores partium certe urbis, quas novas ipsi sedes ab se auctac multitudinis ad-

3 diderunt, numcrcntur. ncque ambigitur, quin Brutus idem, qui tantum gloriae Superbo exacto rege meruit, pessimo publico id facturus fuerit, si libertatis inmaturae cupidine

4 priorum regum alicui regnum extorsisset. quid enim futu- rum fuit, si illa pastorum convcnarumque plebs, transfuga ex suis populis, sub tutela inviolati templi aut libertatem aut certe inpunitatem adepta, soluta regio mctu, agitari

i) coepta esset tribuniciis procellis et in aliena urbe cum pa- tribus serere ccrtamina, priusquam pignera coniugum ac liberorum caritasque ipsius soli, cui longo tempore ad-

6 suescitur, animos corum consociasset? dissipatae res non- dum adultac discordia forent, quas fovit tranquilla mode- ratio imperii eoquc nutriendo perduxit, ut bonam frugem libertatis maturis i.am viribus ferre posset.

7 Libertatis autem origincm indc magis, quia annuum imperium consularc factum cst, quam quod deminutum

8 quicquam sit ex regia potestate, numeres. omnia iura, oni- nia insignia primi consulcs tcnuere: id modo cautum est, ne, si ambo fasccs habercnt, duplicatus tcrror vidcretur. Brutus prior concedente collega fasces habuit, qui non acrior vindex libcrtatis fucrat, quam deindc custos fuit.

LIBEK II, 1. 2. [a. 0.509] C>5

omnium primumavidum novae libertatis populum,ne post- 9 modum flecti precibus aut donis regiis posset, iure iurando adegit, neminem Komae passuros regnare; deinde, quo plus io virium in senatu frequentia etiam ordinis faceret, caedibus regis deminutum patrum numerum primoribus equestris gradus lectis ad trecentorum summam explevit. traditum- 1 1 que iude fertur, ut in senatum vocarentur qui patres qui- que conscripti essent; conscriptos videlicet novum [in] sena- tum appellabant lectos. id mirum quantum profuit ad con- cordiam civitatis iungendosque patribus plebis animos.

II. Rerum deinde divinarum habita cura; et quia quae- i dam publica sacra per ipsos reges factitata erant, ne ubiubi regum desiderium esset, regem sacrificulum crcant. id sa- 2 cerdotium pontifici subiecere, ne additus nomini honos ali- qirid libertati, cuius tunc prima erat cura, officeret. ac nescio, an nimis undique cam minirnisque rebua muniendo modum excesserint. consulis enim alterius, cum nihil aliud 3 offenderit, nomen invisum civitati fuit: nimium Tarquinios regno adsuesse. initium a Prisco factum. regnasse dein Ser.Tullium. ne intervallo quidem facto oblitum, tamquam alieni, regni Superbum Tarquinium velut hereditatem gen- tis scelere ac vi repetisse; pulso Superbo penes Collatinum imperium esse. nescire Tarquinios privatos vivere. non placere nomen, periculosum libertati esse.

Hinc primo sensim temptantium animos sermo per to- 4 tam civitatem est datus, sollicitamque suspicione plebem Brutus ad contionem vocat. ibi omnium primum ius iu- 5 randum popidi recitat, neminem regnare passuros nec esse Eomae, unde periculum libertati foret. id summa ope tuen- dum esse neque ullam rem, quae eo pertineat, contemnen- dam. invitum se dicere hominis causa nec dieturum fuisse, ni earitas rei publicae vinceret. non credere populumEo- 6 manum, solidam libertatem reciperatam csse. regium ge- nus, regium nomen non solum in civitate, sed etiam in imperio esse; id officere, id obstare libertati. 'hunc tu' 7 inquit 'tua voluntate, L. Tarquini, remove metum. memi- nimus, fatemur, eiecisti reges; absolve beneficium tuum, aufer hinc regium nomen. res tuas tibi non solum rcd- dent cives tui auctore me, sed, si quid deest, munifice

Livi i ol. I. 5

66 LIBER II, 2.3. [a.u.c.245]

augebunt. amicus abi. cxonora civitatcm vano forsitan mctu. ita persuasum est animis, cum gcntc Tarquinia rcgnum hinc abiturum.'

8 Consuli primo tam novac rci ac Bubitae admiratio incluserat vocem. diccrc deinde incipientcm primorea ci-

9 vitatia circumsistunt, cadem multis precibus orant. et cc- teri quidem movcbant minus: postquam Spurius Lucre- tius, maior aetate ac dignitatc, socer praeterea ipsius, agere varie rogando alternis suadendoquc cocpit, ut vinci

10 se consensu civitatis pateretur, timens consul, ne post- modum privato sibi eadem illa cum bonorum amissionc additaquc alia insuper ignominia accidcrcnt, abdicavit sc consulatu, rebusquc suis omnibus Lavinium translatis

li civitate ccssit. Brutus ex senatus consulto ad populum tulit, ut omnes Tarquiniae gentis exulcs essent, collegam sibi comitiis centuriatis creavit P. Valcrium, quo adiutore reges eiecerat. i III. Cum haud cuiquam in dubio esset, bellum ab Tarquiniis inminere, id quidcm spe omnium scrius fuit. ceterum, id quod non timcbant, pcr dolum ac proditionem prope libertas amissa cst.

2 Erant in Bomana iuventute adulescentes aliquot ncc ii tenui loco orti, quorum in regno libido solutior fucrat, acquales sodalesquc adulcsccntium Tarquiniorum, adsucti

3 more rcgio vivcrc. eam tum, acquato iure omnium, li- centiam quaerentes, libcrtatem aliorum in suam vertisse servitutem, inter se conquerebantur: regem homincm csse, a quo inpctrcs, ubi ius, ubi iniuria opus sit, essc gratiac locum, esse bcneficio, ct irasci ct ignoscerc possc, inter

1 amicum atquc inimicum discrimen nosse; leges rcm sur- dam, incxorabilcm cssc, salubriorem melioremque inopi quam potenti, nihil laxamenti nec veniae habere, si nio- dum exccsscris; perieulosum esse in tot humanis errori- bus sola innocentia viverc.

b Ita iam Bua sponte aegris animis legati ab rcgibus supervcniunt, sine mentione reditus bona tantum repeten- tes. eorum verba postquam in scnatu audita sunt, pcr aliquot dies ea consultatio tcnuit, ne non reddita belli

G causa, reddita bclli matcria et adiumentum csscnt. in-

LIBEKII, :3— 5. [a.C.509] G7

terim legati alia moliri, aperte bona repetentes, clam re- cuperandi regni consilia struere; et tamquam ad id, quod agi videbatur, ambientes, nobilium adulcscentium animos pertemptant: a quibus placide oratio accepta est, iis lit- 7 teras ab Tarquiniis reddunt et de accipiendis clam nocte in urbem regibus conlocuntur.

IIII. Vitelliis Aquiliisque fratribus primo commissa 1 res est. Vitelliorum soror consuli nupta Bruto erat iam- que ex eo matrimonio adulescentes erant liberi, Titus Tiberiusque. eos quoque in societatem consilii avunculi 2 adsumunt. praeterea aliquot nobiles adulescentes conscii adsumpti, quorum vetustate mcmoria abiit.

Interim cum in senatu vicisset sententia, quae cense- 3 bat reddenda bona, eamque ipsam causam morae in urbc haberent legati, quod spatium ad veliicula conparanda a consulibus sumpsissent, quibus rcgum asportarent res, omne id tempus cum coniuratis consultando absumunt evincuntque instando, ut litterae sibi ad Tarquinios daren- tur: nam aliter qui credituros eos, non vana ab legatis 1 super rebus tantis adferri?

Datae litterae, ut pignus fidei essent, manifestum fa- cinus fecerunt. nam cum pridie quam legati ad Tarqui- 5 nios proficiscercntur, et cenatum forte apud Vitellios esset coniuratique ibi, remotis arbitris, multa inter se de novo, at fit, consilio egissent, sermonem eorum ex servis unus excepit, qui iam antea id senserat agi, sed eam occasio- 6 nem, ut litterae legatis darentur, quae deprehensae rem coarguere posscnt, exspectabat. postquam datas sensit, rem ad consules detulit. consules ad deprehendendos le- 7 gatos coniuratosque profecti domo, sine tumultu rem omnem oppressere, litterarum in primis habita cura, ne interciderent. proditoribus extemplo in vincla coniectis de legatis paululum addubitatum est, et quamquam visi sunt commisisse, ut hostium loco essent, ius tamen gentium valuit.

V. De bonis regis, quae reddi ante censuerant, res 1 integra refertur ad patres. ibi victi ira vetuere reddi, ve- tuere in publicum rcdigi; diripienda plebi sunt data, ut 2 contacta rcgia praeda spem in perpetuum cum iis pacis

G8 LIBEE II. 5.6. [a. u. c. 245]

amitteret. ager Tarquiniorum, qui intcr urbcm ac Tibcrini fuit, consecratus Marti Martius deinde eampus fuit.

3 Forte ibi tum seges farris dieitur fuisse matura messi. quem eampi fructum quia religiosum crat consumere, de- sectam cum stramento scgctem magna vis hominum simul inmissa corbibus fudere in Tiberim tenui fluentem aqua, ut mediis caloribus solet. ita in vadis haesitantis frumenti

i acervos sedisse inlitos limo, insulam inde paulatim et aliis, quae fert temere flumen, eodem invectis factam. postea credo additas moles manuque adiutum, ut tam eminens arca firmaque templis quoque ac porticibus sustinendis csset.

:> Direptis bonis regum damnati proditores sumptumque supplicium, conspectius eo, quod poenae capicndae mini- stcrium patri dc libcris consulatus inposuit et, qui spe- ctator crat amovcndus, cum ipsum fortuna exactorem

6 supplicii dcdit. stabant deligati ad palum nobilissimi iu- venes; sed a ccteris, velut ab ignotis capitibus, consulia liberi omnium in se averterant oculos miserebatque non poenae magis homines quam sceleris, quo poenam meriti

7 essent: illos eo potissimum anno patriam liberatam, pa- trem liberatorem, consulatum ortum ex domo Iunia, pa- tres, plebem, quidquid deorum hominumque Romanorum esset, induxisse in animum, ut superbo quondam regi,

8 tum infesto exuli proderent. consules in sedem proccs- sere suam, missique lictores ad sumendum supplicium. nudatos virgis caedunt seeurique feriunt, cum inter omne tempus pater vultusquc et os eius spectaculo esset, cmi- nente animo patrio inter publicac pocnae ministerium.

!) Secundum poenam nocentium, ut in utramque partem arcendis sceleribus exemplum nobile esset, praemium in- dici pecunia ex acrario libertas et civitas data. illc pri- 10 mum dicitur vindicta liberatus. quidam vindictae quoque nomen tractum ab illo putant, Vindicio ipsi nomen fuisse. post illum observatum, ut qui ita liberati essent, in civi- tatcm accepti viderentur.

l VI. His sicut acta erant nuntiatis, incensus Tarqui- nius non dolore solum tantac ad inritum cadcntis spci, scd etiam odio iraque, postquam dolo viam obsaeptam

LIBERU, G. [a.C.509] G9

vidit, bellum aperte moliendum ratus, circumire supplex Etruriae urbes, orare maxime Veientes Tarquiniensesque, 2 ne se ortum, eiusdem sanguinis, extorrem, cgentem ex tanto modo regno cum liberis adulescentibus ante oculos suos perire sinerent. alios peregre in regnum Romam ac- citos, se regem, augentem bello Romanum imperium, a proximis scelerata coniuratione pulsum. eos inter se, quia 3 nemo unus satis dignus regno visus sit, partes regni ra- puisse, bona sua diripienda populo dedisse, ne quis ex- pers sceleris esset. patriam se regnumque suum repetere et persequi ingratos cives velle; ferrent opem, adiuvarent, suas quoque veteres iniurias ultum irent, totiens caesas legiones, agrum ademptum. haec moverunt Veientes ac 4 pro se quisque, Romano saltem duce, ignominias demen- das belloque amissa repetenda minaciter fremunt. Tar- quinienses nomen ac cognatio movet; pulchrum videbatur suos Romae regnare. ita duo duarum civitatium exerci- 5 tus ad repetendum regnum belloque persequendos Roma- nos secuti Tarquinium.

Postquam in agrum Romanum ventum est, obviam hosti consules eunt: Valcrius quadrato agmine peditem 6 ducit; Brutus ad explorandum cum equitatu antecessit. eodem modo primus eques hostium agminis fuit, praeerat Arruns Tarquinius, filius regis; rex ipse cum legionibus sequebatur. Arruns ubi ex lictoribus procul consulem 7 esse, deinde iam propius ac certius facie quoque Brutum cognovit, inflammatus ira 'ille est vir,' inquit 'qui nos ex- torres expulit patria. ipse en ille nostris decoratus in- signibus magnifice incedit. di regum ultores adeste.' con- 8 citat calcaribus equum atque in ipsum infestus consulem dirigit. sensit in se iri Brutus. decorum erat tum ipsis capessere pugnam ducibus, avide itaque se certamini of- fert, adeoque infestis animis concurrerunt , neuter, dum 9 hostem volneraret, sui protegendi corporis memor, ut con- trario ictu propter parmam uterque transfixus, duabus haerentes hastis moribundi ex equis lapsi sint. simul ct cetera equestris pugna coepit, neque ita multo post et pe- 10 ditcs superveniunt. ibi varia victoria et velut aequo Marte pugnatum cst; dextra utrimque cornua vicere, laeva

I

70

LIBER II, G. 7. [a.

h 1

ii superata. Veientes, vinci ab Rom rnilite adsueti, fusi fugatique, Tarquiniensis novus ho s non stetit solum,

sed otiam ab sua parte Romanum \ >ulit i VII. Ita cum pugnatum esset, ntua terror Tarqui-

nium atque Etruscos inccssit. ut, issa inrita re, noctc

ambo exercitus, Veiens Tarquiniei sque, suas quisque a abirent domos. adiciunt miracula ic pugnae: silentio

proximae noctis ex silva Arsia in ntem editam vocem

— Silvani vocem eam creditam - laec dicta: uno plus 8 Tuscorum cccidisse iu aeio. vinc< lello Romanum. ita

corte inde abiore Romani ut victoi . Etrusci pro victis.

nam postquam inluxit noo quisquai hostium in

orat, P. Valerius oonsul spolia ler triumphansj t Romam rediit collegae funus o tum pot

ratu fecit, sed multo maius n us publica

stitia. oo ante omnia in> matronaj

parentem oum luxerunt, quodi ier uln

dicitiae fuisset ;> Consuli deinde, qui suj

volgi animi. ox favoro nc G otiam ouni atroci crimine

fama ferebat, quia

Brati ot aoditioabat in ; loco aroem inexpugna

ereditaque cum indignil

oaro ad oonoilium popuj

escendit gratum id

missa sibi osso impoi

populi quam eonsuly s ibi audiro iusa -

liborata patria in

matura gloria tu

occubuisset

invidiam supe

\ itelliosque

adoo n vol

lari neque; 1 ■ ipsum cug

si in ip

LIBER II.

D Cmb<U 111« 18? tain

taina | •«-11*1*" .' a<lc«>ii«' c.-t iui!

qui -iin. n _

libertati veatrae, Quiri fenun noo in planum i«iaiii. tit vofl snpra Buapei Velia aedinceni . quibue mc

lilnrta-.' tlclata COnfi

< t, ul>i onnc \

VI 1 1. Lata : couaulem nba •!■•

■ ' I

.tfi< i> ntib i )cuu«l:i. intxa pau<

I .

ii-«l:iin .

londum dedicata

■ tc evenit, Publicola

iuaiii dignnj

iedicationem tam in

moditj inpedire o

«raut. poetem iaan

i« iii <l« uiu uuiitiuui itaqui lauiilia «1« «li

rtuui u« ■«• intcrpn

a jir««|M.-

Mi i»r<

•ui«> iin a npud i r ti<l«-. ut, ubi ,-iui, tabunt Publi^Vali rit vobi.s Velia: »lc- »i «1 colli ctiai -ub- ivcin Imbitetis. iu I'. \ ilcrio « ilitur iimi- iulia \ < liaiu 11 i iiitinio cli\ n :t« «li-

n «|iiac n _ lu -u-|u- i mlcu in . «ititrurium t. imli

1«. lhiin

v Vtllc

lam al ili !.« «luiii i

iiuuiii « iu- liliuiu mplum in »n | riil.ttrM fucrit, nec I

ili-. niliil aliinl ail

ivcr ( 11« ii i rl< «li. nl

70 LIBER II, G. 7. [a.u.c.245]

11 superata. Veientes, vinci ab Bomano niilite adsueti, fusi fugatique, Tarquiniensis novus hostis non stetit solum, sed etiam ab sua parte Bomanum pepulit.

1 VII. Ita cum pugnatum esset, tantus terror Tarqui- nium atquc Etruscos incessit, ut, omissa inrita re, nocte ambo exercitus, Veiens Tarquiniensisque, suas quisque

2 abirent domos. adiciunt miracula huic pugnae: silentio proximae noctis ex silva Arsia ingentem editam vocem — Silvani vocem eam creditam — , haec dicta: uno plus

3 Tuscorum cecidisse in acie, vincere bello Romanum. ita certe inde abiere Eomani ut victores, Etrusci pro victi?. nam postquam inluxit nec quisquam hostium in conspectu erat, P. Valerius consul spolia legit triumphansque inde

4 Roinam rediit. collegac funus quanto tum potuit appa- ratu fecit, sed multo maius morti decus publica fuit mac- stitia, eo ante omnia insignis, quia matronae annum ut parentem eum luxerunt, quod tam acer ultor violatae pu- dicitiac fuisset.

5 Consuli deindc, qui superfuerat, ut sunt mutabiles volgi animi, ex favore non invidia modo, sed suspicio

6 etiam cum atroci crimine orta. regnum eum adfectare fama ferebat, quia nec collegam subrogaverat in locum Bruti et aedificabat in summa Velia: alto atque munito

7 loco arcem inexpugnabilem fieri (fore). haec dicta vulgo creditaque cum indignitatc angerent consulis animum, vo- cato ad concilium populo, summissis fascibus in contioncm escendit. gratum id multitudini spectaculum fuit, sub- missa sibi esse imperii insignia confessionemque factam, populi quam consulis maiestatem vimque maiorem esse.

8 ibi audire iussis consul laudare fortunam collegac, quod, liberata patria in summo honore pro re publica dimicans. matura gloria necdum se vertentc in invidiam, mortem occubuisset. se superstitem gloriae suae ad crimen atque invidiam superesse, ex liberatore patriae ad Aquilios sc

9 Vitelliosque recidisse. 'numquamne ergo' inquit 'ulla adeo a vobis spectata virtus erit, ut suspicione vio- lari nequeat? ego me, illum acerrimum regum hostem,

10 ipsum cupiditatis regni crimen subiturum timerem? ego ^i in ipsa arce Capitolioque habitarcm, metui mc credereni

LIBER II, 7.8. [a.C.509] 71

posse a civibus meis? tani levi momento mea apud vos fama pendet? adeone est fundata leviter fides, ut, ubi sim, quam qui sim, magis referat? non obstabunt PublisValeri n aedes libertati vestrae, Quirites, tuta erit vobis Velia: de- feram non in planum modo aedes, sed eolli etiam sub- iciam, ut vos supra suspectum me civem habitetis. in Velia aedificent, quibus melius quam P. Valerio creditur libertas.' delata confestim materia omnis infra Veliam 13 et, ubi nunc Vicae Potae est, domus in infimo clivo aedi- ficata.

VIII. Latae deinde leges, non solum quae regni suspi- i cione consulem absolverent, sed quae adeo in contrarium verterent, ut popularem etiam facerent. inde cognomen 2 factum Publicolae est. ante omnes de provocatione ad- versus magistratus ad populum sacrandoque cum bonis capite eius, qui regni occupandi consilia inisset, gratae in vulgus leges fuere. quas cum solus pertulisset, ut sua ;; unius in his gratia esset, tum deinde comitia collegac sub- rogando habuit. creatus Sp. Lucretius consul, qui magno -i natu, non sufficientibus iam viribus ad consularia munera obeunda, intra paucos dies moritur.

Suffectus in Lucreti locum M. Horatius Pulvillus. apud ;, quosdam veteres auctores non invenio Lucretium consu- lem, Bruto statim Horatium suggerunt; credo, quia nulla gcsta res insignem fecerit consulatum, memoria intercidisse.

Nondum dedicata erat in Capitolio Iovis aedes, Va- t} lerius Horatiusque consules sortiti, uter dedicaret; Hora- tio sorte evenit, Publicola ad Veientium bellum profec- tus. aegrius, quam dignum erat, tulere Valerii neces- 7 sarii, dedicationem tam incliti templi Horatio dari. id omnibus modis inpedire conati, postquam alia frustra temptata erant, postem iam tenenti consuli foedum inter precationem deum nuntium incutiunt, mortuum eius filium esse funestaque familia dcdicare eum templum non possc. non crediderit factum an tantum animo roboris fuerit, nec 8 traditur certum nec interpretatio est facilis. nihil aliud ad eum nuntium a proposito aversus, quam ut cadaver efferri iuberet, tenens postem precationem peragit et dedicat templum.

12 LlBEll II, 8—10. [a.iuc.245.246]

9 Haec post cxactos reges domi militiaeque gesta primo anno. inde P. Valerius iterum, T. Lucretius consules facti. •

i VIIII. Iam Tarquinii ad Lartem Porsinam, Clusinum regem, perfugcrant. ibi miscendo consilium precesque nunc orabant, ne se, oriundos ex Etruscis, eiusdem san-

2 guinis nominisque, egentes exulare pateretur, nunc mone- bant etiam, ne orientem morem pellendi reges inultum

?, sineret. satis libcrtatcm ipsam habere dulccdinis. nisi quanta vi civitates eam expetant, tanta regna reges dc- fendant, aequari summa infimis, nihil excclsum, nihil quod supra cetera emineat in civitatibus fore, adesse finem reg-

4 nis, rei intcr deos hominesque pulcherriinae. Porsina, cum regem esse Romae, tum Etruscae gentis rcgem, am-

5 plum Tuscis ratus, Romam infesto exercitu venit. non tim- quam alias ante tantus terror senatum invasit, adeo valida rcs tum Clusina crat magnumquc Porsinae nomen. nec hostcs modo timebant, sed suosmct ipsi cives, ne Romana piebs, metu pcrculsa, receptis in urbem regibus vel cuin servitute pacem acciperet.

6 Multa igitur blandimenta plebi pcr id tcmpus ab scnatu data. annonae in primis habita cura ct ad frumentum con- parandum missi alii in Volscos, alii Cumas. salis quoque vendendi arbitrium, quia inpenso pretio vcnibat, in publi- cum ornni sumpto ademptum privatis, portoriisque et tri- buto plebe liberata, ut divites conferrent, qui oneri ferendo essent: pauperes satis stipendii pendere, si liberos edu-

7 cerent. itaque haec indulgentia patrum asperis postmodum rebus in obsidione ac fame adco concordem civitatcm te- nuit, ut regium nomcn non summi magis quam infimi hor-

8 rerent nec quisquam unus malis artibus postea tam popularis csset quam tum bene imperando universus senatus fuit.

l X. Cum hostes adcssent, pro se quisque in urbem cx agris demigrant, urbem ipsam saepiunt praesidiis. alia

•> muris, alia Tiberi obiccto videbantur tuta. pons sublicius itcr paene hostibus dedit, ni unus vir fuissct Iloratius Co- clcs; id numimentum illo die fortuna urbis Romanae ha-

y buit. qui positus forte in statione pontis, cum captum repentino impetu laniculum atque indc citatos decunvic

LIBER II, 10. 11. [a. C. 509. 508] 73

hostes vidisset trepidamque turbam suorum arma ordines- que reliuquere, repreheusans singulos, obsistens obtestans- que deum et hominum fidem testabatur, nequiquam de- 4 serto praesidio eos fugere; si transitum pontem a tergo reliquissent, iam plus hostium in Palatio Capitolioque quam in Ianiculo fore. itaque monere, praedicere, ut pon- tem ferro, igni, quacumque vi possint, interrumpant; se impetum hostimu, quantum corpore uno posset obsisti, excepturum. vadit inde in primum aditum pontis insignis- 5 qne inter conspecta cedentium pugnae terga, obversis com- minus ad ineundum proclium armis, ipso miraculo auda- ciae obstupefecit hostis. duos tamen cum eo pudor te- 6 nuit, Sp. Larcium ac T. Herminium, ambos claros genere factisque. cum his primam periculi procellam et quod tu- i multuosissimum pugnae erat parumper sustinuit. deinde eos quoque ipsos, exigua parte pontis relicta, revocanti- bus qui rescindebant, cedere in tutum coegit. circumfe- 8 rens inde trucis minaciter oculos ad proceres Etruscorum, nunc singulos provocare, nunc increpare omnes, servitia regmn superborum, suae libertatis inmemores alienam oppugnatum venire. cunctati aliquamdiu sunt, dum alius 9 alium, ut proelium incipiant, circumspectant. pudor deinde commovit aciem et clamore sublato undique in unum hostem tela coniciunt. quae cum in obiecto cuncta scuto io haesissent neque ille minus obstinatus ingenti pontem ob- tineret gradu, iam impetu conabantur detrudere virum, cum simul fragor rupti pontis simul clamor Romanorum, alacritate perfecti operis sublatus, pavore subito impetum sustinuit tum Cocles 'Tiberine pater,' inquit 'te sancte n precor, haec arma et hunc militem propitio flumine acci- pias!' ita sic armatus in Tiberim desiluit multisque su- perincidentibus telis incolumis ad suos tranavit, rem ausus plus famae habituram ad posteros quam fidei. grata erga 12 tantam virtutem civitas fuit: statua in comitio posita, agri quantum uno die circumaravit datum. privata quoque in- 13 ter publicos honores studia eminebant: nam in magna inopia pro domesticis copiis unusquisque ei aliquid, frau- dans sc ipse victu suo, contulit.

XI. Porsina primo conatu repulsus, consiliis ab op- 1

74 LIBEK II, 11. 12. [a. u. c. 246]

pugnanda urbe ad obsidendam versis, praesidio in Iani- culo locato, ipsc in plano ripisque Tiberis castra posuit,

2 navibus undique accitis, et ad custodiam, ne quid Koinam frumenti subvehi sineret, et ut praedatum milites trans flumen per occasiones aliis atque aliis locis traicerent,

3 brevique adeo infestum omnem Romanum agrum reddi- dit, ut non cetera solum ex agris, sed pecus quoque omrie in urbem compelleretur neque quisquain extra portas pro- pellere auderet.

4 Hoc tantum licentiae Etruscis non metu magis quam consilio concessum. namque Valerius consul, intentus in occasionem multos simul et effusos inproviso adoriundi, in parvis rebus neglegens ultor, gravem se ad maiora

5 vindicem servabat. itaque, ut eliceret praedatores, cdicit suis, postero die frequentes porta Esquilina, quae aversis- sima ab lioste erat, expellerent pecus, scituros id hostes ratus, quod in obsidione ct fame servitia infida transfu-

6 gcrcnt. et sciere perfugae indicio multoque plures, ut in spem universae praedae, flumen traiciunt.

7 P. Valerius T. Hcrminium cum modicis copiis ad se- cundum lapidcm Gabina via occultum considcrc iubct, Sp. Larcium cum expedita iuventute ad portam Collinam stare, donec hostis praetereat, inde sc obicere, ne sit ad

8 flumen reditus. consulum alter T. Lucretius porta Naevia cum aliquot manipulis militum egressus, ipse Yalerius

9 Caelio monte cohortcs delectas educit. iique primi ap- paruere hosti. Herminius ubi tumultum sensit, concurrit ex insidiis versisquc in Yalerium Etruscis terga caedit. dextra laevaque hinc a porta Collina, illinc ab Nac-

10 via redditus .clamor; ita caesi in medio praedatorcs ne- que ad pugnam viribus pares et ad fugam saeptis om- nibus viis. finisque ille tam cffuse evagandi Etruscis fuit.

1 XH. Obsidio erat nihilo minus et frumenti cum summa caritate inopia sedendoque expugnaturum se urbcm spem

2 Porsina habebat, cum C. Mucius, adulescens nobilis. cui indignum videbatur, populum Romanum servientem, cum sub regibus csset, nullo bello ncc ab hostibus nllis ob- sessum csse, libcrum cundem populum ab isdem Etruscis

LIBER II, 12. [a.C.508] 10

obsidcri, quomni saepc exercitus fuderit, itaque magno 3 audacique aliquo facinore eam indignitatcm vindicandam ratus, primo sua sponte penetrare in hostium castra con- stituit, dein metuens, ne, si consulum iniussu et ignaris 4 omnibus iret, forte deprehensus a custodibus Romanis rc- traheretur ut transfuga, fortuna tum urbis crimen adfir- mante, senatum adit. 'transire Tiberim,' inquit 'patres, 5 et intrare, si possim, castra hostium volo, non praedo nec poptdationum invicem ultor; maius, si di iuvant, in animo est facinus.' adprobant patres, abdito intra vestem ferro proficiscitur. ubi eo venit, in confertissima turba prope 6 regium tribunal constitit. ibi cum stipendium militibus 7 forte daretur et scriba cum rege sedens pari fere ornatu multa ageret, eum milites volgo adirent, timens sciscitari, uter Porsina esset, ne ignorando regem semet ipse aperi- ret quis esset, quo temere traxit fortuna facinus, scribam pro rege obtruncat.

Vadentem inde, qua per trepidam ttirbam cruento mu- 8 crone sibi ipse fecerat viam, cum, concursu ad clamorem facto, conprehensum regii satellites retraxissent, ante tri- bunal regis destitutus, tum quoque inter tantas fortunae minas metuendus magis quam metuens, c Roman.ua sum' 0 inquit 'civis, C. Mucittm vocant. hostis hostem occidere volui, nec ad mortem minus animi est quam fuit ad cae- dem: et facere et pati fortia Romanum est. nec unus in to te ego hos animos gessi, longus post me ordo est idem petentium decus. proinde in hoc discrimen, si iuvat, ac- cingere, ut in singulas horas capite dimices tuo, ferrum hostenique in vestibulo habeas regiae. hoc tibi iuventus 1 ! Komana indicimus bellum. nullam aciem, nullum proelium timueris, uni tibi et cum singulis res erit.' cum rex simul 12 ira infensus periculoque conterritus circumdari ignis mi- nitabundus iuberet, nisi expromeret propere, quas insidia- rum sibi minas per ambages iaceret, 'en tibi,' inquit 'ut 13 sentias, quam vile corpus sit iis, qui magnam gloriam vi- dent' dextramque accenso ad sacrificium foculo inicit. quam cum velut alienato ab sensu torreret animo, prope attonitus miraculo rex cum ab sede sua prosiluisset amo- vcrique ab altaribus iuvencm iussissct, 'tu vcro abi,' in- 1 1

7G LIBER II, 12. 13. [a. u. c. 246]

quit 'in te magis quam iume hostilia ausus. iuberem macte virtute csse, si pro mea patria ista virtua staret, nunc iure

5 bclli liberum te intactum inviolatumque hinc dimitto.' tunc Mucius, quasi remunerans meritum, 'quancloquideni' in- quit 'est apud te virtuti honos, ut beneficio tuleris a me, quod minis nequisti: trcccnti coniuravimus principes iu-

ti ventutis Romanae, ut in te hac via grassaremur. meaprinia sors fuit, ceteri, utcumque ceciderit primi, quoad te opor- tunum fortuna dederit, suo quisque tempore aderunt.'

i XIII. Mucium dimissum, cui postea Scaevolae a clade dextrae manus cognomen inditum, legati a Porsina Romam

2 sccuti sunt; adeo moverat eum et primi periculi casus, quo nihil se praeter errorem insidiatoris texisset, et subeunda dimicatio totiens, quot coniurati supcressent, ut pacis con-

:; diciones ultro ferret Romauis. iactatum in condicionibus nequiquam de Tarquiniis in regnum restituendis, magia quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis, quam quod ne-

t gatum iri sibi ab Romanis ignoraret. de agro Veientibus restituendo impetratum expressaque necessitas obsidcs dandi Romanis, si Ianiculo praesidiuni dcduci vellent. liis condicionibus conposita pace, excrcitum ab Ianiculo de-

5 duxit Porsina et agro Romano excessit. patres C. Mucio virtutis causa trans Tiberim agrum dono dedere, quae postea sunt Mucia prata appcllata.

G Ergo ita honorata virtute fcminae quoque ad publica dc- cora excitatae. et Cloelia, virgo una ex obsidibus, cum castra Etruscorum forte haud procul ripa Tiberis locata essent, frustrata custodes, dux agminis virginum inter tcla hostium Tiberim tranavit sospitesque omnes Romam ad

7 propinquos restituit. quod ubi regi nuntiatum est, primo. incensus ira, oratores Romam misit ad Cloeliam obsidcm

8 deposcendam, alias haud magni facere ; deinde, in admira- tionem versus, supra Coclites Muciosque dicere id facinus esse et prae se ferre, quemadmodum, si non dedatur obscs, pro rupto foedus se habiturum, sic dcditam [in-

9 tactam] inviolatamque ad suos remissurum. utrimquc con- stitit fides: et Romani pignus pacis ex foedcre restitue- runt et apud regem Etruscum non tuta solum, sed honorata etiam virtus fuit laudatamque virgincm parte obsidum se

LIDER II, 13. 14. [a. C.508] 7<

clonare dixit, ipsa quos vellet legeret. productis omnibus i(

elegisse inpubes dicitur, quod virginitati decorum et con- sensu obsidum ipsorum probabile erat, eam aetatem po- tissimum Kberari ab hoste, quae maxime oportuna iniuriae esset. pace redintegrata Romani novam in femina virtu- 1 1 tem novo genere honoris, statua equestri, donavere: in summa sacra via fuit posita virgo insidens equo.

XITIT. Huic tam pacatae profectioni ab urbe regis 1 Etrusci abhorrens mos,. traditus ab antiquis, usque ad nostram aetatem inter cetera sollemnia manet, bona Por- sinae regis vendendi. cuius originem moris necesse est 2 aut inter bellum natam esse neque omissam in pace aut a mitiore crevisse principio quam hic prae se ferat titulus bona hostiliter vendendi. proximum vero est ex iis, quae 3 traduntur, Porsinam diseedentem ab Ianiculo castra opu- lenta convecto ex propinquis ac fertilibus Etruriae aryis commeatu Romanis dono dedisse, inopi tum urbe ab lon- ginqua obsidione, ea deinde, ne populo inmisso diripe- t rentur hostiliter, venisse bonaque Porsinae appellata, gra- tiam muneris magis significante titulo quam auctionem fortunae regiae, quae ne in potestatem quidern populi Romani esset.

Omisso Roinano bello Porsina, ne frustra in ea loca ;> exercitus adductus videretur, cum parte copiarum filium Arruntem Ariciam oppugnatum mittit. primo Aricinos <; res necopinata perculerat. arcessita deinde auxilia et a Latinis populis et a Cumjs tantum spei fecere, ut acie decernere auderent. proelio inito adeo concitato impetu ^e intulerant Etrusci, ut funderent ipso incursu Aricinos. Cumanae cohortes, arte adversus vim usae, declinavere 7 paululum effusecme praelatos hostes conversis signis ab tergo adortae sunt: ita in medio prope iam victores caesi Eti-usci. pars perexigua duce amisso, quia nullum pro- 8 pius perfugium erat, Rornam inermes et fortuna et specie supplicum delati sunt, ibi benigne excepti divisique in hospitia. curatis volneribus alii profecti domos nuntii 9 hospitalium beneficiorum, multos Romae hospitum urbis- que caritas tenuit. his locus ad habitandum datus, qucm deinde Tuscum vicum appellarunt.

78 LIBEB II, 15. 16. [a. u. c. 247— 252]

i XV. Spurius Lucretius inde ct P. Valerius Publicola cousules facti. co anno postrcmuni lcgati a Porsina de reducendo in rcgnum Tarquinio venerunt. quibus cum rcsponsum cssct, missurum ad regem senatum legatos,

2 missi confcstim honoratissimus quisque c patribus: non (juin breviter reddi responsum potuerit, non rccipi reges, ideo potius delectos patrum ad eum missos quam legatis eius Roinae daretur responsum, sed ut in perpctuum mentio eius rei flniretur neu in tantis mutuis beneficiis in- viccm animi sollicitarcntur, cum ille peteret, quod contra libcrtatcm populi Romani essct, Romani, nisi in perniciem suam faciles esse vellent, negarent, cui nihil ncgatum

r. vellent. non in regno populum Romanum, sed in" liber- tatc esse, ita induxisse in animum, hostibus potius portas quam regibus patefacere.

Ea esse vota (eam esse voluntatem) omnium, ut qui

4 libertati erit in illa urbe finis, idem urbi sit; proindc. si salvam esse velletRomam, utpatiatur liberam esse, orare.

5 rex verecundia victus 'quando id ccrtum atque obstinatum est, inquit 'ncque ego obtundam saepius eadem nequi- quam agendo nec Tarquinios spe auxilii, quod nullum in me est, frustrabor. alium hinc, scu bello opus cst seu quiete, cxilio quacrant locum, ne quid meam vobiscum

(j pacem distineat.' dictis facta amiciora adiecit. obsidum quod rcliquum erat reddidit, agrum Veientem focdere ad

7 Ianiculum icto ademptum restituit: Tarquinius, spe omni reditus incisa, cxulatum ad generum Mamilium Octavium Tusculum abiit. Romanis pax fida ita cum Porsina fuit.

1 XVI. Consules M. Valerius, P. Postumius. eo anno

2 benc pugnatum cum Sabinis; consules triumpharunt. ma- iore inde mole Sabini bcllum parabant. advcrsus eos et ne quid simul ab Tusculo, unde, etsi non apertum, suspec- tum tamen bellum erat, repentini periculi orirctur, P. Valcrius quartum, T. Lucretius iterum consules facti.

3 Seditio inter bclli pacisque auctores orta in Sabinis 1 aliquantum inde virium transtulit ad Romanos. namque

Attus Clausus, cui postca Appio Claudio fuit Romae nomen, cum pacis ipse auctor a turbatoribus belli preme- retur nec par factioni esset, a vieino Regillo, magua

LIBEK II, 16. 17. [a. C. 507— 502] 79

clientium comitatus manu, Eomam transfugit. his civitas 5 data agerque trans Anienem; vetus Claudia tribus, addi- tis postea novis tribulibus, qui ex eo venirent agro, ap- pellata. Appius inter patres lectus haud ita multo post in principum dignationem pervenit. consules infesto exer- i; citu in agrum Sabinum profecti cum ita vastatione, dein proelio adtiixissent opes hostium, ut diu nihil inde rebel- lionis timere possent, triumphantes Eomam redierunt.

P. Valerius, omnium consensu princeps belli pacisque 7 artibus, anno post Agrippa Menenio, P. Postumio con- sulibus moritur, gloria ingenti, copiis familiaribus adeo cxiguis, ut funeri sumptus deesset: de publico est elatus, luxere matronae ut Brutum.

Eodem anno dnae coloniae Latinae, Pometia et Cora, 8 ad Aurimcos deficiunt. cum Auruncis bellum initum, fu- soque ingenti exercitu, qui se ingredientibus fines consuli- bus ferociter obtulerat, omne Auruncum bellum Pometiam conpulsum est. nec magis post proelium, quam in proe- 9 lio caedibus temperatum est: et caesi aliquanto plures erant quam capti, et captos passim trucidaverunt ; ne ab obsidibus quidcm, qui trecenti accepti numero erant, ira belli abstinuit. et hoc anno Eomae triumphatum.

XVII. Secuti consules Opiter Verginius, Sp. Cassius. l Pometiam primo vi, deinde vineis aliisque operibus oppu- gnarunt. in qnos Aurunci magis iam inexpiabili odio -2 quam spe aliqua aut occasione coorti, cum plures igni quam ferro armati excucurrissent, caede incendioque cuncta conplent. vineis incensis, multis hostium vulne- 3 ratis et occisis, consulum quoque alterum, sed utrum auctores non adiciunt, gravi volnere ex equo dciectum prope interfecenmt. Eomam inde male gesta re reditum; 4 inter midtos saucios consul spe incerta vitae relatus. interiecto deinde haud magno spatio, quod vulneribus cu- randis supplendoque exercitui satis esset, cum ira maiore (bellum), tumviribus etiam auctisPometiae arma inlata. et j cum vineis refectis aliaque mole belli iam in eo esset, ut in muros evaderet miles, deditio est facta. ceterum nihilo c minus foede dedita urbe quam si capta foret, Aurunci passim principes securi percussi, sub corona vcnierunt

80 LIBEB II, 17. 18. [a.u.c. 252-255]

coloni alii, oppidum dirutum, ager veniit. consules magis ob iras graviter ultas quam ob magnitudinem perfecti belli triumpharnnt.

1 XVIII. Inscquens aiuins Postumum Cominium et T.

2 Larcium consules habuit. eo anno Roniae cum per ludoa ab Sabinorum iuventutc per lasciviam scorta rapcrentur, concursu hominum rixa ac prope proelium fnit, parvaquc

;3 ex re ad rebellionem spectarc res videbatnr supra belli Latini metum. id quoque accesserat, quod triginta iam coniurasse populos concitante Octavio Mamilio satis con- stabat.

4 In hac tantarum cxspectationc rerum sollicita civitate dictatoris primum crcandi mentio orta. sed nec quo anno nec quibus consulibus, quia ex factione Tarquinia esscnt — id quoquc cnim traditur — , parum crcditum sit ncc

5 quis primum dictator crcatus sit, satis constat. apnd vcterrimos tamcn auctores T. Larcium dictatorem primum, Sp. Cassium magistrum equitum creatos invenio. con- sulares legere: ita lex iubebat de dictatore creando Iata.

(j eo magis adducor ut crcdam, Larcium, qui consularis erat, potius quam M\ Valerium, M. filium, Volesi nepotem, qui nondum consul fucrat, modcratorem ct magistrum

7 consulibus appositum. quin si maxime cx ca familia legi dictatorem vellent, patrem multo potius M. Valerium spec- tatac virtutis et consularem virum legissent.

8 Creato dictatore primum Romac postquam praeferri secures viderunt, magnus plebem metus incessit, ut in- tentiores essent ad dicto parcndum. neque cnim, ut in consulibus, qui pari potcstate essent, alterius auxilium neque provocatio crat neque ullum usquam, nisi in cura parendi, auxilium.

9 Sabinis etiam creatus Romae dictator co magis, quod propter se creatum crediderant, metum incussit. itaque

io legatos de pace mittunt. quibus orantibus dictatorcm senatumque, ut veniam erroris hominibus adulcscentibus darent, responsum, ignosci adulescentibus posse, scnibus

ii non posse, qui bella ex bellis sererent. actum tamcn cst de pace, impetrataque foret, si quod inpensae factum in bellum erat praestare Sabini — id cnim postulatum crat —

LIBER II, 18—20. [a. C. 502-499] 81

in animum induxissent. bellum indictum: tacitae indutiae quietum annum tenuere.

XVIIII. Consules Servius Sulpicius, Manius Tullius i — nihil dignum memoria actum — , T. Aebutius deinde et CYetusius. his consulibus Fidenae obsessae, Crustumeria 2 capta, Praeneste ab Latinis ad Romanos descivit. nec ultra bellum Latinum gliscens iam per aliquot annos di- latum. Aulus Postumius dictator, Titus Aebutius ma- 3 gister equitum magnis copiis peditum equitumque pro- fecti, ad lacum Regillum in agro Tusculano agmini hostium occurrcrunt et, quia Tarquinios esse in exercitu Latinorum 4 auditum est, sustineri ira non potuit, quin extemplo con- fligerent. ergo etiam proelium aliquanto quam cetera gra- 5 vius atque atrocius fuit. non enim duces ad regendam modo consilio rem adfuere, sed suismet ipsi corporibus dimicantes miscuere certamina. nec quisquani procerum ferme hac aut illa ex acie sine vulnere praeter dictatorem Komanum excessit. in Postumium prima in acie suos <J adhortantem instruentemque Tarquinius Superbus, quain- quam iam aeuite et viribus erat gravior, equum infestus admisit ictusque ab latere concursu suorum receptus in turum est; et ad alterum cornu Aebutiua magiater equi- 7 tum in Octavium Mamilium inpetum dederat, nec fefellit venicns Tusculanum ducem, contra quem et ille concitat equum; tantaque vis infestis venientium hastis fuit, ut 8 brachium Aebutio traiectum sit, Mamilio pectus percus- sum. hunc quidem in secundam aciem Latini recepere, 9 Aebutius cum saucio brachio tenere telum non posset, pugna excessit. Latinus dux, nihil deterritus volnere, 10 proelium ciet et, quia suos perculsos videbat, arcessit cohortem cxulum Komanorum, cui Luci Tarquini filius praeerat. ea, quo maiore pugnabat ira ob erepta bona patriamque ademptam, pugnam parumper restituit.

XX. Keferentibus iam pedem ab ea parte Romanis, 1 M. Valerius, Publicolae frater, conspicatus ferocem iuve- nem Tarquinium ostentantem se in prima exuium acie, domestica etiam gloria accensus, ut, cuius familiae decus 2 eiecti reges erant, eiusdem interfecti forent, subdit cal- caria equo et Tarquinium infesto spiculo petit. Tarquinius 3

Livi vi l. /• l>

■

>se fertur a

-

rv\li

\ \ I IIiml tUlt

.

ro-

-

- lam

in-

I -

.

d a <-

.-..- r;

-

-

■

-

-

-

ini por-

.ihil ncc

■ift, q«i

intusquc

Bomani, agnauim n urbem

fkwj* ■

■■

|iu>kui mm n unus rat ■■

ttk "!■»»!■* 1

-

i» m m ,*

, 21. 22 l : ►— 495

83

consuli - I ) pronius et M. dedicai . S Aulus d< hoc demam dam inTenio: fuerit, se • tanti erron - natis magisl nain nec <jui<l non rerum mo

A|>. ( l:i

insignia hic

( uini-. «|i; iniiin tyrannum pletx s. sed cui ad < ;iin i jiriiiinrihn- ; n \ Tarquiniufl iterum d< «1 .

XXII. < neque I" Uun quae mi ■ Volflcoque i

nccopinata i

>a princi] certamine inde VolscU lei tum parani Bumptis; dimittunt - Latinoa ira • lid Rotnom dux< \ olfloos I [ernico :m1 scnatum adi •

lius et T. Larchis, in< 1« A. Sem- U8. hia con8ulibus aedis Saturno stitutus festua dies, rniue et T. Verginius consuli - illumlacum pugnatum, apud quos-

niiiuin, <|iiia collega <lul>i:ic li<Ki

idicasse, dictatorera inde factum. temporum, aliter apud ali<»> <>r<li- nec <|ui consulefl secundum quos- niio actura sit, in tanta vetustate tiara auctorura digt rcre possis.

I '. Si n ilius • onsules facti. nuntio Tarquinii mortis. mortuus I latinorum ad Aristode- auntio < i tifl luxuriosa ca fui! lactitia; plebi, lii—* n iiiini < rat, iniuriae ■ S nia colonia, quam upplcto numero < olonorum >mac tribus una < t viginti I -t idibufl Maiis.

iini -< nte Latino bcllo neque pax

\ olsci conparaverun( auxilia,

ii maturatum ab dictatorc Roinano

mufl, ne proelio uno cum Latino

i consuli - in Volscum agrum

, consilii poenam non metuentes,

annorum inmemorca obsidea dani

ra atque 1* etia lil>< roa: ita linc

nec ita multo posi in rediii ingenium, rursus occul- nicifl in societatem armorum ;i<l- :nl Bollicitandura Latium passim I Rcgillura lacum accepta cladis quicumque arma Buadi rei , ne ab abstinuit. conprehi nsoe VoUcos iti consulibus, indicatumqu

bcllum Romanis. relata re tinn patribus, nt <t capdvorum

82 LIBER II, 20. 21. [a. u. c. 255— 259J

retro in agmen suorum infenso ccssit hosti. Valerium, temere invectnm in exnlum aciem, ex transverso quidam adortus transfigit: nec quicquam equitis volnere equo rc- tardato, moribundus Romanus, labentibus supcr corpus

l armis, ad terram defluxit. dictator Postumius postquam cecidisse talem virum, exules ferociter citato agmine in-

:. vehi, suos perculsos cedere animadvcrtit, cohorti suac, quarn delectam manum praesidii causa circa se habebat, dat signum, ut quem suorum fugientcm viderint, pro lioste habeant. ita metu ancipiti versi a fnga Romani in

<; hostem ct restituta acies. cohors dictatoris tum primum proelium iniit: integris corporibus animisque fessoa adorti

7 exules cacdunt. ibi alia intcr proceres coorta pugna. imperator Latinus, ubi cohortem exulum a dictatore l\o- mano prope circumvcntam vidit, ex subsidiariis manipuloa

8 aliquot in primam aciem secum rapit hoa agmine vcnicn- tes T. Herminitis legatua conspicatua interque eoa insignem veste armisque Mamilium noscitans, tanto vi maiore, quam paulo ante magister equitum, cum hostium dnce proelium

9 iniit, ut ct uno ictu transfixum per latus occiderit Mami- lium ct ipsc inter spoliandum corpus hostis veruto per- cussus, cum victor in castra csset relatus, inter primam

i" curationem exspiraverit. tum ad equitcs dictator advolat, obtestans, ut fesso iam peditc descendant ex equis et pugnam capessant. dicto paruere. desiliunt ex equis, pro- volant in primum et pro antesignanis parmas obiciunt.

u recipit extemplo animum pedestris aeies, postquam iuven- tutis procercG aequato genere pugnae secum partcm peri- culi sustinentes vidit. tum dcmum inpulsi Latini per-

i- culsaque inclinavit acies; equiti admoti equi, ut persequi hostem posset, secuta et pedestris acics. ibi nihil nec divinae nec liumanae opis dictator praetermittena acdem Castori vovisse fertur ac prommtiasse militi praemia, qui

13 primus, qui secundus castra hostium intrasset, tantusque ardor fuit, ut codem impetu, quo fuderant hostem Romani, castra capcrcnt. hoc modo ad lacum Regillum ptignatum est. dictator et magister equitum triumphantes in urbcm rediere. l XXI. Triennio deinde nec certa pax ncc bellum fuit.

LIBER II, 21. 22. [a. C. 499-495] 83

consules Quintus Cloelius et T. Larcius, inde A. Sem- pronius et M. Minucius. his consulibus aedis Saturno 2 dedicata, Saturnalia institutus festus dies.

Aulus deinde Postumius et T. Verginius consules faeti. hoc demuin anno ad Regillum laeum pugnatum, apud quos- 3 dam invenio: A. Postumium, quia collega dubiae fidei fuerit, se consulatu abdicasse, dictatorem inde factum. tanti errorcs inplicant temporum, aliter apud alios ordi- 4 natis magistratibus, ut nec qui consules secundum quos- nam nec quid quoque anno actum sit, in tanta vetustate non rerum modo, sed etiam auctorum digerere possis.

Ap. Claudius deinde et P. Servilius consules facti. 5 insignis hic aimus est nuntio Tarquinii mortis. mortuus Cumis, quo sc post fractas opes Latinorum ad Aristodc- mum tyrannum contulerat. eo nuntio erecti patres, erecta a plebes. sed patribus nimis luxuriosa ca fuit laetitia; plebi, cui ad eam diem summa ope inservitum erat, iniuriae a primoribus fieri coepere. eodem anno Signia colonia, quam 7 rcx Tarquinius deduxerat, suppleto numero colonorum iterum deducta est. Romae tribus una et viginti factae. aedes Mercuri dedicata est idibus Maiis.

XXII. Cum Volscorum gente Latino bello neque pax l ncque bellum fuerat, nam et Volsci conparaverunt auxilia, quae mitterent Latinis, ni maturatum ab dictatore Romano esset, et maturavit Romanus, ne proelio uno cum Latino Volscoque contenderet. hac ira consules in Volscum agrum 2 legiones duxere. Volscos, consilii poenam non metuentes, . necopinata res perculit. armorum inmemores obsides dant trecentos principum a Cora atque Pometia liberos: ita sine certamine inde abductae legiones. nec ita multo post 3 Volscis levatis metu suum rediit ingenium, rursus occul- tum parant bellum, Hernicis in societatem armorum ad- sumptis; legatos quoque ad sollicitandum Latium passim dimittunt. sed recens ad Regillum lacum accepta cladis 4 Latinos ira odioque eius, quicumque arma suaderet, nc ab legatis quidem violandis abstinuit. conprehensos Volscos Romam duxere. ibi traditi consulibus, indicatumque est, Volscos Hernicosque parare bellum Romanis. relata re 5 ad senatum adeo fuit gratum patribus, ut et captivorum

6*

84 LIBEE II, 22. 23. [a.u.c.259]

scx niilia Latinis remitterent ct de foedere, quod prope in perpetuum negatum fucrat, rem ad novos magistratus G traicerent. cnimvcro tum Latini gaudere facto, pacis auctores in ingenti gloria essc. coronam auream Iovi donum in Capitolium mittunt. ciun legatis donoquc qui captivorum remissi ad suos fuerant, magna circumfusa

7 multitudo vcnit. pergunt domos eorum, apud quem quis- quc servicrant, gratias agunt iiberaliter habiti cultique in calamitate sua, inde hospitia iungunt. numquam alias antc publice privatimque Latinum nomen Romano imperio con- iunctius fuit.

1 XXIII. Sed et bellum Volscum imminebat et civitas. secum ipsa discors, intcstino intcr patres plebemquc fla-

2 grabat odio, maximc proptcr ncxos ob aes alicnum. fre- mebant, se, foris pro libertatc ct imperio dimicantes, domi a civibus captos et oppressos cssc tutiorcmquc in bello quam in pace et inter hostis quam intcr cives libertatem plebis cssc, invidiamquc cam, sua spontc gliscentem, in- signis unius calamitas acccndit.

:i Magno natu quidam cum omnium malorum suorum insignibus se in forum proiecit. obsita crat squalore vestis,

4 focdior corporis habitus pallorc ac macic perempti, ad hoc promissa barba et capilli efferaveraut speciem oris. nosci- tabatur tamen in tanta deformitatc, ct ordines duxissc aic- bant aliaque militiae decora vulgo miserantes cum iacta- bant, ipsc tcstes honestarum aliquot locis pugnarum cica-

r> trices adverso pectore ostentabat. sciscitantibus, undc ille habitus, unde deformitas, cum circumfusa turba est prope in contionis modum, Sabino bcllo ait se militantem, quia proptcr populationes agri non fructu modo caruerit, sed villa incensa fuerit, direpta omnia, pecora abacta, tributum

G iniquo suo tempore inpcratum, aes alienum fceisse. id, cumulatum usuris, primo se agro paterno avitoque exuissc, dcindc fortunis aliis, postrcmo velut tabcm pervenisse ad corpus: ductum se ab creditore non in servitium, scd in

r ergastulum ct carnificinam cssc. inde ostentare tergum foedum recentibus vestigiis verbcrum. ad haee visa audi- taque clamor ingcns oritur. non iam foro se tumultus .-u>-

8 tinct. sed passim totam urbem pervadit. nexi vincti soluti-

LIBEI* II , 23. 24. [a. C. 495] 85

que se undique in publicum proripiunt, inploraut Qniri- tium fidem. nullo loco deest seditionis voluntarius comes, multis passim agminibus pcr omnes vias cum clamorc in forum curritur. magno cum periculo suo, qui forte patrum 9 in foro erant, in eam turbam inciderunt; nec tempcratum io manibus foret, ni propere consules P. Servilius et Ap. Clau- diua ad conprhnendam seditionem intervenissent. at in eos multitudo versa ostentare vincula sua deformitatemque aliam. haec se meritos dicere exprobrantes suam quisque n alius alibi militiam, postulare multo minaciter magis quam suppliciter, ut senatuin vocarent, curiamque ipsi futuri ar- bitri moderatoresque publici consilii circumsistunt. pauci 12 admodum patrum, quos casus obtiderat, contracti ab con- sulibus; ceteros metus non curia modo, sed etiam foro arcebat : nec agi quicquam per infrequentiam poterat sena- tus. tum vero eludi atque extrahi se multitudo putare: et 13 patrum qui abessent, non casu, non metu, sed inpediendae rei causa abesse et consules ipsos tergiversari , nec dubie ludibrio esse miserias suas. iam prope erat, ut neconsu- n lum quidem maiestas coerceret iras hominum, cum incerti, morando an veniendo plus periculi contraherent, tandem in senatum veniunt ; frcquentique tandem curia non modo inter patres, sed ne inter consules quidem ipsos satis con- veniebat. Appius, vehementis ingenii vir, imperio consu- 15 lari rem agendam censebat: uno aut altero adrepto quie- turos alios; Servilius, lenibus remediis aptior, concitatos animos fiecti quam frangi putabat cum tutius tum faci- lius esse.

XXIIII. Inter haec maior alius terror: Latini cquitcs 1 cum tumultuoso advolant nuntio, Volscos infesto cxercitu ad urbem oppugnandam vcnire. quae audita — adeo duas ex una civitate discordia fecerat — longe aliter patrcs ac plebem adfecere. exultare gaudio plebes, ultores super- 2 biae patrum adesse dicere deos. alius alium confirmare, ne nomina darent, cum omnibus potius quam solos peri- turos; patrcs militarent, patres arma caperent, ut pencs eosdcm pericula belli, penes quos praemia essent. at vero 3 curia, maesta ac trepida ancipiti metu et ab cive et ab hoste, Servilium consulem, cui ingcnium magis popularc

80 LIBER II, 24. 25. [a. u. c. 259

crat, orare, ut tantis circumvcntam terroribus expedirei rem publicam.

4 Tum consul misso scnatu in contioncia prodit. ibi curae csse patribns ostendit, ut consulatur plebi, cetcrum deliberationi de maxima quidem illa, sed tamen parte civi-

:, tatis metum pro universa re pubfica intcrvenisse. nec posse, cum hostes prope ad portas csscnt, bello praeverti quicquam, nec, si sit laxamenti aliquid, aut plebihonestum esse, nisi mercede prius accepta arma pro patria non ce- pisse, neque patribus satis decorum, per metum potiufl quam postmodo voluntate adtiictis civium suoruin fortunis consuluisse.

G Contioni deinde edicto addidit fidem, quo edixit, ne quis civem Romanum vinctum aut clausum teneret, quo minus ei nominis edendi apnd consules potestas fieret, neu quis militis, donec in castris esset, bona possiderct aut

7 venderet, liberos nepotesve eius moraretur. hoc pro] edicto et qui aderant nexi profiteri cxtcmplo nomina et undique ex tota urbe proripientium se ex privato, cum retinendi ius creditori non esset, concursus in forum, ut

8 Bacramento dicerent, fieri. magna ea manns firit nequc aliorum magis in Volsco bello virtus atque opera enituit. consul copias contra hostem educit, parvo dirimente inter- vallo castra ponit.

1 XXV. Proxima inde nocte Volsei, discordia Romana freti, si qua nocturna transitio proditiove fieri posset, temptant castra. sensere vigiles, excitatus exercitus, signo dato concursum est ad arma. ita frustra id inceptum

2 Volscis fuit, reficnm noctis utrimque quieti datum. po- stero die prima luce Volsci fossis repletis vallum invadunt.

;j iamque ab omni parte mnnimenta vellebantur, cum consul, qnamquam cuncti undiquc, et nexi ante omnes, ut signum daret clamabant, experiendi animos militum causa parnm- per moratus, postquam satis apparebat ingens ardor, dato tandem ad erumpendum signo mifitem avidum certaminis

.; emittit. primo statim incursupulsihostes; fugientibus, quo- ad insequi pedes potuit, terga caesa, eqnes nsque adcastra pavidos egit mox ipsa castra legionibus circumdatis, cum Volscos inde etiam pavor expulisset, capta direptaque.

LIBER II, 25-27. [a. C. 405] 87

Postcro die ad Suessain Pometiam, quo confugerant b hostes, legionibus ductis intra paucos dies oppidum capi- tur; captum praedae datum. inde paulum recreatus egens miles. consul cum maxima gloria slia victorem exercitum G Romam reducit. decedentem Komam Ecetranorum Yol- scorum legati, rebus suis timentes post Pometiam captam, adeunt. his ex senatus consulto data pax, ager ademptus.

XXVI. Confestim et Sabini Eomanos territavere: l tumultus enim fuit verius quam bellum. nocte in urbem nuntiatum est, exercitum Sabinum praedabundum ad Anienem anmem pervenisse, ibi passim diripi atque in- cendi villas. missus extemplo eo cum omnibus copiis 2 equitum A. Postumius, qui dictator bello Latino fuerat, secutus consul Servilius cum delecta peditum manu. ple- 3 rosque palantes eques circumvenit; nec advenienti pedi- fcum aginini restitit Sabina legio: fessi cum itinere tum populatione nocturna, magna pars in villis repleti cibo vinoque, vix fugae quod satis esset virium habuere.

Nocte una audito perfectoque bello Sabino, postero 4 die in magna iam spe undiquc partac pacis legati Aurunci senatum adeunt, ni deccdatur Volsco agro, bellum indi- centes. cum legatis simul exercitus Auruncorum doino o profectus erat, cuius fama haud procul iam ab Aricia visi tanto tumultu concivit Romanos, ut nec consuli ordine patres nec pacatum responsum arma inferentibus arma ipsi capientes dare possent. Ariciam infesto agnrine itur, g nec procul inde cum Auruncis signa conlata proelioque uno debellatum est.

XXVII. Fusis Auruncis victor tot intra paucos dies l bellis Romanus promissa consulis fidemque senatus ex- spcctabat, cum Appius, et insita superbia animo et ut col- legae vanam faceret fidem, quam asperrime poterat ius de creditis pecuniis dicere. deinceps et qui ante nexi fuerant creditoribus tradebantur et nectebantur alii. quod 2 ubi cui militi inciderat, collegam appellabat. concursus ad Scrvilium fiebat, illius proinissa iactabant, illi expro- brabant sua quisque belli merita cicatricesque acceptas. postulabant, ut aut referret ad senatum aut ut auxilio es- set consul civibus suis, inperator militibus./ movebant 3

88 LIBER II, -21. [a. u. c. 259. 260]

consulem hacc, scd tergiversari rcs cogebat: adeo in al- teram causam non collega solum praeceps erat, sed omnis factio nobilium. ita mcdium se gerendo nec plebis vitavit

4 odium nec apud patres gratiam iniit. patres mollem con- sulem ct ambitiosum rati, plebes fallacem, brevique ap-

5 paruit, adaequasse cum Appii odium. certamen consuli- bus inciderat, utcr dcdicaret Mercuri aedem. senatus a se rem ad populum reiecit, utri eorum dedicatio iussu po- puli data esset, eum praeesse annonae, mercatorum col- legium instituere, sollemnia pro pontifice iussit suscipere.

G populus dedicationcm aedis dat M. Laetorio, primi pili centurioni, quod facile appareret non tam ad honorem eius, cui curatio altior fastigio suo data esset, factum quam ad consulum ignominiam.

7 Saevire inde utique consulum alter patresque, sed plebi crcverant animi et longe alia quam primo insti-

8 tuerant via grassabantur. desperato enim consulum sena- tusque auxilio, cum in ius duci debitorein vidissent, un- dique convolabant; neque decretum exaudiri consulis prac strepitu et clamore poterat neque, cum dccresset, quis-

9 quam obtemperabat. vi agebatur, metusque omnis ei peri- culum libertatis, cum in conspectu consulis singuli a plu- ribus violarentur, in creditores a debitoribus verterant.

10 super haec timor incessit Sabini belli, dilectuque dccrcto nemo nomen dedit, furente Appio et insectante ambitio- nem collegae, qui populari silentio rem publicam proderet ct ad id, quod de credita pecunia ius non dixisset, adice- ret, ut ne dilcctum quidem ex senatus consulto haberet:

li non esse tamen desertam omnino rem publicam neque proiectum consulare inperium, sc unum et suac ct pa-

12 trum maiestatis vindicem fore. cum circumstaret coti- diana multitudo, liccntia accensa, arripi unum insignem ducem scditionum iussit. ille cum a lictoribus iam trahe- retur, provocavit, nec cessisset provocationi consul, quia non dubium erat popidi iudicium, nisi aegre victa perti- nacia foret consilio magis et auctoritatc principum quain populi clamore: adeo supererant animi ad sustinendam

13 invidiam. crcscere inde malum in dies non clamoribus modo apertis scd, quod multo pcrniciosius crat, scccssionc

LIBER II, 27—29. [a. C. 495. 494] 80

occultisque conloquiis. tandem invisi plebi consules ma- gistratu abeunt, Servilius neutris, Appius patribus mire gratus.

XXYIII. A. Verginius inde et T. Yetusius consula- l tum ineunt. tum vero plebs incerta, quales habitura con- sules esset, coetus nocturnos, pars Esquiliis pars in Aven- tino, facere, ne in foro subitis trepidaret consiliis et om- nia temere ac fortuito ageret. eam rem consules rati, ut 2 erat, perniciosam ad patres deferunt, sed delatam consu- lere ordine non licuit, adeo tumultuose excepta est cla- moribus undique et indignatione patrum, si, quod imperio consulari exsequendum csset, invidiam eius consules ad senatum reicerent. profecto, si essent in re publica ma- 3 gistratus, nullum futurum fuisse Romae nisi publicum concilium, nunc in mille curias contionesque, cum alia in i Esquiliis, alia in Aventino fiant concilia, dispersam et dis- sipatam esse rem publicam. unum hercule virum, id enim plus esse quam consulem, qualis Appius Claudius fuerit, momento temporis discussurum illos coetus fuisse. cor- 5 repti consules, cum, quid ergo se facere vellent — nihil enim segnius molliusve quam patribus placeat acturos — , percunctarentur, decernunt, ut dilectum quam acerrimum habeant: otio lascivire plebem.

Dimisso senatu consules in tribunal escendunt, citant 6 nominatim iuniores. cum ad nomen nemo responderet, circumfusa multitudo in contionis modum negare, ultra decipi plebem posse, numquam unum militem habituros, 7 ni praestaretur fides publica; libertatem unicuique prius reddendam esse quam arma danda, ut pro patria eivibus- que, non pro dominis, pugnent.

Consules, quid mandatum esset a senatu, videbant, 8 sed eorum, qui intra parietes curiae ferociter loquerentur, neminem adesse invidiae suae participem. et apparebat 9 atrox cum plebe certamen. prius itaque quam ultima ex- perirentur, senatum iterum consulere placuit. tum vero ad sellas consulum prope convolare minimus quisque natu patrum, abdicare consulatum iubentes et deponere impcrium, ad quod tuendum aniinus deesset.

XXYIIIT. Utraque re satis experta, tum demum con- l

LIBEK II. 29.30. [a. u. c. 260]

soles: *nc praedictam negetis. patres conscripti. adest in- gens seditio. postulamus. ut ii. qui maxime ignaviam iucrepant. adsint nobis halx-ntibus dilectum. acerrimi cu-

2 hisque arbitrio, quando ita placet. rem agemus.' redeunt in tribunal, citari nominatim unum ex iis. qui in con- spectu erant, dedita opera iubent. cum staret tacitus et eirca eum aliquot hominum, ne forte violaretur, eonsti-

3 tisset globus, iictorem ad eum consules mittunt. quo re- pulso, tum vero indignum facinus esse clamitantes qui pairum consulibus aderant devolant de tribunali, ut lictori

4 auxilio essent. sed ab lietore, nihil aliud quam prendere prohibito. cum conversus in patres impetus esset, con- sulum intercursu rixa sedata est. in qua tamen sine la- pide. siue telo plus clamoris atque irarum quam iniuriac

5 fuerat. senatus, tumultuose vocatus, tumultuosius con- sulitur, quaestionem postulantibus iis, qui pulsati fuerant. decernente ferocissimo quoque non scntentiis magis quam

6 clamore et strepitu. tandem cum irae resedissent, ex- probrantibus consulibus, nihilo ]>lus sanitatis in curia quam in foro esse, ordine consuli coepit.

7 Tres fuere sententiae: P.Yergmius rem non vulgabat, de iis tantum. cjui fldem secuti Publi Servili consulia Volsco, Aurunco Sabinoque militassent bello, agendum

8 censebat. Titus Larcius non id tempus csse, ut merita tantummodo exsolverentur; totam plebem aere alieno de- mersam esse nee sisti possc. ni omnibus consulatur, quin, si alia aliorum sit condicio, accendi magis discordiam

9 quam sedari. Ap. Claudius, et natura inmitis et efrera- tus hinc plebis odio, illinc patrum laudibus, non miseriia ait, sed licentia tantum concitum turbarum et lascivhv

: i magis plebem quam saevire. id adeo malum ex provo- catione natum, quippe minas esse consulum, non inpe- rium, ubi ad eos. qui una peccaverint, provocare liceat.

n 'agedum* inquit 'dictatorem, a quo provocatio non est. creemus! iamhic, quo nunc onmia ardent, conticiscet furor.

12 pulset tum mihi lictorem. qui sciet. ius de tergo vitaque

sua penes unum illum esse, cuius maiestatem violavit!' l XXX. Multis. ut erat. horrida et atrox videbamr Ap- pii sententia: rursus Vergini Lareiique exemplo haud sa-

LIBER U, 30. [a. €.494] 91

lubres, utique Larcii putabant sententiam, quae totam fidem tolleret. medium maxime et moderatum utroque consilium Verguui habebatur; sed factione respectuque 2 rerum privatarum, quae semper offecere officientque pu- blicis consiliis, Appius vicit ac prope fuit, ut dictatoi ille idem crearetur, quae res utique alienasset plebem peri- 3 culosissimo tempore, cum Volsci Aequique et Sabini forte uua omnes in armis essent. sed curae fuit consulibus et l senioribus patrum, ut inperium suo vehemens, mansueto permitteretur ingenio. M. Valerium dictatorem, Volesi :. filium, creant. plebes etsi adversus se creatum dictatorem videbat, tamen, cum provocationem firatria lege haberet, nihil ex ea familia triste nee superbum timebat. edictum G deinde a dictatore propositum confirmavit animoe Servili fere consulis edicto conveniens. Bed et homini et pote- stati melius rati credi, omisso certamine, noniina dedere: quantus numquam ante exercitu-. legiones decem effectae: : ternae inde datae consulibus, quattuor dictatoi usus.

Xeciam poterat bellum diffeni. Aequi Latiuum agrum 8 invaserant. oratores Latinorum ab Benatu petebant, ut aut mitterent subsidium aut Be ipsos tuendorum finium causa capere arma sinerent. tutius visum est, defendi inermee • Latinos quam pati retractare arrna. Vetusiue consul mis- sus est ia finis populationibus fuit. cessere Aequi cam- pis, locoque magis quam armis freti Bummis se iugis mon- tium tutabantur.

Altei consul in Volscos piofectus, ue et ipse tereret io tempus, vastandis maxime agris hostem ad conferenda propius castra dimicandumque acie excivit. medio inter n castra carnpo ante suum quisque vallum mfestis Bignis consistere. multitudine aliquantum Volsci Buperabant: itaque efiusi et contemptim pugnam inire. consul Ro- 12 manus nec promovit aciem nec clamorem reddi passus, denxis pilis Btaie buos iussit: ubi ad manum veniss I hostis, tum coortos tota vi gladiis rem gerere. Volsci \-> cursu et clamore fessi cum se velut Btupentibus metu in- tulissent Bomanis, postquam inpressioneni senseie ex adveiso factam et ante oculos micare gladios, haud secus, quam si insidias incidissent, tuibati vertunt terga, et ne

92 LIBER II, 30. 31. [a. u. c. 260]

ad fugam quidcm satis virium fuit, quia cursu iu proe-

1 1 lium ieraut. Romaui coutra, quia principio puguae quicti steteraut, vigent corporibus. facile adepti fessos et castra impetu ccperuut ct, castris cxutum hostem Velitras persc- cuti, uno agnrinc victores cum victis in urbem inrupere

15 plusquc ibi sanguinis promiscua omnium generum cacdc quam in ipsa dimicatione factum. paucis data venia, qui inermes in deditionem venerunt. i XXXI. Dum haec in Volscis gcruntur, dictator Sabinos, ubi longe plurimum belli fuerat, fundit fu- •2 gatque exuitque castris. cquitatu inmisso mediam tur- baverat hostium aciem, qua, dum se cornua latius pan- dunt, parum apte introrsum ordinibus aciem firmaverant; turbatos pedes invasit. eodcm iinpetu castra capta de-

3 bellatumque est. post pugnam ad Regillum lacum non alia illis annis pugna clarior fuit. dictator triumphans urbcm invchitur. super solitos honorcs locus in circo ipsi posterisque ad spcctaculum datus, sella in eo loco ciirulis posita.

4 Volscis devictis Vclitcrnus ager ademptus, Velitras coloni ab urbe missi et colonia deducta.

Cum Aequis post aliquanto pugnatum est, invito qui- dem consule, quia loco iniquo subcundum erat ad hostes ;

5 sed milites, extrahi rem criminantcs, ut dictator, prius- quam ipsi redirent in urbem, magistratu abiret inritaque, sicut ante consulis, promissa eius caderent, perpulere, ut

G forte temere in adversos montis agmen erigerct. id malc conmissum ignavia hostium in bonum vcrtit, qui, prius- quam ad coniectum teli veniretur, obstupefacti audacia Romanorum, rclictis castris, quae munitissimis tenuerant locis, in avcrsas valles desiluere, ubi satis praedae ct victoria incrucnta fuit.

7 Ita trifariam re bcllo bene gesta, de domesticarum rcrum eventu nec patribus nec plebi cura decesscrat: tanta cum gratia tum arte praeparaverant facncratorcs, quae non modo plebcm, sed ipsum etiam dictatorem fru-

8 strarentur. namque Valerius post Vetusi consulis rcdi- tum omnium actionum in scnatu primam habuit pro vic- tore populo rctulitquc, quid de nexis fieri placcrct. quae

LIBEE II, 31.32. [a. C. 404] 93

cum reiecta relatio esset, 'non placeo' inquit 'concordiae y auctor. optabitis, me dius fidius, prope diem, ut mei si- miles Romana plebis patronos habeat. quod ad me at- 10 tinet, neque frustrabor ultra cives meos neque ipse frustra dictator cro. discordiae intestinae, belhun externum fc- cere, ut hoc magistratu egeret res publica; pax foris parta est, domi inpeditur, privatus potius quam dictator sedi- tioni interero.' ita curia egressus dictatura se abdicavit. apparuit causa plebi, suam vicem indignantem magistratu 1 1 abisse. itaque velut persoluta fide, quoniam per cum non stetisset, quin praestaretur, decedentem domum cum fa- vore ac laudibus prosecuti sunt.

XXXII. Timor inde patres incessit, ne, si dimissus i exercitus foret, rursus coetus occulti coniurationesque fic- rent. itaque, quamquam per dictatorem dilectus habitus esset, tamen, quoniam in consulum verba iurassent, sa- cramento teneri militem rati, per causam renovati ab Ae- quis belli educi ex urbe legiones iussere. quo facto ma- turata est seditio. et primo agitatum dicitur de consulum 2 caede, ut solverentur sacramento; doctos deinde, nullam scelere religionem exsolvi, Sicinio quodam auctore, in- iussu consulum in sacrum montem secessisse — trans Anienem amncm est tria ab urbe milia passnm — ; ea 3 frequentior fama est quam, cuius Piso auctor cst, in Avcn- tinum sccessionem factam esse. ibi sine ullo duce vallo 4 fossaque communitis castris quieti, rem nullam nisi ne- cessariam ad victum sumendo, per aliquot dies neque la- cessiti neque lacessentes sese tenuere. pavor ingens in :, urbe metuque mutuo suspensa erant omnia. timere relicta ab suis plebis violcntiam patrurn, timere patres residem in urbe plebem, incerti, manere eam an abire mallent. quamdiu autcm tranquillain quac secesserit multitudinem g fore? quid futurum deinde, si quod externum interim bel- lum existat? nullam profecto, nisi in concordia civium, 7 spem reliquam duccrc; eam per aequa, per iniqua rccon- ciliandam civitati essc. sic placuit igitur oratorem ad ple- s bem mitti Menenium Agrippam, facundum virum et, quod inde oriundus erat, plebi carum.

Is intromissus in castra prisco illo dicendi et horrido

94 LIBEE II, 32. 33. [a. u. c 260-262]

[> modo nihil allud quam hoc narrasse fertur: tempore, quo in homine, non ut nnnc, omnia in unum consentientia, sed singulis membris suum cuique consilium, suus scrmo fuerit, indignatas reliquas partes sua cura, suo labore ac ministerio ventri omnia quaeri, ventrem in mcdio quietum

10 nihil aliud quam datis voluptatibus frui, conspirasse inde, nc manus ad os cibum ferrent nec os acciperet datum nec dentes [deni]que conficercnt. hac ira dum ventrem fame domare vellent, ipsa una mcmbra totumquc corpus

11 ad extremam tabem venisse. inde apparuisse, vcntris quo- que haud segne ministerium esse nec magis ali quam alcre eum, reddentcm in omnis corporis partcs hunc, quo vivi- mus vigeinusquc, divisum pariter in venas maturum con-

12 fecto cibo sanguinem. conparando hinc, quam intestina corporis scditio similis csset irae plebis in patres, flexissc mentes hominum.

1 XXXIII. Agi dcinde dc concordia cocptum conces- sumquc in condicioncs, ut plebi sui magistratus cssent sacrosancti, quibus auxilii latio adversus consules esset,

2 neve cui patrum capcre eum magistratum liccret. ita tri- buni plebei creati duo, C. Licinius ct L. Albinus. ii trcs collegas sibi creaverunt. in his Sicinium fuis^e seditionis

8 auctorem, de duobus qui fuerint minus convcnit. sunt qui duos tantum in sacro monte creatos tribunos csse dicant ibique sacratam legem latam.

Per secessionem plebis Sp. Cassius et Postumus Co-

4 minius consulatum inierant. iis consulibus cum Latinis populis ictum focdus. ad id feriendum consul altcr lio- mae mansit, altcr ad Volscum bellum missus Antiates Volscos fundit fugatque, conpulsos in oppidum Longu-

5 lam persccutus, moenibus potitur. inde protinus Polu- scam, itcm Volscorum, ccpit, tum magna vi adortus est Coriolos.

Erat tum in castris inter primores iuvenum C. Mar- cius, adulcscens et consilio et manu promptus, cui cog- G nomen postea Coriolano fuit. cum subito exercitum I!o- manum Coriolos obsidentem atquc in oppidanos, quos intus clausos habebat, intentum sine ullo metu extrinsecus inminentis bclli Volscac legiones, profectae ab Antio,

LIBER II, 33. 34. [a. C. 494-492] 95

invasissent eodemque tempore ex oppido erupissent hostes, forte in statione Marcius fuit. is cum delecta militum 7 manu non modo impetum erumpentium retudit, sed per patentem portam ferox inrupit, caedeque in proxima urbis facta igncm temere abreptum inminentibus muro aedifi- ciis iniecit. clamor inde oppidanorum, mixtus muliebri s puerilique ploratu, ad terrorem, ut solet, primo ortu et Ivomanis auxit animum et turbavit Volscos, utpote capta urbe, qui ad ferendam opem venerant. ita fusi Volsci 9 Antiates, Corioli oppidum captum tantumque sua laudc obstitit famae consulis Marcius, ut, nisi foedus cum La- tinis, columna aenea insculptum, monumento esset, ab Sp. Cassio uno, quia collega afuerat, ictum, Postumum Cominium bellum gessisse cum Yolseis mcmoria cessisset.

Eodem anno Agrippa Meneniua moritur, vir onmium LO vita pariter patribus ac plebi carus, post secessionem carior plebi factus. huic interpreti arbitroque concordiac civium, 1 1 legato patrum ad plebem, reductori plebis Eomanae in urbem, sumptus funeri defuit. extulit eum plebs sextan- tibus conlatis in capita.

XXXIIII. Consules deindc T. Geganius, P. Minu- i cius facti. eo anno cum et foris quieta omnia a bello es- sent et domi sanata discordia, aliud multo gravius malum civitatem invasit, caritas primum annonae ex incultis per 2 secessionem plebis agris, fames deindc, qualis clausis so- lct, ventumque ad interitum scrvitiorum utique et plebis 3 csset, ni consules providissent dimissis passim ad frumen- tum coemendum, non in Etruriam modo dextris ab Ostia litoribus laevoque per Volscos mari usque ad Cumas, sed quaesitum in Siciliam quoque: adco fmitimorum odia lon- ginquis coegerant indigere auxiliis. frumentum Cumis cum 4 coemptum esset, naves pro bonis Tarquiniorum ab Ari- stodemo tyranno, qui heres erat, retentae sunt. in Volscis Pomptinoque ne emi quidem potuit, periculum quoquc ab impetu hominum ipsis frumentatoribus fuit ; ex Tuscis fru- 5 mentum Tiberi venit: eo sustenta est plebs. incommodo bcllo in tam artis commeatibus vexati forent, ni Volscos iam moventes arma pestilentia ingens invasisset. ea clade c conterritis hostium animis, ut ctiam, ubi ea remisisset,

96 LIBER II, 34. 35. [a. u. c. 262. 2G3J

tcrrorc aliquo tcnercntur, ct Velitris auxerc numcrum co- lonorum Romani ct Norbae in montis novam coloniam, quae arx in Pomptino esset, miserunt.

7 M. Minucio dcinde et A. Sempronio eonsulibus magna vis frumenti ex Sicilia advecta agitatumque in senatu,

8 (jiianti plcbi daretur. multi venisse tempus prcmendae plebis putabant recuperandiquc iura, quae extorta seces- sione ac vi patribus essent; in primis Mareius Coriolanus,

9 liostis tribuniciae potestatis, 'si annonam' inquit 'vetercm volunt, ius pristinum reddant patribus. cur ego plebeios magistratus, cur Sicinium potentcm vidco, sub iugum mis-

10 sus, tamquam ab latronibus redcmptus? cgonc has indig- nitates diutius patiar quam necesse est? Tarquinium regcm qui non tulerim, Sicinium feram? secedat nunc, avocet plebem, patet via in sacrum montcm aliosque colles. ra- piant frumcnta cx agris, quemadniodum tertio anno ra-

n puere. fruantur annona, quam furore suo fecere. audeo dicere, hoc malo domitos ipsos potius cultores agrorum forc quam ut annati per sccessionem coli prohibeant.'

12 haud tam facile dictu est, faciendumne fuerit, quam po- tuisse arbitror fieri, ut condicionibus laxandi annonam et tribuniciam potcstatem et onmia invitis iura inposita pa- tres deinerent sibi.

1 XXXV. Et senatui nimis atrox visa sententia est et plebem ira prope armavit: famc sc iam sicut hostes pcti, cibo victuque fraudari; pcrcgrinum frumentum, quae sola alimenta ex insperato fortuna dederit, ab orc rapi, nisi Gnaeo Marcio vincti dedantur tribuni, nisi de tergo plebis Eomanae satisfiat. eum sibi carnificem novum exortum, qui aut mori aut servire iubeat.

2 In exeuntem e curia impctus factus cssct, ni pcropor- tunc tribuni diem dixissent. ibi ira cst suppressa: se iu- dicem quisque, se dominum vitae nceisque inimici factum

3 vidcbat. contcmptim primo Marcius audiebat minas tri- bunicias: auxilii, nonpoenaeius datum illi potestati plcbis- (jue, nonpatrum, tribunos esse. scd adco infcnsa erat coorta

4 plebs, utunius pocna dcfungcndum csset patribus. restite- runt tamcn adversa invidia usique sunt qua suis quisque, qua totius ordinis viribus. ac primo temptata res est, si

LIBER II, 35. 36. [a. C.492. 491] 97

dispositis clientibus absterrendo singulos a coitionibus con- ciliisque disicere rem possent. universi deinde processere 5 — quidquid erat patrum reos diceres — precibus plebem exposcentes, unum sibi civem, unum senatorem, si inno- centem absolvere nollent, pro nocente donarent. ipse cum 6 die dicta non adesset, perseveratum in ira est.

Damnatus absens in Volscos exulatum abiit, minitans patriae hostilesque iam tum spiritus gerens. Venientem Vblsci benigni excepere benigniusque in dies colebant, quo maior ira in suos eminebat crebraeque nunc querellae, nunc minae percipiebantur. hospitio utebatur Atti Tulli. longe 7 is tum princeps Volsci nominis erat Komanisque semper infestus. ita cum alterum vetus odium, alterum ira recens stimularet, consilia conferunt de Eomano bcllo. haud fa- s cile credebant, plebem suam inpelli posse, ut totiens infeliciter temptata arma caperent. multis saepe bellis, pestilentia postremo amissa iuventute fractos spiritus csse, arte agendum in exoleto iam vetustate odio, ut recenti aliqua ira exacerbarentur animi.

XXXVI. Ludi forte ex instaurationc magni Romae l parabantur. instaurandi hacc causa fuerat: ludis manc servum quidam patcr familiae, nondum commisso spccta- culo, sub furca caesum medio egerat circo. cocpti indc ludi, velut ea res nihil ad religioncm pertinuisset. haud 2 ita multo post Tito Latinio, dc plebe homini, somnium fuit. visus Iuppiter dicere, sibi ludis praesultatorem dis- plicuisse; nisi magnifice instaurarentirr ii ludi, periculum urbi fore: iret, ea consulibus nuntiaret. quamquam haud ?, sane liber erat religione animus, verecundia tamen maiesta- tis magistratuum timorem vicit, ne in ora hominum pro ludibrio abiret. magno illi ea cunctatio stetit: filium nam- i que intra paucos dies amisit. cuius rcpentinae cladis ne causa dubia esset, aegro animi eadem illa in somnis ob- versata species visa est rogitare, satin magnam spreti numinis haberet mercedem; maiorem instare, ni eat pro- pere ac nuntiet consulibus. iam praesentior res erat. cunc- 5 tantem tamcn ac prolatantem ingens vis morbi adorta est debilitate subita, tunc enimvero deorum ira admonuit. 6 fessus igitur malis practeritis instantibusque, consilio pro-

Livi vol. 1. 7

(J8 LIBER []	l& [a.n.c.283]
pinquorum adhibito, cum vii	atque audita ct obversatum
toticns somno Iovem, mina	irasque caelestcs rcpraesen-
tatas casibus suis exposuisd	, conscnsu indc haud dubie
omnium qui aderant in forua	ad consules lectica defertur.
7 indc in curiam in-	m dclatus cadem illa eum
patribus ingenti omnium ;	miratione enarrasset, eccc
;iliu<l miraculum : qui	Dmnibus mcmbris delatus in
curiam esset, cum functun	officio pedibus suis domum
redisse traditum mem	^Mtk^
i XXXVII. Ludi quam	nplissimi ut ficrent^jj
decrevit. ad eos ludos aiu	kre Attio Tullio yi/ f ,
2 Volscorum venit. priusquanj	ommitterentur luJ^^^^H ' 1
ut domi compositum cum Ma	^fiicrat, ad co^B 1
3 dicit esse, quae secreto aaJ	Hpuhlica^H Bs M
rcmotis, 'invitus' inquii J	Hiius sit^H Wxl~Am\
bus loquor. non tamcn^H	Huicfi^H Vnvl
t natum venio, scd cautufl	Hftanjfl Iqu-
o velim nostrorum ingcr^B	Hbilij^l cla<'
sensimus, quippe qui M
tia incolumes simus^
6 tudo est, ludi sunt,^
quid pcr eandcm^H	w
liac urbe commi AW
sultc ac tcmcrc^B
: dicenda vobis,^H
cxtemplo hinc^H	r W
dictive conta^H
8 Consule^H	/
dctulisscntfl
dum vel^H
ut urbcjfl	M
9 omnes^B
primo^B
culit,^B
sccle^B		t
quo^B i
grM
prfl

mi""- ilii:

TKfciiH

4

■i

>i

ILL

LIBEK 11.

ipsos, sedulo audientes si multitudincm aliam in sul ibi in contionis modum ora Romani iniurias cladesqu inquit 'obliviscamini alia, quo tandcm animo fertis, ludos commisere? annon - vobis esse? vos omnibus, i populis, spcctaculo abi vestros liberoe traductos | audivcre vocem praeconis, quid eos-. <iui huic ignomii vis, ni-i aliquod kectaculo, violal lco nos ab

lcltiii'1.- illii'1 :.

r proficisci?

h ti.-, moriendum o magno eorum >. irarum pl initigandoque ilscum nomcn <i JLIII. lmp< rato atia lecti \ fanus, in quo ali m nequaquam fefellit, iorem quam exen jfcctus, primum i ic i .iiii urbem Vol isverais tramitibus foluacam, Coriolos, indc Lavinium r< ■<■■ i, Trebium, Labici Pedo ducit et, a<l ; JSUUm f:i-ii- po i

:ustodibue ini |os intactoe servax discordia inde inti

C.491]

rba, <t p

tae campum <l<.'<lu\it.

populi

olscorum, ul omnia'

111 lianc contumeliam nostram ignominiam

riiiiiijihatum hodic <!<■ n Liinis, l": Li

ii<<- vid( ui l'ii< re ol IH l':l- <■-»< :- IikIo- pia

•it . vivere nof| ■ < t non

is, ubi, -i unum

nAiit? b< lliiin vobl i \ in esi domos inde

I : b

lus cile

iMnaiiai !<■ l!oi

. in

1 1 1 - , S : 1 1 .

: ' Koinanii Cor

I |'it. |H).-I

lia- quinquo ab m

iinlc airrum BH ii-.-i-, qui pal f'cn.-tis |il< bi n >h bemque orcn tur.

■

1)8 LIBEE II, 36—38. [a.m.c.263]

pinquoram adhibito, oum visa atquc audita ct obvcrsatum toticns somno Iovcm, minas irasquc caclestes repraesen- tatas casibus suis cxposuisset, conscnsu inde haud dubie omnium qui aderant in forum ad consulcs lectica defcrtur. 7 inde in curiam iussu consulum delatus cadem illa eum patribus ingenti omnium admiratione cnarrassct, cccc aliud miraculum: qui captus omnibus mcmbris delatus in curiam esset, eum functum officio pcdibus suis domum redisse traditum memoriae cst.

1 XXXVII. Ludi quam amplissimi ut fiercnt, scnatus decrevit. ad cos ludos auctore Attio Tullio vis magna

2 Volscorum vcnit. priusquam committerentur ludi, Tullius, ut domi compositum cumMarcio fucrat, ad consules venit,

:; dicit essc, quae secreto agere de rc publica velit. arbitris rcmotis, 'invitus' inquit 'quod sequius sit, de mcis civi- bus loquor. non tamcn admissum quicquam ab iis crimi- i natum vcnio, scd cautum, nc admittant. nimio plus quam j velim nostrorum ingcnia sunt mobilia. multis id cladibus scnsimus, quippc qui non nostro mcrito, sed vestra patien- tia incolumcs simus. magna hic nunc Volscorum multi-

6 tudo cst, ludi sunt, spectaculo intcnta civitas crit. memini, quid per eandcm occasioncm ab Sabinorum iuventute in hac urbe commissum sit. horret animus, ne quid incon- sultc ac temere fiat. haec nostra vestraque causa prius

7 dicenda vobis, consules, ratus sum. quod ad me attinet, cxtcmplo hinc domum abire in animo est, ne cuius facti dictivc cuntagione praesens violer.' haec locutus abiit.

s Consules cum ad patrcs rcm dubiam sub auctorc certo detulisscnt, auctor magis, ut fit, quam res ad praecaven- dum vel ex supervacuo movit, factoque senatus consulto, ut urbem exccderent Volsci, praecones dimittuntur, qui

9 omncs eos proficisci ante noctem iubcrcnt. ingcns pavor primo discurrentis ad suas rcs tollendas in hospitia pcr- culit, proficisccntibus dcindc indignatio oborta, sc ut con- sccleratos contaminatosque ab ludis fcstis diebus coetu quodammodo hominum dcorumque abactos esse.

l XXXVIII. Cum prope continuato agminc ircnt, prac- grcssus Tullius ad caput Ferentinum, ut quisquc venirct, primores eorum excipicns qucrendo indignandoquc, ct cos

LIBElt II , 38. 39. [a. C. 491] 99

ipsos, sedulo audientes secunda irae verba, et per eos multitudinem aliam in subiectum viae campum deduxit. ibi in contionis modum orationem exorsus 'vetcres populi ■> Romani iniurias cladesque gcntis Volscorum, ut omnia' inquit 'obliviscainini alia, hodiernam hanc contumciiam quo tandem animo fcrtis, qua per nostram ignominiam ludos commijsere? an non sensistis, triumphatum liodie de a vobis csse? vos omnibus, civibus, peregrinis, tot finitimis populis, spectaculo abeuntes fuisse, vestras coniuges, vestros liberos traductos per ora hominum? quid eos, qui \ audivere vocem praeconis, quid, qui nos videre abeuntes, quid eos, qui huic ignominioso agmini fuereobvii, existi- masse putatis, nisi aliquod profecto nefas esse; quod, si intersimus spectaculo, violaturi sinius ludos piaculumquc mcrituri, ideo nos ab sede piorum, coetu concilioque abigi? quid deinde illud non succurrit, vivere nos, quod 5 maturarimus proficisci? — si hoc profectio et non fuga est. et hanc urbem vos non hostium ducitis, ubi, si unum diem morati essetis, inoriendum omnibus fuit? bellum vobis in- dictum est magno eorum malo, qui indixere, si viri estis.' ita et sua sponte irarum pleni et incitati domos inde di- o gressi sunt instigandoque suos quisque populos efTeccre, ut omne Volscum nomen deficeret.

XXXVTITI. Imperatores ad id bellum de omnium l populorum sententia lecti Attius Tullius et Cn. Marciua, exul Romanus, in quo aliquanto plus spei repositum. quam spem nequaquam fefellit, ut facile appareret, duci- ■> bus validiorem quam exercitu rem Romanam esse. Cer- ceios profectus, primum colonos inde Eomanos expulit liberamque eam urbem Volscis tradidit, inde, in Latinam 3 viam transversis tramitibus transgressus, Satricum, Lon- gulam, Poluscam, Coriolos, Bovillas, haec Romanis oppida ademit. inde Lavinium recepit, tum deinceps Corbionem, -i Vitelliam, Trebium, Labicos, Pedum cepit. postremum ad 3 urbem a Pedo ducit et, ad fossas Cluilias quinque ab urbe milia passuum castris positis, populatur inde agrum Ro- manum custodibus inter populatores missis, qui patricio- g rum agros intactos servarent, sive infensus plebi magis sive ut discordia inde inter patres plebemque oreretur.

l

LIBER II. 39. 40. >. u .

: quae profecto orta esset, adeo tribuni iaru ferocem | . - plebem crirninando in primores civitatis instigabant, — sed externus tirnor, maximum concordiae vinculurn, quamvis

S suspectos infensosque inter se iungebat animos. id modo non conveniebat, quod senatus consulesque nusquam alibi m quam in armis ponebant, plebes onmia quam bellum rnalebat.

Sp. Xautius iam et Sex. Furius consules erant. eos

recensentes legiones, praecidia per muros aliaque, in qui-

bos stationes vigiliasque esse placuerat, loca distribuentis

multitudo ingens pacem poscentium primum seditioso cla-

more conterruit, deinde vocare senatum, referre de legatis

Cn. Marcium mittendis coegit. acceperunt relationem

patres, postquam apparuit, labare plebis animos, missique

de pace ad Marcium oratores atrox responsum retulerunt:

. . ri Volscis ager redderetur, posse agi de pace, si praeda

belli per otium frui velint, memorem se et civium iniuriae

et hospitum beneficii adnisurum, ut appareat exilio sibi

\> inritatos, non fractos animos esse. iterum deinde idem

rnissi non recipiuntur in castra. sacerdotes quoque, suis

insignibus velatos, isse supplices ad castra hostium tradi-

tum est, nihiio magis quam legatos flexisse animum.

i XXXX. Tum matronae ad Yeturiam, matrem Corio- lani, Volumniamque uxorern frequentes coeunt. id pubii- curn consilium an muliebris timor fuerit, parum invenio,

2 pervicere certe, ut et Veturia, magno natu mulier, et Vo- lumnia, duos parvos ex Marcio ferens filios, secum in ^a-tra hostium irent et, quoniam arrnis viri defendere urbern non possent, rnulieres precibus lacrimisque defenderent.

.; Ubi ad castra venturn csi nuntiatumque Coriola: ades.se ingens mulierum agrnen, primo, ut qui nec publica rnaiestate in legatis nec in sacerdoubus tanta offu-a oculis anirnoque religione motus esset, rnulto obstinatior adversus

4 lacrurnas rnuliebres erat. dein farniliarium quidarn, qui in-

•!a inter ceteras oognoverat Yeturiarn, inter

nururn nepotesque stantem, 'ni-i me frustrantur' inquit

:. 'oculi, rnater tibi coniunxque et liberi adsunt.' CorioJanu- prope ut ameni constcrnatus ab sede soa cum ferret matri obviae conj>lexurn, mulier in iram ex precibus versa 'sine,

■ ■ '-•"-■..

LIBER II, 40. 41. [a. C.49I-486]

101

priusquam conplexum accipio, sciam,' inquit *'ad hostem an ad filium venerim, captiva materne in castris tuis sim. in hoe me longa vita et infelix senecta traxit, ut exulem i te, deinde hostem viderem? potuisti populari hanc terram, quae te genuit atque aluit? non tibi, quamvis infesto animo : et minaci perveneras, ingredienti fines ira cecidit? non, cum in conspectu Eoma fuit, succurrit "intra iJla moenia domus ac penates mei sunt, mater, coniunx liberique?" ergo ego nisi peperissem, Eoma non oppugnaretur, nisi 8 filiuni haberem, libera in libera patria mortua essem. sed €go nihil iam pati nec tibi turpius, (quam) mihi miserius possum nec, ut sum miserrima, diu futura sum; de his 9 videris, quos, si pergis, aut inmatura mors aut longa ser- vitus manet.' uxor deinde ac liberi amplexi fletnsqne ab omni turba mulierum ortus et conploratio sui patriacque fregere tandem virum. conplexus inde suos dimittit, :; retro ab urbe castra movit. abductis deinde legionibus ex agro Eomano, invidia rci oppressum perisse tradunt alii alio leto; apud Fabium, longe antiquissimum auctorem, usque ad senectutem vixisse eundem invenio: refert e hanc saepe eum, exacta aetate, usurpasse vocem, multo miserius seni exilium esse. non inviderunt laudes suas mulieribus viri Eomani, adeo sine obtrectatione gloriae alienae vivebatur: monumento quoque quod esset, templum 12 Fortunae nmliebri aedifieatum dedicatumque est.

Eediere deinde Volsci adiuuctis Aequis in agrum Eo- manum, sed Aequi AttiumTullium haud ultra tidere ducem. hinc ex certamine, Volsci Aequine imperatorem coniuncto 13 exercitui darent, seditio. deinde atrox proelium ortum. ibi fortuna populi Eomani duos hostium exercitus haud minus pernieioso quam pertinaci certamine confecit.

asules Titus Sicinius et C. Aquiiius. Sicinio Volsci, lt Aquilio Hernici — nam ii quoque in armis erant — pro- vincia evenit. eo anno Hernici devicti, cum Volseis aequo Marte diseessum est

XXXXI. Sp. Cassius deinde et Proeulus Verginius 1 consulcs facti. eum Hernicis foedus ictum, agri pw - duae ademptae. iude dimidium Latinis, dimidium plebi divisurus consol Cassius erat. adiciebat huie muiieri ag

ij

100 LIBER II, 39. 40. [a. u. c. 2G3— 208]

7 quae profccto orta esset, acleo tribuni iam ferocem per se plcbem criminando in primorcs civitatis instigabant, — sed externus timor, maximum concordiae vinculum, quamvis

8 suspcctos infensosque inter se iungcbat animos. id modo non conveniebat, quod senatus consulesque nusquam alibi spem quam in armis poncbant , plcbcs onmia quam bellum malebat.

'.» Sp. Nautius iam et Sex. Furius consules erant. eos rccensentes legiones, praeeidia per muros aliaque, in qui- bus stationes vigiliasque esse placuerat, loca distribuentia multitudo ingens paccm poscentium primum scditioso cla- mure conterruit, deinde vocare senatum, referre de lcgatis

10 ad Cn. Marcium mittendis coegit. acceperunt rclationem patrcs, postquam apparuit, labare plebis animos, missique de pace ad Marcium oratores atrox responsum rctulerunt: n si Volscis ager redderetur, posse agi de pace, si praeda belli per otium frui velint, memorem se et civium iniuriae et hospitum beneficii adnisurum, ut apparcat exilio sibi 12 inritatos, non fractos animos esse. iterum deinde idem missi non recipiuntur in castra. sacerdotes quoquc, suis insignibus velatos, isse supplices ad castra hostium tradi- tum est, nihilo magis quam legatos flexisse animum.

i XXXX. Tum matronae ad Veturiam , matrem Corio- lani, Volumniamque uxorem frequentes cocunt. id publi- cum consilium an muliebris timor fuerit, parum invenio,

'-' pervicere certe, ut et Veturia, magno natu mulier, et Vo- lunmia, duos parvos ex Marcio ferens filios, secum in castrahostiumirentet, quoniam armis viri defendere urbem non possent, mulieres precibus lacrimisque defendercnt.

:; Ubi ad castra ventum est nuntiatumquc Coriolano cst, adesse ingens mulicrum agmen, primo, ut qui nec publica maiestate in legatis nec in sacerdotibus tanta offusa oculis animoque religione motus esset, multo obstinatior adversus

4 lacrumas muliebres erat. dein familiarium quidam, qui in- signem maestitia inter ceteras cognoverat Veturiam, intcr nurum nepotesque stantem, 'nisi me frustrantur' inquit

:» 'oculi, mater tibi coniunxque et liberi adsunt.' Coriolanus prope ut amens constcrnatus ab sede sua cum ferret matri obviae conplcxum, mulier in iram ex precibus vcrsa 'sine,

LIBER II, 40. 41. [a. C. 491-486] 101

priusquam conplexum accipio, sciam,' inquit 'ad hostem an ad filium venerim, captiva materne in castris tuis sim. in hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut exulem <; te, deinde hostem viderem? potuisti populari hanc terram, quae te genuit atque aluit? non tibi, quamvis infesto animo : et minaci perveneras, ingredienti fines ira cecidit? non, cum in conspectu Eoma fuit, succurrit "intra illa moenia domus ac penates mei sunt, mater, coniunx liberique?" ergo ego nisi peperissem, Eoma non oppugnaretur, nisi 8 filium haberem, libera in libera patria mortua essem. sed ego nihil iam pati nec tibi turpius, (quam) mihi miserius possum nec, ut sum miserrima, diu futura sum; de his 9 videris, quos, si pergis, aut inmatura mors aut longa ser- vitus manet.' uxor deinde ac liberi amplexi fletusque ab omni turba mulierum ortus et conploratio sui patriaeque fregere tandem virum. conplexus inde suos dimittit, ipse 10 retro ab urbe castra niovit. abductis deinde legionibus ex agro Romano, invidia rei oppressum perisse tradunt alii alio leto; apud Fabium, longe antiquissimum auctorem, usque ad senectutem vixisse eundem invenio: refert certe, n hanc saepe eum, exacta aetate, usurpasse vocem, multo miserius seni exilium esse. non inviderunt laudes suas mulieribus viri Roinani, adeo sine obtrectatione gloriae alienae vivebatur; monumento quoque quod esset, templum 12 Fortunae muliebri aedificatum dedicatumque est.

Ilediere deinde Volsci adiunctis Aequis in agrum Ro- manum, sed Aequi AttiumTullium haud ultra tulere ducem. hinc ex certamine, Volsci Aequine imperatorem coniuncto 13 exercitui darent, seditio, deinde atrox proelium ortum. ibi fortuna populi Romani duos hostium exercitus haud minus pernicioso quam pertinaci certamine confecit.

Consules Titus Sicinius et C. Aquilius. Sicinio Volsci, 1 1 Aquilio Hernici — nam ii quoque in armis erant — pro- vincia evenit. eo anno Hernici devicti, cum Volscis aequo Marte discessum est.

XXXXI. Sp. Cassius deinde et Proculus Verginius 1 consulcs facti. cum Hernicis foedus ictum, agri partes duae adcmptae. inde dimidium Latinis, dimidium plebi divisurus consul Cassius erat. adiciebat huic muneri aerri 2

102 LIBER II, 41. 42. [a. u. c. 268-271]

aliquantum, quem publicum possideri a privatis crimina- batur: id multos quidem patrum, ipsos possessores, peri- culo rerum suarum terrebat. sed et publica patribus solli- citudo inerat, largitione consulem periculosas libertati opes

3 struere. tum primum lex agraria promulgata est, num- quam deinde usque ad banc memoriam sine maximis

-i motibus rerum agitata. consul alter largitioni resistebat auctoribus patribus nec omni plebe adversante, quae primo coeperat fastidire munus: vulgatum, a civibus isse in so-

5 cios. saepe deinde et Verginium consulem in contionibus velut vaticinantem audiebat, pestilens collegae munus esse, agros illos servitutem iis qui acceperint laturos, regno

6 viam fieri. quid ita enim adsumi socios ct nomen Lati- num? quid attinuisse Hernicis, paulo ante hostibus, capti agri partem tcrtiam reddi, nisi ut eae gentes pro Corio-

7 lano duce Cassium habeant? popularis iam essc dissuasor et intercessor legis agrariae cocperat. uterque deinde con- sul, ut ccrtatim, plebi indulgere. Vcrginius dicere, pas- surum se adsignari agros, dum ne cui nisi civi Uomano

8 adsignentur, Cassius, quia in agraria largitione ambitiosus in socios eoque civibus vilior erat, ut alio munere sibi re- conciliaret civium animos, iubere pro Siculo frumento

y pecuniam acccptam retribui populo. id vero haud secus quam praesentem mercedem regni aspernata plebes; adco propter suspicionem insitam regni, velut abundarent omnia, munera eius in animis hominum respuebantur.

10 Quem, ubi primum magistratu abiit, damnatum neea- tumque constat. suut qui patrem auctorem eius supplicii ferant: eum, cognita domi causa, verberasse ac nccasse peculiumque filii Cereri consecravisse, signum inde fac-

n tum esse et inscriptum 'ex Cassia familia datum.' invenio apud quosdam, idque propius fidem est, a quaestoribus Caesone Fabio et L. Valerio diem dictam perduellionis

12 damnatumque populi iudicio, dirutas publice acdes. ea est area ante Telluris aedem. ceterum, sive illud domesticum sive publicum fuit iudicium, damnatur Servio Cornelio, Q. Fabio consulibus. l XXXXII. Haud diuturna ira populi in Cassium fuit. dulcedo agrariae legis ipsa per se dempto auctore sub-

LIBER II, 12. [a. C. 486— 483] 103

ibat animos accensaque ea cupiditas cst raalignitate patrum, qui, devictis eo anno Volscis Aequisque, militem praeda fraudavere. quidquid captum ex hostibus est, vendidit 2 Fabius consul ac redegit in publicum.

Invisum erat Fabium noraen plebi propter novissiraum consulem; tenuere tamen patres, ut cum L. Aemilio Caeso Fabius consul crearetur. eo infestior facta plebes seditione 3 domcstica bellum externum excivit. bello deinde civilcs discordiae intermissae: uno animo patres ac plebs rebel- lantes Volscos et Aequos duce Aemilio prospera pugna vicere. plus tamen hostium fuga quam proelium absum- i psit; adeo pertinaciter fusos insecuti sunt equites. Castoris 5 aedes eodem anno idibus Quintilibus dedicata est: vota erat Latino bello Postumio dictatore, filius eius duumvir ad id ipsum creatus dedicavit.

Sollicitati et eo anno sunt dulcedine agrariae legis 6 animi plebis. tribuni plebi popularem potestatem lege populari celebrabant, patres, satis superque gratuiti favo- ris in multitudineni credentes esse, largitiones temeritatis- que invitaraenta horrebant. acerrimi patribus duccs ad resistendum consules fuere.

Ea igitur pars rei publicae vicit: nec in praescns modo, i sed in venientem etiam annum M. Fabiura, Caesonis fra- trera, et magis invisum alterura plebi accusatione Sp. Cassi, L. Valerium, consules dedit. certatum eo quoque 8 anno cum tribunis est. vana lex vanique legis auctores iactando inritum munus facti. Fabium inde nomen iu- gens, post tres continuos consulatus unoque velut tenore omnes expertos tribuniciis certaminibus, habitum: itaque, ut bene locatus, mansit in ea familia aliquamdiu honos. bellum inde Veiens initum. et Volsci rebcllarunt. scd ad 9 bella externa prope supererant vires abutebanturque iis inter semet ipsos certando. accessere ad aegras iam om- 10 nium mentes prodigia caelestia, prope cotidianas in urbc agrisque ostentantia minas, motique ira numinis eausara nullam aliam vates canebant publice privatimque, nunc extis, nunc per aves consulti, quam haud rite sacra fieri. qui terrores tamen eo evasere, ut Opillia virgo Vestalis, 11 damnata incesti, poenas dederit.

104 LIBER II, 43. [a. u. c. 272— 274]

i XXXXIIL Q. Fabius inde et C. Iulius consules faeti.

eo anno non segnior diseordia domi et bellum foria atro- eius fuit. ab Aequis arma sumpta. Veientes agrum quo- que Romanorum populantes inierunt.

Quorum bellorum crescente cura Caeso Fabius et Sp.

2 Furius consules fiunt. Ortonam, Latinam urbem, Aequi oppugnabant, Veientes, pleni iam populationum, Romam

o ipsam se oppugnaturos minabantur. qui terrores cum conpescere deberent, auxere insuper animos plebis; red- ibatque non sua sponte plebi mos detractandi militiam, sed Spurius Licinius, tribunus plebis, venisse tempus ratus per idtimam necessitatem legis agrariae patribus iniun-

■1 gendae, susceperat rem militarem impediendam. ceterum tota invidia tribuniciae potestatis versa in auetorem est; ncc in eum consules acrius quam ipsius collcgae coorti

j sunt auxilioque corum dilectum consules habent. ad duo simul bclla exercitus scribitur: ducendus Fabio in Veien- tes, in Aequos Furio datur. et in Aequis quidem nihil

6 dignum memoria gestum est; Fabio aliquanto plus negotii cum civibus quam cum hostibus fuit. unus ille vir, ipse consul, rem publicam sustinuit, quam excrcitus odio con-

7 sulis, quantum in se fuit, prodebat. nam cum consul praeter ceteras imperatorias artes, quas parando gerendo- que bello edidit plurimas, ita instruxisset aciem, ut solo equitatu emisso exercitum hostium funderet, insequi fusos

S pedes noluit. nec illos, etsi non adhortatio invisi ducis, suum saltem flagitium et publicum in praesentia dedecus, postmodo periculum, si animus hosti redisset, cogere po- tuit, gradum accelerare aut, si aliud nihil, stare instruc-

9 tos. iniussu signa referunt, maestique ■ — crederes victos — execrantes nunc imperatorem nunc navatam ab equite

10 operam, redeunt in castra. nec huic tam pcstilcnti excmplo remedia ulla ab imperatore quaesita sunt: adco excellenti- bus ingeniis citius defuerit. ars, qua civem rcgant, quam

11 qua hostem superent. consul Romara rediit, non tam bclli gloria aucta quam inritato exacerbatoque in se militum odio.

Obtinuere tamen patres, ut in Fabia gente consulatus

maneret: M.Fabium consulem creant, Fabio collcgaGnaeus

Manliua datur. >7

LIBER II, 44. [a. C. 482-480] 105

XXXXIIII. Et hic annus tribunurn auctorem legis l agrariae habuit: Tib. Pontificius fuit. is eandem viam, velut processisset Sp. Licinio, ingressus dilectum pauli- sper impediit. perturbatis iterum patribus, Appius Clau- 2 dius victam tribuniciam potestatem dicere priore anno, in praesentia re, exemplo in perpetuum, quando inventum sit, suis ipsam viribus dissolvi; neque enim umquam defutu- 3 rum, qui et ex collega victoriam sibi et gratiam melioris partis bono publico velit quaesitam, et plures, si pluribus opus sit, tribunos ad auxilium consulum paratos fore, et unum vel adversus omnes satis esse. darent modo et con- 4 sules et primores patrum operam, ut, si minus omnes, ali- quos tamen ex tribunis rei publicae ac senatui concilia- rent. praeceptis Appii moniti patres et universi comiter 5 ac benigne tribunos appellare, et consulares, ut cuique eorum privatim aliquid iuris adversus singulos erat, partim gratia partim auctoritate obtinuere, ut tribuniciae pote- statis vires salubres vellent rei publicae esse: quattuorque g tribunorum adversus unum, moratorem publici commodi, auxilio dilectum consules habent. inde ad Veiens bellum 7 profecti, quo undique ex Etruria auxilia convenerant, non tam Veientium gratia concitata quam quod in spem ven- tum erat, ditcordia intestina dissolvi reniRomanam posse; principesque in omnium Etruriae populorum conciliis fre- S mebant, aeternas opes esse Romanas, nisi inter semet ipsi seditionibus saeviant. id unum venenum, eam labem ci- vitatibus opulentis repertam, ut magna inperia mortalia essent. diu sustentatum id malum partim patrum con- 9 siliis partim patientia plebis iam ad extrema venisse: duas civitates ex una factas, suos cuique parti magistratus, suas leges esse. primum in dilectibus saevire solitos, eosdem 10 in bello tamen paruisse ducibus, qualicumque urbis statu manente disciplina militari sisti potuisse; iam non parendi magistratibus morem in castra quoque Romanum militem sequi. proximo bello in ipsa acie, in ipso certamine, con- 11 sensu exercitus traditam ultro victoriam victis Aequis, signa deserta, imperatorem in acie relictum, iniussu in castra reditum. profecto, si instetur, suo milite vinci Ro- 12 mam posse. nihil aliud opus esse quam indiei ostendiquc

10G LIBEE II, 44. 45. [a. u. c. 274]

bellum, cctera sua spontc fata et deos gesturos. hae spes Etruscos armaverant multis inviccm casibus victos vic- toresque. i XXXXV. Consules quoque llomani nihil praeterea aliud quam suas vires, sua arma horrebant. memoria pes- simi proximo bello exempli terrcbantur, ne rcm conmit-

2 terent eo, ubi duae simul acies timendae essent. itaquc castris se tenebant tam ancipiti periculo aversi: diem tem- pusque forsitan ipsum leniturum iras sanitatemque animis

3 adlaturum. Veiens hostis Etruscique eo magis praepro- pere agerc, lacessere ad pugnam primo obcquitando eastris provocandoque, postremo, ut nihil movebant, qua consules

1 ipsos, qua exercitum increpando: siinulationein intestinac discordiae rcmedium timoris inventum et consules magis non confidere quam non credere suis militibus. novum seditionis genus silentium otiumque inter armatos. ad haec in novitatcm generis originisque qua falsa, qua vera

5 iaccrc. hacc cum sub ipso vallo portisque streperent, haud aegre consules pati. at inperitac multitudini nunc indi- gnatio, nunc pudor pectora versare et ab intestinis avertcrc malis: nolle inultos hostes, nolle successum, non patribw , non consulibus; cxterna ct domestica odia certare in ani-

G mis. tandem superant extcrna: adco supcrbe insolenter- que hostis eludebat. frequentes in practorium conveniunt,

7 poscunt pugnam, postulant, ut signum detur. consules velut deliberabundi capita confcrunt, diu conlocuntur. pugnare cupiebant, sed retro revocanda ct abdenda cupi- ditas crat, ut adversando remorandoque incitato scmcl mi-

S liti adderent impetum. redditur responsum, inmaturam rem agi, nondum tempus pugnae essc, castris se tenerent. edicunt inde, ut abstincant pugna; si quis iniussu pug-

<j naverit, ut in hostem animadversuros. ita dimissis, quo minus consules velle credunt, crescit ardor pugnandi. ac- cendunt insuper hostcs ferocius multo, ut statuisse non

10 pugnare consulcs cognitum cst, quippe inpune se insul- taturos, non crcdi militi arma, rem ad ultimum scditionis erupturam fmemque venissc Komano imperio. his freti occursant portis, ingerunt probra, acgre abstinent, quin

11 castra oppugnent. enimvcro non ultra contumcliam pati

LIBER II, 45. 46. [a. C 480] 107

Romanus posse; totis castris undique ad consules curri- tur. non iam sensim, ut ante, per centurionum principes postulant, sed passim omnes clamoribus agunt. matura reserat, tergiversantur tamen. Fabius deinde, ad crescen- 12 tem tumultumiam metu seditionis collega concedente, cum silentium classico fecisset: 'ego istos, Cn. Manli, posse vincere scio; velle ne scirem, ipsi fecerunt: itaque certum 13 atque decretum est, non dare signum, nisi victores se redituros ex hac pugna iurant. consulem Romanum miles semel in acie fefellit, deos numquam fallet.' centurio erat M. Flavoleius inter primores pugnae flagitator. 'victor,' inquit 'M. Fabi, revertar ex acie.' si fallat, Iovem pa- 1 1 trem Gradivumque Martem aliosque iratos invocat deos. idem deinceps omnis exercitus in se quisque iurat, iura- tis datur signum, arma capiunt, eunt in pugnam irarum speique pleni; nunc iubent Etruscos probra iacere, nunc \:> armatis sibi quisque lingua promptum hostem offerri. omnium illo die, qua plebis, qua patrum, eximia virtus ic fuit. Fabium nomen, Fabia gens maxime enituit. multis civilibus certaminibus infensos plebis animos illa pugna sibi reconciliare statuunt. instruitur acies, nec Veiens hostis Etruscaeque legiones detrectant.

XXXXVI. Prope certa spes erat, non magis secum i pugnaturos quam pugnarint cum Aequis, maius quoque aliquod in tam inritatis animis et occasione ancipiti haud desperandum esse facinus. res aliter longe evenit. nam 2 non alio ante bello infestior Romanus — adeo hinc con- tumeliis hostes, hinc consules mora exacerbaverant — proelium iniit. vix explicandi ordines spatium Etruscis 3 fuit, cum, pilis inter primam trepidationem abiectis temere magis quam emissis, pugna iam in manus, iam ad gladios, ubi Mars est atrocissimus, venerat. intcr primores genus 4 Fabium insigni spectaculo exemploque civibus erat. ex his Quintum Fabium — tertio hic anno ante consul fue- rat — , principem in confertos Veientes euntem, ferox vi- ribus et armorum arte Tuscus incautum inter multas ver- santem hostium manus gladio per pectus transfigit; telo extracto, praeceps Fabius in vulnua abiit. sensit utraque b acies unius viri casum cedebatque inde Romanus, cum

108 LIBER II, 4G. 47. [a. u. c. 274. 275]

M. Fabius consul transilult iacentls corpus, obiectaquc parma 'hoc iurastis,' inquit 'milites, fugientcs vos in

G castra redituros? adeo ignavissimos hostis magis timetis quam Iovem Martemque, per quos iurastis? at ego in- iuratus aut victor revertar, aut prope te hic, Quinte Fabi, dimicans cadam.' consuli tum Caeso Fabius, prioris anni consul: 'verbisneistis, frater, utpugnent, te impetraturum

7 credis? dii impetrabunt, per quos iuravere. et nos, ut de- cet proceres, ut Fabio nomine est dignum, pugnando po- tius quam adhortando accendamus militum animos.' sic in primum infensis hastis provolant duo Fabii, totamquc moverunt secum aciem.

1 XXXXVII. Proelio ex parte una restituto, nihilo segnius in cornu altero Cn. Manlius consul pugnam cic-

2 bat, ubi prope similis fortuna est versata. nam ut altero in cornu Q. Fabium, sic in hoc ipsum consulem Manlium iam velut fusos agentcm hostis et inpigre milites sccuti sunt et, ut ille gravi vulnere ictus ex acie cessit, inter-

3 fectum rati gradum retulere; ccssissentque loco, ni con- sul alter cum aliquot turmis equitum in eam partem citato equo advcctus, vivere clamitans collegam, se victorem fuso

4 altero cornu adesse, rem inclinatam sustinuisset. Manlius quoque ad restituendam aciem sc ipse coram offert. duo- rum consulum cognita ora accendunt militum animos. simul et vanior iam erat hostium acies, dum, abundante multitudine freti, subtracta subsidia mittunt ad castra op-

5 pugnanda. in quae haut magno certamine impetu facto, dum praedae magis quam pugnae memores tererent tem- pus, triarii Romani, qui primam inruptionem sustinere non potuerant, missis ad consules nuntiis, quo loco res esscnt, conglobati ad praetorium redeunt et sua sponte ipsi proc-

6 lium renovant. et Manlius consul revectus in castra, ad omnes portas milite opposito, hostibus viam clauserat. ea desperatio Tuscis rabiem magis quam audaciam accendit. nam cum incursantes, quacumquc exitum ostenderet spes, vano aliquotiens impetu issent, globus iuvenum unus in

7 ipsum consulem, insignem armis, invadit. prima exccpta a circumstantibus tela, sustineri deinde vis nequit. con- sul mortifero vulnerc ictus cadit, fusique circa omnes.

LIBER II , 47. 48. [a. C. 480. 479] 10(J

Tuscis crescit audacia, Romanos tcrror pcr tota castra 8 trepidos agit et acl extrema ventum foret, ni legati, rapto consulis corpore, patefecissent una porta hostibus viam. ea erumpunt; consternatoquc agmine abeuntcs in vic- 9 torem alterum incidunt consulem. ibi iterum caesi fusique passim.

Victoria egregia parta, tristis tamen duobus tam claris funeribus. itaque consul, decernente senatu triumphum, 10 si exercitus sine imperatore triumphare possit, pro eximia eo bello opera facile passurum respondit; se, familia fu- nesta Quinti Fabi fratris morte, re publica ex parte orba consule altero amisso, publico privatoque deformem luctu lauream non accepturum. omni acto triumpho depositus 1 1 triumphus clarior fuit, adeo spreta in tempore gloria in- terdum cumulatior redit. funera deinde duo deinccps col- legae fratrisque ducit, idem in utroque laudator, cum, concedendo illis suas laudes, ipse maximam partem earum ferret. neque inmemor eius, quod initio consulatus in- 12 biberat, rcconciliandi animos plebis, saucios milites curan- dos dividit patribus. Fabiis plurimi dati, nec alibi maiore cura habiti. inde populares iam esse Fabii nec hoc ulla re, nisi salubri rei publicae arte.

XXXXVHL Igitur non patrum magis quam plebis 1 studiis K. Fabius cum Tito Verginio consul factus neque bella neque dilectus neque ullam aliam priorem curam agere, quam ut, iam aliqua ex parte inchoata concordiac spe, primo quoque tempore cum patribus coalescerent animi plebis. itaque principio anni censuit, priusquam quisquam 2 agrariae legis auctor tribunus existeret, occuparent pa- tres ipsi suum munus facere, captivum agrum plebi quam maxime aequaliter darent: verum esse, habere eos, quo- rum sanguine ac sudore partus sit. aspernati patres sunt, 3 questi quoque quidani, nimia gloria luxuriare et evane- scere vividum quondam illud Caesonis ingenium. nullae deinde urbanae factiones fuere. vexabantur incursionibus 4 Aequorum Latini; eo cum exercitu Caeso missus, in ipsorum Aequorum agrum depopulandum transit. Aequi se in oppida receperunt murisque se tenebant. eo nulla pugna memorabilis fuit.

1 10 LIBEIi 1 1 , 48. 49. [a. u. c. 275. 276]

5 At a Vciente hoste clades accepta temeritate alterius consulis, actumque de exercitu foret, ni Caeso Fabius in tempore subsidio venisset. ex co tempore neque pax ne- que bellum cum Veicntibus fuit. res proxime in formam

G latrocinii venerat: legionibus Romanis cedebant in urbem, ubi abductas scnserant lcgiones agros incursabant, bel- lum quiete, quietem bello invicem eludentes. ita neque omitti tota res nec perfici potcrat. et alia bella aut prae- scntia instabant, ut ab Aequis Volscisque, non diutius quam recens dolor proximae cladis transiret quiescenti- bus, aut mox moturos se apparebat Sabinos, semper in-

7 festos, Etruriamque omnem. sed Veiens hostis, adsiduua magis quam gravis, contumeliis saepius quam periculo animos agitabat, quod nullo tempore ncglegi potcrat aut

8 avcrti alio sinebat. tum Fabia gens senatum adiit. con- sul pro gente loquitur: 'adsiduo magis quam magno prae- sidio, ut scitis, patres conscripti, bcllum Veiens cget. vos alia bella curate, Fabios hostis Veientibus datc. auctores

9 sumus, tutam ibi maicstatem Romani nominis forc. no- strum id nobis velut familiare bellum privato sumptu ge- rere in animo est: rcs publica et milite illic et pecunia

10 vacet.' gratiae ingentes actae. consul c curia egressus, comitante Fabiorum agmine, qui in vestibulo curiae se- natus consultum exspectantes steterant, domum redit. iussi armati postero die ad limen consulis adesse. domos indo disccdunt.

1 XXXXVIIII. Manat tota urbe rumor, Fabios ad cae- hun laudibus ferunt: famuiam unam subissc civitatis onus, \ eiens belhun in privatam curam, in privata arma vcrsum.

2 -i sint duae roboris eiusdem in urbe gentes, deposcant hacc Volscos sibi, illa Aequos; populo Romano tranqnil- lam pacem agente, omnes finitimos subigi populos posse. Fabii postera die arma capiunt, quo iussi erant convc-

3 niunt. consul paludatus cgrediens in vestibulo gentcm omnem suam instructo agmine videt, acceptus in medium signa ferri iubet. numquam excrcitus neque minor numero neque clarior fama ct admiratione hominum per urbein

4 incessit: sex et trecenti milites, omnes patricii, omnes unius gentis, quorum nemincm ducem sperneres, egregius

LIBER 11 , 49. 50. [a. C. 479. 478] 1 1 1

quibuslibet tcmporibus senatus, ibant, unius familiac vi- ribus Veienti populo pestem minitantes. sequebatur turba, 5 propria alia cognatorum sodaliumque, nihil medium, nec spem nec curam, scd inmensa omnia volventium animo, alia publica sollicitudinc excitata, favore et admiratione stupens. ire fortes, ire felices iubent, inceptis eventus g pares reddere; consulatus inde ac triumphos, omnia prac- mia ab se, omnes honores sperare. praetcreuntibus Capi- 7 tolium arcemque et alia templa, quidquid deorum oeulis, quidquid animo occurrit, precantur, ut illud agmen fau- stum atque felix mittant, sospites brevi in patriam ad pa- rentes restituant. incassum missae preces. infelici via, s doxtro Iano portae Carmentalis, profecti, ad Cremeram fiumen perveniunt. is oportunus visus locus communicndo praesidio.

L. Aemilius inde et C. Servilius consulcs facti. ct 9 doncc nihil aliud quam in populationibus res fuit, non ad praesidium modo tutandum Fabii satis erant, sed tota re- gione, qua Tuscus ager Romano adiacet, sua tuta omnia, infesta hostium, vagantes per utrumquc fincm, feccre. in- 10 tervallum dcinde liaud magnum populationibus fuit, dum ct Veientes accito ex Etruria exercitu praesidium Cremerae oppugnant et Romae legiones, ab L. Aemilio consule ad- ductae, comminus cum Etruscis dimicant acie. quamquam vix dirigendi aciem spatium Veientibus fuit: adeo inter 11 piimam trepidationcm, dum post signa ordines introeunt subsidiaque locant, invecta subito ab latere Romana equi- tum ala non pugnae modo incipiendae, sed consistendi ademit locum. ita fusi retro ad saxa rubra — ibi castra 12 habebant — pacem supplices petunt. cuius impetratae ab insita animis levitate ante deductum Cremera Roma- num praesidium paenituit.

L. Rursus cum Fabiis erat Veienti populo sine ullo 1 maioris belli apparatu certamen nec erant incursiones modo in agros aut subiti impetus in incursantes, sed aliquoticns aequo campo conlatisque signis certatum gensque una po- 2 puli Romani saepe ex opulentissima, ut tum res erant, Ltrusca civitate victoriam tulit. id primo acerbum indi- 3 gnumquc Vcientibus est visum, inde consilium ex re natum

112 LIBER II, 50.51. [a. u. c. 276-278]

insicliis fcrocem hostem captandi. gaudere etiam, multo

4 successu Fabiis audaciam crescere; itaque ct pecora

praedantibus aliquotiens, velut casu incidisscnt, obviam

acta et agrestium fuga vasti relicti agri, et subsidia ar-

matorum ad arcendas populationes missa sacpius simulato

b quam vero pavore refugerunt. iamque Fabii adco con-

tempserant hostem, ut sua invicta arma neque loco neque

tempore ullo crederent sustineri posse. haec spes pro-

vexit, ut ad conspecta procul a Cremera magno campi in-

tcrvallo pecora, quamquam rara hostium apparebant arma,

G decurrerent. et cum inprovidi effuso cursu insidias circa

ipsum iter locatas superassent palatique passim vaga, ut

fit pavore iniecto, raperent pecora, subito ex insidiis con-

7 surgitur et adversi et undique hostes erant. priino cla- mor circumlatus exterruit, dein tela ab omni parte ac- cidebant, coeuntibusque Etruscis iam contincnti agmine armatorum saepti, quo magis se hostis inferebat, cogc-

8 bantur breviore spatio et ipsi orbem colligere, quae res et paucitatem eorum insignem et multitudinem Etrusco-

9 rum multiplicatis in arto ordinibus faciebat. tum omissa pugna, quam in omnes partis parem intenderant, in unum locum se omnes inclinant. eo nisi corporibus armisque,

10 rupere cuneo viam. duxit via in editum lenitcr collem. inde primo restitere. mox, ut respirandi superior locus spatium dedit recipiendique a pavore tanto animum, pe- pulere etiam subeuntes, vincebatque auxilio loci pauci- tas, ni iugo circummissus Veiens in verticem collis eva-

1 1 sisset. ita superior rursus hostis factus. Fabii caesi ad unum omnes praesidiumque expugnatum. trecentos sex perisse satis convenit, unum propter impuberem aetatem relictum, stirpem genti Fabiae dubiisque rebus populi Roniani saepe domi bellique vel maximum futurum au- xilium.

1 LI. Cum haec accepta clades est, iam C. Horatius et T. Menenius consules erant. Menenius adversus Tuscos

2 victoria elatos confestim missus. tum quoque male pu- gnatum est et Ianiculum hostes occupavere obsessaquc urbs foret super bellum annona premente — transierant enim Etrusci Tiberim — , ni Horatius consul ex Volscis

UBER II, 51. 52. [a.C. 478-47G] 113

esset revocatus; adeoque id bellum ipsis institit moenibus, ut primo pugnatum ad Spei sit aequo Marte, iterum ad portam Collinam. ibi quamquam parvo momento superior 3 Komana res fuit, meliorem tamen militem recepto pristino animo in futura proelia id certamen fecit.

A. Verginius et Sp. Servilius consules fiunt. post ac- 4 ceptam proxiinam pugnae cladem Veientes abstinuere acie. populationes erant et velut ab arce Ianiculi passim in Ro- manum agrum impetus dabant. non usquam pecora tuta, non agrestes erant. capti deinde eadem arte sunt, qua 5 ceperant Fabios. secuti dedita opera passim ad inlecebras propulsa pecora praecipitavere in insidias. quo plures erant, maior caedes fuit. ex liac clade atrox ira maioris c cladis causa atque initium fuit. traiecto enim nocte Tiberi, castra Servili consuiis adorti sunt oppugnare. inde fusi magna caede in Ianiculum se aegre recepere. confestim 7 consul et ipse transit Tiberim, castra sub Ianiculo com- munit. postero die luce orta nonnihil et hesterna felicitate pugnae ferox, magis tamen, quod inopia frumenti quam- vis in praecipitia, dum celeriora essent, agebat consilia, temere adverso Ianiculo ad castra hostium aciem erexit foediusque inde pulsus quam pridie pepulerat, interventu 8 collegae ipse exercitusque est servatus. inter duas acies 9 Etrusci, cum invicem his atque illis terga darent, occi- dione occisi. ita oppressum temeritate felici Veiens bcllum.

LIL Urbi cum pace laxior etiam annona rediit et ad- 1 vecto ex Campania frumento et, postquam timor sibi cui- que futurae inopiae abiit, eo, quod abditum fuerat, pro- lato. ex copia deinde otioque lascivire rursus animj. et 2 pristina mala, postquam foris dcerant, domi quaerere. tribuni plebem agitare suo veneno, agraria lege, in resi- stentis incitare patres, nec in universos modo, sed in sin- gulos. Quintus Considius et T. Genucius, auctores agrariac 3 legis, T. Menenio diem dicunt. invidiae erat amissum Cremerae praesidium, cum haud procul inde stativa con- sul habuisset: ea oppressit. cum et patres haut minus 1 quam pro Ccriolano adnisi cssent et patris Agrippae favor hautdum exolevisset, in multa temperarunt tribuni: cum 0 capitis anquisisscnt, duo milia aeris damnato multam Livi vol. 1. 8

mSm ■■ ^l

-

«fc-

$*£■■* :. ■ -

LJi

\mmm

.<** I»

^'^*

•* ^

LIBJ

C. 176—473

115

siliisque bcll .. liaeque non editurn potuere, u1 a<

LIIII. L. i in annos quadrag que impcrato. p dia domi. agraria consulea, nihiJ M :ii, Bumma nuciua tribunus ;

L. Aemili Vopiscum [ulium conaulem in buit, rci ad popt didati non pl ! monent, bonorib

Bellam nihil aliud

inducant, conauk

. ntl nutum impcri i

nioM ril .

< Ui 1 1 1 II: i ■

i vocibua |

•iiiii id modo con

' uctor « i ii; . 1 1 . i

.in pli

lod non di

' stibulo tribu

im. quod :.

lum genua calamitatia contumc- g . nec tamen perpelli

et C. Manliua consules. Afanlio i

ln.ii tamen bellatum: indudae

ttibua datae frumento atipendio-

e confestim continuatur diacor- a

buniciia Btimulia pleba furebat.

ae, nihil periculo deterriti

magiatratu ( !n. I

iniua conaulatum ineunt; i i:i quibuadam annalibua

|UO

cumque conauli - ha- nliua cin umeun iiu iuniorea patrum. suadent, i publicai

I tlllll< lll<|U<-

; claria

tinari. <|ii"<l

»it, i:un nunc ita in animum

-iiin :ili tribunicin

t apparitori tribunicio, omnia

com-

• . ,-i :iliu<l <jii:iiii |<1< !« I

exilium ( In. Vfari i, W i proponant ante oculoa. hia tia inde non publica, in conacientia habuere. nbi

liuriu eripiendo

axime placebat senti ntia, w c

itur iudicii die

in t. rnirari primo,

in, cum iam mora bu-

imoribua i redere < l di bi rtam

ii qucri; tandem qui obv< r-

nuntiant domi mortuui

ionem pertulit rumor, M dilapsi paaaim alii

I

1 14 LIBEK II , 52. 53. [a. u. c. 278—281]

cdixerunt. ca in caput vertit. negant tulisse ignorniniaiu aegritudinemque, inde morbo absumptum cssc.

G Alius deinde reus Sp. Servilius, ut consulatu abiit, C. Xautio et P. Valerio consulibus, initio statim anni ab L. Caedicio et T. Statio tribunis die dicta, non ut Mene- nius prccibus suis aut patrum, scd cum multa fiducia

: iunocentiae gratiaequc tribunicios impetus tulit. et huic proelium cum Tuscis ad Ianiculum crat crimini. sed fer- vidi animi vir, ut iu publico periculo ante, sic tum in suo, non tribunus modo, sed plebem oratione feroci refutando exprobrandoque T. Menem damnationem mortemquc, cuius patris munere restituta quondam plebs eos ipsos, quibus tum saeviret, magistratus, eas leges haberet, pcriculum

t< audacia discussit. iuvit et Verginius coliega testis pro- ductus participando laudcs, magis tamcn Menenianum — adco mutaverant animum — profuit iudicium.

i LIII. Certamina domi finita. Veiena bellum exortum, quibua Sabini arma coniunxerunt. P. Valerius consul, accitis Latinorum Ilernicorumque auxiliis cum exereitu \ cios missus, castra Sabina, quae pro mocnibus socioruui locata erant, confestim adgreditur, tantamque trepidatio- ncm iniecit, ut, dum dispcrsi alii alia manipulatim excur- runt ad arcendam hostium Aim, ea porta, cui signa pri-

2 mum intulcrat, caperetur. intra vallum deinde cacdcs magis quam proelium essc. tumultus e castris et in urbem penetrat: tamquam Veiis eaptis, ita pavidi Veientes ad arma currunt. pars Sabinis cunt subsidio, pars Komanos

3 toto impetu intentos in castra adoriuntur. paulisper aversi turh/itique sunt, deinde et ipsi utroque versis signis resi- stunt et eques, ab consule inmissus, Tuscos fundit fugat- que. eadem hora duo exercitus, duae potentissimae ct maximae finitumae gentcs superatae sunt.

i Dum haec ad Veios gcruntur, Volsci Aequiquc in Latino agro posuerant castra populatique fines erant. cos pcr se ipsi Latini, adsumptis Hernicis, sine Romano aut

."> duce aut auxiiio castris exuerunt. ingenti praeda praetcr suas reciperatas rcs potiti sunt. missus tamen ab Roma consul in Volscos C. JSautius. mos, credo, non placebat sinc lvomano duce cxcrcituque socios propriis viribus con-

LIBER II, 53. 54. [a. C. 476— 473] 115

siliisque bclla gerere. nullura genus calamitatis contumc- c liaeque non editum in Volscos est, nec tamen perpelli potuere, ut acie dimicarent.

LILU. L. Furius inde et C. Manlius consules. Manlio l Veientes provincia evenit; non tamen bellatum: indutiae in annos quadraginta petentibus datae frumento stipendio- que imperato. paci externae confestim continuatur discor- 2 dia domi. agrariae legis tribuniciis stimulis plebs furcbat. consules, nihil Meneni damnatione, nihil periculo deterriti Servilii, summa vi resistunt. abeuntcs magistratu Cn. Gc- nucius tribunus plebis arripuit.

L. Aemilius et Opiter Verginius consulatum ineunt; 3 Vopiscum Iulium pro Verginio in quibusdam annalibus consulem invenio. hoc anno, quoscumque consules ha- buit, rei ad populum Furius et Manlius circumeunt sor- didati non plebem magis quam iuniores patrum. suadent, 4 monent, honoribus et administratione rei publicae absti- neant, consulares vero fasces, praetextam curulemque sellam nihil aliud quam pompam funeris putent; claris insignibus velut infulis velatos ad mortem destinari. quod 5 si consulatus tanta dulcedo sit, iam nunc ita in animum inducant, consulatum captum et oppressum ab tribunicia potestate esse, consuli, velut apparitori tribunicio, omnia ad nutum imperiumquc tribuni agenda esse. si se com- 6 moverit, si respexerit patres, si aliud quam plebem essc in re publica crediderit, — exilium Cn. Marci, Meneni damnationem et mortem sibi proponant ante oculos. his 7 accensi vocibus patres consilia inde non publica, sed in privato seductaque a plurium conscientia habuere. ubi cum id modo constaret, iure an iniuria eripiendos esse reos, atrocissima quaeque maximc placebat sententia, nec auctor quamvis audaci facinori deerat. igitur iudicii die 8 cum plebs in foro erecta exspectatione staret, mirari primo, quod non descenderet tribunus, dein, cum iam mora su- spectior fieret, deterritum a primoribus credere et desertam ac proditam causam publicam queri; tandem qui obver- 9 sati vestibulo tribuni fuerant, nuntiant domi moriuum esse inventum. quod ubi in totam contionem pertulit rumor, sicut acies funditur duce occiso, ita dilapsi passim alii

116 LIBEll II, 54. 55. [u. u. c.281— 283]

alio. praccipuus pavor tribunos invascrat, quam niliil auxilii sacratac leges habercnt, morte collegae monitos. 10 ncc patres satis moderate ferre laetitiam; adeoquc nemi- ncm noxiae pacnitebat, ut etiam insontes fecisse videri vellent palamque ferretur, malo domandam tribuniciam potcstatem.

1 LV. Sub hac pessimi exempli victoria dilectus edici- tur, paventibusque tribunis sine intercessione ulla consules

2 rem peragunt. tum vero irasci plebs tribunorum magis silentio quam consulum imperio et dicere, actum cssc de libcrtate sua, rursus ad antiqua rcditum, cum Genucio uno mortuam ac sepultam tribuniciam potestatem: aliud

3 agendum ac cogitandum, quo modo resistatur patribus; id autem unum consilium csse, ut se ipsa plebs, quando aliud nihil auxilii habcat, defcndat. quattuor et viginti lictores apparere consulibus, et eos ipsos plebis homines. niliil contemptius nequc infirmius, si sint qui contemnant; sibi qucmque ea magna atque horrenda facere.

4 His vocibus alii alios cum incitassent, ad Voleroncm Publilium, de plebe hominem, quia, quod ordines duxis- set, negaret, se militem ficri debere, lictor missus cst a

5 consulibus. Volero appellat tribunos. cum auxilio nemo esset, consules spoliari homincm et virgas cxpcdiri iubcnt. 'provoco' inquit 'ad populum' Volcro, 'quoniam tribuni civem Romanum in conspectu suo virgis caedi malunt quam ipsi in lecto suo a vobis trucidari.' quo ferocius clamitabat, eo infestius circumscindere et spoliare lictor.

6 tum Volero et praevalens ipse et adiuvantibus advocatis repulso lictore, ubi indignantium pro se accrrimus erat

? clamor, eo se in turbam confertissimam recipit, clamitans 'provoco et fidcm plebis inploro: adeste cives, adcstc commilitones. nihil cst, quod exspectctis tribunos, quibus

8 ipsis vestro auxilio opus est.' concitati hoinines vcluti ad proelium se expediunt, apparebatque omne discrimen ad- 'esse, nihil cuiquam sanctum non publici fore, non privati

9 iuris. huic tantac tcmpestati cum se consules obtulisscnt, facile experti sunt, parum tutam maicstatem sine viribus csse. violatis lictoribus, fascibus fractis c foro in curiam conpclluntur, inccrti, quatenus Volero exerceret victoriam.

LIBEE II, 55. 56. [a. C. 473—471] 1 17

conticiscente deinde tumultu, cum in senatum vocari ius- 10 sissent, queruntur iniurias suas, vim plebis, Voleronis au- daciam. multis ferocitcr dictis sententiis, vicere seniores, quibus ira patrum adversus temeritatem plebis certari non placuit.

LVI. Voleronem amplexa favore plebs proximis comi- l tiis tribunum plebi creat in cum annum, qui Lucium Pi- narium, Publium Furium consules habuit. contraque om- 2 niuin opinionem, qui eum vexandis prioris anni consulibus permissurum tribunatum credebant, post publicam causam privato dolore habito, ne verbo quidem violatis consulibus, rogationem tulit ad populum, ut plebei magistratus tributis comitiis fierent. haut parva res sub titulo prima specie ;; minime atroci ferebatur, sed quae patriciis omnem potcsta- tem per clientium suffragia crcandi quos vellent tribunos auferret. huic actioni gratissimae plebi cum summa vi i resisterent patres neque, [quae] una vis ad resistendum erat, ut intercederct aliquis ex collegio auctoritate aut consulum aut principum adduci posset, res tamen, suo ipsa moli- niine gravis, certaminibus in annum extrahitur.

Plebs Voleronem tribunum rcficit. patres, ad ultiimun 5 dimicationis rati rem venturam, Ap. Claudium, Appifilium, iam inde a paternis certaminibus invisum infestumque plebi, consulcm faciunt. collcga ei Titus Quinctius datur.

Principio statim anni nihil prius quam de lege ageba- 6 tur. scd ut inventor legis Volero, sic Laetorius collega eius auctor cum recentior tum acrior erat. ferocem faciebat 7 belli gloria ingens, quod aetatis eius haut quisquam manu promptior erat. is, cum Volero nihil praeterquam de lege loqueretur, insectatione abstinens consulum, ipse in accu- sationem Appi familiaeque superbissimae ac crudelissimae in plebem Eomanam exorsus, cum a patribus non consu- 8 iem, sed carnificem ad vexandam et lacerandam plebem creatum esse contenderet, rudis in militari homine lingua non suppetebat libertati animoque. itaque deficiente ora- d tione 'quando quidem non facile loquor,' inquit 'Quirites, quam quod locutus sum praesto, crastino die adeste. ego hic aut in conspectu vestro moriar aut perferam legem/

Occupabant tribuni tcmplum postero die; consules 10

118 LIBER II , 56. 57. [a. u. c. 283]

nobilitasque ad inpedicndam legcm in contione consistunt: submoveri Laetorius inbet, practerquara qui suffragium ii incant. adulescentes nobiles stabant, nihil cedentes viatori. tuin ex his prendi quosdam Laetorius iubet. consul Ap- pius negare, ius esse tribuno in quemquam, nisi in plc-

12 beium: non cnira populi, sed plebis eum magistratum esse, nec illum ipsura submovere pro imperio posse more maio- rum, quia ita dicatur 'si vobis videtur, discedite, Quirites.' facile haec contemptim de iure disserendo pcrturbare Lae-

13 torium poterat. ardens igitur ira tribunus viatorcm raittit ad consulem, consul lictorem ad tribunum, privatum esse

n clamitans sine imperio, sine magistratu, violatusque essct tribunus, ni et contio oranis atrox coorta pro tribuno in consulera csset et concursus hoininura in forura cx tota mbe concitatae multitudinis fieret. sustinebat tamcn Ap-

15 pius pertinacia tantam tcrapcstatem, certatumque haud in- eruento proelio foret, ni Quinctius, consul alter, consu- laribus negotio dato ut collegam vi, si aliter non possent, de foro abducerent, ipsc nunc plebem saevientcm precibus lenisset, nunc orasset tribunos, ut conciliura dimitterent,

16 darcnt irae spatium; non vira suara illis tempus adeinptu- rum, scd consilium viribus additurum; et patres in populi et consulem in patrum fore potcstate.

1 LVII. Aegre sedata ab Quinctio plcbs, multo aegrius

2 consul altcr a patribus. dimisso tandcm concilio plebis, senatum consules habcnt. ubi cum timor atque ira inviccra scntcntias variassent, quo magis spatio interposito ab impetu ad consultandum advocabantur, co plus abhorrebant a ccr- tatione animi, adeo ut Quinctio gratias agerent, quod eius

3 opera mitigata discordia esset. ab Appio petitur, ut tantam consularcra maiestatera esse vellct, quanta esse in concordi eivitate posset. dura consulcs tribunique ad se quisque om- nia trahant, nihil relictum essc virium inracdio; distractam laceratamque rem publicam magis quorum in nianu sit,

i quam ut incolumis sit, quaeri. Appius contra testari dcos atque homincs, rcm publicam prodi per ractum ac descri, non consulcm senatui, sed senatum consuli dccsse, gra- viorcs accipi lcges quam in sacro montc acceptac sint. vic- tus tamen patrum consensu quievit. lcx silcntio pcrfertur.

LIBER II , 58. 59. [a. C. 471] 1 1 9

LVIII. Tum primum tributis comitiis creati tribuni i sunt. numero etiam acklitos tres, perinde ac duo antea fuerint, Piso auctor est. nominat quoque tribunos: Cn. 2 Siccium, L. Numitorium, M. Duellium, Sp. Icilium, L. Maecilium.

Volscum Aequicumque inter seditionem Eomanam est 3 bellum coortum. vastaverant agros, ut, si qua secessio plebis fieret, ad se receptum haberet; conpositis deinde rebus, castra retro movere. Ap. Claudius in Volscos mis- 4 sus, Quinctio Aequi provincia evenit. eadem in militia saevitia Appi quae domi esse, liberior, quod sine tribuni- ciis vinculis erat; odisse plebem plus quam paterno odio: b se victum ab ea, se unico consule electo adversus tribu- niciam potestatem perlatam legem esse, quam minore co- natu, nequaquam tanta patrum spe priores inpedierunt consules. haec ira indignatioque ferocem aniinum ad 6 vexandum saevo imperio exercitum stimulabat. nec ulla vi doinari poterat, tantum certamen animis inbiberant. segniter, otiose, neglegenter, contumaeiter omnia agere. 7 nec pudor nec mctus coercebat. si citius agi vellet agmen, tardius sedulo incedere, si adhortator operis adesset, omnes sua sponte motam remittere industriam, praesenti vultus 8 demittere, tacite praetereuntem execrari, ut invictus ille odio plebeio animus interdum moveretur. omni nequi- u quam acerbitate prompta nihil iam cum militibus agere, a centurionibus corruptum exercitum dicere, tribunos plebei caviilans interdum et Volerones vocare.

LVIIII. Nihil eorum Volsci nesciebant instabantque 1 eo magis, sperantes idem certamen animorum adversus- Appium habiturum exercitum Romanum, quod adversus Fabium consulem habuisset. ceterum multo Appio quam 2 Fabio vioJentior fuit: non enim vincere tantum noluit, ut Fabianus exercitus, sed vinci voluit. productus in aciem turpi fuga petit castra, nec ante restitit quam signa in- ferentem Volscum munimentis vidit foedamque cxtremi agminis cacdem. tum expressa vis ad pugnandum, ut c victor iam a vallo submoveretur hostis, satis tamen ap- pareret, capi tantum castra militem Romanum noluisse, aliter gaudere sua clade atque ignominia. quibus nihil 1

120 LIBER II, 59. 60. [a. u. c. 283. 284]

infractus ferox Appii animus cura insuper saevire vclkt contionemque advocaret, concurrunt ad eum legati tri- bunique, monentes, ne utique experiri vellet imperium,

5 cuius vis omnis in consensu oboedientium esset. negare vulgo milites, se ad contionem ituros, passimque exau- diri voces postulantium, ut castra ex Volsco agro move- antur. hosteni victorem paulo ante prope in portis ac vallo fuisse ingentisque mali non suspicionem modo, sed

6 apertam spcciem obversari ante oculos. victus tandcm, quandoquidem nihil praeter tempus noxac lucrarcntur, remissa contione iter in insequentem diem pronuntiari cum iussisset, prima luce classico signum profectionis

7 dedit. cum maxime agmen e castris explicaretur, Volsei, ut eodem signo excitati, novissimos adoriuntur. a quibus perlatus ad primos tumultus eo pavore signaque et ordines turbavit, ut neque imperia exaudiri nequc instrui acies

8 posset. nemo ullius nisi fugae mcmor. ita cffuso agminc per stragcm corporum armorumque evascre, ut prius

9 hostis desisteret sequi quam Romanus fugere. tandem collectis ex dissipato cursu militibus consul, cum revo- cando ncquiquam suos persecutus esset, in pacato agro castra posuit advocataque contione invectus haud falso in proditorcm cxercitum militaris disciplinae, desertorem

io signorum, ubi signa, ubi arma essent, singulos rogitans,

li inermes milites, signo amisso signiferos, ad hoc centurio-

nes duplicariosque, qui rehquerant ordines, virgis caesos

securi percussit; cetera multitudo sorte decimus quisque

ad supplicium lecti.

l LX. Contra ea in Aequis inter consulem ac milites comitate ac beneficiis certatum est. et natura Quinctius erat lenior et saevitia infelix collegae, quo is magis gau-

•2 deret ingenio suo, effecerat. huic tantae concordiae ducis exercitusque non ausi ofterre se Aequi, vagari popula- bundum hostem per agros passi; nec ullo antc bello latius

3 inde actae praedae. ea omnis militi data cst. addebant-ur et laudes, quibus haud minus quam praemio gaudent mi- litum animi. cum duei, tum propter duccm patribus quo- que placatior exercitus redit, sibi parentem, alteri exerci- tui dominum datum ab scnatu memorans.

LIBER II, G0-G2. [a. C. 471. 470] 121

Varia fortuna belli, atroci discordia domi forisque an- i num exactum insignem maxime comitia tributa efficiunt, res maior victoria suscepti certaminis quamusu; plus enim b dignitatis comitiis ipsis detractum est patribus ex concilio submovendis quam virium aut plebi additum est aut demptum patribus.

LXI. Turbulentior inde annus excepit L. Valerio, i T. Aemilio consulibus, cum propter certamina ordinum de lege agraria tum propter iudicium Appi Claudii, cui 2 acerrimo adversario legis causamque possessorum publici agri tamquam tertio consuli sustinenti M. Duellius et Cn. Siccius diem dixere. numquam ante tam invisus plebi ;; reus ad iudicium vocatus populi est, plenus suarum, ple- nus paternarum irarum. patres quoque non temere pro 4 uilo aeque adnisi sunt: propugnatorem senatus maiesta- tisque vindicem suae, ad omnes tribunicios plebeiosque oppositum tumultus, modum dumtaxat in certamine egres- sum, iratae obici plebi. unus e patribus ipse Ap. Clau- :> dius et tribunos et plebem et suum iudicium pro nihilo habebat. illum non minae plebis, non senatus preces per- pellere umquam potuere, non modo ut vestem mutaret aut supplex prensaret homines, sed ne ut ex consueta quidem asperitate orationis, cum ad populum agenda causa esset, aliquid leniret atque submitteret. idem habitus oris, ea- (j dem contumacia in vultu, idem in oratione spiritus erat, adeo ut magna pars plebis Appium non minus reum ti- meret quam consulem timuerat. semel causam dixit, quo : semper agere omnia solitus erat, accusatorio spiritu, adeo- que constantia sua et tribunos obstupefecit et plebem, ut diem ipsi sua voluntate prodicerent, trahi deinde rem si- nerent. haud ita multum interim temporis fuit; ante tamen 8 quam prodicta dies veniret, morbo moritur. cuius cum lau- <j dationem tribuni plebis impedire conarentur, plebs frau- dari sollemni honore supremum diem tanti viri noluit et laudationem tam aequis auribus mortui audivit quam vivi accusationem audierat et exequias frequens celebravit.

LXII. Eodem anno Valerius consul cum exercitu in i Aequos profectus cum hostem ad proelium elicere non posset, castra oppugnare est adortus. prohibuit foeda

122

LIBER II

-64. pa. u. c. 284-286]

tempestas cum grai mirationem deinde au: quilla serenitas reddit castra oppugnare iterui populationem agri verl bellum gessit. et ibi, vastati agri sunt. inc sed etiam vicorum, qui exciti cuin praedatoribi gressi postero dic retu consuli visum, cur pr< inde decedens bello.

LXIII. Inter hacc sules Titus Numicius iscus, ultra videbatur latura >es di timaque vis parabatu im cendiis villarum iu^ maturam iam seditioneifl consules coacto extemj urbe iuventute tranqui et hostes quidem, nihil llomanis, citato agmir. sus Volscos, Vergin insidiis propc mag prolapsam negl imperatum est bemAntium, u consul oppugj nequaquam Aequi VoJ ad portaj post dis sule ii perui

ic tonitribus caelo deiecta. ad- signo receptui dato adeo tran- ut vel numine aliquo defensa •eligio fuerit. omnis ira belli ad alter consul Aemilius in Sabinis lia hostis moenibus se tenebat, liis deinde lion villarum modo, I frequenter habitabatur, Sabini occurrissent, ancipiti proelio di- : castra in tutiora loca. i( icto relinqueret hostem,

lla mancnte discordia fldnius

■

lu: :

.

:

::-_.li_. :ir:____ A__._:~-:: C -":-.--j — : __.:l".i- -. ;

res Dob

'< || ■_ -

Ai_

ab t-:-r_ 4 ■

.r._i-.

■

__roei___

122 LIBEB II. 62—64. fa, n. e. 284-2

2 tempestaa cuni grandine ac tonitribua caclo deieeta. ad- mirationem deinde auxit signo receptui dato adeo tran- quilla screnitas reddita, ut vel numine aliquo defensa castra oppugnare iterum religio fuerit. omnis ira belli ad

;; populationem agri vertit. alter consul Aemilius in Sabinis bcllum gessit. et ibi, quia hostis moenibus se tenebat,

i vastati agri sunt. incendiis deinde rion villarum modo, sed etiam vicorum, quibus frequenter habitabatur, Sabini exeiti cum praedatoribus occurrissent, aneipiti proelio di-

b gressi postero dic retulcre eastra in tutiora loca. id satis consuli visum, cur pro victo relinqueret liostem, integro inde decedens bello.

1 LXIII. Intcr hacc bella mancnte discordia domi con-

2 sules Titus Numicius Priscus, A. Verginius facti. non ultra videbatur latura plebes dilationem agrariae legis ul- timaque vis parabatur, cum Volscos adesse fumo ex in- cendiis villarum fugaque agrestium cognitum est. ea rcs maturam iam seditiouem ae prope erumpentem repressit.

3 consules coacto extemplo senatu, ad bellum edueta cx urbe iuventute tranquilliorem ceteram plebem fccerunt.

4 ct hostcs quidem, nihil aliud quam perfusis vano timore ", Romanis, citato agmine abeunt. Numiciua Antium advcr-

sus Volscos, Verginius contra Aequos profectus. ibi ex insidiis prope magna accepta clade, virtus militum rcm

6 prolapsam neglegentia consulis restituit melius in Volscis imperatum cst: fusi primo proelio hostcs fugaque in ur- bem Antium, ut tum res erant, opulentissimam acti. quam eonsul oppuguare non ausus, Caenonem, aliud oppidum

: ncquaquam tam opulentum, ab Antiatibus cepit. dum Aequi Volscique Bomanos cxercitus tenent, Sabini usque ad portas urbis populantes incessere. deindc ipsi paucis post diebus ab duobus excrcitibus, utroque per iram con- sule ingresso in finis, plus cladium quam intulcrant acce- pcrunt.

1 LXIIII. Extremo anno pacia aliquid fuit, scd, ut sem- pcr alias, sollicitae pacis certamine patrum et plebis. irata

2 plebs intercsse consularibus comitiis noluit; per patres clientesque patrum consules creati T. Quinctius, Q. Ser- vilius. similem annum priori consules habent, seditiosa

LIBER II, 64.05. [a. C. 470— 468] 123

initia, bello deinde externo tranquilla. Sabini, Crustumi- j nos campos citato agmine transgressi, cum caedes et in- cendia circum Anienem flumen fecissent, a porta prope Collina moenibusque pulsi, ingentes tamen praedas liomi- num pccorumque egere. quos Servilius consul infesto j exercitu insecutus, ipsum quidem agmen adipisci aequis locis non potuit, populationem adeo effuse fecit, ut niliil bello intactum relinqueret multiplicique capta praeda rediret.

Et in Volscis res publica egregie gesta cum ducis tum 5 militum opera. primum, aequo campo signis conlatis, pu- gnatum ingenti caede utrimque, plurimo sanguine. et Eo- <; mani, quia paucitas damno sentiendo propior erat, gradum retulissent, ni salubri mendacio consul, fugere hostes ab cornu altero clamitans, concitasset aciem. impetu facto, dum se putant vincere, vicere. consul metuens, ne nimis 7 instando renovarct certamen, signum receptui dedit. in- 8 tcrcessere pauci dies, velut tacitis indutiis utrimque quiete sumpta, per quos ingens vis hominum ex omnibus Volscis Aequisque populis in castra venit, haut dubitans, si sen- serint, Romanos nocte abituros. itaque tcrtia fcre vigilia 9 ad castra oppugnanda veniunt. Quinctius sedato tumultu, 10 quem terror subitus exciverat, cum manere in tentoriis quietum militem iussisset, Hernicorum cohortem in sta- tionem educit, cornicines tubicinesque in equos inpositos canere ante vallum iubet sollicitumque hostem ad lucem tenere. rclicum noctis adeo tranquilla omnia in castris 1 1 fuere, ut somni quoque Romanis copia esset. Volscos species armatorum peditum, quos et plures esse et Ro- manos putabant, fremitus hinnitusque ecjuorum, qui et in- sueto sedente equite et insuper aures agitante sonitu sae- viebant, intentos velut ad impetum hostium tenuit.

LXV. Ubiinluxit,Romanus, integer satiatusque sornno, 1 productus in aciem, fessum stando et vigiliis Volscum primo impetu perculit, quamquam cessere magis quam pulsi hostes 2 .sunt, quia ab tergo erant clivi, in quos post principia in- tegris ordinibus tutus receptus fuit, consul, ubi ad iniquum locum ventum est, sistit aciem. miles aegre teneri, ck- mare et poscere, ut perculsis instare liceat. ferocius agunt 3

124 LI13ER II, 05. [a. u. c. 286, 287J

equites, circumfusi duci vociferantur, se ante signa ituros. dum cunctatur consul, virtute militum fretus, loco paruni fidens, conclamant, se ituros, clamoremquc res est secuta. fixis in terram pilis, quo leviores ardua evaderent, cursu

4 subeunt. Yolscus, effusis ad primum impetum missilibus telis, saxa obiacentia pedibus ingcrit in subeuntes turba- tosque ictibus crebris urgct ex superiore loco. sic prope oneratum est sinistrum Komanis cornu, ni referentibus iam gradum consul, iucrepando simul temeritatem simul

o ignaviam, pudore metum excussisset. resistere primo ob- stinatis animis, deinde, ut obtinentes locum vires refece- rant, audent ultro gradum inferre et clamore renovato commovent aciem. tum rursus impetu capto cnituntur at-

<; que exsuperant iniquitatem loci. iam prope erat, ut in summum clivi iugum evaderent, cum terga hostes dederc effusoque cursu paene agmine uno fugientes sequentesquc castris incidere. in eo pavore castra capiuntur. qui Vol- scorum effugere potuerunt Antium petunt, Antium et Ro-

7 manus exercitus ductus. paucos circumsessum dics dc- ditur nulla oppugnantium nova vi, sed quod iam inde ab infelici pugna castrisque amissis ceciderant animi.

[PERIOCHA LIBEI IH.]

[Seditiones de agrariis legibus fuerc. Capitolium ab exulibus ct servis occupatum, caesis iis receptum est. census bis actus est : priore lustro censa sunt civium capita fVIIlmilia DCCXIIII prac- ter orbos orbasque, sequenti CXVII milia CCXVIHI. cum ad- versus Aequos male gesta res esset, L. Quintius Cincinnatus dic- tatorfactus, cum rure iutentus operi rustico essct, ad id belluin gerendum arcessitus est. is victos hostes sub iugum misit. tribu- norum plebis numerus ampliatus est, ut esseut dccem, tricesimo sexto anno a primis tribunis plebis. petitis per legatos et adlatis Atticis legibus, ad constituendas eas propouendasque decemviri pro consulibus siue ullis aliis magistratibus creati altero et treccn- tesimo anno quam Roma condita erat, et ut a regibus ad consules, ita a consulibus ad decemviros imperium translatum. hi decem tabulis legum positis cum modeste se in eo honore gessissent et ob id in alterum quoque annum eundem esse magistratum pla- cuisset, duabus tabulis ad decem adiectis cum complura impo- tentcr fecissent, magistratum noluerunt deponere et in tertiuin annum retinuerunt, doncc inviso corum imperio fiuem attulit

LIBER 111 , 1. [a. C. 468. 4G7] 1 25

libido Ap. Claudii, qui, cumin amorem virginis iucidisset, sum- misso, qui eam in servitutem peteret, necessitatem patri eius Verginio imposuit. rapto ex taberna proxima cultro filiam occidit, cum aliter effici non posset, ne in potestatein stuprum inlaturi ve- niret. hoc tam magnae iniuriae exemplo plebs concitata montem Aventinum occupavit coegitque decemviros abdicare se magi- stratu. ex quibus Appius, qui praecipue poenam meruerat, in car- cerem coniectus est, cetcri in exilium sunt acti. res praeterea contra Sabinos etVulscos prospere gestas continet etparumbo- nestumpopuliRomaniiudicium, qui iudex inter Ardeates et Ari- cinos sumptus agrum, de quo ambigebatur, sibi adiudicavit.]

TITI LIYI

AB VRBE CONDITA

LIBER III. I. Antio capto Titus Aemilius et Q. Fabius consules i fiunt. hic erat Fabius, qui unus exstinctae ad Cremeram genti superfuerat. iam priore consulatu Aemilius dandi 2 agri plebi fuerat auctor. itaque secundo quoque consulatu eius et agrarii se in spcm legis erexerant et tribuni rcm contra consules saepe temptatam adiutore utique consule obtineri posse rati suscipiunt et consul manebat in sen- tentia sua. possessores et magna pars patrum, tribuniciis 3 se iactare actionibus principem civitatis et largiendo dc alieno popularem fieri querentes , totius invidiam rei a tri- bunis in consulem averterant. atrox certamen aderat, ni 4 Fabius consilio neutri parti acerbo rem expedisset. T. Quincti ductu et auspicio agri capti priore anno aliquan- tum a Volscis esse, Antiuni, propinquam, oportunam et ;, maritimam urbem, coloniam deduci posse: ita sine que- rellis possessorum plebem in agros ituram, civitatem in concordia fore. haec sententia accepta est. triurnviros r, agro dando creat T. Quinctium, A. Verginium, P. Furium. iussi nomina dare, qui agrum accipere vellent. fecit sta- 7 tim, ut fit, fastidium copia adeoque pauci nomina dedere, ut ad explendum numerum coloni Volsci adderentur; ce- tcra multitudo poscere Romae agrum malle, quam alibi accipere. Aequi a Q. Fabio — is eo cum exercitu ve- 8

12(3 LUJER III, 1. 2. [a. u. c. 287—290]

nerat — pacem petierc inritamque eam ipsi subita iucur- sione in agrum Latinum fecere.

1 II. Q. Servilius insequenti anno — is cnim cuin Sp. Postumio consul fuit — in Aequos missus, in Latino agro stativa habuit. castris quies necessaria morbo inplicitum

2 excrcitum tenuit. extractum in tertium ammm bellum est Q. Fabio et T. Quinctio consulibus. Fabio extra ordi- nem, quia is victor paccm Aequis dcclerat, ea provincia

3 data, qui haud dubia spe profectus est, famam nominis sui pacaturam Aequos. legatos in concilium gentis mis- sos mmtiare iussit, Q. Fabium consulcm diccre, se ex Aequis pacem Eomam tulisse, ab Koma Aequis bcllum adfcrrc eadem dextra armata, quam pacatam illis antea

i dederat. quorum id perfidia ct periurio fiat, deos nunc testes esse, mox fore ultores, se tamen, utcumque sit, etiam nunc pacnitcrc sua spontc Acquos quam pati ho-

.-) stilia malle. si pacniteat, tutum reccptum ad cxpcrtam cle- mentiam forc, sin perrario gaudeant, dis magis iratis quam

6 hostibus gesturos bellum. haec dicta adeo nihil moverunt quemquam, ut legati prope violati sint cxercitusque in

7 Algidum adversus Eomanos missus. quae ubi Romam sunt nuntiata, indignitas rei magis quam periculum con- sulem alterum ab urbc excivit.

Ita duo consulares cxercitus ad hostem accessere acie

s instructa, ut confestim dimicarent. sed cum forte haud multum diei superesset, unus ab statione hostium exclamat

0 'ostentare hoc est, Romani, non gerere bellum. in noctcm inminentem aciem instruitis. longiore luce ad id ccrtamen, quod instat, nobis opus est. crastino die orientc sole

io redite in acicm. erit copia pugnandi, ne timete.' his vo- cibus inritatus miles in diem postcrum in castra reducitur, longam vcnire noctcm ratus, quae moram certaminis fa- ceret. tum quidem corpora cibo somnoque curant.

Ubi inluxit postero die, prior aliquanto constitit Ro-

n mana acies, tandem et Aequi processere. proelium fuit utrimque vehemens, quod et Romanus ira odioque pu- gnabat et Aequos conscientia contracti culpa periculi ct dcsperatio futurae sibi postea fidei ultima auderc et ex-

12 periri cogebat. non tamcn sustinucre acicm Romanam

LIBEK lH, 2^4 [a. C. 467-464] 127

Aequi, pulsique cum in fines suos se recepissent, nihilo iu- clinatioribus ad pacem animis ferox multitudo increpare duces, quod in aciem, qua pugnandi arte Romanus excel- lat, commissa rcs sit. Aequos populationibus incursioni- 12 busque meliores esse et multas passim manus quam ma- gnam molem unius exercitus rectius bella gerere.

III. Relicto itaque castris praesidio egressi tanto l cum tumultu invasere fines Eomanos, ut ad urbem quo- que terrorem pertulerint. necopinata etiam res plus tre- 2 pidationis fecit, quod nihil minus, quam ne victus ac prope in castris obsessus hostis memor populationis esset, timeri poterat agrestesque pavidi incidentes portis, non popula- 3 tionem nec praedonum parvas manus, sed, omnia vano augentes timore, exercitus et legiones adesse hostium et infesto agmine ruere ad urbem clamabant. ab iis pro- 4 xiuiie audita incerta eoque vaniora ferri ad alios. cursus elamorque vocantium ad arma haut midtum a pavore captae urbis abesse.

Forte ab Algido Quinctius consul redierat Romam. o id modium timori fuit tumultuque sedato victos timeri in- crepans hostes, praesidia portis inposuit. vocato dein se- o natu, cum ex auctoritate patrum iustitio indicto profec- tus ad tutandos fines esset, Q. Servilio pracfecto urbis relicto, hostem in agris non invenit.

Ab altero consule res gesta egregie est, qui qua ven- 7 turum hostem sciebat, gravem praeda eoque inpeditiore agmine incedentem adgressus, funestam populationem fe- cit. pauci hostium evasere ex insidiis, praeda omnis re- 8 cepta est. sic finem iustitio, quod quadriduum fuit, redi- tus Quincti consulis in urbem fecit.

Census deinde actus et conditum ab Quinctio lustrum. D censa civium capita centum quattuor milia ac centum quat- tuordecim dicuntur praeter orbos orbasque. in Aequis ni- u hil deinde memorabile actum: in oppida sua se recepere, uri sua popularique passi. consul cum aliquotiens per om- nem hostium agrum infesto - agmine poptdabundus isset, cum ingenti laude praedaque Romam rediit.

IIII. Consules inde A. Postumius Albus, Sp. Furius l Fusus. Furios Fusios scripsere quidam; id admoneo, ne

128 LIBER III, 4. 5. [a. u. c. 290]

quis inmutationem virorum ipsorum esse, quae nominum

2 cst, putet. haud dubium erat, quin cum Acquis alter con- sulum bellum gereret. itaque Aequi ab Ecctranis Volscis praesidium petiere, quo cupide oblato — adeo civitates eae perpetuo in Romanos odio certavcre — bellum summa

3 vi parabatur. sentiunt Hernici et praedicunt Romanis Ece- tranum ad Aequos descisse. suspecta et colonia Antium fuit, quod magna vis hominum inde, cum oppidum captum esset, confugisset ad Aequos, isque miles per bellum Ae-

4 quicum vel acerrimus fuit. conpulsis deinde in oppida Aequis ea multitudo dilapsa cum Antium redisset, sua

5 sponte iam infidos colonos Romanis abalienavit. necdum matura re cum defectionem parari delatum ad senatum esset, datum ncgotium est consulibus, ut principibus co-

G loniae Romam cxcitis quaererent, quid rei csset. qui cum haut gravate venissent, introducti a consulibus ad sena- tum ita rcspondcrunt ad interrogata, ut magis suspecti quam vencrant dimitterentur.

7 Bellum inde haud dubium haberi. Sp. Furius, con- sulum alter, cui ea provincia evenerat, profectus in Ac- quos Hernicorum in agro populabundum hostem invenit ignarusque multitudinis, quia nusquam universa conspccta fuerat, inparem copiis exercitum temere pugnae conmisit.

s primo concursu pulsus se intra castra rccepit. nequc is fmis periculi fuit. namque et proxima nocte et postero die tanta vi castra sunt circumsessa atque oppugnata, ut

'j ne nuntius quidem inde mitti Romam possct. Hernici et male pugnatum et consulem exercitumque obsideri nun- tiaverunt tantumque terrorem incussere patribus, ut, quae forma senatus consulti ultimae semper necessitatis habita cst, Postumio, alteri consulum, negotium daretur, videret, [0 ne quid respubliea detrimenti caperet. ipsum consulem Romac manere ad conscribendos omnes, qui arma ferrc possent, optimum visum est, pro consulc T. Quinctium [l subsidio castris cum sociali exercitu mitti. ad eum ex- plendum Latini Hernicique et colonia Antium dare Quinc- tio subitarios milites — ita tum repentina auxilia appcl- labant — iussi.

l V. Multi per cos dies motus multique impetus hinc

LIBER III , 5. [a. C. 464] 1 29

atque illinc facti, quia supcrantc multitudine hostes car- pere multifariam vires Romanas, ut non suffecturas ad oninia, adgressi sunt: simul castra oppugnabantur, simul 2 pars exercitus ad populandum agrum Romanum missa ur- bemque ipsam, si qua fortuna daret, temptandam. L. Va- 3 lerius ad praesidium urbis relictus, consul Postumius ad arcendas populationes finium missus. nihil remissum ab 4 ulla parte curac aut laboris: vigiliae in urbe, stationes ante portas praesidiaquc in muris disposita et, quod ne- cesse erat in tanto tumultu, iustitium per aliquot dies scr- vatum. interim in castris Furius consul cum primo quie- 5 tus obsidionem passus esset, in incautum hostem decumana porta erupit et, cum persequi posset, metu subsistit, ne qua ex parte altera in castra vis ficret.

Furium legatum — frater idem consulis erat — longius g extulit cursus, nec suos ille redeuntes persequendi studio neque hostium ab tergo incursum vidit. ita exclusus mul- tis saepe frustra conatibus captis, ut viam sibi ad castra faceret, acriter dimicans cecidit. et consul, nuntio circum- 7 venti fratris conversus ad pugnandum, se temerc magis quam satis caute in mediam dimicationem infert. vulnere accepto aegre ab circumstantibus ereptus, et suorum ani- mos turbavit et ferociores hostes fecit, qui, caede legati 8 et consulis vulnere accensi, nulla deincle vi sustineri po- tuere, quin conpulsi in castra Romani rursus obsideren- tur nec spe nec viribus pares; venissetque in periculum summa rerum, ni T. Quinctius peregrinis copiis cum La- tino Hernicoque exercitu subvenisset. is intentos in castra 9 Romana Aequos legatique caput ferociter ostentantes ab tergo adortus, simul ad signum a se procul editura ex castris eruptione facta, magnam vim hostium circumvenit. minor caedis, fuga effusior Aequorum in agro fuit Ro- 10 mano. in quos palatos, praedam agentes Postumius ali- quot locis, quibus oportuna inposuerat praesidia, impetum cjedit. hi vagi dissipato agmine fugientes in Quinctium victorem cum saucio consule revertentem incidere. tum n consularis exercitus egregia pugna consulis vulnus, legati et cohortium ultus est caedem.

Magnae clades ultro citroque illis diebus et inlatae et

Livi vol. I. 9

130 LIBER III, 5. G. [a. u. c. 290. 291]

12 acceptac. difficile ad fidem est in tam antiqua re, quot pugnaverint ceciderintve, exacto adfirmare numero. audet

13 tamen Antias Valerius conciperc suminas: Romanos ceci- disse in Ilernico agro quinque milia ac ducentos, ex prae- datoribus Aequorum, qui populabundi in finibus Romanis vagabantur, ab A. Postumio consule duo milia et quadrin- gentos caesos, ceteram multitudinem praedam agentem, quae inciderit in Quinctium, nequaquam pari defunctam esse caede; interfecta inde quattuor milia et, exequendo subtiliter numerum, ducentos ait et triginta.

u Ut Romam reditum et iustitium remissum est, caelum visum est ardere plurimo igni portentaque alia aut obver- sata oculis aut vanas exterritis ostentavere species. hia avertendis terroribus in triduum feriae indictae, per quaa onmia delubra pacem deum exposcentium viroruin niulk-

15 rumque turba inplebantur. cohortcs inde Latinac Herni- caeque ab senatu gratiis ob inpigram militiam actis remis- sae domos. Antiates mille milites, quia serum auxilium post proelium venerant, propc cum ignominia dimissL l VI. Comitia inde habita, creati consules L. Aebutius, P. Servilius. kalendis Sextilibus, ut tunc principium anni

•2 agebatur, consulatum ineunt. grave tempus et forte annus pestilens erat urbi agrisque nec hominibus magis quam pecori, et auxere vim morbi terrore populationis pecoribus

3 agrestibusque in urbem acceptis. ea eonluvio mixtorum omnis generis animantium et odore insolito urbanos et agrestem confertum in arta tecta aestu ac vigiliis angcbat ministeriaque invicem ac contagio ipsa volgabant mor-

4 bos. vix instantes sustinentibus clades repente legati Her- nici nuntiant, in agro suo Aequos Volscosque coniunctis copiis castra posuisse, inde exercitu ingcnti fincs suos dc-

;> populari. praeterquam quod infrequens senatus indicio erat sociis, adflictam civitatem pestilentia esse, macstum etiam responsum tulcre, ut per se ipsi Hernici cum Latinis res suas tutarentur: urbem Eomanam subita deum ira morbo populari; si qua eius mali quies veniat, ut anno ante, ut semper alias sociis opem laturos.

u Discessere socii pro tristi nuntio tristiorem domum re- ferentes, quippe quibus per se sustinendum bellum erat,

LIBER III, 6. 7. [a. C 464. 463] 131

quod vix Romanis fulti viribus sustinuissent. non diutius i se in Hernico hostis continuit, pergit inde infestus in agros Komanos etiam sine belli iniuria vastatos. ubi cum obvius nemo, ne inermis quideni, fieret perque omnia non prae- sidiis modo deserta, sed etiam cultu agresti transirent, pervenere ad tertium lapidem Gabina via.

Mortuua Aebutius erat Romanus consul, collega eius 8 Servilius exigua in spe trahebat animam, adfecti pleriquc principum, patrum maiorpars, militaris fere aetas omnis, ut non modo ad expeditiones, quas in tanto tumultu res poscebat, sed vix ad quietas stationes viribus sufficerent. munus vigiliarum senatores, qui per aetatem ac valetudi- 9 nem poterant, per se ipsi obibant, circumitio ac cura aedi- lium plebi erat; ad eos summa rerum ac maiestas consu- laris imperii venerat.

VII. Deserta omnia, sine capite, sine viribus, dii prae- l sides ac fortuna urbis tutata est, quae Volscis Aequisque praedonum potius mentem quam hostiumdedit: adeo enim 2 nullam spem non potiundi modo, sed ne adeundi quidem Romana moenia animus eorum cepit, tectaque procul visa atque inminentes tumuli avertere mentes eorum, ut totis 3 passim castris fremitu orto, quid in vasto ac deserto agro inter tabem pecorum hominumque desides sine praeda tempus tererent, cum integra loca, Tusculanum agrum opimum copiis petere possent, signa repente convellerent transversisque itineribus per Labicanos agros in Tuscula- nos colles transirent. eo vis omnis tempestasque belii con- 4 versa est. interim Hernici Latinique, pudore etiam, non misericordia solum moti, si nec obstitissent communibus hostibus infesto agmine Eomanam urbem petentibus nec opem ullam obsessis sociis ferrent, coniuncto exercitu Ro- mam pergunt. ubi cum hostis non invenissent, secuti fa- 5 mam ac vestigia obvii fiunt descendentibus ab Tusculano in Albanam vallem. ibi haudquaquam aequo proelio pug- natum est fidesque sua sociis parum felix in praesentia fuit. haud minor Romae fit morbo strages quam quanta g ferro sociorum facta erat. consul, qui unus supererat, moritur; mortui et alii clari viri, M. Valerius, T. Verginius Rutilus augures, Ser. Sulpicius curio maximus, et per :

132 LIBER III, 7. 8. [a.u.c.291. 292]

ignota capita latc vagata cst vis morbi inopsque senatus auxilii humani ad deos populum ac vota vcrtit : iussi cum coniugibus ac liberis supplicatum irc paccmquc exposccre

8 deum. ad id, quod sua quemque mala cogebant, auctori- tate publica cvocati, omnia delubra inplcnt. stratae pas- sim matrcs, crinibus templa verrentes, vcniam irarum caelestium finemque pesti exposcunt.

l VIII. Inde paulatim, seu pace deum impetrata seu graviore tempore anni iam circumacto, dcfuncta morbis corpora salubriora csse incipere, versisque animis iam ad

•2 publicam curam, cum aliquot interregna exissent, P. Va- lcrius Publicola tertio die quam intcrrcgnum inicrat con- sules creat L. Lucretium Tricipitinum ct T. Vcturium

:; Geminum, sivc ille Vetusius fuit. ante diem tertium idua Sextiles consulatum incunt iam satis valida civitate, ut non solum arccre bellum, sed ultro ctiam inferre possct.

4 igitur nuntiantibus Hcrnicis in fines suos transccndissc hostes, inpigre promissum auxilium.

Duo consulares exercitua scripti. Veturius missus in

5 Volscos ad bellum ultro infcrcndum. Tricipitinus, popu- lationibus arcendis sociorum agro oppositus, non ultra quam in Hernicos proccdit. Veturius primo proelio hostes

i; fundit fugatquc. Lucretium, dum in Hernicis sedet, prac- donum agmcn fefcllit supra montcs Praenestinos ductum, inde demissum in campos. vastavere agros Praenestinum Gabinumque, ex Gabino in Tusculanos flexcre colles.

; Urbi quoque Komac ingens praebitus terror, magis in re subita quam quod ad arccndam vim parumvirium esset. Quintus Fabius praccrat urbi. is armata iuvcntute dispo-

;s sitisque praesidiis tuta omnia ac tranquilla fecit. itaquc hostes praeda ex proximis locis rapta adpropinquare urbi non ausi, cum circumacto agmine redirent, quanto longius ab urbe hostium abscedcrent, eo solutiorc cura, inLucrc- tium incidunt consulem; iam ante exploratis itincribus suis

!» instructum et ad certamen intentum. igitur pracparatis animis repentino pavore perculsos adorti, aliquanto pau- ciores multitudincm ingentem fundunt fugantque et con- pulsos in cavas valles, cum exitus haud in facili essent,

10 circumveniunt. ibi Volscum nomcn propc dclctum cst.

LIBEE 111 , 8. 9. [a. C. 4G3. 402J 133

tredeciui uiilia quadringentos septuaginta cecidisse in acie ac fuga, mille ac centum quinquaginta vivos cap- tos, signa viginti septem militaria relata in quibusdam annalibus invenio, ubi etsi adiectum aiiquid numero sit, magna certe caedes fuit. victor consul, ingenti praeda n potitus, eodem in stativa rediit. tum consules castra con- iungunt et Volsci Aequique adflictas vires suas in unum contulere. tertia illa pugna eo anno fuit, eadem fortuna victoriam dedit: fusis hostibus etiam castra capta.

Vlill. Sic res Romana in antiquum statum rediit se- l cundaeque belli res extemplo urbanos motus excitaverunt. C. Terentilius Harsa tribunus plebis eo anno fuit. is, con- 2 sulibus absentibus ratus locum tribuniciis actionibus datum, per aliquot dies patrum superbiam ad plebem criminatus, maxime in consulare imperium tamquam nimium nec tolerabile liberae civitati invehebatur. nomine enim tan- 8 tum minus invidiosum, re ipsa prope atrocius quam re- gium esse: quippe duos pro uno domino acceptos, in- 4 moderata, infinita potestate, qui, soluti atque effrenati ipsi, omnis metus legum omniaque supplicia verterent in ple- bem. quae ne aeterna illis iicentia sit, legem se promul- i> gaturum, ut quinque viri creentur legibus de imperio con- sulari scribendis; quod populus in se ius dederit, eo con- sulem usurum, non ipsos libidinem ac licentiam suam pro lege habituros.

Qua promulgata lege cum timerent patres, ne absen- G tibus consulibus iugum acciperent, senatus a praefecto urbis Q. Fabio vocatur, qui adeo atrociter in rogationem latoremque ipsum est invectus, ut nihil, si ambo consules infesti circumstarent tribunum, relictum minarum atque terroris sit: insidiatum eum et tempore capto adortum rem 7 publicam, si quem similem eius priore anno inter morbum 8 bellumque irati dii tribunum dedissent, non potuisse sisti: mortuis duobus consulibus, iacente aegra civitate, in con- luvione omnium rerum ad tollendum rei publicae consulare imperium laturum leges fuisse, ducem Volscis Aequisque ad oppugnandam urbem futurum. quid tandem? illi non 0 licere, si quid consules superbe in aliquem civium aut crudcliter fecerint, diem dicerc, accusare iis ipsia iudici-

134 LIBER III, 9. 10. [a. u. c. 292. 293]

10 bus, quorum in aliquem saevitum sit? non illum eousulare imperium, sed tribuniciam potestatem invisam intoleran- tlamque facere, quam placatam reconciliatamque patribus de integro in antiqua redigi mala. neque illum se depre-

n cari, quo minus pergat ut coeperit: 'vos,' inquit Fabius 'ceteri tribuni, oramus, ut primum omnium cogiletis, po- testatcm istam ad singulorum auxilium, non ad perniciem universorum comparatam esse, tribunos plebis vos crea-

12 tos, non hostes patribus. nobis miserum, invidiosum vobis est, desertam rem publicam invadi. non ius vestrum, sed invidiam minueritis. agite cum eollega, ut rem integram in adventum consulum differat. ne Aequi quidem ac Volsci, morbo absumptis priore anno consulibus , crudeli superbo-

13 que nobis bello institere.' agunt cum Terentilio tribuni, dilataque in speciem actione re ipsa sublata consides cx- templo arcessiti.

l X. Lucretius cum ingenti praeda, maiore multo glo- ria rediit. et auget gloriam adveniens exposita onmi in campo Martio praeda, ut suum quisque per triduum co- gnitum abduceret. reliqua vendita, quibus domini non ex-

_' titere. debebatur omnium consensu consuli triumphus, sed dilata res est tribuno de lege agente: id antiquius

3 consuli fuit. iactata per aliquot dics cum in senatu res tum apud populum est. cessit ad ultimum maiestati con- sulis tribunus et destitit. tumimperatoriexercituiquehonos

4 suus redditus: triumphavit de Volscis Aequisque, trium- phantem secutae sunt legiones. alteri consuli datum, ut ovans sine militibus urbem iuiret.

5 Anno deinde insequenti lex Terentilin ab toto relata collesio novos ado-ressa consules est. erant consules P.

o Volumnius, Ser. Sulpicius. eo anno caelum arderc visum, terra ingenti concussa motu est, bovem locutam, cui rei priore anno fides non fuerat, creditum. inter alia prodigia et carne pluit, quem imbrem ingens numerus avium inter- volitando rapuisse fertur, quod intercidit sparsum ita ia-

7 cuisse per aliquot dies, ut nihil odor mutaret. libri per duumviros sacrorum aditi: pericula a conventu alienige- narum praedicta, ne qui in loca summa urbis impetus caedesque inde fierent. inter cetera monitum, ut seditio-

LIBEK III, 10. 11. [a. C. 4G2. 4Gi] 135

nibus abstineretur. id factum ad inpediendam legem tri- buni criminabantur ingensque aderat certamen.

Ecce, ut idem in singulos annos orbis volveretur, s Hernici nuntiant, Volscos et Aequos, etsi accisae res sint, reficere exercitus, Antii summam rei positam, Ece- trae Antiates colonos palam concilia facere, id caput, eas vires belli esse. ut haec dicta in senatu sunt, dilectus y edicitur. consules belli administrationem inter se disper- tiri iussi, alteri ut Volsci, alteri ut Aequi provincia esset. tribuni coram in foro personare, fabulam conpositam 10 Volsci belli, Hernicos ad partes paratos. iam ne virtute quidem premi libertatem populi Komani, sed arte eludi. quia occidione prope occisos Volscos et Aequos movere i i sua sponte arma posse iam fides abierit, novos hostes quaeri, coloniam fidam, propinquam infamem fieri. bellum innoxiis Antiatibus indici, geri cum plebe Romana, quam v> oneratam armis ex urbe praecipiti agmine acturi essent, exilio et relegatione civium ulciscentes tribunos. sic, ne 13 quid aliud actum putent, victam legem esse, nisi, dum in integro res sit, dum domi, dum togati sint, caveant, ne possessione urbis pellantur, ne iugum accipiant. si ani- 14 mus sit, non defore auxilium. consentire omnes tribunos, nullum terrorem externum, nullum periculum esse, ca- visse deos priore anno, ut tuto libertas defendi posset. haec tribuni.

XI. At ex parte altera consules in conspectu eorum 1 positis sellis dilectum habebant. eo decurrunt tribuni con- tioncmque secum trahunt. citati pauci, velut rei experiun- dae causa, et statim vis coorta. quemcumque lictor iussu -i consulis prendisset, tribunus mitti iubebat. neque suum cuique ius modum faciebat, sed virium ope et manu ob- tinendum erat, quod intenderes.

Quemadmodum se tribuni gessissent in prohibendo 3 dilcctu, sic patres in lege, quae per omnis comitialis dies fcrebatur, inpedienda gerebant. initium erat rixae, cum 4 discedere populum iussissent tribuni, quod patres se sub- moveri haud sinebant. nec fere seniores rei intererant, quippe quae non consilio regenda sed permissa temeritati audaciaeque esset. multum et consules se abstinebant, 5

136 LIBER III, 11. 12. [a. u. c.293]

ne cui in conluvione rerum maiestatem suam contumeliae offerrent.

6 Caeso erat Quinctius, ferox iuvenis qua nobilitate gen- tis, qua corporis magnitudine et viribus. ad ea munera data a diis et ipse addiderat multa belli decora facundiam- que in foro, ut nemo non lingua, non manu promptior in

7 civitate haberetur. hic cum in medio patrum agmine con- stitisset eminens inter alios, velut omnes dictaturas con- sulatusque gerens in voce ac viribus suis, unus impetus

8 tribunicios popularesque procellas sustinebat. hoc duce saepe pulsi foro tribuni, fusa ac fugata plebes est. qui obvius fuerat, mulcatus nudatusque abibat, ut satis appa- reret, si sic agi liceret, victam legem esse.

9 Tum, prope iam perculsis aliis tribunis, A. Verginius, ex collegio unus, Caesoni capitis diem dicit. atrox in- genium accenderat eo facto magis quam conterruerat : eo acrius obstare legi, agitare plebem, tribunos velut

10 iusto persequi bello. accusator pati reum ruere invidiae- quc flammam ac materiam criminibus suis suggercre, le- gem interim non tam ad spem perferendi quam ad laces-

11 sendam Caesonis tcmeritatem ferre. ibi multa saepe ab iuventute inconsulte dicta factaque in unius Caesonis

12 suspectum incidunt ingenium. tamen legi resistebatur. ct A. Verginius idcntidem plebi: 'ecquid sentitis iam vos, Quirites, Caesonem simul civem et legem, quam cupitis,

13 habere non posse? quamquam, quid ego legem loquor? libertati obstat, omnes Tarquinios superbia cxsuperat. exspectate, dum consul aut dictator fiat, quem privatum viribus et audacia regnantem vidctis.' adsentiebantur multi, pulsatos se querentes, ct tribunum ad rcm pera- gendam ultro incitabant.

i XII. Iam aderat iudicio dies apparebatque, vulgo homines in damnatione Caesonis libertatem agi crcdere. tum demum coactus cum multa indignitate prensabat sin-

2 gulos. sequebantur necessarii, principes civitatis. Titus Quinctius Capitolinus, qui ter consul fuerat, cum multa

3 referret sua familiaeque decora, adfirmabat, ncque in Quinctia gente neque in civitate Ivomana tantam indolem tam maturae virtutis umquam cxtitisse, suum prhnuni

LIBER III, 12. 13. [a.C.461] 137

militem fuisse, se saepe vidente pugnasse inhostem; Sp. i Furius, missum ab Quinctio Capitolino sibi eum in dubiis suis rebus venisse subsidio: neminem unum esse, cuius magis opera putet rem restitutain. L. Lucretius, consul 5 anni prioris, recenti gloria nitens, suas laudes participare cum Caesone, memorare pugnas, referre egregia facinora, nunc in expeditionibus nunc in acie, suadere et monere, 6 iuvenem egregium, instructum naturae fortunaeque omni- bus bonis, maximum momentum rerum eius civitatis, in quamcunique venisset, suum quam alienum mallent civem essc. quod offendat in eo, fervorem et audaciam, aetatem 7 cotidie auferre, quocl desideretur, consilium, id in dies crescere. senescentibus vitiis, maturescente virtute sine- rent tantum virum senem in civitate fieri. pater inter hos 8 L. Quinctius, cui Cincinnato cognomen erat, non iterando laudes, ne cumularet invidiam, sed veniam errori atque adulescentiae petendo, sibi, qui non dicto, non facto quemquam offendisset, ut condonarent filium, orabat. sed 9 alii aversabantur preces aut verecundia aut metu, alii, se suosque mulcatos querentes, atroci responso iudicium suum praeferebant.

XIII. Premebat reum praeter vulgatam invidiam cri- j men unum, quod M. Volscius Fictor, qui ante aliquot annos tribunus plebis fuerat, testis extiterat, se haut 2 multo post quam pestilentia in urbe fuerat iuventutem grassantem in Subura incidisse. ibi rixam natam esse fratremque suum maiorem natu, necdum ex morbo satis validum, pugno ictum ab Caesone cecidisse, semianimem 3 inter manus domum oblatum, mortuumque inde arbitrari, nec sibi rem exequi tam atrocem per consules superiorum annorum licuisse. haec Volscio clamitante adeo concitati homines sunt, ut haut multum afuerit, quin impetu populi Caeso interiret. Verginius arripi iubet hominem et in i vincula duci. patricii vi contra vim resistunt. T. Quinc- tius clamitat, cui rei capitalis dies dicta sit et de quo fu- turum prope diem iudicium, eum indemnatum indicta causa non debere violari. tribunus supplicium negat sumpturuin 5 se de indemnato, servaturum tamen in vinculis esse ad indicii diem, ut. qui hominem necaverit, dc eo supplicii

138

LIBEK III, 13.14. [a. u. c. 293. 294]

I

G sumendi copia populo Eomano fiat. appellati tribuni me- dio decreto ius auxilii sui expediunt, in vincla coniei vetant, sisti reum pecuniamque, nisi sistatur, populo pro-

r initti placere pronuntiant. summam pecuniae quantam aeeum esset promitti, vcniebat in dubium. id ad sena- tum reieitur. reus, dum consulerentur patres, retentus in

8 publico est. vades dare placuit. unum vadem tribus mi- libus aeris obligaverunt, quot darentur, permissum tribunis est. deccm finierunt; tot vadibus accusator vadatus est reum. hic primus vades publicos dedit. dimissus e foro

9 nocte proxima in Tuscos in exilium abiit. iudicii die cum cxcusaretur, solum vertisse exilii causa, nihilo mi- nus Yerginio comitia habente, eonlegae appellati dimisere

10 concilium. pecnnia a patre exacta crudeliter, ut divendi- tis omnibns bonis aliquamdiu trans Tiberim veluti rele- gatus devio quodam tugnrio viverct.

1 XIIII. IIoc iudicium et promulgata lex excrcuit civi-

2 tatem, ab externis armis otium fuit. cum velut victores tribuni pcrculsis patribus Caesonis exilio prope perlatam esse credcrent legem et quod ad seniores patrum pertinc-

:? rct cessissent possessione rei publicac, iuniores, id maxime quod Caesonis sodalium fuit, auxcre iras in plebem, non minuerunt animos. sed ibi piurhnum profectum est, quod

4 modo quodam temperavere impetus suos. cum primo post Caesonis exilium lex coepta ferri est, instructi paratique cum ingenti clientium exercitu sic tribunos, ubi primum submoventes praebuere causam, adorti sunt, ut nemo unus inde praeeipuum quicquam gloriae donnun invidiaeve ferret, mille pro uno Caesones extitisse ple-

o bes quereretur. mediis diebus, quibus tribuni dc lege non agerent, nihil eisdcm illis placidius aut quietius erat: benigne salutare, adloqui plebis homines, domum invi- tare, adesse in foro, tribunos ipsos cetera pati sine inter- pellatione concilia habere, numquam ulli neque publice neque privatim truces esse, nisi cum de lege agi eoep-

G tum esset; alibi popularis iuventus erat. nec cetera modo tribuni tranquillo peregcre, sed refccti quoque in inse- qucntcm annum, ne voce quidem incoinmoda, nediuu ut ulla vis fieret, paulatim permulcendo tractandoque man-

LIBEH ili , M L6. [a.C. 101. 1(50]

[39

euefecerani plebcm. Iii per totum annura artibus lex clu a e i.

X V. Accipiun! civitatcra placidiorera consules ( '. ( !lau- tlius, A|)|ii filius, et I*. Valerius Publicola. nihil novi no \uh annus attulerat: legis ferendae aul accipiendae cura civitatcm tenebat. quantum iuniorcs patrura plebi se tna- • i iii inuabant, eo acrius contra tribuni tendebant, ut plebi ii pectos eos criminando facerent: coniurationcm factam, Caesonem [iomae esse, interficiendorum tribunorum, tru- cidandac plebis consilia inita. i«l negotii datura :il> senio- ribue patrum, ul iuventus tribuniciam potestatera e re publica tollerel formaque eadem civitatis esset, quae ante . acrum montera occupatum fuerat.

Et a V< >l. ■<■].-, et Aequis statum iam ac prope Bollemne iii inguloi annoi bellum timcbatur, propiusque aliud no- \iiin malura necopinato cxortum: exules servique ad duo milia hominura el quingenti duce Appio Herdonio Sabino nocte ( 'apitolium atque arcem occupavere. eonfei tira in arce facta caedes eorum, qui coniurarc «i simul capere arma noluerant. alii intcr tumultum praecipites pavore in forom devolant, alternae voce (ad arma' el 'hoi tc ia urbe sunt' audiebantur. consules cl arraare plebcm el inermem pati timebant. incerti, quod malura re]fcntinum, extcrnum :m intestinum, ab odio plebis an ab servili fraude, urbem iii. .1 i et, sedaban! tumultus, sedando interdum move- bant: nec enim poteral pavida et con ternata multitudo rcgi imperio. dant tamen arma, non vulgo, tantum ut in- ccrto ho te praesidium satis fidum ad omnia esset. solli- < iii reliquura nocti inccrtique, qui homines, quantus nu- meru ho tium <• et, in stationibus disponendis ad opor- iiiiki omnis urbis loca egere. Iuv. deinde aperoit bellum ducemque belli. servos ad libertatem Appius Herdonius

I ip olio o abat: e mi errimi cuiui que m cepii »e cau am, ut cxule iniuria pulsos in patriam reducerel <i Bcrvitiis grave iugum demeret. i'l m : i ! I < ■ populo Romano auctorc fi>-ri; si il<i |>' non sit, se Vo\ icos el A.equos el omnia extrcma tcmptaturum et concitaturom,

XVI. Dilucerc res magis patribus atque consulibus. practer ea tamen, quae denuntiabantur, ne Veientiura neu

138 LIBEK III, 13. 14. [a. u. c. 293. 294]

C sumendi copia populo llomano fiat. appellati tribuni mc- dio decreto ius auxilii sui expediunt, in vincla conici vetant, sisti reum pecuniamque, nisi sistatur, populo pro-

7 mitti placere pronuntiant. summam pecuniae quantam aecum esset promitti, venicbat in dubium. id ad sena- tum reicitur. reus, dum consulerentur patrcs, retentus in

,s publico cst. vades dare placuit. unum vadem tribus mi- libus aeris obligaverunt, quot darentur, permissum tribunis est. decem finierunt; tot vadibus accusator vadatus est rcum. hic primus vades publicos dedit. dimissus e foro

9 nocte proxima in Tuscos in exilium abiit. iudicii die cum excusaretur, solum vertisse exilii causa, nihilo mi- nus Vergmio comitia habente, conlegae appellati dimisere 10 concilium. pecunia a patre exacta crudeliter, ut divendi- tis omnibus bonis aliquamdiu trans Tiberim veluti rele- gatus devio quodam tugurio viveret.

1 XIIII. IIoc iudicium ct promulgata lex cxcrcuit civi-

2 tatem, ab extcrnis armis otium fuit. cum velut victores tribuni pereulsis patribus Caesonis cxilio prope perlatam esse crederent legem et quod ad seniores patrum pertine-

3 ret cessissent possessione rei publicae, iuniores, id maxime quod Caesonis sodalium fuit, auxere iras in plebcm, non minuerunt animos. sed ibi piurimum profectum est, quod

4 modo quodam temperavere impetus suos. cum primo post Caesonis cxilium lex cocpta ferri est, instructi paratique cum ingenti clientium cxercitu sic tribunos, ubi primum submoventes praebucre causam, adorti sunt, ut nemo unus inde praecipuum quicquam gloriae domum invidiaeve ferret, mille pro uno Caesones extitisse ple-

j bes quereretur. mediis dicbus, quibus tribuni de lege non agercnt, nihil eisdcm illis placidius aut quictius crat : benigne salutare, adloqui plebis homines, domum invi- tare, adesse in foro, tribunos ipsos cetera pati sine inter- pellatione concilia habere, numquam ulli neque publice ncque privatim truces esse, nisi cum de lege agi coep-

0 tum esset; alibi popularis iuventus erat. nec cetera modo tribuni tranquillo peregere, sed refecti quoque in inse- qucntem annum, ne voce quidem incommoda, nedum ut uila vis fieret, paulatim permulcendo tractandoque man-

LIBEK III, 14—16. [a.C.461.460] 139

suefecerant plebem. his per totum amium artibus lex elusa est.

XV. Accipiunt civitatcm placidiorem consules C. Clau- 1 dius, Appi filius, ct P. Valerius Publicola. nihil novi no- vus annus attulerat: legis ferendae aut accipiendae cura civitatem tenebat. quantum iuniores patrum plebi se ma- 2 gis insinuabant, eo acrius contra tribuni tendebant, ut plebi suspectos eos criminando facerent: coniurationem factam, 3 Caesonem Romae esse, interficiendorum tribunorum, tru- eidandae plebis consilia inita. id negotii datum ab senio- ribus patrum, ut iuventus tribuniciam potestatem e re publica tolleret formaque eadem civitatis esset, quae ante sacrum montem occupatum fucrat.

Et a Volscis et Aequis statum iam ac prope sollemne 1 in singulos annos bellum timebatur, propiusque aliud 110- vum malum necopinato exortum: exules servique ad duo 5 miiia hominum et quingenti duce Appio Herdonio Sabino nocte Capitolium atque arcem occupavcre. eonfestim in 6 arce facta caedes eorum, qui coniurare et simul capere arma noluerant. alii inter tumultum praecipites pavore in forum devolant, alternae voces 'ad arma' et 'hostes in urbe sunt' audiebantur. consules et armare plebem et inermem 7 pati timebant. incerti, quod malum repentinum, externum an intestinum, ab odio plebis an ab servili fraude, urbem invasisset, sedabant tumultus, sedando interdum move- bant: nec enim poterat pavida et consternata multitudo regi imperio. dant tamen arma, non vulgo, tantum ut in- 8 certo hoste praesidium satis fidum ad omnia esset. solli- citi reliquum noctis ineertique, qui homines, quantus nu- merus hostium esset, in stationibus disponendis ad opor- tuna omnis urbis loca egere. lux deinde aperuit bellum ducemque belli. servos ad libertatem Appius Herdonius 9 ex Capitolio vocabat: se miserrimi cuiusque suscepisse causam, ut cxules iniuria pulsos in patriam reduceret et servitiis grave iugum demeret. id malle populo Komano auetore fieri; si ibi spes non sit, se Volscos et Aequos et omnia extrema temptaturum et concitaturum.

XVI. Dilucere res magis pattibus atque eonsidibus. 1 praeter ea tamen, quae denuntiabantur, ne Veientium neu

140 LIBER III , 16. 17. [a. u. c. 294]

2 Sabinorum id consilium esset timere et, cum tantum in urbe hostium esset, mox Sabinae Etruscaeque legiones ex composito adessent, tum aeterni hostes, Volsci et Ae- qui, non ad populaudos, ut ante, fines, sed ad urbem ur

3 ex parte captam, vcnirent. multi et varii timores. inter ceteros eminebat terror servilis, ne suus cuique domi hostis esset, cui nec credere nec non credendo, ne infestior fic-

4 ret, fidem abrogare, satis erat tutum. vixque concordia sisti videbatur posse. tantum superantibus aliis ac mcr- gentibus malis nemo tribunos aut plebem timebat: man- suetum id malum et per aliorum quietem malorum sem- per exoriens tumque esse peregrino terrore sopitum vide-

b batur. at id prope unum maxime inclinatis rebus incu- buit. tantus enim tribunos furor tenuit, ut non bellum, sed vanam imagincm belli ad avertcndos ab legis cura plebis animos Capitolium insedisse contenderent ; patricio- rum hospites clientesquc, si perlata lege frustra tumul- tuatos esse se sentiant, maiore quam vencrint silentio abi-

C turos. concilium inde lcgi perfcrendae habcre, advocato populo ab armis. senatum interim consules habent, alio se maiore ab tribunis metu ostendente quam quem noc- turnus hostis intulerat.

1 XVII. Postquam arma poni et discedere homines ab stationibus nuntiatum est, P. Valerius collega senatum retinente se ex curia proripit, inde in templum ad tribu-

2 nos venit. 'quid hoc rei est,' inquit 'tribuni? Appii Hcr- donii ductu et auspicio rem publicam eversuri estis? tam felix vobis corrumpendis fuit, qui servitia non commovit auctor? cum hostes supra caput sint, discedi ab armis

3 legesqueferriplacet?' inde ad multitudinem oratione versa: 'si vos urbis, Quiritcs, si vestri nulla cura tangit, at vos veremini deos vestros ab hostibus captos. Iuppiter opti- mus maximus, Iuno regina et Minerva, alii dii dcacque obsidentur. castra servorum publicos vestros penates te-

4 nent. haec vobis forma sanae civitatis videtur? tantum hostium non solum intra muros est, sed in arce supra fo- rum curiamque; comitia interim in foro sunt, senatus in curia est; velut cum otium superat, scnator sententiam

5 dicit, alii Quirites suffragium ineunt. non, quidquid pa-

LIBEE IU, 17.18. [a.C.lGO] 141

trum plebisque est, consules, tribunos, deos hominesquc omnes armatos opem ferre, in Capitolium currere, liberare ac pacare augustissimam illam domum Iovis optimi ma- ximi decuit? Romule pater, tu mentem tuam, qua quon- g dam arcem ab his isdem Sabinis auro captam recepisti, da stirpi tuae. iube hanc ingredi viam, quam tu dux, quam tuus ingressus exercitus est. primus en ego consul, quantum mortalis deum possum, te ac tua vestigia sequar.' ultimum orationis fuit, se arma capere, vocare omnes Qui- 7 ritcsadarma; si qui inpediat, iam se consularis imperii, iam tribuniciae potestatis sacratarumque legum oblitum, quis- quis ille sit, ubicumque sit, inCapitolio, in foro, pro hoste ha- biturum. iuberent tribuni, quoniam in Appium Herdonium 8 vetarent, in P. Valerium consulem sumi arma; ausurum se in tribunis, quod princeps familiae suae ausus in regi- bus esset. vim ultimam apparebat futuram spectaculoque 9 seditionem Romanam hostibus fore: nec lex tamen fcrri nec ire in Capitolium consul potuit. nox certamina coepta oppressit; tribuni ccssere nocti, timentes consulum arma. amotis inde seditionis auctoribus patres circumire plebem 10 inserentesque se in circulos sermones tempori aptos serere, admonere, ut viderent, in qiiod discrimcn rem publicam adducerent: non inter patres ac plebem certamen esse, 11 sed simul patres plebemque, arcem urbis, templa deorum, penates publicos privatosque hostibus dedi. dum haec in vi foro sedandae discordiae causa aguntur, consules interim, ne Sabini neve Veiens hostis moveretur, circa portas mu- rosque discesserant.

XVIII. Eadem nocte et Tusculuin de arce capta Ca- 1 pitolioque occupato et alio turbatae urbis statu nuntii vc- niunt L. Mamilius Tusculi tum dictator erat. is confestim 2 convocato senatu atque introductis nuntiis magno opere censet, ne exspectent, dum ab Roma legati auxilium pe- 3 tentes veniant; periculum ipsum discrimenque ac sociales deos fidemque foederum id poscere. demerendi beneficio tam potentem, tam propinquam civitatem numquam parem occasionem daturos deos. placet ferri auxilium, iuventus 1 conscribitur, arma dantur. Romam prima luce venientes procul speciem hostiuro praebuerc; Aequi aut Volsci vc-

142 LIBER III, 18.10. [a.u. C.294J

nire visi sunt. deinde, ubi vanus terror abiit, aceepti in

;, urbem agminc in forum descendunt. ibi iam P. Vaierius

relicto ad portarum praesidia collega instrucbat aciem.

6 auctoritas viri moverat, adfirmantis, Capitolio recuperato et urbe pacata, si edoceri se sissent, quae fraua ab tri- bunis occulta in legc ferretur, memorem se maiorum suo- rum, memorem cognominis, quod populi colendi velut hereditaria cura sibi a maioribus tradita essct, coneiliuin

7 plebis non inpediturum. liunc ducem secuti, nequiquam reclamantibus tribunis, in clivum Capitolinum erigunt aciem. adiungitur et Tuseulana legio. certare socii cives-

s que, utri recuperatae arcis suum deeus facerent. dux uter- que suos adhortatur. trepidare tum hostes nec ulli satis rei, praeterquam loco, fidere. trepidantibus inferunt signa Iiomani sociique. iam in vestibulum perruperant templi, cum P. Valerius inter primores pugnam eiens interfieitur. :i P. Volumnius consularis vidit eadentem. is dato ncgotio suis, ut corpus obtegerent, ipse in locum viccmquc con- sulis provolat. prae ardore impetuque tantac rei sensus non pervenit ad militem: prius vieit quam se pugnarc

10 sine ducc sentiret. multi cxulum caede sua foedavere tcmplum, multi vivi eapti, Herdonius interfeetus. ita Ca- pitolium reeuperatum. dc captivis, ut quisque libcr aut servus esset, suae fortunae a quoque sumptum supplicium cst, Tusculanis gratiae actae, Capitolium purgatum atque

n lustratum. in consulis domum plebes quadrantes, ut fu- ncre ampliore efFerretur, iactasse fertur.

1 XVIIII. Parta pace instare tum tribuni patribus, ut Publi Valeri fidem exsolverent, instare Claudio, ut col- legae deos manes fraude liberaret, agi de lege sineret. consul antequam collegam sibi subrogasset negare pas-

2 surum agi de lege. hae tenuere contentiones usque ad comitia consulis subrogandi. Decembri mense summo patrum studio L. Quinctius Cincinnatus, pater Caesonis,

3 consul creatur, qui magistratum statim oceiperet. per- culsa crat plebes, consulem habitura iratum, potentem fa- vore patrum, virtute sua, tribus liberis, quorum ncmo Caesoni ccdebat magnitudine animi, consilium ct modum

i adhibendo, ubi res posceret, priores erant. is ut magistra-

LIBER III, 19. [a..C.460] 143

tnm iniit, adsiduis contionibus pro tribunali non in plebe eoercenda quam senatu castigando vehementior fuit, cuius ordrnis languore perpetui iam tribuni plebis, non ut in re publica populi Romani, sed ut in pcrdita domo, lingua criminibusque regnarent: cum Caesone filio suo virtutem, .} constantiam, omnia iuventutis belli domique decora pulsa ex urbe Romana et fugata esse. loquaces, seditiosos, se- mina discordiarum, iterum ac tertium tribunos pessimis artibus regia licentia vivere. 'Aulus' inquit 'ille Vergi- 6 nius, quia in Capitolio non fuit, minus supplicii quam Ap- pius Herdonius meruit? plus hercule aliquanto, qui vere rem aestimare velit. Herdonius, si niliil aliud, hostem sc fatendo prope denuntiavit, ut arma caperetis, hic, ne- gando beha esse, arma vobis ademit nudosque servis vestris et exulibus obiecit. et vos — C. Claudi pace et 7 Publi Valeri mortui loquar — prius in clivum Capitoli- num signa intulistis quam hos hostis de foro tolleretis? pudet deorum hominumque. cum hostes in arce, in Ca- pitolio essent, exulum et servorum dux, profanatis om- nibus, in cella lovis optimi maximi habitaret, Tusculi ante quam Romae sumpta sunt arma, in dubio fuit, utrum L. 8 Mamilius, Tusculanus dux, an P. Valerius et C. Claudius, consules, Romanam arcem liberarent, et qui ante Latinos ne pro se quidem ipsis, cum in finibus hostem haberent, attingere arma passi sumus, nunc, nisi Latini sua sponte arma sumpsissent, capti et deleti eramus. hoc est, tribuni, y auxilium plebi ferre, inermem eam hosti trucidandam obi- cere? scilicet, si quis vobis humillimus homo de vestra plebe, quam partem velut abruptam a cetero populo ve- stram patriam peculiaremque rem publicam fecistis, si quis ex his domum suam obsessam a familia armata nun- tiaret, ferendum auxilium putaretis, Iuppiter optimus ma- 10 ximus, exulum atque servorum saeptus armis, nulla hu- mana ope dignus erat? et hi postulant, ut sacrosancti habeantur, quibus ipsi dii neque sacri neque sancti sunt? at enim divinis humanisque obruti sceleribus legem vos n hoc anno perlaturos dictitatis. tum hercule illo die, quo ego consul sum creatus, male gesta res pubiica est, peius multo, quam cum P. Valerius consul periit, si tuleritis.

144 LIBER III, 19. 20. [a. u. c. 294. 295]

12 iam primum omnium,' inquit 'Quiritcs, in Volscos ct Ae- quos mihi atquc collegae legiones duccre in animo est. nescio quo fato magis bellantes quam pacati propitios ha- bemus deos. quantum periculum ab illis populis fuerit, si Capitolium ab exulibus obsessum scissent, suspicari de praeterito quam re ipsa experiri est melius.'

1 XX. Moverat plebem oratio consulis, erecti patrcs restitutain credebant rem publicam. consul alter, comes animosior quam auctor, suscepisse collegam priorem ac- tiones tam gravis facile passus, in peragendis consularis

2 officii partem ad se vindicabat.. tum tribuni eludentcs vc- lut vana dicta persequi quaerendo, quonam modo excrci- tum educturi consules essent, quos dilectum habere ncmo

3 passurus cssct? 'nobis vero/ inquit Quinctius 'nihil di- lectu opus cst, cum, quo tcmpore P. Valerius ad reci- piundum Capitolium arma plcbi dedit, omnes in verba iuravcrint, conventuros se iussu consulis nec iniussu abi-

i turos. cdicimus itaque, omnes, qui in vcrba iurastis, crastina die armati ad lacum Begillum adsitis.' cavillari tum tribuui ct populum cxsolvere religione vcllc: priva- tum co tempore Quinctium fuisse, cum sacramcnto adacti

D sint. sed nondum haec, quae nunc tenet saeculum, ne- glegentia deum venerat nec interpretando sibi quisque ius iurandum ct leges aptas faciebat, sed suos potius mores

6 ad ea accommodabat. igitur tribuni, ut inpedicndac rei nulla spes erat, de profercndo exercitu agcre, eo magis, quod et augures iussos adesse ad Regillum lacum fama exierat locumque inaugurari, ubi auspicato cum populo agi posset, ut quidquid llomae vi tribunicia rogatum esset,

7 id comitiis ibi abrogaretur. omnes id iussuros quod con- sules vellent, neque enim provocationem essc longius ab urbe mille passuum et tribunos, si eo veniant, in alia turba

s Quiritium subiectos fore consulari imperio. terrebant haec, sed ille maximus terror animos agitabat, quod saepius Quinctius dictitabat, se consulum comitia non habiturum: non ita civitatem aegram esse, ut consuetis remediis sisti posset, dictatore opus esse rci publicae, ut qui sc movcrit ad sollicitandum statum civitatis, scntiat, sine provoca- tione dictaturam esse.

LIBER III, 21. 22. [a. C. 460. 459] 145

XXI. Senatus in Capitolio erat. eo tribuni cura per- i turbata plebe veniunt. multitudo clamore ingenti nunc con- sulum, nunc patrum fidem inplorant, nec ante moverunt de sententia consulem quam tribuni se in auctoritate pa- trum futuros esse polliciti sunt. tunc referente consule 2 de tribunorum et plebis postulatis senatus consulta fiunt, neque tribuni legem eo anno ferrent neque consules ab urbe exercitum educerent; in reliquum magistratus conti- nuari et eos tribunos refici iudicare senatum contra rem publicam esse. consules fuere in patrum potestate; tri- 3 buni reclamantibus consulibus refecti. patres quoque, ne quid cederent plebi, et ipsi Lucium Quinctium consulem reficiebant. nulla toto anno vehementior actio consulis fuit. 'mirer,' inquit 'si vana vestra, patres conscripti, auctoritas i ad plebem est? vos elevatis eam, quippe, quia plebs sena- tus consultum in continuandis magistratibus solvit, ipsi quoque solutum vultis, ne temeritati multitudinis cedatis, tamquam id sit plus posse in civitate, plua levitatis ac li- 5 centiae liabere. lcvius enim vaniusque profecto est sua de- creta et consulta tollere quam aliorum. imitamini, patres g conscripti, turbam inconsultam et qui exemplo aliis esse debetis, aliorum exemplo peccetis potius quam alii vestro recte faciant, dum ego ne imiter tribunos nec me contra senatus consulta consulem renuntiari patiar. te vero, C. 7 Claudi, adhortor, ut et ipse populum Romanum hac licentia arceas et de me hoc tibi persuadeas, me ita accepturum, ut non honorem meum a te impeditum, sed gloriam spreti honoris auctam invidiamque, quae ex continuato eo in- penderet, levatam putem.' communiter inde edicunt, ne 8 quis L. Quinctium consulem faceret; si quis fecisset, se id suffragium non observaturos.

XXII. Consules creati Q. Fabius Vibulanus tertio et 1 L. Cornelius Maluginensis. census actus eo anno; lustrum propter Capitolium captum, consulem occisum condi reli- giosum fuit.

Quinto Fabio, L. Cornelio consulibus principio anni 2 statim res turbulentae. instigabant plebem tribuni. bel- lum ingens a Volscis et Aequis Latini atque Hernici nun- tiabant: iam Antii Volscorum legiones esse. et ipsam

Livivol.l. 10

146 LIBER III, 22. 23. [a. u. e. 295]

coloniam ingens metus erat defecturam, aegrequc impc- tratum a tribunis, ut bellum praeverti sinerent. consules inde partiti provincias: Fabio, ut legiones Antium duee- ret, datum, Cornelius ut Romae praesidio esset, ne qna pars hostium, qui Aequis mos erat, ad populandum ve- niret. Hernici et Latini iussi milites dare ex foedcrc, duac- quc partes sociorum in exercitu, tertia civium fuit. post- quam ad diem praestitutum venerunt socii, consul cxtra portam Capenam castra loeat. inde lustrato exercitu An- tium profectus, haud procul oppido stativisque hostium consedit. ubi cum Volsci, quia nondum ab Aequis ve- nisset exercitus, dimicare non ausi, quemadmodum quieti vallo se tutarentur, pararent, postero dic Fabius non pcr- mixtam unam sociorum eiviumque, sed trium populorum tres separatim acies circa vallum hosfium instruxit. ipse erat medius cuin legionibus Romanis. inde signum ob- scrvare iussit, ut pariter et socii rem incipercnt rcferrent- que pedem, si receptui ceeinisset. equitcs item suae cui- quc parti post principia collocat. ita trifariam adortus castra cireumvenit et, cum undique instaret, non susti- nentcs impetum Volscos vallo deturbat. transgressus indc munitiones, pavidam turbam inelinatamquc in partem unam castris cxpellit. inde cffuse fugientes eques, cui superare valluin haud facile fuerat, cum ad id spectator pugnae adstitisset, libero campo adeptus, parte victoriae fruitur territos caedendo. magna et in castris et cxtra munimenta eaedis fugientium fuit, sed praeda maior, quia vix arma secum efferrc hostis potuit. deletusque excrcitus foret, nisi fugientis silvae texissent.

XXIII. Dum ad Antium haec geruntur, interim Ac- qui roborc iuventutis praemisso arcem Tusculanam in- proviso nocte capiunt, reliquo exercitu haud procul moe- nibus Tuseuli considunt, ut distcndercnt hostium copias. haec celeriter Romam, ab Roma in castra Antium perlata movent Romanos haud secus quam si Capitolium eaptum nuntiaretur; adeo ct recens crat Tusculanorum mcritum et simiKtudo ipsa periculi reposcere datum auxilium vide- batur. Fabius omissis omnibus praedam ex eastris raptim Antium convehit; ibi modieo praesidio relicto citatum

LIBEE III, 23. 24. [a. C. 459] 147

agmen Tusculum rapit. uihil praetcr arma et quod cocti ad manum fuit cibi fcrre militi licuit. conmeatum ab Eoma consul Cornelius subvehit. aliquot menses Tusculi bella- 4 tum. parte exercitus consul castra Aequorum oppugnabat, partem Tusculanis dederat ad arcem recuperandam. vi num- quam eo subiri potuit, fames postremo inde detraxit ho- stem. quo postquam ventum ad extremum est, inermes o nudique omnes sub iugum ab Tusculanis missi. hos igno- miniosa fuga domum sc recipientes Eomanus consul in AJgido consecutus ad unum omnes occidit. victor ad Co- g hunen — id loco nomcn est — exercitu relicto castra lo- cat. et alter consul, postquam moenibus iam Komanis pulso hoste periculum esse desierat, et ipse ab Roma pro- fectus. ita bifariam consules ingressi hostium fines ingcnti : certamine hinc Volscos, hinc Aequos populantur.

Eodem anno descisse Antiatcs apud plerosque auctorea invenio. L. Cornelium consulem id bellum gessisse oppi- dumque cepisse, certum adfirmare, quia nulla apud vetu- stiores eius rei mentio est, non ausim.

XXIHI. Hoc bello perfecto tribunicium domi bellum i patrcs territat. clamant, fraude fieri, quod foris teneatur exercitus: frustrationem eam legis tollendae esse, se ni- hilo minus rem susceptam pcracturos. obtinuit tamen L. 2 Lucretius praefectus urbis, ut actiones tribuniciae in ad- ventum consulum differrcntur.

Erat et nova exorta causa motus. A. Cornelius et Q. 3 Servilius quaestores M. Volscio, quod falsus haud dubie testis in Caesonem extitisset, diem dixerant. multis enim 4 emanabat indiciis, neque fratrem Volsci, ex quo semel fuerit aeger, umquam non modo visum in publico, sed ne adsurrexisse quidem ex morbo multorumque tabe men- sum mortuum, nec his temporibus, in quae testis crimen 5 coniecisset, Caesonem Romae visum, adfirmantibus qui una meruerant, secum eum tum frequentemque ad signa sine ullo commeatu fuisse; nisi ita esset, multi privatim ferebant Volscio iudicem. cum ad iudicium ire non au- 6 deret, omnes eae res in unum congruentes haud magis dubiam damnationem Volsci, quam Caesonis Volscio teste fuerat, faciebant. in mora tribuni crant, qui comitia quac- 7

10»

1 48 LIBER III , 24. 25. [a. u. c. 205. 286]

stores habere de reo, nisi prius habita tle lege essent, pas- suros negabant.

s Ita extracta utraque res in consulum adventum est. qui ubi triumphantes victore cum exercitu urbcm inicrunt, quia silentium de lege erat, perculsos magna pars crede-

9 bant tribunos. at illi — etenim extremum anni iam erat — , quartum adfectantes tribunatum, in comitiorum discepta- tionem ab lege certamen averterant. et cum consules ni- hilo minus adversus continuationem tribunatus, quam si lex minuendae suae maiestatis causa promulgata ferretur, tetendissent, victoria certaminis penes tribunos fuit.

io Eodem anno Aequis pax est petentibus data. census, res priore anno inchoata, perficitur, idque lustrum ab ori- gine urbis decimum conditum ferunt. censa civium capita centum scptemdecim milia trecenta undeviginti.

i l Consulum magna domi bellique eo anno gloria fuit, quod et foris pacem peperere et domi, etsi non concors, minus tamen quam alias infesta civitas fuit.

1 XX Y. L. Minucius inde et C. Nautius consules facti

2 duas residuas anni prioris causas exceperunt. eodem modo consules legem, tribuni iudicium de Volscio inpediebant, sed in quaestoribus novis maior vis, maior auctoritas erat.

3 cum M. Valerio, Valeri filio, Volesi nepote, quaestor erat T. Quinctius Capitolinus, qui ter consul fuerat. is, quoniam neque Quinctiae familiae Caeso neque rei publicae maxi- mus iuvenum restitui posset, falsum testem, qui dicendac causae innoxio potestatem ademisset, iusto ac pio bello

4 persequebatur. cum Verginius maxime ex tribunis de lege ageret, duum mensum spatium consulibus datum est ad in- spiciendam legem, ut, cum edocuissent populum, quid frau- dis occultae ferretur, sinerent deinde suffragium inire. hoc

5 intervalli datum res tranquillas in urbe fecit. nec diutur- nam quietem Aequi dederunt, qui rupto foedere, quod ictum erat priore anno cum llomanis, imperium ad Gracchum Cloelium deferunt. is tum longe princeps in Aequis erat.

G Graccho duce in Lanuvinum agrum, inde in Tusculanum hostili populatione veniunt plenique praedae in Algido castra locant. ineaeastra Q.Fabius, P.Volumnius, A.Postumius legati ab Roma vencrunt questum iniurias et ex eo foedere

LIBER III, 25. 2G. [a. C. 459. 45b] 140

res repetitum. eos Aequorum imperator, quae mandata 7 habeant ab senatu Romano, ad quercum iubet dicere: se alia interim acturum. quercus ingens arbor praetorio im- minebat, cuius umbra opaca sedes erat. tuin ex legatis 8 unus abiens 'et haec' inquit 'sacrata quercus et quidquid deorum est audiant foedus a vobis ruptum nostrisque et nunc querellis adsint et mox armis, cum deorum homi- numque simul violata iura exsequemur.' Eomam ut re- a diere legati, senatus iussit alterum consulem contra Grac- chum in Algidum exercitum ducere, alteri populationem finium Aequorum provinciam dedit. tribuni suo more im- pedire dilectum; et forsitan ad ultimum impedissent, sed novus subito additus terror est.

XXVI. Vis Sabinorum ingens prope ad moenia ttrbis i infesta populatione venit: foedati agri, terror iniectus urbi est. tum plebs benigne arma cepit; reclamantibus frustra tribunis magni duo exercitus scripti. alterum Xautius con- 2 tra Sabinos duxit castrisque ad Eretum positis per expe- ditiones parvas, plerumque nocturnis incursionibus, tantam vastitatem in Sabino agro reddidit, ut conparati ad eam prope intacti bello fines Romani viderentur.

Minucio neque fortuna nec vis animi eadem in gerendo 3 negotio fuit: nam cum haud procul ab hoste castra po- suisset, nulla magnopere clade accepta, castris se pavidus tenebat. quod ubi senserant hostes, crevit ex metu alieno, 4 ut fit, audacia, et nocte adorti castra, postquam parum vis aperta profecerat, munitiones postero die circumdant. quae priusquam undique vallo obiectae clauderent exitus, quin- que equites inter stationes hostium emissi Romam pertu- lere, consulem exercitumque obsideri. nihil tam necopi- 5 natum nec tam insperatum accidere potuit. itaque tantus pavor, tanta trepidatio fuit, quanta, si urbem, non castra, hostes obsiderent. Xautium consulem arcessunt. in quo 6 cum parum praesidii videretur dictatoremque dici place- ret, qui rem perculsam restitueret, L. Quinctius Cincin- natus consensu omnium dicitur.

Operae pretium est audire, qui omnia prae divitiis 7 humana spernunt neque honori magno locurn neque virtuti putant esse, nisi ubi effusae adfluant opes: spes unica im- 6

■

I-

150

LEBEB III 26 27. (

pcrii populi Romani, L. Qninctina, trans Tiberim contra eum ipeum Locum, ubi nunc Navalia -unt. quattuor iugc- .. rum colebat agram, quae prata Qoinctia vocantur. ibi ab legsti isam fodieiu palae innixns seu cum araret,

operi certe, id quod constat, agresti inteni is, salute data invicem redditaqne it, quod bene vcnerct ipsi

reique pnblicae, togattu nnndata -cnatus audirct, admira- tus rogitanaque 'aati l _ ;.-n propere e tngurio

10 proferre uxorem Raciliam iubct. qua simul abterso pul-

ludore velatus : . dictatorem eum legati

oaalutant, in urbem vocant, qui tcrror sit in

n exercitu, exponunt navis Quinctio publice parata fuit transvectumque tres obviam egressi filii excipiunt, inde alii propinqui atque amici, tum patrum maior pars. ea frequentia Btipatus antecedentibus lictoribus deducl domum. et plebis concursus ingens fuit; Bed ca ncqua-

12 quam tam laeta Quinctium vidit, ct imperii nimium et \ irum (in) ipso impcrio vchementiorem rata.

Et illa quidem nocte nilnl praetcrquam vigiiatum est in urbe.

1 XXVII. Postero dic dictator cum antc luccm in fo- rum venisset, magistrum equitum dicit L. Tarquitium, patriciae gentis, sed qui, cum Btipendia pedibus propter paupertatem fecisset, beUo tamen primus longe Romanae

2 iuventutis habitus usset. cum magistro equitum in con- tionem venit, iustitium cdicit, claudi tabcrnas tota urbe

3 iubct, vetat quemquam privatac quicquam rei agere, tum quicumque aetate mifitari essent, armati cum cibariis in dies quinque coctis valHsque duodenis ante solis occasum

i Martio in campo i libus aetas ad militandum

gravi aset, vicino militi, dum is arma pararet vallum-

5 quc peteret, cibaria coquere iussit. sic iuventus discurrit ad vallum petendum. sumpsorc. unde cuique proximum fuit, prohibitus nemo cst mpigreque omnes ad edictum

u dictatoris prai a inde conposito agmine non iti-

ueri magis apti quam proelio. - - • _ioiics

- ducit. in utroque agmine quaa tempus ipsmn poaoebat adhortationes

. crant: adderent gradum; matu esse, ut nocte ad

m

Liin:.

L5J

.vitumque Romanuni ri, tertiuin cfiem iam dauB a sa quid quaeque

uox aul -

maxiiuarum rerum momenta

qnere mik?' inter ?e qnoqn g - - uam-

baur. medi - , ut s s

Be iam prope '----. _ - irunnt.

XXVIII. Ibi dietator, quantum nocto pr rmt, 1

equo circui. jque, qui tri - • nw_

qoaeque forma easet, tribuuie militum imperavi

in uuuiu cunici iubeant, militcin cum armi> valloque

ixdire m i a <iuac Lmperavit. tuin.

fuerant ordine i:. _:nine cir-

cumdat hoatium

- - -

- -uli .

- tant 1

itnm ruod<> rumq nentu . [ui iubet.

i

- a

- ad j»r')hilx?nda circumd cuin ■

ca-tra fl am t eruptio, a mo sum rersi vacuam nc*

Je ad luc^

. tum a <_

larmarednt, vallum. hi

nova pu_ma, illa niliil :

m occidione rictoriam

150 LIBEE III, 2G. 27. [a.u.c.296]

pcrii populi Romani, L. Quinctius, trans Tiberim contra eum ipsum locurn, ubi nunc Xavalia Bunt, quattuor iuge- 9 rum colebat agrum, quae prata Quinctia vocantur. ibi ab legatis, seu fossam fodiens palae innixus scu cum araret, operi certe, id quod constat, agresti intentus, salute data invicem redditaque rogatus, ut, quod bene verteret ipsi reique publicae, togatus mandata senatus audiret, admira- tus rogitansquc 'satin salve?' togam propere e tugurio

10 proferre uxorem Raciliam iubet. qua simul abterso pul- vere ac sudore velatus processit, dictatorem eum legati gratulantes consalutant, in urbem vocant, qui terror sit in

n exercitu, exponunt. navis Quinctio publice parata fuit transvectumque tres obviam egressi filii excipiunt, indc alii propinqui atque amici, tum patrum maior pars. ea frequentia stipatus antecedentibus lictoribus deductus est domum. et plebia concursus ingens fuit; sed ea ncqua-

12 quam tam laeta Quinctium vidit, ct imperii niinium et virum (in) ipso impcrio vehementiorem rata.

Et illa quidem nocte nihil praeterquam vigiiatum est in urbe.

1 XXVII. Postero die dictator cum ante luccm in fb- rum venisset, magistrum equitum dicit L. Tarquitium, patriciae gentis, sed qui, cum stipendia pedibus propter paupertatem fecisset, bello tamen primus longe Romanac

2 iuventutis habitus esset. cum magistro equitum in con- tionem venit, iustitium edicit, claudi tabernas tota urbe

:; iubet, vetat quemquam privatae quicquam rci agere, tum quicumque aetate militari essent, armati cum cibariis in dies quinque coctis vallisque duodenis ante solis oceasum

4 Martio in campo adessent; quibus aetas ad militandum gravior esset, vicino militi, dum is arma pararet vallum-

5 que peteret, cibaria coquere iussit. sic iuventus discurrit ad vallum petendum. sumpsere, unde cuique proximum fuit, prohibitus nemo est inpigreque omnes ad edictum

g dictatoris praesto fuere. inde conposito agmine non iti- neri magis apti quam proelio, si res ita tulisset, legiones ipse dictator, magister equitum suos equites ducit. in utroque agmine quas tempus ipsum poscebat adhortationes

7 crant: addercnt graduin; maturato opus csse, ut nocte ad

LlBEll III, 27. 26. [a.C.458] 151

hostem perveniri posset; consulern exercitumque Romanum obsideri, tertium diem iam clausos esse. quid quaeque nox aut dies ferat, incertum esse, puncto saepe temporis maximarum rerum momcnta vcrti; 'accelera signifer, se- 8 quere miles' inter se quoque gratificantes ducibus clama- bant. media nocte in Algidum perveniunt et, ut sensere se iam prope hostes esse, signa constituunt.

XXVIII. Ibi dictator, quantum nocte prospici potcrat, i equo circumvectus contemplatusque, qui tractus castrorum quaeque forma esset, tribunis militum imperavit, ut sar- cinas in unum conici iubeant, militem cum armis valloque redire in ordines suos. facta quae imperavit. tum, quo 2 fuerant ordine in via, exercitum omnem longo agmine cir- cumdat hostium castris et, ubi signum datum sit, clamo- rem omnes tollere iubet, clamore sublato ante se quemque duccre fossam et iacere vallum. edito imperio signum 3 secutum est: iussa miles exsequitur, clamor hostes cir- cumsouat; superat inde castra hostium et in castra con- sulis venit, alibi pavorem, ahbi gaudium ingens facit. Eomani, civilem esse clamorem atque auxilium adesse 4 inter se gratulantes, ultro ex stationibus ac vigiliis tcrri- tant hostem. consul differendum negat: illo clamore non 5 adventum modo significari, sed rem ab suis coeptam, mi- rumque esse, ni iam exteriore parte castra hostium oppug- uentur. itaque arma suos capere et se subsequi iubet. nocte initum proelium est a legionibus; dictatori clamore g significant, ab ea quoque parte rem in discrimine esse. iam se ad prohibenda circumdari opera Aequi parabant, 7 cum ab interiore hoste proelio coepto, ne per media sua castra fierct eruptio, a munientibus ad pugnantes intror- sum versi vacuam noctem operi dedere; pugnatumque cum consule ad lucem est. luce prima iam circumvallati ab 8 dictatore erant et vix adversus unum exercitum pugnam sustinebant. tum a Quinctiano excrcitu, qui confestim a perfecto operc ad arma rediit, invaditur vallum. hic instabat nova pugna, illa niliil remiserat prior. tum ancipiti malo ur- 9 gente a proelio ad preces versi, hinc dictatorem, hinc con- sulem orare, ne in occidione victoriamponerent, ut inermes se inde abire sincreut. ab consule ad dictatorem ire iussis

152 LIBER III, 28. 29. [a. u. c. 296-299J

10 ignominiam incensus addidit: Gracchum Cloclium ducem principesque alios vinctos ad se adduci iubet, oppido Cor- bione decedi. sanguinis se Aequorum non egere, liccre abire; sed ut exprimatur tandem confessio, subactam do-

1 1 mitamque esse gentem, (sub iugum) abituros. tribus hastis iugum fit, humi fixis duabus superque cas transvcrsa una deligata. sub hoc iugo dictator Aequos misit.

1 XXVIIH. Castris hostium receptis plenis omnium rerum — nudos enim emiserat — , praednm omnem suo

2 tantum militi dedit. consularem exercitum ipsumque con- sulem increpans, 'carebis' inquit 'praedae parte, miles, ex eo hoste, cui prope praedae fuisti, et tu, L. Minuci, donec consularem animum ineipias habere, legatus his

3 legionibus praeeris.' ita se Minucius abdicat consulatu iussusque ad exercitum manet. sed acleo tum imperio meliori animus mansuete oboediens erat, ut bcncficii ma- gis quam ignominiae hic exercitus memor ct coronam auream dictatori libram pondo decreverit et proficiscentem

4 eum patronum salutavcrit. Romae a Q. Fabio praefecto urbis senatus habitus triumphantem Quinctium quo venic- bat agmine urbem ingredi iussit. ducti ante currum ho- stium duces, militaria signa praelata, secutus exercitus

5 praeda onustus. epulae instructae dicuntur fuisse ante omnium domos, epulantesque cum carmine triumphali et sollemnibus iocis comisantium modo currum secuti sunt.

g eo die L. Mamilio Tusculano adprobantibus cunctis civi- tas data est.

Confestim se dictator magistratu abdicasset, ni comi- tia M. Volsci, falsi testis, tenuissent; ea ne inpedircnt tribuni, dictatoris obstitit metus. Volscius damnatus La-

7 nuvium in exilium abiit. Quinctius sexto decimo die dictatura in sex menses accepta se abdicavit.

Per eos dies consul Nautius ad Eretum cum Sabinis cgregie pugnat: ad vastatos agros ea quoque clades ac- cessit Sabinis. Minucio Fabius Quintus succcssor in Al-

S gidum missus. extremo anno agitatum de lcge ab tribunis est, sed quia duo exercitus aberant, ne quid ferretur ad populum, patres tenuere. plebes vicit, ut quintum eosdem tribunos crearent.

LIBER III, 29-31. [a. C. 458-455] 153

Lupos visos in Capitolio ferunt a canibus fugatos, ob 9 id prodigium lustratum Capitolium esse. haec eo anno gesta.

XXX. Secuntur consules Quintus Minucius, C. Ho- l ratius Pulvillus. cuius initio anni cum foris otium esset, domi seditiones idem tribuni, eadem lex faciebat, ulterius- 2 que ventum foret — adeo exarserant animis — , ni velut dedita opera nocturno impetu Aequorum Corbione amissum praesidium nuntiatum esset. senatum consules vocant; iu- ?, bentur subitarium scribere exercitum atque in Algidum ducere. inde posito legis certamine nova de dilectu con- tentio orta, vincebaturque consulare imperium tribunicio 4 auxilio, cum alius additur terror, Sabinum exercitum prae- datum descendisse in agros Komanos, inde ad urbem ve- nire. is metus perculit, ut scribi militem tribuni sinerent, 5 non sine pactione tamen, ut, quoniam ipsi quinquennium elusi essent parvumque id plebi praesidium foret, decem deinde tribuni plebis crearentur. expressit hoc necessitas 6 patribus. id modo excepere, ne postea eosdem tribunos viderent. tribunicia comitia, ne id quoque post bellum ut cetera vanum esset, extemplo habita. tricesimo sexto anno 7 a primis tribuni plebis decem creati sunt, bini ex singulis classibus, itaque cautum est ut postea crearentur.

Dilectu deinde habito Minucius contra Sabinos pro- 8 fectus non invenit hostem. Horatius, cum iam Aequi Corbione interfecto praesidio Ortonam etiam cepissent, in Algido pugnat, multos mortalis occidit, fugat hostem non ex Algido modo, sed a Corbione Ortonaque. Cor- bionem etiam diruit propter proditum praesidium.

XXXI. Deindc M. Valerius, Sp. Verginius consules l facti. domi forisque otium fuit; annona propter aquarum intemperiem laboratum est. de Aventino publicando lata lex est, tribuni plebis idem refecti.

Hi sequente anno T. Eomilio, C. Veturio consulibus 2 legem omnibus contionibus suis celebrant: pudere se nu- meri sui nequiquam aucti, si ea res aeque suo biennio iaceret ac toto superiore lustro iacuisset. cum maxime 3 haec agerent, trepidi nuntii ab Tusculo veniunt, Aequos in agro Tusculano esse. fecit pudorem recens eius populi

154 LIBEE III, 31. 32. [a. u. c. 299—303]

meritum morandi auxilii. ambo consules cum exercitu

i missi hostem in sua sede in Algido inveniunt. ibi pugna-

tum. supra septem milia hostium caesa, alii fugati, praeda

parta ingens. eam propter inopiam acrarii consules ven-

didcrunt. invidiae tamcn res ad cxercitum fuit eademque

tribunis materiam criminandi ad plebcm consules praebuit.

:> Itaque ergo, ut magistratu abicre, Spurio Tarpeio, A.

Aternio consulibus dies dicta est Romilio ab C. Calvio

Cicerone tribuno plebis, Veturio ab L. Alieno aedile

G plebis. uterque magna patrum indignatione damnatus,

Romilius decem milibus aeris, Veturius quindecim. nec

haec priorum calamitas consulum segniores novos fecerat

consules; et se danmari posse aiebant, et plebem et tribu-

7 nos legem ferre non posse. tum abiecta lege, quae pro- mulgata consenuerat, tribuni lenius agere cum patribus, finem tandem certaminum facerent. si plebeiae leges dis- plicerent, at illi communitcr legum latores et ex plebe et ex patribus, qui utrisque utilia ferrent quaeque aequandae

8 libcrtatis essent, sinerent creari. rem non aspernabanfur patres; daturum leges neminem nisi ex patribus, aiebant. cum de legibus conveniret, de latore tantum discreparet, missi legati Athenas Spurius Postumius Albus, A. Man- lius, P. Sulpicius Camerinus iussique inclitas lcges Solo- nis describere et aliarum Graeciae civitatium instituta, mores iuraque noscere.

i XXXII. Ab externis bellis quietus annus fuit, quie- tior insequens P. Curiatio et Sex. Quinctilio consulibus perpetuo silentio tribunorum, quod primo legatorum, qui Athenas ierant, lcgumque peregrinarum exspectatio prac-

2 buit, dein duo simul mala ingentia exorta, fames pestilen- tiaque foeda homini, foeda pecori. vastati agri sunt, urbs adsiduis exhausta funeribus. multae et clarae lugubres

3 domus: flamen Quirinalis Servius Cornelius mortuus, au- gur C. Horatius Pulvillus, in cuius locum C. Veturium co cupidius, quia damnatus a plebe erat, augures legcre,

4 mortuus consul Quinctilius, quattuor tribuni plebi. mul- tiplici clade foedatus annus. ab hoste otium fuit.

5 Inde consules C. Menenius, P. Sestius Capitolinus. neque eo anno quicquarn belli externi fuif: domi motus

LIBER III, 32. 33. [a. C. 455— 451] 155

orti. iam redierant legati cum Atticis legibus, eo intentius 6 instabant tribuni, ut tandem scribendarum legum initium fieret. placet creari decemviros sine provocatione et ne quis eo anno alius magistratus esset. admiscerenturne 7 plebei, controversia aliquamdiu fuit, postremo concessum patribus, modo ne lex Icilia de Aventino aliaeque sacra- tae leges abrogarentur.

XXXIII. Anno trecentesimo altero quam condita i Roma erat, iterum mutatur forma civitatis ab consulibus ad decemviros, quemadmodum ab regibus ante ad con- sules venerat, translato imperio. minus insignis, quia non 2 diuturna, mutatio fuit. laeta enim principia magistratus eius nimis luxuriavere; eo citius lapsa res est repetitum- que, duobus uti mandaretur consulum nomen imperium- que. decemviri creati Appius Claudius, T. Genucius, 1\ 3 Sestius, L. Yeturius, C. Iulius, A. Manlius, P. Sulpicius, P. Curiatius, T. Romilius, Sp. Postumius. Claudio et Ge- 4 nucio, quia designati consules in euin annum fuerant, pro honore honos redditus et Sestio, alteri consulum prioris anni, quod eam rem collega invito ad patres retulerat. his proximi habiti legati tres, qui Athenas ierant, simul 5 ut pro legatione tam longinqua praemio esset honos, si- mul peritos legum peregrinarum ad condenda nova iura usui fore credebant. supplevere ceteri numerum. graves 1; quoque aetate electos novissimis suffragiis ferunt, quo minus ferociter aliorum scitis adversarentur. regimen to- 7 tius magistratus penes Appium erat favore plebis, adeo- que novum sibi ingenium induerat, ut plebicola repente omnisque aurae popularis captator evaderet pro truci sae- voque insectatore plebis.

Decumo die ius populo singuli reddebant. eo die pe- s nes praefectum iuris fasces duodecim erant, conlegis novem singuli accensi apparebant. et in unica concordia inter ipsos, qui consensus privatis interduin inutilis esset, summa adversus alios aequitas erat. moderationis eorum 9 argumentura exemplo unius rei notasse satis crit: cum sine provocatione creati essent, defosso cadavere domi apud Sestium, patriciae gentis virum, invento prolatoque 10 in contionem, in re iuxta manifesta atque atroci C. Iulius

156 LIBER III, 33—35. [a. u. c. 303. 304]

decemvir diem Sestio dixit et accusator ad populum extitit cuius rei iudex legitiinus erat decessitque ex iure suo, ut demptum de vi magisti*atus populi libertati adiceret.

1 XXXILTI. Cum promptum hoc ius velut ex oraculo iucorruptum pariter ab iis summi infimique ferrent, tum legibus condendis opera dabatur. ingentique hominum exspectatione propositis decem tabulis populum ad contio-

2 nem advocaverunt et, quod bonum faustum felixque rei publicae, ipsis liberisque eorum esset, ire et legere leges

•; propositas iussere; se, quantum decem hominum ingeniis provideri potuerit, omnibus, summis infimisque, iura ae-

4 quasse, plus pollere multorum ingenia consiliaque. ver- sarent in animis secum unamquamque rem, agitarent de- inde sermonibus atque in medium, quid in quaque re plus

j minusve esset, conferrent. eas leges habiturum populum Romanum, quas consensus omnium non iussisse latas ma- gis quam tulissc videri posset.

u Cum ad rumores hominum de unoquoque legum ca- pite editos satis correctae viderentur, centuriatis comitiis decem tabularum leges perlatae sunt, quae nunc quoque in hoc inmenso aliarum super alias acervatarum leguni

: cumulo fons omnis publici privatique est iuris. vulgatur deinde rumor, duas deesse tabulas, quibus adiectis ab- solvi posse velut corpus omnis Romani iuris. ea exspec- tatio, cum dies comitiorum adpropinquaret, desiderium

5 decemviros iterum creandi fecit. iam plebs, praeterquam quod consulum nomen haud secus quam regum perosa erat, ne tribunicium quidem auxilium cedentibus invicem appellatione decemviris quaerebat.

1 XXXV. Postquam vero comitia decemviris creandis in trinum nundinum indicta sunt, tanta exarsit ambitio,

2 ut primores quoque civitatis — metu, credo, ne tanti pos- sessio imperii vacuo ab se relicto loco haud satis dignis pateret — prensarent homines, honorem summa ope a se inpugnatum ab ea plebe, cum qua contenderant, suppli-

3 citer petentes. dimissa iam in discrimen dignitas ea ae- tate iisque honoribus actis stimulabat Appiuin Claudium; nescires, utrum inter decemviros an inter candidatos nu-

4 merares. propior interdum petendo quam gerendo ma-

LIBER III, 35. 36. [a. C. 451. 450] 157

gistratui erat: criminari optimates, extollere candidatorum levissimum quemque humillimumque, ipse medius inter 5 tribunicios, DueUios Iciliosque, in foro volitare, per illos se plebi venditare, donec collegae quoque, qui unice illi dediti fuerant ad id tempus, coniecere in eum oculos, mi- rantes, quid sibi vellet. apparere, nihil sinceri esse; pro- 6 fecto haud gratuitam in tanta superbia comitatem fore; nimiuin in ordinem se ipsum cogere et volgari cum pri- vatis, non tam properantis abire magistratu quam viam ad continuandum magistratum quaerentis esse. propalam 7 obviam ire cupiditati parum ausi, obsequendo mollire im- petum adgrediuntur. comitiorum illi habendorum, quando minimus natu sit, munus consensu iniungunt. ars haec 8 erat, ne semet ipse creare posset, quod praeter tribunos plebi, et id ipsum pessimo exemplo, nemo umquam fecis- set. ille enimvero, quod bene vertat, habiturum se comitia professus, impedimentum pro occasione arripuit deiectis- 9 que honore per coitionem duobus Quinctiis, Capitolino et Cincinnato, et patruo suo C. Claudio, constantissimo viro in optimatium causa, et aliis eiusdem fastigii civibus, ne- quaquam splendore vitae pares decemviros creat, se in 10 primis, quod haud secus factum inprobant boni, quam nemo facere ausurum crediderat. creati cum eo M. Cor- n nelius Maluginensis, M. Sergius, L. Minucius, Q. Fabius Vibulanus, Q. Poetilius, T. Antonius Merenda, K. Duel- lius, Sp. Oppius Cornicen, M\ Rabuleius.

XXXVI. Lle finis Appio alienae personae ferendae i fuit; suo iam inde vivere ingenio coepit novosque colle- gas iam priusquam inirent magistratum in suos mores formare. cotidie coibant remotis arbitris: inde inpotenti- 2 bus instructi consiliis, quae secreto ab aliis coquebant, iam haud dissimulando superbiam, rari aditus, conloquentibus difficiles, ad idus Maias rem perduxere. idus tum Maiae 3 sollemnes ineundis magistratibus erant. initio igitur ma- gistratus primum honoris diem denuntiatione ingentis ter- roris insignem fecere. nam cum ita priores decemviri servassent, ut unus fasces haberet et hoc insigne regium in orbem suam cuiusque vicem per omnes iret, subito omnes cum duodenis fascibus prodiere. centum viginti i

- irea inli-	flfflta*"
• um sinc
	**iTT
. \... -	*\***
iuin	«,«■
,	a*e-
£m*
-	bm+~+'
. cum	v&mmu—
ita ab
- iutcr	.TO-A-
	rmmmmmm
liter-	.
i erant,
i con-	murmmm m
-	a»-- *.«■«••
. non	pbftt
fierat,	*«t
c	Si-aw» i-.
tuni,	1**
- ssum	**>*»m^
.:.. \ ultUS	!***«.*l
m ti-	«.^r^
r. prin
>bare	"
. ndo	rp^*M_
[] . cumulare	*»M
tau-	!«v^,
:.i;int.	^*»*»^
bulae
. nec	-^■•v.:- .
iatis £	«e^^TJ
i publicae	.
. reandis	«a»»^
•. quonam	[^>ri-- ^
ertati, rem	""•(•ta^*^

I

15!

intermissam, nulla fieri. ipiia i « 1 pop bei, patricii tribunalia o ,"i (i et iam alii Becuri - donatio .-.•< jui i nobilis corrupl propalam li

XXXVIIL gistratibus, rium inhibi in8ignibus | tleploratur i

animoS,

periumque ibi - Sabini a ° cere; lati qu pracdae • tiiin erat, ponenti - . i solum, sed

decemviri i inter patrum fortuna. .\> populanturqi] gati ab Tusculo perculit decemviro tibus nrbem bellis tres, haud ignari, i

se congestur

. ni « .

acriter in paucos

primerent. p

tn - in curiam :nl <l<

, cum iuterim mentio comitiomm G i, qui primo tribunicioa bomio itur, circum se ostentaverant ple- serant latera. * « uiini catervae pli bem plebisque ; quidquid cupitum forei potentioris f]uidem abstinebatur: virgis caedi, - gratuita crudelitas esset, bonorum ipplicium. hac mercede iuventus ►do non ire obviam iniuriae, bi «I i moJlc quam omnium libertatem.fi aiae venire. nullis subrogatis nu- i « «•« mviris neque animis ad impe- que ;i«l Bpeciem bonoris

vcro regnum haud dubie vidi ri.

li'' vindcx quisquam

ur. nec ipsi -«.liiiu despondernnt

mt :i linitiinis populis; iin-

9, indignabantur.

iin Romanum ' ii hominum atque pecudum inulti ad Eretum, quod passim \

I" iii in discordia Romana ntum dili non nuntii ,

pidationem in- it, quid opus facto sit, destituti a. oddit terrorem insuper alium irte cnstra in Algido locant; d< sionibus Tusculanum agrum. I«e- "ii orantcs nuntiant. i- pavi iiatiini simul duobus circumstan- rent citari iubent in curiam pa- invidiae imminen I tempi orumque imniinentium causas in . temque eam fore abblendi sibi imperioque inhibendo is aiiimi conatus aliorum con- ■■ ox in foro est praeconis ps antis, velut nova res, quia

158 LlBEll III, 36. 37. [a. u. c. 31 i

lictores forum inpleveraut et cum fascibus secures inli- gatas praeferebant; nec adtinuisse demi securem, cum sine

j provocatione creati essent, interprctabantur. decem regiim species erat multiplicatusque terror non infimis solum, sed primoribus patrum, ratis, caedis causam ac principium quaeri, ut, si quis memorem libertatis vocem aut in se- natu aut in populum misisset, statim virgae securesque

G etiam ad ceterorum metum expedirentur. nam praeter- quam quod in populo nihil erat pracsidii sublata provoca- tione, intercessionem quoque consensu sustulerant, cuni priores decemviri appellatione collegae corrigi reddita ab se iura tulissent et quaedam, quae sui iudicii videri pos-

: sent, ad populum reiecissent. aliquamdiu aequatus iuter omnes terror fuit, paulatim totus vertere in plebem coepit abstinebatur a patribus, in humiliores libidinose crudelitcr- que consulebatur. hominum, non causarum, toti erant, ut apud quos gratia vim aequi haberct. iudicia domi con-

6 flabant, pronuntiabant in foro. siquis collegamappel!; ab eo, ad quem venerat, ita discedebat, ut pacniteret, non

3 prioris decreto stetisse. opinio etiam sinc auctore exierat, non in praesentis modo temporis eos iniuriam conspirasse, sed foedus clandestinum inter ipsos iure iurando ictum, ne comitia haberent perpetuoque decemviratu possessum semel obtinerent imperium.

1 XXXYII. Circumspectare tum patriciorum vultus ple- bei et inde libertatis captare auram, unde servitutem ti-

2 mendo in eum statum rem publicam adduxerant. primores patrum odisse decemviros, odisse plebem, nec probare quae fierent et credere haud indignis accidere, avide ruendo ad libertatem in servitutem elapsos iuvare nolle, cumulare

3 quoque iniurias, ut taedio praesentium consules duo tan- dem et status pristinus rerum in desiderium veniant.

-t Iam et processerat pars maior anni et duae tabulae legum ad prioris anni decem tabulas erant adiectae, nec quicquam iam supererat, si eae quoque leges ccnturiatis comitiis perlatae essent, cur eo magistratu rei publicae

o opus esset. exspectabant, quam mox consulibus creandis comitia edicerentur. id modo plebem agitabat, quonam modo tribuniciam potcstatem, munimentum libertati, rcm

LIBER III, 37. 38. [a. C. 450. 449] 159

intermissam, repararent, cum interlm mentio comitiorum 6 nulla fieri. et decemviri, qui primo tribunicios homines, quia id populare habcbatur, circum se ostentaverant ple- bei, patriciis iuvenibus saepserant latera. eorum catcrvac tribunalia obsidebant. hi ferre, agere plebem plebisque i res, cum (fortuna) qua quidquid cupitum foret potentioris esset. et iam ne tergo quidem abstinebatur: virgis caedi, 8 alii securi subici et, ne gratuita crudelitas esset, bonorum donatio sequi domini supplicium. hac mercede iuventus nobilis corrupta non modo non ire obviam iniuriae, sed propalam licentiam suam mallc quam omnium libertatcm.# XXXVIII. Idus Maiae vcnire. nullis subrogatis ma- l gistratibus, privati pro decemviris nequc animis ad impc- rium inhibendum inminutis neque ad speciem honoris insiguibus prodeunt. id vero regnum haud dubie videri. deploratur in perpetuum libertas, nec vindex quisquam 2 existit aut futurus videtur. nec ipsi solum desponderant animos, sed contemni coepti erant a finitimis populis; im- periumque ibi esse, ubi non esset libertas, indignabantur. Sabini magna manu incursioncm in agrum Romanum fc- 3 cere; lateque populati cum hominum atque pecudum inulti praedas egissent, recepto ad Eretum, quod passim vaga- tum erat, agmine castra locant, spem in discordia Romana ponentes, eam inpedimentum dilectui fore. non nuntii 4 solum, sed per urbem agrestium fuga trcpidationem in- iecit. decemviri consultant, quid opus facto sit, destituti inter patrum et plebis odia. addit terrorcm insuper alium fortuna. Aequi alia ex parte castra in Algido locant; de- 5 populanturque inde excursionibus Tusculanum agrum. lc- gati ab Tusculo praesidium orantes nuntiant. is pavor <j perculit decemviros, ut senatum simul duobus circumstan- tibus urbem bellis consulerent. citari iubent in curiam pa- tres, haud ignari, quanta invidiae immineret tempestas: omnes vastati agri periculorumque imminentium causas in 7 se congesturos temptationemque eam fore abolendi sibi magistratus, ni consensu resisterent imperioquc inhibendo acriter in paucos praefcrocis animi conatus aliorum con- primerent. postquam audita vox in foro estpraeconis pa- 8 tres in curiam ad decemviros vocantis, velut nova res, quia

160 LIBER m , 38. 39. [a. u. c. 305]

intermiserant iam diu morem consulendi senatus, mira- bundam plebcm convertit, quidnam incidisset, cur ex [) tanto intervallo rem desuetam usurparcnt. liostibus bello- que gratiam habendam, quod solitum quicquam liberae civitatis ficret. circumspectare omnibus fori partibus se-

io natorem raroque usquam noscitare; curiam inde ac soli- tudinem circa decemviros intueri, cum et ipsi consensu invisum imperium et plebs, quia privatis ius non esset vocandi senatum, non convenire patres interpretarentur. iam caput fieri libertatem repetentium, si se plebs comitem •senatui det et, quemadmodum patrcs vocati non coeant in senatum, sic plebs abnuat dilectum. liaec fremunt plebes.

lt patrum haud fere quisquam in foro, in urbe rari erant. indignitate rerum cesserant in agros suarumque rerum erant amissa publica, tantum ab iniuria se abesse rati, quantum a coetu congressuque inpotentium dominorum

12 se amovissent. postquam citati non convcnicbant, dimissi circa domos adparitorcs simul ad pignera capienda scisci- tandumquc, num consulto dctrectarent, rcferunt senatum in agris esse. laetius id decemviris accidit quam si prac-

lo sentis detrectare imperium referrent. iubent acciri omnes senatumque in diem posterum indicunt. qui aliquanto spe ipsorum frequentior convenit. quo facto proditam a patri- bus plebs libertatcm rata, quod iis, qui iam magistratu abissent, privatisque, si vis abesset, tamquam iure cogen- tibus senatus paruisset.

1 XXXVIIII. Sed magis oboedienter ventum in curiam

2 est quam obnoxie dictas sententias accepimus. L. Vale- riumPotitum proditum mcmoriae est post relationem Appii Claudii, priusquam ordine sententiae rogarentur, postu- lando, ut de re publica liceret diccre, prohibentibus mina- citer decemviris, proditurum se ad plebem denuntiantem

3 tumultum excivisse. nec minus ferociter Marcum Horatium Barbatum isse in certamen, decem Tarquinios appellantcm admonentemque, Valeriis etHoratiis ducibus pulsos reges.

4 nec nominis tum pertaesum esse, quippe quo Iovem ap- pellari fas sit, quo Romulum conditorem urbis deinceps- que reges appellatos, quod sacris etiam ut sollemne re-

5 tentum sit: superbiam violcntiamque tum perosos regis.

LIBER III, 39. 40. [a. C. 449] 10 1

quae si in rege (tum eodem) aut in filio regis ferenda non fuerint, quem laturum in tot privatis? viderent, ne ve- g tando in curia libere homines loqui extra curiam etiam moverent vocem; neque se videre, qui sibi minus privato ad contionem populum vocare quam illis senatum cogere liceat. ubi vellent, experirentur, quanto fortior dolor liber- i tate sua vindicanda quam cupiditas iniusta dominatione esset. de bello Sabino eos referre, tamquam maius ullum s populo Komano bellum sit quam cum iis, qui, legum lerundarum causa creati, nihil iuris in civitate reliquerint, qui comitia, qui annuos magistratus, qui vicissitudinem imperitandi, quod unum exaequandae sit libertatis, sustu- lerint, qui privati fasces et regium imperium habeant. fuisse regibus exaciis patricios magistratus, creatos postea 9 post secessionem plebis plebeios. cuius illi partis essent. rogitare. populares? quid enim eos per populum egisse? optimates? qui anno iam prope senatum non habuerint, tunc ita habeant, ut de re publica loqui prohibeant? ne io nimium in metu alieno spei ponerent. graviora, quae pa- tiantur, videri iam hominibus quam quae metuant.

XXXX. Haec vociferante Horatio cum decemviri nec \ irae nec ignoscendi modum reperirent nec quo evasura res esset cernerent, C. Claudi, qui patruus Appi decemviri 2 erat, oratio fuit precibus quam iurgio similis, orantis per sui fratris parentisque eius manes, ut civilis potius socic- ;; tatis, in qua natus esset, quam foederis nefarie icti cum collegis meminisset. multo id magis se illius causa orare quam roi publicae: quippe rem publicam, si a volentibus 4 nequeat, ab invitis ius expetituram; sed ex magno certa- mine magnas excitari ferme iras, earum eventum se hor- rere. cum aliud praeterquarn de quo retulissent, decem- i viri dicere prohiberent, Claudium interpellandi verecundia fuit. sententiam igitur peregit, nullum placere senatus consultum fieri. omnesque ita accipiebant, privatos eos a g Claudio iudicatos, multique ex consularibus verbo adsensi sunt. alia sententia, asperior in speciem, vim minorem 7 aliquanto habuit, quae patricios coire ad prodendum inter- regem iubebat. censendo enim, quoscumque magistratus esse qui seDatum haberent, iudicabant, quos privatos fecerat

l.i i rol. i. 11

102 LIBER III, 40. 41. [a. u. c. 305]

8 auctor nullius senatus consulti faciendi. ita labente iam causa decemvirorum L. Cornelius Maluginensis, M. Cor- neli decemviri frater, cum ex consularibus ad ultimum dicendi locum consulto servatus esset, simulando curam

9 belli fratrem collegasque eius tuebatur, quonam fato inci- disset mirari se dictitans, ut decemviros qui decemviratum

10 petissent, aut socii aut hi maxime, oppugnarent, aut quid ita, cum per tot menses vacua civitate nemo, iustine ma- gistratus summae rerum praeessent, controversiam fecerit, nunc demum, cum hostes prope ad portas sint, civilis discordias serant, nisi quod in turbido minus perspicuum

n fore putent, quid agatur. ceterum neminem, maiore cura occupatis animis, verum esse praeiudicium rei tantae au- ferre. sibi placere de eo, quo Valerius Horatiusque ante idus Maias decemviros abisse magistratu insimulent, bellis, quae immineant, perfectis, re publica in tranquillum red-

12 acta, senatu disceptante agi et iam nunc ita se parare Ap. Claudium, ut comitiorum, quae decemviris creandis decemvirum ipse habuerit, sciat sibi rationem reddendam esse, utrum in unum annum creati sint an donec legcs,

13 quae deessent, perferrentur. in praesentia omnia praeter bellum omitti placere; cuius si falso famam volgatam vanaque non nuntios solum, sed Tusculanorum etiam lega- tos adtulisse putent, speculatores mittendos censere, qui

ii certius explorata referant: sin fides et nuntiis et legatis habeatur, dilectum primo quoque tempore haberi, decem- viros, quo cuique eorum videatur, exercitus ducere nec rem aliam praeverti.

l XXXXI. In hanc sententiam ut discederctur, iunio- res patrum evincebant. ferocioresque iterum coorti Valerius Horatiusque vociferari, ut de re publica liceret dicere. dic- turos ad populum, si in senatu per factionem non liceat: neque enim sibi privatos aut in curia aut in contione posse obstare neque se imaginariis fascibus eorum cessuros esse.

■2 tum Appius, iam prope esse ratus, ut, ni violentiae eorum

3 pari resisteretur audacia, victum inperium esset, 'non erit melius,' inquit 'nisi de quo consulimus, vocem misisse' et ad Valerium, negantem se privato reticere, lictorem ac-

4 cedere iussit. iam Quiritium fidem inplorante Valerio a

LIBER III, 41. 42. [a. C. 449] 163

curiae limine, L. Cornelius conplexus Appium non cui simulabat consulendo diremit certamen. factaque per Cor- nelium Valerio dicendi gratia quae vellet, cum libertas non ultra vocem excessisset, decemviri propositum tenuere. consulares quoque ac seniores ab residuo tribuniciae po- 5 testatis odio, cuius desiderium plebi multo acrius quam consularis imperii rebantur esse, prope malebant postmodo ipsos decemviros voluntate abire magistratu quam invidia eorum exsurgere rursus plebem. si leniter ducta res sine c populari strepitu ad consules redisset, aut bellis interposi- tis aut moderatione consulum in imperiis exercendis posse in oblivionem tribunorum plebern adduci.

Silentio patrum edicitur dilectus. iuniores, cum sine 7 provocatione imperium esset, ad nomina respondent. le- gionibus scriptis inter se decemviri comparabant, quos ire ad bellurn, quos praeesse exercitibus oporteret. principes s intcr decemviros erant Q. Fabius et Appius Claudius. bellum domi maius quam foris apparebat. Appii violen- tiam aptiorem rati ad conprimendos urbanos motus, in Fabio minus in bono constans quam navum in malitia ingenium esse. hunc enim virum, egregium olim domi y militiaeque, decemviratus collegaeque ita mutaverant, ut Appi quam sui similis mallet esse. lmic bellum in Sabi- nia M*. liabuleio et Q. Poetilio additis conlegis mandatum. M. Cornelius in Algidum missus cum L. Minucio et T. 1° Antonio et Caesone Duillio et M. Sergio. Sp. Oppium Ap. Claudio adiutorem ad urbem tuendam aequo omnium decemvirorum imperio decernunt.

XXXXIL Nihilo militiac quam domi melius res pu- 1 blica administrata est. illa modo in ducibus culpa, quod 2 ut odio essent civibus fecerant; alia omnis penes milites noxia erat, qui, ne quid ductu atque auspicio decemviro- rum prospere usquam gereretur, vinci se per suum atque illorum dedecus patiebantur. fusi et ab Sabinis ad Ere- 3 tum et in Algido ab Aequis exercitus erant. ab Ereto pcr silentium noctis profugi propius urbem inter Fidenas Cru- stumeriamque loco edito castra communierant. persecutis i hostibus nusquam se aequo certamine committentes, natura loci ac vallo, non virtute aut armis tutabantur. maius :,

11'

1,1

LIBEH III

ium in Algido, ladea accepta: castra

quoque amissa ibua utensilibua mi-

lea Tusculum victurus hospitum,

. . , 1 1 1« ■ tamen aon f< f< U Romam tanii erant

terrorea ollati, ui poe iam lias in urbe habends arma feiTe possent ,

nea agere iubert nl . i

cernerenf deceim iro

castria militem babei

agrum transfcrri bell

a consilio urbis opp , WWIll. \,!

I fanda facinora d< i

cium, in Sabinia •

creandorui i >

Bermonibua oc<

- capiendum m

miserant expeditionia i loco intcrficercnt. i. re: nam circa re-

pugnantcm aliquot i . im ipe Be prae-

i odio patres vigi-

s qui pcr aetatem

tc pro jiortis statio-

uin ad aupplementum de-

I U8< nii digressos in

1 id< oia in Sabinom

inferendo deterreri hostea

ibua acceptaa duo nc-

tmique adiciunt. L. Sic-

mviralem tribunorum

. I \ ulgua militum

-|>iiulatuin ad locuni

2 ' im milittbos, quos

im oportUDO adorti

validus pari viribus . tiant in castra C( " ciuni egregie pugi amissos. primo eohora ;i>i - missu, postquam nul in medio iaeenti m ai j>orilui< videre, b 31 abeuntium, proft

- protinua Si< cium pl publica i:-.; litum maestitia, j>> — WWllIl.' S ortum haiul minua I caedemquc I nt non finis solum eadem inp

laretur. nun-

, in insidia - v -

quosdam cum eo

fuit; profecta deinde

Irorum per-

iimque

aibus in eum verjis cor-

j>us ulluin ncc l

tum memorantes rettu-

::: et Romam ferri

inviri funus militarc ei

dtua ::._> nti mi-

rum in vulgus fiuna est

1 in urbe nefas ab libidine

d ] r srupram

inios < xiulerat,

- •

Mai,->i-

Ui-a m i

1 J«b

■•••'•' ■ ■

:•

Kll

LIBEK

ica

I

Ap. Claudiuin pit pater virginis gido du

nxor instituta lu r riliam L. Icilio tribunici pertae virtutis. ha Appiufl amore ard quam omnia pudo superbamqu

secundum

venienti in forum

crant — ini'

■ u tantem vi absl morem nuh

'■

ciliat. iam B multitudinc puellam in i i tribunal Appi tor, quippc apud \\ lam, domi - tranalatam, - adferre probaturu maior para iniuriai anciUam aequnm rei pubticae i nuntiatuni <-i sit, iniquui care, postulant,

_ ii' :i pat

11 XXXXV. A; faverit, eam ipsi • postulationi

lcbeiae Btuprandae libido • liu- bonestum ordinem in Al- 8 cti domi rnilitiaeque. perinde

. - i auaa plebia t \- d adultam, forma excellentem i

adortus, p animadverterat, ad crudelem ronvertit. .M. Claudio clienti .. \ itutcm adsererei neque ilantibua vindicias, quod iniuriae esae r:.tu~. virgini ii

litterarum ludi lilii«linis mnnum rva

iubebat: cunc- puclla stu|>entc, ad cla- .

ncursus. mlarc noinen cclebraba- n i virgini con- ■111*1

non \i. vi -c(|ucretur, ad tara iu<li< i fabulam p

^it: puel- indc in doinum Vcrginii >.<e; i<l -<• indi< i<» conpertum n I >so Vcrginio iudice, ad quem ncat ; interim dominum sequi puellac «•uin Verginium abesse, biduo adfuturum, -i »sc ubsentem de liberifl dimi- i . rrain in patris adventum dif- i ias <1< t sccundum libertatem uii famae prius <[iiam lih

. m iciiii lil>< ri clarare, quam Vergini amid

tl ira in » a lni;

- ni <• personU va

r

164 LIBEK III, 42—44. [a.u. c.305]

flagitium in Algido, maior etiam clacles accepta: castra quoque amissa erant, exutusque omnibus utensilibus mi- les Tusculum se, fide misericordiaquc victurus hospitum,

(j quae tamen non fefellerunt, contulerat. Romam tanti erant terrores allati, ut posito iam decemvirali odio patres vigi- lias in urbe habendas censerent; omnes, qui per aetatem arma ferre possent, custodire moenia ac pro portis statio-

7 nes agere iuberent, arma Tusculum ad supplementum de- cernerent decemvirosque ab arce Tusculi digressos in castris militem habere; castra alia a Fidenis in Sabinum agrum transferri belloque ultro inferendo deterreri hostes a consilio urbis oppugnandac.

i XXXXIII. Ad clades ab hostibus acceptas duo ne-

•2 fanda facinora decemviri belli domique adiciunt. L. Sic- cium, in Sabinis pcr invidiam dccemviralem tribunorum creandorum secessionisquc mentiones ad vulgus militum sermonibus occultis serentem, prospeculatum ad locum

3 castris capiendum mittunt. datur negotium militibus, quos miserant cxpeditionis eius comites, ut eum oportuno adorti

4 loco interficerent. haud inultum interfecere: nam circa rc- pugnantem aliquot insidiatores cccidcre, cum ipse se prae-

;, validus pari viribus animo circumventus tutaretur. nun- tiant in castra ceteri, praecipitatum in insidias esse, Sic- cium egregie pugnantem militesque quosdam cum eo

ij amissos. primo fides nuntiantibus fuit; profecta deinde cohors ad sepeliendos qui ceciderant decemvirorum per- missu, postquam nullum spoliatum ibi corpus Sicciumquc in mcdio iacentem armatumque onmibus in eum versis cor- poribus videre, hostium neque corpus ullum ncc vestigia abeuntium, profecto ab suis interfectum mcmorantes rettu-

7 lere corpus. invidiaeque plena castra erant et Romam ferri protinus Siccium placebat, ni decemviri funus militare ei publica inpensa facere maturassent. sepultus ingenti mi- litum maestitia, pessima decemvirorum in vulgus fama est.

l XXXXIIII. Sequitur aliud in urbe nefas ab libidine ortum haud minus foedo eventu quam quod per stuprum caedcmque Lucretiae urbe regnoque Tarquinios expulerat, ut non finis solum idem decemviris, qui rcgibus, sed causa etiam eadem inperii amittendi esset.

LIBER III, 44. 45. [a. C. 449] 105

Ap. Claudium virginis plebeiae stuprandae libido ce- pit. pater virginis L. Verginius honestum ordinera in Al- 2 gido ducebat, vir exempli recti domi militiaeque. perinde uxor instituta fuerat liberiquc instituebantur. desponderat 3 iiliam L. Icilio tribunicio, viro acri et pro causa plebis ex- pertac virtutis. hanc virginem adultam, forma excellentem 4 Appius amore ardens pretio ac spe perlicere adortus, post- quam omnia pudore saepta aniraadverterat, ad crudclem superbamque vim animum convertit. M. Claudio clienti 5 negotium dedit, ut virginem in servitutem adsereret neque cederet secundum libertatem postulantibus vindicias, quod pater puellae abesset locum iniuriae esse ratus. virgini <; venienti in forum — ibi namque in tabernis litteraram ludi erant — minister decemviri libidinis manura iniecit, serva suanatam servamquc appellans, sequique se iubebat: cunc- tantem vi abstracturum. pavida puella stupente, ad cla- 7 morem nutricis fidem Quiritium inplorantis fit concursus. Vergini patris sponsique Icili populare nomen celebraba- tur. notos gratia eorum, turbain indignitas rei virgini con- ciliat. iam a vi tuta erat, cum adsertor nihil opus esse 8 multitudine concitata ait: se iure grassari, non vi. vocat pucllam in ius; auctoribus, qui aderant, ut sequeretur, ad tribunal Appi perventum est. notam iudici fabulam peti- <j tor, quippe apud ipsum auctorem argumenti, peragit : puel- lara, domi suae natam furtoquc inde in domum Verginii translatam, suppositam ei esse; id se indicio conpertum 10 adferre probaturumque vel ipso Verginio iudice, ad quem maior pars iniuriae eius pertineat; interim dominum sequi anciJIam aequum esse. advocati puellae cum Verginium i i rei publicae causa dixissent abesse, biduo adfuturura, si nuntiatum ei sit, iniquum esse absentem de liberis dimi- 12 care, postulant, ut rem integram in patris adventum dif- ferat, lege ab ipso lata vindicias det secundum libertatem neu patiatur, virginera adultam famae prius quam liber- tatis periculum adire.

XXXXV. Appius decreto praefatus, quam libertati l faverit, eam ipsam legem declarare, quam Vergini amici postulationi suae praetendant; ceterum ita in ea firmum -2 libertati fore praesidium, si nec causis nec personis variet.

1GG LIBER III, 45. 4G. [a. u. c. 305]

in iis enim, qui adscrantur in libertatem, quia quivia lege agere possit, id iuris esse: in ea, quae in patris niann sit,

.; neminem esse alium, cui dominus possessione cedat. pla- cere itaque patrem arcessiri; interea iuris sui iacturam adsertorem non facere, quin ducat puellam sistendamque

I in adventum cius, qui pater dicatur, promittat. adversue iniuriam decreti cum multi magis fremerent quam quis- quam unus recusare auderet, P. Numitorius, puellae avus,

.. et sponsus Icilius interveniunt. dataque inter turbani via, cum multitudo Icili maxirne interventu resisti posse Ap- pio crederet, lictor decresse ait vociferantemque Icilium

G submovet. placidum quoque ingenium tam atrox iniuria accendisset: 'ferro hinc tibi submovendus sum, Appi,' inquit 'ut tacitum feras quod celari vis. virginem ego

7 hanc sum ducturus nuptamque pudicam habiturus. proinde omnes collegarum quoque lictores convoca, expediri vir- gas et secures iubc: non manebit extra domum patris

S sponsa Icili. non, si tribunicium auxilium et provocatio- nem plebi Romanae, duas arces libertatis tuendae, adc- mistis, ideo in liberos quoquc nostros coniugesque regnuni

9 vestrae libidini datum est. saevite in tcrgum ct in cervices nostras: pudicitia saltem in tuto sit. huic si vis adfcretur, ego praesentium Quiritium pro sponsa, Verginius militum pro unica filia, omnes deorum hominumque inplorabimus fidem neque tu istud umquam decretum sine caede nostra io referes. postulo, Appi, etiam atque etiam consideres, quo progrediare. Verginius viderit de filia, ubi venerit, quid 11 agat; hoc tantum sciat, sibi, si huius vindiciis cesserit, condicionem filiae quaerendam esse. me vindicantcm spon- sam in libertatem vita citius deseret quam fides.'

1 XXXXVI. Concitata multitudo erat certamenque in- stare videbatur. lictores Icilium circumsteterant. nec ul-

2 tra minas tamen processum est, cum Appius non Vergi- niam defendi ab Icilio, sed inquietum homincm et tribu- natum etiam nunc spirantem locum seditionis quaerere

3 diceret. non praebiturum se illi co die materiam, sed, ut iam sciret, non id petulantiae suac, sed Verginio absenti et patrio nomini et libertati datum, ius eo die se non dic- turum neque decretum interpositurum; a M. Claudio pe-

LIBElt III, 46. 47. [a. C. 449] 167

titurum, ut decederet iure suo vindicarique puellam in po- sterum diem pateretur. quod nisi pater postero die adfuis- 4 set, denuntiare se Icilio similibusque Icili, neque lcgi suae latorem nequc decemviro constantiam defore; nec se uti- que collegarum lictores convocaturum ad coercendos se- ditionis auctores, contentum se suis lictoribus fore.

Cum dilatuin tenipus iniuriae esset secessissentque ad- 5 vocati puellae, placuit omnium primum fratrem Icili filium- que Numitorii, inpigros iuvenes, pergere inde rccta ad portam et quantum accelerari posset Verginium acciri c castris: in eo verti puellae salutem, si postero die vindex 6 iniuriae ad tempus praesto esset. iussi pergunt citatisque equis nuntium ad patrem perferunt. cum instaret adsertor 7 puellae, ut vindicaret sponsoresque daret, atque id ipsum agi diceret Icilius, sedulo tempus terens, dum praeciperent iter nuntii missi in castra, manus tollere undique multi- tudo et se quisque paratum ad spondendum Icilio osten- dere. atque ille lacrimabundus 'gratum est,' inquit 'cra- s stina die vestra opera utar, sponsorum nunc satis cst.' ita vindicatur Verginia spondentibus propinquis. Appius pau- 0 lisper moratus, ne eius rei causa sedisse videretur, post- quam omissis rebus aliis prae cura unius nemo adibat, domum se recepit collegisque in castra scribit, ne Ver- ginio commeatum dent atque etiam in custodia liabeant. inprobum consilium serum, ut debuit, fuit et iam com- ic meatu sumpto profectus Verginius prima vigilia erat, cum postero die mane de retinendo eo nequiquam litterae red- duntur.

XXXXVII. At in urbe prima luce cum civitas in 1 foro exspectatione erecta staret, Verginius sordidatus filiam. secum obsoleta veste, comitantibus aliquot matronis, cum ingenti advocatione in forum deducit. circumire ibi et 2 prensare homines coepit et non orare solum precariam opem, sed pro debita petere : se pro liberis eorum ac con- iugibus cotidie in acie stare nec alium virum esse, cuius strenue ac ferociter facta in bello plura memorari possent: quid prodesse, si incolumi urbe quae capta ultima timcan- tur liberis suis sint patienda? haec prope contionabundus circumibat homincs. similia his ab Icilio iactabantur. 3

1G8 LIBER III, 47. 43. [a. u. c. 305]

comitatus muliebris plus tacito fletu quam ulla vox move-

4 bat. adversus quae omnia obstinato animo Appius — tanta vis amentiae verius quam amoris mentem turbaverat — in tribunal escendit, et ultro querente pauca petitore, quod ius sibi pridie per ambitionem dictum non esset, prius- quam aut ille postulatum perageret aut Verginio respon-

5 dendi daretur locus, Appius interfatur. quem decreto ser- monem praetenderit, forsan aliquem verum auctores antiqui tradiderint; quia nusquam ullum in tanta foeditate decreti veri similem invenio, id quod constat nudum videtur pro-

ii ponendum, decresse vindicias secundum servitutem. primo stupor omnes admiratione rei tam atrocis defixit; silentium inde aliquamdiu tenuit. dein, cum M. Claudius circum- stantibus matronis iret ad prendendam virginem lamenta- bilisque enm mulierum comploratio excepisset, Verginius

: intentans in Appium manus, 'Icilio,' inquit 'Appi, non tibi filiam despondi et ad nuptias, non ad stuprum educavi. placet pecudum ferarumque ritu pi^omisce in concubitus ruere? passurine haec isti sint, nescio; non spero esse pas-

8 suros illos qui arma habent.' cum rcpclleretur adsertor virginis a globo mulierum circumstantiumquc advocato- rum, silentium factum per praeconem.

i XXXXVIII. Decemvir, alienatus ad libidinem animo, negat ex hesterno tantum convitio Icili violentiaque Ver- ginii, cuius testem populum Komanum habeat, sed certis quoque indiciis conpertum se habere, nocte tota coetus in

2 urbe factos esse ad movendam seditionem. itaque se haud inscium eius dimicationis cum armatis descendisse, non ut quemquam quietum violaret, sed ut turbantes civitatis

;j otium pro maiestate imperii coerceret. 'proinde quiesse erit melius,' inquit. 'lictor, submove turbam et da viam domino ad prendendum mancipium.' cum haec intonuisset plenus irae, multitudo ipsa se sua sponte dimovit deserta-

4 que praeda iniuriae puella stabat. tum Verginius, ubi ni- hil usquam auxilii vidit, 'quaeso,' inquit 'Appi, primum ignosce patrio dolori, si quo inclementius in te sum in- vectus, deinde sinas hic coram virgine nutricem pcrcon- tari, quid hoc rei sit, ut, si falso pater dictus sum, aequiore

o hinc animo discedam.' data vcnia scducit filiam ac nutri-

LIBER III, 48. 49. [a. C. 449] 169

cem prope Cloaciuae ad tabernas, quibus nunc novis est nomen, atque ibi ab lanio cultro arrepto 'hoc te uno, quo possura,' ait 'modo, filia, in libertatem vindico': pectus deinde puellae transfigit respectansque ad tribunal 'te,' inquit 'Appi, tuumque caput sanguine hoc consecro.' cla- g more ad tam atrox facinus orto excitus Appius conprendi Verginium iubet. ille ferro quacumque ibat viam facere, donec multitudine etiam prosequentium tuente ad portam perrexit. Icilius Xumitoriusque exsangue corpus sublatum 7 ostentant populo; scelus Appi, puellae infelicem formam, necessitatem patris deplorant. sequentes clamitant matro- 8 nae, eamne liberorum procreandorum condicionem, ea pu- dicitiae praemia esse, cetera, quae in tali re muliebris dolor, quo est maestior inbecillo animo, eo miserabilia magis querentibus subicit. virorum et maxime Icili vox 9 tota tribuniciae potestatis ac provocationis ad populum ereptae publicarumque indignationum erat.

XXXXVIIII. Concitatur multitudo partim atrocitate 1 sceleris partim spe per occasionem repetendae libertatis. Appius nunc vocari Icilium, nunc retractantem arripi, po- 2 stremo, cum locus adeundi apparitoribus non daretur, ipse cum agmine patriciorum iuvenum per turbam vadens in vincula duci iubet. iam circa Icilium non solum multitudo, :', sed duces quoque multitudinis erant L. Valerius et M. Ho- ratius, qui repulso lictore, si iure ageret, vindicare se a privato Icilium aiebant, si vim adferre conarentur, ibi quo- que haud inpares fore. hinc atrox rixa oritur. Valerium 4 Horatiumque lictor decemviri invadit: franguntur a mul- titudine fasces. in contionem Appius escendit, secuntur Horatius Valeriusque; eos contio audit, decemviro obstre- pitur. iam pro imperio Valerius discedere a privato licto- 5 res iubebat, cum fractis animis Appius, vitae metuens, in domum se propinquam foro insciis adversariis, capite ob- voluto recipit. Sp. Oppius ut auxilio collegae esset, in 6 forum ex altera parte inrumpit. videt imperium vi victum. agitatus deinde consiliis atque ex omni parte adsentiendo multis auctoribus trepidaverat : senatum postremo vocari iussit. ea res, quod magnae parti patrum displicere acta 7 decemvirorum videbantur, spe pcr senatum finiendae

170 LIBER III, 49. 50. [a. u. c. 305]

8 potcstatis eius multitudinem sedavit. senatus nec plebem inritandam censuit et multo magis providendum , ne quid Vcrginii adventus in exercitu motus faceret.

1 L. Itaque missi iuniores patrum in castra, quae tum in monte Vccilio erant, nuntiant decemviris, ut omni ope

2 ab seditione milites contineant. ibi Verginius maiorem,

3 quam reliqucrat in urbe, motum excivit. nam praetcrquam quod agmine prope quadringentorum hominum veniens, qui ab urbe indignitate rei accensi comitcs ei se dederant, conspectus est, strictum etiam telum respersusque ipse cruore tota in se castra convertit. et togac multifariam in castris visae maioris aliquanto, quam erat, speciem ur-

4 banae multitudinis feccrant. quaerentibus, quid rei esset, flens diu vocem non misit; tandem, ut iam ex trcpidatione concurrentium turba constitit ac silentium fuit, ordine

5 cuncta, ut gesta erant, cxposuit. supinas deinde tendens manus, conmilitones appellans orabat, ne, quod scclus Appi Claudi esset, sibi attribuercnt neu se ut parricidam

G liberum aversarentur. sibi vitam filiae sua cariorem fuisse, si liberae ac pudicae vivere licitum fuisset: cum vclut ser- vam ad stuprum rapi videret, morte amitti melius ratum quam contumelia liberos, misericordia se in speciem cru-

; delitatis lapsum. nec se superstitem filiac futurum fuissc, nisi spem ulciscendae mortis eius in auxilio coninilitonum habuisset. illis quoque enim filias, sorores coniugesque esse, nec cum filia sua libidinem Appi Claudi extinctam

S esse, sed quo inpunitior sit, eo effrenatiorem fore. aliena calamitate documentum datum illis cavendae similis in- iuriae. quod ad se adtineat, uxorem sibi fato ereptam, filiam, quia non ultra pudica victura fuerit, miseram, scd

y honestam morte occubuisse. non esse iam Appi libidini locum in domo sua; ab alia violcntia eius eodem se animo suum corpus vindicaturum, quo vindicaverit filiae; ceteri 10 sibi ac liberis suis consulerent. haec Verginio vociferanti succlamabat multitudo, ncc illius dolori nec suae libertati se defuturos. et inmixti turbac militum togati cum eadem illa querendo docendoquc, quanto visa quam audita in- digniora potuerint videri, simul profligatam iam rcm nun- li tiando Komae esse insecutosque, qui Appiuin prope inter-

LIBEH III, 5Q. 51. [a.C.449] 171

empturu in exilium abisse dicerent, perpulerunt, ut ad arma conclamaretur vellerentque signa et Eomam profi- ciscerentur. decemviri, simul his, quae videbant, iisque, 12 quae acta Eomae audierant, perturbati, alius in aliam partem castrorum ad sedandos motus discurrunt. et leni- ter agentibus responsum non redditur; imperium si quis inhiberet, et viros et armatos se esse respondetur. eunt io agmine ad urbem et Aventinum insidunt, ut quisque oc- currerat, plebem ad repetendam libertatem creandosque tribunos plebis adhortantes. alia vox nulla violenta audita est. senatum Sp. Oppius habet. nihil placet aspere agi: 14 quippe ab ipsis datum locum seditionis esse. mittuntur ii> tres legati consulares, Sp. Tarpeius, C. Iulius, P. Sulpi- cius, qui quaererent senatus verbis, cuius iussu castra deseruissent aut quid sibi vellent, qui armati Aventinum obsedissent belloque averso ab hostibus patriam suam cepissent. non defuit quod responderetur, deerat qui da- iti ret responsum, nullodum certo duce nec satis audentibus singulis invidiae se oflferre. id modo a multitudine con- clamatum est, ut L. Valerium et M. Horatium ad se mit- terent: his se daturos responsum.

LI. Dimissis legatis admonet milites Verginius, in re ] non maxima paulo ante trepidatum esse, quia sine capite multitudo fueritj responsumque, quamquam non inutiliter, fortuito tamen magis consensu quam communi consilio esse. placere, decem creai'i, qui summae rei praeessent, 2 militarique honore tribunos militum appellare. cum ad 3 cum ipsum primum is honos deferretur, 'melioribus meis vestrisque rebus reservate' inquit 'ista de me iudicia; nec 4 mihi filia inulta honorem ulluni iucundum esse patitur nec in perturbata re publica eos utile est praeesse vobis, qui proximi invidiae sint. si quis usus mei est, nihilo 5 minor ex privato capietur.' ita decem numero tribunos 6 militares creant.

Neque in Sabinis quievit exercitus. ibi quoque auc- 7 tore Icilio Numitorioque secessio ab decemviris facta est, non minore motu animorum Sicci caedis memoria reno- vata quam quem nova fama de virgine adeo foede ad libidinem petita accenderat. Icilius ubi audivit, tribunos 8

172 LIBER III, 51. 52. [a. u. c. 305]

militum in Aventino creatos, ne comitiorum niilitarium praerogativam urbana comitia isdem tribunis plebis crean-

9 dis sequerentur, peritus rerum popularium inminensque ei potestati, et ipse, priusquam iretur ad urbem, pari po-

10 testate eundem numerum ab suis creandum curat. porta Collina urbem intravere sub signis, mediaque urbe agmine in Aventinum pergunt. ibi coniuncti alteri exercitui vi- ginti tribunis militum negotium dederunt, ut ex suo nu- mero duos crearent, qui summae rerum praeessent. M. Oppium, Sex. Alaniliuni creant.

n Patres solliciti de summa rerum, cum senatus cotidie

12 esset, iurgiis saepius terunt tempus quam consiliis. Sicci caedes decemviris et Appiana libido et dedecora militiae obiciebantur. placebat, Yalerium Horatiumque ire in Aven- tinum. illi negabant, se aliter ituros quam si decemviri deponerent insignia magistratus eius, quo anno iam ante

13 abissent. decemviri, querentes se in ordinem cogi, non ante quam perlatis legibus, quarum causa crcati cssent, deposituros imperium se aiebant.

i LII. Pcr M. Duilium, qui tribunus plebis fuerat, certior facta plebs, contentionibus adsiduis nihil transigi,

2 in sacrum montem ex Aventino transit, adfirmante Duilio, non prius, quam deseri urbem vidcant, curam in animos patrum descensurani: admoniturum sacrum montcm con- stantiae plebis, sciturosque, nisi restituta potestate redigi

3 in concordiam res nequire. via Xomentana, cui tum Fi- culensi nomen fuit, profecti castra in monte sacro loca- vere, modestiam patrum suorum nihil violando imitati. secuta exercitum plebs nullo, qui per aetatem ire posset,

4 rctractante. prosecuntur coniuges liberique, cuinam se relinquerent in ea urbe, in qua nec pudicitia ncc libertas sancta esset, miserabiliter rogitantes.

b Cum vasta Romae omnia insueta solitudo fecisset, in foro praeter paucos seniorum nemo esset, vocatis utiquc in senatum patribus desertum apparuisset forum plures-

0 que iam quam Horatius ac Valerius vociferarentur: 'quid exspectabitis, patres conscripti? si decemviri finem perti- naciae non faciunt, ruere ac deflagrare omnia passuri estis? quod autem istud imperium est, decemviri, quod

LIBER III, 52. 53. [a. C. 449] 173

amplexi tenetis? tectis ac parietibus iura dicturi cstis? non : pudet, lictorum vestrorum maiorem prope numerum in foro conspiei quam togatorum aliorum(que)? quid, si hostcs ad urbem veniant, facturi estis? quid, si plebs mox, ubi parum secessione moveatur, armata veniat? occasune urbis vultis rinire imperium? atqui aut plebs non est habenda aut ha- S bendi sunt tribuni plebis: nos citius caruerimus patriciis magistratibus quam illi plebeis. novam inexpertamque cam 9 potestatem eripuere patribus nostris, ne nunc dulcedine se- mel capti ferant desiderium, cum praesertim nec nos tem- percmus imperiis, quo minus illi auxilii egeant' — cum 10 haec cx omni partc iactarentur, victi consensu decemviri futuros se, quando ita videatur, in potestate patrum adfir- mant. id modo simul orant ac monent, ut ipsis ab invidia n caveatur nec suo sanguine ad supplicia patrum plebem adsuefaciant.

LIIl. Tum Valerius Horatiusque missi ad plebem i condicionibus quibus videretur revocandam conponendas- que res, decemviris quoque ab ira et impetu multitudinis praecavere iubentur. profecti gaudio ingenti plebis in 2 castra accipiuntur, quippc liberatorcs haud dubie et motus initio et exitu rei. ob haec iis advenientibus gratiae actae. Icilius pro multitudine verba facit. idem, cum de condi- 3 cionibus ageretur, quaerentibus legatis quae postulata ple- bis essent, conposito iam ante adventum legatorum con- silio ea postulavit, ut apparcret in aequitate rerum plus quam in armis reponi spei. potestatem enim tribuniciam 4 provocationemque repetebant, quae ante decemviros crca- tos auxilia plcbis fuerant, et ne cui fraudi esset concisse milites aut plebem ad repetendam per secessionem liber- tatem. de decemvirorum modo supplicio atrox postulatum 5 fuit: dedi quippe eos aequum censebant vivosque igni concrematuros minabantur. legati ad ea: 'quae consilii 6 fuerunt, adeo aequa postulastis, ut ultro vobis deferenda fuerint: libertati enim ea praesidia petitis, non licentiae ad inpugnandos alios. irae vestrae magis ignoscendum quam 7 indulgendum est, quippe qui crudelitatis odio in crudeli- tatem ruitis et prius paene quam ipsi liberi sitis, dominari iam in adversario3 vultis. numquamne quiescit civitas 8

J 74 LIBER III, 53. 54. [a. u. c. 305]

nostra a suppliciis aut patrum in plebem llomanam aut 9 plebis in patres? scuto vobis magis quam gladio opus est. satis superque humilis est, qui iure aequo in civitate vivit io nec inferendo iniuriam nec patiendo. etiam si quando metuendos vos praebituri estis, cum reeiperatis magistra- tibus legibusque vestris iudicia pencs vos erunt de capite nostro fortunisque, tunc ut quaeque causa crit statuetis: nunc libertatcm repeti satis est.'

1 LIIII. Faccrent ut vellent permittentibus cunctis mox

2 redituros se legati rebus perfectis adfirmant. profecti cum mandata plebis patribus exposuissent, alii decemviri, quando quidem praeter spem ipsorum supplicii sui nulla mentio

3 fieret, haud quicquam abnucre; Appius truci ingenio et invidia praccipua odium in se aliorum suo in eos meticns

4 odio 'haud ignaro' inquit 'imminet fortuna. video, doncc arma adversariis tradantur, differri adversus nos certamen. dandus invidiae est sanguis. nihil ne ego quidem moror,

5 quo minus decemviratu abeam.' faetuin senatus consul- tum, ut decemviri se primo quoque tempore magistratu abdicarent, Q. Furius pontifex maximus tribunos plebis crearet et ne cui fraudi esset secessio militum plebisque.

G his senatus consultis perfectis, dimisso senatu, decemviri prodeunt in contionem abdicantque se magistratu, ingcnti

7 hominum laetitia. nuntiantur haec plebi. legatos quidquid in urbe hominum supercrat prosequitur. huic multitudini laeta alia turba ex castris occurrit. congratulantur libcr-

s tatem concordiamquc civitati restitutam. legati pro con- tione: 'quod bonum faustum felixque sit vobis reique publicae, redite in patriam ad penates, coniuges liberos- que vestros. sed, qua hic modestia fuistis, ubi nullius ager in tot rerum usu necessario tantae multitudini est violatus, eam modestiam ferte in urbcm. in Aventinum ite, unde

y profecti estis. ibi felici loco, ubi prima initia inchoastis

libertatis vestrae, tribunos plebi creabitis. praesto erit

io pontifex maximus, qui comitia habeat.' ingens adsensus

alacritasque cuncta adprobantium fuit. convcrtunt inde

signa, profectique Romam certant cum obviis gaudio. ar-

1 1 uuiti pcr urbem silentio in Aventinum perveniunt. ibi ex- tcmplo pontifioe maximo comitia habente tribunos plebis

LIBER III, 54. 55. [a. C.449] 175

creaverunt, omniaui primumL.Verginium, incle L. Icilium et P. Xumitorium, avuneulum Vergini, auctores secessio- nis, tum C. Sicinium, progeniem eius, quem primum tri- 12 bunum plebis creatum in sacro monte proditum memoriae est, et M. Duillium, qui tribunatum insignem ante de- cemviros creatos gesserat nec in decemviralibus certami- nibus plebi defuerat. spe deinde magis quam meritis 13 electi M. Titinius, M. Pomponius, C. Apronius, Appius Villius, C. Oppius. tribunatu inito Lucius Ieilius cxtem- i i plo plebem rogavit et plebs scivit, ne cui fraudi esset se- cessio ab decemviris facta. confestim de consulibus crean- 1 5 dis cum provocatione Marcus Duillius rogationem pertulit. ea omnia in pratis Flaminiis concilio plebis acta, quem nunc circum Flaminium appellant.

LV. Per interregem deinde consules creati L. Vale- l rius, M. Horatius, qui extemplo magistratum occeperunt. quorum consulatus popularis sine ulla patrum iniuria, nec sine offensione fuit: quidquid enim libertati plebis cavc- 2 retur, id suis decedere opibus credebant. omnium primum, 3 cum velut in controverso iure esset, tenerenturne patres plebi scitis, legem centuriatis comitiis tulere, ut quod tri- butim plebis iussisset, populum teneret, qua lege tribuni- niciis rogationibus telum acerrimum datum est. aliam de- 4 inde consularem legem de provocatione, unicum praesi- dium libertatis, decemvirali potestate eversam non resti- tuunt modo, sed etiam in posterum muniunt sanciendo novam legem, ne quis ullum magistratum sine provoca- 5 tione crearet, qui creasset, eum ius fasque esset occidi, neve ea caedes capitalis noxae haberetur. et cum plebem G hinc provocatione, hinc tribunicio auxilio satis firmassent, ipsis quoque tribunis, ut sacrosancti viderentur, cuius rei prope iam memoria aboleverat, relatis quibusdam ex magno intervallo caerimoniis renovarunt et cum religione invio- 7 latos eos, tum lege etiam fecerunt sanciendo, ut qui tri- bunis plebis, aedilibus, iudicibus deceniviris noeuisset, eius caput lovi sacrum esset, familia ad aedem Cereris, Liberi Liberaeque venum iret. hac lcge iuris interpretes S negant quemquam sacrosanctum esse, sed eum, qui eorum cui nocuerit, sacrum sanciri. itaque aedilem prendi duci- 9

170 LIBER III, 55. 56. [a. u. c. 305]

que a maioribus magistratibus, quod etsi non iure fiat — noceri enim ei, cui hac lege non liceat — , tamen argumentum esse, non haberi pro sacro sanctoque aedi-

10 lem, tribunos vetere iure iurando plebis, cum primum eam

li potestatem creavit, sacrosanctos esse. fuere qui interpre- tarentur, eadem hac Horatia lege consulibus quoque et praetoribus, quia eisdem auspiciis quibus consules crea- rentur, cautum esse: iudicem enim consulem appellari.

12 quae refellitur interpretatio, quod iis temporibus nondum consulem iudicem, sed praetorem appellari mos fuerit. hae consulares leges fuere.

l ;5 Institutum etiam ab isdem consulibus, ut senatus con- sulta in aedem Cereris ad aediles plebis deferrentur, quae antea arbitrio consulum supprimcbantur vitiabanturque.

i ! M. Duillius deinde tribunus plebis plebem rogavit plebes- que scivit, qui plebem sine tribunis reliquisset quique ma- gistratum sine provocatione creasset, tergo ac capite pu-

15 niretur. haec omnia, ut invitis, ita non adversantibus patriciis transacta, quia nondum in quemquam unum sae- viebatur. i LVI. Fundata deinde et potestate tribunicia et plebis libertate tum tribuni, adgredi singulos tutum maturumque iam rati, accusatorem primum Verginium et Appium reum

2 deligunt. cum diem Appio Verginius dixisset et Appius, stipatus patriciis iuvenibus, in forum descendisset, red- integrata extemplo est omnibus memoria foedissimae po-

3 testatis, cum ipsum satellitesque eius vidissent. tum Vcr- ginius 'oratio' inquit 'rebus dubiis inventa est: itaquc neque ego accusando apud vos eum tempus teram, a cuius crudelitate vosmet ipsi armis vindicastis, nec istum ad ce- tera scelera inpudentiam in defendendo se adicere patiar.

4 omnium igitur tibi, Appi Claudi, quae impie nefarieque per biennium alia super alia es ausus, gratiam facio: unius tantum criminis, nisi vindices, te ab libertate in servitu- tem contra leges vindicias non dedisse, in vincla te duci

j iubebo.' nec in tribunicio auxilio Appius nec in iudicio populi ullam spem habebat: attamen et tribunos appella- vit et, nullo morante arreptus a viatore, 'provoco' inquit.

G audita vox una, vindex libertatis, ex eo missa ore, quo

LIBEE III, 56. 57. [a. C. 449J 177

vindiciae nuper ab libertate dictae erant, silentium fecit. et dum pro se quisque deos tandem esse et non neglegere 7 humana fremunt et superbiae crudelitatique, etsi seras, non leves tamen venire poenas; provocare, qui provoca- 8 tionem sustulisset, et inplorare praesidium populi, qui omnia iura populi obtrisset, rapique in vincla egentem iure libertatis, qui liberum corpus in servitutem addixis- set: ipsius Appi, inter contionis murmur fidem populi Ro- mani inplorantis, vox audiebatur. maiorum merita in rem 9 publicam domi militiaeque commemorabat; suum infelix erga plebem Eomanam studium, quo aequandarum legum causa cum maxima ofFensione patrum consulatu abisset; suas leges, quibus manentibus lator earum in vincla du- catur. ceterum sua propria bona malaque, cum causae 10 dicendae data faeultas sit, tum se experturum; in prae- sentia se communi iure civitatis civem Romanum die dicta postulare, ut dicere liceat, ut iudicium populi Romani ex- periri. non ita se invidiam pertimuisse, ut nihil in acqui- tate et misericordia civium suorum spei habeat. quod si n indicta causa in vincla ducatur, itcrum se tribunos plebci appellare et monere, ne imitentur quos oderint. quod si 12 tribuni eodem foederc obligatos se fateantur tollendae ap- pellationis causa, iu quam conspirasse decemviros crimi- nati sint, at se provocare ad populum, inplorare leges de provocatione et consulares et tribunicias eo ipso anno latas. quem enim provocaturum, si hoc indemnato in- 13 dicta causa non liceat? cui plebeio et humili praesidium in legibus fore, si x\.p. Claudio non sit? se documento fu- turum, utrum novis legibus dominatio an libertas firmata sit et appellatio provocatioque adversus iniuriam magi- stratuum ostentata tantum inanibus litteris an vere data sit.

LfVH. Contra ea Verginius unum Ap. Claudium et l legum expertem et civilis et humani foederis esse aiebat. respicerent tribunal homines, castellum omnium scelerum, 2 ubi decemvir ille perpetuus, bonis, tergo, sanguini civium infestus, virgas securesque omnibus minitans, deorum ho- 3 minumque contemptor, carnificibus, non lictoribus stipa- tus, iam ab rapinis et caedibus animo ad libidinem verso virginem ingenuam in oculis populi Romani velut bello

Livi tol. I. 12

1 78 LII3ER III , 57. 58. [a. u. c. 305]

captam, ab conplexu patris abreptam, ministro cubiculi

4 sui clienti clono dederit, ubi crudeli decreto nefandisque vindiciis dextram patris in filiam armaverit, ubi tollentis corpus semianime virginis sponsum avumque in carcerem duci iusserit, stupro interpellato magis quam caede motus. et illi carcerem aedificatum esse, quod domicilium plebis

5 Romanae vocare sit solitus. proinde ut ille iterum ac saepius provocet, sic se iterum ac saepius iudicem illi ferre, ni vindicias ab libertate in servitutem dederit. si ad iudicem non eat, pro damnato in vincla duci iubere.

6 ut haud quoquam inprobante sic magno motu animorum, cum tanti viri supplicio suamet plebi iam nimia libertas videretur, in carcerem est coniectus. tribunus ei dicm prodixit.

7 Inter haec ab Latinis et Ilernicis legati gratulatum de concordia patrum ac plebis Romam venerunt, donumque ob eam Iovi optumo maximo coronam auream in Capito- lium tulere parvi ponderis, prout res haud opulentae erant

8 colebanturque religiones pie magis quam magnifice. isdem auctoribus cognitum est, Aequos Volscosque summa vi

9 bellum apparare, itaque partiri provincias consules iussi. Horatio Sabini, Valerio Aequi evenere. cum ad ca bclia dilectum edixissent, favore plebis non iuniores modo, sed emeritis etiam stipendiis pars magna voluntariorum ad nomina danda praesto fuere eoque non copia modo, sed genere etiam militum, veteranis admixtis, firmior exercitus

[ii fuit. priusquam urbem egrederentur, legcs decemvirales, quibus tabulis duodecim est nomen, in aes incisas in pu- blico proposuerunt. simt, qui iussu tribunorum aediles functos eo ministerio scribant.

i LVIII. C. Claudius, qui perosus decemvirorum sce- lera et ante omnes fratris fili superbiae infestus Regillum antiquam in patriam se contulerat, is magno iam natu cum ad pericula cius deprecanda redisset, cuius vitia fugerat, sordidatus cum gentilibus clientibusque in foro prensabat

2 singulos orabatque, ne Claudiae genti eam inustam macu- 5am vellent, ut carcere et vinculis viderentur digni. virum honoratissimae imaginis futurum ad posteros, lcguin la- torem conditorcmque Romani iuris, iacere vinctum inter

LIBEE, III, 58. 59. [a. C. 449] 179

fures nocturnos ac latrones! adverterent ab ira parumper 3 ad cognitionem cogitationeraque animos et potius unuin tot Claudiis deprecantibus condonarent quam propter unius odium multorum preces aspernarentur. se quoque id ge- 4 neri ac nomini dare, nec cum eo in gratiam redisse, cuius adversae fortunae velit succursum. virtute libertatem re- cuperatam esse, clementia concordiam ordinum stabiliri posse. erant quos moveret sua magis pietate quara eius, 5 pro quo agebat, causa. sed Verginius sui potius ut mi- sererentur orabat filiaeque, nec gentis Claudiae regnum in plebem sortitae, sed necessariorum Verginiae, trium tri- bunorum, preces audirent, qui ad auxilium plebis creati ipsi plebis fidem atque auxilium inplorarent. iustiores ti hae lacrimae videbantur. itaque spe incisa, priusquam prodicta dies adesset, Appius mortera sibi conscivit.

Subinde arreptus a P. ftumitorio Sp. Oppius, proxi- i mus invidiae, quod in urbe fuerat, cum iniustae vindiciae a collega dicercntur. plus tamen facta iniuria Oppio 8 quam non prohibita invidiae fecit. testis productus, qui septem et viginti enumeratis stipendiis octiens extra ordi- nem donatus donaque ea gerens in conspectu populi, scissa veste tergura laceratum virgis ostendit, nihilum deprecans, quin, si quam suam noxam reus dicere posset, privatus iterum in se saeviret. Oppius quoque ductus in vincula <> est et ante iudicii diem finem ibi vitae fecit. bona Claudii io Oppiique tribuni publicavere. collegae eorum exilii causa solum verterunt, bona publicata sunt. et M. Claudius ad- sertor Verginiae die dicta damnatus, ipso remittente Ver- ginio ultimam poenam dimissus, Tibur exulatum abiit: manesque Verginiae, mortuae quam vivae felicioris, per n tot domos ad petcndas poenas vagati, nullo relicto sonte tandem quieverunt.

LVIIII. Ingens metus incesserat patres vultusque iam l inde tribunorum erant, qui decemvirorum fuerant, cum M. Duillius tribunus plebis inhibito salubriter modo nimiae potestati 'et libertatis' inquit 'nostrae et poenarum ex 2 inimicis satis est. itaque hoc anno nec diem dici cuiquam nec in vincla duci quemquara sum passurus. nam neque 3 vecera peccata repeti iam oblitterata placet, cum nova cx-

12*

m

m

wL

■

17-

i; iii

unque [uam ci dooiica

captam, ab conplexu sui clienti «l"ii<> di deri

\iinli'

corpua Bcmianii

ilix-i i » i — ■

et illi

Romaa u ut ille

nm piai u

ferre, ni vindii i

:k1 iudicem non vincla du<

ut haud quoquam inpi >tu ni

fiim tanti \iri BuppL iam niinial

videretur, in can tribunua

prodixit

Inter 1 I gratulfll

concordia patrum ac i m venerunt, cfojfl

..!< eam [oi i optun i i u eam in

lidin tulere parvi pond 1 opulentae1

oolebanturque rcligi quam magnifice. i

auctoribus oognitum -'illt' Bumn

bellum apparare, rovincias consules 1

Horatk) Sabini, Valeri cum ad ca l

dilectum edurissi ot, non iuniores modo,B

emeritis etiam Btipendi \ "luntariorum ■

noiniiia damla pi - »pia modo, I

genere etiam mititum, ixtis, firmii.r exerci

fuit priusquam urb< i - - decemviral

quibus tabulis duodei i n, in aes incisaa in p

blico proposuerunt. - functos <■" ministi

L\ III. ( . ( laud lera et antc omnes fratris fili suml

;inti<|iiatn in patriain ad pericula cius depi sordidatua cum gentilibj Bingulofl orabatque, nej i.ini vellent, ut carcenj honoratissimae imac torem conditoremqi

tribunorum aedil mviron

furea noctnra

i

oJium multorum pl neri ac Domini dait

cuperatain i

pro quo a_ sererentnr

bunoram, ;

1< bia fidem i hae lacrio , di Snbinde inu- invidifl ;i colli . qnam non prohibtl

nem donatui

■ \ <min, ri quam mm iternm in -

iudicn Oppiique U- Bolum verterunt, r Verginiae ginio ulti maneaj

1 8< I LIBER III, 59. 60. [a. u. c. 305]

piata sint dcccmvirorum suppliciis, et uihil admissum iri, quod vim tribuniciam desiderct, spondet perpctua consu-

i lum amborum in libertatc vestra tuenda cura.' ea primum moderatio tribuni metum patribus dempsit eademque auxit eonsulum invidiam, quod adco toti plebis fuissent, ut pa- trum salutis libertatisque prior plebeio magistratui quain patricio cura fuisset, et ante inimicos satietas poenarum suarum cepisset quam obviam ituros licentiae eorum con-

5 sulcs appareret. multique erant, qui mollius consultum dicerent, quod legum ab iis latarum patres auctores fuis- sent, neque crat dubium, quin turbato rei publicae statu tcmpori succubuissent.

1 LX. Consules rebus urbanis conpositis fundatoquc plebis statu in provincias diversi abire. Valerius adver- sus eoniunctos iam in Algido exercitus Acquorum Volsco-

2 rumque sustinuit consilio bellum; quod si extemplo rem fortunae commisisset, haud scio an, qui tum animi ab dc- cemvirorum irrfelicibus auspiciis Romanis liostibusque

3 erant, magno detximento certamen staturum fucrit. castris mille passuum ab hoste positis copias continebat. hostes medium mter bina castra spatium acie instructa conple- bant provocantibusque ad proclium responsum Bomanue

4 nemo reddebat. tandem fatigati stando ac nequiquam ex- spectando certamen Aequi Volscique, postquam conces- sum propemodum de victoria credebant, pars in Hernicos, pars in Latinos pracdatum abeunt. relinquitur magis ca-

o stris praesidium quam satis virium ad eertamen. quod ubi consul sensit, reddit inlatum antea terrorem instructa-

G que acie ultro hostem lacessit. ubi illi conscicntia, quid abesset virium, detractavere pugnam, crevit cxtcmplo Ro- manis animus et pro victis habebant paventes intra val-

: lum. cum per totum dicm stetissent intenti ad certamen, nocti cessere. et Romani quidem pleni spei eorpora cura- bant; haudquaquam pari hostes animo nuntios passim tre- pidi ad revocandos praedatores dimittunt: recurritur cx

8 proximis locis, ulteriores non inventi. ubi inluxit, egredi- tur castris Roraanus vallum invasurus, ni copia pugnae fieret. et postquam multa iam dies erat neque movebatur quicquam ab hoste, iubet signa infcrri consul. motaque

LIBER III, GO. Cl. [a".C. 18 J

acie indigaatio Aequos et Volscos iucessit, si victores exer- eitus vallum potius quam virtus et arma tegerent. igitur et ipsi efrlagitatum ab ducibus signum pugnae accepere. iamque pars egressa portis erat deincepsque alii servabant 9 ordinem in suum quisque locum descendentes, cum con- sul Romanus, priusquam totis viribus fulta contra staret hostium acies, intulit signa; adortusque nec omncs dum 10 eductos nec, qui erant, satis explicatis ordinibus, prope fiuctuantem turbam trepidantium huc atque illuc circum- spectantiumque se ac suos addito turbatis mentibus cla- more atque impetu invadit. retulere primo pedemhostes; 11 deinde, cum animos collegissent et undique duces, victisne cessuri essent, increparent, restituitur pugna.

LXI. Consul ex altera parte Romanos meminisse iu- i bebat, illo die primum liberos pro libera urbe Romana pu- o-nare. sibimet ipsis victuros, non ut decemvirorum vietores praemium essent. non Appio duee rem geri, sed consule ■> Valerio, ab liberatoribus populi Romani orto, liberatore ipso. ostenderent, prioribus proeliis per duces, non per mi- lites stetisse, ne vincerent: turpe esse, contra cives plus 3 animi habuisse quam contra hostes et domi quam foris servitutem magis timuissc. unarn Verginiam fuisse, cuius 4 pudicitiae in pacc periculum esset, unum Appium civem periculosae libidinis: at, si fortuna belli inelinet, omnium liberis ab tot milibus hostium periculum fore. nolle omi- 5 nari, quae nec Iuppiter nec Mars pater passuri sint iis auspiciis conditae urbi accidere. Aventini sacrique montis admonebat, ut, ubi libertas parta esset paucis ante men- g sibus, eo inperium inlibatum referrent ostenderentque, ean- dem indolem militibus Romanis post exactos decemviros esse, quae ante creatos fuerit, nec aequatis legibus inmi- nutam virtutem populi Romani esse. haec ubi inter signa 7 peditum dicta dedit, advolat deinde ad equites: 'agite iu- venes,' inquit 'praestate virtute peditem, ut honore atque ordine praestatis. primo concursu pedes movebit hostem, 8 pulsum vos inmissis equis exigite e campo. non susti- nebunt impetum, et nunc cunctantur magis quam resi- stunt.' concitant equos permittuntque in hostem pedestri 9 iam turbatum pugna et, perruptis ordinibus elati ad no-

I

180

JLIBEIt 111

piata sint decemvirorum supp ihil admissum iri,

quod vim tribuniciam d( det perpctua consu-

4 lum amboruui in libertat< da cura.' ea primum moderatio tribuni metum patribu empsit eademque auxit

consulum invidiam, quod bia fuissent, ut pa-

trum salutis libertatisque , magistratui quam

patricio cura fuisset, -atietas poenaium

suarum cepisset quam ol licentiae eorum con-

o sules appareret. multiqu u" mollius consultum dicerent, quod legum ab iis latn m patres auctores fuis-

sent, neque erat dubium, quin bafo rei publicae statu tempori succubuissent.

i LX. Consulea rel positis fundatoquc

plebis statu in provincias div< i abire. Valerius adver-

sus coniunctos iamin A;_ Lequorum Volsco-

2 rumque sustinuit consilio bellui quod si extemplo rem fortunae commisisset, haud scio i, qui tum animi ab de- cemvirorum infelicibus auspi Romanis hostibusque

3 erant, magno detrimento certam staturum fuerit. castris mille passuum ab hoste | >ntinebat. hostes medium inter bina casti ie instructa conple- bant provocantibusque ad proel m responsum Romanus

4 nemo reddebat. tandem fatigati ando ac nequiquam ex- spectando certamen Aequi Vol que, postquam conces- suin propcmodum de victoria cr ebant^pars in Hernicos, pars in Latinos pracdatum al

., stris praesidium quam Batis v

ubi consul sensit, reddit inl ii que acie ultro hostem.

abesset virium, di

manis animus ? lum. cum

nocti cesj

bant:

,rS« I ■ f

I*

<,

1-1

'

acie indignatio A

im . r ipsi i fflagi iamque pars ordinem in Buum sul Romanue lm-riuin aci< eductoa nec, qni Auctnantem spectantium . more atque impe! deinde, cum anin cessuri LXI. <

■ i gnare. Bibim praemium • - Valerio, ab

litcs Bt<

animi lial>ui-

pudicitiac in periculosae libidini liberia ab tot milil narii quae nec I condi u, ul 1 1] ,*m militi

tutem p

li • [lXjiiir

voa ini

inpctillii,

pcitai

Vols*

i virtua ei arma tegerent. igitur icibus signura pugnae accepere.

• deincepsque :ilii .-< rvabant i ■ locum descendentes, cum con-

viribua fulta contra -

na; adortusque nec omnea dum

ordinibus, prope

dantiura huc atque illuc circum-

os addito turbatia mentibue cla-

tulere primo pedem h

ndique duces, victisne tituitur pugna. ii parte Romanoe mcminissc iu- urbe Romana pu- i ul <1< i < in\ irorum < ppio < 1 in ■« msulc

I >< • | > 1 1 1 i Roniani <»r:<>. lil"

lii- per duces, non per mi-

<i\< ■- plii-

domi quam foris

e. unam Verginiam fuisse, cuiua

uiii <---<r, iiiiiiiii Appium civcm

-i fortuna belli inclinet, omnium tiuin periculum fore. nolle omi-

Mai- pater passuri -int iia

tcidere. Aventini sacrique montia

paucia ante jmn-

iin referrenl ostenderentque, ean-

omania p decemviroa

. M< <• a< quatia legibua inmi- bmani ease. haec ubi inter signa ilat deinde a<l equites: 'agite iu- n/irtutc peditera , ut honore atque concursu pedea movebii hostem,

dgite e campo. non c cunctantur magia quam resi- termittuntquc in hostem |>< destri perruptia ordinibua elati a<l no-

182 LIBER III, 61. 62. [a. u. c. 305]

vissimam aciem, pars libero spatio circumvecti iam fugam undique capessentes plerosque a castris avertunt praeter-

10 equitantesque absterrent. peditum acies et consul ipse visque omnis belli fertur in castra captisque cum ingenti caede, maiore praeda potitur.

ii Huius pugnae fama perlata non in urbem modo, sed in Sabinos ad alterum exercitum, in urbe laetitia modo celebrata est, in castris animos militum ad aemulandum

12 decus accendit. iam Horatius eos excursionibus sufficiendo proeliisque levibus experiundo adsuefecerat, sibi potius fidere quam meminisse ignominiae decemvirorum ductu acceptae, parvaque certamina in summam totius profece-

13 rant spei. nec cessabant Sabini, feroces ab re priore anno bene gesta, lacessere atque instare rogitantes, quid latro- cinii modo procursantes pauci recurrentesque tererent tem- pus et in multa proelia parvaque carperent summam unius

14 belli? quin illi congrederentur acie inclinandamque semel fortunae rem darent?

1 LXII. Ad id quod sua sponte satis conlectum animo- rum erat, indignitate etiam Romani accendebantur. iam alterum exercitum victorem in urbem rcditurum, sibi ultro per contumelias hostem insuhare. quando autem se, si

2 tum non sint, pares hostibus fore? ubi haec fremerc mi- litem in castris consul sensit, contione advocata 'quem- admodum' inquit 'in Algido res gesta sit, arbitror vos, milites, audisse. qualem liberi populi exercitum decuit esse, talis fuit. consilio collegae, virtute militum victoria

3 parta est. quod ad me attinet, id consilii animique habi- turus sum, quod vos, milites, geritis. et trahi bellura sa-

4 lubriter et mature perfici potest. si trahendum est, ego, ut in dies spes virtusque vestra crescat, eadem qua in- stitui disciplina efficiam; si iam satis animi est dcccrni- que placet, agitedum clamorem, qualem in acie sublaturi estis, tollite hic indicem voluntatis virtutisque vestrae.'

5 postquam ingenti alacritate clamor est sublatus, quod bene vertat, gesturum se illis morem posteroque die in acicm deducturum adfirmat. rcliquum dici apparandis armis con-

G sumptum est. postero die simul instrui Eomanam aciem Sabini videre, ct ipsi iain pridem avidi certaminis procedunt.

LIBEK III, 62. G3. [a. C. 449] 183

proelium fuit , quale inter fidentes sibimet ambo exercitus, veteris perpetuaeque alterum gloriae, alterum nuper nova victoria elatum. consilio etiam Sabini vires adiuvere. 7 nam cum aequassent aciem, duo extra ordinem milia, quae in sinistrum cornu Rornanorum in ipso certamine inpressionem facerent, tenuere. quae ubi inlatis ex trans- 8 verso signis degravabant prope circumventum cornu, equi- tes duarum legionum sescenti fere ex equis desiliunt ce- dentibusque iam suis provolant in primum simulque et hosti se opponunt et aequato primum periculo, pudore deinde animos peditum accendunt. verecundiae erat, equi- 9 tem suo alienoque Marte pugnare, peditem ne ad pedes quidem degresso equiti parem esse.

LXIH. Vadunt igitur in proelium ab sua parte omis- l sum et locum, ex quo cesserant, repetunt: momentoque non restituta modo pugna, sed inclinatur etiam Sabinis cornu. eques, inter ordines peditum tectus, se ad equos 2 recipit, transvolat inde in partem alteram suis victoriae nuntius , simul et in hostes iam pavidos , quippe fuso suae partis validiore cornu, impetum facit. non aliorum eo proelio virtus magis enituit. consul providere omnia, lau- 3 dare fortis, increpare sicubi segnior pugna esset. castigati fortium statim virorum opera edebant, tantumque hos pudor, quantum alios laudes excitabant. redintegrato cla- 4 more undique omnes conisi hostem avertunt, nec deinde Romana vis sustineri potuit. Sabini fusi passim per agros castra hosti ad praedam relinquunt. ibi non sociorum, sicut in Algido, res, sed suas Romanus, populationibus agrorum amissas, recipit.

Gemina victoria duobus bifariam proeliis parta maligne o senatus in unum diem supplicationis consulum nomine de- crevit. populus iniussu et altero die frequens iit supplica- tum, et haec vaga popularisque supplicatio studiis prope celebratior fuit. consules ex composito eodem biduo ad g urbem accessere senatumque in Martium campum evoca- vere. ubi cum de rebus ab se gestis agerent, questi pri- mores patrum, senatum inter milites dedita opera terroris causa haberi. itaque inde consules, ne criminationi locus 7 esset, in prata Flaminia, ubi nunc aedes Apollinis est —

182

LIBER III,

vissimam aciem, para lib umvecti iam fugam

andiqne capessi • avertunt praeter-

i equitantesque abstem ot. - et consul ipse

visque omnis belli fertur ptisque cum ingenti caede, maiore praeda potitur.

11 Huius pugnae fama in urbem modo, sed in Sabinos ad alterum i in urbe laetitia modo celebrata est, in castric itum ad aemulandnm

12 decus accendit iamHor cursionibus sufficiendo proeliisque levibua exp erat, sibi potius fidere quam memini ! cemvirorum ductu acceptae, parvaque certamirj immam totius profecc-

13 rant spei. nec cessaban !> re priore anno bene gesta, lacessere atque ii uates, quid latro- cinii modo procursantes jue tererent tem- pus ct in multa proelia ]> at summam unius

14 belli? quin illi congrederentur inclinandamque semel fortunae rem darent?

1 LXII. Ad id quod itis conlectum animo- rum erat, indignitate etiani Ronm* accendebantur. iam altcrum cxercitum victorem in ui :m rediturum, sibi ultro per contumelias hostem insuftai quando autem se, si

2 tum non sint, pares hostibus ubi haec frcmere mi- litem in castria consul le advocata 'quem- admodum9 inquit 'in Al Bit, arbitror vos, milites, audisse. qualem liberi opuli exercitum decuit esse, talis fuit. consilio tute militum victoria

3 parta est. quod ad mc attin isilii animique habi- turus sum, quod vos, mil ct trahi bellum sa-

4 lubriter et mature perfi trahendum est, ego, ut in dies spes virtusqu< ;tt^^j|^jn^qua in- stitui disciplina efficiam: quc placet, agitedum <■] estis, tollite hic indk

5 postquam ingenti vertat, gesturui dedueturum

G sumptum Sabini vid

mm^m+m

mtm

mtmr

mim\ i

m

1

63. [a. I

l-:;

proelium fuil

victOlia clatum. nam ciun ai quac in aini mproasioni d \ is t<- duarum I dentibusque iam

I deinde animi tem buo alii quidem d \ LXIII. . ■'■ .■ cornu. equi

. ■ nuntius, Bunul et

' proeiio virtui

fortmm

pudor, quantum more undiqu Etomana \i-

castra lm.-ti ad | aicut in Algido, agrorum ami ( i> mina Btttus in unum £. popul hat

■ fidentes Bibimet ambo exercitus, rum gloriae, alterum nuper uova o etiara Sabini virea adiuvere. i tiem, duo extra ordinem milia, i Romanorum in ipso certamine nuero. quae ubi inlatis ez trans- B prope circumventum cornu, equi- centi fi re « i equia desiliunt ce- rovolant in primum simulque et iquato primum periculo, pudore rcendunt verocundiae erat, equi- • • pugnaro, peditem ne ad ped< -

'aiTin i

r in proelium ab bui parte omia- i int: momentoquc I inclinatur etiam Sabinie in - peditum tectua, se a«l equofl 2 in partem alteram buu \ i

Cfl iain |>a\ idos, quippC fUBO BUaC

impctum facit nou aliorum eo n-ul providero omnia, lau- 3 jmior pugna esset. ca opera edebant, tantumque hofl

Kcitabant rodintegrato cla- i ii-i ho niit , nec deinde

tuit Sabini fusi passim p< r ii relinquunt ibi non Bociorum, il Buas Romanua, populationibus

>u- bifariam proeliifl parta maligne o ipplicationifl conaulum nomine de- t altero die frequi na iil Bupplica- uarisque Bupplicatio studiia prope eodem biduo ad o ^i<|in' iu Maitiiiin campum evoca- ■ iit , questi pri- ir militee dedita op< ra terrorifl lulea, iii' criminationi l< |nunc aedes Apollinia eat —

s

iam fagam

■ :it jiraeter-

;1 ipsc

■ ni inirenti

i modo, sed titia modo

inulandum

-Utfiriindo

3ibi potma

ii n ductu \a j>rofece- riore anno -. quid latro- cinii ii ivnt tem-

;.iiii unius quin illi c< nnndamque semel

■

l.\ 1 1. A'l id tum animo-

rum ■ : antur. iam

:ilt. rui : ii. Slbi ultro

Rdmodum' mquh

Iubrit<

ut in d

>r .. tollitc lii'- ind .1111 ingcnti a

deducturum adfin Bumptum . -r. r* Sabini videre, et ipj

■

-- , 1AHI

corotL rccipit, • Duntioi . partifl '• proelio viri dare I

td-iuin Sl

podor, qnantam niure ondiqae 01 Romana •

castru h bicu1 in .'.

ioa victi

■ iriiiii

'THA. f»rW»»

;ro

K«as*

184 LIBERIII, G3. G4. [a. u. c. 305-307]

iam tum Apolliuarc appellabant ■ — avocavere senatum.

8 ubi cum ingenti consensu patrum negaretur triumphus, L. Icilius tribunus plcbis tulit ad populum de triumpho consuhnn, multis dissuasum prodeuntibus, maxime C. Claudio vociferantc: dc patribus non de hostibus consules

[i triumphare velle, gratiamque pro privato merito in tribu- num, non pro virtute honorem peti. numquam ante de triumpho per populum actum, semper acstimationem ar- io bitriumque eius honoris penes senatum fuisse. ne reges quidem maiestatem summi ordinis inminuisse. ne ita omnia tribuni potestatis suae inplerent, ut nullum publi- cum consilium sinerent esse. ita demum liberam civitatem fore, ita aequatas leges, si sua quisque iura ordo, suam 1 1 maicstatem teneat. in eandem sentcntiam multa et ceteris senioribus patrum cum essent dicta, omnes tribus eam ro- gationem acceperunt. tum primum sine auctoritate sena- tus populi iussu triumphatum est.

i LXIIII. Haec victoria tribunorum plebisque prope in haud salubrem luxuriam vertit conspiratione intcr tribunos facta, ut idem tribuni reficerentur ct, quo sua minus cu- piditas eminerct, consulibus quoque continuarcnt magi-

2 stratum. consensum patrum causabantur, quo per contu-

;$ meliam consulum iura plebis labefacta essent. quid futurum nondum firmatis legibus, si novos tribunos per factionis suas consules adorti essent? non enim semper Valerios Horatiosque consules fore, qui libertati plebis suas opes postferrent.

4 Forte quadam utili ad tempus ut comitiis praeesset potissimum M. Duillio sorte evenit, viro prudenti et ex continuatione magistratus invidiam inminentem cernenti.

5 qui cum ex veteribus tribunis negaret se ullius rationem habiturum, pugnarcntque collegae, ut liberas tribus in suffragium mitteret aut concederet sortem comitiorum col- legis habituris e lege potius comitia quam ex voluntate

6 patrum, iniecta contentione Duillius consules ad subscllia accitos cum interrogasset, quid de comitiis consularibus in animo haberent, respondissentque, se novos consulcs creaturos, auctores populares sententiae haud popularis

7 nactus, in contionem cum iis proccssit. ubi cum consulcs

LIBEK III, 64. G5. [a. C. 449— 447] 185

producti ad populum iutcrrogatique, si cos populus Eo- manus, memor libertatis per illos reccptae domi, mcmor militiae rerumque gestarum, consules iterum faceret, quid- nam facturi essent, nihil seutentiae suae mutassent, con- 8 laudatis consulibus, quod perseverarent ad ultimum dissi- miles decemvirorum esse, comitia liabuit et quinque tri- bunis plebi creatis, cum prae studiis aperte petentium novem tribunorum alii candidati tribus non explerent, concilium dimisit nec deinde comitiorum causa habuit. satistaetum legi aiebat, quae numero nusquam praefinito 9 tribunis, modo ut relinquerentur sanciret et ab iis, qui crcati essent, cooptari collegas iuberet, recitabatque roga- tionis carmen, in quo: 'si tribunos plebei decem rogabo, 10 si qui vos minus hodie decem tribunos plebis feceritis, ii tum uti, quos sibi collegas cooptassint, ut illi legitimi eadem lege tribuni plebei sint, ut illi, quos hodie tribunos plebei feceritis.' Duillius cum ad ultimum perseverasset 1 1 negando, quindecim tribunos plebei rem publicam habere posse, victa collegarum cupiditate pariter patribus plebei- que acceptus magistratu abiit.

LXV. Xovi tribuni plebis in cooptandis collegis pa- l trum voluntatem foverunt, duos etiam patricios consulares- que Sp. Tarpeium et A. Aternium cooptavere. consules 2 crcati Spurius Herminius, T. Verginius Caelimontanus, niliil magnopere ad patrum aut plebis causam inclinati, otium domi ac foris habuere. L. Trebonius tribunus ple- 3 bis infestus patribus, quod se ab iis in cooptandis tribunis fraude captum proditumque a collegis aiebat, rogationem i tulit, ut qui plebem Romanam tribunos plebi rogaret, is usque eo rogaret, dum decem tribunos plebei faceret, in- sectandisque patribus, unde Aspero etiam inditum est cognomen, tribunatum gessit.

Inde M. Geganius Macerinus et C. Iulius consules 5 facti contentiones tribunorum adversus nobilium iuventu- tem ortas sine insectatione potestatis eius, conservata maiestate patrum sedavere. plebem decreto ad bellum d Volscorum et Aequorum dilectu sustinendo rem ab sedi- tionibus continuere, urbano quoque otio foris omnia tran- quilla esse adfirmantes, per discordias civiles externos

186 LIBEli III, 65. GG. [a. u. c. 307. 308]

7 tollere animos. cura pacis concordiac quoque intestinae causa fuit. sed alter semper ordo gravis alterius modestiae erat. quiescenti plebi ab iunioribus patrum iniuriae fieri s coeptae. ubi tribuni auxilio humilioribus essent, in primis parum proderat, deinde ne ipsi quidem inviolati erant, utique postremis mensibus, cum et per coitioncs potentio- rum iniuria fieret et vis potestatis omnis aliquanto poste-

9 riore anni parte languidior fcrme esset. iamque plebs ita in tribunatu ponere aliquid spei, si similcs Icilio tribunos

10 haberet: nomina tantum se biemiio habuisse. seniores contra patrum, ut nimis feroces suos credere iuvenes esse, ita malle, si modus excedendus esset, suis quam adver-

li sariis superesse animos. adeo moderatio tuendae iiberta- tis, dum aequari velle simulando ita se quisque extollit, ut deprimat alium, in difficili est, cavendoque, ne metu- ant, homincs metuendos ultro se cfficiunt, et iniuriam ab nobis repulsam, tamquam aut facere aut pati necesse sit, iniungimus aliis.

1 LXVI. T. Quinctius Capitolinus quartum et Agrippa Furius consules inde facti nec seditionem domi nec foris

2 bellum acceperunt: sed inminebat utrumque. iam non ultra discordia civium reprimi poterat et tribunis et plebe incitata in patres, cum dies alicui nobilium dicta novis

3 semper certaminibus contiones turbaret. ad quarum pri- mum strcpitum velut signo accepto arma ccpere Aequi ac Volsci, simul quod persuaserant iis duccs cupidi prae- darum, biennio ante dilectum indictum haberi non po-

4 tuisse abnuente iam plebe inperium. eo adversus se non esse missos exercitus. dissolvi licentia militandi morem nec pro communi iam patria Eomam esse. quidquid ira- rum simultatiumque cum externis fuerit, in ipsos verti. occaecatos lupos intestina rabie opprimendi occasionem esse.

5 Coniunctis excrcitibus Latinum primum agrum per- populati sunt; deinde, postquam ibi nemo vindex occurre- bat, tum vero, exultantibus belli auctoribus, ad moenia ipsa Romae populabundi regione portae Esquilinae acces- sere, vastationem agrorum per contumcliam urbi osten-

C tantes. unde postquam inulti, praedam prae sc agentes

LIBER III, 66.67. [a. C. 447. 446] 187

retro ad Corbionem agrnine iere, Quinctius consul ad contionem populum vocavit.

LXVII. Ibi in hanc sententiam locutum accipio: 'etsi l mihi nullius noxae conscius, Quirites, sum, tamen cum pudorc summo in contionem vestram processi. hoc vos scire, hoc posteris memoriae traditum iri, Aequos et Vol- scos, vix Hernicis modo pares, T. Quinctio quartum con- sule ad moenia urbis Eomae inpune armatos venisse! hanc ego ignominiam — quamquain iam diu ita vivitur, is 2 status rerum est, ut nihil boni divinet animus — si huic potissimum imminere anno scissem, vel exilio vel morte, si alia fuga honoris non esset, vitassem. ergo si viri arma 3 illa habuissent, quae in portis fuere nostris, capiEoma me consule potuit? satis honorum, satis superque vitae erat; mori consulem tertium opbrtuit. quem tandem ignavissimi 4 hostium contempsere? nos consules an vos, Quirites? si culpa in nobis est, auferte imperium indignis et, si id pa- rum est, insuper poenas expetite: si in vobis, nemo deo- 5 rum nec hominum sit, qui vestra puniat peccata, Quirites, vosmet tantum eorum paeniteat. non illi vestram ignaviam contempsere nec suae virtuti confisi sunt, quippe totiens fusi fugatique, castris exuti, agro multati, sub iugum missi, et se et vos novere. discordia ordinum est vene- 6 num urbis huius, patrum ac plebis certamina. dum nec nobis imperii nec vobis libertatis est modus, dum taedet vos patriciorum, hos plebeiorum magistratuum, sustulere illi animos. pro deum fidem quid vobis vultis? tribunos i plebis concupistis: concordiae causa concessimus; decem- viros desiderastis: creari passi sumus; decemvirorum vos pertaesum est: coegimus abire magistratu. manente iri 8 eosdem privatos ira vestra, mori atque exulare nobilissi- mos viros honoratissimosque passi sumus. tribunos ple- 9 bis creare iterum voluistis : creastis. consules facere vestrarum partium, etsi patribus videbamus iniquum, patricium quoque magistratum plebi donum fieri vidimus. auxilium tribunicium, provocationem ad populum, scita plebis iniuncta patribus, sub titulo aequandarum legum nostra iura oppressa tulimus et ferimus. qui finis erit io discordiarum? ecquando unam urbem habere, ecquando

188 LIBER III, 67. 68. [a. u. c. 308]

communem hanc esse patriam licebit? vieti nos aequiore j animo quiesciinus, quam vos victores. satisne est, nobis vos metuendos esse? adversus nos Aventinum capitur, adversus nos sacer occupatur mons. Esquilias quidem ab lioste prope captas et scandentem in aggercm Vol- scum hostem nemo submovit. in nos viri, in nos armati estis.

1 LXVIII. Agitedum, ubi hic curiam circumsederitis et forum infestum feceritis et carcerem impleveritis prin-

2 cipibus, isdem istis ferocibus animis cgredimini extra por- tarn Esquilinam aut, si ne hoc quidem audetis, ex muris visite agros vestros ferro ignique vastatos, praedam abigi,

:; fumare incensa passim tecta. at enim communis res per haec loco est peiore: ager uritur, urbs obsidetur, belii glo- ria penes hostis est. quid tandem? privatae res vestrae quo statu sunt? iam unicuique ex agris sua damna nun-

4 tiabuntur. quid est tandem domi, unde ea explcatis? tri- buni vobis amissa reddent ac restituent? vocis verbornm- que quantum voletis ingerent et criniinum in principes el legum aliarum super alias et contionum. sed ex illis con- tionibus numquam vestrum quisqnam re (fortuna) domum

o auctior rediit. ecquis retulit aliquid ad coniugem ac libe- ros praeter odia, offensiones, simultates publicas privatas- que? a quibus semper non vestra virtute innocentiaque,

C sed auxilio alieno tuti sitis. at hercules, cum stipendia nobis eonsulibus, non tribunis ducibus et in castris, non in foro faciebatis, et in acie vestrum clamorem hostes, non in contione patres Romani horrebant, praeda parta, agro ex hoste capto, pleni fortunarum gloriaeque simul publicae simul privatae, triumphantes domum ad penates redibatis: nunc oneratum vestris fortunis hostem abire si-

; nitis. haerete adfixi contionibus et in foro vivite: sequitur vos necessitas militandi, quam fugitis. grave erat in Ac- quos et Volscos proficisei: ante portas est bellum. si indc non pellitur, iam intra moenia erit et arcem et Capitolium

8 scandet et in domos vestras vos persequetur. biennio ante senatus dilectum haberi et educi exercitum in Algi- dum iussit: sedemus desides domi, mulicrum ritu inter nos altercantes, praesenti pace laeti nec cernentcs, ex otio

LIBEit III, G8. 69. [a. C. 446] 1 89

illo brevi multiplex bellum rediturum. his ego gratiora 9 dictu alia esse scio; scd me vera pro gratis loqui, etsi meum ingenium non moneret, necessitas cogit. vellem equidem vobis placere, Quirites, sed multo malo vos sal- vos esse, qualicumque erga me animo futuri estis. natura 10 hoc ita comparatum est, ut qui apud multitudinem sua causa loquitur, gratior eo sit, cuius mens nihil praeter publicum commodum videt, nisi forte adsentatores publi- cos, plebicolas istos, qui vos nec in armis nec in otio esse sinunt, vestra vos causa incitare et stimulare putatis. con- 1 1 citati aut honori aut quaestui illis estis et, quia in con- cordia ordinum nullos se usquam esse vident, malae rei se quam nullius, turbarum ac seditionum duces esse vo- lunt. quarum rerum si vos taedium tandem capere potest 12 et patrum vestrosque antiquos mores vultis pro his novis sumere, nulla supplicia recuso, nisi paucis diebus hos 13 populatores agrorum nostrorum fusos fugatosque castris exuero et a portis nostris moenibusque ad illorum urbes hunc belli terrorem, quo nunc vos attoniti estis, trans- tulero.'

LXVTIII. Raro alias tribuni popularis oratio accep- 1 tior plebi quam tunc severissimi consulis fuit. iuvcntus 2 quoque, quae inter tales metus detractationem militiae te- lum acerrimum adversus patres habere solita erat, arma et bellum spectabat. et agrestium fuga spoliatique in agris et vulnerati foediora iis, quae subiciebantur oculis, nun- tiantes totam urbem ira inplevere. in senatum ubi ven- 3 tum est, ibi vero in Quinctium omnes versi, ut unum vin- dicem maiestatis Romanae intueri, et primores patrum dignam dicere contionem imperio consulari, dignam tot consulatibus ante actis, dignam vita omni, plena honorum saepe gestorum, saepius meritorum. alios consules aut per 4 proditionem dignitatis patrum plebi adulatos aut acerbe tuendo iura ordinis asperiorem domando multitudinem fe- cisse: Titum Quinctium orationem memorem maiestatis patrum concordiaeque ordinum et temporum inprimis ha- buisse. orare eum collegamque, ut capesserent rem pu- 5 blicam; orare tribunos, ut uno animo cum consulibus bel- lum ab urbe ac moenibus propulsari vellent plebemque

190 LIBER IU, 69. 70. [a. u. c. 308]

oboedientem in re tam trepida patribus praeberent; ap- pellare tribunos communem patriam auxiliumque eorum G inplorare vastatis agris, urbe prope obpugnata. consensu omnium dilectus decernitur habeturque. cum consules in contione pronuntiassent, tempus non esse causas cogno- scendi, omnes iuniores postero die prima luce in campo

7 Martio adessent, cognoscendis causis eorum, qui nomina non dedissent, bello perfecto se daturos tempus, pro de- sertore futurum, cuius non probassent causam, omnis iu-

8 ventus adfuit postero die. cohortes sibi quaeque centu- riones legerunt, bini senatores singulis cohortibus prac- positi. haec omnia adeo mature perfecta accepimus, ut signa, eo ipso die a quaestoribus ex aerario prompta de- lataque in campum, quarta diei hora mota ex campo sint exercitusque novus, paucis cohortibus veterum mili- tum voluntate sequentibus, manserit ad decimum lapidem.

9 insequens dies hostem in conspectum dedit castraque ad Corbionem castris sunt coniuncta. tertio die cum ira Ro- manos, illos, cum totiens rebellassent, conscientia culpae ac desperatio inritaret, mora dimicandi nulla est facta.

1 LXX. In exercitu Romano cum duo consules essent potestate pari, quod saluberrimum in administratione ma- gnarum rerum est, summa imperii, concedente Agrippa, penes collegam erat, et praelatus ille facilitate summitten- tis se comiter respondebat communicando consilia laudes-

2 que et aequando inparem sibi. in acie Quinctius dextrum cornu, Agrippa sinistrum tenuit; Sp. Postumio Albo le- gato datur media acies tuenda, legatum alterum P. Sul-

3 picium equitibus praeficiunt. pedites ab dextro cornu egregie pugnavere haud segniter resistentibus Volscis.

4 P. Sulpicius per mediam hostium aciem cum equitatu perrupit. unde cum eadem reverti posset ad suos, prius- quam hostis turbatos ordines reficeret, terga inpugnare hostium satius visum est. momentoque temporis in aver- sam incursando aciem ancipiti terrore dissipasset hostes, ni suo proprio eum proelio cquites Volscorum et Aequo-

5 rum exceptum aliquamdiu tenuissent. ibi vero Sulpicius negare cunctandi tempus essc, circumventos interclusos- que ab suis vociferans, ni equestre proelium conixi omm

LIBER III, 70. 71. [a. C. 446] 191

vi perficerent. nec fugare equitem integrum satis esse: 6 conficerent equos virosque, ne quis reveheretur inde ad proelium aut integraret pugnam. non posse illos resistere sibi, quibus conferta peditum acies cessisset. haud surdis 7 auribus dicta. inpressione una totum equitatum fudere, magnam vim ex equis praecipitavere, ipsos equosque spi- culis confodere. is finis pugnae equestris fuit. tunc adorti 8 peditum aciem nuntios ad consules rei gestae mittunt, ubi iam inclinabatur hostium acies. nuntius deinde et vincen- tibus Romanis animos auxit et referentes gradum perculit Acquos. in media primum acie vinci coepti, qua permis- 9 sus equitatus turbaverat ordines. sinistrum deinde cornu 10 ab Quinctio consule pelli coeptum. in dextro plurimum laboris fuit. ibi Agrippa, aetate viribusque ferox cum omni parte pugnae melius rem geri quam apud se videret, accepta signa ab signiferis ipse inferre, quaedam iacere ctiam in confertos hostes coepit; cuius ignominiae metu n concitati milites invasere hostem. ita aequata ex omni parte victoria est. nuntius tum a Quinctio venit, victorem iam se imminere hostium castris, nolle inrumpere antequam sciat, debellatum et in sinistro cornu esse: si iam fudisset 12 hostes, conferret ad se signa, ut simul omnis exercitus praeda potiretur. victor Agrippa cum mutua gratulatione 13 ad victorem collegam castraque hostium venit. ibi paucis defendentibus momentoque fusis sine certamine in muni- tiones inrumpunt praedaque ingenti conpotem exercitum, suis etiam rebus recuperatis, quae populatione agrorum amissae erant, reducunt. triumphum nec ipsos postulasse 14 nec delatum iis ab senatu accipio, nec traditur causa spreti aut non sperati honoris. ego quantum in tanto intervallo 15 temporum conicio, cum Valerio atque Horatio consulibus, qui praeter Volscos et Aequos Sabini etiam belli perfecti gloriam pepererant, negatus ab senatu triumphus esset, verecundiae fuit pro parte dimidia rerum consulibus pe- tere triumphum, ne, etiam si impetrassent, magis homi- num ratio quam meritorum habita videretur.

LXXI. Victoriain honestam ex hostibus partam turpe 1 domi dc finibus sociorum iudicium populi deformavit. Ari- 2 cini atque Ardeates de ambiguo agro cum saepe bello

190

LIBEKIll, 69. 7 [a.u. c. 308]

oboedientem in re tam trepid; patribus y pellare tribunos communem G inplorare vastatis agris, urbe i ipe ob omnium dilectus decernitur ha turo contione pronuntiassent, temj scendi, omnes iuniores ]>■

7 Martio adessent, cognos< < non dedissent, bello perfecto sertore futurum, cuius non i

8 ventus adfuit postero die. riones legerunt, bini senatoi\ positi. haec omnia adeo ma

signa, eo ipso die a quaestor s ex at lataque in campum, quarl :\ hora mt sint excrcitusque novus, pauc cohortibusr tum voluntate sequentibu- icrit

«j insequens dies hostem in con^| Corbionem castris sunt coniui manos, illos, cum toi ac desperatio inritarct, u

1 LXX. In exerciti potestate pari, quod sj gnarum rerum est, penes collegam erat, tis se comiter respoj

2 que et aequando ir cornu, Agrippa s} gato datur media^

3 picium equitibus egregie pugnav

4 P. Sulpicius pc perrupit. undej quam hostis tj hostium satiuj sam incursai ni suo propj

5 rum excepij negare cui que ab

/

JS OS-

jmni

p

>

'--'■ [a. l

193

vi periie oonficerem <: . . proelium «oi sibi, quibu- auribus did magnam vi culis confodere

tum aciet iam inclina1 tibu9 Ron

. »8. -

UU.

putarent iinitimos populos? >tium, populum Romanum litia alienae personam latu- rei iudicem fecisse, ut sibi 5

ptium ipsum id qui- [oris, non facturum, haec 6 : sed plua cupiditae catae tVibus iudicave- 5g . nec abnuitur ' ■ nuno haut sane Ucii. idque non lania foediua nb urbania

3 Sabini etiam belli perfflH ab -cnatu triumphus essell inidia rerum eonsulibus impctrasai nt, magis homi- lita videretur.

n ex hostibu9 partam lurpe i um populi deformavit. Ari- | biguo agro cum sai pe bello

\

192 LIBER III, 71, 72. [a. u. c.306]

ccrtassent, multis invicem cladibus fessi iudicem popu-

3 lum Romanum cepere. cum ad causam orandam venis- sent, concilio populi a magistratibus dato magna conten- tione actum. iamque editis testibus cum tribus vocari et populum inire suffragium oportcret, consurgit P. Scaptius de plebe magno natu et 'si licet,' inquit 'consules, de re publica dicere, errare ego populum in hac causa non pa-

4 tiar.' cum ut vanum eum negarent consules audiendum esse vociferantemque, prodi publicam causam, submoveri

a iussissent, tribunos appellat. tribuni, ut fere semper re- guntur a multitudine magis quam regunt, dedere cupidae

6 audiendi plcbi, ut quae vellet Scaptius diceret. ibi infit, annum se tertium et octogesimum agere et in eo agro, de quo agitur, militasse non iuvenem, vicesima iam stipendia merentem, cum ad Coriolos sit bellatum. eo rem se ve- tustate oblitteratam, ceterum suae memoriae infixam ad-

7 ferre: agrum, de quo ambigitur, finium Coriolanorum fuisse captisque Coriolis iure belli publicum populi Ro- mani factum. mirari se, quonam more Ardeates Aricini- que, cuius agri ius numquain usurpaverint incolumi Co- riolana re, eum se a populo Romano, quem pro domino

8 iudicem fecerint, intercepturos sperent. sibi exiguum vitae tempus superesse, non potuisse se tamen inducere in ani- mum, quiu, quem agrum miles pro parte virili manu ce- pisset, eum senex quoque voce, qua una posset, vindicaret. magnopere se suadere populo, ne inutili pudore suam ipse causam damnaret.

1 LXXII. Consules cum Scaptium non silentio modo, sed cum adsensu etiam audiri animadvertissent, deos ho- minesque testantes, flagitium ingens fieri, patrum primorcs

2 arcessunt. cum iis circumire tribus, orare, ne pessinuim facinus peiore exemplo admitterent iudices in suam rem litem vertcndo, cum praesertim, etiam si fas sit curam emolumenti sui iudici esse, nequaquam tantum agro inter- cipiendo acquiratur, quantum amittatur alienandis iniuria

3 sociorum animis. nam famac quidem ac fidei damna m&- iora esse, quam quae aestimari possent. hoc legatos re- ferre domum, hoc vulgari, hoc socios audire, hoc hostes:

i quo cum dolore hos, quo cum gaudio illos! Scaptione hoc,

LIBER III, 72. [a.C.446] 193

contionali seni, adsignaturos putarent finitimos populos? clarum hac fore imagine Scaptium, populum Eomanum quadruplatoris et interceptoris litis alienae personam latu- rum. quem enim hoc privatae rei iudieem fecisse, ut sibi controversiosam adiudicaret rem? Scaptium ipsum id qui- dem, etsi praemortui iam sit pudoris, non facturum. haec consules, haec patres vociferantur: sed plus cupiditas et auctor cupiditatis Scaptius valet. vocatae tribus iudicave- runt, agrum publicum populi Komani esse. nec abnuitur ita fuisse, si ad iudices alios itum foret: nunc haut sane quicquani bono causae levatur dedecus iudicii. idque non Aricinis Ardeatibusque quam patribus Romanis foedius atque acerbius visum. reliquum anni quietum ab urbanis motibus et ab externis mansit.

[PEBIOCHA LIBEI IIII.]

LLex de conubio patrum et plebis a tribunis plebis contentione magna patribus repugnantibus perlata est. tribuni ** plebis. ali- quot annos res populi Eomani domi militiacque per hoc genus magistratus administratae sunt. item censores tunc primum ci-eati sunt. ager Ardeatibus populi Eomani iudicio ablatus missis in eum colonis restitutus est. cum fame populus Eomanus laboraret, Spurius Maelius eques Eomanus frumentum populo sua impensa largitus est et ob id factum conciliata sibi plebe regnum adfectans a C. Servilio Ahala magistro equitum iussu Quincti Cincinnati dictatoris occisus est; L. Minucius index bove aurato donatus est. legatis Eomanis aFidenatibus occisis, quoniam ob rem publicam occubuerant, statuae in rostris positae sunt. Cossus Cornelius tribunus militum occiso Tolumnio Yeientum rege opima spolia se- cunda retulit. Mam. Aemilius dictator censurae honore, qui antea per quinquennium gerebatur, anni et sex mensium spatio finito, ob eam rem a censoribus notatus est. Fidenae in potestatem red- actae eoque coloni missi sunt; quibus occisis Fidenates cum de- fecissent, ab Mam. Aemilio dictatore victi sunt etFidenae captae. coniuratio scrvorum oppressa. Postumius tribunus militum prop- ter crudelitatem ab exercitu occisus est. stipendium ex aerario tum primum militibus datum est. res praeterea gestas adversus Vulscos et Fidenates et Faliscos continet.]

i.;

194 LIBER IIII , 1. 2. [a. u. e. 309]

TITI LIYI

AB VEBE CONDITA

LIBEE IIII. i I. Hos secuti M. Gcnucius et C. Curtius consules. fuit annus domi forisque infestus. nam anni principio ct de conubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis

2 rogationem prornulgavit, qua contaminari sanguinem suum patres confundique iura gcntium rebantur, et mentio primo sensim inlata a tribunis, ut alterum ex plebe consulem liccret fieri, eo processit deinde, ut rogationem novem tribuni promulgarent, ut populo potestas esset seu de

3 plebe seu de patribus vellct consules faciendi. id vero si fieret, non volgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum imperium crcdebant.

i lacti ergo audiere patres, Ardeatium populum ob iniuriam agri abiudicati descisse et Veientes depopulatos extrema agri Romani et Volscos Aequosque ob communitam Ver- ruginem fremere; adeo vel infelix bellum ignominiosae paci praeferebant.

u His itaque in maius etiam acceptis, ut inter strepitum tot bellorum conticiscerent actiones tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque vi summa apparari iubent, si quo intentius possit quam T. Quinctio consule apparatum sit.

C tum C. Canuleius pauca in senatu vociferatus: nequiquam territando consules avertere plebem a cura novarum lcgum ; numquam eos se vivo dilectum habituros, antcquam ea, quae promulgata ab se collegisque essent, plebes scivisset. et confestim ad contionem advocavit.

l II. Eodem tempore et consulcs senatum in tribunum et tribunus populum in consules incitabat. negabant con- sules, iam ultra ferri posse furores tribunicios, ventum iam ad finem esse, domi plus belli concitari quam foris. id non adco plebis quam patrum, neque tribunorum magis

LIBER 1111, 2. [a.C.445] 195

quam consulum culpa accidere. cuius rei praemium sit in 2 civitate, eam maxumis semper auctibus crescere: sic pace bonos, sic bello fieri. maximum Eomae praemium sedi- 3 tionum esse, id et singulis universisque semper honori fuisse. reminiscerentur, quam maiestatem senatus ipsi a 4 patribus accepissent, quam liberis tradituri essent, ut, quemadmodum plebs, gloriari possent, auctiorem amplio- remque esse. finem ergo non fieri, nec futuram, donec quam felices seditiones tam honoraii seditionum auctores essent. quas quantasque res C. Canuleium adgressum! 5 conluvionem gentium, perturbationem auspiciorum publi- corum privatorumque adferre, ne quid sinceri, ne quid incontaminati sit, ut discrimine omni sublato nec se quis- quam nec suos noverit. quam enim aliam vim conubia c promiscua habere nisi ut ferarum prope ritu vulgentur concubitus plebis patrumque? ut qui natus sit ignoret, cuius sanguinis, quorum sacrorum sit, dimidius patrum (sit), dimidius plebis, ne secum quidem ipse concors. parum id videri, quod omnia divina humanaque turben- 7 tur: iam ad consulatum vulgi turbatores accingi. ct primo, ut alter consul ex plebe fieret, id modo sermonibus temp- tasse: nunc rogari, ut, seu ex patribus seu ex plebe velit, populus consules creet. et creaturos haud dubie ex plebe seditiosissimum quemque: Canuleios igitur Iciliosque con- sules fore. ne id Iuppiter optimus maximus sineret, re- s giae maiestatis imperium eo recidere; et se miliens mori- turos potius, quam ut tantum dedecoris admitti patiantur. certuni habere, maiores quoque, si divinassent, concedendo 0 onmia non mitiorem in seplebem, sed asperiorem alia ex aliis iniquiora postulando, cum prima impetrasset, futuram, 10 primo quamlibet dimicationcm subituros fuisse potius quam eas leges sibi inponi paterentur. quia tum concessum sit de tribunis, iterum concessum esse; finem non fieri. [non] 11 posse in eadem civitate tribunos plebis et patres esse: aut hunc ordinem aut illum magistratum tollendum esse po- tiusque sero quam numquam obviam eundum audaciae temeritatique. illine ut inpune primo discordias serentes 12 concitent linitima bella, deinde adversus ea, quae conci- taverint, armari civitatem defendique prohibeant et, cum

1 96 LIBElt 1111, 2. 3. [a. u. c. 309]

hostcs tantum non arcessicrint, exercitus conscribi advcr- 13 sus hostes non patiantur, sed audeat Canuleius in senatu proloqui, se, nisi suas leges tamquani victoris patres ac- cipi sinant, dilectum haberi prohibiturum? quid esse aliud quain minari, se proditurum patriam, oppugnari atque capi passurum? quid eam voccm animorum non plebi Roma- nae , scd Volscis et Aequis et Veientibus allaturam? i i nonne Canuleio duce se speraturos Capitolium atque arcem scandere possc, si patribus tribuni cum iure ac maicstate adcmpta animos etiam eripuerint? consulcs paratos esse duccs prius adversus scelus civium quam adversus ho- stium arma.

1 III. Cum maxume haec in senatu agerentur, Canu- leius pro legibus suis et adversus consules ita disseruit:

2 'quanto opere vos, Quirites, contcmnerent patres, quam indignos duccrcnt, qui una secum urbe intra eadem moe- nia viveretis, saepe equidem et ante videor animadver- tisse, nunc tamen maxime, quod adeo atroces in has

:i rogationes nostras coorti sunt, quibus quid aliud quam admoncmus cives, nos eorum essc et, si non easdem opes

4 haberc, eandem tamen patriam incolere? altera conubium pctimus, quod finitumis externisque dari solet: et nos quidem civitatcm, quae plus quam conubium cst, hostibus

j etiam victis dedimus — , altera nihil novi ferimus, sed id quod populi est repetimus atque usurpamus, ut quibus

G velit populus Romanus honores mandet. quid tandem est cur caelum ac terras misceant, cur in mc impctus modo paene in senatu sit factus, negent se manibus tempcra- turos violaturosque denunticnt sacrosanctam potestatem?

7 si populo Romano liberum suffragium datur, ut quibus velit consulatum mandet, et non praeciditur spes plebeio quoque, si dignus summo honorc erit, apiscendi summi honoris, stare urbs haec non potcrit? de imperio aetum est? et perinde hoc valet "plebeiusne consul fiat" tam- quam servum aut libertinum aliquis consulem futurum

s dicat? ecquid sentitis, in quanto contemptu vivatis? lucis vobis huius partem, si liccat, adimant. quod spiratis, quod vocem mittitis, quod formas hominum habetis, in- dignantur, quin etiam, si dis placct, nefas aiunt esse con-

LIBER IIII, 3. L [a. 0,440] 107

sulein plebeium fieri. obsecro vos, si uon ad fastos, non 9 ad conmentarios pontificum admittimur, ne ea quidem sci- mus, quae omnes peregrini etiam sciunt, consules in locum regum successisse, nec aut iuris aut maiestatis quicquam habere, quod non in regibus ante fuerit? en umquam crc- io ditis fando auditum esse, Xumam Pompilium non modo non patricium, sed ne civem quidem Romanum, ex Sabino agro accitum, populi iussu patribus auctoribus Romae regnasse? L. deinde Tarquinium non Romanae modo, sed i l ne Italicae quidem gentis, Demarati Corinthii filium, in- colam a Tarquiniis vivis liberis Anci regem factum? Servium Tullium post hunc captiva Cornieulana natum rj patre nullo, matre serva, ingenio, virtute regnum tenuisse? quid enim de T. Tatio Sabino dicam, quem ipse Romulus parens urbis in societatem regni accepit? ergo dum nul- i:i lum fastiditur genus, in quo eniteret virtus, crevit impe- riurn Romanum. paeniteat nunc vos plebeii consulis, cum maiores nostri advenas reges non fastidierint et ne regi- bus quidem exactis clausa urbs fuerit peregrinae virtuti? Claudiam certe gentem post reges exactos ex Sabinis non 1 1 in civitatem modo accepimus, sed etiam in patriciorum numerum. ex peregrinone patricius, deinde consul fiat, i.:. eivis Romanus si sit ex plebe, praecisa eonsulatus spes erit? utrum tandem non credimus fieri posse, ut vir fortis ig ac strenuus, pace belloque bonus ex plebe sit Xumae, L. Tarquinio, Ser. Tullio similis: an ne si sit quidem ad i? gubernacula rei publicae accedere eum patiemur potius- que decemviris, taeterrimis mortalium, qui tamen omnes ex patribus erant, quam optimis regum novis hominibus similis consules sumus habituri?

IIII. "At enim nemo post reges exactos de plebe l consul fuit." quid postea? nullane res nova institui debet et, quod nondum est factum, — multa enim nondum sunt facta in novo populo — ea, ne si utilia quidem sunt, fieri oportet? pontifices, augures Romulo regnante nulK erant: 2 a Xuma Pompilio creati sunt. census in civitate et dc- scriptio centuriarum classiumque non erat: ab Ser. Tullio est facta. consules numquam fuerunt: regibus exactis 3 creati sunt. dictatoris nec imperium nec nomen fuerat:

198 LLBER IIII, 4. [a.u. c.309]

apud patres esse coepit. tribuni plebi, aediles, quaestores nulli erant: institutum est, ut fierent. decemviros legibus scribendis intra decem hos annos et creavimus et e re

4 publica sustulimus. quis dubitat, quin in aeternum urbe condita, in inmensum crescente, novaimperia, sacerdotia,

:, iura gentium hominumque instituantur? hoc ipsum, ne conubium patribus cum plebe esset, non decemviri tule- runt paucis his annis pessimo (exemplo) publico cum summa iniuria plebis? an esse ulla maior aut insignitior contumelia potest quam partem civitatis velut contamina-

(j tam indignam conubio haberi? quid est aliud quam exilium intra eadem moenia, quam relegationem pati? ne adfini- tatibus, ne propinquitatibus inmisceamur, cavent, ne so-

7 cietur sanguis. quid? hoc si polluit nobilitatem istam vestram, quam plerique oriundi ex Albanis et Sabinis non genere nec sanguine, sed per cooptationem in patres habetis aut ab regibus lecti aut post reges exactos iussu populi, sinceram servare privatis consiliis non poteratis nec ducendo ex plebe neque vestras filias sororesque enu-

8 bere sinendo e patribus? nemo plebeius patriciae virgini vim adferret: patrieiorum ista lubido est. nemo invitum

9 pactionem nuptialem quemquam facere coegisset. veruni enim vero lege id prohibere et conubium tolli patrum ac plebis, id demum contumeliosum plebi est. cur enim non

10 confertis, ne sit conubium divitibus ac pauperibus? quod privatorum consiliorum ubique semper fuit, ut in quam cuique feminae convenisset domum nuberet, ex qua pactus esset vir domo in matrimonium duceret, id vos sub lcgis superbissumae vincula conicitis, qua dirimatis societatem

1 1 civilem duasque ex una civitates faciatis. cur non san- citis, ne vicinus patricio sit plebeius nec eodem itinere eat, ne idem convivium ineat, ne in foro eodem consistat? quid enim in re est aliud, si plebeiam patricius duxerit, si patriciam plebeius? quid iuris tandem immutatur?

12 nempe patrem secuntur liberi. nec quod nos ex conubio vestro petamus quicquam est praeterquam ut hominum, ut civium numero simus; nec vos, nisi in contumeliam ignominiamque nostram certare iuvat, quod eontendatis quicqnam est.

LIBER IIII, 5. G. [a.C.445] 199

V. Denique utruai tandem populi Romani an vestrum 1 summum hnperium est? regibus exactis utrum vobis do- minatio an omnibus aequa libertas parta est? oportet licere 2 populo Romano, si velit, iubere legem; an, ut quaeque ro- gatio promulgata erit, vos dilectum pro poena decernetis? et simul ego tribunus vocare tribus in suflragium coe- pero, tu statim consul sacramento iuniores adiges et in castra educes et minaberis plebi, minaberis tribuno? quid, :; si non, quantum istae minae adversus plebis consensum valerent, bis iam experti essetis? scilicet, quia nobis con- sultum volebatis, certamine abstinuistis; an ideo non est dimicatum, quod quae pars firmior, eadem modestior fuit? nec nunc erit certamen, Quirites. animos vestros illi 1 temptabunt semper, vires non experientur. itaque ad bella 0 ista, seu falsa seu vera sunt, consules, parata vobis plebes est, si conubiis redditis unam hanc civitatem tandem fa- citis, si coalescere, si iungi miscerique vobis privatis ne- cessitudinibus possunt, si spes, si aditus ad honores viris strenuis et fortibus darur, si in consortio, si in societatc rei publicae esse, si, quod aequae libertatis est, invicem annuis magistratibus parere atque imperitare licet. si haec 6 inpediet aliquis, ferte sermonibus et multiplicate fama bella : nemo est nomen daturus, nemo arma capturus, nemo di- micaturus pro superbis dominis, cum quibus uqc in re pu- blica honorum nec in privata conubii societas est.'

VI. Cum in contionem et consules processissent et 1 res a perpetuis orationibus in altercationem vertisset, in- terroganti tribuno, cur plebeium consulem fieri non opor- teret, ut fortasse vere, sic parum utiliter in praesens cer- 2 tamen respondit, quod nemo plebeius auspicia haberet, ideoque decemviros conubium diremisse, ne incerta prole auspicia turbarentur. plebes ad id maxime indignatione 3 exarsit, quod auspicari tamquam invisi diis inmortalibus negarentur posse. nec ante finis contentionum fuit, cum et tribunum acerrimum auctorem plebes nacta esset et ipsa cum eo pertinacia certaret, quam victi tandem patres ut de conubio ferretur consensere, ita maxime rati con- i tentionem de plebeiis consulibus tribunos aut totam de- posituros aut post bellum dilaturos esse contentamque

200 LIBER IIII, 6. 7. [a.u.c.309. 310]

5 interim conubio plebem paratam tlilectui forc. cuin Canu- leius victoria de patribus et plcbis favore ingcns esset, accensi alii tribuni ad ccrtamen pro rogatione sua summa vi pugnant, et crescente in dies fama belli dilectum inpe-

6 diunt. consules, cum pcr scnatum interccdcntibus tribu- nis nihil agi posset, consilia principum domi habcbant. apparebat, aut hostibus aut civibus de victoria concedcn-

7 dum esse. soli ex consularibus Valerius atque Horatius non intererant consiliis. C. Claudi sentcntia consules ar- mabat in tribunos, Quinctiorum, Cincinnatique et Capi- tolini, sententiae abhorrebant a caede violandisquc, quos

S foedere icto cum plebc sacrosanctos accepissent. per haec consilia co deducta cst res, ut tribunos militum consulari potestate promiscue ex patribus ac plebe creari sinerent, de consulibus creandis nihil mutaretur. coque confenti tribuni, contcnta plebs fuit. 9 Comitia tribunis consulari potestatc tribus creandis in- dicuntur. quibus indictis extemplo quicumque aliquid sc- ditiose dixerat aut fecerat umquam, maxime tribunicii, et prensare homines ct concursare toto foro candidati coe-

10 pere, ut patricios desperatio primo inritata plebc apiscendi honoris, deinde indignatio, si cum liis gerendus csset ho- nos, deterreret. postremo coacti tamen a primoribus pc-

u tiere, ne cessisse possessione rei publicae viderentur. even- tus eorum comitiorum docuit, alios animos in contcntione libertatis dignitatisque, alios secundum deposita certa- mina incorrupto iudicio esse: tribunos enim omnes patri- cios creavit populus, contentus eo, quod ratio habita ple-

12 beiorum esset. hanc modestiam aequitatcmque et altitu- dinem animi ubi nunc in uno inveneris, quae tum populi universi fuit?

1 VII. Anno trecentesimo decimo quam urbs Roma condita erat primum tribuni militum pro consulibus ma- gistratum ineunt A. Sempronius Atratinus, L. Atilius, T. Cluilius, quorum in magistratu concordia domi pacem

2 etiam foris praebuit. sunt qui propter adicctum Acquorum Volscorumque bello et Ardeatium defcctioni Veiens bel- lum, quia duo consules obire tot simul bella nequirent, tribunos militiun trcs creatos dicant sine mentionc pro-

LIBER IIII , 7. [a. C. 445. 414] 201

mulgatae legis de eonsulibus creandis ex plebe, et imperio et insignibus consularibus usos. non tamen pro firmato o iam stetit magistratus eius ius, quia tertio mense quam inierunt augurum decreto perinde ac vitio creati honore abiere, quod C. Curtius, qui comitiis eorum praefuerat, parum recte tabernaculum cepisset.

Legati ab Ardeatibus Eomam venerunt ita de iniuria 4 querentes, ut, si demeretur ea, in foedere atque amicitia mansuros restituto agro appareret. ab senatu responsum 5 est, iudicium populi rescindi ab senatu non posse, prae- terquam quod nullo nec exemplo nec iure fieret, concordiae etiam ordinum causa. si Ardeates sua tempora exspectare 6 velint arbitriurnque senatui levandae iniuriae suae permit- tant, fore ut postmodo gaudeant, se irae moderatos, sciant- que, patribus aeque curae fuisse, ne qua iniuria in eos oreretur ac ne orta diuturna esset. ita legati, cum se rem 7 integram relaturos dixissent, comiter dimissi.

Patrieii, cum sine curuli magistratu res publica esset, coiere et interregem creavere. contentio, consulesne an tribuni militum crearentur, in interregno rem dies con- plures tenuit. interrex ac senatus consulum comitia, tri- 8 buni plebis et plebs tribunorum militum ut babeantur ten- dunt. vicerunt patres, quia et plebs patriciis seu liunc seu illum delatura honorem frustra certare supersedit et 9 principes plebis ea comitia malebant, quibus non habere- tur ratio sua, quam quibus ut indigni praeterirentur. tri- buni quoque plebi certamen sine effectu in beneficio apud primores patrum reliquere.

T. Quinetius Barbatus interrex consules creat Lucium io Papirium Mugilanum, L. Sempronium Atratinum. his consulibus cum Ardeatibus foedus renovatum est. idque monumenti est, consules eos illo anno fuisse, qui neque in annalibus priscis neque in libris magistratuum inve- niuntur: credo, quod tribuni militum initio anni fuerunt, 1 1 eo perinde ac si totum annum in imperio fuerint, suiTectis iis consulibus praetermissa nomina consulum horum. Li- 12 cinius Macer auctor est, et in foedere Ardeatino et in linteis libris ad Monetae inventa. et foris, cum tot terro- res a tinitimis ostentati essent, et domi otium fuit.

202 LIBER IIII , 8. 9. [a. u. c. 311]

1 VIII. Hunc annum, seu tribunos modo seu tribunis

suffectos consules quoque habuit, sequitur annus haud dubiis consulibus M. Geganio Macerino iterum, T. Quinctio

2 Capitolino quintum consule. idem hic annus censurae in- itium fuit, rei a parva origine ortae, quae deinde tanto in- cremento aucta est, ut morum disciplinaeque Eomanae penes eam regimen, senatus equitumque centuriae, decoris dedecorisque discrimen sub dicione eius magistratus, pu- blicorum ius privatorumque locorum vectigalia populi Ro-

;5 mani sub nutu atque arbitrio essent. ortum autem initiumst rei, quod in populo per multos annos incenso neque differri census poterat neque consulibus, cum tot popu- lorum bella imminerent, operae erat id negotium agere.

4 mentio inlata ad senatum est, rem operosam ac minime consularem suo proprio magistratu egere, cui scribarmn ministerium custodiaeque (et) tabularum cura, cui arbi-

0 trium formulae censendi subiceretur. et patres quamquam rem parvam, tamen, quo plures patricii magistratus in re publica essent, lacti accepere, id quod evenit futunun credo etiam rati, ut mox opes eorum, qui praeessent, ipsi

6 honori ius maiestatemque adicerent. ct tribuni id quod tunc erat magis necessarium quam speciosi ministerii pro- curationem intuentes, ne in parvis quoque rebus incom-

: mode adversarentur, haut sane tetendere. cum a primori- bus civitatis spretus honor esset, Papirium Sempronium- que, quorum de consulatu dubitabatur, ut eo magistratu parum solidum consulatum explerent, censui agendo po- pulus suffragiis praefecit. censores ab re appellati sunt.

1 VTIII. Dum haec Romae geruntur, legati ab Ardea veniunt pro veterrima societate renovatoque foedere re-

•2 centi auxilium prope eversae urbi inplorantes; frui nam- que pace, optimo consilio cum populo Eomano servata, perintestina arma non licuit. quorum causae atque initium

3 traditirr ex certamine factionum ortum, quae fuerunt erunt- que pluribus populis magis exitio quam bella externn, quam fames morbive quaeque alia in deum iras velut ul- tima publicorum malorum vertunt.

4 Virginem plebeii generis maxime forma notam pefiere iuvenes, alter virgini genere par, tutoribus frctus, qui et

LIBER IIII, 9. 10. [a. C. 443] 203

ipsi eiusdem corporis eraut, nobilis alter, nulla re praeter- quam forma captus. adiuvabant eum optumatium studia, 5 per quae in domum quoque puellae certamen partium pe- netravit. nobilis superior iudicio matris esse, quae quam splendidissimis nuptiis iungi puellam volebat; tutores in ea quoque re partium memores ad suum tendere. cum res G peragi intra parietes nequisset, ventum in ius est. postu- latu audito matris tutorumque magistratus secundum pa- rentis arbitrium dant ius nuptiarum. sed vis potentior fuit. namque tutores, inter suae partis homines de iniuria de- 7 creti palam in foro contionati, manu facta virginem ex domo matris rapiunt. adversus quos infestior coorta optumatium 8 acies sequitur accensum iniuria iuvenem. fit proelium atrox. pulsa plebs, nihil Romanae plebi similis, armata ex urbe profecta, colle quodam capto in agros optumatium cum ferro ignique excursiones facit, urbem quoque, omni etiam 9 experte ante certaminis multitudine opificum ad spem prae- dae evocata, obsidere parat. nec ulla species cladesque 10 belli abest velut contacta civitate rabie duorum iuvenum funestas nuptias ex occasu patriae petentium. parum parti 1 1 utrique domi armorum bellique est visum. optumates Ro- manos ad auxilium urbis obsessae, plebs ad expugnan- dam secum Ardeam Volscos excivere. priores Volsci duce 12 Aequo Cluilio Ardeam venere et moenibus hostium vai- lum obiecere. quod ubi Romam est nuntiatum, extemplo 13 M. Geganius consul cum exercitu profectus tria milia pas- sum ab hoste locum castris cepit praecipitique iam die curare corpora milites iubet. quarta deinde vigilia signa profert coeptumque opus adeo adproperatum est, ut sole orto Volsci firmiore se munimento ab Roinanis circum- vallatos quam a se urbem viderent. et alia parte consul 14 muro Ardeae brachium iniunxerat, qua ex oppido sui com- meare possent.

X. Volscus imperator, qui ad eam diem non com- 1 meatu praeparato, sed ex populatione agrorum rapto in diem frumento aluisset militem, postquam saeptus vallo repente inops omnium rerum erat, ad conloquium consule evocato, si solvendae obsidionis causa venerit Romanus, abducturum se inde Volscos ait. adversus ea consul victis 2

204 LIBEK 1111, 10. 11. [a.u.c. 811-314]

condiciones aecipiendas esse, non ferendas respondit, ne- que, ut venerint ad oppugnandos socios populi Romani ;; suo arbitrio, ita abituros Volscos esse. dcdi imperatorem, arma poni iubet, fatentes victos se esse et imperio parere: aliter tam abeuntibus quam manentibus sc hostem infen- sum victoriam potius ex Volscis quam pacem infidam Ro-

4 mam relaturum. Volsci exiguam spem in armis, alia un- dique abscisa, cum temptassent, praeter cetera adversa loco quoque iniquo ad pugnam congressi, iniquiorc ad fu- gam, cum ab omni parte caederentur, ad preces a certa- mine versi dedito imperatore traditisque armis sub iugum missi cum singulis vestimentis ignominiae cladisque pleni

5 dimittuntur. et. cum haud procul urbe Tusculo consedis- sent, vetere Tusculanorum odio inermes opprcssi dede-

6 runt poenas vix nuntiis caedis relictis. Romanus Ardeae turbatas seditione res prineipibus eius motus securi per- cussis bonisque eorum in publicum Ardcatium rcdactis composuit; demptamque iniuriam iudicii tanto beneficio populi Romani Ardeates credcbant, senatui superesse ali- quid ad delendum publicae avaritiae monimentum vide-

7 batur. consul triumphans in urbem redit Cluilio duce Volscorum ante currum ducto praelatisque spoliis, quibus dearmatum exercitum hostium sub iugum miserat.

S Aequavit, quod haud facile est, Quinctius consul to- o-atus armati gloriam collegae, qua concordiae pacisque domesticam curam iura infimis summisque moderando ita tenuit, ut eum et patres severum consulem ct plebs satis

<j comem crediderint. et adversus tribunos auctoritate plura quain certamine tenuit. quinque consulatus codem tenore o-esti vitaque omnis consulariter acta verendum paenc ipsum magis quam honorem faciebant. eo tribunorum militarium nulla mentio his consulibus fuit.

1 XI. Consules creant M. Fabium Vibulanum, Postu-

2 mum Aebutium Cornicinem. Fabius et Aebutius consu- les, quo maiori gloriae rerum domi forisque gesiarum succedere se cernebant, maxime autem memorabilem an- num apud finitimos socios hostesque esse, quod Ardeatibus

3 in re praecipiti tanta foret cura subventum, eo inpensiue, ut delerent prorsus ex animis hominum infamiam iudicii,

LIBER 1111, 11. 12. [a.C.443— 440] 205

seuatus consultum fecerunt, ut, quoniam civitas Ardeatium intestino tumultu redacta ad paucos esset, coloni eo prae- sidii causa adversus Volscos scriberentur. hoc palam re- i latum in tabulas, ut plebem tribunosque falleret iudicii rescindendi consilium initum. consenserant autem, ut multo maiore parte Puitulorum colonorum quam Romanorum scripta nec ager ullus divideretur nisi is, qui interceptus iudicio infami erat, nec uUi prius Romano ibi quam om- nibua Rutulis divisus esset gleba ulla agri adsignaretur. sic ager ad Ardeates rediit. triumviri ad coloniam Ardeam 5 deducendam creati Agrippa Menenius, T. Cluilius Siculus, M. Aebutius Helva, qui praeter minime populare mini- 6 sterium agro adsignando sociis, quem populus Romanus suum iudicasset, cum plebem offendisscnt, ne primoribus quidem patrum satis accepti, quod nihil gratiae cuiusquam dederant, vexationes, ad populum iam die dicta ab tribu- 7 nis, coloni adscripti remanendo in colonia, quam testem integritatis iustitiaeque habebant, vitavere.

XII. Pax domi forisque fuit et hoc et insequente anno, l C. Furio Pacilo ct M. Papirio Crasso consulibus. ludi, ab 2 decemviris per secessionem plebis a patribus ex senatus consulto voti, eo anno facti sunt. causa seditionum nequi- 3 quam a Poetilio quaesita, qui tribunus plebis iterum ea ipsa 4 denuntiando factus neque ut de agris dividendis plebi re- ferrent consules ad senatum pervincere potuit, et cum ma- gno certamine obtinuisset, ut consulerentur patres, consu- lum an tribunorum placeret comitia haberi, consules creari iussi sunt, ludibrioque erant minae tribuni denuntiantis se 5 dilectum inpediturum, cum quietis finitimis neque bello neque belli apparatu opus esset.

Sequitur hanc tranquillitatem rerum annus Proculo g Geganio Macerino, L. Menenio Lanato consulibus multi- plici clade ac periculo insignis, seditionibus, fame, regno prope per largitionis dulcedinem in cervices accepto. unum afuit bellum externum, quo si adgravatae res es- 7 sent, vix ope deorum omnium resisti potuisset. coepere a fame mala, seu adversus annus frugibus fuit seu dulce- dine contionum et urbis deserto agrorum cultu, nam utrum- que traditui*. et patres plebem desidem et tribuni plebis

206 LIBEE, IIII, 12. 13. [a. u. c. 314. 315]

nunc fraudem nunc neglegentiam consulum accusabant.

8 postremo perpulere plebem haud adversante senatu, ut L». Minucius praefectus annonae crearetur, felicior in eo magistratu ad custodiam libertatis futurus quam ad cura- tionem ministeuii sui, quamquam postremo annonae quo- que levatae haud inmeritam et gratiam et gloriam tulit.

9 qui cum multis circa finitimos populos legationibus terra marique nequiquam missis, nisi quod ex Etruria haud ita multum frumenti advectum est, nullum momentum anno-

10 nae fecisset et revolutus ad dispensationem inopiae profi- teri cogendo frumentum et vendere, quod usu menstruo superesset, fraudandoque parte diurni cibi servitia, crimi- nando inde et obiciendo irae populi frumentarios, acerba in-

11 quisitione aperiret magis quam levaret inopiam, multi ex plebe spe amissa potius quam ut cruciarentur trahendo ani- mam capitibus obvolutis se in Tiberim praecipitaverunt.

1 XIII. Tum Sp. Maelius ex equestri ordine, ut illis temporibus praedives, rem utilem pessimo exemplo, peiorc

2 consilio cst adgressus. frumento namque ex Etruria pri- vata pecunia per hospitum clientiumque ministeria coempto, quae, credo, ipsa res ad levandam publica cura annonam impedimento fuerat, largitiones frumenti facere instituit,

3 plebemque hoc munere delinitam, quacumque incederet, conspectus elatusque supra modum hominis privati secum trahere, haud dubium consulatum favore ac spe despon-

4 dentem. ipse, ut est humanus animus insatiabilis eo, quod fortuna spondet, ad altiora et non concessa tendere et, quoniam consulatus quoque eripiendus invitis patribus esset, de regno agitare: id unum dignum tanto apparatu consiliorum et certaminum, quod ingens exsudandum esset, praemium fore.

5 Iam comitia consularia instabant; quae res eum nec-

6 dum compositis maturisve satis consiliis oppressit. consul sextum creatus T. Quinctius Capitolinus, minime opor- tunus vir novauti res; collega additur ei Agrippa Mene-

: nius, cui Lanato erat cognomen. et Lucius Minucius prac- fectus annonae seu refectus seu quoad res posceret in incertum creatus; nihil enim constat nisi in libros linteos utroque anno relatum inter magistratus praefecti nomcn.

LIBEE IIII , 13. 14. [a. C. 440. 439] 207

hic Minucius eandem rei publicae curationem agens, quam 8 Maelius privatim agendam susceperat, cum in utraque domo gcnus idem hominum versaretur, rem conpertam ad sena- tum refert, tela in domum Maelii conferri eumque contio- 9 nes domi habere ac non dubia regni consilia esse; tempus agendae rei nondum stare, cetera iam convenisse et tri- bunos mercede emptos ad prodendam libertatem et par- tita ducibus multitudinis ministeria esse. serius se paene quam tutum fuerit, ne cuius incerti vanique auctor esset, ea deferre.

Quae postquam sunt audita et undique primores patrum io et prioris anni consules increparent, quod eas largitiones coetusque plebis in privata domo passi essent fieri, et no- vos consules, quod exspectassent, donec a praefecto anno- nae tanta res ad senatum deferretur, quae consulem non auctorem solurn desideraret, sed etiam vindicem: tum n Quinctius consules inmerito increpari ait, qui constricti legibus de provocatione ad dissolvendum imperium latis nequaquam tantum virium in magistratu ad eam rem pro atrocitate vindicandam, quantum animi haberent. opus esse non forti solum viro, sed etiam libero exsolutoque legum vinclis. itaque sedictatoremL. Quinctium dicturum, 12 ibi animum parem tantae potestati esse. adprobantibus cunctis primo Quinctius abnuere et quid sibi vellent rogi- tare, qui se aetate exacta tantae dimicationi obicerent. dein, cum undique plus in illo senili animo non consilii 13 modo, sed etiam virtutis esse quam in omnibus aliis dice- rent laudibusque haud inmeritis onerarent et consul nihil remitteret, precatus tandem deos inmortales Cincinnatus, 14 ne senectus sua in tam trepidis rebus damno dedecorivc rei publicae esset, dictator a consule dicitur. ipse deinde C. Servilium Ahalam magistrum equitum dicit.

XIIIL Postero die dispositis praesidiis cum in forum 1 descendisset conversaque in eum plebs novitate rei ac mi- raculo esset et Maeliani atque ipse dux eorum in se inten- tam vim tanti imperii cernerent, expertes consiliorum regni, 2 qui tumultus, quod bellum repens aut dictatoriam maiesta- tem aut Quinctium post octogesimum annum rectorem rei publicae quaesisset, rogitarent, missus ab dictatore Servilius 3

208 LIBER IIII, 14. 15. [a.u.c.315]

magister equitum ad Maelium 'vocat te' inquit 'dictator/* cum pavidus ille quid vcllet quaereret Serviliusque cau- sam dicendam csse proponeret crimenque a Minucio de- laturn ad senatum diluendum, tunc Maelius reciperc se in catervam suorum et primum circumspcctans tergiver- sari, postremo, cum apparitor iussu magistri equitum du- ceret, ereptus a circumstantibus fugiensque fidem plebis Eomanae inplorare et opprimi se consensu patrum dicerc, quod plebi benigne fecisset, orare, ut opem sibi ultimo in discrimine ferrent neve ante oculos suos trucidari sinerent. hacc eum vociferantem adsecutus Ahala Servilius ob- truncat respersusque cruore obtruncati, stipatus caterva patrieiorum iuvenum, dictatori renuntiat, vocatum ad eum Maelium repulso apparitorc concitantem multitudinem poenam meritam habcrc. tum dictator 'macte virtute,' in- quit 'C. Servili, esto liberata re publica!'

XV. Tumultuantem deinde multitudinem inccrta exi- stimatione facti ad contionem vocare iussit et Maelium iure caesum pronuntiavit, etiam si regni crimine insons fuerit, qui vocatus a mngistro equitum ad dictatorcm non venisset. se ad causam cognoscendam consedisse, qua cognita habiturum fuisse Maelium similem causae fortu- nam; vim parantem, ne iudicio se committeret, vi coer- citum esse. nec cum eo tamquam cum cive agendum fuisse, qui natus in libero populo inter iura legesque, ex qua urbe reges exactos sciret eodemque anno sororis filios regis et liberos consulis, liberatoris patriae, propter pactio- nem indicatam recipicndorum in urbem regum a patre securi esse percussos, ex qua Conlatinum Tarquinium consulem nominis odio abdicare se magistratu atque exu- lare iussum, in qua de Spurio Cassio post aliquot annos proptcr consilia inita de regno supplicium sumptum, in qua nuper decemviros bonis, exilio, capite multatos ob supcrbiam regiam — in ea Sp. Maelius spem regni conce- perit. etquishomo? quamquain nullam nobilitatem, nullos honores, nulla merita cuiquam ad dominationem pandcrc viam; sed tamen Claudios, Cassios consulatibus, decem- viratibus suis maiorumque honoribus, splendore familia- rum sustuKsae animos, quo nefas fuerit : Spurium MaeJium,

LIBER IIII, 15. 16. [a.C.439.] 209

cui tribunatus plebis magis optandus quam sperandus fuerit, frumentarium divitem, bilibris farris sperasse li- bertatem se civium suorum emisse ciboque obiciendo ra- tum victorem finitimorum omniimi populum in servitutem perlici posse, ut quem senatorem concoquere civitas vix : posset, regem ferret, Piomuli conditoris, ab diis orti, re- cepti ad deos, insignia atque imperium liabentem. non pro scelere id magis quam pro monstro habendum nec 8 satis esse sanguine eius expiatum, nisi tecta parietesque, intra quae tantum amentiae conceptum esset, dissiparen- tur bonaque contacta pretiis regni mercandi publicarentur. iubere itaque, quaestores vendere ea bona atque in publi- cum redigere.

XVI. Domum deinde, ut monumento area esset op- l pressae nefariae spei, dirui extemplo iussit. id Aequi- maelium appellatum est. L. Minueius bove aurato extra 2 portam trigeminam est donatus ne plebe quidem invita, quia frumentum Maelianum assibus in modios aestimatum plebi divisit. hunc Minueiuni apud quosdam auctores trans- 3 isse a patribus ad plebem undecimumque tribunum plebis cooptatum seditionem motam ex Maeliana caede sedasse invenio. ceterum vix credibile est, numerum tribunorum 4 patres augeri passos idque potissimum exemplum a patri- cio homine introductum; nec deinde id plebem concessum semel obtinuisse aut certe temptasse. sed ante omnia re- fellit falsum imaginis titulum paucis ante annis lege cau- tum, ne tribunis collegam cooptare liceret. Q. Caecilius, 5 Q. Iunius, Sex. Titinius soli ex collegio tribunorum neque tulerant de honoribus Minuci legem et criminari nunc Mi- nucium nunc Scrvilium apud plebem querique indignam necem Maelii non destiterant. pervicerunt igitur, ut tri- 6 bunorum militum potius quam consulum comitia haberen- tur, haut dubii, quin sex locis — tot enim iam creari lice- bat — et plebeii aliqui profitendo se ultores fore Maelianae caedis crearentur.

Plebs quamquam agitata multis co anno et variis mo- 7 tibus erat, nec plures quam tres tribunos consulari po- testate creavit et in his L. Quinctium Cincinnati filium, ex cuius dictaturae invidia tumultus quaerebatur. praela- s

Livi ioI. I. 14

210 LIBER IIII, 1G. 17. [a.u.c.316. 317J

tus suffragiis Quiuctio Mamcrcus Aemilius, vir summac dignitatis; L. Iulium tertium creant.

1 XVII. In horum magistratu Fidenae, colonia Romana, ad Lartem Tolumnium Veientium regem ac Veientes de-

2 fecere. maius additum defectioni scelus: C. Fulcinium, Cloelium Tullum, Sp. Antium, L. Roscium, legatos Ro- manos, causam novi consilii quaerentes, iussu Tolumni

3 interfecerunt. levant quidam regis facinus: in tesserarum prospero iactu vocem eius ambiguam, ut occidi iussisse videretur, a Fidenatibus exceptam causam mortis legatis

4 fuisse, rem incredibilem, interventu Fidenatium novorum sociorum, consulentium de caede ruptura ius gentium, non aversum ab intentione lusus animum nec deinde in erro-

b rem versum facinus. propius est fidem, obstringi Fide- natium populum, ne respicere spem ullam ab Romanis

6 posset, conscientia tanti sceleris voluisse. legatorum, qui Fidcnis caesi erant, statuae publice in rostris positae sunt.

Cum Veientibus Fidenatibusque, praeterquam finitumis populis, ab causa etiam tam nefanda bellum exorsis atrox

7 dimicatio instabat. itaque ad curam summae rerum quieta plebe tribunisquc eius nihil controvcrsiae fuit, quin con- sules crearentur M. Geganius Macerinus tertium et L. Sergius Fidenas; a bello credo, quod deinde gessit, ap-

8 pellatum. hic enim primus cis Anienem cum rege Veien- tium secundo proelio conflixit nec incruentam victoriam retulit. maior itaque ex civibus amissis dolor quam lae- titia fusis hostibus fuit; et senatus, ut in trepidis rebus,

(j dictatorem dici Mamercum Aemilium iussit. is magistrum equitum ex coilegio prioris anni, quo simul tribuni mili- tum consulari potestate fuerant, L. Quinctium Cincinna-

10 tum, dignum parente iuvenem, dixit. ad dilectum a con- sulibus habitum centuriones veteres belli periti adiecti ct numerus amissorum proxima pugna expletus. legatos Quinctium Capitolinum et M. Fabium Vibulanum sequi

li se dictator iussit. cum potestas maior tum vir quoque potestati par hostes ex agro Romano trans Anienem sub- movere. collesque inter Fidenas atquc Anienem ceperunt referentes castra nec ante in campos degressi sunt quam

12 legiones auxilio Faliscorum venerunt. tum demum castra

LIBER 1III, 17—19. [a. C. 438. 437] 211

Etruscorum pro raoenibus Fidenarum posita. et dictator Romanus haut procul inde ad confluentis consedit in utri- usque ripis amnis, qua sequi munimento poterat, vallo interposito. postero die in aciem eduxit.

XVIII. Inter hostes variae fuere sententiae. Faliscus, l procul ab domo militiam aegre patiens, satisque fidens sibi, poscere pugnam: Veienti Fidenatique plus spei in trahendo bello esse. Tolumnius, quamquam suorum magis place- 2 bant consilia, ne longinquam militiam non paterentur Fa- lisci, postero die se pugnaturum edicit. dictatori ac Ko- 3 manis, quod detrectasset pugnam hostis, animi accessere; posteroque die, iam militibus castra urbemque se oppug- naturos frementibus, ni copia pugnae fiat, utrimque acies inter bina castra in medium campi procedunt. Veiens, 4 multitudine abundans, qui inter dimicationem castra Ro- mana adgrederentur post montes circummisit. trium po- pulorum exercitus ita stetit instructus, ut dextrum cornu Veientes, sinistrum Falisci tenerent, mediiFidenates essent. dictator dextro cornu adversus Faliscos, sinistro contra 5 Veientem Capitolinus Quinctius intulit signa, ante mediam aciem cum equitatu magister equitum processit. parumper 6 silentium et quies fuit nec Etruscis, nisi cogerentur pug- nam inituris et dictatore arcem Romanam respectante, ut ab auguribus, simul aves rite admisissent, ex conposito tolleretur signum. quod (simul) ubi conspexit, primos 7 equites clamore sublato in hostem emisit. secuta peditum acies ingenti vi conflixit. nulla parte legiones Etruscae 8 sustinuere impetum Romanorum: eques maxume resiste- bat; equitumque longe fortissimus ipse rex ab omni parte effuse sequentibus obequitans Eomanis trahebat certamen.

XVIIII. Erat tum inter equites tribunus militum A. l Cornelius Cossus, eximia pulchritudine corporis, animo ac viribus par memorque generis, quod amplissimum accep- tum maius auctiusque reliquit posteris. is cum ad impe- 2 tum Tolumnii quacumque se intendisset trepidantis Eo- manas videret turmas insignemque eum regio habitu voli- tantem tota acie cognosset, 'hicine est' inquit 'ruptor 3 foederis humani violatorque gentium iuris? iam ego hanc mactatam victimam, si modo sancti quicquam in terris esse

14*

212 LTBER IIII, 10.20. [a. u. c. 317-319]

i dii volunt, legatorum manibus dabo.' calcaribus subditis infesta cuspide in unum fertur hostem. quem eum ictum cquo deieeisset, confestim ct ipse hasta innixus se in

5 pedes excepit. adsurgentem ibi regcm umbone resupinat, repetitumque saepius cuspide ad terram adfixit. tum ex- sangui detracta spolia, caputquc abscisum victor spiculo gerens terrore caesi regis hostes fudit. ita equitum quo-

<3 que fusa aeies, quae una fecerat anceps eertamen. dicta- tor legionibus fugatis instat et ad castra conpulsos cacdit. Fidenatium plurimi locorum notitia effugere in montes. Cossus Tiberim cum equitatu transvectus cx agro Veien-

7 tano ingentem detulit praedam ad urbem. inter proelium et ad castra Romana pugnatum est adversus partem co- piarum ab Tolunmio, ut ante dictum est, ad castra mis-

8 sam. Fabius Vibulanus corona primum vallum defendit ; intentos dcinde hostcs in vallum egressus dextra principali cum triariis repentc invadit. quo pavore iniecto eaedcs minor, quia pauciorcs crant, fuga non minus trcpida quam in acie fuit.

1 XX. Omnibus locis rc bene gesta dictator senatus

2 consulto iussuque populi triumphans in urbem rediit. longc maximum triumphi spectaculum fuit Cossus spolia ophna regis interfecti gerens. in eum militcs carmina incondita

3 aequantes cum Romulo canere. spolia in aede Iovis Fe- retrii prope Romuli spolia, quae prima opima appellata sola ea tempestate erant, cum sollemni dedicatione dono fixit. averteratque in se a curru dictatoris civium ora ct

i celebritatis eius diei fructum prope solus tulerat. dictator coronam auream libram pondo ex publica pecunia populi iussu in Capitolio Iovi donum posuit.

5 Omnis ante mc auctores secutus A. Cornclium Cos- sum tribunum militum secunda spolia opima Iovis Feretrii

G templo intulisse exposui. ceterum, praetcrquam quod ca rite opima spolia habentur, quae dux duci dctraxit, nec ducem novimus nisi cuius auspicio bellum geritur, titulus ipse spoliis inscriptus illos meque arguit, consulem ea Cossum cepisse.

7 Hoc ego cum Augustum Caesarem, templorum om- nium conditorcm ac restitutorem, ingressum aedem Fere-

LIBER IIII, 20. 21. [a. C. 437-435] 213

trii lovis, quam vetustate dilapsam refecit, se ipsum in thorace linteo scriptum legisse auclissem, prope sacrile- gium ratus sum, Cosso spoliorum suorum Caesarem, ip- sius templi auctorem, subtrahere testem. qui si ea in re 8 sit error, quod tam veteres annales quodque magistratum libri quos[que] linteos in aede repositos Monetae Macer Licinius citat identidem auctores, septimo post demum anno cum T. Quinctio Penno A. Cornelium Cossum con- sulem habeant, existimatio communis omnibus est. nam B etiam illud accedit, ne tam clara pugna in eum annum transferri posset, quod inbelle triennium ferme pestilentia inopiaque frugum circa A. Cornelium consulem fuit, adeo ut quidam annales velut funesti nihil praeter nomina con- sulum suggerant. tertius ab consulatu Cossi annus tribu- io num eum militum consulari potestate habet, eodem anno magistrnm equitum; quo in imperio alteram insignem edi- dit pugnam equestrem. ea libera coniectura est. sed, ut ii ego arbitror, vana versare in omnes opiniones licet, cum auctor pugnae recentibus spoliis in sacra sede positis Io- vem prope ipsum, cui vota erant, Romulumque intuens, haut spernendos falsi tituli testes, se A. Cornelium Cos- sum consulem scripserit.

XXI. M. Cornelio Maluginense, L. Papirio Crasso l consulibus exercitus in agrum Veientem ac Faliscum ducti, praedae abactae hominum pecorumque. hostis in agris 2 nusquam inventus neque pugnandi copia facta. urbes tamen non obpugnatae, quia pestilentia populum invasit. et seditiones domi quaesitae sunt nec motae tamen ab 3 Sp. Maelio tribuno plebis, qui favore nominis moturum se aliquid ratus et Minucio diem dixerat et rogationcm de publicandis bonis Servili Alialae tulerat, falsis criminibus 4 a Minucio circumventum Maelium arguens, Servilio cae- dem civis indemnati obiciens. quae vaniora ad populum ipso auctore fuere. ceterum magis vis morbi ingravescens 5 curae erat terroresque ac prodigia, maxime quod crebris motibus terrae ruere in agris nuntiabantur tecta. obsecra- tio itaque a populo duumviris praeeuntibus est facta.

Pestilentior inde annus C. Iulio iterum et L. Verginio G consulibus tantum metum vastitatis in urbe agrisque fecit,

214

LIBER mi 22. [a. u. c. 319. 320]

placet, it. Vei ite eoi Po*

ut non modo praedandi ( <a qulsquam ex agro Romano non exiret bellive inferei memoria patribus aut plebi

7 esset, sed ultro Fidenat. qui se primo aut oppido aut montibus aut muris tenu nt, populabundi descenderent

8 in agrum Romanum. deii t Veientium exercitu accito — nam°Falisci perpelli ad ii aurandum bellum neque clade Romanorum neque soci lm precibus potuere^ — duo populi transiere Anieneih tque haut procul Collina

0 signa habuere. trepidn i itaque non in agris ' quam in urbe est. Iuliu^onsul in aggere murisj plicat copias, a Vergin senatus^in aede Qui sulitur. dictatorem dici '. Se

10 alii, alii Structo ftriss I collegam consuleret morAs torem dixit. is sibi magif tium Helvam dicit.

1 XXII. Dictator omi linam adesse iubet. qui arma ferenda praesto

2 feruntur ad dictatore loca altiora concesser nec procul Nomento nes; conpulit inde in

3 sed ncque scalis ca in obsidione vis ull, modo satis, sed

4 sufficiebat. ita e nem spe amiss notis ab avers natura tutissi

5 ipse diversis diviso exer tinenti die

6 bat, don est inte clamor

7 Eo ccnsor ibique

/

LIBER II

15

XXIII. Eo» Iulium tertium , \ invenio. Valerii. Q. Sulpicium consul, tam discrepante i auctores profitentur: filiaae, traditum a serij libros haut dubi> veri est. sed inti in incerto positum.

Trepidatum in Ei Veientibus&ojuni Faliscisj^ i.dlagfl

|

Td

(uituin

ericuli I I

ijloriai

nentum

hon«-i lcata r< Jraestai

agent

fmaxiiii,

liturna i

iuria i

qiiin., ^nos ma_

aienti anno xum apud Macrum Licinium Q. Tubero M. Manliuni ct l n annum edunt ceterum in ubero et Macer libroa J i 1 1 • • tribunoa militum eo anno is antiquis dissimulat. Licauo ;jos placet et Tubero inoi rtni ustate inconperta hoc quoqoe

neat post Fiden non «

-netu similia excidii, n d cum liis belli, quamquam itur cum duac i isis imp< tra--t nt. ut ad Vol- mi Etruriae concilium, \< lut I .111. A< iiiiliiiin I ab .ii/uiajj^jr- c

. belluinqw

I . mto |.li ab duubus [»»]

tatioin "innii nantiatuin u»u.-(|iic -u. . t • > 1 1 ~ i 1 i < i !K <• adveraarum n rum itc^rain ciniimunirjui no__H

■:wac- |:i in pace nli.juid <>pcru_ 6___H lictaturae, cupicns, < . ii-urnni

;..

■Jiuturnitate ofFensus. i tcain) foria g< i, ndam ait tut*- lunortaJi - busci pisse; -. . quod , libertati populi Romani coo-

ciu- . Q

i iporia modua inj ■■ alioe iii., j

<« nsuraiii. -I:i\, c-. i-di ii.

itae obnoxiot rivei

W

214 LIBEE, mi, 21. 22. [a. u. c. 319. 320]

ut non modo praedandi causa quisquam ex agro Romano non exiret bellive inferendi memoria patribus aut plebi

7 esset, sed ultro Fidenates, qui se primo aut oppido aut montibus aut muris tenuerant, populabundi deseenderent

8 in agrum Romanum. deinde Veientium exercitu accito — nam Falisci perpelli ad instaurandum bcllum neque clade Romanorum neque sociorum precibus potuere — duo populi transiere Anienem atque haut procul Collina porta

9 signa habuere. trepidatum itaque non in agris magis quam in urbe est. Iulius consul in aggere murisque ex- plicat copias, a Verginio senatus in aede Quirini con- sulitur. dictatorem dici Q. Servilium placet, cui Prisco

10 alii, alii Structo fuisse cognomen tradunt. Verginius dum collegam consuleret moratus, permittente eo nocte dicta- torem dixit. is sibi magistrum equitum Postumum Aebu- tium Helvam dicit.

1 XXII. Dictator omnes luce prima extra portam Col- linam adesse iubet. quibuscumque vires subpetebant ad arma ferenda praesto fuere. signa ex aerario prompta

2 feruntur ad dictatorem. quae cum agerentur, hostes in loca altiora concessere. eo dictator agmine infesto subit nec procul Nomento signis conlatis fudit Etruscas legio- nes; conpulit inde in urbem Fidenas valloque circumdedit.

3 sed neque scalis capi poterat urbs alta et munita neque in obsidione vis ulla erat , quia frumentum non necessitati modo satis, sed copiae quoque abunde ex ante convecto

4 sufficiebat. ita expugnandi pariter cogendique ad deditio- nem spe amissa, dictator in locis propter propinquitatem notis ab aversa parte urbis maxime neglecta, quia suapte natura tutissima erat, agere in arcem cuniculum instituit.

5 ipse diversissimis locis subeundo ad moenia quadrifariam diviso exercitu, qui alii aliis succederent adpugnam, con- tinenti dic ac nocte proelio ab sensu operis hostes averte-

6 bat, donec perfosso a castris monte erecta in arcem via est intentisque Etruscis ad vanas a certo periculo minas clamor supra caput hostilis captam urbem ostendit.

7 Eo anno C. Furius Pacilus et M. Geganius Macerinus censores villam publicam in campo Martio probaverunt, ibique primum census populi cst actus.

LIBER IIII, 23. 24. [a. C.435. 434] 215

XXIII. Eosdem consules insequenti anno refectos l Iulium tertium, Verginium iterum apud Macrum Licinium invenio. Valerius Antias et Q. Tubero M. Manlium et 2 Q. Sulpicium consules in eum annum edunt. ceterum in tam discrepante editione et Tubero et Macer libros Jinteos auctores profitentur: neuter, tribunos militum eo anno fuisse, traditum a scriptoribus antiquis dissimulat. Licinio 3 libros haut dubie sequi linteos placet et Tubero incertus veri est. sed inter cetera vetustate inconperta hoc quoque in incerto positum.

Trepidatum in Etruria est post Fidenas captas non 4 Veientibus solum exterritis metu similis excidii, sed etiam Faliscis memoria initi primo cum his belli, quamquam re- bellantibus non adfuerant. igitur cum duae civitates legatis 5 circa duodecim populos missis impetrassent, ut ad \ ol- tumnae fanum indiceretur omni Etruriae concilium, velut magno inde tumultu inminente senatus Mam. Aemilium dictatorem iterum dici iussit. ab eo A. Postumius Tuber- a tus magister equiturn est dictus, bellumque tanto maiore quam proximo conatu apparatum est, quanto plus erat ab omni Etruria periculi quam ab duobus populis fuerat.

XXILU. Ea res aliquanto exspectatione omnium tran- l quillior fuit. itaque cum renuntiatum a mercatoribus esset, 2 negata Veientibus auxilia iussosque suo consilio bellum initum suis viribus exsequi nec adversarum rerum quaerere socios, cum quibus spem integram communicati non sint, tum dictator, ne nequiquam creatus esset, materia quae- 3 rendae bello gloriae adempta in pace aliquid operis edere, quod monumentum esset dictaturae, cupiens, censuram minuere parat, seu nimiam potestatem ratus, seu non tam magnitudine honoris quam diuturnitate offensus. contione 4 itaque advocata rem (publicam) foris gerendam ait tuta- que omnia praestanda deos inmortales suscepisse; se, quod intra muros agendum esset, libertati populi Romani con- sulturum. maximam autem eius custodiam esse, si magna imperia diutuma non essent et tcmporis modus inponere- tur, quibus iuris inponi non posset. alios magistratus an- 5 nuos esse, quinquennalem censuram. grave esse isdem per tot annos magna parte vitae obnoxios vivere. se legem

210 LlBEIl IIII, 24. 25. [a. u. c. 320-323]

laturum, ne plus quam annua ac semenstris censura esset.

G consensu ingenti populi legem postero dic pcrtulit ct 'ut

rc ipsa' inquit 'sciatis, Quirites, quam milii diuturna non

7 placeant imperia, dictatura me abdico.' deposito suo ma- gistratu, modo aliorum magistratui inposito, fine alteri, cum gratulatione ac favore ingenti populi domum est reductus. censores aegre passi Mamercum, quod magi- stratum populi Romani minuissct, tribu moverunt octipli-

s catoque censu aerarium fecerunt. quam rem ipsum in- genti animo tulisse ferunt, causam potius notae intuentem quam iguominiam; primores patrum, quamquam deminu- tum censurae ius noluissent, exemplo acerbitatis censoriae offensos, quippe cum se quisque diutius ac saepius sub- iectum censoribus fore cerneret quam censuram gesturum.

:) populi certe tanta indignatio coorta dicitur, ut vis a ccn- soribue nullius auctoritatc praeterquam ipsius Mamcrci deterreri quiverit.

i XXV. Tribuni plebi adsiduis contionibus prohibendo consularia comitia, cum rcs propc ad intcrregnum per- ducta esset, eviccre tandcm, ut tribuni militum consulari

2 potcstate crearentur. victoriae praemium quod petebatur, ut plebeius crcaretur, nullusfuit: omncspatriciicreatisunt: M. Fabius Vibulanus, M. Foslius, L. Scrgius Fidenas.

:i Pcstilcntia co anno aliarum rerum otium pracbuit. acdis Apollini pro valetudinc populi vota est. multa duumviri ex libris placandae deum irae avertendaeque a populo pestis

4 causa fccere: magna tamen cladcs in urbe agrisque pro- miscue hominum pecorumquc pernicie accepta. famem cultoribus agrorum timentes in Etruriam Pomptinumque agrum et Cumas, postremo in Siciliam quoque frumenti causa misere. consularium comitiorum nulla mcntio habita

;, cst; tribuni militum consulari potestate omncs patricii crcati sunt: L. Pinarius Mamercus, L. Furius Medullinus, Sp. Postumius Albus.

(i Eo anno vis morbi levata neque a penuria frumenti,

: quia ante provisum erat, periculum fuit. consilia ad mo- vcnda bclla in Volscorum Acquorumque conciliis et in

8 Etruria ad fanum Voltunmae agitata. ibi prolatae in an- nura rcs decretoque cautum, nc quod antc eoncilium ficret,

LIBER IIII, 25 26. [a. C. 434-431] 217

nequiquam Veientc populo querente, eandem, qua Fidenae deletae sint, inniiuere Veiis fortunam.

Literini Romae principes plebis, iam diu nequiquam 9 imminentes spei maioris honoris, dum foris otium esset, coetus indicere in domos tribunorum plebis; ibi secreta 10 consilia agitare, queri, se a plebe adeo spretos, ut, cum per tot annos tribuni militum consulari potestate creentur, nulli umquam plebeio ad eum honorem aditus fuerit. mul- 1 1 tiim providisse suos maiores, qui caverint, ne cui patricio plebeii magistratus paterent — aut patricios habendos fuisse tribunos plebi: adeo se suis etiam sordere nec a plebe minus quam a patribus contemni. alii purgare ple- 12 bem, culpam in patres vertere: eorum ambitione artibus- que fieri, ut obsaeptum plebi sit ad honorem iter. si plebi respirare ab eorum mixtis precibus minisque liceat, me- morem eam suorum mituram sufFragia esse et parto auxi- lio imperium quoque adscituram.

Placet, tollendae ambitionis causa tribunos legem pro- 13 mulgare, ne cui album in vestimentum addere petitionis liceret causa. parva nunc res et vix serio agenda videri possit, quae tunc ingenti certamine patres ac plebem ac- cendit. vicere tamen tribuni, ut legem perferrent, appa- 14 rebatque, inritatis animis plebem ad suos studia inclina- turam. quae ne libera essent, senatus consultum factum est, ut consularia comitia haberentur.

XXVI. Tumultus causa fuit, quem ab Aequis et Vol- 1 scis Latini atque Hernici nuntiarent. T. Quinctius L. 2 filius Cincinnatus — eidem et Penno cognomen additur — et Gnaeus lulius Mento consules facti. nec ultra terror belli est dilatus. lege sacrata, quae maxima apud eos vis 3 cogendae militiae erat, dilectu habito utrimque validi exer- citus profecti in Algidum convenere ibique seorsum Aequi 4 seorsum Volsci castra communivere intentiorque quamum- quam ante muniendi exercendique militem cura ducibus erat. eo plus nuntii terroris Romam adtulere. senatui dic- tatorem dici placuit, quia etsi saepe victi populi, maiore 5 tamen conatu quam alias umquam rebellarent; et aliquan- tum Romanae iuventutis morbo absumptum erat. ante g omnia pravitas consulum discordiaque inter ipsos et cer-

218 LIBER IIII, 26. 27. [a. u. c. 323]

tamina in consiliis omnibus terrcbant. sunt qui male pu- gnatum ab his consulibus in Algido auctores sint, camque

7 causam dictatoris creandi fuisse. illud satis constat, ad alia discordes in uno adversus patrum voluntatem con- sensisse, ne dicerent dictatorem; donec, cum alia aliis ter- ribiliora adferrentur nec in auctoritate senatus consules essent, Q. Servilius Priscus summis honoribus egregie

8 usus 'vos,' inquit Hribuni plebis, quoniam ad extrema ventum est, senatus appellat, ut in tanto discrimine rei publicae dictatorem dicere consules pro potestate vestra

0 cogatis.' qua voce audita occasionem oblatam rati tribuni augendae potestatis secedunt proque collegio pronuntiant, placere consules senatui dicto audientes esse; si adversus consensum amplissimi ordinis ultra tendant, in vincla se

10 duci eos iussuros. consulcs ab tribunis quam ab senatu vinei maluerunt, proditum a patribus summi imperii ius datumque sub iugum tribuniciae potestati consulatum me- morantes, si quidem cogi aliquid pro potestate ab tribuno consules et — quo quid ulterius privato timendum foret? —

11 in vincla etiam duci possent. sors ut dictatorem diceret, nam ne id quidem inter collegas convenerat, T. Quinctio evenit. is A. Postumium Tubertum socerum suum, se- verissimi imperii virum, dictatorem dixit. ab eo L. Iulius

12 magister equitum est dictus. simul edicitur et iustitium neque aliud tota urbe agi quam bellum apparari. cognitio vacantium militiae munere post bellum difFertur. ita du- bii quoque inclinant ad nomina danda. et Hernicis La- tinisque milites imperati. utrimque enixe oboeditum dicta- tori est.

1 XXVII. Haec omnia celeritate ingenti acta ; relictoque Cn. Iulio consule ad praesidium urbis et L. Iulio magistro equitum ad subita belli ministeria, ne qua res, qua eguis- sent in castris, moraretur, dictator praeeunte A. Cornelio

2 pontifice maximo ludos magnos tumultus causa vovit, pro- fectusque ab urbe diviso cum Quinctio consule exercitu

3 ad hostes pervenit. sicut bina castra hostium parvo inter se spatio distantia viderant, ipsi quoque mille fermc pas- sus ab hoste, dictator Tusculo, consul Lanuvio propio-

4 rem locum castris ceperunt. ita quattuor exercitus totidem

LIBER IIII, 27. 28. [a.C.431J 219

muninienta planitiem in medio non parvis modo excursio- nibus ad proelia, sed vel ad explicandas utrimque acies satis patentem habebant. nec ex quo castris castra con- 5 lata sunt cessatum a levibus proeliis est, facile patiente dictatore, conferendo vires spem universae victoriae temp- tato paulatim eventu certaminum suos praecipere. itaque 6 hostes, nulla in proelio iusto relicta spe, noctu adorti ca- stra consulis rem in casum ancipitis eventus committunt. clamor subito ortus non consulis modo vigiles, exercitum deinde omnem, sed dictatorem quoque ex somno excivit. ubi praesenti ope res egebant, consul nec animo defecit 7 nec consilio; pars militum portarum stationes firmat, pars corona vallum cingunt. in alteris apud dictatorem castris 8 quo minus tumultus est, eo plus animadvertitur, quid opus facto sit. missum extemplo ad castra subsidium, cui Sp. Postumius Albus legatus praeficitur; ipse parte copiarum parvo circuitu locum maxime secretum ab tumultu petit, unde ex necopinato aversum hostem invadat. Q. Sulpi- y cium legatum praeficit castris, M. Fabio legato adsignat equites, nec ante lucem movere iubet manum inter noc- turnos tumultus moderatu difficilem. omnia, quae vel alius imperator prudens et inpiger in tali re praeciperet ageret- que, praecipit ordine atque agit: illud eximium consilii io animique specimen et neutiquam volgatae laudis, quod idtro ad oppugnanda castra hostium, unde maiore agmine profectos exploratum fuerat, M. Geganium cum cohorti- bus delectis misit. qui postquam intentos homines in even- 1 1 tum periculi alieni pro se incautos neglectis vigiliis sta- tionibusque est adortus, prius paene cepit castra quam obpugnari hostes satis scirent. inde fumo, ut convenerat, 12 datum signum ubi conspectum ab dictatore est, exclamat, capta hostium castra, nuntiarique passim iubet.

XXVIII. Et iam luciscebat omniaque sub oculis erant. 1 et Fabius cum equitatu impetum dederat et consul eruptio- nem e castris in trepidos iam hostes fecerat: dictator au- 2 tem, parte altera subsidia et secundam aciem adortus, circumagenti se ad dissonos clamores ac subitos tumultus hosti undique obiecerat victorem peditem equitemque. cir- 3 cumventi igitur iam in medio ad unum omnes poenas re-

220 LIBER IIII, 28. 29. [a. u. c. 323 -326]

bellionis dedissent, ni Vettius Messius ex Volscis, nobi- lior vir factis quam genere, iam orbem volventes suos in-

4 crepans clara voce 'hicpraebituri' inquit 'vos telis hostium cstis indefensi, inulti? quid igitur arma habctis aut quid ultro bellum intulistis, in otio tumultuosi, in bello segnes? quid hic stantibus spei est? an deum aliquem protecturum vos rapturumque hinc putatis? ferro via facienda est.

5 hac, qua me praegressum videritis, agite, qui visuri do- mos, parentes, coniuges, liberos estis, ite mecum. non murus nec vallum, sed armati armatis obstant. virtute pares, necessitate, quae ultimum ac maximum telum est,

G superiores estis.' haec locutum exsequentemque dicta rcdintegrato clamore secuti dant inpressionem, qua Po- stumius Albus eohortes obiecerat, et moverunt victorem, donec dictator pedem iam referentibus suis advenit eoque

7 omne proelium versum est. uni viro Messio fortuna ho- stium innititur. multa utrimque vulnera, multa passim caedes est. iam ne duces quidem Eomani incrucnti pu-

8 gnant. unus Postumius ictus saxo perfracto capite acic excessit. non dictatorem umerus vulneratus, non Fabium prope adfixum equo femur, non brachium abscisum con- sulem ex tam ancipiti proelio summovit.

1 XXVIIII. Messium impetus per stratos caede hostes cum globo fortissimorum iuvenum extulit ad castra Vol-

2 scorum, quae nondum capta erant. eodcm omnis acies inclinatur. consul effusos usque ad vallum persecutus ipsa castra vallumque adgreditur. eodem et dictator alia parte copias admovet. non segnior oppugnatio est quam pugna

3 fuerat. consulem signum quoque intra vallum iniccisse ferunt, quo milites acrius subirent, repetendoque signo pri- mam inprcssionem factam. et dictator proruto vall<> iam

4 in castra proelium intulerat. tum abici passim arma ac dedi hostes coepti; castrisque et his captis hostes praeter senatores omnes venumdati sunt. praedae pars sua cogno- scentibus Latinis atque Hernicis reddita, partem sub hasta dictator vcndidit; pracpositoque consule castris ipse trium-

5 phans invectus urbem dictatura sc abdicavit. egregiae dictaturac tristem memoriam faciunt, qui filium ab A. Po- stumio, quod occasione benc pugnandi captus iniussu

LIBER IHI, 29. 30. [a. C. 431— 428] 221

discesserit praesidio, victorem securi percussuin tradunt. nec libet crcdcre — et licet in variis opinionibus — et ar- c gumento est, quod imperia Manliana, non Postumiana ap- pellata sint, quem qui prior auctor tam saevi exempli foret occupaturus insignem titulum crudelitatis fuerit. Imperioso quoque Manlio cognomen inditum, Postumius nulla tristi nota est insignitus.

Cn. Iulius consul aedem Apollinis absente collega sine 7 sorte dedicavit. aegre id passus Quinctius cum dimisso exercitu in urbem redisset, nequiquam in senatu est con- qucstus.

Insigni magnis rebus anno additur nihil tum ad rem 8 Romanam pertinere visum, quod Carthaginienses, tanti hostes futuri, tum primum per seditiones Siculorum ad partis alterius auxilium in Siciliam exercitum traiecere.

XXX. Agitatuin in urbc ab tribunis plebis, ut tri- l buni militum consulari potestate crearentur, nec obtincri potuit. consules fiunt L. Papirius Crassus, L. Iulius. Ac- quorum legati foedus ab senatu cum pctissent et pro foe- dere deditio ostentaretur, indutias annorum octo impetra- verunt. Volscorum res super acceptam in Algido cladem 2 pertinaci certamine inter pacis bellique auctores in iurgia et seditiones versa. undique otium fuit Romanis. legem 3 de multarum aestimatione pergratam populo cum ab tri- bunis parari consules unius ex collegio proditione excc- pissent, ipsi praeoccupaverunt ferre.

Consules L. Sergius Fidenas iterum, Hostius Lucrc- 4 tius Tricipitinus. nihil dignum dictu actum iis consulibus. secuti eos consules A. Cornelius Cossus, T. Quinctius Pen- nus iterum. Veientes in agrum Romanum excursiones fc- 5 cerunt. fama fuit, quosdam ex Fidenatium iuventute par- ticipes eius populationis fuisse, cognitioque cius rei L. Sergio et Q. Servilio et Mam. Aemilio permissa. quidam 6 Ostiam relegati, quod, cur per eos dics a Fidenis afuis- sent, parum constabat. colonorum additus numerus ager- que his bello interemptorum adsignatus. siccitate eo anno 7 plurimum laboratum est, nec caelestes modo defuerunt aquac, sed terra quoque ingenito umore egens vix ad perenncs suffecit amnes. defectus alibi aquarum circa 8

222 LIBER IHI, 30. 31. [a.u. c. 326-328]

torridos fontes rivosque stragera siti pecorum raorientium dedit; scabie alia absumpta. volgatique contactu in homi- 9 nes morbi. et primo in agrestes ingruerant servitiaque. urbs deinde inpletur. nec corpora modo adfecta tabo, sed ani- mos quoque multiplex religio et pleraque externa invasit, novos ritus sacrificandi vaticinando inferentibus in domos,

10 quibus quaestui sunt capti superstitione animi, donec pu- blicus iam pudor ad primores civitatis pervenit, cernentes in omnibus vicis sacellisque peregrina atque insolita pia-

11 cula pacis deum exposcendae. datum inde negotium ae- dilibus, ut animadverterent, ne qui nisi Romani dii neu quo alio more quam patrio colerentur.

12 Irae adversus Yeientes in insequentem annum, Gaium Servilium Ahalam, L. Papirium Mugilanum consules di-

13 latae sunt. tunc quoque, ne confestim bellum indiceretur neve exercitus mitterentur, religio obstitit: fetialis prius

14 mittendos ad res repetendas censuere. cum Veientibus nuper acie diinicatum ad Nomentum et Fidcnas fuerat in- dutiaeque inde, non pax facta, quarum et dies exierat et ante diem rebellaverant ; missi tamen fetiales. nec eorum, cum more patrum iurati repeterent res, verba sunt audita.

15 controversia inde fuit, utrura populi iussu indiceretur bel- lura an satis esset senatus consultura? pervicere tribuni denuntiando, inpedituros se dilectum, ut Quinctius con- sul de bello ad populum ferret. omnes centuriae iussere.

16 in eo quoque plebs superior fuit, quod tenuit, ne consu- les in proxiraum annum crearentur.

1 XXXI. Tribuni railitum consulari potestate quattuor creati sunt: T. Quinctius Pennus ex consulatu, C. Furius,

2 M. Postumius, A. Cornelius Cossus. ex his Cossus prae- fuit urbi, tres dilectu habito profecti sunt Veios docu- mentoque fuere, quam plurium iraperium bello inutile es- set. tendendo ad sua quisque consilia, cum aliud alii

3 videretur, aperuerunt ad occasionem locum hosti. incer- tam namque aciem, signum aliis dari, receptui aliis cani iubentibus, invasere oportune Veientes. castra propinqua turbatos ac terga dantes accepere. plus itaque ignominiac

4 quam cladis est acceptum. maesta civitas fuit vinci in- sueta: odisse tribunos, poscere dictatorera, in eo verti spes

LIBER IIII, 31. 32. [a. C. 428—426] 223

civitatis. ct cum ibi quoque religio obstaret, ne non pos- set nisi ab consule dici dictator, augures consulti cam re- ligionem exemere. A. Cornelius dictatorem Mam. Aemi- 5 lium dixit et ipse ab eo magister equitum est dictus: adeo, simul fortuna civitatis virtute vera eguit, nihil censoria animadversio effecit, quo minus regimen rerum ex notata indigne domo peteretur. Veientes, re secunda elati, mis- 6 sis circum Etruriae populos legatis iactando, tres duces Romanos ab se uno proelio fusos, cum tamen nullam pu- blici consilii societatem movissent, voluntarios undique ad spem praedae adsciverunt. uni Fidenatium populo rebel- 7 lare placuit, et tamquam nisi ab scelere bellum ordiri nefas esset, sicut legatorum ante, ita tum novorum colonorum caede inbutis armis, Veientibus sese coniungunt. consul- 8 tare inde principes duorum populorum, Veios an Fidenas sedem belli caperent. Fidenae visae oportuniores. itaque traiecto Tiberi Veientes Fidenas transtulerunt bellum. Ro- d mae terror ingens erat. accito exercitu a Veiis eoque ipso ab re male gesta perculso, castra locantur ante portam Collinam, et in muris armati dispositi et iustitium in foro tabernaeque clausae, fiuntque omnia castris quam urbi si- miliora.

XXXII. Cum trepidam civitatem praeconibus per vi- 1 cos dimissis dictator ad contionem advocatam increpuit, quod animos ex tam levibus momentis fortunae suspensos 2 gererent, ut parva iactura accepta, quae ipsa non virtute hostium nec ignavia Romani exercitus, sed discordia im- peratorum accepta sit, Veientem hostem sexiens victum pertimescant Fidenasque prope saepius captas quam op- pugnatas. eosdem et Romanos et hostes esse, qui per tot 3 saecula fuerint, eosdem animos, easdem corporis vires, eadem arma gerere; se quoque eundem dictatorem Mam. Aemilium esse, qui antea Veientium Fidenatiumque ad- iunctis Faliscis ad Nomentum exercitus fuderit, et magi- 4 strum equitum A. Cornelium eundem in acie fore, qui priore bello tribunus militum Larte Tolumnio rege Veien- tium in conspectu duorum exercituum occiso spolia opima Iovis Feretrii templo intulerit. proinde memores, secum 5 triumphos, secum spolia, secum victoriam esse, cumhosti-

22 i LIBEB IIII , o2. 33. [a. u. c. 328]

bus scelus legatorum contra ius gentium interfectorum, caedem in pace Fidenatium colonorum, indutias ruptas,

G septimam infelicem defectionem, arma caperent. shuul castra ea.-tris eoniunxi.-sent, satis coufidere, nec scelera- tisaimia hostibus diuturnum ex ignominia exercitus Ro- : mani gaudium fore et populum Romanum intellecturum, quanto melius de re publica meriti sint, qui se dictatorem tertiuin dixerint, quam (eos) qui ob ereptum censurae re- gnum labem secundae dictaturae suae inposuerint.

Votia deinde nuncupatis profectus mille et quingentos pa.-.-u.- citra Fidenas ea.-tra locat, dextra montibus, laeva

<j Tiberi auine saeptus. T. Quinctium Pennum legatum oc- cupare rnontes iubet occultumque id iugum capere, quod

10 ab tergo hostibus foret. ipse posterodie, cum Etrusci pleni animorum ab pristini diei meliore occasione quam pugna in acicm processissent, cunctatus panunper, dum specula- tores referrent, Quinctium evasi.-sc in iugum propinqnum arci Fidenarum, signa profert peditumque aciem instructam

li plenogradu in hostem inducit. magistro equitum praecipit, ne iniussu pugnam ineipiat: se, cum opus sit equeatri au- xilio, signuin daturuin, tum ut memor regiae pugnae, me- nior opiini doni Romulique ac Iovis Feretrii rem gereret.

i.' legiones iinpetu ingenti eonfligunt. Romanus odio accen- sus, inpium Fidenatem, praedonem Veientem ruptores in- dutiarum, cruentos legatorum infanda caedc, respersos .-anguine colonorum suoruin. perfidos socios, inbelles ho- stes compellans, factis simul dictisque odium explet. i XXXIII. Concusserat primostatimcongressuhostein, cum repente patefactis Eldenarum portis nova erumpit acies

2 inaudita ante id tempus invisitataque: ignibus armata in- gens multitudo facibusque ardentibus tota conlucens velut fanatico instincta cursu in hostem ruit formaque insolitae

3 pugnae Romanos parumper exterruit. tum dictator ma- gistro equitum equitibusque, tum ex montibus Quinctio accito proelium ciens, ipse in sinistrum cornu, quod in- cendio similius quam proelio territum cesserat flammis,

4 accurrit, claraque voce 'fumone victi' inquit 'velut examen apium, loco vcstro exacti inermi cedetis hosti? non ferro extinguitis ignes? non faces has ipsas pro se quisque, ^i

LIBER IIII, 33. 34. [a. 0.426] 225

igni, non telis pugnandum est, ereptas ultro infcretis? agite, nominis Romani ac virtutis patrum vestraeque me- 5 mores vertite incendium hoc in hostium urbem et suis flammis dclete Fidenas, quas vcstris beneficiis placare non potuistis. lcgatorum lioc vos vestrorum colonorumque san- guis vastatique fincs monent.' ad imperium dictatoris mota 6 cuncta acies. faccs partim emissae cxcipiuntur, partim vi cripiuntur; utraque acies armatur igni. magistcr cquitum : ct ipse novat pugnam cquestrem. frenos ut detrahant equis imperat; et ipse princcps calcaribus subditis evectus ef- frcno cquo in mcdios ignes infertur, et alii concitati equi libero cursu ferunt equitem in hostem. pulvis elatus mix- 8 tusque fumo lucem ex oculis virorum equorumque aufert. ea quae militem tcrruerat specics nihil terruit equos. rui- nae igitur similcm stragem eques, quacumque pervaserat, dcdit. clamor dcindc accidit novus; qui cum utramquc mi- 9 rabundam in se acicm vcrtisset, dictator exclamat, Quinc- tium lcgatum et suos ab tergo hostem adortos; ipse rcd- intcgrato clamore infcrt acrius signa. cum duae acies duo io diversa proclia circumvcntos Etruscos et a fronte ct ab tcrgo urgcrcnt ncque in castra retro nequc in montcs — inde se novus hostis obiecerat — iter fugae esset et equitem passim liberis frenis distulisscnt cqui, Vcicntium maxima pars Tibcrim effusi pctunt, Fidcnatium qui supersunt ad n urbem Fidenas tendunt. infert pavidos fuga in mcdiam caedcin; obtruncantur in ripis; alios in aquam conpulsos gurgites ferunt, ctiam pcritos nandi lassitudo et vulnera ct pavor dcgravant, pauci ex multis tranant. altcrum agmen fertur per castra in urbein. eadcm et Eomanos scqucntcs impctus rapit, Quinctium maxime et cum eo dcgrcssos 12 modo de montibus, rcccntissimum ad laborem militcm, quia ultimo proelio advenerat.

XXXIIII. Hi postquam mixti hostibus portam in- i travcrc, in muros cvadunt suisque capti oppidi signum cx muro tollunt. quod ubi dictator conspexit — iam enim 2 ct ipse in deserta hostium castra pcnetraverat — cupien- tcm niilitcm discurrere ad pracdam spe iniecta maioris in urbe pracdae ad portam ducit rcccptusque intra muros in arcem, quo ruerc fugientium turbam videbat, pergit. nec 3

Liei vdl. I. 15

226 LIDER IIII , 34. 35. [a. u. c. 328—331]

miuor caedes in urbc quam in proelio fuit, donec abiectis armis nihil praeter vitam petentes dictatori deduntur.

l urbs, castra diripiuntur. postero die, singulis captivis ab equite ad ccnturionem sorte ductis et quorum exiinia virtus fuerat binis, aliis sub corona venundatis, cxerci- tum victorem opulentumque praeda triumphans dictator

;, Roniam rcduxit, iussoque magistro equitum abdicare se magistratu, ipse deinde abdicat die sexto decimo rcddito in pace imperio, quod in bello trepidisque rebus acce-

(5 perat. classi quoquc ad Fidenaa pugnatum cum Veien- tibus quidam in annales retulerc, rem acque difficilem atquc incredibilem, ncc nunc lato satis ad hoc amne et

: tum aliquanto, ut a vetcribus accepimus, artiore, nisi in traiectu fortc fluminis prohibendo aliquarum navium con- cursum in maius, ut fit, celebrantes navalis victoriae va- num titulum appctivcre.

1 XXXV. Insequens. annus tribunos militares consulari potcstate habuit A. Scmpronium Atratinum, L. Quinctium Cincinnatum, L. Furium Mcdullinum, L. Horatium Bar-

2 batum. Veientibus annorum viginti indutiae datae et Ae- quis triennii, ciun plurium annorum petissent. et a sedi- tionibus urbanis otium fuit.

3 Annum insequentcm, neque bello foris neque domi seditione insignem , ludi bello voti cclebrem et tribunorum

i militum apparatu et finitimorum concursu fccere. tribum consulari potestate erant [Ap.] Claudius Crassus, Spurius Nautius Rutilus, L. Sergius Fidenas, Sex. Iulius Iulus. spectaculum comitate etiam hospitium, ad quam consen-

5 sum erat consilio publico, advenis gratius fuit. post ludos contiones seditiosae tribunorum plcbi fuerunt obiurgantium multitudinem, quod admiratione eorum, quos odissent,

G stupens in aeterno se ipsa teneret servitio et non modo ad spem consulatus in partem revocandam aspirare non auderet, sed ne in tribunis quidem militum creandis, quae communia essent comitia patrum ac plebis, aut sui aut

7 suorum mcminisset. desineret ergo mirari, cur ncmo de commodis plebis agcret. eo inpendi laborcm ac periculum, undc emolurncntum atque honos speretur; nihil non ad- gressuros homines, si magna conatis magna praemia pro-

LIBER IIII, 85—37. [a. C. 426-423] 227

ponantur. ut quidem aliquis tribunus plebis ruat caecus s in certamina periculo ingenti, fructu nullo, ex quibus pro certo habeat, patres, adversus quos tenderet, bello inex- piabili se persecuturos, aput plebem, pro qua dimicaverit, nibilo se honoratiorem fore, neque sperandum neque po- stulandum esse. magnos animos magnis honoribus fieri. o neminem se plebeium contempturum, ubi contemni desis- sent. experiundam rem denique in uno aut altero esse, sitne aliqui plebeius ferendo magno honori an portento simile miraculoque sit, fortem ac strenuum viriun aliquem existere ortum ex plebe. summa vi expugnatum esse, ut io tribuni militum consulari potestate et ex plebe crearentur. petisse viros domi militiaeque spectatos : primis annis sug- rrillatos, repulsos risui patribus fivisse, desisse postremo praebere ad contumeliam os. nec se videre, cur non lex n quoque abrogetur, qua id liceat, quod numquam futurum sit: minorem quippe ruborem fore in iuris iniquitate quam si per indignitatem ipsorum praetereantur.

XXXVI. Huius generis orationes cum adsensu audi- l tae incitavere quosdam ad petendum tribunatum militum, aliurn alia de commodis plebis laturum se in magistratu profitentem. agri publici dividendi coloniarumque dedu- 2 cendarum ostentatae spes et vectigali possessoribus agro- rum inposito in stipendium militum erogandi aeris. capta- 3 tum deinde tempus ab tribuuis militum, quo per discessum hominum ab urbe, cum patres clandestina denuntiatione revocati ad diem certam essent, senatus consultum fieret absentibus tribunis plebi, ut, quoniam Volscos in Hemi- t corum agros praedatum exisse fama esset, ad rem inspi- ciendam tribuni militum proficiscerentur consulariaque co- mitia haberentur. profecti Ap. Claudium filium decemviri :, praefeetum urbis relinquunt, inpigrum iuvenem et iam inde ab ineunabulis inbutum odio tribunorum pldbisque. tribuni plebi nec cum absentibus iis, qui senatus consul- tum fecerant, nec cum Appio, transacta re, quod conten- derent fuit.

XXXVII. Creati consules sunt C. Sempronius Atra- i tinus, Q. Fabius Vibulanus. peregrina res, sed memoria digna traditur eo anno facta, Vulturnum Etruscorum urbcm,

15*

226

LIBER 1111.

:-i. u. i

minor • u d< - i.. u i luit

armia niliil prai dictat

; urba, caetra diripitu

ab i quite ad a i I

virtus ftieral venimd

tutn victorem opul< i trinmpl

Romam reduxil . eqmtum

.

in pace imperio, bsque rc

6 perat classi quoqu srnatum cu

tibus quidara in au m aeque

atquc incredibili . satis ad hoc

. tuni aliquanto, u( q imus, artiore

braiectu forte Huniini quarum navi

cursum in maius, - navafis victo

nuin titulum appetii

XXX\ . Ins< inos militares co

potestate habuil Atratinum, L. Quin.

Cincinnatum, L. F llinum, L. Horatium

2 batum. Yi ientibua annorum

quia triennii, cum plu

tionibua urbania otim Annnm

. . '. i militum apparatu i

Nautius Rutilus, L. iculum comil 5 sum erat consilio pul

- ditiosae tribunoru

multitudinem, quod admir

stupena m aeterno se ip

ad spem consulatus in p

auderet, sed ne in tribu

communia essent comi r suorum meminisset

commodis plebi

unde emolumentum

"ressuros homines

ginti indutiae datae et 3ruin petissent. et a »

i foris nequc d

brem et tribunoi

ursu fecere. trit

li ts

las, S^

.,.,,,

x» >

ax

ponantur. ut qui in certamina : . piabili se p< i nihilo sc hoi stulandum cssi nemin

riund sitne aliqui pl< I simile mirac il

rc ortum < tribuni inilitura i \ iros doi gillatos . prael quoqui

inorera qui] .-i pcr indi^nitati XXXVI. II, icitavere quo aliura ali;i d

cendarum osti

* m

»)4w

1 >» i un» tiOMi <„

rii i,j^ Ht

|;iki \ i

I) vellenl

■<|iiitilni-

iiit 'par-

ini]Ki-i'>

litc Ro-

it< - II, r

Lta ad- i

rimii|ti<' |i;innis,

Liiiibua 5 Bu erat, m daturi

irentur, !

Cohorti BXClu-

i c |" r- '

pe con-

Ifuerat, Uoe op-

diversi i :i fronte |e conati tcupato turnac ..

228 LIBER IIII , 37. 38. [a.u. c. 331]

quae nunc Capua est, ab Samnitibus captam, Capuam-

que ab duce eorum Capye vel, quod propius vcro est, a

2 campestri agro appellatam. cepere autem prius bello fati-

gatis Etruscis in societatem urbis agrorumque accepti,

deinde festo die gravis somno epulisque incolas veteres

novi coloni nocturna caede adorti.

:i His rebus actis consules ii, quos diximus, idibus Dc-

i cembribus magistratum occepere. iam non solum, qui ad

id missi erant, retulcrant, inminere Vblscum bellum, sed

legati quoque ab Latinis et Hernicis nuntiabant, non ante

umquam Yolscos nec ducibus legendis nec cxercitui scri-

5 bendo intentiores fuisse: vulgo fremere, aut in pcrpctuum arma bellumque oblivioni danda iugumque accipiendum aut iis, cum quibus de imperio certetur, nec virtute nec

6 patientia ncc disciplina rei militaris cedendum essc. haut vana adtulere, sed nec perinde patres moti sunt et C. Sempronius, cui ea provincia sorti evenit, tamquam con- stantissimae rei, fortunae fretus, quod victoris populi ad- versus victos dux esset, omnia temere ac ncglegenter

7 egit, adco ut disciplinae Komanae plus in Volsco exercitu quam in Romano esset. ergo fortuna, ut saepe alias,

8 virtutem est secuta. primo proelio, quod ab Sempronio incaute inconsulteque conmissum est, non subsidiis fir-

a mata acie, non equite apte locato concursum est. clamor indicium primum fuit, qua res inclinatura esset, excitatior crebriorque ab hoste sublatus; ab Eomanis dissonus, in- par, segnius saepe iteratus incerto clamore prodidit pa-

10 vorem animorum. eo ferocior inlatus hostis urgere scutis, micare gladiis. altera ex parte nutant circumspectantibus

l galeae et incerti trepidant adplicantque se turbae. signa nunc resistentia deseruntur ab antesignanis, nunc intcr suos manipulos recipiuntur. nondum fuga certa, nondum victoria erat. tegi magis Romanus quam pugnare: Vol- scus inferre signa, urgere aciem, plus caedis hostium videre quam fugae.

1 XXXVIII. Iam omnibus locis ceditur nequiquam

2 Sempronio consule obiurgante atque hortantc. niliil ncc imperium nec maiestas valebat, dataquc mox terga hosti- bus forent, ni Sex. Tempanius decurio equitum labante

LIBER Iffl, 38. 39. [a. C. 423] 229

iam rc praesenti animo subvenisset. qui cum magna voce exclamasset, ut equites, qui salvam rem publicam vellent esse, ex equis desilirent, omnium turmarum equitibus 3 velut acl consulis imperium motis 'nisi haec' inquit 'par- mata cohors sistit impetum hostium, actum de imperio est. sequimini pro vexillo cuspidem meam, ostendite Ro- manis Volscisque, neque equitibus vobis ullos equites nec peditibus esse pedites pares.' cum clamore conprobata ad- 4 hortatio esset, vadit alte cuspidem gerens. quacumque incedunt, vi viam faciunt, eo se inferunt obiectis parmis, ubi suorum plurimum laborem vident. restituitur omnibus 5 locis pugna, in quae eos inpetus tulit, nec dubium erat, quin, si tam pauci siinul obire omnia possent, terga daturi hostes fuerint.

XXXVIIII. Et cum iam parte nulla sustinerentur, l dat signum Volscus imperator, ut parmatis, novae cohorti hostium, locus detur, donec impetu inlati ab suis exclu- dantur. quod ubi est factum, interclusi equites nec per- 2 rumpcre eadem, qua transierant, posse, ibi maxime con- fertis hostibus, quaqua viam fecerant, et consul lcgionesque :\ Romanae, eu.m, quod tegumen modo omnis exercitus fuerat, nusquam viderent, ne tot fortissimos viros interclusos op- primeret hostis, tendunt in quemcumque casum. diversi 4 Volsci hinc consulem ac legiones sustinere, altera fronte instare Tempanio atque equitibus; qui cum saepe conati nequisscnt perrumpere ad suos, tumulo quodam occupato in orbem se tutabantur, nequaquam inulti. nec pugnae 5 finis ante noctem fuit. consul quoque nusquam remisso certamine, dum quicquam superfuit lucis, hostem tenuit. nox incertos diremit, tantusque ab inprudentia eventus 6 utraque castra tenuit pavor, ut relictis sauciis et magna parte inpedimentorum ambo pro victis exercitus se in montes proximos reciperent. tumulus tamen circumsessus 7 ultra mediam noctem est. quo cum circumsedentibus nun- tiatum esset, castra deserta esse, victos rati suos et ipsi, qua quemque in tenebris pavor tulit, fugerunt. Tempanius 8 metu insidiarum suos ad lucem tenuit. degressus deinde ipse cum paucis speculatum cum ab sauciis hostibus scisci- tando comperisset, castra Volscorum deserta esse, laetus

>30

LIBEB i: I i c.331J

ab tumulo suos dcvocat Etomana penetrat.

9 ubi cum vasta desertaquc ndem quam apud

hostes foeditatem invenissi l: m Yolscos cognitus

crror reduccret , quibus po< :tis sccum, igna-

rus, quam regionem consul urbem proximis itineribus pergit.

i XXXX. Iam eo fam sae castrorumque

descrtorum perlata era< et i d< plorati erant equi-

2 tes non privato magia quam pul luctu Fabiusque cou- sul terrore urbi quoque ii inem ante portas age- bat, cum equitea procul visi ore ab ducibus, quinam essent, mox co q ex metu lactitiam ieccre, ut clamor urbem pervade gratulantium, salvos

3 victoresquc redissc equit paulo ante do- mibus, quae conclamavera procurreretur in vias pavidaeque matres ac coi litae prae gaudio dc- coris, obviam agmini oc moa quaeque simul corpore atque animo vix prae idio compote cfFusae.

i tribunia plebi, quiM. Pos '. < >uinctio diem dixe-

rant, quod ad Veios eorum opei male pugnatum esset,

occasio visa est pcr recens odiui Semproni consulis re-

a novandae in eos invidiae. itaqu dvocata contionc cum

proditam Vciis rem publicam es ab ducibus, proditum

deinde, quia illis inpun i Volscis ab consule

exercitum, traditos ad ca >a equites, deserta

G foede castra vociferati ei iniua unus ex tribunis

Tempanium equitem vocari ramque ei 'Sexte

Tempani,' inquit 'quaero d itrerisne, Graium Sem-

pronium consulem aul i am inisse aut fir-

masse subsidiis aciem aul ullobon >n<ulisfunctimiofficio?

7 ct tune ipse victis legionibus Ron ia tuo consilio equitem ad pedes deduxeris restit tam? excluso dcindc ab acie nostra tibi atqu< uum aut consul ipse

8 subvenerit aut miserit , postero denique die ccquid praesidi usquam 1 :ohorsque in castra vestra virtute perruperiti in castris consulcm, ccquem cxercitum inven ta castra, relictos

9 saucios militcs? haec pro virtui tua fidcque, qua una hoc bello rcs publica stetit, di< i i tibi sunt hodie, dcni-

**^>

•••f^-

*****

^f~~

'

■»**^!

&*****+

m — *~"

m»mmmt

mdmmw*

«0.--.

+P*

■,««■»•

4 .-

■ ■ I Lfc * ,

que ubi C. S

simas an \

XXXXl. fuisse dicitur, ( dibus, non i

S ::.;

n« m 6886, sed p

sulem

buUun

anhnis ;it<|t; vidisse autem - Bulem in ] Romana t. : Buorum abl ■ quem rumpi velul ipax i

qumm populi K mutni inpli

■

Cum l):i

nuin ' )

urbe exercitum a

paulo poel in ui

m. r -• .

Bule ad V. i T. Quinctium i auspicio di dictatoria i tain culp

tranal cmnati ;

. ubi legi .<< sint, <U -

sulcm cxercitumque, victi dcnique

a haee Tempani oratio incomphi i lilitnriter gravis, non Buia vana lau- ■ laeta. quanta prudentia n i 1>< Ui. »n militis de im {>« ratore existimati naui 1'uis-.-, cum eum comitiie <<>n- -•■ imperatoria conailia neu 1 1 te pensitanda quoque maj . m <1 quod \ iderit, referre p |uam ab acic intercluderetur, < .111. adhortantcm inter signa ■ • clamore aenai iii< d; qcc ad tumulum, dtitudine hoatium crcdere per- i bitrari, - ,..-.|U<' >it tul : tutiora uni melion

mque omnia < tn < mque *l*in«l«* . ne se feasum labore cum ingcnti laude non virtutia ma- dimissum.

ir, iam conaul \ ia Labicana m<1 I missa plauatra iumentaque :ili:i ;il> ni proelio ac via nocturna exci \> .1, non ab ><■ ma quam Tempanium meritis laudibua i ;il> re mali iratae <In< i!

. .|iii tribunua militum i>r<> <-<>n- milibua aeria grai i> damnatur. m eiua, quia <-'t in Volscia consul 1 1 tnini Tuberti el a<l Fidenaa legatua i. Aemili rea prospen . to-

iporia in praedamnatum collegam ribua abaolverunt. profuisse < i ( b> dicitur, venerabilia \ iri, i

230 LIBEE IIII, 30. 40. [a. u. c. 331 J

ab tumulo suos devocat ct in castra Romana penetrat.

9 ubi cum vasta desertaque omnia atque candcm quam apud hostes foeditatem invcnisset, priusquam Volscos cognitus error reduceret, quibus poterat sauciis ductis secum, igna- rus, quam rcgionem consul petisset, ad urbem proximia itineribus pergit.

i XXXX. Iam eo fama pugnae adversae castrorumquc desertorum pcrlata crat et ante omnia dcplorati erant cqui-

2 tes non privato magis quam publico luctu Fabiusque con- sul terrore urbi quoque iniecto stationem ante portas age- bat, cum equites procul visi non sine terrore ab ducibus, quinam essent, mox cogniti tantam ex metu laetitiam fecere, ut clamor urbcm pervaderet gratulantium , salvos

3 victoresque redisse equites, et ex maestis paulo ante do- mibus, quae conclamaverant suos, procurreretur in vias pavidaeque matres ac coniuges, oblitae prae gaudio dc- coris, obviam agmini occurrerent, in suos quaeque simul corpore atque animo vix prao gaudio compote effusae.

4 tribuuis plebi, qui M. Postumio et T. Quinctio diem dixc- rant, quod ad Veios eorum opera male pugnatum esset, occasio visa est per recens odium Semproni consulis re-

5 novandae in eos invidiae. itaque advocata contionc cum proditam Veiis rem publicam esse ab ducibus, proditum deinde, quia illis inpune fuerit, in Volscis ab consule exercitum, traditos ad caedem fortissimos equites, deserta

G foede castra vociferati essent, C. Iunius unus ex tribunis Tempanium equitem vocari iussit coramque ei 'Sexte Tempani,' inquit 'quaero de te, arbitrerisne, Gaium Sem- pronium consulem aut in tempore pugnam inisse aut fir- masse subsidiis aciem aut ullo boni consulis functum offieio?

7 et tune ipse victis legionibus Romanis tuo consilio equitem ad pedes deduxeris restituerisque pugnam? excluso dcinde ab acie nostra tibi atque equitibus num aut consul ipse

8 subvenerit aut miserit pracsidium? postero denique die ecquid praesidi usquam babueris an tu cohorsque in castra vestra virtute perruperitis , ecquem in castris consulem, ecquem exercitum inveneritis an descrta castra, rclictos

9 saucios milites? haec pro virtute tua fidcque, qua una hoc bello res publica stetit, dicenda tibi sunthodie, deni-

LIBEK IIII, 40. 41. [a.C.423J 231

que ubi C. Sempronius, ubi legiones nostrae sint, deser- tus sis an deserueris eonsulem exercitumque, victi denique simus an vicerimus?'

XXXXI. Adversus haec Tempani oratio incompta l fuisse dicitur, ceterum militariter gravis, non suis vana lau- dibus, non crimine alieno laeta. quanta prudentia rci bellicae 2 in C. Sempronio esset, non militis de imperatore existimatio- nem esse, sed populi Eomani fuisse, cum eum comitiis con- sulem legeret. itaque ne ab se imperatoria consilia neu con- 3 sularcs artes exquirerent, quae pensitanda quoque magnis animis atque ingeniis essent; sed quod viderit, referre posse. vidisse autem se, priusquam ab acie intercluderetur, con- 4 sulem in prima acie pugnantem, adhortantem inter signa Romana telaque hostium versantem. postea se a conspectu 5 suorum ablatum ex strepitu tamen et clamore sensisse, usque ad noctem extractum certamen; nec ad tumulum, quem ipse tenuerat, prae midtitudine hostium credere per- rumpi potuisse. exercitus ubi esset, se nescire: arbitrari, (j velut ipse in re trepida loci praesidio se suosque sit tuta- tus, sic consulem servandi exercitus causa loca tutiora castris cepisse. nec Volscorum meliores res esse credere 7 quam populi Romani: fortunam noctemque omnia erroris mutui inplesse. precantemque deinde, ne se fessum labore ac volneribus tenerent, cum ingenti laude non virtutis ma- gis quam moderationis dimissum.

Cum haec agerentur, iam consul via Labicana ad fa- 8 num Quietis erat. eo missa plaustra iumentaque alia ab urbe exercitum adfectum proelio ac via nocturna excepere. paido post in urbem est ingressus consul, non ab se magis 9 enixe amovens culpam quam Tempanium meritis laudibus ferens. maestae civitati ab re male gesta et iratae ducibus 10 M. Postumius reus obiectus, qui tribunus militum pro con- sule ad Veios fuerat, decem milibus aeris gravis damnatur. T. Quinctium collegam eius, quia et in Volscis consul n auspicio dictatoris Postumi Tuberti et ad Fidenas legatus dictatoris alterius Mam. Aemili res prospere gesserat, to- tam culpam eius temporis in praedamnatum collegam transferentem omnes tribus absolverunt. profuisse ei Cin- 12 cinnati patris memoria dicitur, venerabilis viri, et exactae

232 LIBER nil, 41—43. [a. u. c. 331-333]

iam aetatis Capitolinus Quinctius supplicitcr orans, ne se brevi reliquo vitae spatio tam tristem nuntium ferre ad Cincinnatum paterentur.

1 XXXXII. Plebs tribunos plebi absentes Sex. Tem- panium, A. Seliium, Sex. Antistium et Sp. Icilium fceit, quos et pro centurionibus sibi praefecerant Tempanio auc-

2 tore equites. senatus, cum odio Semproni consulare nomen offenderet, tribunos militum consulari potestate creari ius- sit. creati sunt L. Manlius Capitolinus, Q. Antonius Me- renda, L. Papirius Mugilanus.

3 Principio statim anni L. Hortensius tribunus plebis C. Sempronio consuli anni prioris diem dixit. quem cum quattuor collegae inspectante populo Eomano orarent, ne imperatorem suum innoxium, in quo nihil praeter fortunam

4 reprehendi posset, vexaret, aegre Hortensius pati, tempta- tionem eam credens esse persevcrantiae suae, ncc precibus tribunorum, quac in speciem modo iactentur, sed auxilio

5 confidere reum. itaque modo ad eum conversus, ubi illi patricii spiritus, ubi subnixus et fidens innocentiae animus esset, quaerebat: sub tribunicia umbra consularem virum

G delituisse; modo ad collegas: 'vos autem, si reum perago, quid acturi estis? an erepturi ius populo ct eversuri tribu-

7 niciam potestatem pl[ebeii]?' cum illi et de Sempronio et de omnibus summam populi Romani potestatem esse dicc- rent, nec se iudicium populi tollere aut velle aut posse; sed si preces suae pro imperatore, qni sibi parentis esset

S loco, non valuissent, se vestem cum eo mutaturos: tum Hortensius 'non videbit' inquit 'plebs Romana sordidatos tribunos suos. C. Sempronium nihil moror, quando hoc est in imperio consecutus, ut tam carus esset militibus.'

9 nec pietas quattuor tribunorum quam Hortensi tam placa- bile ad iustas preces ingenium pariter plcbi patribusque gratius fuit.

10 Non diutius fortuna Aequis indulsit, qui ambiguam victoriam Yolscorum pro sua amplcxi fuerant.

1 XXXXIII. Proximo anno N. Fabio Vibulano, T. Quinctio Capitolini filio Capitolino consulibus ductu Fabi, cui sorte ca provincia evcnerat, nihil dignum memoratu

2 actum. cum trepidam tantum ostcndissent aciem Aequi,

LIBEIfc mi, 43. [a. C. 423— 421 J 233

turpi fuga fuuduntur haud magno consulis decore. itaque triumphus negatus, ceterum ob Sempronianae cladis leva- tam ignominiam ut ovans urbem intraret concessum est.

Quemadmodum bellum minore quam timuerant dimi- 3 catione erat perfectum, sic in urbe ex tranquillo necopi- nata moles discordiarum inter plebem ac patres exorta est, coepta ab duplicando quaestorum numero. quam rem t — praeter duos urbanos quaestores duo ut consulibus ad ministeria belli praesto essent — a consulibus relatam cum et patres summa ope adprobassent, (a consulibus) tribuni plebi certamen intulerunt, ut pars quaestorum — nam ad id tempus patricii creati erant — ex plebe fieret. adver- :> sus quam actionem primo et consules et patres summa ope adnisi sunt: concedendo deinde, ut quemadmodum in tribunis consuJari potestate creandis usi sunt, adaeque in quaestoribus liberum esset arbitrium populi, cum parum proficerent, totam rem de augendo quaestorum numero omittunt. excipiunt omissam tribuni aliaeque subinde, in- 6 ter quas et agrariae legis, seditiosae actiones existunt; propter quos motus cum senatus consules quam tribunos creari mallet neque posset per intercessiones tribunicias senatus consultum fieri, res (publica) a consulibus ad in- 7 terregnum, neque id ipsum — nam coire patricios tribuni prohibebant — sine certamine ingenti, redit.

Cum pars maior insequentis anni per novos tribunos 8 plebi et aliquot interreges certaminibus extracta esset, modo prohibentibus tribunis patricios coire ad prodendum interregem, modo interregem interpellantibus, ne senatus consultum de comitiis consularibus faceret, postremo L. 9 Papirius Mugilanus proditus interrex castigando nunc pa- tres nunc tribunos plebi, desertam omissamque ab homi- nibus rem publicam, deorum providentia curaque excep- tam, memorabat Veientibus indutiis et cunctatione Aequo- rum stare. unde si quid increparet terroris, sine patricio 10 magistratu placere rem publicam opprimi? non exercitum, non ducem scribendo exercitui esse? an bello intestino bellum externum propulsaturos? quae si in unum conve- 11 niant, vix deorum opibus quin obruatur Romana res re- sisti posse. quin illi remittendo de summa quisque iuris

234 LIBER IIII, 43. 44. [a. u. c. 333—336;

12 mediis copularent eoncordiam, patres patiendo tribunos militum pro consulibus fieri, tribuni plebi non interce- dendo, quominus quattuor quaestores promisce de plebe ac patribus libero suffragio populi ficrent.

1 XXXXIIII. Tribunieia primum comitia sunt habita. creati tribuni consulari potestate onmes patricii: L. Quinc- tius Cincinnatus tertio, L. Furius Medullinus itcrum, M.

2 Manlius, A. Sempronius Atratinus. hoc tribuno comitia quaestorum habente petentibusque inter aliquot plebeios filio Antisti tribuni plebis et fratre alterius tribuni plebis Sexti Pompili, nec potestas nec suffragatio horum valuit, quin, quorum patres avosque consules viderant, eos nobi-

3 litate praeferrent. furere omnes tribuni plebi, ante omnes

4 Pompilius Antistiusque repulsa suorum accensi: quidnam id rei esset, quod non suis beneficiis, non patrum iniuriis, non denique usurpandi hbidine, cum liceat quod ante non licuerit, si non tribunum militarem, — ne quaestorem qui-

5 dem quemquam ex plebe factum! non valuisse patris pro filio, fratris pro fratre preces, tribunorum plebis, potesta- tis saerosanctae ad auxilium libertatis creatae. fraudem profecto in re esse et A. Sempronium comitiis plus artis adhibuisse quam fidei. eius iniuria queri suos honore de-

6 iectos. itaque cum in ipsum et innocentia tutum et ma- gistratu, in quo tunc erat, impetus fieri non posset, flexere iras in C. Sempronium, patruelem Atratini, eique ob igno- miniam Volsci belli adiutore collega M. Canuleio diem

7 dixere. subinde ab isdem tribunis mentio in senatu dc agris dividendis illata est, eui actioni semper acerrime C. Sempronius restiterat, ratis, id quod erat, aut deposita causa leviorem futurum apud patres reum aut perseveran-

8 tem sub iudicii tempus plebem offensurum. adversae in- vidiae obici maluit et suae nocere causae quam publicae

9 deesse, stetitque in eadem sententia, ne qua largitio ces- sura in trium gratiam tribunorum fieret. nec tam agrum plebi, sed sibi invidiam quaeri. se quoque subiturum eam tempestatem forti animo. nec senatui tanti se civem aut quemquam alium debere esse, ut in parcendo uni malum

io pubiicum fiat. nihiio demissiore animo, cum dies venit, eausa ipse pro se dicta, nequiquam omnia expertis pa-

LIBER IIII, 44. 45. [a. C. 421— 418J 235

tribus, ut mitigarent plebem, quindecim milibus aeris damnatur.

Eodem anno Postumia virgo Vestalis de incestu cau- n sam dixit, criminis innoxia, ab suspicione propter cultum amoeniorem ingeniumque liberius quam virginern decet parum abhorrens. eam ampliatam, deinde absolutam pro 12 collegii sententia pontifex maximus abstinere iocis colique sancte potius quam scite iussit.

Eodem anno a Campanis Cumae, quam Graeci tum urbem tenebant, capiuntur.

Insequens annus tribunos militum consulari potestate 13 habuit Agrippam Menenium Lanatum, P. Lucretium Tri- cipitinum, Spurium Nautium Rutilum.

XXXXV. Annus felicitate populi Romani periculo l potius ingenti quam clade insignis. servitia urbem ut in- cenderent distantibus locis coniurarunt populoque ad opem passim ferendam tectis intento ut arcem Capitoliumque armati occuparent. avertit nefanda consilia Iuppiter in- 2 dicioque duorum conprehensi sontes poenas dederuut. in- dicibus dena milia gravis aeris, quae tum divitiae habe- bantur, ex aerario numerata et libertas praemium fuit.

Bellum inde ab Aequis reparari coeptum. et novos 3 hostes Labicanos consilia cum veteribus iungere, haud in- certis auctoribus Romam est allatum. Aequorum iam ve- ± lut anniversariis armis adsueverat civitas, Labicos legati missi cum responsa inde retulissent dubia, quibus nec tum bellum parari nec diuturnam pacem fore appareret, Tu- sculanis negotium datum, adverterent animos, ne quid novi tumultus Labicis oreretur.

Ad insequentis anni tribunos militum consulari pote- 5 state inito magistratu legati ab Tusculo venerunt, L. Ser- gium Fidenatem, M. Papirium Mugilanum, C. Servilium Prisci filium, quo dictatore Fidenae captae fuerant. nun- g tiabant legati, Labicanos arma cepisse et cum Aequorum exercitu depopulatos agrum Tusculanum castra in Algido posuisse. tum Labicanis bellum indictum; factoque se- 7 natus consulto, ut duo ex tribunis ad bellum proficisce- rentur, unus res Romae curaret, certamen subito inter tri- bunos exortum. se quisque belli ducem potiorem ferre,

230 LIBER IIII, 45. 4G. [a. u. c. 33G— 33s]

8 curam urbis ut ingratam, ignobilem aspernari. eum pa- rum decorum inter collegas certamen mirabundi patrea eonspicerent, Q. Servilius 'quando nec ordinis huius ulla' inquit 'nec rei publieae est verecundia, patria maiestas altercationem istam dirimet. filius meus extra sortem urbi praeerit. bellum utinam qui adpetunt consideratius con- cordiusque quam cupiunt gerant.'

i XXXXVL Dilectum haberi non ex toto passim po- puloplacuit: decem tribus sorte ductae sunt. ex his scriptos

-2 iuniores duo tribuni ad bellum duxere. coepta inter eos in urbe certamina cupiditate eadem imperii multo inpen- sius in castris accendi: nihil sentire idem, pro sententia pugnare, sua consilia velle, sua imperia sola rata esse,

3 contemnere invicem et contemni, donec castigantibus le- gatis tandem ita comparatum est, ut alternis diebus sum-

4 mam imperii haberent. quae cum allata Ilomam cssent, dicitur Q. Scrvilius, aetate et usu doctus, precatus ab diia inmortalibus, ne discordia tribunorum damnosior rei pu- blicae esset quam ad Veios fuisset, et velut haud dubia clade inminente, institisse filio, ut milites scriberet et arma

5 pararet. nec falsus vates fuit. nani ductu L. Sergi, cuius dies imperii erat, loco iniquo sub hostium castris, cum, quia simulato metu receperat se hostis ad vallum, spes vana expugnandi castra eo traxisset, repentino inipetu Ac- quorum per supinam vallem fusi sunt, multique in ruina

u maiore quam fuga oppressi obtruncatique. castraque eo die aegre retenta, postero die circumfusis iam magna ex parte hostibus per aversam portam fuga turpi deseruntur. duces legatique et quod circa signa roboris de exercitu

7 fuit Tusculum petiere. palati alii per agros passim mul- tis itineribus maioris quam accepta erat cladis nuntii Ro-

s mam contenderunt. minus trepidationis fuit, quod even- tus timori hominum congruens fuerat et quod subsidia, quae respicerent in re trepida, praeparata erant ab tribuno

9 militum. iussuque eiusdem, per minores magistratus se- dato in urbe tumultu, speculatores propere missi nuntia- vere, Tusculi duces exercitumque esse, hostem castra loco

10 non movisse. et, quod plurimum animorum fecit, dictator ex senatus consulto dictus Q. Servilius Priscus, vir cuius

LIBER IHI, 4G— 4S. [a. C. 418—416] 23 i

providentiam in re publica cum multis aliis tempestatibus ante experta civitas erat, tum eventu eius belli, quod uni certamen tribunorum suspectum ante rem male gestam fuerat; magistro equitum creato, a quo ipse tribuno mi- n litum dictator erat dictus, filio suo — ut tradidere quidam, nam alii Ahalam Servilium magistrum equitum eo anno fuisse scribunt — novo exercitu profectus ad bellum, ac- 12 citis qui Tusculi erant, duo milia passum ab hoste locum castris cepit.

X XXXVII. Transierat ex re bene gesta superbia ne- l glegentiaque ad Aequos, quae in Romanis ducibus fuerat. itaque primo statim proelio cum dictator equitatu inmisso 2 antesignanos hostium turbasset, legionum inde signa in- ferri propere iussit signiferumque ex suis unum cunctan- tem occidit. tantus ardor ad dimicandum fuit, ut impetum :; Aequi non tulerint, victique acie cum fuga effusa petissent castra, brevior tempore et certamine minor castrorum op- pugnatio fuit quam proelium fuerat. captis direptisque i castris cum praedam dictator militi concessisset secutique fugientem ex castris hostem equites renuntiassent, omnes Labicanos victos, magnam partem Aequorum Labicos con- fugisse, postero die ad Labicos ductus exercitus, oppidum- 5 que corona circumdata scalis captum ac direptum est. dictator exercitu victore Romam reducto, die octavo quam g creatus erat, magistratu se abdicavit; et oportune senatus, priusquam ab tribunis plebi agrariae seditiones mentione illata de agro Labicano dividendo fierent, censuit frequens, coloniam Labicos deducendam. coloni ab urbe mille et 7 quingenti missi bina iugera acceperant.

Captis Labicis ac deinde tribunis militum consulari potestate Agrippa Menenio Lanato et L. Servilio Structo et P. Lucretio Tricipitino, iterum omnibus his, et Spurio Veturio Crasso, et insequente anno A. Sempronio Atra- 8 tino tertium et duobus iterum M. Papirio Mugilano et Sp. Xautio Rutilo, biennium tranquillae externae res, discor- dia domi ex agrariis legibus fuit.

XXXXVIII. Turbatores vulgi erant Sp. Maecilius l quarto et [M.] Metilius tertio tribuni plebis, ambo absen- tes creati. et cum rogationem promulgassent, ut ager ex 2

238

LIBEB IIII, 1>. [a.u.(

hostibus captus viritim divideretui

3 bilium co plebi scito publicarentiu nec cnim ferme quicquam agri, ut in urbe ali - »osita, non annis partum erat, ncc quod veniss tumve pu-

4 blicc eaaet praeterquam plebs hah I i plebi pa- tribusque propositum videbatur cerl tribuni mi- litum nmic in senatu nunc in consiliis privat principum

5 cogendis viam conailii inveniebant, cum Ap. laudius, nc- poa eiua, qui decemvir legibus scri t, minimua

G natu cx patrum concilio, dicitur u; . - ac fa-

miliarc conailium domo adferre: pr Buum Ap.

Claudium oatendisse patribus viam uuam dic Ivendae tri-

: buniciac poteatatia per collegarum interci ss tem. facile

homincs novos auctoritatc principun tia deduci,

si tcmporum interdum potius quam maiestal mcmor ad-

- hibcatur oratio. pro fortuna illis animos e. ubi vi-

deant, collegas principea agendae r omnem ad

plcbcm praeoccupasse nec locum in ea relic m sibi, haut

gravate adcliuaturos se ad causam senatus, r quam uni-

10 vcrso ordini, tum primoribus se patrum con nt. adpro-

bantibus cunctis ct antc omr.cs Q. S quod

non degeneraaaet ab stirpe Claudia conlaud e iuvenem,

negothnn datur, ut quos quisque p - tribu-

H normn ad intercessionem perlicerent miss natu prcn-

santur ab principibus tribuni. Buadendo, d tendo polli-

cendoque, gratum id singulis privatim, gr m universo

12 scnatui fore, scx ad interceasionem conj >stero- quc die cum cx composito relatum ad s< o m cssct de Beditione, quam Maecilius Metilius ne pcssimi

13 exempli concircnt. cae orationes a primoribi patrum ha- bitac sunt, ut pro se quisque iam r. i sibi sup- petere diccrct nec sc ullam opem cernere a .m usquam practerquam in tribuuicio auxilio. in eiu is tidem circumvcntam rcm publicam tamquam pri im inopcm

u confugere. praeclarum ipsis potestati , . nou ad ve-

xandum senatum diacordiamque ordinum m< endam plus

in tribunatu virium esse quam ad i inprobis

15 conlegis. frcmitus deinde univerai senat im cx

omnibus partibus curiac tribuni appeUarentur nra silcntio

00 •

mmr- f%««a4

aft9

.IBEB 1111. ;-

ui prai rincijHun, quam

_ promulgatai i publi lunt.

■

mmodorai larium appellantea aliaque traci oratione in ool-

\\ XIII. Ac duo bell - onnus hal

• Vibulaniu tribuni militum i

illarum nu

-

■

oppidum L. Sea i tribuno plt

sntur, i-uiii , .jtii nul-

naequente anno \ qui eoloni

»via viribua oppidum firmarant, tribunifl miKtum isulari l l

Fabio Vlbulano iteram, M. Poatumio R 11 adyersufl Aequoa permieaum i • quam - quam bellum oel

i ductoque ad B >rum aniu: ,., i,,

inrapit deinde ab h !I1(M

cum inter oppngnationem praedam militU I

Idu- 10 dam irae cauaam exercitui ,,„ quod

'l;,r '■ vu minua praedica-

m iram, poatquam n I ibuniciaa in ur-

233 LIBER IIII, 48. [a. u. c. 338— 34UJ

hostibus captus viritim divideretur magnaeque partis nu-

3 bilium eo plebi scito publicarentur fortunae — nec enim fcrme quicquam agri, ut in urbe alieno solo posita, non armis partum erat, nec quod venisset adsignatumve pu-

4 blice esset praeterquam plebs habebat — atrox plebi pa- tribusque propositum videbatur certamen. nec tribuni mi- litum nunc in senatu nunc in consiliis privatis principum

5 cogendis viam consilii inveniebant, cum Ap. Claudius, ne- pos eius, qui decemvir legibus scribendis fuerat, minimus

G natu ex patrum concilio, dicitur dixisse, vetus se ac fa- miliare consilium domo adferre: proavum enim suum Ap. Claudium ostendisse patribus viam unam dissolvendae tri-

7 buniciae potestatis per collegarum intercessionem. facile homines novos auctoritate principum de sententia deduci, si temporum interdum potius quam maiestatis memor ad-

8 hibeatur oratio. pro fortuna illis animos esse. ubi vi- deant, collegas principes agendae rei gratiam omnem ad

:) plebem praeoccupassc nec locum in ea relictum sibi, haut gravate adclinaturos se ad causam senatus, per quam uni- io verso ordini, tum primoribus se patrum concilient. adpro- bantibus cunctis et ante omnes Q. Servilio Prisco quod non dcgenerasset ab stirpe Claudia conlaudante iuvencm, negotium datur, ut quos quisque posset ex collegio tribu-

1 1 norum ad intercessionem perlicerent. misso senatu pren- santur ab principibus tribuni. suadendo, monendo polli- cendoque, gratum id singulis privatim, gratum universo

12 senatui fore, sex ad intcrcessionem conparavcre; postero- que die cum ex composito relatum ad senatum esset de seditione, quam Maccilius Metiliusque iargitione pessimi

13 exempli concirent, eae orationes a primoribus patrum ha- bitae sunt, ut pro se quisque iam nec consilium sibi sup- petere diceret nec se ullam opem cernere aliam usquam praeterquam in tribunicio auxilio. in eius potestatis fidem circumventam rcm publicam tamquam privatum inopem

n confugere. praeclarum ipsis potestatique esse, non ad ve- xandum senatum discordiamque ordinum movendam plus in tribunatu virium esse quam ad resistendum inprobis

15 conlegis. fremitus deinde universi senatus ortus, cum cx omnibus partibus curiac tribuni appellarentur. tum silentio

LIBER 1111, 4*. 49. [a. C. 416-414] 239

facto ii, qui praeparati erant gratia principum, quam ro- gationem a collegis promulgatam senatus censeat dissol- vcndae rei publicac esse, ei se intercessuros ostendunt. gratiae intercessoribus ab scnatu actae. latores rogationis ig contione advocata proditores plebis commodorum ac ser- vos consularium appellantes aliaque truci oratione in col- legas invecti actionem deposuere.

XXXXVIIII. Ac duo bella insequens annus habuis- l set, quo P. Cornelius Cossus, C.ValeriusPotitus, Q.Quinc- tius Cincinnatus, X. Fabius Vibulanus tribuni militum con- sulari potestate fuerunt, ni Veiens bellum religio princi- 2 pum distulisset, quorum agros Tiberis super ripas effusus maxime ruinis villarum vastavit. simul Aequos tricnnio 3 ante accepta clades prohibuit Bolanis, suae gentis populo, praesidium ferre. excursiones inde in confinem agruin La- i bicanum factae erant novisque colonis bellum inlatum. quam noxam cum se consensu omnium Aequorum defen- 5 suros sperassent, deserti ab suis ne memorabili quidcm bello per obsidionem levemque unam pugnam et oppidum et fines amisere. temptatum ab L. Sextio tribuno plebis, g ut rogationem ferret, qua Bolas quoque sicut Labicos co- loni mitterentur, per intercessionem collegarum, qui nul- lum plebi scitum nisi ex auctoritate senatus passuros se perferri ostenderunt, discussum est.

Bolis insequente anno receptis Aequi coloniaque co : deducta novis viribus oppidum firmarunt, tribunis militum Romae consulari potestate Cn. Cornelio Cosso, L. Valerio Potito, Q. Fabio Vibulano iterum, M. Postumio Regillensi. huic bellum adversus Aequos permissum est, pravae men- s tis homini, quam tamen victoria magis quam bellum osten- dit. nam exercitu inpigre scripto ductoque ad Bolas cum 9 levibus proeliis Aequorum animos fregisset, postremo in oppidum inrupit. deinde ab hostibus in civis certamen vcrtit et, cum inter oppugnationem praedam militis fore cdixisset, capto oppido fidem mutavit. eam magis addu- io cor ut credam irae causam exercitui fuisse, quam quod in urbe nuper direpta coloniaque nova minus praedica- tione tribuni praedae fuerit. auxit eam iram, postquam 11 ab collegis arcesstius propter seditiones tribunicias in ur-

240 LIBER IIII , 49. 50. [a. u. c. 340. 341]

bem revertit, audita vox eius in contione stolida ac prope vecors, qua Sextio tribuno plebis legem agrariam ferenti, simul Bolas quoque ut mitterentur coloni laturnm se di- centi — dignos enim esse, qui armis cepissent, eorum ur- bem agrumque Bolanum esse — 'malum quidem militibus meis,' inquit 'nisi quieverint.' quod auditum non contio-

12 nem magis quam mox patres offendit. et tribunus plebis, vir acer nec infacundus, nactus inter adversarios super- bum ingenium inmodicamque linguam, quam inritando agitandoque in eas inpelleret voces, quae invidiae non ipsi tantum, sed causae atque universo ordini essent, neminem ex collcgio tribunorum militum saepius quam Postumium

13 in disceptationem trahebat. tum vero secundum tam sae- vum atque inhumanum dictum 'auditis,' inquit 'Quirites,

14 sicut servis malum minantem militibus? tamen haec belua dignior vobis tanto honore videbitur quam qui vos urbe agrisque donatos in colonias mittunt, qui scdem senectuti vestrae prospiciunt, qui pro vestris commodis adversus

15 tam crudeles superbosque adversarios depugnant? incipite deinde mirari, cur pauci iam vestram suscipiant causam. quid ut a vobis sperent? an honores, quos adversariis ve- stris potius quam populi Romani propugnatoribus datis?

16 ingemuistis modo voce huius audita. quid id rcfert? iam si suffragium detur, hunc, qui malum vobis minatur, iis, qui agros sedesque ac fortunas stabilire volunt, praeferetis.'

1 L. Perlata haec vox Postumi ad milites multo in ca- stris maiorem indignationem movit: praedacne intercepto-

2 rem fraudatoremque etiam malum minari militibus? itaque cum fremitus aperte esset et quaestor P. Sestius eadem violentia coerceri putaret seditionem posse, qua mota crat, misso ad vociferantem quendam militem lictorc, cum inde

3 clamor et iurgium oreretur, saxo ictus turba excedit, in- super increpante qui vulneraverat, habere quaestorem, quod

j inperator esset militibus minatus. ad hunc tumultum ac- citus Postumius asperiora omnia fecit acerbis quaestioni- bus, crudelibus suppliciis. postremo cum modum irae nul- lum faceret, ad vociferationem eorum, quos necari sub crate iusserat, concursu facto, ipse ad interpellantis pocnam vc-

5 cors de tribunali decurrit. ibi cum submoventes passim

LIBER IIII , 50. 51. [a. C. 414. 413] 241

lictores centurionesque vexarent turbara, eo indignatio eru- pit, ut tribunus militum ab exercitu suo lapidibus coope- riretur. quod tam atrox facinus postquam est Eomam 6 nuntiatum, tribunis militum de morte collegae per senatum quaestionis decernentibus tribuni plebis intercedebant. sed 7 ea contentio ex certamine alio pendebat, quod cura inces- serat patres, ne metu quaestionum plebs iraque tribunos militum ex plebe crearet, tendebantque summa ope, ut con- sules crearentur. cum senatus consultum fieri tribuni plebis 8 non paterentur, idem intercederent consularibus comitiis, res ad interregnum rediit. victoria deinde penes patres fuit.

LI. Q. Fabio Yibulano interrege comitia habente con- i sules creati sunt A. Cornelius Cossus, [L.] Furius Medul- linus. his consulibus principio anni senatus consultum 2 factum est, ut de quaestione Postumianae caedis tribuni primo quoque tempore ad plebem ferrent plebesque prae- ficeret quacstioni quera vellet. a plebe consensu populi 3 consulibus negotium mandatur; qui summa moderatione ac lenitate per paucorum supplicium, quos sibimet ipsos conscisse mortem satis creditumest, transacta re, nequivere tamen consequi, ut non aegerrime id plebs ferret. iacere -i tam diu inritas actiones quae de suis commodis ferrentur, cum interim de sanguine ac supplicio suo latam legem con- festim exerceri et tantam vim habere. aptissimum tempus 5 fuerat, vindicatis seditionibus delenimentum animis Bolani agri divisionem obici, quo facto minuissent desiderium agrariae legis, quae possesso per iniuriam agro publico patres pellebat. tunc haec ipsa indignitas angebat animos, g non in retinendis modo publicis agris, quos vi teneret, per- tinacem nobilitatem esse, sed ne vacuum quidem agrura nuper ex hostibus captura plebi dividere, mox paucis ut cetera futurum praedae.

Eodem anno adversus Volscos populantes Hernicorum 7 fines legiones ductae a Furio consule cum hostem ibi non invenissent, Ferentinum, quo magna multitudo Volscorum se contulerat, cepere. minus praedae quam speraverant 8 fuit, quod Volsci, postquam spes tuendi exigua erat, subla- tis rebus nocte oppidum reliquerunt. postero die prope de- sertum capitur. Hernicis ipsum agerque dono datus.

Livi vol. I. Iti

242 UBElt IIII , b-2. 53. [a. u. c. 342—345]

i LII. Annum modcstia tribunorum quictum exccpit tri- bunus plebis L. Icilius Q. Fabio Ambusto, C. Furio Pacilo

■> consulibus. is cum principio statim anni velut pcnsum nominis familiaeque seditionis agrariis legibus promulgan-

3 dis cieret, pestilentia coorta, minacior tamcn quam perni- ciosior, cogitationes hominum a foro ccrtaminibusque pu- blicis ad domum curamque corporum nutricndorum avertit ; minusque eam damnosam fuisse quam seditio futura fuerit credunt.

4 Defuncta civitate plurimorum morbis, perpaucis func- ribus, pestilentem annum inopia frugum neglecto cultu agrorum, ut plerumque fit, excepit M. Papirio Atratino,

j C. Nautio Rutilo consulibus. iam fames quam pestilcntia tristior erat, ni dimissis circa omncs populos legatis, qui Etruscum mare quique Tiberim accolunt, ad frumcntum

i\ mercandum annonae foret subventum. superbe ab Samni- tibus, qui Capuam habebant Cumasque, legati prohibiti conmercio sunt, contra ea benigne ab Siculorum tyrannis adiuti. maximos conmeatus summo Etruriae studio Ti-

: beris devexit. solitudinem in civitatc acgra experti con- sules sunt, cum in legationes non plus singulis senatoribus

8 invenientes coacti sunt binos equites adicere. praeter- quam ab morbo annonaque nihil eo biennio intestini ex- ternive incommodi fuit. at ubi eae sollicitudincs disccs- sere, omnia, quibus turbari solita erat civitas, domi discqr- dia, foris bellum exortum.

1 LIIL M\ Aemilio, C. Valerio Potito consulibus bellum Aequi parabant, Volscis quamquam non publico consilio capessentibus arma, voluntariis mercede secutis militiam.

2 ad quorum famam hostium — iam enim in Latinum Her- nicumque transccnderant agrum — dilcctum habcntem Va- lerium consulem M. Menenius tribunus plebis, legis agra- riae lator, cum inpediret auxilioque tribuni nemo invitus

3 sacramento diccret, repente nuntiatur, arcem Carventanam

4 ab hostibus occupatam esse. ea ignominia acccpta cum apud patres invidiae Mencnio fuit, tum ceteris tribunis, iam ante praeparatis intercessoribus legis agrariae, prae-

j buit iustiorem causam resistendi collegae. itaque cum res diu ducta per altercationem esset, consulibus dcos homi-

LIBER IIII , 53. 54. [a. C. 412-409] 243

nesque testantibus, quidquid ab hostibus cladis ignominiae- que aut iam acceptum esset aut inmineret, culpam penes Menenium fore, qui dilectum impediret; Menenio contra 6 vociferante, si iniusti domini possessione agri publici ce- derent, se moram dilectui non facere: decreto interposito novem tribuni sustulerunt certamen pronuntiaveruntque ex ~ collegii sententia, C. Valcrio consuli se, damnum aliam- que coercitionem adversus intercessionem collegae dilectus causa detractantibus militiam inhibenti, auxilio futuros esse. hoc decreto consul armatus cum paucis appellanti- 8 bus tribunum collum torsisset, metu ceteri sacramento di- xere. ductus exercitus ad Carventanam arcem, quamquam i) invisus infestusque consuli erat, inpigre primo statim ad- ventu deiectis qui in praesidio erant, arcem recepit, prae- datores ex praesidio per neglegentiam dilapsi occasionem aperuere ad invadendum. praedae ex adsiduis populatio- 10 nibus, quod omnia in locum tutum congesta erant, fuit aliquantum. venditum sub hasta consul in aerarium redi- gere quaestores iussit, tum praedicans participem praedae fore exercitum, cum militiam non abnuisset. auctae inde n plebis ac militum in consulem irae. itaque cum ex sena- tus consulto urbem ovans introiret, alternis inconditi ver- sus militari licentia iactati, quibus consul increpitus, Meneni 12 celebre nomen laudibus fuit, cum ad onmem mentionem tribuni favor circumstantis populi plausuque et adsensu cum vocibus militum certaret. plusque ea res quam prope 13 sollemnis militum lascivia in consulem curae patribus in- iecit, et tamquam haut dubius inter tribunos militum honos Meneni, si peteret, consularibus comitiis est exclusus.

LTTTT. Creati consules sunt Cn. Cornelius Cossus, L. l Furius Medullinus iterum. non alias aegrius plebs tulit ■_> tribunicia comitia sibi non commissa. eum dolorem quae- storiis comitiis simul ostendit et ulta est, tunc primum ple- beiis quaestoribus creatis, ita ut in quattuor creandis uni :s patricio K. Fabio Ambusto relinqueretur iocus, tres ple- beii Q. Silius, P. Aelius, P. Pupius clarissimarum familia- rum iuvenibus praeferrentur. auctores fuisse tam liberi 4. populo suffragi Icilios accipio — ex familia infestissima patribus tres in eum annum tribunos plebis creatos, (hi)

16'

244 LIBER II II, 54. 55. [a. u. c. 345. 346]

multarum magnarumquc rerum molcm avidissimo adeo po-

5 pulo ostcntantes — , cum adfirmasscnt, nihil sc moturos, 81 nc quacstoriis quidcm eomitiis, quae sola promiscua plc- bci patribusque rcliquisset senatus, satis animi populo es-

6 set ad id, quod tam diu vellent et per leges liceret. pro ingenti itaque victoria id fuit plcbi quacsturamque eam non honoris ipsius fine aestimabant, sed patefactus ad con- sulatum ac triumphos locus novis hominibus videbatur.

: patres contra non pro comnmnicatis, sed pro amissis ho- noribus fremere; negare, si ea ita sint, liberos tollcndos esse, qui pulsi maiorum loco ccrnentcsque alios in posses- sione dignitatis suae salii flaminesque nusquam alio quam ad sacrificandum pro populo sine imperiis ac potestatibus

s rclinquantur. inritatis utriusquc partis animis, cum et spi- ritus plebs sumpsisset et tres ad popularcm causam cele- bcrrimi nominis haberet duccs, patrcs omnia quaestoriis comitiis, ubi utrumquc plebi liceret, similia fore cernentes tendere ad consulum comitia, quae nondum promiscua

:> essent; Ieilii contra tribunos militum creandos dicere et tandem aliquando inpertiendos plebi honores.

i LV. Sed nulla crat consularis actio, quam inpcdicndo id quod petebant expriinercnt, cum mira oportunitate Vol- scos et Aequos pracdatum extra fincs cxisse in agrum La-

•2 tinum Hernicumque adfertur. ad quod bellum ubi ex se- natus consulto consules dilcctum habere occipiunt, obstarc tunc cnixe tribuni, sibi plebique eam fortunam oblatam

:i memorantes. tres erant et omnes acerrimi viri generosi- que iam ut inter plebeios. duo singuli singulos sibi con- sules adservandos adsidua opera desumunt, uni contionibus

4 data nunc detinenda nunc concienda plebs. ncc dilectum consules nec comitia, quae petebant, tribuni expediebant. inclinante deinde se fortuna ad causam plcbis nuntii ve- niunt, arcem Carventanam dilapsis ad praedam militibus, qui in praesidio erant, Aequos interfcctis paucis custodi- bus arcis invasisse; alios recurrentes in arcem, alios pa-

. lantcs in agris caesos. ea adversa civitatis res vires tribu- niciae actioni adiccit. ncquiquam enim temptati, ut tum dcnique desisterent inpediendo bello, postquam non ces- scrc nec publicae tempestati ncc suae invidiac, pcrvincunt,

LIBER IIII, 55. 56. [a. C. 409. 408] 245

ut senatus consultum fiat de tribunis militum creandis, certo tamen pacto, ne cuius ratio haberetur, qui eo anno ti tribunus plebis esset, neve quis reficeretur in annum tri- bunus plebis, haut dubie Icilios denotante senatu, quos 7 mercedem seditiosi tribunatus petere consulatum insimu- labant. tum dilectus haberi bellumque omnium ordinum consensu apparari coeptum. consules ambo profecti sint 8 ad arcem Carventanam an alter ad comitia habcnda sub- stiterit, incertum diversi auctores faciunt: illa pro certo habenda, in quibus non dissentiunt, ab arce Carventana, cum diu nequiquam oppugnata esset, recessum, Verrugi- nem in Voiscis eodem exercitu receptam populationesque et praedas et in Aequis et in Volsco agro ingentes factas.

LVI. Romae sicut plebis victoria fuit in eo, ut quae i mallent comitia haberent, ita eventu comitiorum patres cvi- cere; namque tribuni militum consulari potestate contra 2 spem omnium tres patricii creati sunt: C. lulius lulus, P. Cornelius Cossus, C. Servilius xVhala. artem adhibitam 3 ferunt a patriciis, cuius eos Icilii tum quoque insimula- bant, quod turbam indignorum candidatorum intermiscendo dignis taedio sordium in quibusdam insignium populum ab plebeiis avertissent.

Volscos deinde et Aequos, seu Carventana arx retenta 4 in spem seu Verrugine amissum praesidium ad iram cum inpulisset, fama adfertur summa vi ad bellum coortos, caput rerum Antiates esse, eorum legatos utriusque gen- b tis populos circumisse castigantes [increpantesjque igna- viam, quod abditi intra muros populabundos in agris va- gari Romanos priore anno et opprimi Verruginis praesi- dium passi essent. iam non exercitus modo armatos, sed 6 colonias etiam in suos fines mitti; nec ipsos modo Ro- manos sua divisa habere, sed Ferentinum etiam de se captum Hernicis donasse. ad haec cum inflammarentur 7 animi, ut ad quosque ventum erat, numerus iuniorum con- scribebatur. ita omnium populorum iuventus Antium con- tracta. ibi castris positis hostem opperiebantur. quae ubi 8 tumultu maiore etiam, quam res erat, nuntiantur Komam, senatus extemplo, quod in rebus trepidis ultimum consi- lium erat, dictatorem dici iussit. quam rem acgre passos 9

246 LIBER 1111, 5G. 57. [a. u. c. 346— 348]

Iulium Corneliumque ferunt, magnoque certamine animo- 10 rum rem actam, cum primores patrum nequiquam con- questi, non esse in auctoritate senatus tribunos militum, postremo etiam tribunos plebi appellarent et consulibus quoque ab ea potestate vim super tali re inhibitam rcfer- li rent; tribuni plebi, laeti discordia patrum, nihil esse iri iis auxilii dicerent, quibus non civium, non denique homi-

12 num numero essent. si quando promisci honores, com- municata res publica esset, tum se animadversuros, ne qua superbia magistratuum inrita senatus consulta essent;

13 interim patricii, soluti legum magistratumque verecundia, per se quoque tribuniciam potestatem agerent.

1 LVII. Haec contentio minime idonco tempore, cum tantum belli in manibus esset, occupaverat cogitationes

2 hominum, donec, ubi diu alternis Iulius Corneliusque, cum ad id bellum ipsi satis idonei duces essent, non esse aequum, mandatum sibi a populo cripi honorem disse-

3 ruere, tum Ahala Servilius tribunus militum tacuisse se tam diu ait, non quia inccrtus sententiae fuerit — quem enim bonum civem secernere sua a publicis consilia? — , sed quia maluerit collegas sua sponte cedere auctoritati senatus quam tribuniciam potestatcm adversus sc inplo-

4 rari paterentur. tum quoque, si res sineret, libenter se daturum tempus iis fuisse ad receptum nimis pertinacis sententiae. sed cum belli necessitates non expectent hu- mana consilia, potiorem sibi collegarum gratia rem pu-

5 blicam fore et, si maneat in sententia senatus, dictatorem nocte proxima dicturum ac, si quis intercedat scnatus

6 consulto, auctoritate se fore contentum. quo facto cum haud inmeritam laudem gratiamque aput omnis tulisset, dictatore P. Cornelio dicto, ipse ab eo magister equitum creatus est. exemplo fuit collegas eumque intuentibus, quam gratia atque honos oportuniora interdum non cu- picntibus essent.

7 Bellum haud memorabile fuit. uno atque eo facili proelio caesi ad Antium hostes, victor exercitus dcpo- pulatus Volscum agrum, castellum ad lacum Fucinum vi expugnatum atque in eo tria milia hominum capta, cetcris Volscis intra moenia conpulsis nec defendentibus

LIBEK IIII, 57. 58. [a. C. 408-406] 247

agros. dictator bello ita gesto, ut tantum non defuisse 8 fortunae videretur, felicitate quam gloria maior in urbem redit, magistratuque se abdicavit. tribuni militum men- 9 tione nulla comitiorum consularium habita, credo ob iram dictatoris creati, tribunorum militum comitia edixerunt. tum vero gravior cura patribus incessit, quippe cum prodi io causam ab suis cernerent. itaque sicut priore anno per n indignissimos ex plebeiis candidatos omnium etiam di- gnorum taedium fecerant, sic tum primoribus patrum splendore gratiaque ad petendum praeparatis omnia loca obtinuere, ne eui plebeio aditus esset. quattuor creati 12 sunt, omnes iam functi eo honore: L. Furius Medullinus, C. Valerius Potitus, N. Fabius Vibulanus, C. Scrvilius Ahala, hic refectus continuato honore cum ob alias vir- tutes tum ob recentem favorem unica moderatione partum.

LVIII. Eo anno quia tempus indutiarum cum Veienti i populo exierat, per legatos fetialesque res repeti coeptae. quibus venientibus ad finem legatio Veientium obviam fuit. petiere, ne prius quam ipsi senatum Romanum adis- -2 sent, Veios iretur. ab senatu impetratum, quia discordia intestina laborarent Veientes, ne res ab iis repeterentur: tantum afuit, ut ex incommodo alieno sua occasio pete- retur. et in Volscis accepta clades amisso Verrugine 3 praesidio; ubi tantum in tempore fuit momenti, ut, cum precantibus opem militibus, qui ibi a Volscis obsideban- tur, succurri, si maturatum esset, potuisset, ad id venerit exercitus subsidio missus, ut ab recenti caede palati ad praedandum hostes opprimerentur. tarditatis causa in se- 4 natu magis fuit quam tribunis ; qui, quia summa vi restare nuntiabantur, parum cogitaverunt, nulla virtute superari humanarum virium modum. fortissimi milites non tamcn 0 nec vivi nec post mortem inulti fuere.

Insequenti anno P. et Cn. Corneliis Cossis, N. Fabio g Ambusto, L. Valerio Potito tribunis militum considari potestate Veiens bellum motum ob superbum responsum Veientis senatus, qui legatis repetentibus res, ni facesse- 7 rent propere urbe finibusque, daturos quod Lars Tolum- nius dedisset, responderi iussit. id patres aegre passi 8 decrevere, ut tribuni militum de bello indiccndo Veientibus

24G

LIBER 1111, 56.

u.c.346

Iulium Corneliumque f< ^noque certamine animo-

10 rum rcni actam, cum primoi patrum nequiquam con- qucsti, nun csse in a i aatus tribunos militum, postremo etiam tribum tppellarent et consulibus quoque ab ea poteatate tali re inhibitam rcfer-

11 rcnt; tribuni plebi, lia patrum, nihil csse iii iis auxilii dicerent, q ivium, non denique homi-

12 num numero essent. si quan promisci honores, com- municata rcs publia se animadversuros, ne qua supcrbia magistratuum in a senatus consulta esscnt;

L3 interim patricii, soluti legum gistratumque verecundia,

pcr sc quoquc tribuni atem agerent.

1 LVII. Hacc contenlio tn me idonco tempore, cum tantum belli in manibus ess< occupaverat cogitationes

2 hominum, donec, ubi diu a rnis Iulius Corneliusque, cum ad id bellum ipsi satis i lei duces essent, non esse aequum, mandatum sibi a • »ulo eripi honorem disse-

;; rucre, tum Ahala Servilius tam diu ait, non quia incert enim bonum civcm secerner< sed quia maluerit collegas i senatus quam tribuniciam p

ran patercntur. tum quoq daturum tempus iis fuiss< sententiac. sed cum bulli i mana consilia, potioi blicam fore et, si mai nocte proxima dicturum a consulto, auctoritate haud inmcritam lau •!■ dictatorc P. Cornelio creatus est. exemplo fuit quam gratia atquc picntibus essent. Bellum hauc proelio caesi pulatus Vols vi expugnj ceteris V

tunus militum tacuisse se sententiac fuerit — quem la a publicis consilia? — , sponte cedere auctoritati Btatem advcrsus se inplo- si res sineret, libenter se receptum nimis pertinacis jsitates non expectent hu- ollegarum gratia rcm pu- ltentia senatus, dictatorem ?i quis intorrpfLii srnntus ■

mquj

mm*mm

mmmi

mm

mier.

aim» nm

I

•

LIBEB

a^ros. dictator I fortunae vidcretur. rcdit, magistrati tione nulla comi* dictatoris creati, tum vcro gravior causam ab auia indignissimoa i gnorum tacdiun. splendore gratia obtinuere, ne sunt, omnee iam ('. Valeriua Po< Ahala, hic r I tutes tum ob

LVHL E popolo exi quibue venienti tuit. '

tUT.

stina laborai tantum afuit, ui retnr. et in \ praeBidio; ubi precantibu: tur, Buccurri, -

praedandum h

lKltU

nunj

I . -

24i

o-esto, ut tantum non defuifltt - ite quam gloria maior in urbem bdicavit tribuni militum men- i isulariiim habita, credo ob iram um niilituin comitia edixerunt. ribus incessit, quippe cum prodi . itaque Bicul priore anno per 1 1

candidatos omnium etiam di- tuin primoribua patrum itendum praeparatia omnia loca , aditui quattuor creati 12

honore: I>. Furiua Meduuinua, rabiua Vibulauus, C. Serviliua uuato honore cnm oh aliaa vir-

•r. in unica moderatione partum.

tempua indutiarum cum Veienti 1

1. ii) l< gatio Veientium obviam 111 ipai senatum Bomanum adie- 2 iatu impetratum, qnia diacordia :ll, iii repeterentur: unodo alieno aua occaaio pete- iepta cladea amiaso Verrugine tempore fiiit momenti, ut, cum -, qui ibi a Volacia obaideban- d eaaet, potuiaaet, ad id veneril I , ut ab recenti caede palati ad perentur. tarditatia cauaa iu se- 1 inis; qui, quia summa vi r< taverunt, nulla virtute superari

11, fortiaauni militea non tameu

inulti fuere.

Cn. Corneliia Coaaia, V Fabio itito tribunia militum conaulan potum ob auperbura n -r"1"'" ektis repetentibua rea, '" ^uc, daturoa quod atum

^■Usif. i'l ' . riimi <<»d-

n.-int. cum -<•- 7

248 LIBER IIII, 58. 59. a. u. c. 348]

9 primo quoque die ad populura ferrent. quod ubi primo promulgatum est, fremere iuventus, nondum debellatum cum Volscis esse, modo duo praesidia occidione occisa et

10 cum periculo retineri; nullum annum esse, quo non acie dimicetur, et tamquam paeniteat laboris novum bcllum cum finitimo populo et potentissimo parari, qui omnem

1 1 Etruriam sit concitaturus. haec sua sponte agitata in- super tribuni plebis accendunt. maximum bellum patri-

12 bus cum plebe esse dictitant: eam de industria vexandam militia trucidandamque hostibus obici, eam procul urbe haberi atque ablegari, ne domi per otium memor libertatia coloniarumque aut agri publici aut suftragii libere ferendi

!3 consilia agitet. prensantesque veteranos stipendia cuius- que et volnera ac cicatrices numerabant, quid iam integri esset in corpore loci ad nova volnera accipienda, quid super sanguinis, qui dari pro re publica posset, rogitantes.

lt haec cum in sermonibus contionibusque interdum agitan- tes avertissent plebem ab suscipiendo bello, profertur tem- pus ferundae legis, quam, si subiecta invidiae esset, an- tiquari apparebat.

1 LYIIIL Interim tribunos militum in Volscum agrum ducere exercitum placuit; Cn. Cornelius unus Romae re-

2 lictus. tres tribuni, postquam nullo loco castra Volsco- rum esse nec commissuros se proelio apparuit, tripertito ad devastandos fines discessere. Valerius Antium petit,

3 CorneliusEcetras; quacumque incessere, late populati sunt tecta agrosque, ut distinerent Volscos; Fabius, quod ma- xime petebatur, ad Anxur oppugnandum sine ulla popu-

■i latione accessit. Anxur fuit quae nunc Tarracinae sunt, urbs prona in paludes. ab ea parte Fabius oppugnatio-

5 nem ostendit. circummissae quattuor cohortes cum C. Ser- vilio Ahala cum inminentem urbi collem cepissent, ex loco altiore qua nullum erat pracsidium ingenti clamore ac tu-

6 multu moenia invasere. ad quem tumultum obstupefacti qui adversus Fabium urbem infimam tuebantur locum de- dere scalas admovendi, plenaque hostium cuncta erant et inmitis diu caedes pariter fugientium ac resistentium, ar-

7 matorum atque inermium fuit. cogebantur itaque victi. quia ccdentibus spei nil erat, pugnam inire, cum pronun-

LIBEll IIII, 59. 60. [a.C.406] 249

tiatum repente, ne quis praeter armatus violaretur, reli- quam omnem multitudinem voluntariam exuit armis; quo- rum ad duo milia et quingenti vivi capiuntur. a cetera 8 praeda Fabius militem abstinuit, donec collegae venirent, ab illis quoque exercitibus captum Anxur dictitans esse, 9 qui ceteros Volscos a praesidio eius loci avertissent. qui io ubi venerunt, oppidum vetere fortuna opulentum tres exer- citus diripuere. eaque primum benignitas imperatorum plebem patribus conciliavit. additum deinde omnium ma- 1 1 xime tempestivo principum in multitudinem munere, ut ante mentionem ullam plebis tribunorumque decerneret senatus, ut stipendium miles de publico acciperet, cum ante id tempus de suo quisque functus eo munere esset.

LX. Nihil acceptum umquam a plebe tanto gaudio l traditur. concursum itaque ad curiam esse prensatasque exeuntium manus et patres vere appellatos, effectum esse fatentibus, ut nemo pro tam munifica patria, donec quic- quam virium superesset, corpori aut sanguini suo parceret. cum commoditas iuvabat, rem familiarem saltem adquie- 2 scere eo tempore, quo corpus addictum atque operatum rei publicae esset, tum, quod ultro sibi oblatum esset, non a tribunis plebis umquam agitatum, non suis sermonibus efflagitatum , id efficiebat multiplex gaudium cumulatio- remque gratiam rei. tribuni plebis, communis ordinum 3 laetitiae concordiaeque soli expex*tes, negare, tam id laetum patribus, universis (nec) prosperum fore quam ipsi crede- rent. consilium specie prima melius fuisse quam usu ap- pariturum. unde enim eam pecuniam confici posse nisi 4 tributo populo indicto? ex alieno igitur aliis largitos. neque id, etiam si ceteri ferant, passuros eos, quibus iam emerita stipendia essent, meliore condicione alios militare quam ipsi militassent, et eosdem in sua stipendia inpensas fe- cisse et in aliorum facere. his vocibus moverunt partem 5 plebis. postremo indicto iam tributo edixerunt etiam tri- buni, auxilio se futuros, si quis in militare stipendium tri- butum non contulisset. patres bene coeptam rein perse- o veranter tueri; conferre ipsi primi, et quia nondum argentum signatum erat, aes grave plaustris quidam ad aerarium con- vehentes speciosam etiam conlationem faciebant. cum se- 7

250 LIBER IIII, 60. 61. [a. u. c. 348—350]

natus summa fidc ex censu contulisset, primores plebis,

8 nobilium amici, ex conposito confcrre incipiunt. quos

cum et a patribus conlaudari et a militari aetate tamquam

bonos civcs conspici vulgus hominum vidit, repente spreto

0 tribunicio auxilio certamen conferendi est ortum. et lcgc perlata de indicendo Veientibus bello, exercitum magna ex parte voluntarium novi tribuni militum consulari po- testate Veios duxcre.

1 LXI. Fuere autem tribuni T. Quinctius Capitolinus, Q. Quinctius Cincinnatus, C. Iulius Iulus iterum, A. Man- lius, L. Furius Medullinus tertium, M'. Aemilius Mamcr-

2 cus. ab iis primum circumsessi Veii sunt; sub cuius in- itium obsidionis cum Etruscorum concilium ad fanum Voltumnae frequentcr habitum esset, parum constitit, bel-

3 lonc publico gentis universae tuendi Veientes essent. ea oppugnatio segnior inscquenti anno fuit parte tribunorum exercitusque ad Volscum avocata bcllum.

4 Tribunos militum consulari potcstate is annus liabuit C. Valerium Potitum tertio, M'. Sergium Fidenatcm, P. Cornelium Malugincnscm, Cn. Cornelium Cossum, K. Fa-

5 bium Ambustum, Sp. Nautium Rutilum itcrum. cum Vol- scis inter Ferentinum atque Ecetram signis conlatis dimi-

G catum; Romanis secunda fortuna pugnae fuit. Artena inde, Volscorum oppidum, ab tribunis obsideri cocpta. indc inter eruptionem temptatam conpulso in urbem hoste oc- casio data cst Romanis inrumpendi, praeterque arcem ce- tera capta. in arcem munitam natura globus ai-matorum

7 concessit, infra arcem caesi captique multi mortales. arx deinde obsidebatur; nec aut vi capipoterat, quia pro spatio loci satis praesidii habebat, aut spem dabat deditionis omni publico frumento, priusquam urbs capcrctur, in ar-

8 cem convecto. taedioque recessum inde foret, ni servus arcem Romanis prodidisset. ab eo milites per locum ar- duum accepti cepere; a quibus cum custodes trucidaren- tur, cetera multitudo repentino pavore obpressa in dedi-

9 tionem venit. diruta et arce et urbe Artena reductae lcgiones ex Volscis omnisque vis Romana Veios conversa

m est. proditori praeter libei-tatem duarum familiarum bona in praemium data, Servius Romanus vocitatus. sunt qui

LIBER IIII, 01. [a. C.40G— 404] 251

Artenam Veientium, non Volscorum fuisse credant. pracbet errorem, quod eiusdem nominis urbs inter Caere atque Veios fuit; sed eam reges Eomani delevere, Caeretum- que non Veientium fuerat. altera haec nomine eodem in Volsco agro fuit, cuius excidium est dictum.

[PEPJOCHA LIBPJ V.]

[In obsidione Veiorum kibernacula militibus facta sunt. ea res cum esset nova, indignationem tribunorum plebis movit queren- tium, non dari plebi nec per hiemem militiae requiem. equites tum primum equis suis merere coeperunt. cum inundatio ex lacu Al- bano factaesset, vates, qui eam rem interpretaretur, de hostibus captus est. Furius Camillus dictator decem annos obsessos Veios cepit, simulacrum Iunonis Roinam transtulit, decimam partem praedae Delphos Apollini misit. item tribunus militum cum Fali- scos obsideret, proditos hostium filios parentibus remisit statim- quededitione facta Faliscorum victoriam iustitia consecutus est. cum alter ex censoribus C. Iulius decessisset, in locum eius M. Cornelius suffectus est, nec id postea factum est, quoniam eo lu- stro a Gallis Roma capta est. Furius Camillus, cum ei dies aL. Apuleio tribuno plebis dicta esset, in exilium abiit. cum Galli Se- nonesClusium obsiderent et legati a senatu missi ad conponendam inter eos et Clusinos pacem pugnantes contra Gallos in acie Clusi- norum stetissent, hoc facto eorum concitati Senones urbem infesto exercitu petierunt, fusisque ad Aliam Romanis cepere urbem praeter Capitolium, (in) quo se iuventus contulerat; maiores natu cum insignibus honorum, quos quisque gesserat, in vestibulis ae- dium sedentes occiderunt. et cum per aversam partem Capitolii iam in sumrnum evasissent, proditi clangore anserum M. Manlii praeeipue opera deiecti sunt. coactis deinde propter famem Ro- manis descenderc, utmille pondo auri darent et hoc pretio finem obsidionis emerent, FuriusCamillus, dictator absens creatus, inter ipsum conloquium, quo de pacis condicionibus agebatur, cum exercitu venit et Gallos post sextum mensem urbe expulit cecidit- que. dictum est, ad Veios migrandum esse propter incensam et dirutam urbem, quod consilium Camillo auctore discussum est. movit populum vocis quoque omen ex centurione auditae, qui cum in forum venisset manipulariis suis dixerat: 'stamiles, hic optime manebimus.' aedes IoviCapitolino facta est, quod ante urbem cap- tam vox audita erat adventare Gallos.]

252 LIBER V, 1. 2. [a. u. c. 361]

TITI LIYI AB VfiBE C O N D I T A

LIBER V.

1 I. Pace alibi parata Romani Veiique in armis erant

tanta ira odioquc, ut victia finem adessc appareret. comitia

2 utriusque populi longe diversa ratione facta sunt. Romani auxere tribunorum militum consulari potestate numerum : octo, quot numquam antea creati: M'. Aemilius Mamcrcus iterum, L. Valerius Potitus tertium, Ap. Claudius Crassus, M. Quinctiliua Varus, L. Iulina Iulus, M. Postumius, 8f.

3 Furius Camillus, M. Postumius Albinus. Veientes con- tra taedio annuae ambitionis, quae interdum discordiarum causa erat, regem creavere. offcndit ea rcs populorum Etruriae animos non maiore odio regni quam ipsius regis.

4 gravis iam is antea genti fuerat opibus superbiaque, quia sollemnia ludorum, quos intermitti nefaa est, violenter di-

5 remisset, cum ob iram repulsae, quod suffragio duodecim populorum alius sacerdos ei praelatus esset, artificcs, quo- rum magna pars ipsius servi erant, ex medio ludicro re-

6 pente abduxit. gens itaque ante omnes alias eo magis de- dita religionibus, quod excelleret artecolendi eas, auxiliuni Veientibus negandum, donec sub regc essent, decrevit.

7 cuius decreti suppressa fama est Veiis propter metum re- gis, qui, a quo tale quid dictum referretur, pro seditionis

8 eum principe, non vani sermonis auctore habebat. Ro- manis etsi quietae res ex Etruria nuntiabantur, tamen. quia omnibus conciliis eam rem agitari adferebatur, ita mu-

9 niebant, ut ancipitia munirnenta essent, alia in urbem ct contra oppidanorum eruptiones versa, aliis frons in Etruriain spectans auxiliis, si qua forte inde venirent, obstruebatur.

l II. Cum spes maior imperatoribus Komanis in obsi- dione quam in obpugnatione csset, hibernacula ctiam, res nova militi Romano, acdificari coepta, consiliumquc erat

LIBER V, 2. [a. C. 403] 253

hicmando continuare bellum. quod postquam tribunis plc- -2 bis iam diu nullam novandi res causam invenientibus Ro- mam est adlatum, in eontionem prosiliunt, sollicitant plebis animos, hoc illud essc dictitantes, quod acra militibus sint 3 constituta. nec sc fcfellissc, id donum inimicorum veneno inlitum fore. venisse libertatem plebis; remotam in perpe- 4 tuum et ablegatam ab urbe ct ab re publica iuventutem iam ne hiemi quidem aut tempori anni cedere ac domos ac res invisere suas. quam putarent continuatae militiae cau- 5 sam esse? nullam profecto aliam inventuros, quam ne quid per frequentiam iuvenum eorum, in quibus vires omnes ple- bis essent, agi de commodis eorum posset. vexari praeterea 6 ct subigi multo acrius quam Veientes: quippe illos hie- mem sub tectis suis agere, egregiis muris situquc naturali urbem tutantes; militem Romanum in opere ac laborc, ni- ; vibus pruinisque obrutum, sub pcllibus durare nc hieniis quidem spatio, quae omnium bellorum tcrra marique sit quies, arma deponentem. hoc neque reges neque ante tri- s buniciam potestatem crcatam supcrbos illos consules nc- que triste dictatoris impcrium neque inportunos decemviros iniunxisse servitutis, ut perennem militiam faccrcnt, quod tribuni militum in plebe Romana regnum exercerent. quid- u nam illi consules dictatoresve facturi essent, qui procon- sidarem imaginem tam saevam ac trucem fecerint ! sed id accidere haud inmerito. non fuisse ne in octo quidem tri- bunis militum locum ulli plebeio. antea trina loca cum 10 contentione summa patricios explere solitos, nunc iam octo- iuges ad imperia obtinenda ire et ne in turba quidem hae- rere plebeium quemquam, qui, si nihil aliud, admoneat n collegas, liberos et cives eorum, non servos militare, quos hieme saltem in domos ac tecta reduci oportcat et aliquo 12 tempore anni parentes liberosque ac coniuges invisere et usurpare Hbertatem et creare magistratus.

Haec taliaque vociferantes adversarium haud inparem 13 nacti sunt Ap. Claudium, relictum a collegis ad tribuni- cias seditiones conprimendas, virum inbutum iam ab iu- venta certaminibus plebeiis, quem auctorem aliquot annis 14 ante fuisse memoratum est per collegarum intercessionem tribuniciae potestatis dissolvendae.

254 LIBER V, 3. 4. [a. u. c. 351]

1 III. Istc, iam non promptus ingcnio tantum, sed usu

2 etiam exercitatus talem orationcm liabuit: 'si umquam dubitatum est, Quirites, utrum tribuni plcbis vestra an sua causa seditionum scmper auctores fuerint, id ego hoc anno

:; dcsisse dubitari certum habeo. et cum laetor, tandem longi erroris vobis finem factum esse, tum, quod secun- dis potissimum vestris rebus hic error est sublatus, et

4 vobis et propter vos rei publicae gratulor. an est quis- quam, qui dubitet, nullis iniuriis vestris, si quae forte aliquando inciderunt, umquam aeque quam munere pa- trum in plebem, cum aera militantibus constituta sunt,

5 tribunos plebis offensos ac concitatos esse? quid illos aliud aut tum timuisse creditis aut hodie turbare velle nisi concordiam ordinum, quam dissolvendae maxume tribu-

6 niciae potestatis rentur esse? sic hercule tamquam arti- fices inprobi opus quaerunt, qui et semper aegri aliquid esse in re publica volunt, ut sit, ad cuius curationem a

7 vobis adhibeantur. utrum cnim dcfenditis an inpugnatis plebem? utrum militantium advcrsarii cstis an causam agi- tis? nisi forte hoc dieitis, quidquid patrcs faciunt displicct,

8 sive illud pro plebe sive contra plebcm est. et quemad- modum (cum) servis suis vetant domini quicquam rei cum alienis hominibus esse pariterque in iis beneficio ac ma- leficio abstineri aecum censent, sic vos interdicto patri- bus commercio plebis, ne nos comitate ac munificentia nostra provocemus plebem nec plebs nobis dicto audiens

9 atque oboediens sit. quanto tandem, si quicquam in vobis non dico civilis, sed humani esset, favere vos magis et, quantum in vobis esset, indulgere potius comitati patrum

10 atque obsequio plebis oportuit? quae si perpetua concor- dia sit, quis non spondere ausit, maximum hoc impcrium inter finitimos brevi futurum esse?

l IIII. Atque ego, quam hoc consilium collegarum meo- rum, quo abducere infecta re a Vciis exercitum noluerunt, non utile solum, sed etiam necessarium fuerit, postea dis- seram; nunc de ipsa condicione dicere militantium libet.

-2 quam oi-ationern non aput vos solum, sed etiam in castris si habeatur ipso exercitu disceptante aequam arbitror vi- deri posse, in qua, si mihi ipse nihil quod dicercm in

LIBEK V, 4. [a. C. 4C3] 255

mentem venire possct. adversariorum certe orationibus con- tentus essem. negabant nuper, danda esse aera militibus, 3 quia numquam data essent. quonam modo igitur nune in- dignari possunt, quibus aliquid novi adieetum commodi sit, eis laborem etiam novum pro portione iniungi? nus- 4 quam nec opera sine emolumento nec emolumentum ferme sine inpensa opera est. labor voluptasque, dissimillima na- tura, societate quadam interse naturali sunt iuncta. moleste 5 antea ferebat miles, se suo sumptu operam rei publicae praebere; gaudebat idem, partem anni se agrum suum colere, quaerere, unde domi militiaeque se ac suos tueri posset; gaudet nune, fructui sibi rem publieam esse, et g laetus stipendium accipit. aequo igitur animo patiatur se ab domo, ab re familiari, cui gravis inpensa non est, paulo diutius abesse. an, si ad calculos eum res publica vocet, : non merito dieat: "annua aera habes, annuam operam ede. an tu aequum censes, militia semenstri solidum te stipen- dium accipere?" invitus in hac parte orationis, Quirites, 8 moror: sic enim agere debent qui mercennario milite utun- tur. nos tamquam cum civibus agere volumus agique tamquam cum patria nobiscum aecum censemus. aut non ? suseipi bellum oportuit aut geri pro dignitate populi Eo- mani et perfici quam primum oportet. perficietur autem, 10 si urgemus obsessos, si non ante abscedimus quam spei nostrae finem captis Veiis inposuerimus. si hercules nulla alia causa, ipsa indignitas perseverantiam inponere debuit. decem quondam annos urbs oppugnata est ob unam mu- n lierem ab universa Graeeia quam procul a domo, quot ter- ras, quot maria distans: nos intra vicensimum lapidem in 12 conspectu prope urbis nostrae annuam oppugnationem per- ferre piget? scilicet quia levis causa belli est nec satis quicquam iusti doloris est, quod nos ad perseverandum stimulet. septiens rebellarunt, in pace numquam fida fue- 13 runt, agros nostros miliens depopulati sunt, Fidenates de- ficere a nobis coegerunt, colonos nostros ibi interfecerunt, auctores fuere contra ius caedis inpiae legatorum nostro- 1 ; rum, Etruriam omnem adversus nos concitare voluerunt hodieque id moliuntur, res repetentis legatos nostros haut proeul afuit quin violarent.

25G LIBER V, 5. [a.u.c.351]

i V. Cum his molliter et per dilationes belluin geri oportet? si nos tam iustum odium nihil movet, ne illa qui-

2 dem, oro vos, movent? operibus ingentibus saepta urbs est, quibus intra muros coercetur hostis. agrum non co-

3 luit, et culta evastata sunt bello. si reduciinus exercitum, quis est qui dubitet, illos non a cupiditate solum ulciscendi, sed etiam necessitate inposita ex alieno praedandi, cum sua amiserint, agrum nostrum invasuros? non differimus igitur bellum isto consilio, sed intra fines nostros accipi-

4 mus. quid? illud, quod proprie ad milites pertinet, quibus boni tribuni plebis cum stipendium extorquere voluerunt,

5 nunc consultum rcpente volunt, quale cst? vallum fossam- que, ingentis utrumque rem operis, per tantum spatii du- xerunt, eastella primo pauca, postea exercitu aucto cre- berrima fecerunt, munitioncs non in urbem modo, scd in Etruriam etiam spectantes, si qua inde auxilia vcniant,

6 opposuere. quid turres, quid vineas testudinesque et alium oppugnandarum urbium apparatum loquar? cum tantum laboris exhaustum sit et ad finem iam operis tandem per- ventum, rclinquendane haec censetis, ut ad acstatem rur- sus novus de integro his instituendis exsudetur labor?

; quanto est minus, opera tueri facta et instare ac perseve- rare defungique cura? brevis enim profecto res est, si uno tenore peragitur, nec ipsi per intermissioncs has interval- laque lentiorem spem nostram facimus. loquor de operc

8 et de temporis iactura. quid? periculi, quod diffcrendo bello adimus, num oblivisci nos haec tam crebra Etruriac

d concilia de mittendis Veios auxiliis patiuntur? ut nunc res se habet, irati sunt, oderunt, negant missuros; quantum in illis est, capere Veios licet. quis est qivi spondeat, eun-

10 dem, si differtur bellum, animum postea fore, cum, si la- xamentum dederis, maior frequentiorque legatio itura sit, cum id quod nunc offendit Etruscos, rex creatus Veiis, mutari spatio interposito possit vel consensu civitatis, ut co rcconcilient Etruriae animos, vel ipsius voluntate regis,

1 1 qui obstare regnum suum saluti civium nolit? videte, quot res, quam inutiles sequantur illam viam consilii, iactura operum tanto labore factorum, vastatio inminens finium

12 nostrorum, Etruscum bellum pro Veiente concitatum. haec

LIBER V, 5. G. [a, C. 403] 257

sunt, tribuni, consilia vestra, non hercule dissimilia ac si qui aegro, qui curari se fortiter passus extemplo conva- lescere possit, cibi gratia praesentis aut potionis longin- quum et forsitan insanabilem morbum efficiat.

VI. Si, me dius ficlius, acl hoc bellum nihil pertine- l ret, ad disciplinam certe militiae plurimum intererat, in- suescere militem nostrum non solum parta victoria frui, sed, si etiam res lentior sit, pati taedium et quamvis serae 2 spei exitum exspectare et, si non sit aestate perfcctum bellum, hiemem opperiri nec sicut aestivas aves statim autumno tecta ac recessum circumspicere. obsecro vos, 3 venandi studium ac voluptas homines per nives ac pruinas in montes silvasque rapit: belli necessitatibus eam patien- tiam non adhibebimus, quam vel lusus ac voluptas elicere solet? adeone effeminata corpora militum nostrorum esse 4 putamus, adeo molles animos, ut hiemem unam durare in castris, abesse ab domo non possint? ut tamquam navale bellum tcmpestatibus captandis et observando tempore anni gerant, non aestus, non frigora pati possint? erubescant 5 profecto, si quis eis haec obiciat, contendantque, et ani- mis et corporibus suis virilem patientiam inesse et se iuxta hieme atque aestate bella gerere posse nec se patrocinium mollitiae inertiaeque mandasse tribunis et meminisse, hanc ipsam potestatem non in umbra nec in tectis maiores suos creasse. haec virtute militum vestrorum, haec Romano g nomine sunt digna, non Veios tantum nec hoc bellum in- tueri, quod instat, sed famam ad alia bella et ad ceteros populos in posterum quaerere. an mediocre discrimen 7 opinionis secuturum ex hac re putatis, utrum tandem fini- tumi populum Romanum eum esse putent, cuius si qua urbs primum illum brevissimi temporis sustinuerit impe- petum, nihil deinde timeat: an hic sit terror nominis nostri, 8 ut exercitum Romanum non taedium longinquae oppugna- tionis, non vis hiemis ab urbc circumsessa semel amovere possit nec finem ullum alium belli quam victoriam noverit nec impetu potius bella quam perseverantia gerat? quae 9 in omni quidem genere militiae, maxime tamen in obsi- dendis urbibus necessaria est, quarum plerasque munitio- nibus ac naturali situ inexpugnabiles fame sitique tempus

Livivol.l. 17

258 LIBER V, G. 7. [a. u. c. 351. 352]

10 ipsum vincit atquc expugnat, sicut Vcios cxpugnabit, nisi auxilio hostibus tribuni plcbis fucrint et Romae invenerint praesidia Yeientes, quac nequiquam in Etruria quaerunt.

11 an est quicquam, quod Veicntibus optatum aequc con- tingere possit, quam ut seditionibus primum urbs Romana,

12 deinde velut ex contagionc castra impleantur? at hercule aput hostis tanta modcstia est, ut non obsidionis taedio, non dcnique regni quiequam aput eos novatum sit, non

lo ncgata auxiJia ab Etruscis inritavcrint animos. morietur enim extemplo quicumquc crit seditionis auctor ncc cui- quam dicere ea licebit, quae aput vos inpune dicuntur.

1 4 fustuarium meretur qui signa relinquit aut praesidio de- cedit: auctores signa relinquendi et deserendi castra non uni aut alteri militi, sed universis cxercitibus palam in

15 contionc audiuntur. adeo quidquid tribunus plcbi loqui- tur, et si prodendae patriae dissolvendacque rei publicae est, adsuestis aequi audire et dulcedinc potcstatis eius

16 capti quaclibet sub ea scelera Iatere sinitis. reliquum est, ut, quae hic vocifcrantur, eadem in castris ct apud milites agant et exereitus conrumpant ducibusque parere

17 non patiantur, quoniam ea demum Romae libertas est, non senatum, non magistratus, non leges, non mores maiorum, non instituta patrum, non disciplinam vereri militiae.'

1 VII. Par iam etiam in contionibus crat Appius tribu- nis plebis, cum subito, unde minime quis crederet, accepta calamitas apud Veios et superiorem Appium in causa ct concordia ordinum maioreni ardorem ad obsidendos per-

2 tinacius Veios fecit. nam cum aggcr promotus ad urbcm vineaeque tantum non iam iniunctae moenibus essent, dum opera interdiu fiunt intcntius quam noctc custodiun- tur, patefacta repente porta ingens multitudo facibus

3 maxime armata ignes coniecit horaeque momento simul aggerem ac vineas, tam longi temporis opus, inecndium hausit; multiquc ibi mortalcs ncquiquam opcm ferentes

4 ferro ignique absumpti sunt. quod ubi Romam cst nun- tiatum, macstitiam omnibus, scnatui curam metumque iniccit, ne tum vero sustineri nec in urbe seditio nee in castris posset et tribuni plebis velut ab se victac rei publi-

LIBER V, 7. 8. [a. C. 403. 402] 259

cae insultarent, cum repente quibus census equester erat, 5 equi publici non erant adsignati, consilio prius inter sese habito senatum adeunt factaque dicendi potestate equis se suis stipendia facturos promittunt. quibus cum amplissi- g mis verbis gratiae ab senatu actae essent famaque ea fo- rum atque urbcm pervasisset, subito ad curiam concursus fit plebis; pedestris ordinis se aiunt nunc esse operamque 7 rei publicae extra ordinem polliceri, seu Veios seu quo alio ducere velint. si Veios ducti sint, negant se inde prius quam capta urbe hostium redituros esse. tum vero iam 8 superfundenti se laetitiae vix temperatum est. non enim sicut equites dato magistratibus negotio laudari iussi neque aut in curiam vocati, quibus responsum daretur, aut limine 9 curiae continebatur senatus, sed pro se quisque ex supe- riore loco ad multitudinem in comitio stantem voce mani- busque significare publicam laetitiam, beatam urbem Ro- 10 manam et invictam et aeternam illa concordia dicere, laudare equites, laudare plebem, dicm ipsum laudibus ferre, victam esse fateri comitatem benignitatemque scna- tus. certatim patribus plebique manare gaudio lacrimae, 11 donec revocatis in curiam patribus senatus consultum factum est, ut tribuni militares contione advocata pediti- 12 bus equitibusque gratias agerent, memorem pietatis eorum erga patriam dicerent senatum fore; placere autem, omni- bus his voluntariam extra ordinem professis militiam aera procedere. et equiti certus numerus aeris est adsignatus. tum primum equis merere equites coeperunt. voluntarius 13 ductus exercitus Veios non amissa modo restituit opera, sed nova etiam instituit. ab urbe commeatus intentiore quam antea subvchi cura, ne quid tam bene mcrito exer- citui ad usum deesset.

VIII. Insequens annus tribunos militum consulari po- 1 tcstate habuit C. Servilium Ahalam tertium, Q. Servilium, L. Verginium, Q. Sulpicium, A. Manlium iterum, M\ Ser- gium iterum. his tribunis, dum cura omnium in Veiens 2 bellum intenta est, neglectum Anxuri praesidium vaca- tionibus militum et Volscos mercatores vulgo receptando proditis repente portarum custodibus oppressum est. mi- 3 nus militum periit, quia praeter aegros lixarum in modum

17*

2G0 LIBEIt V, 3. 9. [a.u. c. 352. 35oJ

i omnes per agros vicinasque urbes negotiabantur. nec Veiis melius gesta res, quod tum eaput omnium curarum publicarum erat. nam et duces Komani plus inter se ira- rum quam adversus hostes animi habuerunt, et auctum est bellum adventu repentino Capenatium atque Falisco-

5 rum. hi duo Etruriae populi, quia proximi regione erant, devictis Veiis bello quoque Romano se proximos fore cre-

G dentes, Falisci propria etiam causa infesti, quod Fidenati bello se iam antea inmiscuerant, per legatos ultro citroque missos iurc iurando inter se obligati cum exercitibus ncc-

7 opinato ad Veios accessere. forte ea regione, qua M'. Sergius tribunus militum praeerat, castra adorti sunt in- gentemque terrorem intulere, quia Etruriam omnem ex- citam sedibus magna mole adcsse Romani crediderant.

s eadem opinio Veientes in urbe concitavit. ita ancipiti proelio castra Eomana oppugnabantur; concursantesque cum huc atque illuc signa transferrent, nec Veientem satis cohibere intra munitiones nec suis munimentis arccre vim

:i ac tueri se ab extcriore poterant hoste. una spes crat, si cx maioribus castris subveniretur, ut diversae legiones, aliac adversus Capenatem ac Faliscum, aliae contra erup- tionem oppidanorum pugnarent. sed castris praeerat Vcr-

0 ginius, privatim Sergio invisus infestusque. is, cum plcra- que castella oppugnata, superatas munitiones, utrimquc invehi hostem nuntiaretur, in armis militcs tenuit, si opus

1 foret auxilio, collegam dictitans ad se missurum. huius adrogantiam pertinacia alterius aequabat, qui, nc quam opem ab inimico videretur petisse, vinci ab hoste quam

2 vincere per civem maluit. diu in medio caesi milites; postremo desertis munitionibus perpauci in maiora castra, pars maxima atque ipse Sergius Romam pertenderunt. ubi cum omnem culpam in collegam inclinaret, acciri Ver-

.; ginium ex castris, interea praeesse legatos placuit. acta deinde in senatu res est certatumque inter collegas male- dictis. pauci rei publicae, huic atque illi, ut quosque stu- dium privatim aut gratia occupaverunt, adsunt.

i VIIII. Primores patrum, sive culpa sive infelicitate imperatorum tam ignominiosa cladcs accepta esset, cen- suere, non exspectandum iustum tempus comitiorum, sed

LIBEB V, 9. 10. [a. C. 402. 401] 261

extemplo novos tribunos inilitum creandos esse, qui a Kal. Octobribus magistratum occiperent. in quam sententiam 2 cum pedibus iretur, ceteri tribuni militum nihil contradi- cere. at enimvero Sergius Verginiusque, propter quos 3 paenitere magistratuum eius anni senatum apparebat, primo deprecari ignominiam, deinde intercedere senatus consulto, negare, se ante idus Deccmbris, sollemnem ineundis ma- gistratibus diem, honore abituros esse. inter haec tribuni 4 plebis, cum in concordia hominum secundisque rebus ci- vitatis inviti silentium tenuissent, feroces repente minari tribunis militum, nisi in auctoritate senatus essent, se in vincla eos duci iussuros esse. tum C. Servilius Ahala .j tribunus militum: 'quod ad vos attinet, tribuni plebis, minasque vestras, ne ego libenter experirer, quam non plus in his iuris quam iu vobis animi esset; sed nefas est tendere adversus auctoritatem senatus. proinde et vos de- g sinite inter nostra certamina locum iniuriae quaerere, ct collegae aut facient quod censet senatus aut si pertinacius tcndent, dictatorem extemplo dicam, qui eos abire magi- stratu cogat.' cum omnium adsensu conprobata oratio : easet gauderentque patres sine tribuniciae potestatis terri- culis inventam esse aliam vim maiorem ad coercendos magistratus, victi consensu omnium comitia tribunorum s militum habuere, qui Kal. Octobribus magistratum occi- perent, seque ante eam diem magistratu abdicavere.

X. L. Valerio Potito quartum, M. Furio Camillo ite- l rum, M'. Aemilio Mamerco tertium, Cn. Cornelio Cosso iterum, K. Fabio Ambusto, L. Iulio Iulo tribunis militum consulari potestate multa domi militiaeque gesta. nam et 2 bellum multiplex fuit eodem tempore ad Veios et ad Ca- penam et ad Falerios et in Volseis, ut Anxur ab hostibus recuperaretur, et Eomae simul dilectu simul tributo con- :; ferendo laboratum est et de tribunis plebi cooptandis con- tentio fuit et haud parvum motum duo iudicia eorum, qui paulo ante consulari potestate fuerant, excivere.

Omnium primum tribunis militum fuit dilectum haberi. 4 nec iuniores modo conscripti, sed seniores etiam coacti nomina dare, ut urbis custodiam agerent. quantum autem 5 augebatur militum numerus, tanto maiore pecunia in sti-

262 LIBEIi V, 10. 11. [a.u.c.353]

pendium opus crat, eaque tributo conferebatur invitis con- ferentibus, qui domi remanebant, quia tuentibus urbem opcra quoque militari laborandum serviendumque rei pu-

C blicae erat. haec per se gravia. indignioraque ut vidc- rentur, tribuni plebis seditiosis contionibus faciebant, ideo aera militibus constituta esse arguendo, ut plebis partcm

7 militia, partem tributo conficerent. unum bellum annum iam tertium trahi et consulto male geri, ut diutius gerant. in quattuor deinde bella uno dilectu exercitus scriptos et

« pueros quoque ac senes extractos. iam non aestatis nec hiemis discrimen esse, ne ulla quies umquam miserae plebi sit, quae nunc etiam vectigalis ad ultimum facta sit,

D ut cum confecta labore, vulneribus, postremo aetate cor- pora rcttulerint incultaque omnia diutino dominorum de- siderio doini invenerint, tributum ex adfecta rc familiari pendant acraque militaria velut faenore acccpta multiplicia rei publicae reddant.

10 Inter dilectum tributumque et occupatos animos ma- iorum rerum curis comitiis tribunorum plebis numcrus

11 expleri nequit. pugnatum cst inde, in loca vacua ut pa- tricii cooptarentur. postquam obtincri non potcrat, tainen Jabefactandae legis Treboniae causa effcctum cst, ut cooptarentur tribuni plebis C. Lacerius et M. Acutius haud dubie patriciorum opibus.

1 XI. Fors ita tulit, ut eo anno tribunus plebis Cn. Tre- bonius esset, qui nomini ac familiae debitum praestare vide-

2 retur Treboniae legis patrocinium. is, quod petissent patres quondam primo incepto repulsi, tamen (tribunos militum) expugnasse vociferans, legem Treboniam sublatam et co- optatos tribunos plebis non suffragiis populi, sed imperio patriciorum, eo revolvi rem, ut aut patrieii aut patriciorum

3 adseculae habendi tribuni plebis sint, eripi sacratas leges, extorqueri tribuniciam potestatem, id fraude patriciorum, scelere ac proditione collegarum factum arguere.

4 Cum arderent invidia non patres modo, sed etiam tri- buni plebis cooptati pariter et qui cooptaverant, tum ex collegio tres, P. Curatius, M. Metilius, M. Minucius, tre- pidi rerum suarum, in Sergium Vcrginiumque prioris anni tribunos militares incurrunt, in eos ab se iram plebis in-

LIBEK V, 11. [a.C.401] 263

vidiamque die dicta avertunt. quibus dilectus, quibus tri- 5 butum, quibus diutina militia longinquitasque belli sitgravis, qui clade accepta ad Veios doleant, qui amissis liberis, fra- tribus, propinquis, adfinibus lugubres domos habeant, his publici privatique doloris exsequendi ius potestatemque ex duobus noxiis capitibus datam ab se memorant. omnium g namque malorum in Sergio Verginioque causas esse; nec id accusatorem magis arguere quam fateri reos, qui noxii ambo, alter in alterum causam conferant, fugam Sergi Verginius, Sergius proditionem increpans Verginii. quo- 7 rum adeo incredibilem amentiam fuisse, ut multo veri si- milius sit, conjjecto eam rem et communi fraude patricio- rum actam. ab his et prius datum locum Veientibus ad s incendenda opera belli trahendi causa et nunc proditum exercitum, tradita Faliscis Romana castra. omnia fieri, ut 9 consenescat ad Veios iuventus nec de agris nec de aliis commodis plebis ferre ad populum tribuni, frequentia ur- bana celebrare actiones et resistere conspirationi patricio- rum possint. praeiudicium iam de reis et ab senatu et ab 10 populo Romano et ab ipsorum collegis factum esse: nam 11 et senatus consulto eos ab re publica remotos esse et re- cusantes abdicare se magistratu dictatoris metu ab collegis coercitos esse et populum Romanum tribunos creasse, qui non Idibus Decembribus, die sollemni, sed extemplo Kal. Octobribus magistratum occiperent, quia stare diutius res publica his manentibus in magistratu non posset. et tamen 12 eos tot iudiciis confossos praedamnatosque venire ad populi iudicium et existimare, defunctos se esse satisque poena- rum dedisse, quod duobus mensibus citius privati facti sint, neque intellegere, nocendi sibi diutius tumpotestatem erep- 13 tam esse, non poenam inrogatam: quippe ct collegis abro- gatum imperium, qui certe nihil deliquissent. illos repeterent 1 1 animos Quirites, quos recenti clade accepta habuissent, cum fuga trepidum, plenum volnerum ac pavore incidentem por- tis exercitum viderint non fortunam aut quemquam deorum, sed hos duces accusantem. pro certo se habere, neminem 15 in contione stare, qui illo die non caput, domum fortunas- quc L. Verginii ac M\ Sergi sit execratus detestatusque. minime convenire, quibus iratos quisque dcos precatus sit, ig

204

LIBER V, 11. 1 2 . u. c. 353-355]

in iis sua potestate, cuin lice; 3t oporteat, non uti. num- quam deos ipsos admovere n< ntibus manus; satis esse, si occasione ulciscendi laesos mcnt.

1 XII. His orationibus incit x plebs denis milibus aeris gravis reos condemnat, nequiaam Sergio Martep com- munem belli fortunamquc acci inte, Verginio deprecante,

2 ne infelicior domi quam miliie esset. in hos versa ira populi cooptatipnis tribunorun fraudisque contra legem

3.Treboniam factae mcmoriam i scuram fecit. victores tri- buni, utpraesentcm mercedem licii plebes habert

4 agrariam promulgant tributum e conferri prohibj tot exercitibus stipendio opus set resque mili spere gererentur, ut nullo be veniretur at

namque Veiis castra, quae^j	% erant, recj^	K
lis praesidiisque firmanti^H	|rant tmhjM	fir
5 Aemilius et K. FabiusH	furio i^H	K Cn
Cornelio in Capenate^H	Js nuUfl
venti, praedae actae ii]fl
6 fines, oppida oppug^B	e^fl	n Ij
depopulato agro An^H	m,
situm et, postquan^H
coeptum. Valcrio^
7 Hoc statu nfl
mole coorta <i'fl	i
conferri pcr trfl
toribus mitter^B
procul erat, ^
8 gione turbaj^
tribuni ple^H
libertatis ^H
d tes ac sifl
ultra ])i^|
iuris cafl
io potestsfl
TitinM
u Vols^B
non ^H
usufl
confl

LI1

13. [a.C. 101

*fc.

honorem sit habi

militum prion bus dedcrat, dunt, alii oratiom dinum patribus | comitiorum exull publicam impedi< dienter missumqi

XIII. Anxur die festo custodii

Insignia annu viae clausae, Tib

COnj^Ccta copia ni liud tumul tdignatio ximis i ma M. Vi beioi

•m Publ

tem lii« i. D conti

[|U( miliu

irnicie

llii.i l

:iundi , li

Men

tiiiu apj oque i<l iuifl pron

Aoh igno

habito lempto ii opcm

fim od V< i ilati . i ii/M n p

!n. Corneli fratris, qui tribunu • t triplexque Btipendium equiti-

ttnu ad tantum honorem ric-

i tempestivam de concorcha of" gratam habuisse. hac victorio i >uni plebis, quod maxime ram buto remiserunt collatum oboe-

•cituin

\ i receptum esl aegli

jelida ac nivosa fuil adeo, m ilis fucrit. annona <\ antfl

quifl r. Licinius, ul

tura mai iro gaudio pl

itfl i ri iin gi ii , dulccdu in-

iiii iiiiliiiiin pl( I ..

■

M. 1'omponium, ( n. I tuilium,

(n iiii.iiiui, L. Aiiliiiin. x iiilciii|n ric . ;n li i;i|.iiin i

!ia qua de libu |.ii. ciii

lini i invenp (■n ulto uditi uiii. ilt tunc priniura iu ui be l£<

I .:il(.iiain<|i|. .1 | )'u

k Neptunum

i 1 1 < i> Blmiliiin . ii |l(j nH

r m rcriiin in |>ro|H

iii I. i |>iiiiut <■

' '|I|(M|I|C 1)1

| lilibu

■

■I" • ii« :

264 LIBER V, 11. 12. [a. u. c. 353-355 J

in iis sua potestate, cuin liceat et oporteat, non uti. num- quam deos ipsos admovere nocentibus manus; satis esse, .-i occasione ulciscendi laesos arment.

1 XII. His orationibus incitata plebs denis milibus aeris gravis reos condemnat, nequiquam Sergio Martem com- munem bclli fortunamque accusante, Verginio deprecantc,

2 ne infelicior domi quam militiae esset. in hos versa ira populi cooptatipnis tribunorum fraudisque contra legem

3.Treboniam factae memoriam obscuram fecit. victores tri- buni, ut praesentem mercedem iudicii plebes haberct, legem

■i agrariam promulgant tributumque conferri prohibent , cum tot exercitibus stipendio opus esset resque militia ita pro- spere gererentur, ut nullo bello veniretur ad exitum rei. namque Veiis castra, quae amissa erant, recupcrata castel- lis praesidiisque firmantur. pracerant tribuni militum M\

5 Aemilius et K. Fabius. a M. Furio in Faliscis et Cn. Cornelio in Capenate agro hostes nulli extra moenia in- venti, praedae actae incendiieque villarum ac frugum vastati

6 fines, oppida oppugnata nec obsessa sunt. at in Volscis depopulato agro Anxur nequiquam oppugnatum, loco alto situm et, postquam vis inrita erat, vallo fossaque obsideri coeptum. Valerio Potito Volsci provincia evencrat.

7 Hoc statu militarium rerum seditio intestina maiore mole coorta quam bella tractabantur. et cum tributum conferri per tribunos non posset nec stipendium impera- toribus mitteretur aeraque militaria flagitaret miles, haud procul erat, quin castra quoque urbanae seditionis conta-

8 gione turbarentur. inter has iras plebis in patres cum tribuni plebi nunc illucl tcmpus esse dicerent stabiliendae libertatis et ab Sergiis Verginiisque ad plebeios viros for-

9 tes ac strenuos transferendi summi honoris, non tamen ultra processum est, quam ut unus ex plebe usurpandi iuris causa P. Licinius Calvus tribunus militum consulari

10 potcstate crearetur; ceteri patricii creati: P. Manlius, L.

Titinius, P. Maelius, L. Furius Mcdullinus, L. Poplilius u Volscus. ipsa plebes mirabatur, se tantam rcm obtinuisse,

non is modo qui creatus erat, vir nullis ante honoribus 1 2 usus , vetus tantum senator et aetate iam gravis. ncc satis

constat, cur primus ac potissimus ad novum delibandum

LIBER V, 12. 13. [a.C. 401-399] 205

honorem sit habitus. alii Cn. Corneli fratris, qui tribunus militum priore anno fuerat triplexque stipendium equiti- bus dederat, gratia extractum ad tantum honorem cre- dunt, alii orationem ipsum tempestivam de concordia or- dinum patribus plebique gratam habuisse. hac victoria la comitiorum exultantes tribuni plebis, quod maxime rem publicam impediebat, de tributo remiserunt. collatum oboe- dienter missumque ad exercitum est.

XIII. Anxur in Volscis brevi receptum est neglectis l die festo custodiis urbis.

Insignis annus hieme gelida ac nivosa fuit adeo, ut viae clausae, Tiberis innavigabilis fuerit. annona ex ante convecta copia nihil mutavit. et quia P. Licinius, ut ce- 2 perat haud tumultuose magistratum maiore gaudio plebis quam indignatione patrum, ita etiam gessit, dulcedo in- vasit proximis comitiis tribunorum militum plebeios cre- andi. unus M. Veturius ex patriciis candidatis locum te- 3 nuit; plebeios alios tribunos militum consulari potestate omnes fere centuriae dixere: M. Pomponium, Cn. Duilium, Voleronem Publilium, Cn. Genucium, L. Atilium.

Tristem hiemem , sive ex intemperie caeli raptim mu- 4 tatione in contrarium facta sive alia qua de causa, gravis pestilensque omnibus animalibus aestas excepit. cuius in- 5 sanabili pernicie quando nec causa nec finis inveniebatur, libri Sibyllini ex senatus consulto aditi sunt. duumviri g sacris faciundis, lectisternio tunc primum in urbe Romana facto, per dies octo Apollinem Latonamque et Dianam, Herculem, Mercurium atque Neptunum tribus quam am- plissume tum apparari poterat stratis lectis placavere. pri- i vatim quoque id sacrum celebratum est. tota urbe paten- tibus ianuis promiscoque usu rerum omnium in propatulo posito notos ignotosque passim advenas in hospitium duc- tos ferunt et cum inimicis quoque benigne ac comiter sermones habitos, iurgiis ac litibus temperatum, vinctis 8 quoque dempta in eos dies vincula: religioni deinde fuisse quibus eam opem dii tulissent vineiri.

Interim ad Veios terror multiplex fuit tribus in unum 9 bellis conlatis. namque eodcm quo antea modo circa mu- nimenta, cum repente Capenates Faliscique subsidio ve-

2GG LIBER V, 13. 14. [a. u. c. 355. 356]

nissent, adversus tres exercitus ancipiti proelio pugnatum

10 est. ante orania adiuvit raemoria damnationis Sergii ac Yerginii. itaque [e] maioribus castris, unde antea cessa- tum fuerat, brcvi spatio circumductae copiae Capenates

11 in vallum Romanum versos ab tergo adgrediuntur. indc pugna coepta et Faliscis intulit terrorem, trcpidantesque eruptio ex castris oportune facta avertit. repulsos deinde

12 insecuti victores ingentem ediderunt eaedem. nec ita multo post iam palantes veluti forte ablati populatores Capena-

13 tis agri reliquias pugnae absumpsere. et Veientium re- fugientes in urbem multi ante portas cacsi, dum prae metu, ne simul Romanus inrumperet, obiectis foribus extremos suorura exclusere.

1 XIIII. Ilaec eo anno acta. et iam comiiia tribuno- rura militum aderant, quorum prope maior patribus quam belli cura erat, quippe non communicatum modo cum plebc,

2 sed prope amissum cernentibus summum imperium. ita- quc clarissimis viris cx composito praeparatis ad petcn- dum, quos praetereundi vcrecundiam crederent forc, nihilo minus ipsi, perinde ac si omnes candidati essent, cuncta experientcs non homines modo, sed deos etiam excipie-

3 bant, in religionem vertentes comitia bicnnio habita. priore anno intolerandam hiemcm prodigiisque divinis similem coortam, proxumo non prodigia, sed iam evcntus, pesti-

4 lentiam agris urbique inlatam haud dubia ira deum, quos pestis eius arcendae causa placandos esse in libris fatali- bus inventum sit. comitiis, auspicato quae fiercnt, indi- gnum dis visum, honores volgari discriminaque gentium

5 confundi. praeterquam maiestate petentium religione etiam aftoniti homines patricios omnis, partem magnam honora- tissimum quemque, tribunos militum consulari potestate creavere: L. Valerium Potitum quintum, M. Valerium Maximum, M. Furium Camillum iterum, L. Furium Mc- dullinum tcrtium, Q. Servilium Fidenatcm itcrum, Q. Sul-

6 picium Camerinum iterum. his tribunis ad Veios nihil admodum memorabile actum est; tota vis in populationi-

7 bus fuit. duo summi imperatores, Potitus a Faleriis, Ca- millus a Capena pracdas ingentes egerc nulla incolumi relicta re, cui ferro aut igni noccri possit.

LIBEll V, 15. [a. C. 399. 398] 267

XV. Prodigia interim multa mmtiavere, quorum ple- l raque et quia singuli auctores erant parum eredita spre- taque et quia hostibus Etruscis, per quos ea procurarent, haruspices non erant. in unum omnium curae versae sunt, 2 quod lacus in Albano nemore sine ullis caelestibus aquis causave qua alia, quae rem miraculo eximeret, in altitu- dinem insolitam crevit. quidnam eo die portenderent pro- 3 digio, missi sciscitatum oratores ad Delphicum oraeulum. sed propior interpres fatis oblatus senior quidam Veiens, 4 qui inter cavillantes in stationibus ac custodiis milites Ro- manos Etruscosque vaticinantis in modum cecinit, prius- quam ex lacu Albano aqua emissa foret, numquam poti- turum Veiis Romanum. quod primo velut temere iactum 5 sperni, agitari deinde sermonibus coeptum est, donec unus ex statione Romana percunctalus proximum oppidanorum, iam per longinquitatem belli conmercio sermonum facto, quisnam is esset, qui per ambages de lacu Albano iaceret, postquam audivit haruspicem esse, vir haud intacti reli- 6 gione animi, causatus de privati portenti procuratione, si operae illi esset, consulere velle, ad conloquium vatem elicuit. cumque progressi ambo a suis longius essent in- 7 ermes sine ullo metu, praevalens iuvenis Romanus senem infirmum in conspectu omnium raptum nequiquam tumul- tuantibus Etruscis ad suos transtulit. qui cuin perductus 8 ad imperatorem, inde Romam ad senatum missus esset, sciscitantibus, quidnam id esset, quod de lacu Albano do- cuisset, respondit, profecto iratos deos Veienti populo illo 9 fuisse die, quo sibi eam mentem obiecissent, ut excidium patriae fatale proderet. itaque quae tum cecinerit divino io spiritu instinctus, ea se nec ut indicta sint revocare posse, et tacendo forsitan, quae di inmortales vulgari velint, haud minus quam celanda effando nefas contrahi. sic igitur n libris fatalibus, sic disciplina Etrusca traditum esse, ut quando aqua Albana abundasset, tum, si eam Romanus rite emisisset, victoriam de Veientibus dari, antequam id fiat, deos moenia Veientium deserturos non esse. exse- 12 quebatur inde, quae sollemnis derivatio esset. sed aucto- rem levem nec satis fidum super tanta re patres rati de- crevere, legatos sortesque oraculi Pythici exspectandas.

268 LIBER V, 16. [a. u. c. 357. 358]

i XVI. Priusquam a Dclphis oratores redirent Alba- nive prodigii piaeula invenirentur, novi tribuni militum consulari potestate L. Iulius Iulus, L. Furius Mcdullinus quartum, L. Sergius Fidenas, A. Postumius RegiJlensis, P. Cornelius Maluginensis, A Manlius magistratum in-

2 ierunt. eo anno Tarquinienses novi hostes exorti, quia multis simul bellis, Volscorum ad Anxur, ubi pracsidium obsidebatur, Aequorum ad Labicos, qui Romanam ibi coloniam oppugnabant, ad hoc Veientique et Falisco ct Capenati bello occupatos videbant Romanos nec intra mu- ros quietiora negotia esse certaminibus patrum ac plebis,

3 inter haec locum iniuriae rati esse, praedatum in agrum Romanum cohortes expcditas mittunt: aut enim passuros inultam eam iniuriam Romanos, ne novo bcllo se oncra- rent, aut cxiguo eoque parum valido exercitu pcrsecuturos.

4 Romanis indignitas maior quam cura populationis Tar- quiniensium fuit. eo ncc magno conatu susccpta nec in

5 longum dilata res est. A. Postumius et L. Iulius non iusto dilectu — etenim ab tribunis plebis inpcdicbantur — , sed prope voluntariorum, quos adhortando incitaverant, coacta manu per agrum Caeretem obliquis tramitibus egressi redeuntes a populationibus gravesque praeda Tar-

G quinienses oppressere. multos mortales obtruncant, omncs cxuunt inpcdimentis et receptis agrorum suorum spoliis

7 Romam revcrtuntur. biduum ad recognoscendas res da- tum dominis, tertio incognita — erant autem ea pleraque hostium ipsorum — sub hasta veniere quodque inde red- actum militibus est divisum.

8 Cctera bella maximeque Veiens incerti exitus erant. iamque Romani desperata ope humana fata et deos specta- bant, cum legati abDelphis venerunt, sortem oraculi adfe-

9 rentes congruentem responso captivi vatis: 'Romane,aquam Albanam cave lacu contineri, cave in mare manare suo flu- mine sinas. emissam per agros rigabis dissipatamquc rivis

10 cxtingues. tum tu insiste audax hostium muris, mcmor, quam per tot annos obsidcs urbem, ex ea tibi his quae

1 1 nunc panduntur fatis victoriam datam. bello perfccto do- num amplum victor ad mea tcmpla portato sacraque pa- tria, quorum omissa cura est, instaurata ut adsolct facito.

LIBElt V, 17. 1*. [a. C. 397. 396J 269

XVII. Ingcns indc haberi captivo vati honos coeptus, l eumque adhibere tribuni militum Cornelius Postumius- que ad prodigii Albani procurationem ac deos rite pla- candos coepere. inventumque tandem est, ubi neglectas 2 caerimonias intermissumve sollemne dii arguerent, nihil profecto aliud esse quam magistratus vitio crcatos Lati- nas sacrumque in Albano monte non rite concepisse. unam 3 expiationem eorum esse, ut tribuni militum abdicarent se magistratu, auspicia de integro repeterentur et interregnum iniretur.

Ea ita facta sunt cx senatus consulto. interreges tres 4 deinceps fuere L. Valerius, Q. Servilius Fidenas, M. Fu- rius Camillus. numquam desitum interim turbari comitia 5 intcrpellantibus tribunis plebis, donec convenisset prius, ut maior pars tribunorum militum ex plebe crearetur.

Quae dum aguntur, concilia Etruriae ad fanum Vol- c, tumnae habita postulantibusque Capenatibus ac Faliscis, ut Veios communi animo consilioque omnes Etruriac po- puli ex obsidione eriperent, responsum est, antea se id : Veientibus negasse, quia, unde consilium non petissent super tanta re, auxilium petere non deberent: nunc iam pro se fortunam suam illis negare. maxime in ea parte Etruriae gentem invisitatam novos accolas Gallos esse, 8 cum quibus nec pax satis fida nec bellum pro certo sit. sanguini tamen nominique et praesentibus periculis con- 9 sanguineorum id dari, ut, si qui iuventutis suae voluntate ad id bellum eant, non inpediant. eum magnum advenisse 10 hostium numerum fama Romae erat, eoque mitescere dis- cordiae intestinae metu communi, ut fit, coeptae.

XVIII. HautinvitispatribusP.Licinium Calvumprae- l rogativa tribunum militum non petentem creant, modera- tionis expertae in priore magistratu virum, ceterum iam tum exactae aetatis; omnesque deinceps ex collegio eius- 2 dem anni refici apparebat, L. Titinium, [P. Manlium,] P. Maelium, Cn.Genucium, L.Atilium. qui priusquam renun- tiarentur, iure vocatis tribubus permissu interregis P. Lici- nius Calvusita verba fecit: 'omen concordiae, Quirites, rei 3 maxime in hoc tempus utili, memoria nostri magistratus vos his comitiis petere in insequentem annum video. si 4

270 LIBER V, 18. 19. [a. u. c. 358]

collegas eosclem rcficitis etiam usu meliores factos, me iam non eundem, sed umbram nomenqueP.Licini relictum vide- tis. vires corporis adfectae, sensus oculorum atque aurium

5 hebetes, memoria labat, vigor animi obtunsus. en vobis,' inquit iuvenem filium tenens, 'effigiem atque imaginem cius, quein vos antea tribunum militum cx plebe primum fecistis. hunc ego institutum disciplina mca vicarium pro me rei pu- blicae do dicoque, vosque quaeso, Quirites, delatum mihi ultro honorem huic petenti meisquc pro eo adicctis precibus

g mandetis.' datum id petcnti patri, filiusque ciusP. Licinius tribunus militum consulari potestate cum iis, quos supra

7 scripsimus, declaratus. Titinius Grenuciusque tribuni mili- tum profccti adversus Faliscos Capenatcsque, dum bellum maiore animo gcrunt quam consilio, praccipitaverc se in

8 insidias. Genucius morte honesta temeritatcm luens ante signa inter primores cccidit: Titinius in cditum tumulum ex multa trepidatione militibus collectis acicm restituit nec

9 se tamcn aequo loco hosti commisit. plus ignominiac crat quam cladis acccptum, quac prope in cladcm ingcntcm vcrtit: tantum inde terroris non Romae modo, quo multi- plex fama pcrvenerat, sed in castris quoquc fuit ad Vcios.

10 aegre ibi miles retentus a fuga est, cum pervasisset ca- stra rumor, ducibus cxcrcituque cacso victorem Capena- tem ac Faliscum Etruriaeque omncm iuventutcm haut pro-

11 cul inde abesse. his tumultuosiora Romac, iam castra ad Vcios oppugnari, iam partem hostium tendcre ad urbcm agmine infesto crediderant, concursumque in muros est et matronarum, quas ex domo conciverat publicus pavor, ob- secrationes in templis factae precibusque ab dis petitum,

12 ut exitium ab urbis tectis templisque ac moenibus Roma- nis arcerent Veiosque eum avertercnt terrorem, si sacra renovata rite, si procurata prodigia csscnt.

1 XVIIII. Iam ludi Latinacque instaurata crant, iam ex lacu Albano aqua emissa in agros, Veiosque fata adpete-

2 bant. igitur fatalis dux ad excidium illius urbis scrvandae- que patriae M. Furius Camillus dictator dictus magistrum

3 equitum P. Cornelium Scipionem dixit. omnia repcnte mu- taverant imperatore mutato: alia spes, alius animus homi-

4 num, fortuna quoque alia urbis vidcri. omnium primum in

LIBEK V, 19. 20. [a. C. 396] 271

eos, qui aVeiis inillo pavore fugcrant, more militari anim- advertit effecitque, ne hostis maxime timendus militi esset. deinde indicto dilectu in diem ccrtam ipse interim Veios ad confirmandos militum animos intereurrit; inde Eomam ad 5 scribcndum novum exercitum redit nullo detractante mili- tiam. percgrina ctiam iuventus, Latini Hernicique operam suam pollicentes ad id bellum venere; quibus cum gratias g in senatu egisset dictator, satis iam omnibus ad id bellum paratis, ludos magnos ex senatus consulto vovit Veiis captis se facturum aedernque Matutae matris refectam dedicatu- rum, iam ante ab rege Servio Tullio dedicatam. profectus ; cum exercitu ab urbe cxspectatione hominum maiore quam spe in agro primum Xepcsino cum Faliscis et Capenatibus signa confert. omnia ibi summa ratione consilioque acta 8 fortuna etiam, ut fit, secuta est. non proelio tantum fudit liostes, sed castris quoque exuit ingentique praeda est po- titus, cuius pars maxiina ad quaestorem redacta est, haud ita multum militi datum. inde ad Veios exercitus ductus 9 densioraque castella facta ct a procursationibus, quae mul- tae temere inter murum ac vallum fiebant, edicto, ne quis iniussu pugnaret, ad opus militcs traducti. operum fuit 10 omnium longe maximum ac laboriosissimum cuniculus in arcem hostium agi coeptus. quod ne intermitteretur opus 11 neu sub terra continuus labor eosdem conficeret, in partes sex munitorum numerum divisit. senae horae in orbem operi attributae sunt, nocte ac die numquam ante omis- sum quam in arcem viam facerent.

XX. Dictator cum iam in manibus videret victoriam 1 esse, urbem opulentissimam capi tantumque praedae fore, quantum non omnibus in unum conlatis ante bellis fuisset, ne quam inde aut militum iram ex malignitate praedae 2 partitae aut invidiam aput patres ex prodiga largitione caperet, literas ad senatum misit: deum inmortalium be- 3 nignitate, suis consiliis, patientia militum Veios iam fore in potestate populi Eomani: quid de praeda faciendum censcrent? duae senatum distinebant sententiae, senis P. 4 Licini, quem primum dixisse a filio interrogatum ferunt, edici palam placere populo, ut qui particeps esse praedae vellet, in castra Veios iret; altcra Appi Claudii, qui, lar- 5

272 LlBEll V, 20. 21. [a.u.e.358]

gitioncm novam, prodigani, inacqualem, inconsnltam ar- gucns, si semcl nefas ducerent, captam ex hostibus in ae- rario cxhausto bellis pecuniam esse, auctor erat stipcndii ex ca pccunia militi numerandi, ut eo minus tributi plebcs

G conferret. eius enim doni socictatem sensuras aequalitcr omnium domos: non avidas in direptiones manus otioso- rum urbanorum praerepturas fortium bellatorum praemia essc, cum ita ferme eveniat, ut segnior sit pracdator, ut quisquc laboris periculique praecipuam petere partem so-

7 leat. Licinius contra suspectam ct invisam semper eam pecuniam fore aiebat causasque criminum ad plebem se-

s ditionum inde ac legum novarum pracbituram. satius igi- tur esse, reconciliari eo dono plebis animos, exhaustis at- que exinanitis tributo tot annorum succurri et sentire praedae fructum ex eo bello, in quo prope oonsenuerint. gratius id fore lactiusque quod quisque sua manu ex hoste captum domum rcttulerit, quam si multiplcx alterius ar-

9 bitrio accipiat. ipsum dictatorcm fugerc invidiam ex eo criminaquc, eo delegasse ad senatum. senatum quoque debere reiectam rem ad se permittere plebi ac pati ha- 10 bere, quod cuique fors belli dederit. haec tutior visa scn- tentia est, quae popularem scnatum faecret. edictum ita- que est, ad praedam Veientem quibus videretur in castra ad dictatorem proficiscerentur.

l XXI. Ingens profecta multitudo rcplevit castra. tum dictator auspicato egressus cum edixisset, ut arma milites

•2 caperent, 'tuo ductu,' inquit 'Pythice Apollo, tuoque nu- mine instinctus pergo ad delendam urbem Veios tibique

3 hinc decimam partem praedac voveo. te simul, Iuno rcgina, quae nunc Vcios colis, precor, ut nos victores in nostram tuamque mox futuram urbem sequarc, ubi tc dignum am-

4 plitudine tua templum accipiat.' haec precatus supcrante multitudine ab omnibus locis urbem adgreditur, quo minor

3 ab cuniculo ingruentis periculi sensus essct. Vcientes ignari, se iam a suis vatibus, iam ab externis oraculis pro- ditos, iam in partem praedae suae vocatos deos, alios votis ex urbe sua evocatos hostium tcmpla novasque sedes spec-

G tare scque ultimum illum diem agere, nihil minus timcn- tcs quam subrutis cuniculo moenibus arcem iam plcnam

LIBEIl V, 21. 22. [a. C. 39G] 273

hostium esse, in muros pro se quisque armati discurrunt mirantes, quidnam id esset, quod, cmn tot per dies nemo 7 se ab stationibus Romanus movisset, tum velut repentino icti furore inprovidi currerent ad muros.

Inseritur huic loco fabula: immolante rege Veientium 8 vocem haruspicis dicentis, qui cius hostiae exta prosecuis- set, ei victoriam dari, exauditam in cuniculo movisse Ro- manos milites, ut adaperto cuniculo exta raperent et ad dictatorem ferrent. sed in rebus tam antiquis si quae si- 9 milia veri sint pro veris accipiantur, satis habeam: haec ad ostentationem scaenae gaudentis miraculis aptiora quam ad fidem neque adfirmare neque refellere operae pretium est.

Cuniculus delectis militibus eo tempore plenus in aede 10 Iunonis, quae in Veientana arce erat, armatos repente edi- dit. et pars aversos in muris invadunt hostes, pars claustra portarum revellunt, pars, cum ex tectis saxa tegulaeque a mulieribus ac servitiis iacerentur, inferunt ignes. clamor n omnia variis terrentium ac paventium vocibus mixto mu- lierum ac puerorum ploratu complet. momento temporis 12 deiectis ex muro undique armatis patefactisque portis cum alii agmine inruerent, alii desertos scanderent muros, urbs hostibus inpletur, omnibus locis pugnatur. deinde multa 13 iam edita caede senescit pugna et dietator praecones edi- cere iubet, ut ab inermi abstineatur. is finis sanguinis fuit. dedi inde inermes coepti et ad praedam miles permissu 14 dictatoris discurrit. quae cum ante oculos eius aliquantum spe atque opinione maior maiorisque pretii rerum ferretur, dicitur manus ad caelum tollens precatus esse, ut, si cui 13 deorum hominumque nimia sua fortuna populique Romani videretur, ut eam invidiam lenire quam minimo suo pri- vato incommodo publicoque populi Romani liceret. con- ig vertentem se inter hanc venerationem traditur memoriae prolapsum cecidisse; idque omen pertinuisse postea eventu rem coniectantibus visum ad damnationem ipsius Camilli, captae deinde urbis Romanae, quod post paucos accidit annos, cladem. atque ille dies caede hostiiun ac direptione i? urbis opulentissimae est consumptus.

XXII. Postero die libera corpora dictator sub corona l vendidit. ea sola pecunia in publicum redigitur haud sine

Lui vol. I. 18

274 LIBEIl V, 22. 23. [a. u. c. 358. 359]

ira plebis. et quod rettulcrc secum praedae, nec duci, qui ad senatuui, malignitatis auctores quaercndo, rem arbitrii

2 sui reiecisset, nec senatui, sed Liciniae familiae, cx qua filius ad senatum rettulisset, pater tam popularis scntentiae

;; auctor fuisset, acceptum referebant. cum iam lnmumae opcs cgestae a Vciis essent, amoliri tum deum dona ipsos- que deos, sed colentium magis quam rapientium modo,

4 cocperc. namquc delecti ex omni exercitu iuvenes pure lautis corporibus, candida veste, quibus deportanda Ro- mam regina Iuno adsignata erat, venerabundi templum

b inicre, primo religiose admoventes manus, quod id signum more Etrusco nisi certae gentis sacerdos adtrectare non esset solitus. dcin cum quidam seu spiritu divino tactus seu iuvenali ioco: 'visne Komam ire, Iuno?' dixisset, ad- nuisse ceteri deam conclamaverunt. inde fabulae adicctum

0 est, vocem quoque dicentis velle auditam; motam certc sede sua parvi molimcnti adminiculis scqucntis modo ac-

7 cepimus levcm ac facilem tralatu fuisse integramque in Aventinum, aeternam sedcm suam, quo vota Romani dic- tatoris vocaverant, perlatam, ubi templum ci postea idem qui voverat Camillus dcdicavit.

8 Hic Veiorum occasus fuit, urbis opulcntissimae Etrusci nominis, magnitudinem suam vel ultima clade indicantis, quod decem aestates hiemcsque continuas circumsessa, cum plus aliquanto cladium intulissetquam accepisset, postremo iam fato quoquc urgente operibus tamen, non vi expug- nata est.

i XXIII. Romam ut nuntiatum est Veios captos, quam- quam et prodigia procurata fuerant et vatum responsa et Pythicae sortes notae et, quantum humanis adiuvari con- siliis potuerat res, ducem M. Furium maximum impera-

2 torum omnium legerant, tamen, quia tot annis varie ibi bellatum erat multaeque clades aceeptae, velut ex inspe-

3 rato inmensum gaudium fuit, et priusquam senatus deccr- neret, plena omnia tcmpla Romanarum matrum grates dis agentium erant. senatus in quadriduum, quot dierum nullo

i ante bello, supplicationes decernit. adventus quoquc dic- tatoris omnibus ordinibus obviam effusis celebratior quam ullius umquam antca fuit triumphusque omncm consuetum

LIBER V, 23. 24. [a. C. 39G. 395] 2(0

honorandi diei illius modum aliquantum excessit. maxime 5 conspectus ipsc est curru equis albis iuncto urbem invec- tus, parumque id non civile modo, sed humanum etiam visum. Iovis Solisque equis aequiperatum dictatorem in 6 religionem etiam trahebant triumphusque ob eam unam maxime rcm clarior quam gratior fuit. tum lunoni regi- 7 nae templum in Avcntino locavit dedicavitque Matutae matris. atque his divinis humanisque rebus gestis dicta- tura se abdicavit. agi deinde de Apollinis dono coeptum. 8 cui se decimam vovisse praedae partem cum diceret Ca- millus, pontifices solvendum religione populum censerent, haud facile inibatur ratio iubendi referre praedam popu- 9 lum, ut ex ea pars clebita in sacrum secerneretur. tandem 10 eo quod lenissimum videbatur decursum est, ut qui se domumque religione exsolvere vellet, cum sibimet ipse pracdam aestumasset suam, decumae pretium partis in publicum deferret, ut ex eo donum aureuni dignum am- 11 plitudine templi ac numine dei cx dignitate populi Romani fieret. ea quoque conlatio plebis animos a Camillo alie- navit. inter haec pacificatum legati a Volscis et Aequis 12 venerunt, impetrataque pax, magis ut fessa tam diutino bello adquiesceret civitas, quam quod digni peterent.

XXIIIL Veiis captis sex tribunos militum consulari 1 potestate insequens annus habuit: duos Publios Cornelios, Cossum et Scipionem, M. Valcrium Maximum iterum, Cae- sonem Fabium Ambustum tertium, L. Furium Medullinum quintum, Q. Servilium tertium. Corneliis Faliscum bellum, 2 Valerio ac Servilio Capenas sorte evenit. ab iis non urbes vi aut operibus temptatae, sed ager est depopulatus prae- daeque rerum agrestium actae, nulla felix arbor, nihil fru- giferum in agro relictum. ea clades Capenatcm populum 3 subegit, pax petentibus data; in Faliscis bellum restabat.

Eomae interim multiplex seditio erat, cuius leniendae 1 causa coloniam in Volscos, quo tria milia civium Roma- norum scriberentur, deducendam censuerant; triumvirique ad id creati terna iugera et septunces viritim diviserant. ea largitio sperni coepta, quia spei maioris avertendae so- 5 lacium obiectuni censebant: cur enim relegari plebem in Volscos, cum pulcherrima urbs Veii agerque Veientanus

18*

27G LIBER V, 21, 25. [a. u. c. 359. 360]

i; in conspcctu sit, uberior ampliorque Romano agro? urbeui quoquc urbi Romae vel situ vcl magnificentia publicorum

; privatorumquc tcctorum ac locorum praeponcbant. quin illa quoque actio movebatur, quae post captam utique Romam a Gallis celebratior fuit, transmigrandi Veiosi

8 ceterum partem plebi partcm senatus destiuabant habitan- dis Veiis; duasque urbcs communis rei publicae incoli a

:i populo Romano posse. adversus quae cum optiinates ita tenderent, ut morituros se citius dicerent in conspeetu populi Romani quam quicquam earum rerum rogaretur:

10 quippe nunc in una urbc tantum dissensionum essc, quid in duabus urbibus forc? victamne ut quisquam victrici patriac praeferrct sineretquc maiorcm fortunam captis esse

1 1 Veiis quam incolumibus fucrit? postremo se relinqui a eivibus in patria possc, ut relinquant patriam atque cives nullam vim umquam subacturam; ct: T. Sicinium, is eniin ex tribunis plebis rogationis eius lator erat, conditorem Veios scquantur relicto dco Romulo, dci filio, parcnte ct auetore urbis Romae: —

1 XXV. Haec cum foedis ccrtaminibus agcrentur, nam partem tribunorum plebi patres in suam sententiam traxe-

2 rant, nulla res alia manibus tcmperare plebem cogebat quam quod, ubi rixae committendae causa clamor ortus essct, principes senatus primi turbae offcrentes sc pcti

.", feririque atque occidi iubebant. ab horum aetatibus digni- tatibusque et honoribus violandis dum abstinebatur, et ad

4 rcliquos similes conatus vcrecundia irae obstabat. Camil- lus, identidem onmibus locis contionabundus, haud mirum, [inquit,] id quidem esse, furerc civitatem, qttae damnata voti omnium rerum potiorem curam quam religione sc exsol-

5 vendi habcat, nihil de conlatione dicerc stipis vcrius quam decumac, quando ea se quisque privatim obligavcrit, libe-

6 ratus sitpopulus: enimvcro illud se taccre suam conscicn- tiam non pati, quod cx ca tantum pracda, quac rerum moventium sit, dccuma designetur, urbis atque agri capti,

: quae et ipsa voto contineatur, mentionem nullam fieri. cum ea disccptatio anceps senatui visa delegata ad pontifices essct, adhibito Camillo visum collegio, quod cius ante coneeptum votum Veientium fuissct ct post votum in po-

LIBEli V, 25 26. [a. C.395. 394] 2 < i

testatem populi Eomani venisset, eius partem decimam Apollini saeram esse. ita in aestimationem urbs agerquc 8 venit. pecunia ex aerario prompta et tribunis militum consularibus, ut aurum ex ea coemerent, negotium datum. cuius cum copia non esset, matronae, coetibus ad eam rem consultandam habitis, communi decreto pollicitae tribunis militum aurum et omnia ornamenta sua in aerarium detu- lerunt. grata ea res ut quae maxime senatui umquam fuit, <j honoremque ob eam munificentiam ferunt matronis habi- tura, ut pilento ad sacra ludosque, carpenfis festo pro- festoque uterentur. pondere ab singulis auri accepto io aestimatoque, ut pecuniae solverentnr, crateram auream fieri placuit, quae donum Apollini Delphos portaretur.

Simul ab rcligione animos remiserunt, integrant sedi- 1 1 tionem tribuni plebis; incitatur multitudo in omnes prin- cipes, ante alios in Camillum: eum praedam Vcientanam ij publicando sacrandoque ad nihilum redegisse. absentes ferociter increpant: praesentium, cum se ultro iratis offer- rent, verceundiam habent. simul extrahi rem ex eo anno 13 vidcrunt, tribunos plebis latores legis in annum cosdem reficiunt. et patres hoc idem de intercessoribus legis ad- irisi. ita tribuni plebis magna ex parte idem refecti.

XXVI. Comitiis tribunorura railitum patres summa 1 Dpe evicerunt, ut M. Furius Camillus crearetur. propter bella simulabant parari ducem, sed largitioni tribuniciae adversarius quaerebatur. cum Camillo creati tribuni mili- 2 tum consulari potestate L. Furius Medullinus sextum, C. Aemilius, L. Valerius Publicola, Sp. Postumius, P. Cor- nelius iterum. principio anni tribuni plebis nihil moverunt, 3 donec M. Furius Camillus in Faliscos, cui id bellum man- datum erat, proficisceretur. difFerendo deinde elanguit res et Camillo, quem adversarium maxime metuerant, gloria in Faliscis crevit. nam cum primo moenibus se hostes tene- 4 rent tutissimum id rati, populatione agrorum atque incen- diis villarum coegit eos egredi urbe. sed timor longius pro- gredi prohibuit. mille fere passum ab oppido castra locant, 5 nulla re alia fidentes ea satis tuta esse quam difficultate aditus asperis confragosisque circa et partim artis partim arduia viis. ceterum Camillus captivum indicem ex agris 6

278 LIBER V, 20. 27. [a. u. c. 3G0]

secutus ducera castris multa nocte raotis prima luce ali-

7 quanto superioribus locis se ostendit. trifariam Romani muniebant, alius exercitus proelio intcntus stabat. ibi in- pcdirc opus eonatoshostesfunditfugatque; tantumque inde pavoris Faliscis inicctum est, ut effusa fuga castra sua,

8 quae propiora erant, praelati urbem peterent. multi caesi vulncratiquc, priusquam paventes portis incidcrcnt. castra capta, praeda ad quaestores redacta cum magna militura ira: sed severitate imperii victi eandem virtutein et odc-

9 rant et mirabantur. obsidio inde urbis et munitioncs; et interdum per occasioncm impetus oppidanorura in Roma- nas stationes procliaquc parva fieri et teri tempus ncutro inclinata spe, cum frumentum copiaequc aliae cx ante convecto largius obsessis quam obsidentibus subpeterent.

io videbaturque aeque diuturnus futurus labor ac Veiis fuis- set, ni fortuna impcratori Romano simul et cognitae rebus bellicis virtutis specimen et maturam victoriam dedissct.

1 XXVII. Mos crat Faliscis eodem magistro liberorum et coraite uti, simulque plurcs pueri, quod bodie quoquc in Graecia manet, unius curae demandabantur. principum liberos, sicut fere fit, qui scientia videbatur pracccllcrc

2 erudiebat. is cum in pace instituissct pueros antc urbem lusus exercendique causa producere, nihil co raorc per belli tempus intermisso (dum) modo brevioribus modo longiori- bus spatiis trahendo eos a porta, lusu sermonibusquc va- riatis longius solito, ubi res dedit, progressus inter stationes eos hostium castraque inde Romana in praetorium ad

3 Camillum perduxit. ibi scelesto facinori scelestiorem ser- ■1 monem addit, Falerios se in manus Romanis tradidisse,

quando eos pueros, quorum parentes capita ibi rerum

5 sint, in potestatera dedidcrit. quae ubi Caraillus audivit:

'non ad sirnilera' inquit 'tui nec populum nec impcratorcra

G scelestus ipse cura scelesto munere venisti. nobis cum

Faliscis quae pacto fit humano societas non est, — quam

ingeneravit natura, utriusque est critque. sunt et belli

sicut pacis iura, iusteque ea non minus quam fortiter di-

7 dicimus gerere. arma habemus non adversus cam actatcm,

cui etiam captis urbibus parcitur, sed adversus armatos et

ipsos, qui ncc lacsi ncc lacessiti a nobis castra Romana

LIBEE V, 27. 28. [a. C. 394] 279

ad Yeios oppugnarunt. cos tu, quantum in te fuit, novo s scelere vicisti: egoRomanis artibus, virtute, opere, armis, sicutVeios vincam.' denudatum deinde cum manibus post 9 tcrgum inligatis reducendum Falerios pueris tradidit vir- gasque eis, quibus proditorem agerent in urbem verbe- rantes, dedit. ad quod spectaculum concursu populi pri- 10 mum facto, deindc a magistratibus de re nova vocato senatu, tanta mutatio animis est iniecta, ut qui modo effe- rati odio iraque Yeientium exitum paene quam Capenatium pacem mallent, apud eos pacem universa posceret civitas. fides Romana, iustitia imperatoris in foro et curia cele- 11 brantur consensuque omnium legati ad Camillum in castra atque inde pcrmissu Camilli Romam ad senatum, qui de- derent Falerios, proficiscuntur.

Introducti ad senatum ita locuti traduntur: 'patres con- 12 scripti, victoria, cui nec deus nec homo quisquam invideat, victi a vobis et imperatorc vestro dedimus nos vobis, rati, quo nihil victori pulchrius est, melius nos sub imperio vestro quam legibus nostris victuros. eventu huius belli 13 duo salutaria exempla prodita humano generi sunt: vos fidern in bello quam praesentem victoriam maluistis, nos fide provocati victoriam ultro detulimus. sub ditione vestra l-i sumus. mittite, qui arma, qui obsides, qui urbem paten- tibus portis accipiant. nec vos fidci nostrae nec nos im- perii vestri paenitebit.' Camillo et ab hostibus et a civi- 15 bus gratiae actae. Faliscis in stipendium militum eius anni, ut populus Romanus tributo vacaret, pecunia im- perata. pace data exercitus Romam reductus.

XXYIII. Camillus meliore multo laude, quam cum 1 triumphantem albi per urbem vexerant equi, insignis iu- stitia fideque hostibus victis cum in urbem redisset, taciti eius verecundiam non tulit senatus, quin sine mora voti liberaretur: crateramque auream donum Apollini Delphos 2 legati quiferrentL.Yalerius, L.Sergius, xV.Manlius missi longa una nave haud procul freto Siculo a piratis Liparen- sium excepti devehuntur Liparas. mos erat civitatis velut 3 publico latrocinio partam praedam dividere. forte eo anno in summo magistratu erat Timasitheus quidam, Romanis vir similior quam suis, qui legatorum nomen donumque et 4

280 LIBER V, 28. [a. u. c. 3G0. 361]

deum, cui mitterctur, et doni causam veritus ipse, multi- tudinem quoque, quae semper ferme regcnti cst similis, religionis iustae inplevit adductosque in publicum hospi- tium legatos cum praesidio etiam navium Dclphos prose-

;, cutus Romam inde sospites restituit. hospitium cum eo scnatus consulto est factum donaquc publice data.

Eodem anno in Aequis varie bcllatum, adeo ut in in- certo fuerit et apud ipsos exercitus et Romae, vicisscnt

G victine essent. imperatores Romani fuerc cx tribunis mi- litum C. Aemilius, Sp. Postumius. primo rcm communiter gesserunt; fusis inde acie hostibus Aemilium pracsidio Verrugincm obtincre placuit, Postumium fines vastare.

7 ibi cum incomposito agminc ncglegentius ab re bene gesta euntem adorti Aequi terrore iniecto in proximos conpulere tumulos, pavorque inde Verruginem etiam ad praesidium

s alterum est perlatus. Postumius suis in tutum rcceptis cum contione advocata terrorcm increparet ac fugam, fu- sos esse ab ignavissimo ac fugacissimo hoste: conclamat uuiversus cxcrcitus, mcrito se ca audire et fatcri admis- sum flagitium, sed eosdem correcturos csse ncquc diutur-

9 num id gaudium hostibus fore. posccntcs, ut confestim inde ad castra hostium duceret — ea in conspcctu crant posita in plano — , nihil poenae rccusabant, ni ea ante

10 noctem cxpugnassent. conlaudatos corpora curare para- tosque esse quarta vigilia iubet. et hostes, nocturnam fugam ex tumulo Romanorum ut ab ea via, quae ferebat Verruginem, excluderent, fuere obvii proeliumque ante lucem — sed luna pernox erat — commissum cst. et

1 1 haud incertius diurno proelium fuit. scd clamor Verrugi- nem perlatus, cum castra Romana crederent oppugnari, tantum iniecit pavoris, ut nequiquam retinente atque ob-

12 secrante Aemilio Tusculum palati fugerent. inde fama Romam perlata est, Postumium excrcitumque occisum. qui, ubi prima lux metum insidiarum effuse sequcntibus sustulit, cum perequitasset acicm promissa repetens, tan- tum iniecit ardoris, ut non ultra sustinuerint impctum

1:3 Aequi. caedis inde fugientium, qualis ubi ira magis quam virtute res geritur, ad perniciem hostium facta cst; tristemque ab Tusculo nuntium nequiquam extcrrita civi-

LIBER V, 2S-30. [a. C. 394. 393] 281

tatc litterae a Posturnio laureatae secuntur, victoriam po- puli Eomani esse, Aequorum exercitum deletum.

XXVIIII. Tribunorum plebis actiones quia nondum i invenerant finem, et plebs continuare latoribus legis tri- bunatum et patres reficere intercessores legis adnisi sunt. sed plus suis comitiis plebs valuit. quem dolorem ulti 2 patres sunt senatus consulto facto, ut consules, invisus plebi magistratus, crearentur. annum post quintum dcci- mum creati consules L. Lucretius Flavus, Ser. Sulpicius Camerinus.

Principio huius anni ferociter, quia nemo ex collegio 3 intercessurus erat, coortis ad perferendam legem tribunis plebis nec segnius ob id ipsum consulibus resistentibus omnique civitate in unam eam curam conversa, Vitelliam coloniam Eomanam in suo agro Aequi expugnant. colo- 4 norum pars maxima incolumis, quia nocte proditione op- pidum captum liberam per aversa urbis fugam dederat, Eomam perfugere. L. Lucretio consuli ea provincia 5 evenit. is cum exercitu profectus acie hostes vincit victor- que Eomam ad maius aliqnanto certamen redit.

Dies dicta erat tribunis plebi bienni superioris A.Ver- 6 ginio et Q. Pomponio, quos defendi patrum consensu ad fidem senatus peitinebat: neque enim eos aut vitae ullo crimine alio aut gesti magistratus quisquam arguebat, prae- terquam quod gratificantes patribus rogationi tribuniciae intercessissent. vicit tamen gratiam senatus plebis ira et i pessimo exemplo innoxii denis milibus gravis aeris con- demnati sunt. id aegre passi patres. Camillus palam sce- 8 leris plebem arguere, quae iam in suos versa non intelle- geret, se pravo iudicio de tribunis intercessionem sustulisse, intercessione sublata tribuniciam potestatem evertisse. nam <j quod illi sperarent, effrenatam licentiam eius magistratus patres laturos, falli eos. si tribunicia vis tribunicio auxilio repelli nequeat, aliud telum patres inventuros esse. con- io sulesque increpabat, quod fide publica decipi tribunos eos taciti tulissent, qui senatus auctoritatem secuti essent. liaec propalam contionabundus in dies magis augebat iras hominum.

XXX. Senatum vero incitare adversus legem haut l

282 LIBEK V, 30. 31. [a. u. c. 361— 3G3]

desistebat: nc aliter dcsccndercnt in foram, cuin diea fe- rendae lcgis vcnissct, qnam ut qui meminisscnt sibi pro aris focisque ct deum templis ac solo, in quo nati cssent,

2 dimicandiun forc. nam quod ad se privatim attineat, si suae gloriae sibi inter dimicationem patriae meminisse sit fas, sibi amplum quoque esse, urbem ab se captam frc- quentari, cotidie se frui monumcnto gloriae suac ct ante oculos habere urbem latam in triumpho suo, insistcre

3 omnes vestigiis laudum suarum. sed nefas duccre, deser- tam ac rclictam ab dis inmortalibus incoli urbem et in cap- tivo solo habitare populum Romanum ct victrice patria

1 victam mutari. his adhortationibus principis concitati pa- h-es, senes iuvcncsquc, cum ferrctur lcx, agminc facto in forum venerunt dissipatique pcr tribus suos quisque tri-

5 bules prensantes orare cum lacrimis cocpcre, ne cam pa- triam, pro qua fortissime felicissimequc ipsi ac patres eorum diinicassent, desererent, Capitolium, aedemVestae,

G cetera circa tcmpla dcorum ostcntantcs; nc exulem, cx- torrcm populum Romanum ab solo patrio ac diis penati- bus in hostium urbem agerent coquc rem adducerent, ut

7 melius fuerit non capi Yeios, ne Itoma dcscrcrctur. quia non vi agebant, sed precibus, et inter preccs multa deo- rum mentio crat, religiosum parti maxiinac fuit ct legem

8 una plures tribus antiquarunt quam iusserunt; adeoque ca victoria laeta patribus fuit, ut postero die refcrentibus consulibus senatus consultum ficret, ut agri Yeientani septena iugcra plebi dividcrcntur, nec patribus familiac tantum, scd ut onmium in domo liberorum capitum ratio haberetur, vellentque in eam spem libcros tollcre.

1 XXXI. Eo munere delcnita plcbe nihil certatum est,

2 quo minus consularia comitia habcrentur. creati consules L. Valcrius PotitUs, M. Manlius, cui Capitolino postca fuit cognomcn. ii consules magnos ludos fccere, quos M

3 Furius dictator vovcrat Yeicnti bello. codem anno aedes Iunonis reginae ab eodcm dictatore eodemque bello vota dedicatur, celebratamque dedicationem ingcnti matronarum

4 studio tradunt. bellum haut memorabile in Algido cum Acquis gestum est fusis hostibus prius paenc quam ma- nus consererent. Yalcrio, quod perseverantior caedendis

LIBER V, 31. 32. [a. C. 393-391] 283

in fuo-a fuit, triumphus, Manlio, ut ovans ingrederetur ur- bem, decretum est.

Eodem anno novum bellum cum Volsiniensibus exor- 5 tum, quo propter famem pcstilentiamque in agro Romano ex siccitate caloribusque nimiis ortam exercitus duci ne- quivit. ob quae Yolsinienses Salpinatibus adiunctis su- perbia elati ultro agros Romanos incursavere. bellum inde duobus populis indictum.

C. Iulius censor decessit; in eius locum M. Cornelius G suffectus, quae res postea religioni fuit, quia eo lustro Roma est capta; nec deinde umquam in dcmortui locum 7 censor sufficitur. consulibusque morbo inplicitis placuit per interregnum renovari auspicia. itaque cum ex sena- 8 tus consulto consules magistratu se abdicassent, interrex creatur M. Furius Camillus, qui P. Cornelium Scipionem, is deinde L. Valerium Potitum interregem prodidit. ab t) eo creati sex tribuni militum consulari potestate, ut, etiam si cui eorum incommoda valitudo fuisset, copia magistra- tuum rei publicae esset.

XXXII. Kal. Quinctilibus magistratum occepere L. l Lucretius, Servius Sulpicius, M. Aemilius, L. Furius Me- dullinus septimum, Agrippa Furius, C. Aemilius iterum. ex his L. Lucretio et C. Aemilio Volsiniensis provincia 2 evenit, Salpinates Agrippae Furio et Ser. Sulpicio. prius 3 cum Volsiniensibus pugnatum est. bellum numero hostium ingens, certamine haud sane asperum fuit. fusa concursu primo acies in fugam; milia octo armatorum ab equitibus interclusa positis armis in deditionem venerunt. eius belli 4 fama effecit, ne se pugnae committerent Salpinates: moe- nibus armati se tutabantur. Romani praedas passim et ex Salpinati agro et ex Volsiniensi nullo eam vim arcente egerunt, donec Volsiniensibus fessis bello ea condicione, 5 ut res populo Romano redderent stipendiumque eius anni exercitui pi'aestarent, in viginti annos indutiae datae.

Eodem anno M. Caedicius de plebe nuntiavit tribunis, 6 se in nova via, ubi nunc sacellum est supra aedem Vestae, vocem noctis silentio audisse clariorem humana, quae ma- gistratibus dici iuberet, Gallos adventare. id, ut fit, propter 7 auctoris humilitatem spretum et quod longinqua eoque

284 LIBER V, 32. 33. [a. o. c. 363]

ignotior gens erat. neque dcorum modo monita ingruente fato spreta, sed humanam quoque opem, quac una erat,

8 M. Furium, ab urbc amovere: qui die dicta ab L. Apu- leio tribuno plcbis propter praedam Veientanam, filio quo- que adulescente per idem tempus orbatus, cum accitis do- mum tribulibus et clicntibus, quae magna pars plebis erat, percunctatus animos eorum responsum tulisset, se conla-

9 turos quanti damnatus esset, absolvere eum non posse, in exilium abiit precatus ab cliis inmortalibus, si innoxio sibi ca iniuria fieret, primo quoque tempore desidcrium sui civitati ingratae faccrent. absens quindccim milibus gra- vis aeris damnatur.

i XXXIII. Expulso cive, quo manente, si quicquam humanorum ccrti cst, capi Roma non potuerat, adventante fatali urbi cladc, legati ab Clusinis vcniunt auxilium ad-

2 vcrsus Gallos petentes. eam gcntem traditur fama dul- cedine frugum maximeque vini, nova tum voluptate, cap- tam Alpes transisse agrosque ab Etruscis ante cultoa

;] possedisse; et invexisse in Galliam vinum inhciendac gen- tia causa Arruntem Clusinum ira corruptae uxoris ab Lu- cumone, cui tutor is fuerat ipse, praepotente iuvcnc ct a quo expeti poenae, nisi externa vis quacsita esset, nequi-

1 rent: lmnc transeuntibus Alpes duccm auctoremque Clu- sium oppugnandi fuisse.

Equidem haut abnuerim, Clusium Gallos ab Arrunte

5 seu quo alio Clusino adductos; sed eos, qui oppugnave- rint Clusium, non fuisse qui primi Alpes transierint, satis constat. ducentis quippe annis ante quam Clusium op- pugnarent urbemque Romam caperent, in Italiam Galli

G transcendcrunt; ncc cum his primum Etruscorum, sed multo ante cum iis, qui inter Appenninum Alpesque in-

7 colebant, saepe exercitus Gallici pugnaverunt. Tuscorum ante Romanum imperium late terra marique opes patuere. mari supero inferoque, quibus Italia insulae modo cingi- tur, quantum potuerint, nomina sunt argumento, quod al- terum Tuscum, communi vocabulo gentis, alterum Atria- ticum mare ab Atria Tuscorum colonia vocavere Italicac

S gentes; Graeci eadem Tyrrhenum atquc Adriaticum vocant.

9 et in utrumque mare vergcntcs incolucre urbibus duodenis

LIBEIl V, 33. 34. [a.C.391] 285

terras, prius cis Appenuinum ad inferum mare, postea trans Appenninum totidem, quot eapita originis erant, eo- Loniia missis, quae trans Padum omnia loea excepto Vc- n netorum angulo, qui sinum circumcolunt maris, usque ad Alpea tenuere. Alpinia quoque ea gentibus haud dubie l i origo est, maxime Eaetiis; quos loca ipsa efferarunt, ne quid ex antiquo praeter sonum linguae, nec eum ineor- ruptum, retinerent.

XXXILLI. De transitu in Italiam Gallorum hacc ac- i cepimus. Prisco Tarquinio Romae regnante Celtarum, quae pars Galliae tertia est, penes Bituriges summa im- perii fuit. ii regem Celtico dabant. Ambigatus is fuit, 2 virtute fortunaque cum sua tum publica praepollens, quod in imperio eius Gallia adco frugum hominumque fertilis fuit, ut abundans multitudo vix regi videretur posse. hic 3 magno natu ipse iam exonerare praegravante turba regnum cupiens Bellovesum ac Segovesum sororis filios, inpigros iuvenes, missurum se esse in quas dii dedissent auguriis sedes ostendit: quantum ipsi vcllent numerum hominum i excirent, ne qua gens arcere advenientes posset. tum Se- goveso sortibus dati Hereynei saltus ; Belloveso haut paulo laetiorem in Italiam viam di dabant. is, quod eius ex po- 5 pulis abundabat, Bituriges, Arvernos, Senones, Aeduos, Ambarros, Carnutes, Aulercos excivit. profectus ingen- tibus peditum equitumque copiis in Tricastinos venit. Alpes inde oppositae erant; quas inexsuperabiles visas g haud equidein miror, nulladum via — quod quidem con- tinens memoria sit, nisi de Hercule fabulis credere libet — superatas. ibi cum velut saeptos montium altitudo teneret ; Gallos, circumspectarentque, quanam per iuncta caelo iuga in alium orbem terrarum transirent, religio etiam tenuit, quod adlatum est, advenas quaerentes agrum ab Salluvium gente oppugnari. Massilienses erant ii, navibus a Pho- 8 caea profecti. id Galli fortunae suae omen rati adiuvere, ut quem primum in terram egressi occupaverant locum patentibus silvis communirent. ipsi per Taurinos saltus- que Iuliae Alpis transcenderunt fusisque acie Tuscis haud 9 procul Ticino fiumine, cum in quo consederant agrum In- aubrium appellari audissent, cognomine Insubribus pago

?

S63L3»j

E

Inoram, ibi Mediolaniuui appellaru

\W duee vestigia prioraui 5- euiu trau^v. ^ suut — loc s (qui) praeter antiquaw euva Tieluum auineni. transg iain in

rentur. Pado rati Umbros agro pcllunt: ^ nuere. tuv. v niine usqi: Roniamqueind laninc an ab oninibus < iutam.

Clusini noro fonnas houiin audmentqne ,\r.::v \..-\

- - .r.v. . :■; ? :.

_ de ai

loci condidere urbeui.

[ v.omanorum Elil B

roua urbes stl - v luvii s Lii gorea inco". n deinde Boii Lingor. - m atque Alpes omnia tene- s si " ■ . s . \ tiam >penninum tam; t advenanuu ab Utente flu- ..anc gentem Clusium

: - - -

"

--"

iMfc»

cedant; aliter pa:

coram Romanis a :- 1 R ..: :.:- q__tnrum Galii vi_- oam id ius . — .". 1; :..;:::« eom ilU m roruni esse fereei: arma discnrxitur e Ibi, iai

tra ius senrium _

Ronianae : . grina virtus. quii p_o dueen Gai

incursantem, per k eius leg

_

< reee'

mplo Rou. ut legati prius mittt ut pro iure gen.iu: lonn ram -..-.. - nec factum pJaceba videbanrur. sed n tae nobilita- ipsos culpa gnitionem de posti: ubi tanto pl - poena agebatnr, tr insequentetn annu: :•--:-- ._".:::.. -

*" -

XXXv;; eaecat animos fortuc non Tult — .

-

rari non posse. et responsum 4 lle et, si negetur ager, coram -

b mortalcs praestaren c. craod- 5

— - . -;::..:.. __

rid in Etruria rei Galtis

ms ferre ec omnia fortiuni vi-

t. accensis utrimque animi-c ad

mam urbem fatis, legati c nec id cJam esse potuh, fonissiiniquc a^narent: tantum eniinebnt pere- bius erecras exrra adem : - --.xuni hasta occidit; spofiaque - perque totam aciem Roma- ::- - • "-"-- »*. : -.;>- . ::. ; _ . -

rant iwnratCT ITfraraiii ______

*-d«m_ vicere seniores,

•%" qnestum iniurias postulatumqne, Fabu dederentu: J- >

|t -aandara, exp. - iorum et ius postulare barbari |uod pbcebat decerneret in tan- i:io obstabnt. itaqne ne per T_llico beDo acceptae. co- ■ Gallorum ad populum reiciun:. »%ie opes Taluere. uc, quorum de m mihtum consuJari potestate in :::ur. quo facto hand m ' ': ■ ' ---.::.. : r : .' .__ : - .-._ u militum cum tribos Fal : S iBus quarto. P. Cor-

•fi mstaret — adeo ob- ->i vim snam ingruentem retringi

trmo* popukv ultima e_-pericns

28G LIBER V, 34 -3G. [a. u. c. 3G3. 3G4J

Haeduorum, ibi omen sequentes loci condiderc urbem, Mcdiolanium appellarunt.

1 XXXV. Alia subinde manus Ccnomanorum Elitovi:» duce vestigia prioram secuta codem saltu faventc Belloveso cum transcendisset Alpcs, ubi nunc Brixia ac Vcrona urbes

2 sunt — locos tenuere Libui — considunt; post lios Salluvii (qui) praeter antiquam gentem Laevos Ligures incolentes circa Ticinum amncm. Pocninon deinde Boii Lingonesquc transgressi, cum iam inter Padum atque Alpes omnia tenc- rcntur, Pado ratibus traiecto non Etruscos modo, sed etiam Umbros agro pellunt: intra Appenninum tamen sese tc-

3 nuere. tum Senones recentissimi advenarum ab Utente flu- mine usque ad Aesim fines habuere. hanc gentem Clusium Romamque inde venisse compcrio; id parum ccrtum cst, so- lamne an ab omnibus Cisalpinoram Gallorum populis ad- iutam.

4 Clusini novo bello extcrriti cum multitudinem, cum formas hominum invisitatas cernerent et gcnus armorum audirentque sacpe ab iis cis Padum ultraque legioncs Etnis- corum fusas, quamquam adversus Romanos nullum eis ius societatis amicitiaeve crat, nisi quod Veientcs consan- guineos adversus populum Romanum non defendissent, lcgatos Romam, qui auxilium ab scnatu petcrcnt, misere.

b de auxilio nihil impetratum: legati M. Fabi Ambusti filii missi, qui senatus populi Romani nomine agerent cum Gallis, ne, a quibus nullam iniuriam accepisscnt, socios

G populi Romani atque amicos oppugnarent. Romanis eos bello quoque, si res cogat, tuendos esse; scd melius vi- sum bellum ipsum amoveri, si posset, et Gallos, novam gentem, pace potius cognosci quam armis.

1 XXXVI. Mitis legatio, ni praeferoces legatos Gallis- que magis quam Romanis similes habuisset. quibus, post- quam mandata edidcrunt in concilio Gallorum, datur rc-

2 sponsum: ctsi novum nomen audiant Romanorum, tamen credere, viros fortes esse, quorum auxilium a Clusinis in

?, re trepida sit inploratum. et quoniam legatione adversus se maluerint quam armis tueri socios, ne se quidem paccm quam illi adferant aspernari, si Gallis egentibus agro, quem latius possideant quam colant Clusini, partem finium con-

LIBER V, 36. 37. [a. C. 391. 390] 287

cedant; aliter pacem impetrari non posse. et responsum 4 coram Romanis accipere velle et, si ncgetur ager, coram iisdem Romanis dimicaturos, ut nuntiarc domiun possent, quantum Galli virtute ceteros mortales praestarent. quod- s nam id ius esset, agrum a possessoribus petere aut minari arma, Romanis quaerentibus, et quid in Etruria rei Gallis esset, cum illi se in armis ius ferre et omnia fortium vi- rorum esse ferociter dicerent, accensis utrimque animis ad arma discurritur et proelium conseritur.

Ibi, iam urgentibus Romanam urbem fatis, legati con- g tra ius gentium arma capiunt. nec id clam esse potuit, cum antc signa Etruscorum tres nobilissimi fortissimiquc Romanae iuventutis pugnarent: tantum eminebat pere- grina virtus. quin etiam Q. Fabius evectus extra aciem : equo ducem Gallorum, ferocitcr in ipsa signa Etruscorum incursantem, per latus transfixum hasta occidit; spoliaque eius legentem Galli agnovere perque totam aciem Roma- num lcgatum esse signum datum est. omissa inde in 8 Clusinos ira receptui canunt minantes Romanis. erant qui extcmplo Romam eundum censerent; vicere seniores, ut legati prius mitterentur questum iniurias postulatumquc, ut pro iure gentium violato Fabii dcderentur. legati Gal- !» lorum cum ea, sicut erant mandata, exposuissent, senatui nec factum placebat Fabiorum et ius postulare barbari videbantur. sed ne id quod placebat decerneret in tan- tac nobilitatis viris, ambitio obstabat. itaque ne penes 10 ipsos culpa esset cladis forte Gallico bello acceptae, co- gnitionem de postulatis Gallorum ad populum reiciunt. ubi tanto plus gratia atque opes valuere, ut, quorum de poena agebatur, tribuni militum consulari potestate in insequentem annum crearentur. quo facto haud secus n quam dignum erat infensi Galli bellum propalam minan- tes ad suos redeunt. tribuni militum cum tribus Fabiis i^ creati Q. Sulpicius Longus, Q. Servilius quarto, P. Cor- nelius Maluginensis.

XXXVII. Cum tanta moles mali instaret — adeo ob- i caeeat animos fortuna, ubi vim suam ingruentem refringi non vult — , civitas, quae adversus Fidenatem ac Veien- tem hostem aliosque finitimos populos ultima experiens

288 LIBER V, 37. 38. [a. u. c. 364]

2 auxilia dictatorcm multis tempcstatibus dixisset, ca tunc invisitato atquc inaudito hostc ab Occano tcrrarumque ul- timis oris bellum ciente nihil extraordinarii impcrii aut

3 auxilii quaesivit. tribuni, quorum temcritatc bellum con- tractum erat, summae rerum praecrant dilectumquc nihilo accuratiorem quam ad media bclla habcri solitus erat ex- tenuantes etiam famam belli liabebant.

4 Interim Galli, postquam acceperc ultro honorcm ha- bitum violatoribus iuris humani clusamque legationcm suarn esse, flagrantes ira, cuius inpotens cst gcns, confestim si-

5 gnis convulsis citato agminc iter ingrediuntur. ad quorum praetcreuntium raptim tumultum cum extcrritac urbcs ad arma concurrercnt fugaque agrestium ficret, Eomam sc irc magno clamorc significabant, quacumque ibant equis virisque longe ac late fuso agmine inmensum obtinentes

G loci. scd anteccdente fama nuntiisque Clusinorum, dein- ceps inde aliorum populorum, plurimum tcrroris Ilomam

7 celeritas hostium tulit, quippe quibus velut tumultuario cxcrcitu raptim ducto acgrc ad undecimum lapidem oc- cursum est, qua flumen Alia, Crustuminis montibus prae- alto deflucns alveo, haud multum infra viam Tiberino amni

S miscetur. iam omnia contra circaquc hostium plcna erant ct nata in vanos tumultus gens truci cantu clamoribusquc variis horrendo cuncta conplcverant sono.

1 XXXVIII. Ibi tribuni militum non loco castris ante capto, non praemunito vallo, quo rcceptus csset, non dco- rum saltem, si non hominum, memores, ncc auspicato nec litato instruunt acicm diductam in cornua, ne circumvcniri

2 multitudinc hostium possent. nec tamcn acquari frontes potcrant, cum extenuando infirmam et vix cohacrcntcm mcdiam aciem haberent. paulum crat ab dextcra cditi loci, quem subsidiariis rcpleri placuit; caque rcs, ut initium

3 pavoris ac fugac, sic una salus fugicntibus fuit. nam Brcn- nus rcgulus Gallorum, in paucitatc hostium artcm maxime timens, ratus ad id captum superiorem locum, ut, ubi Galli cum acie lcgionum recta fronte concucurrisscnt, sub^idia in avcrsos transversosque impetum darcnt, ad subsidiarios

i signa convcrtit, si cos loco depulissct haud dubius facilem in aequo campi tantum superanti multitudinc victoriam

LIBEE V, 38. 39. [a. C. 390] 289

forc. adeo non fortuna modo, sed ratio etiam cum bar- baris stabat. in altera acie nihil simile Romanis, non apud 5 duees, non apud milites erat. pavor fugaque occupaverat animos et tanta omnium oblivio, ut multo maior pars Veios in hostium urbem, cum Tiberis arceret, quam recto itinere Eomam ad coniuges ac liberos fugerent. parumper sub- 6 sidiarios tutatus est locus: in reliqua acie simul est cla- mor proximis ab latere, ultimis ab tergo auditus, ignotum hostem prius paene quam viderent, non modo non temp- tato certamine, sed ne clamore cmidem reddito, integri intactique fugerunt. nec ulla caedes pugnantium fuit: 7 terga caesa suomet ipsorum ccrtamine in turba inpedien- tium fugam. circa ripam Tiberis, quo armis abiectis to- S tum sinistrum cornu defugit, magna strages facta est; multosque inperitos nandi aut invalidos graves loricis aliis- que tegminibus hausere gurgites. maxima tamen pars in- a columis Veios perfugit, unde non modo praesidii quicquam, sed ne nuntius quidem cladis Romam est missus. ab dex- io tro cornu, quod procul a flumine et magis sub monte ste- terat, Romam omnes petiere et ne clausis quidem portis urbis in arcem confugerunt.

XXXVIILT. Gallos quoque velut obstupefactos mira- l culum victoriae tam repentinae tenuit. et ipsi pavore defrxi primum steterunt velut ignari, quid accidisset; deinde in- sidias vereri; postremo caesorum spoha legere armorum- que cumulos, ut mos eis est, coacervare. tum demum. 2 postquani nihil uscmam hostile cernebatur, viam ingressi haud multo ante solis occasum ad urbem Romam pervc- niunt. ubi cum praegressi equites non portas clausas, non stationem pro portis excubare, non armatos esse in muris rettulissent, aliud priori simile miraculum eos sus- tinuit; noctemque veriti et ignotae situm urbis, inter Ro- 3 mam atque Anienem consedere exploratoribus missis circa moenia aliasque portas, quaenam hostibus in perdita re consilia essent. Romani, cum pars maior ex acie Veios 4 petisset (quam Romam), nemo superesse quemquam prae- ter eos qui Romam refugerant crederent, conplorati om- nes pariter vivi mortuique totam prope urbem lamentis inpleverunt. privatos deinde luctus stupefecit publicus 5

Livi col. I. 19

290 LIBER V, 39. 40. [a. u. c. 364]

pavor, postquam hostes adesse nuntiatum est. mox ulu- latus cantusque dissonos vagantibus circa moenia turma-

6 tim barbaris audiebant. omne inde tempus suspensos ita tenuit animos usque ad lucem alteram, ut identidcm iam in urbcm futurus videretur impetus: primo adventu, quia accesserant ad urbem, mansuros enim ad Aliam fuisse,

: nisi hoc consilii foret; deinde sub occasum solis, quia haud multum diei supererat, ante noctem rati se invasu- ros; tuni in noctem dilatum consilium esse, quo plus pa-

8 voris inferrent; postremo lux adpropinquans exanimare. timorique perpetuo ipsum malum continens fuit, cum signa infesta portis sunt inlata. nequaquam tamen ea nocte ne- quc insequenti die similis illi, quae ad Aliam tam pavide

9 fugerat, civitas fuit. nam cum defendi urbem possc tam parva relieta manu spes nulla esset, placuit cnm coniugi- bus ac liberis iuventutem militarem senatusquc robur in

io arcem Capitoliumque concedere armisquc ct frumento conlato ex loco inde munito deos hominesque et Roma-

n num nomen defenderc, flaminem sacerdotesqiu' Vestales sacra publica a caede, ab incendiis procul auferre nec ante deseri cultum eorum quam non superessent qui co-

12 lerent. si arx Capitoliumque, sedes deorum, si senatus, caput publici consilii, si militaris iuventus superfuerit in- minenti ruinae urbis, facilem iacturam esse scniorum, re-

13 lictae in urbe utique periturae turbae. et quo id aequiore animo de plebe multitudo ferret, senes triumphales eon- sularesque simul se cum illis palam dicere obituros nec his corporibus, quibus non arma ferre, non tueri patriam possent, oneraturos inopiam armatoruin.

1 XXXX. Haec inter scniores morti destinatos iactata solacia. versae inde adhortationes ad agmcn iuvcnum, quos in Capitolium atque in arccm proscquebantur, commendan- tes virtuti eorum iuventaequc urbis, per trecentos sexaginta annos omnibus bellis victricis, quaecumque reliqua essent

2 fortuna. digredientibus, qui spem omnem atque opem se- cum ferebant, ab his, qui captae urbis non superesse statue-

3 rant exitio, cum ipsa res speciesquc miserabilis erat, tum muliebris fletus et concursatio incerta nunc hos nunc illos sc- quentium rogitantiumque viros natosque, cui sc fatodarcnt,

LIBEE V, 40. 41. [a. C. 390] 291

nihil quod humanis superessct malis relinquebant. magna i pars tamen earum in arcem suos persecutae sunt nec pro- hibente ullo nec vocante, quia, quod utile obsessis ad minuendam inbellem multitudinem, id parum humanum erat. alia maxime plebis turba, quam nec capere tam 5 exiguus collis nec alere in tanta inopia frumenti poterat, ex urbe effusa velut agmine iam uno petiit Ianiculum. inde pars per agros dilapsi, pars urbes petunt finitimas, o sine ullo duce aut consensu, suam quisque spem, sua consilia communibus deploratis exsequentes. flamen in- : tcrim Quirinalis virginesque Vestales omissa rerum suarum cura, quae sacrorum secum ferenda, quae, quia vires ad onmia ferenda deerant, relinquenda essent consultantes quisve ea locus fideli adservaturus custodia esset, optimum s ducuut condita in doliolis sacello proximo aedibus flaminis Quirinalis, ubi nunc despui religio est, defodere; cctera inter se onere partito ferunt via, quae sublicio ponte ducit ad Ianiculum. in eo clivo eas cum L. Albinius de plebe o lvomana homo conspexisset, plaustro coniugem ac liberos habens, inter ceteram turbam, quae inutilis bello urbe ex- cedebat, salvo etiam tum discrimine divinarum humana- io rumque rerum inreligiosum ratus, sacerdotes publicos sacraque populi Romani pedibus ire ferrique, se ac suos in vehiculo eonspici, deseendere uxorem ac pueros iussit, virgines sacraque in plaustrum inposuit etCaere, quo iter sacerdotibus erat, pervexit.

XXXXI. Eomae interim satis iam omnibus ut in tali l re ad tuendam arcem compositis turba seniorum domos regressa adventum hostium obstinato ad mortem animo exspectabat. qui eorum curules gesserant magistratus, ut 2 in fortunae pristinae honorumque aut virtutis insignibus morerentur, quae augustissima vestis est tensas ducentibus triumphantibusve, ea vestiti medio aedium eburnis sellis sedere. sunt qui M. Fabio pontifice maximo praefante 3 carmen devovisse eos se pro patria Quiritibusque Romanis tradant. Galli, et quia interposita nocte a contentione 4 pugnae remiscrant animos et quod nec in acie ancipiti usquam certaverant proelio nec tum impetu aut vi capie- bant urbem, sine ira, .-ine ardore animorum ingressi

19*

292 LIBEIt V, 41. 42. [a. u. c. 304]

postero die urbem patente Collina porta in forum per- vcniunt, circumferentes oculos ad templa deum arcemque

b (totam) solam belli speciem tenentem. inde modico relicto praesidio, ne quis in dissipatos ex arce aut Capitolio im- petus fieret, dilapsi ad praedam vacuis occursu hominum viis, pars in proxima quaeque tectorum agmine ruunt, pars ultima, velut ea demum intacta et referta praeda,

0 petunt. inde rursus ipsa solitudine absterriti, ne qua fraus hostilis vagos exciperct, in foriun ac propinqua foro loca

7 conglobati i'edibant; ubi eos plebis acdificiis obseratis, pa- tentibus atriis principum, maior prope cunctatio tenebat

8 aperta quam clausa invadendi: adeo haud secus quam venerabundi intuebantur in aedium vestibulis sedentes viros praeter ornatum habitumque humano augustiorem maiestate etiam, quam vultus gravitasque oris prae se

a ferebat, siinillimos dis. ad eos velut simulacra versi cum starent, M. Papirius unus ex his dicitur Gallo barbam suam, ut tum omnibus promissa crat, permulcenti scipionc eburneo in caput incusso iram movisse; atquc ab eo ini- tium caedis ortum, ceteros in sedibus suis trucidatos. 10 post principum caedem nulli deinde mortalium parci, diripi tecta, exhaustis inici ignes.

i XXXXII. Ceterum — seu non omnibus delendi ur- bem libido erat seu ita placuerat principibus Gallorum, et ostentari quaedam incendia terroris causa, si compelli ad

2 deditionem caritate sedum suarum obsessi possent, et non omnia concremari tecta, ut quodcumque superesset urbis, id pignus ad flectcndos hostium animos haberent, — ne- quaquam perinde atque in capta urbe prima die aut pas-

:} sim aut late vagatus est ignis. Romani ex arce plcnam hostium urbem cernentes vagosque per vias omnes cursus, cum alia atque alia parte nova aliqua clades oreretur, non mentibus solum concipere, sed ne auribus quidem atque

4 oculis satis constare poterant. quocumque clamor hostium, mulierum puerorumque ploratus, sonitus flammae et fragor ruentium tectorum avertisset, paventes ad omnia animos oraque et oculos flectebant velut ad spectaculum a fortuna positi occidentis patriae nec ullius rerum suarum relicti

5 praeterquam corporum vindices, tanto ante alios miserandi

LIBER V, 42. 43. [a.C.390] 293

magis, qui umquam obsessi sunt, quod interclusi a patria 5 obsidebantur omnia sua cernentes in hostium potestate. nec tranquillior nox diem tam foede actum excepit, lux e deinde noctem inquietam insecuta est, nec ullum erat tempus, quod a novae semper cladis alicuius spectaculo cessaret. nihil tamen tot onerati atque obruti malis flexe- 7 runt animos, quin, etsi omnia flammis ac ruinis acquata vidissent, quamvis inopem parvumque quem tenebant col- lem libertati relictum virtute defenderent. et iam, cum 3 eadem cotidie acciderent, velut adsueti malis abalienave- rant ab sensu rerum suarum animos, arma tantum ferrum- que in dextris velut solas reliquias spei suae intuentes.

XXXXLTI. Galli quoque, per aliquot dies in tecta i modo urbis nequiquam bello gesto, cum inter incendia ac ruinas captae urbis nihil superesse praeter armatos hostes viderent, nequiquam tot cladibus territos nec flexuros ad deditionem animos, ni vis adhiberetur, experiri ultima et impetum facere in arcem statuunt. prima luce signo dato 2 multitudo omnis in foro instruitur; inde clamore sublato ac testudine facta subeunt. adversus quos Eomani nihil temere nec trepide ad omnis aditus stationibus firmatis, qua signa ferri videbant, ea robore virorum opposito scan- dere hostem sinunt, quo successerit magis in arduum, eo pelli posse per proclive facilius rati. medio fere clivo re- 3 stitere atque inde ex loco superiore, qui prope sua sponte in hostem inferebat, impetu facto strage ac ruina fudere Gallos, ut numquam postea nec pars nec universi tempta- vcrint tale pugnae genus. omissa itaque spe per vim at- 4 que arma subeundi obsidionem parant, cuius ad id tempus inmemores et quod in urbe fuerat frumentum incendiis urbis absumpserant et ex agris per ipsos dies raptum omne Yeios erat. igitur exercitu diviso partim per finiti- 5 mos populos praedari placuit, partim obsideri arcem, ut obsidentibus frumentum populatores agrorum praeberent. proficiscentes Gallos ab urbe ad Romanam experiendam 6 virtutem fortuna ipsa Ardeam, ubi Camillus exulabat, duxit; qui maestior ibi fortuna publica quam sua, cum 7 diis hominibusque accusandis senesceret indignando mi- randoque, ubi illi viri essent, qui secum Veios Faleriosque

294 LIBER V, 43-45. [a. u. c. 864]

8 cepissent, qui alia bella fortius semper quam felicius ges- sissent, repente audit Gallorum exercitum adventare atquc de eo pavidos Ardeates consultare. nec secus quam di- vino spiritu tactus, cum se in mediam contionem intulis- Bet, abstinere suetus ante talibus conciliis:

1 XXXXIIII. 'Ardeates,' inquit 'vetercs amici, novi etiam cives mei, quando et vestrum beneficium ita tulit et fortuna lioc egit mea, nemo vestrum condicionis meac oblitum me huc processisse putet. sed res ac periculum commune cogit, quod quisque possit in rc trepida prae-

2 sidii in medium conferre. et quando ego vobis pro tantis vestris in me meritis gratiam referam, si nunc cessavero? aut ubi usus erit mei vobis, si in bello non fucrit? hac arte in patria steti et invictus bello, in pace ab ingratis

3 civibus pulsus sum. vobis autem, Ardeates, fortuna ob- lata est et pro tantis populi Romani bencficiis, quanta ipsi meministis — nec cnim exprobranda ca apud mcmores sunt — , gratiae referendae et huic urbi dccus ingens belli

4 ex hoste communi pariendi. qui efluso agmine adventant, gens est, cui natura corpora animosque rnagna magis quam firma dederit. eo in certamen omne plus terroris quam vi-

5 rium ferunt. argumento sit clades Romana: patentem ce- pere urbem; ex arce Capitolioque his exigua resistitur manu. iam obsidionis taedio victi abscedunt vagique per

<j agros palantur. cibo vinoquc raptim hausto repleti, ubi nox adpetit, prope rivos aquarum sine munimento, sine stationibus ac custodiis, passim ferarum ritu sternuntur,

7 nunc a secundis rebus magis etiam solito incauti. si vobis in animo est, tueri moenia vestra nec pati haec omnia Galliam fieri, prima vigilia capite arma frequentes, me sequimini ad caedem, non ad pugnam. nisi vinctos somno velut pecudes trucidandos tradidero, non recuso eundem Ardeae rerum mearum exitum, quem Eomae habui.'

1 XXXXV. Aequis iniquisque persuasum erat, tantum bello virum neminem usquam ea tempestate esse. contione dimissa corpora curant intenti, quam mox signum daretur. quo dato primae silentio noctis ad portas Camillo praesto

2 fuere. egressi haud procul urbe, sicut praedictum erat, castra Gallorum intuta neglectaquc ab omni parte nacti

LIBER V, 45. 46. [a. C. 390] 295

cum ingenti claniore invadunt. nusquam proelium, omni- 3 bus locis caedes est; nuda corpora et soluta somno truci- dantur. extremos tamen pavor e cubilibus suis excitos, quae aut unde vis esset ignaros, in fugam et quosdam in hostem ipsum improvidos tulit. magna pars in agrum Antiatem delati incursione ab oppidanis in palatos facta circumvcniuntur.

Similis in agro Veienti Tuscorum facta strages est, qui 4 urbis, iam prope quadringentesimum annum vicinae, op- pressac ab hoste invisitato, inaudito adeo nihil miseriti sunt, ut in agrum Eomanum eo tempore incursiones fa- ccrent plenique praedae Veios etiam praesidiumque et spem ultimam Romani nominis in animo habuerint op- pugnare. viderant eos milites Romani vagantes per agros 5 et congregatos agmine praedam prae se agentes et castra cemebant haud procul Veiis posita. inde primum mise- 6 ratio sui, deinde indignitas atque ex ea ira animos ccpit. Etruscisne etiam, a quibus bellum Gallicum in se avertis- sent, ludibrio esse clades suas? vix temperavere animis, 7 quin extemplo impetum facerent, conpressique a Caedicio centurione, quem sibimet ipsi praefecerant, rem in noctem sustinuere. tantum par Camillo defuit auctor, cetera eo- 8 dem ordine eodemque fortunae eventu gesta. quin etiam ducibus captivis, qui caedi nocturnae superfuerant, ad aliam manum Tuscorum ad salinas profecti nocte inse- quente ex inproviso maiorem caedem edidere, duplicique victoria ovantes Veios redeunt.

XXXXVI. Romae interim plerumque obsidio segnis 1 et utrimque silentium esse, ad id tantum intcntis Gallis, ne quis hostium evadere inter stationes posset, cum re- pente iuvenis Romanus admiratione in se cives hostesque convertit. sacrificium erat statum in Quirinali colle genti 2 Fabiae. ad id faciendum C. Fabius Dorsuo Gabino cinctu sacra manibus gerens cum de Capitolio descendisset, per medias hostium stationes egressus nihil ad vocem cuius- quam terroremve motus, in Quirinalem collem pervenit; ibique omnibus sollemniter peractis eadem revertens simi- 3 liter constanti vultu graduque, satis sperans, propitios esse deos, quorum cultum ne mortis quidem metu prohibitus

290 LIBER V, 46. 47. [a. u. c. 364]

deseruisset, in Capitolium ad suos rcdiit seu attonitis Gallis miraculo audaciae seu religione etiam motis, cuius haudquaquam ncglcgens gens est.

4 Veiis interim non animi tantum in dies, scd etiam vircs crescebant. nec Eomanis solum eo convenientibus ex agris, qui aut proelio adverso aut clade captae urbis palati fuerant, sed etiam ex Latio voluntariis conrluenti-

5 bus, ut in parte praedae essent, maturum iam vidcbatur, repeti patriam eripique ex hostium manibus. sed corpori

6 valido caput deerat. locus ipse admonebat Camilli ct magna pars militum erat, qui ductu auspicioque eius res prospcrc gesserant; et Caedicius negare, se commissurum, cur sibi aut deorum aut hominum quisquam imperium finirct po- tius quam ipse memor ordinis sui poscerct impcratorcm.

7 consensu omnium placuit ab Ardea Camillum acciri, sed antea consulto scnatu, qui Eomae esset: adco rcgebat omnia pudor, discriminaque rerum prope perditis rebus

8 servabant. ingenti periculo transcundum per hostium custodias erat. ad eam rem Pontius Cominius inpiger invcnis opcram pollicitus, incubans cortici secundo Tibcri

9 ad urbcm defertur. inde, qua proximum fuit a ripa, per pracruptum eoque neglcctum hostium custodiae saxum in Capitolium evadit et ad magistratus ductus mandata exer-

10 citus edit. accepto inde senatus consulto, uti comitiis cu- riatis revocatus de exilio iussu populi Camillus dictator extemplo diceretur militesque haberent imperatorem quem

11 vellent, eadem degressus nuntius Veios contendit, missi- que Ardeam legati ad Camillum Veios eum perduxcrc, seu — quod magis credere libet, non prius profectum ab Ardea quam conperit legem latam, quod nec iniussu po- puli mutari finibus posset nec nisi dictator dictus auspicia in exercitu habere — lex curiata lata est dictatorque ab- sens dictus.

1 XXXXVII. Dum hacc Vciis agebantur, intcrim arx

2 Eomae Capitoliumque in ingenti periculo fuit. namque Galli scu vestigio notato humano, qua nuntius a Veiis pervenerat, seu sua sponte animadverso ad Carmcntis saxo ascensu aequo, nocte sublustri, cum primo iner- mem, qui temptaret viam, praemisissent, tradentes inde

LIBER V, 47. 48. [a. C. 390] 297

arma, ubi quid iniqui csset, alterni innixi sublevantesquc invicem et trahentes alii alios, prout postularet locus, 3 tanto silentio in summum evasere, ut non custodes solum fallerent, sed ne canes quidem, sollicitum animal ad noc- turnos strepitus, excitarent. anseres non fefellere, quibus 4 sacris lunonis in summa inopia cibi tamen abstinebatur. quae res saluti fuit: namque clangore eorum alarumque crepitu excitus M. Manlius, qui triennio ante consul fue- rat, vir bello egregius, armis arreptis simul ad arma ce- teros ciens vadit et, dum ceteri trepidant, Gallum, qui iam in summo constiterat, umbone ictum deturbat. cuius ca- 5 sus prolapsi cum proximos sterneret, trepidantes alios ar- misque omissis saxa, quibus adhaerebant, manibus ample- xos trucidat. iamque et alii congregati teiis missilibusquc saxis proturbare hostes ruinaque tota prolapsa acies in praeceps deferri. sedato deinde tumultu reliquum noctis, g quantum m turbatis mentibus poterat, cum praeteritum quoque periculum sollicitaret, quieti datum est. luce orta 7 vocatis classico ad concilium militibus ad tribunos, cum et recte et perperam facto pretium deberetur, Manlius pri- mum ob virtutem laudatus donatusque non ab tribunis solum militum, sed consensu etiam militari; cui universi 8 selibras farris et quartarios vini ad aedes eius, quae in arce erant, contulerunt, rem dictu parvam; ceterum inopia fecerat eam argumentum ingens caritatis, cum se quisque victu suo fraudans detractum corpori atque usibus neces- sariis ad honorem unius viri conferret. tum vigiles eius y loci, qua fefellerat ascendens hostis, citati; et cum in om- nes more militari se animadversurum Q. Sulpicius tribu- nus militum pronuntiasset, consentiente clamore militum 11 in ununi vigilem coicientium culpam deterritus a ceteris abstinuit, reum haud dubium eius noxae adprobantibus cunctis de saxo deiecit. inde intentiores utrimque custo- 11 diae esse, et apud Gallos, quia vulgatum erat inter Veios Romamque nuntios commeare, et apud Eomanos ab noc- turni periculi memoria.

XXXXVIII. Sed ante omnia obsidionis bellique mala 1 fames utrimque exercitum urgebat, Gallos pestilentia etiam, 2 cum loco iacente inter tumulos castra habentes tum ab in- cendiis torrido et vaporis pleno cineremque, non pulverem modo ferente, cum quid venti motum esset. quorum in- 3 tolerantissima gens umorique ac frigori adsueta, cum aestu et angore vexata vulgatis velut in pecua morbis

208 LIBER V, 48. 49. [a. u. c. 364]

morerentur, iam pigritia singulos scpclicndi promisce accr- vatos cumnlos hominum urebant; bustorumque inde Gal- licorum nomine insignem locum fecere.

4 Indutiae deinde cmn Romanis iactae et conloquia per- missu imperatorum habita; in quibus cum identidcm Galli famem obicerent eaque necessitate ad deditionem vocarent, dicitur avertcndae eius opinionis causa multis locis panis

5 de Capitolio iactatus esse in hostium stationes. sed iam neque dissimulari neque ferri ultra fames poterat. itaque dum dictator dilectum pcr se Ardeae habet, magistrnm cquitum L. Valerium a Veiis abduccre exercitum iubet,

6 parat instruitque quibus haud inpar adoriatnr liostes, in- terim Capitolinus excrcitus stationibus, vigiliis fessus, su- peratis tamen humanis omnibus malis, cum famem unam natura vinci non sineret, diem de die prospectans, ecquod

7 auxilium ab dictatore appareret, postremo spe quoque, iam non solum cibo deficiente et, cum stationes procede- rentj prope obruentibus infirnmm corpus armis, vel dedi vel redimi se quacumque pactione possent iussit, iactan- tibus non obscure Gafiis, haud magna mercede sc adduci

8 possc, ut obsidionem relinquant tum scnatus habitus tribunisque militum negotium datum, ut paciscercntur. inde inter Q. Sulpicium tribunum militum et Brennum regulum Gallorum conloquio transacta res est et mille pondo auri pretium populi gentibus mox imperaturi fac-

9 tum. rei foedissimae per se adiecta indignitas cst: pon- dera ab Gallis adlata iniqua et tribuno recusante additus ab insolente Gallo ponderi gladius auditaque intoleranda Romanis vox: vae victis esse.

1 XXXXVIIII. Sed diique et homines prohibuere, redemptos vivere Romanos. nam forte quadam, prius- quam infanda merces perficeretur, per altercationem non- dum omni auro appenso dictator intervcnit auferrique

2 aurum de medio et Gallos summoveri iubet. cum illi re- nitentes pactos diccrent scse, ncgat, eam pactioncm ratam esse, quac, postquam ipse dictator creatus esset, iniussu suo ab infcrioris iuris magistratu facta csset, denuntiatque

3 Gallis, ut se ad proelium cxpediant. suos in accrvum conicere sarcinas et arma aptare ferroque, non auro recu- perare patriam iubet, iu conspcctu habentes fana deum et eoniuges et liberos et solum patriae deforme belli malis

4 et onmia, quae defendi repetique et ulcisci fas sit. instruit deinde aciem, ut loci natura paticbatur, in semirutae solo

LIBER V, 49. 50. [a. C. 390] 299

urbis et natura inaequali, et omnia, quae arte belli secunda suis eligi praepararive poterant, providit. Galli nova rc o trepidi arma capiunt iraque magis quam consilio in Ro- manos incurrunt. iam verterat fortuna, iam deorum opcs humanaque consilia rem Romanam adiuvabant. igitur primo concursu liaud maiore momento fusi Galli sunt quam ad Aliam vicerant.

Iustiore altero deinde proelio ad octavum lapidem Ga- g bina via, quo se ex fuga contulerant, eiusdem ductu auspi- cioque Camillivincuntur. ibi caedes omnia obtinuit. castra capiuntur, et ne nuntius quidem cladis rclictus. dictator 7 recuperata ex hostibus patria triumphans in urbem redit, interque iocos militares, quos inconditos iaciunt, Romulus ac parens patriae conditorque alter urbis haud vanis lau- dibus appellabatur.

Servatam deinde bello patriam iterum in pace haud 8 dubie servavit, cum prohibuit migrari Veios et tribunis rem mtentms agentibus post mcensam urbem et per se inclinata magis plebe ad id consilium. eaque causa fuit 9 non abdicandae post triumphum dictaturae, senatu obse- crante, ne rem publicam in incerto relinqueret statu.

L. Omnium primum, ut erat diligentissimus religio- l num cultor, quae ad deos inmortales pertinebant rettulit et senatus consultum facit, fana omnia, quod ea hostis 2 possedisset, restituerentur, terminarentur expiarenturque expiatioque eorum in libris per duumviros quaereretur; cum Caeretibus hospitium publice fieret, quod sacra po- 3 puli Romani ac sacerdotes recepissent beneficioque eius populi non intermissus honos deum inmortalium esset; ludi Capitoliui fierent, quod Iuppiter optimus maximus 4 suam sedem atque arcem populi Romani in re trepida tutatus esset, collegiumque ad eam rem M. Furius dictator constitueret ex iis, qui in Capitolio atque arce habitarent. expiandae etiam vocis nocturnae, quae nuntia cladis ante 5 bellum Gallicum audita neglectaque esset, mentio inlata, iussumque templum in Nova via Aio Locutio ficri. au- 6 rum, quod Gallis ereptum erat quodque ex aliis templis intcr trepidationem in lovis cellam conlatum, cum, in quae referri oporteret, confusa memoria esset, sacrum omne iu- dicatum et sub Iovis sella poni iussum. iam ante in eo 7 religio civitatis apparuerat, quod, cum in publico deesset aurum, ex quo summa pactae mercedis Gallis confieret, a matronis conlatum acceperant, ut sacro auro abstineretur.

300 LIBER V, 50. 51. [a. u. c. 3G4]

matronis gratiae actac; honosque additur, ut carum sicut virorum post mortem sollcmnis laudatio esset. 8 His peractis, quae ad deos pertinebant quaeque per senatum agi poterant, tum demum agitantibus tribunis plebem adsiduis contionibus, ut relictis ruinis in urbem paratam Veios transmigrarent, in contionem universo se- natu prosequente escendit atque ita verba fecit:

1 LI. 'Adeo mihi acerbae sunt, Quirites, contentiones cum tribunis plebis, ut nec tristissimi exilii solacium aliud habuerim, quoad Ardeae vixi, quam quod procul ab his certaminibus eram; et ob eadem haec non si mille senati consultis populique iussu revocaretis, rediturus umquam

2 fuerim. nec nunc me ut redirem mea voluntas mutata, sed vestra fortuna perpulit: quippe ut in sua sede maneret patria. id agebatur, non ut ego utique in patria essem. et nunc quiescerem ac tacerem libenter, nisi liaec quoque pro patria dimicatio csset, cui decsse, quoad vita sup-

3 petat, aliis turpe, Camillo etiam nefas est. quid enim re- petiimus, quid obsessam ex hostium manibus eripuimus, si reciperatam ipsi deserimus? et cum victoribus Gallis capta tota urbe Capitolium tamcn atque arccm diiquc et homines Eomani tenuerint (liabitaverint), victoribus Ro- manis, recupcrata urbe, arx quoque et Capitolium dese- retur et plus vastitatis huic urbi sccunda nostra fortuna

4 faciet quam adversa fecit? cquidem, si nobis cum urbe simul positae traditaeque per manus religiones nullae cs- sent, tamen tam evidens numen hac tempestate rebus ad- fuit Komanis, ut omnem neglegentiam divini cultus cx-

o emptamhominibus putem. intueinini enim horum deinceps annorum vel secundas res vel adversas, invenietis, omnia prospere evenisse sequentibus deos, adversa spernentibus.

0 iam omnium primum Yeiens bellum — per quot annos quanto labore gestum! — non ante cepit fmem, quam mo-

7 nitu deorum aqua ex lacu Albano emissa est. quid haec tandem urbis nostrae clades nova num ante exorta est quam spreta vox caelo emissa de adventu Gallorum, quam gentium ius ab legatis nostris violatum, quam a nobis, cum vindicari dcberet, cadem neglegcntia deorum prac-

8 termissum? igitur victi captique ac redempti tantum poe- narum dis hominibusque dedimus, ui terrarum orbi do- cumento essemus. adversae deinde res admonuerunt rc-

0 ligionum. confugimus in Capitolium ad deos, ad sedcm Iovis optimi maximi; sacra in ruina rerum nostrarum alia

LIBER V, 51.52. [a. C. 390] 301

terrae celavimus, alia avecta in fmitiirias urbes amovimus ab hostium oculis; deorum cultum deserti ab diis homi- nibusque tamen non intermisimus. reddidere igitur pa- 10 triam et victoriam et antiquum belli decus amissum, et in hostes, qui caeci avaritia in pondere auri focdus ac fidem fefellerunt, verterunt terrorem fugamque et caedem.

LII. Haec culti neglectique numinis tanta monimenta l in rebus humanis cernentes ecquid sentitis, Quirites, quan- tum vixdum e naufragiis prioris culpae cladisque emer- gentes paremus nefas? urbem auspicato inauguratoque 2 conditam habemus; nullus locus in ea non religionum deorumque est plenus, sacrificiis sollemnibus non dies ma- gis stati quam loca sunt, in quibus fiant. hos omnes deos 3 publicos privatosque, Quirites, deserturi estis? quam par vestrum factum est [ei], quod in obsidione nuper in egrc- gio adulescente C. Fabio non minore hostium admiratione quam vestra conspectum est, cum inter Gallica tela de- gressus ex arce sollemne Fabiae gentis in colle Quirinali obiit? an gentilicia sacra ne in bello quidem intermitti, 4 publica sacra et Romanos deos etiam in pace deseri pla- cet? et pontifices flaminesque neglegentiores publicarum religionum esse quam privatus in sollemni gentis fuerit? forsitan aliquis dicat, aut Veiis ea nos facturos aut huc 5 inde missuros sacerdotes nostros, quifaciant; quorum neu- trum fieri salvis caerimoniis potest. et ne omnia genera- G tim sacra omnesque percenseam deos, in Iovis epulo num alibi quam in Capitolio pulvinar suscipi potest? quid de 7 aeternis Vestae ignibus signoque, quod imperii pignus custodia eius templi tenetur, loquar? quid de ancilibus vestris, Mars Gradive tuque Quirine pater? haec omnia in profano deseri placet sacra aequalia ui-bi, quaedam ve- tustiora origine urbis? et videte, quid inter nos ac maio- 8 res intersit: illi sacra quaedam in monte Albano Lavinio- que nobis facienda tradiderunt: — an ex hostium urbibus Komam ad nos transferri sacra religiosum fuit, hinc sine piaculo in hostium urbem Veios transferemus? recorda- 9 mini, agitedum, quotiens sacra instaurentur, quia aliquid ex patrio ritu neglegentia casuve praetermissum est. modo quae res post prodigium Albani lacus nisi instauratio sa- crorum auspiciorumque renovatio adfectae Veienti bello rei publicae remedio fuit? at etiam, tamquam veterum rc- io ligionum memores, et peregrinos deos transtulimus Ro- mam et instituimus novos. Iuno resrina transvecta a Veiis

302 LIBER V, 52. 53. [a. u. c. 364]

nuper in Avcntino quam insigni ob excellens matrona- n runi stutlium celcbrique dcdicata est dic! Aio Locutio templum propter caelestem vocem exauditam in Nova via iussimus fieri; Capitolinos ludos sollemnibus aliis addi- dimus collegiumque ad id novum auctOre senatu condi-

12 dimus: quid liorum opus fuit suscipi, si una cum Gallis urbem Romanam relicturi fuimus, si non voluntate man- simus in Capitolio per tot menses obsidionis, si ab hosti-

13 bus metu retenti sumus? de sacris loquimur et de templis. quid tandem? dc sacerdotibus nonnc in mcntem venit quantum piaculi committatur? Vestalibus nempe una illa sedes est, ex qua nihil umquam praeterquam urbs capta movit. flamini Diali noctem unam manere extra urbcm nefas est: hos Veientes pro Romanis facturi estis saccr-

14 dotes? et Vestales tuae te deserent, Vesta? et flamen peregre habitando in singulas noctes tantum sibi reique

15 publicac piaculi contrahet? quid alia, quae auspicato agi- mus omnia fere intra pomerium, cui oblivioni aut cui nc-

1G glegentiae damus? comitia curiata, quae rem militarem continent, comitia centuriata, quibus consules tribunosque militares crcatis, ubi auspicato, nisi ubi adsolcnt, fieri

17 possunt? Veiosne hacc transferemus an comitiorum causa populus tanto incommodo in desertam hanc ab dis homi- nibusque urbem conveniet?

1 LIII. Sed res ipsa cogit vastam incendiis ruinisque relinqucre urbem et ad integra omnia Veios migrare nec

2 hic aedificando inopem plebem vexarc. hanc autem iactari magis causam quam veram esse, ut ego non dicam, appa- rere vobis, Quirites, puto, qui meministis, ante Gallorum adventum salvis tectis publicis privatisque, stante inco- lumi urbc hanc candem rem actam esse, ut Veios trans-

3 migraremus. et videte, quantum intcr mcam scntcntiam vcstramque intcrsit, tribuni. vos, etiamsi tunc faciundum non fucrit, nunc utique faciendum putatis: ego contra — nec id mirati sitis, priusquam quale sit audicritis — ctiam si tum migrandum fuissct incolumi tota urbe, nunc has

4 ruinas relinquendas non censerem. quippe tum causa no- bis in urbem captam migrandi victoria esset, gloriosa nobis ac posteris nostris; nunc haec migratio nobis mi-

5 sera ac turpis, Gallis gloriosa est. non enim reliquissc victores, sed amisisse victi patriam videbimus; hoc ad Aliam fuga, hoc capta urbs, hoc circumsessum Capitolium necessitatia inposuissc, ut desereremus pcnates nostros,

LIBER V, 53. 54. [a. C. 390] 303

exiliumque ac fugam nobis ex eo loco conscisceremus, quem tueri non possemus. et Galli evertere potuerunt Romam, quamRomani restituere non videbuntur potuisse? quicl restat, nisi ut, si iam novis copiis veniant — constat G cnim, vix credibilem multitudinem esse — et habitare in capta ab se, deserta a vobis hac urbe velint, sinatis? quid? y si non Galli hoc, sed veteres hostes vestri Aequi Volscive faciant, ut commigrent Eomam, velitisne, illos Roinanos, vos Veientes esse, an malitis hanc solitudinem vestram quam urbem hostium esse? non equidem video, quid ma- gis nefas sit. haec scelera, quia piget aedificare, hacc dedecora pati parati estis? si tota urbe nullum melius am- 8 pliusve tectum fieri possit quam casa illa conditoris est nostri, non in casis ritu pastorum agrestiumque habitare est satius inter sacra penatesque nostros quam exulatum publice ire? maiores nostri, convenae pastoresque, cum in o his locis nihil praeter silvas paludesque esset, novam ur- bem tam brevi aedificarunt: nos Capitolio, arce incolumi, stantibus templis deorum, aedificare incensa piget? etquod singuli facturi fuimus, si aedes nostrae deflagrassent, hoc in publico incendio universi recusamus facere?

LIIII. Quid tandem, si fraude, si casu Veiis incen- l dium ortum sit, ventoque, ut fieri potest, diffusa flamma magnam partcm urbis absumat, Fidenas inde aut Gabios aliamve quam urbem quaesituri sumus, quo transmigre- mus? adeo nihil tenet solum patriae nec haec terra, quam 2 matrem appellamus, sed in superficie tignisque caritas nobis patriae pendet? equidem — fatebor vobis, etsi mi- 3 nus iniuriae vestrae quam meae calamitatis meminisse iu- vat — cum abessem, quotienscumque patria in mentem veniret, haec omnia occurrebant, colles campique et Ti- beris et adsueta oculis regio et hoc caelum, sub quo na- tus educatusque essem; quae vos, Quirites, nunc moveant potius caritate sua, ut maneatis in sede vestra, quam postea, cum reliqueritis, ea macerent desiderio. non sine 4 causa dii hominesque hunc urbi condendae locum elege- runt, saluberrimos colles, flumen oportunum, quo ex me- diterraneis locis fruges devehantur, quo maritimi com- meatus aceipiantur, mari vicinum ad commoditates nec exposituin nimia propinquitate ad pericula classium ex- ternarum, regionum Italiae medium, ad incrementum ur- bis natum unice locum. argumento est ipsa magnitudo 5 tam novae urbis. trecentesimus sexagensimus quintus

304 LIBER V, 54. 55. [a. u. c. 3G4]

annus urbis, Quiritcs, agitur; inter tot veterrimos populos tam diu bella geritis, cum interea, ne singulas loquar ur- bes, non coniuncti cum Acquis Volsci, tot tam valida op- pida, non universa Etrnria tantum terra marique pollens atqne inter duo maria latitudincm obtincns Italiae bello

6 vobis par est. quod cum ita sit, quae — malnm ! — ratio est expertis alia experiri, cum, iam ut virtus vestra transirc alio possit, fortuna certe loci huius transferri non possit?

7 liic Capitolium est, ubi quondam capite humano invento responsum est, eo loco caput rerum summamque imperii fore; hic, cum augurato liberaretur Capitolium, Iuventas Terminusque maximo gaudio patrum vestrorum moveri se non passi; hic Yestae igncs, hic ancilia caclo demissa, hic omnes propitii manentibus vobis dii.'

1 LV. Movisse eos Camillus cum alia oratione tum ea, quae ad religiones pertincbat, maximc dicitur. sed rem dubiam decrevit vox oportune emissa, quod, cum senatus post paulo de his rebus in curia Hostilia haberetur co- hortesque ex praesidiis revertentes forte agmine forum transirent, centurio in comitio exclamavit: 'signifcr, statue

2 signum, hic manebimus optime.' qua voce audita et se- natus accipcre se omcn ex curia egressus conclamavit et plebs circumfusa adprobavit. antiquata dcindc lege pro-

;; misce urbs acdificari coepta. tegula publice pracbita est, saxi materiaequc cacdendae, unde quisque vellet, ius fac- tum: praedibus acceptis eo anno aedificia perfecturos. i festinatio curam exemit vicos dirigendi, dum omisso sui 5 alienique discrimine in vacuo aedificant. ea est causa, ut veteres cloacae, primo per publicum ductae, nunc pri- vata passim subeant tecta formaque urbis sit occupatae magis quam divisae similis.

[PERIOCHA LD3RI VI.]

[Res adversus Vulscos et Aequos et Praenestinos prospere gestas continet. quattuor tribus adiectae: Stellatina, Tromen- tina, Sabatina, Arniensis. M. Manlius, qui Capitolium a Gallis defenderat, cum obstrictos aere alieno liberaret, nexos exsolveret, crimine adfectati regni damnatus de saxo deiectus est; in cuius notam senatus consultum factum est, ne cui de Manlia gentc Marco nomen esset. C. Licinius et L. Sextius tribuni plebis legem promulgaverunt, ut consules ex plebe fierent, qui ex patribus creabantur; eamque cum magna contentione repugnantibus patri- bus, cum idem tribuni plebis per quinquennium soli magistratus fuissent, pertulerunt, etprimus explebe consul L. Sextius creatus est. lata est altera lex, ne cui plus quingentis iugeribus agri lice- ret possidere.J

TITI LIYI

AB VRBE CONDITA LIBER VI.

I. Quae ab condita urbe Roma ad captam eandem 1 urbem Romani sub regibus primum, consulibus deinde ac dictatoribus decemvirisque ac tribunis consularibus ges- sere, foris bella, domi seditiones, quinque libris exposui, res cum vetustate nimia obscuras, velut quae magno ex,;2 intervallo loci vix cernuntur, tum quod parvae et rarae per eadem tempora litterae fuere, una custodia fidelis me- moriae rerum gestarum, et quod, etiam si quae in com- mentariis pontificum aliisque publicis privatisque erant monumentis, incensa urbe pleraeque interiere. clariora 3 deinceps certioraque ab secunda origine velut ab stirpibus laetius feraciusque renatae urbis gesta domi militiaeque exponentur. ceterum primo quo adminiculo erecta erat, 4 eodem innixa M. Furio principe stetit, neque eum abdi- care se dictatura nisi anno circumacto passi sunt. comitia r>

Livi vol. I. 20

306 LIBER VI, 1.2. [a.u.c.365]

in insequentem annum tribunos habere, quorum in rna- gistratu capta urbs esset, non placuit: res ad interregnum G rediit. cum civitas in opere ac labore adsiduo reficiendae urbis teneretur, interim Q. Fabio, simul primum magi- stratu abiit, ab Cn. Marcio tribuno plebis dicta dies est, quod (legatus) in Gallos, ad quos missus erat orator,

7 contra ius gentium pugnasset. cui iudicio eum mors adco oportuna, ut voluntariam magna pars credcret, subtraxit.

8 interregnum initum: P. Cornelius Scipio interrex et post eum M. Furius Camillus. iterum is tribunos militum con- sulari potestate creat: L. Valerium Publicolam iterum, L.Verginium, P. Cornelium, A. Manlium, L. Aemilium. L. Postumium.

9 Hi cx interregno cum extemplo magistratum inisscnt, nulla de re prius quam de religionibus senatum consulucre.

10 in primis foedcra ac leges — erant autem eae duodecim tabulae et quaedam regiae leges — conquiri quac conpa- rerent iusserunt. alia ex eis edita etiam in volgus; quae autem ad sacra pcrtinebant, a pontificibus maxime, ut rc- hgione obstrictos haberent multitudinis animos, Buppressa.

n tum de diebus religiosis agitari coeptum, diemque anto diem xv kal. Sextiles duplici clade insignem, quo die ad Cremeram Fabii cacsi, quo dcinde ad Aliam cum exitio urbis foede pugnatum, a posteriore cladc Aliensem appel- larunt insignemque rei nullius publice privatimque agendac

12 fecerunt. quidam, quod postridie idus Quinctilis non li-

tasset Sulpicius tribunus militum neque invcnta pace deum

post diem tertium obiectus hosti exercitus Romanus esset,

etiam postridie idus rebus divinis supersederi iussum, inde

ut postridie kal. quoque ac nonas eadem religio esset,

traditum putant.

i II. Nec diu licuit quietis consilia erigendae ex tam

2 gravi casu rei publicae secum agitare. hinc Volsei, veteres

hostes, ad extingucndum nomen Romanum arma ceperant,

hinc Etruriae principum ex omnibus populis coniurationem

de bello ad fanum Voltunmae factam mercatores adferc-

:) bant; novus quoquc terror accesserat defectione Latinorum

Hernicorumque, qui post pugnam ad lacum Regillum fac-

tam per annos prope centum numquam ainbigua fide in

LIBER VI, 2. 3. [a. C. 389] 307

amicitiam populi Romani fuerant. itaque, cum tanti un- 4 dique terrores cireumstarent appareretque omnibus, non odio solum apucl hostis, sed contemptu etiam inter socios nomen Eomanum laborare, placuit eiusdem auspiciis de- 5 fendi rem publicam, cuius recuperata esset, dictatoremque dici M. Furium Camillum. is dictator C. Servilium Aha- 6 lam magistrum equitum dixit iustitioque indicto dilectum iuniorum habuit, ita ut seniores quoque, quibus aliquid roboris superesset, in verba sua iuratos centuriaret. exer- 7 citum conscriptum armatumque trifariam divisit. partem unam in agro Veiente Etruriae opposuit, alteram ante urbem castra locare iussit: tribuni militum his A. Man- 8 lius, illis, qui adversus Etruscos mittebantur, L. Aemilius praepositus; tertiam partem ipse ad Volscos duxit nec procul a Lanuvio — ad Marcium is locus dicitur — castra oppugnare cst adortus. quibus ab contemptu, quod prope 9 omnem deletam a Gallis Eomanam iuvcntutcm crederent, ad bellum profectis tantum Camillus auditus impcrator terroris intulerat, ut vallo se ipsi, vallum congestis arbo- ribus saepirent, ne qua intrare ad munimenta hostis pos- set. quod ubi animadvertit Camillus, ignem in obiectam 10 saepem coici iussit. et forte erat vis magna venti versa in hostem. itaque non aperuit solum incendio viam, sed n flammis in castra tendentibus vapore etiam ac fumo cre- pituque viridis materiae flagrantis ita consternavit hostes, ut minor moles superantibus vallum in castra Volscorum Romanis fuerit quam transcendentibus saepem incendio absumptam fuerat. fusis hostibus caesisque cum castra 12 impetu cepisset dictator, praedam militi dedit, quo minus speratam minime largitore duce, eo militi gratiorem. per- 13 secutus deinde fugientes cum omnem Volscum agrum de- populatus esset, ad deditionem Volscos septuagesimo de- mum anno subegit. victor ex Volscis in Aequos transiit 14 et ipsos bellum molientes: exercitum eorum ad Bolas oppressit, nec castra modo, sed urbem etiam adgressus, impetu primo cepit.

III. Cum in ea parte, in qua caput rei Romanae Ca- 1 millus erat, ea fortuna esset, aliam in partem terror ingens ingruerat. Etruria prope omnis armata Sutrium, socios 2

20*

308 LIBER VJ, 3. i. [a. u. c. 3G5. 3GG]

populi Romani, obsidebat, cpjoruui logati opcm rebus ad- fectis orantes cum senatum adissent, decretum tulerc, ut dictator primo quoque tempore auxilium Sutrinis ferret.

3 cuius spei moram cum pati fortuna obsessorum non po- tuisset confectaque paucitas oppidanorum opcre, vigiliis, vulncribus, quae scmpcr cosdem urgebant, per pactioncm urbe hostibus tradita, inermis cum singulis cmissa vcsti-

4 mentis miserabili agmine penates rclinqueret, eo forte tempore Camillus cum exercitu Romano intervenit. cui cura se maesta turba ad pcdes provolvisset principumque orationem necessitate ultima expressam iietus mulierum ac puerorum, qui exilii comites traliebantur, excepisset, parcere lamentis Sutrinos iussit: Etruscis se luctum la-

D crimasque ferre. sarcinas inde dcponi Sutrinosque ibi considere modico praesidio relicto, arma secum militem ferre iubet. ita expedito exercitu profectus ad Sutrium, id (piod rebatur, soluta onmia rcbus, ut fit, sccundis invcnit, nullam stationem ante moenia, patcntcs portas, victorcm

i; vagum praedam ex hostium tectis egercntcm. itcrum igi- tur eodcm die Sutrium capitur; victores Etrusci passim trucidantur ab novo hoste neque se conglobandi coeundi-

7 que in unum aut arma capiundi datur spatium. cum pro se quisque tenderent ad portas, si qua forte se in agros eicere possent, clausas — id cnim primum dictator impc-

8 ravcrat — portas inveniunt. inde alii arma capere, alii, quos forte armatos tumultus occupaverat, convocare suos, ut proelium inirent. quod accensum ab desperatione ho- stium fuisset, ni praecones per urbcm dimissi poni arma et parci inermi iussissent nec praeter armatos quemquam

9 violari. tum etiam quibus animi in spe ultima obstinati ad decertandum fuerant, postquam data spes vitae est, iactare passim arma inermesque, quod tutius fortuna fe-

n i ccrat, se hosti offerre. magna multitudo in custodias divisa; oppidum ante noctem redditum Sutrinis inviolatum integrumque ab onmi cladc belli, quia non vi captum, sed traditum per condiciones fuerat.

1 IIII. Camillus in urbem triumphans rediit trium si-

2 mul bellorum victor. longe plurimos captivos ex Etruscis ante currum duxit, quibus sub liasta venundatis tantum

LIBER VI, 4. [a. C. 389. 388] 309

aeris redactum est, ut pretio pro auro matronis persoluto ex eo quod supererat tres paterae aureae factae sint, quas cum titulo nominis Camilli ante Capitolium incensum in lovis cella constat ante pedes Iunonis positas fuisse.

Eo anno in civitatem accepti, qui Veientium Capena- tiumque ac Faliscorum per ea bella transfugerant ad Ro- manos, agerque liis novis civibus adsignatus. revocati quoque in urbem senatus consulto aVeiis, qui aedificandi Romae pigritia occupatis ibi vacuis tectis Veios se con- tulerant. et primo fremitus fuit aspernantium imperium; dies deinde praestituta capitalisque poena, qui non remi- grassetRomam, ex ferocibus universis singulos metu suo quemquc oboedientes feeit. et Roma cum frequentia cre- scere, tum tota simul exsurgere aedifieiis et re publica in- pensas adiuvante et aedilibus velut publicum exigentibus opus et ipsis privatis — admonebat enim desiderium usus — festinantibus ad effectum operis. intraque annum nova urbs stetit.

Exitu anni comitia tribunorum militum consulari po- testatc habita. creati T. Quinctius Cincinnatus, Q. Ser- vilius Fidenas quintum, L. Iulius Iulus, L. Aquilius Cor- vus, L. Lucretius Tricipitinus, Ser. Sulpicius Rufus exer- citum alterum in Aequos non ad bellum — victos namque se fatebantur — , sed ab odio ad pervastandos fines, ne quid ad nova consilia relinquerent virium, duxere, alterum in agrum Tarquiniensem.

Ibi oppida Etruscorum Cortuosa et Contenebra vi capta. ad Cortuosam nihil certaminis fuit: inproviso ad- orti primo clamore atque impetu cepere. direptum oppi- dum atque incensum est. Contenebra paucos dies op- pugnationem sustinuit, laborque continuus non die, non nocte remissus subegit eos. cum in sex partes divisus exercitus Eomanus senis horis in orbem succederet proe- lio, oppidanos eosdem integro semper certamini paucitas fessos obiceret, cessere tandem, locusque invadendi ur- bem Romanis datus est. publicari praedam tribunis place- bat; sed imperium quam consilium segnius fuit: dum cunctantur, iam militum praeda erat nec nisi per invidiam adimi poterat.

310 LIBER VI, 4-6. [a.u. c. 3G6— 3G8]

12 Eodem anno, ne privatis tantum operibus crcscerct urbs, Capitolium quoque saxo quadrato substructum est, opus vel in liac magnificentia urbis conspiciendum.

l V. Iam et tribuni plcbis civitate aedificando occupata contiones suas frequentare legibus agrariis couabantur.

•2 ostentabatur in spem Pomptinus ager tum primum post accisas a Camillo Volscorum res possessionis haud am-

3 biguae. criminabantur, multo eum infestiorem agrum ab nobilitate esse quam a Volscis fuerit: ab illis enim tan- tum, quoad vires et arma habucrunt, incursiones eo fac-

4 tas, nobiles homines in possessionem agri publici grassari: nec nisi, antequam omnia praecipiant, divisus sit, locum

0 ibi plebi fore. haud magno opere plebem moverant et infrequentem in foro propter aedificandi curam et eodem exhaustam inpensis eoque agri inmemorem, ad quem in- struendum vires non essent.

»i In civitate plena religionum, tunc etiam ab recenti clade superstitiosis principibus, ut rcnovarcntur auspicia, res ad interregnum rediit. intcrregcs deinceps M. Manlius Capitolinus, Ser. Sulpicius Camerinus, L. Valerius Poti-

7 tus. hic demum tribunorum militum consulari potcstate comitia habuit: L. Papirium, [C. Cornclium], C. Sergium, L. Aemilium iterum, I_. Mcnenium, L. Valerium Publico- lam tertium crcat; ii ex interrcgno magistratum occepere.

8 Eo anno aedis Martis Gallico bcllo vota dedicata est a Tito Quinctio duumviro sacris facicndis. tribus quattuor ex novis civibus additae: Stellatina, Tromentina, Sabatina, Ar- niensis, eaeque viginti quinque tribuum numerum explevcrc.

1 VI. De agro Pomptino ab L. Sicinio trihuno plebia actum ad frequentiorem iam populum mobilioremque ad

2 cupiditatem agri quam fuerat. ct de Latino Hernicoque bello mentio facta in senatu maioris bclli cura , quod Etru- ria in armis erat, dilata est.

3 Res ad Camillum tribunum militum consulari potcstate rcdiit. collegae additi quinque: Ser. Cornclius Malugincn- sis, Q. Servilius Fidenas sextum, L. Quinctius Cincinna-

i tus, L. Horatius Pulvillus, P. Valerius. principio anni aversae curae hominum sunt a bello Etrusco, quod fu- gicntium cx agro Pomptino agmen repente inlatum in

LIBEU VI, 6. [a.C.388-386] 311

urbem attulit, Antiates in armis esse Latinorumque popu- los iuventutcm suam misisse ad id bellum, co abnuentes j publicum fuisse consilium, quod non prohibitos tantum- modo voluntarios dicerent militare ubi vellent. desierant 6 iam ulla contemni bella. itaque senatus diis agere gratias, quod Camillus in magistratu esset: dictatorem quippe di- ccndum eum fuisse, si privatus esset. et collegae fateri, regimen omnium rerum, ubi quid bellici terroris ingruat, in viro uno esse sibique destinatum in auimo esse, Camillo : summittere imperium, nec quicquam de maiestate sua de- tractum credere, quod maicstati eius viri concessissent. conlaudatis ab senatu tribunis et ipse Camillus, confusus animo, gratias egit. ingens inde ait onus a populo Romano 8 . sibi, qui se dictatorem iam quartum creasset, magnum a senatu talibus de se iudiciis eius ordinis, maxumum tam honoratorum collegarum obsequio iniungi. itaque si quid 9 laboris vigiliarumque adici possit, certantem secum ipsuin adnisurum, ut tanto de se consensu civitatis opinionem, quae maxima sit, etiam constantem efficiat. quod ad bel- 10 lurn atque Antiates attineat, plus ibi minarum quam peri- culi esse. se tamen, ut niliil timendi, sic nihil contem- nendi auctorem esse. circumsederi urbem Romanam ab i i invidia et odio nnitimorum: itaque et ducibus pluribus et exercitibus administrandam rem pubhcam esse. 'te,' in- 12 quit 'P. Valeri, socium imperii eonsiliique legiones mecum adversus Antiatem hostem ducere placet; te, Q. Scrvili, 13 altero excrcitu instructo paratoque in urbe castra habere, intentum, sive Etruria se interim, ut nuper, sive nova haec cura, Latini atque Hernici moverint. pro certo habeo, ita rem gesturum, ut patre, avo teque ipso ac sex tribunati- bus dignum est. tertius exercitus cx causariis senioribus- 14 que a L. Quinctio scribatur, qui urbi moenibusque praesidio sit. L. Horatius arma, tela, frumentum, quaeque belli alia tempora poscent provideat. te, Servi Corneli, praesidem 15 huius publici consilii, custodem religionum, comitiorum, legum, rerum omnium urbanarum collegae facimus.' cunc- 1 g tis in partes muneris sui benigne pollicentibus operam Va- lerius socius imperii lectus adiecit, M. Furium sibi pro dictatore seque ei pro magistro equitum futurum; proinde, 17

312 LIBER VI, G— 8. [a. u. c. 368]

quam opinionem de unico imperatore, eam spem de bello haberent. se vero bene sperare patres et de bello et de 18 pace universaque re publica erecti gaudio fremunt nec dictatore umquam opus fore rei publicae, si tales viros in magistratu habeat, tam concordibus iunctos animis, parere atque imperare iuxta paratos laudemque conferentes por tius in medium quam ex communi ad se trahentes.

1 VII. Iustitio indicto dilectuque habito Furius ac Va- lerius ad Satricum profecti, quo non Volscorum modo iuventutem Antiates ex nova subole lectam, sed ingentem Latinorum Hernicorumque conciverant ex integerrimis diutina pace populis. itaque novus hostis veteri adiunc-

2 tus commovit animos militis Romani. quod ubi aciem iam instruenti Camillo centuriones renuntiaverunt, turbatas mi- litum mentes esse, segniter arma capta cunctabundosque et resistentes egressos castris esse, quin voces quoque auditas, cum centenis hostibus singulos pugnaturos et aegre inermem tantam multitudinem, nedum armatam

3 sustineri posse, in equum insilit et ante signa obversus in aciem, ordines interequitans: 'quae tristitia, milites, haec, quae insolita cunctatio cst? hostem an me an vos ignora- tis? hostis est quid aliud quam perpetua materia virtutis

4 gloriaeque vestrae? vos contra me duce, ut Falerios Veios- que captos et in capta patria Gallorum legiones caesas taceam, modo trigeminae victoriae triplicem triumphum

5 ex his ipsis Volscis et Aequis et ex Etruria egistis. an me, quod non dictator vobis, sed tribunus signum dedi, non agnoscitis ducem? neque ego maxima imperia in vos desidero et vos in me nihil praeter me ipsum intueri de- cet; neque enim dictatura mihi umquam animos fecit, ut

G ne exilium quidem ademit. iidem igitur omnes sumus, et cum eadem omnia in hoc bellum adferamus, quae in priora attulimus, eundem eventum belli exspectemus. si- mul concurreritis, quod quisque didicit ac consuevit, fa- ciet: vos vincetis, illi fugient.'

1 VIII. Dato deinde signo ex equo desilit et proximum signiferum manu arreptum secum in hostem rapit 'infer,

2 miles,' clamitans 'signum.' quod ubi videre ipsum Camil- lum iam ad munera corporis senecta invalidum vadentem

LIBER VI, 8. 9. [a.C.386] 313

in hostes, procurrunt pariter omnes clamore sublato 'se- querc imperatorem' pro se quisque clamantes. emissum 3 etiam signum Camilli iussu in hostium aciem ferunt idque ut repeteretur concitatos antesignanos. ibi primum pulsum 4 Antiatem terroremque non in primam tantum aciem, secl etiam ad subsidiarios perlatum. nec vis tantum militum 5 movebat excitata praesentia ducis, sed quod Volscorum animis nihil terribilius erat quam ipsius Camilli forte ob- lata species: ita, quocumque se intulisset, victoriam secum 6 haud dubiam trahebat. maxime id evidens fuit, cum in Jaevum cornu prope iam pulsum arrepto repente equo cum scuto pedestri advectus conspectu suo proelium restituit, ostentans vincentem ceteram aciem.4 iam inclinata res erat, 7 sed turba hostium et fugam inpediebat et longa caede con- ficienda multitudo tanta fesso militi erat, cum repente in- gentibus procellis fusus imber certam magis victoriam quam proelium diremit. signo deinde receptui dato nox insecuta 8 quietis Eomanis perfecit bellum. Latini namque et Her- nici relictis Volscis domos profecti sunt, malis consiliis pares adepti eventus; Volsci ubi se desertos ab eis vi- 9 dere, quorum fiducia rebellaverant, relictis castris moe- nibus Satrici se includunt. quos primo Camillus vallo cir- cumdare et aggere atque operibus oppugnare est adortus. quae postquam nulla eruptione inpediri videt, minus esse 10 animi ratus in hoste quam ut in eo tam lentae spei victo- riam exspectaret, cohortatus milites, ne tamquam Veios oppugnantes in opere longinquo sese tererent, victoriam in manibus esse, ingenti militum alacritate moenia undi- que adgressus scalis oppidum cepit. Volsci abiectis armis sese dediderunt.

VIIII. Ceterum animus ducis rei maiori, Antio, inmi- 1 nebat: id caput Volscorum, eam fuisse originem proximi belli. sed quia nisi magno apparatu, tormentis machinis- 2 que, tam valida urbs capi non poterat, relicto ad exerci- tum collega Romam est profectus, ut senatum ad exci- dendum Antium hortaretur. inter sermonem eius — credo 3 rem Antiatem diuturniorem manere diis cordi fuisse — legati ab Nepete ac Sutrio auxilium adversus Etruscos petentes veniunt, brevem occasionem esse ferendi auxilii

314 LIBER VI, 9. 10. [a. u. c. 8GS. 3(50]

1 memorantes. eo vim Camilli ab Antio fortuna avertit. nam- que cum ea loca opposita Etruriae et velut claustra inde portaeque essent, et illis occupandi ea, cum quid novi molirentur, et Romanis rccuperandi tuendique cura erat.

5 igitur senatui cum Camillo agi placuit, ut omisso Antio bellum Etruscum susciperet. legiones urbanae, quibus

6 Servilius praefuerat, ei decernuntur. quamquam exper- tum exercitum adsuetumque imperio, qui in Volscis erat, mallet, nihil recusavit, Valerium tantummodo imperi so- cium depoposcit. Quinctius Horatiusque successores Va- lerio in Volscis missi.

7 Profecti ab urbe Sutrium Furius et Valerius partem oppidi iam captain ab Etruscis invenere, ex parte altera intersaeptis itineribus aegre oppidanos vim hostium ab se

8 arcentes. cum Romani auxilii adventus tiim Camilli nomen celeberrimum apud hostis sociosque et in praesentia rem inclinatam sustinuit et spatium ad opem ferendam dedit.

:) itaque diviso exercitu Camillus collegam in eam partem circumductis copiis, quam hostes tenebant, mocnia ad- gredi iubct, non tam a spe, scalis capi urbcm posse, quam ut aversis eo hostibus et oppidanis iam pugnando fessis laxaretur labor et ipse spatium intrandi sinc certamine

10 moenia habcret. quod cum simul utrimque factum essel ancepsque terror Etruscos circumstaret et moenia summa vi oppugnari et intra moenia esse hostem viderent, porta se, quae una forte non obsidebatur, trepidi uno agmine

l i eiecere. magna caedes fugientium et in urbe et per agros est faeta. plures a Furianis intra moenia caesi, Valcriani expeditiores ad persequendos fuere nec ante noctem, quae

12 eonspectum ademit, finem caedendi fecere. Sutrio recepto restitutoque sociis Nepete exercitus ductus, quod per de- ditionem acceptum iam totum Etrusci habebant.

1 X. Videbatur plus in ea urbc recipienda laboris fore, non eo solum, quod tota hostium erat, sed etiam quod parte Nepcsinorum prodente civitatem facta erat deditio.

2 mitti tamen ad principes eorum placuit, ut secernerent se ab Etruscis fidemque, quam inplorassent ab Romanis, ipsi

3 praestarent. unde cum responsum allatum esset, nihil 3uae potestatis esse, Etruscos moenia custodiasque por-

LIBEK VI, 10. 11. [a. C. 38G. 385] 315

tarum tenere, primo populationibus agri terror est oppi- danis admotus; deinde, postquam deditionis quam soeie- 4 tatis fides sanctior erat, faseibus sarmentorum ex agro conlatis duetus ad moenia exercitus conpletisque fossis scalae admotae; et clamore primo impetuque oppidum ca- pitur. Xepesinis inde edictum, ut arma ponant, parcique j iussum inermi; Etrusci pariter armati atque inermes caesi. Xepesinorum quoque auctores deditionis securi percussi; innoxiae multitudini redditae res oppidumque cum prae- sidio relictum. ita duabus sociis urbibus ex hoste re- 6 ceptis victorem exercitum tribuni cum magna gloria Ro- mam reduxerunt.

Eodem anno ab Latinis Hernicisque res repetitae quae- situmque, cur per eos annos militem ex instituto non de- dissent. responsum frequenti utriusque gentis concilio i est, nec culpam in eo publicam nec consilium fuisse, quod suae iuventutis aliqui apud Volscos militaverint. eos ta- s men ipsos pravi consilii poenam habere nec quemquam ex his reducem esse. militis autem non dati causam ter- rorem adsiduum a Volscia fuisse, quam pestem adhae- rentem lateri suo tot super alia aliis bellis exhauriri ne- quisse. quae relata patribus magis tempus quam causam 9 non visa belli habere.

XI. Insequenti anno, A. Manlio, P. Cornelio, T. et l L. Quinctiis Capitolinis, L. Papirio Cursore iterum, [C. Sergio iterum] tribunis consulari potestate, grave bellum foris, gravior domi seditio exorta: bellum ab Volscis ad- 2 iuncta Latinorum atque Heraicorum defectione, seditio, unde minime timeri potuit, a patrieiae gentis viro et in- clitae faniae, M. Manlio Capitolino. qui nimius animi cum 3 alios principes sperneret, uni inviderei eximio simul hono- ribus atque virtutibus, M. Furio, aegre ferebat, solum eum in magistratibus, solum apud exereitus esse, tantum iam 4 eminere, ut isdem auspiciis creatos non pro collegis, sed pro ministris habeat, cum interim, si quis vere aestimare velit, a M. Furio recuperari patria ex obsidione hostium non potuerit, nisi a se prius Capitolium atque arx servata esset; et ille inter aurum accipiendum et in spem pacis 5 solutis animis Gallos adgressus sit, ipse armatos capien-

316 LIBEB VI, 11. 12. [a. u. c. 300]

tcsquc arcem depulerit; illius gloriae pars virilis apud omnes milites sit, qui simul vicerint, suae victoriac nemi- C nem omnium mortalium socium esse. his opinionibus in- flato animo, ad hoc vitio quoque ingenii vehemens et inpo- tens, postquam inter patres non quantum aequum censebat

7 excellere suas opes animadvertit, primus onmium ex pa- tiibus popularis factus cum plebeiis magistratibus consilia communicare, criminando patres, adlicicndo ad sc plebem, iam aura, non consilio ferri famaeque magnae mallc quam

8 bonae esse. et non contentus agrariis legibus, quae ma- teria sempcr tribunis plebi seditionum fuisset, fidcm mo- liri coepit: acriores quippe aeris alieni stimulos esse, qui non egestatem modo atque ignominiam minentur, sednervo

9 ac vinculis corpus liberum territent. et erat aeris alieni magna vis re damnosissima ctiam divitibus, acdificando, contracta. bellum itaque Volscum, grave per se, onera- tum Latinorum atque Hernicorum defectione, in spccicm

10 causae iactatum, ut maior potestas quaereretur: sed nova consilia Manlii magis conpulere senatum ad dictatorcm creandum. crcatus A. Cornclius Cossus magistrum equi- tum dixit T. Quinctium Capitolinum.

l XII. Dictator etsi maioreni dimicationem propositam domi quam foris cernebat, tamen, seu quia celeritate ad bellum opus erat seu victoria triumphoque dictaturae ipsi vires se additurum ratus, dilectu habito in agrum Pompti- num, quo a Volscis exercitum indictum audierat, pergit.

•_> non dubito, praeter satietatem tot iam libris adsidua bella cum Volscis gesta legentibus illud quoque succursurum, quod mihi pereensenti propiores temporibus harum rerum auctores miraculo fuit, unde totiens victis Volscis et Ae-

3 quis suffecerint milites. quod cum ab antiquis tacitum praetermissumque sit, cuius tandem ego rei praeter opi- nionem, quae sua cuiquc coniectanti esse potest, auctor

1 sim? simile veri est, aut intervallis bellorum, sicut nunc in dilectibus fit Romanis, alia atque alia subole iuniorum ad bella instauranda totiens usos esse, aut non ex isdem semper populis exercitus scriptos, quamquam eadem sem-

5 per gens bellum intulerit, aut innumerabilem multitudi- nem liberorum capitum in cis fuissc locis, quac nunc, vix

LIBEU VI, 12. 13. [a.C.385] 317

seminario exiguo militum relicto, servitia Romana ab so- litudine vindicant. ingens certe, quod inter omnes auc- 6 tores convenit, quamquam nuper Camilli ductu atque auspicio accisae res erant, Volscorum exercitus fuit. ad hoc Latini Hernicique accesserant et Cerceiensium qui- dam et coloni etiam a Velitris Eomani.

Dictator, castris eo die positis, postero cum auspicato 7 prodisset hostiaque caesa pacem deum adorasset, laetus ad milites iam arma ad propositum pugnae signum, sicut edictum erat, luce prima capientes processit. 'nostra vic- s toria est, milites,' inquit 'si quid di vatesve eorum in fu- turum vident. itaque, ut decet certae spei plenos et cum inparibus manus conserturos, pilis ante pedes positis gladiis tantum dextras armemus. ne procurri quidem ab acie velim, sed obnixos vos stabili gradu impetum ho- stium excipere. ubi illi vana iniecerint missilia ct effusi 9 8tantibus vobis se intulerint, tum micent gladii et veniat in mentem unicuique, deos esse, qui Eomanum adiuvent, deos, qui secundis avibus in proelium miscrint. tu, T. ic Quincti, equitem intentus ad primum initium moti certa- minis teneas; ubi haerere iam aciem conlato pede videris, tum teiTorem equestrem occupatis alio pavore infer invec- tusque ordines pugnantium dissipa.' sic eques, sic pedes, 1 1 ut praeceperat, pugnant, nec dux legiones nec fortuna fe- fellit ducem.

XIII. Multitudo hostium, nulli rei praeterquam nu- l mero freta et oculis utramque metiens aciem, temere proe- lium iniit, temere omisit; clamore tantum missilibusque 2 telis et primo pugnae impetu ferox gladios et conlatum pedem et vultum hostis ardore animi micantem ferre non potuit. inpulsa frons prima et trepidatio subsidiis inlata. 3 et suum terrorem intulit eques; rupti inde multis locis or- dines motaque omnia et fluctuantis similis acies erat. dein, postquam cadentibus primis iam ad se quisque perventu- ram caedem credebat, terga vertunt. instare Romanus; 4 et donec armati confertique abibant, peditum labor in per- sequendo fuit: postquam iactari arma passim fugaque per agros spargi aciem hostium animadversum est, tum equi- tum turmae emissae dato signo, ne in singulorum morando

318 LIBEK VI, 13. 14. [a.u.c.369]

caede spatium ad evadendum interim multitudini darent:

j satis esse, missilibus ac terrore inpediri cursum obequi- tandoque agmen teneri, dum adsequi pedes et iusta caede

G conficere hostem posset. fugae sequendique non antc noctem finis fuit. capta quoque ac direpta eodem die castra Volscorum praedaque omnis praeter libera corpora

7 militi concessa est. pars maxima captivorum ex Latinis atque Hernicis fuit, nec hominum de plebe, ut credi pos- set mercede militasse, sed principes quidam iuventutia inventi, manifesta fides, publica ope Volscos hostes ad-

S iutos. Cerceiensium quoque quidam cogniti et coloni a Velitris; Eomamque omnes missi percunctantibus primo- ribus patrum eadem, quae dictatori, defectionem sui quis- que populi, haud perplexe indicavere.

1 XIIII. Dictator exercitum in stativis tenebat, minime dubius, bellum cum iis populis patres iussuros, cum maior domi cxorta moles coegit acciri Romam eum gliscente in dies seditione, quam solito magis metuendam auctor fa-

2 ciebat. non enim iam orationes modo M. Manli, sed facta popularia in speciem, tumultuosa cadem qua mente fic-

3 rent intuenti erant. centurionem nobilem militaribus fac- tis iudicatum pecuniae cum duci vidisset, medio foro cum caterva sua accurrit ct manum iniecit, vociferatus- que de superbia patrum ac crudelitate faeneratorum et mi-

4 seriis plebis, virtutibus eius viri fortunaque: 'tum vero ego,' inquit 'nequiquam hac dextra Capitolium arcemque servaverim, si civem commilitonemque meum tamquam Gallis victoribus captum in servitutem ac vincula duci

5 videam.' inde rem crcditori palam populo solvit libraque et aere liberatum emittit, deos atque homines obtestan- tem, ut M. Manlio, liberatori suo, parenti plebis Roma-

G nae, gratiam referant. acceptus extemplo in tumultuosam turbam et ipse tumultum augcbat, cicatrices acceptas

7 Veienti, Gallico aliisque deinceps bellis ostentans: sc mi- litantem, se restituentem eversos penates, multiplici iam sorte exsoluta mergentibus semper sortem usuris, obru- tumfaenore esse; viderelucem, forum, civiumoraM.Manli

8 opera, omnia parentium beneficia ab illo se habere, illi devovere corporis vitaeque ac sanguinis quod supersit:

LIBER VI, 14. 15. [a.C.385] 319

quodeiunque sibi cum patria, penatibus publicis ac pri- \ -atis iuris fuerit, id cum uno homine esse.

His vocibus instincta plebcs cum iam unius hominis 9 esset, addita alia commotioris ad omnia turbanda consilii res. fundum in Veienti, caput patrimonii, subiecit prac- 10 coni: 'nequem vestriun,' inquit 'Quirites, donec quicquam in re mea supererit, iudicatum addictumve duci patiar.' id vero ita accendit animos, ut per omne fas ac nefas se- cuturi vindieem libertatis viderentur.

Ad hoc domi contionantis in modum sermones pleni n criminum in patres; inter quos cum omisso discrimine vera an vana iaceret, thesauros Gallici anri occultari a patribus ieeit, nec iam possidendis publicis agris contentos essc, nisi pecuniam quoque publicam avertant; ea rcs si palam fiat, exsolvi plebem aere alieno posse. quae ubi obiecta 12 spes est, enimvero indignum facinus videri, cum confe- rendum ad redimendam civitatem a Gallis aurum fuerit: tributo conlationem factam, idem aurum ex hostibus cap- tum in paucorum praedam cessisse. itaque exsecmeban- 13 tur quaerendo, ubi tantae rei furtum occultaretur, differen- tique et tempore suo se indicaturum diccnti eeteris omissia eo versae erant omnium curae, apparebatque, nec veri indicii gratiam mediam nec falsi offensionem fore.

XV. Ita suspensis rebus dictator accitus ab exercitu 1 in urbem venit. postero die senatu habito cum satis pe- riclitatus voluntates hominum discedere senatum ab se vetuisset, stipatus ea multitudine, sella in comitio posita, viatorem ad M. Manlium misit; qui dictatoris iussu vo- 2 catus, cum signum suis dedisset, adesse certamen, agmine ingenti ad tribunal venit. hinc senatus, hinc plebs, suum 0 quisque intuentes ducem, velut in acie constiterant. tum 4 dictator silentio facto: 'utinam,' inquit 'mihi patribusque Romanis ita de ceteris rebus cum plebe conveniat, quem- admodum quod ad te attinet eamque rem, quam de te sum quaesiturus, conventurum satis confido. spem fac- 5 tam a te civitati video, fide incolumi ex thesauris Gallicis, quos primores patrum occultent, creditum solvi posse. cui ego rei tantum abest, ut inpedimento sim, ut contra te, M. Manli, adhorter, liberes faenore plebem Eomanam

320 LIBER VI, 15. L6. [a.u.c.369]

et istos incubantcs pubKcis thensauris ex praecla clandc-

G stina evolvas. quod nisi facis, sive ut et ipse in parte pracdac sis sive quia vanum indicium est, in vincla te duci iubebo nec diutius patiar, a te multitudinem fallaci

7 spe concitari.' ad ea Manlius nec se fefcllisse ait, non adversus Volscos, totiens hostis quotiens patribus expc- diat, nec adversus Latinos Hernicosque, quos falsis cri- minibus in arma agant, sed adversus se ac plebem Roma-

s nam dictatorem creatum esse: iam omisso bello, quod simulatifm sit, in se impetum fieri, iam dictatorem profi- tcri patrocinium faeneratorum advcrsus plebem, iam sibi

9 ex favore multitudinis crimen et pernicicm quaeri. 'offen- dit' inquit 'te, A. Corneli, vosque, patres conscripti, cir- cumfusa turba lateri meo: quin eam diducitis a me singuli vestris beneficiis, intcrcedendo, cximendo de nervo cives vestros, prohibendo iudicatos addictosque duci, ex co quod io affluit opibus vestris sustinendo necessitatcs aliorum? scd quid ego vos, de vcstro inpendatis, hortor? sortem ali- quam ferte, de capite deducitc quod usuris pernumeratum est: iam niliilo mea turba quam ullius conspectior crit. n at cnim quid ita solus ego civium curam ago? nihilo ma- gis quod respondeam habco quam si quaeras, quid ita solus Capitolium arcemque servaverim. et tum universis

12 quam potui opein tuli et nunc singulis feram. nam quod ad thesauros Gallicos attinet, rem suapte natura facilem difficilem interrogatio facit. cur enim quaeritis quod scitis? cur quod in sinu vestro est excuti iubetis potius quam po-

13 natis, nisi aliqua fraus subest? quo magis argui pracsti- gias iubetis vestras, eo plus vereor, ne abstuleritis obser- vantibus etiam oculos. itaque non ego vobis ut indicem praedas vestras, sed vos id cogendi estis, ut in medium proferatis.'

i XVI. Cum mitterc ambages dictator iuberet et aut peragere verum indicium cogcret aut fateri facinus in- simulati falso crimine senatus oblataeque vani furti invi- diae, negantem arbitrio inimicorum se locuturum in vincla

2 duci iussit. arreptus a viatore 'Iuppiter' inquit 'optimc maxime Iunoque rcgina ac Minerva ceterique dii dcac- que, qui Capitolium arcemque incolitis, sicine vcstrum

LIBEli VI, 16. 17. [a.C.385] 321

militem ac praesidem sinitis vexari ab inimicis? hacc dextra, qua Gallos fucli a delubris vestris, iam in vinclis et catenis erit?'

Xullius nec oculi nec aures indignitatem ferebant, sed r> invicta sibi quaedam patientissima iusti imperii civitas fecerat nec adversus dictatoriam vim aut tribuni plebis aut ipsa plebs attollere oculos aut hiscere audebant. con- 4 iecto in carcerem Manlio satis constat magnam partem plebis vestem mutasse, multos mortales capillum ac bar- bam promisisse obversatamque vestibulo carceris maestam turbam.

Dictator de Volscis triumphavit, invidiaeque magis o triumphus quam gloriae fuit: quippc domi, non militiac partum eum actumque de cive, non de hoste fremebant; unum defuisse tantum superbiae, quod non M. Manlius ante currum sit ductus. iamque haud procul seditione res g erat. cuius leniendae causa postulante nullo largitor vo- luntarius repente senatus factus Satricum coloniam duo milia civium Romanorum deduci iussit. bina iugera et semisses agri adsignati. quod cum et parvum et paucis r datum ct mercedem esse prodendi M. Manli interpreta- rentur, remedio inritatur seditio. et iam magis insignis 8 sordibus et facie reorum turba Manliana erat, amotusque post triumphum abdieatione dictaturae terror et linguam et animos liberaverat hominum.

XVII. Audiebantur itaque propalam voces expro- l brantium multitudini, quod defensores suos semper in praecipitem locum favore tollat, deinde in ipso discrimine periculi destituat. sic Sp. Cassium in agros plebem vo- 2 cantem, sic Sp. Maelium ab ore civium famem suis in- pensis propidsantem oppressos, sic M. Manlium mersam et obrutam faenore partem civitatis in libertatem ac lucem extrahentem proditum inimicis. saginare plebem popula- res suos, ut iugulentur. hocine patiendum fuisse, si ad 3 nutum dictatoris non responderit vir consularis? fingerent mentitum ante, atque ideo non habuisse quod tum respon- deret: cui servo umquam mendacii poenam vincula fuisse? non obversatam esse memoriam noctis illius, quae paene 4 ultima atque aeterna nomini Romano fuerit? non speciem U i vol. I. 21

322 LIBER VI, 17. 18. [a. u. c. 369. 370]

agminis Gallorum per Tarpeiam rupcm scandentis? non ipsius M. Manli, qualem eum armatum plenum sudoris ac sanguinis ipso paene Iove erepto ex hostium manibus

5 vidissent? selibrisne farris gratiam servatori patriae rela- tam? et quem prope caelestem, cognomine certe Capito- lino Iovi parem feccrint, eum pati vinctum in carcere, in tenebris obnoxiam carnificis arbitrio ducere animam? adco in uno onmibus satis auxilii fuisse, nuilam opem in tam multis uni esse?

G Iam ne nocte quidem turba ex eo loco dilabebatur, refracturosque carcerem minabantur, cum remisso, id quod erepturi erant, ex senatus consulto Manlius vinelis liberatur. quo facto non seditio finita, sed dux seditioni datus est.

7 Per eosdem dies Latinis et Hernicis simul colonis Circeiensibus et a Velitris, purgantibus se Volsei crimine belli captivosque repetentibus, ut suis legibus in eos anim- adverterent, tristia rcsponsa reddita, tristiora colonis, quod cives Romani patriae oppugnandac nefanda consilia inis-

8 sent. non negatum itaque tantum de captivis, sed, in quo ab sociis tamen temperaverant, denuntiatum senatus ver- bis, facesserent propere ex urbe ab ore atque oculis po- puli Romani, ne nihil eos legationis ius, externo, non civi conparatum, tegeret.

i XVIII. Eecrudescente Manliana seditione sub exitu anni comitia habita creatique tribuni militum consulari potestate Servius Cornelius Maluginensis iterum, P. Va- lerius Potitus itcrum, M. Furius Camillus quintum, Ser- vius Sulpicius Rufus iterum, C. Papirius Crassus, T.

2 Quinctius Cincinnatus iterum. cuius principio anni et patribus et plebi peroportune externa pax data: plebi, quod non avocata dilectu spem cepit, dum tam potentcm haberet ducem, faenoris expugnandi; patribus, ne quo ex- terno terrore avocarentur animi ab sanandis domesticis

3 malis. igitur cum pars utraque acrior aliquanto coorta esset, iam propinquum ccrtamcn aderat; et Manliua ad- vocata domum plebe cum principibus novandarum rerum interdiu noctuque consilia agitat, plenior aliquanto animo-

i rum irarumque quam antea fuerat. iram accenderat igno-

LIBER VI , 18. [a. C. 385. 384] 323

niinia recens in animo ad contumeliam inexperto; spiritua dabat, quod nec ausus esset idem in se dictator, quod in Spurio Maelio Cincinnatus Quinctius fecisset, et vinculo- rum suorum invidiam non dictator modo abdicando dicta- turam fugisset, sed ne senatus quidem sustinere potuisset.

His simul inflatus exacerbatusque iam per se accensos 5 incitabat plebis animos: 'quo usque tandem ignorabitis vires vestras, quas natura ne beluas quidem ignorare vo- luit? numerate saltem, quot ipsi sitis, quot adversarios habeatis. si singuli singulos adgressuri essetis, tamen g acrius crederem vos pro libertate quam illos pro domina- tione certaturos. quot enim clientes circa singulos fuistis patronos, tot nunc adversus unum hostem eritis. osten- 7 dite modo bellum: pacem habebitis. videant vos paratos ad vim: ius ipsi remittent. audendum est aliquid univer- sis aut omnia singulis patienda. quo usque me circum- spectabitis? ego quidem nulli vestrum deero; ne fortuna 8 mea desit, videte. ipse vindex vester, ubi visum inimicis est, nullus repente fui, et vidistis in vincula duci universi eum, qui a singulis vobis vincula depuleram. quid sperem, 9 si plus in me audeant inimici? an exitum Cassi Maeliique exspectem? bene facitis, quod abominamini: dii prohibe- bunt haec. sed numquam propter me de caelo descen- dent. vobis dent mentem oportet, ut prohibeatis, sicut mihi dederunt armato togatoque, ut vos a barbaris hosti- bus, a superbis defenderem civibus. tam parvus animus 10 tanti populi est, ut semper vobis auxilium adversus ini- micos satis sit, nec ullum, nisi quatenus imperari vobis sinatis, certamen adversus patres noritis? nec hoc natura insitum vobis est, sed usu possidemini. cur enim adver- 11 sus externos tantum animorum geritis, ut imperare illis aequum censeatis? quia consuestis cum eis pro imperio certare, adversus hos temptare magis quam tueri liberta- tem. tamen, qualescumque duces habuistis, qualescum- 12 que ipsi fuistis, omnia adhuc, quantacumque petistis, ob- tinuistis seu vi seu fortuna vestra. tempus est etiam maiora conari: experimini modo et vestram felicitatem et 13 me, ut spero, feliciter expertum; minore negotio qui im- peret patribus inponetis, quam qui resisterent imperantibus

21*

l

- -

a» ■■■>••

■:- ■ ■ - • uv.r: r*>

~jy I

»- -^3» MQM -r

l; VI, S

oxim . Claudi didatam fuis primus ;i j quae prael i mem .. ab i auctorem in

li illud notand decora foeda ctiam reddi dicitur. quib . i •■ decora quoqui • etiam . d

vaiofl i x

. | . •iain :

dcni Capitd ad auxiliun quam meni lutcm populi l; suo discrimi Capitolium verai d populue citi hominibus oiai oculoa decoris, dui vcro criini: extra porta lium dod i valuit, et etiam iudicibua

tarent. Ap. Claudio in vincula dw 1 Claudiamquc omnem gentem bop- dsu opprimi popularem virum, quod plebem defeciaeet. cum diea venit, i rnultitudinia aeditioeasque voa - idicium pertinentia proprie ad regm i< cta -int reOj apud Deminem • dubito, liaud parva fuisae, cum .. uon in cauaa, Bed io 1"'" fucrit. •, ui sciant homines, quae et quanta : iKui ingrata Bolum, sed invisa oea prope quadringentoa produxic

ipensas pecuoias tulisset, « ni< ►- duci addictoa prohibuissel ; ad ha d commemoraaae tantura, Bed pro- nda, spolia hoatium caeaorum ad >rum ad quadraginta, in quibua in- orooas, civicaa octo. ad li"<- - produxit , inter quoa t '. S< n ilium, :u Doraioatum. el cura ea quo- niiii oratione dictis aequaudo meraoraaaet, nu- catricibus bcllo Dti- •

jque alioa devocaa» -iianiiii prccatusque esse, ut linam arc< m protegenti ad .»a- lcdissi nl . eam populo Romano in singuloa universoaque, ut ii intuentes, ut ad deos inmortalea in campo Martio cum centuriatim i< is ad Capitolium manua tendena ab •. apparuit tribunia, niinum liberaaflent tanti memoria in pracoccupatis bcncficio animis ndicta dic in 1'ctelinum lucum . iKini, undc ci - in ( ':i|

iin populi iiidictuui ( -*. iiii crimen uiiuis tristc iudicium invisumqul tui. sunt qui per duumviros, qui de

I

324 LIBER VI, 18—20. [a.u. c.370]

1 1 inposuistis. solo aequandae sunt dictaturae eonsulatus- que, ut caput attollere Romana plebes possit. proindc adeste, prohibete ius de pecuniis dici. ego nic patronmn profiteor plebis, quod mihi cura mea et fidcs nomen in-

13 duit: vos si quo insigni magis imperii honorisve nominc vestrum appellabitis ducem, co utemini potentiorc ad ob-

16 tinenda ea quae vultis.' indc dc rcgno agcndi ortum ini-

tium dicitur, sed nec cum quibus nec qucm ad finem

consilia pervenerint, satis planum traditur.

i XVIIII. At in parte altera senatus de secessione in

domum privatam plebis, forte etiam in arce positam, et

•2 inminenti mole libertati agitat. magna pars vociferantur, Servilio Ahala opus esse, qui non in vincla duci iubendo inritet publicum hostem, sed unius iactura civis finiat ;; intestinum bcllum. decurritur ad leniorem verbis scntcn- tiam, vim tamen eandem habentem, ut videant magistra- tus, ne quid ex perniciosis consiliis M. Manli rcs pubJica t detrimenti capiat. tum tribuni consulari potestate tribuni- que plebi — nam ct [ei], quia eundem et suae potcstatis quem libertatis omnium finem ccrnebant, patrum auctori- tati se dediderant — , lii tum omncs quid opus facto sit,

5 consultant. cum praeter vim et caedem nihil cuiquam occurreret, eam autem ingentis dimicationis fore appare-

6 ret, tum M. Menenius et Q. Publilius tribuni plebis: 'quid patrum et plebis certamen facimus, quod civitatis esse adversus unum pestiferum civem debet? quid cum plebe adgredimur eum, qucm per ipsam plebem tutius adgredi

7 est, ut suis ipse oneratus viribus ruat? diem dicere ci nobis in animo est. nihil minus populare quam regnum est. simul multitudo illa non secum certari viderint, ct ex advocatis iudices facti erunt et accusatores de plebe, patricium reum intuebuntur ct regni crimen in medio, nulli magis quam libertati favebunt suae.'

l XX. Adprobantibus cunctis diem Manlio dicunt. quod ubi est factum, primo commota plcbs est, utique postquam

•2 sordidatum reum viderunt nec cum eo non modo patrum quemquam, sed ne cognatos quidem aut atlfines, postremo nc fratres quidem Aulum et Titum Manlios, quod ad eum diem numquam usu venisset, ut in tanto discriminc non

LIBEK VI, 20. [a.C.384j 325

et proximi vestem mutarcnt. Ap. Claudio in vincula ducto :] C. Claudium inimicum Claudiamquc omnem gentem sor- didatam fuisse. consensu opprimi popularem virum, quod primua a patribus ad plebem defecisset. cum dies venit, 4 quae praeter coetus multitudinis seditiosa.-que voces et largirionem et fallax indicium pertinentia proprie ad regni crimen ab accusatoribus obiecta sint reo, apud neminem auctorem invenio; nec dubito, haud parva fuisse, cum o damnandi mora plebi non in causa, sed in loco fuerit. illud notandum videtur, ut sciant homines, quae et quanta decora foeda cupiditas regni non ingrata solum, sed invisa etiam reddiderit: homines prope quadringentos produxisse G dicitur, quibus sine faenore expensas pecunias tulisset, quo- rum bona venire, quos duci addictos prohibuisset; ad haec 7 decora quoque belli non commemorasse tantum, sed pro- tulisse etiam conspicienda, spolia hostium caesorum ad triginta, dona imperatorum ad quadraginta, in quibus in- signes duas murales coronas, civicas octo. ad hoc ser- S vatos ex hostibus cives produxit, inter quos C. Servilium, magistrum equitum absentem nominatum. et cum ea quo- que, quae bello gesta essent, pro fastigio rerum oratione etiam magnifica facta dietis aequando memorasset, nu- dasse pectus insigne cicatricibus bello acceptis et identi- 9 dem Capitolium spectans Iovem deosque alios devocasse ad auxilium fortunarum suarum precatusque esse, ut quam mentem sibi Capitolinam arcem protegenti ad sa- lutem populi Romani dedissent, eam populo Romano in suo discrimine darent, et orasse singulos universosque, ut Capitolium atque arcem intuentes, ut ad deos inmortales versi de se iudicarent. in campo Martio cum centuriatim 10 populus citaretur et reus ad Capitolium manus tendens ab hominibus ad deos preces avertisset, apparuit tribunis, nisi oculos quoque hominum liberassent tanti memoria decoris, numquam fore in praeoccupatis beneficio animis vero crimini locum. ita prodicta die in Petelinum lucum 1 1 extra portam Flumentanam, unde conspectus in Capito- lium non esset, concilium populi indictum est. ibi crimen valuit, et obstinatis animis triste iudicium invisumque ctiam iudicibus factum. sunt qui per duumviros, qui de 12

326 LIBER VI, 20. 21. [a. u. c. 370— 373J

perduellione anquirerent creatos, auctores sint damnatum. tribuni de saxo Tarpeio deiecerunt, locusque idem in uno homine et eximiae gloriae monumentum et poenae ultimae

13 fuit. adiectae mortuo notae sunt: publica una, quod, cum domus eius fuisset, ubi nunc aedes atque officina Mone- tae est, latum ad populum est, ne quis patricius in arce

liaut Capitolio habitaret; gentilicia altera, quod gentis Manliae decreto cautum cst, ne quis dcinde M. Manlius vocaretur. hunc exitum habuit vir, nisi in libcra civitate

15 natus esset, memorabilis. populum brevi, postquam peri- culum ab eo nullum erat, per se ipsas recordantcm vir- tutes desiderium eius tenuit. pestilentia etiam brevi con- secuta nullis occurrentibus tantae cladis causis ex Manliano

10 supplicio magnae parti videri orta: violatum Capitolhun esse sanguine servatoris nec dis cordi fuisse poenam eius oblatam prope oculis suis, a quo sua templa ercpta mani- bus hostium essent.

1 XXI. Pestilentiam inopia frugum et volgatam utrius- que mali famam anno insequcnte multiplex bellum ex- cq>it, L. Valerio quartum, Aulo Manlio tertium, Servio Sulpicio tertium, Lucio Lucretio, L. Aemilio tcrtium,

2 M. Trebonio tribunis militum consulari potestate. hostes novi praeter Volscos velut sorte quadam prope in aeter- num exercendo Eomano militi datos, Cerceiosque et Ve- litras colonias iam diu molientes defcctionem et suspec- tum Latium, Lanuvini etiam, quae fidelissima urbs fuerat,

■6 subito exorti. id patres rati contcmptu accidcre, quod Veliternis civibus suis tam diu inpunita defectio esset, decreverunt, ut primo quoque tempore ad populum fer-

4 retur de bello eis indicendo. ad quam militiam quo para- tior plebes esset, quinqueviros Pomptino agro dividendo et triumviros Nepete coloniae deducendae creaverunt.

5 tum ut bellum iuberent latum ad populum est, et nequi- quam dissuadentibus tribunis plebis omnes tribus bellum

6 iusserunt. apparatum eo anno bellum est, excrcitus prop- ter pestilentiam non eductus. eaque cunctatio colonis spatium dederat deprecandi eenatum; et magna hominum pars eo, ut legatio supplex Romam mitteretur inclinabat,

7 ni privato, ut fit, perieulo publicum inplicitum cssct

LIBER VI, 21. 22. [a. C. 384— 381] 327

auctoresque defectionis ab Komanis metu, ne soli erimini subiecti piacula irae Eomanorum dederentur, avertissent colonias a consiliis pacis. neque in senatu solum per eos 8 legatio inpedita est, sed magna pars plebis incitata, ut praedatum in agrum Komanum exirent. haec nova in- iuria cxturbavit omnem spem pacis. de Praenestinorum 9 quoque defectione eo anno primum fama exorta; arguen- tibusque eos Tusculanis et Gabinis et Labicanis, quorum in fines incursatum crat, ita placide ab senatu responsum est, ut minus credi de criminibus, quia nollent ea vera esse, appareret.

XXII. Insequenti anno Sp. et L. Papirii novi tribuni i niiliturn consulari potestate Yelitras legiones duxere, quat- tuor collegis, Ser. Cornelio Maluginensi tertium, Q. Ser- vilio, C. Sulpicio, L. Aemilio quartum (tribunis), ad pracsidium urbis et si qui ex Etruria novi motus nuntia- rentur — omnia enim inde suspecta erant — relictis. ad 2 Velitras adversus maiora paene auxilia Praenestinorum quam ipsam colonorum multitudinem secundo proelio pugnatum est ita, ut propinquitas urbis hosti et eausa maturioris fugae et unum ex fuga receptaeulum csset. oppidi oppugnatione tribuni abstinuere, quia et anceps 3 erat nec in perniciem coloniae pugnandum censebant. literae Komam ad senatum cum victoriae nuntiis acriores. in Praenestinum quam in Veliternum hostem missae. itaque ex senatus consulto populique iussu bellum Prae- 4 nestinis indictum, qui coniuncti Volscis anno insequente Satricum, coloniam populi Komani pertinaciter a colonis defensam, vi expugnarunt foedeque in captis exercuere victoriam. eam rem aegre passi Komani M. Furium Ca- 5 millum sextum tribunum militum creavere. additi cnllegae A. et L. Postumii Regillenses ac L. Furius cum L. Lu- cretio et M. Fabio Ambusto.

Volscum bellum M. Furio extra ordinem decretum. r, adiutor ex tribunis sorte L. Furius datur, non tam e re publica quam ut collegae materia ad omnem laudem esset, et publice, quod rem temeritate eius prolapsam restituit, et privatim, quod ex errore gratiam potius eius sibi quam suam gloriam petiit. exactae iam aetatis Camillus erat, 7

328 LIBER VI, 22. 23. [a. u. c. 373. 37 IJ

comitiisque iurare parato in vcrba excusandae valetudini solita consensus populi restiterat: sed vegetum ingenium in vivido pectore vigebat virebatque intcgris sensibus et civiles iam res haud magnopere obeuntem bella excita-

8 bant. quattuor legionibua quaternum miliuni scriptis, exercitu indicto ad portam Esquilinam in posteram diem, ad Satricum profeetus. ibi eum expugnatores coloniae haudquaquam perculsi, fidentes miJitum numero, quo ali-

9 quantum praestabant, opperiebantur. postquam appropin- quare Romanos senserunt, extemplo in aciem procedunt, nihil dilaturi, quin periculum summae rerum faeerent: ita paucitati hostium niliil artes imperatoris unici, quibus solis confklerent, profuturas esse.

l XXIII. Idem ardor et in Romano exercitu erat et in altero duce, nec praesentis dimicationis fortunam ulla res praeterquam unius viri consilium atque impcrium mora- batur, qui occasionem iuvandarum ratione virium trahendo

•2 bello quaerebat. co magis hostis instare, ncc iam pro castris tantum suis explicare aciem, sed proccdcre in medium campi, et vallo prope hostium signa inferendo

3 superbam fiduciam virium ostentare. id aegre patiebatur Romanus miles, multo aegrius alter ex tribunis militum, L. Furius, ferox cum aetate et ingenio tum nmltitudinis

4 cx incertissimo sumentis animos spe inflatus. hic per se iam milites incitatos insuper instigabat elevando, qua una poterat, aetate auctoritatem collegae, iuvenibus bella data dictitans et cum corporibus vigere et deflorescerc animos ;

5 cunctatorem ex acerrimo bellatore factum, et qui adve- niens castra urbesque primo impetu rapere sit solitus, eum residem intra vallum tempus terere, quid accessurum

G suis decessurumve hostium viribus sperantcm, quam oc- casionem, quod tempus, quem insidiis instruendis locum?

7 frigere ac torpere senis consilia. sed Camillo cum vitae satis tum gloriae esse. quid attinere cum mortali corpore uno civitatis, quam inmortalem esse deceat, pati con- senescere vires?

S His sermonibus tota in se averterat castra, et cum omnibus locis posceretur pugna: 'sustinere,' inquit 'M. Furi, non possumus impetum militum, et hostis, cuius

LIBER VI , 23. 24. [a. C. 381. 38 •] 32! I

animos cunctando auximus, iam minime toleranda superbia insultat. cede unus omnibus et patere te vinci consilio, ut maturius bello vincas.' ad ea Camillus, quae beUa suo 9 unius auspicio gesta ad eam diem essent, negare in eis neque se neque populum Eomanum aut consilii sui aut ibrtunae paenituisse. nunc scire se collegam habere iure imperioque parem, vigore aetatis praestantem. itaque se 10 quod ad exercitum attineat regere consuesse, non regi, collegae imperium se non posse inpedire. diis bene iu- vantibus ageret quod e re pubhca duceret. aetati suae se n veniam etiam petere, ne in prima acie esset: quae senis munia in bello sint, iis se non defuturum. id a diis in- mortalibus precari, ne qui casus suum consilium lauda- bile efficiat. nec ab hominibus salutaris sententia nec a 12 diis tam piae preces auditae sunt. primam aciem auctor pugnae instruit, subsidia Camillus firmat validamque sta- tionem pro castris opponit; ipse edito loco spectator in- tentus iu eventu alieni consilii constitit.

XXTTTT. Simul primo concursu concrcpuere arma, 1 hostis dolo, non metu pedem rettulit. lenis ab tergo cli- 2 vus erat inter aciem et castra, et, quod multitudo suppe- ditabat, aliquot validas cohortes in castris armatas iu- structasque reliqucrant, quae inter commissum iam cer- tamen, ubi vallo adpropinquasset hostis, erumperent. Romanus cedentem hostem efFuse sequcndo in locum ini- ;; quum pertractus oportunus huic eruptioni fuit. versus ita- que in victorem terror et novo hoste et supina valJe Ro- manam inclinavit aciem. instant Volsci recentes, qui e 4 castris impetum fecerant; integrant et illi pugnam, qui simulata cesserant fuga. iam non recipiebat se Romanus miles, sed inmemor recentis ferociae veterisque deeoris terga passim dabat atque effuso cursu castra repetebat, cum Camillus subiectus ab circumstantibus in equum et 5 raptim subsidiis oppositis: 'haec est,' inquit 'niilites, pugna, quam poposcistis? quis homo, quis deus est, quem accu- sare possitis? vestra illa temeritas, vestra ignavia haec cst. secuti alium ducem sequimini nunc Camillum et, g quod ductu meo soletis, vincite. quid vallum et castra spectatis? neminem vestrum illa nisi victorem receptura

ooO LIBER VI, 24. 25. [a. u. c. 374]

7 sunt.' pudor primo tenuit effusos: inde ut eircumagi Bigna obvertique aciem viderunt in hostcm, et dux, praeterquam quod tot insignis triumphis, etiam aetate vencrabilis, inter prima signa, ubi plurimus labor periculumque erat, se of- ferebat, increpare singuli se quisque et alios, ct adhor-

8 tatio invicem totam alacri clamorc pervasit aciem. neque alter tribunus rei defuit, sed missus a collega restituente peditum aciem ad equites, non castigando, ad quam rcm leviorem auctorem eum culpac societas fecerat, sed ab imperio totus ad preces versus orare singulos universos- que, ut se reum fortunae eius diei crimine eximeront:

9 'abnuente ac prohibente collega temeritatis me omnium potius socium quam unius prudentiae dedi. Camillus in utraque vestra fortuna suam gloriam videt: ego, ni resti- tuitur pugna, quod miserrimum est, fortunam cum omni-

10 bus, infamiam solus sentiam.' optimum visum est in fluc- tuantcm acicm, tradi equos et pedestri pugna invadcrc hostcm. cunt insignes armis animisque, qua prcmi partc maximc pcditum copias vidcnt. nihil ncque apud duces neque apud milites remittitur a summo certamine animi.

n sensit crgo eventus virtutis enixae opem, et Volsci, qua modo simulato metu cesserant, ea in veram fugam effusi, magna pars et in ipso certamine et post in fuga caesi, ceteri in castris, quae capta eodem impetu sunt. plures tamen capti quam occisi.

1 XXV. Ubi in recensendis captivis cum Tusculani aliquot noscitarentur, secreti ab aliis ad tribunos addu- cuntur, percontantibusque fassi, publico consilio se mili-

2 tasse. cuius tam vicini belli metu Camillus motus extem- plo se Romara captivos ducturum ait, ne patres ignari sint, Tusculanos ab societate descisse. castris exercitui-

3 quc interim, si videatur, praesit collega. documento unus dies fuerat, ne sua consilia melioribus praeferret. nec ta- men aut ipsi aut in exercitu cuiquam satis placato animo Camillus laturus culpam eius videbatur, qua data in tam

4 praecipitem casum res publica esset, et cum in exercitu tum Romae constans omnium fama erat, cum varia for- tuna in Volscis gesta res esset, adversae pugnae fugae- que in L. Furio culpam, secundae decus omne penes

LIBEK VI, 25. 2G. [u. C. 380] 331

M. Furium esse. introductis iu senatum captivis cum bello ;> persequendos Tusculanos patres censuissent Camilloquc id bellum mandassent, adiutorem sibi ad eam rem unum petit, permissoque, ut ex collegis optaret quem vellet, con- tra spem omnium L. Furium optavit. qua moderatione c animi cum collegae levavit infamiam, tum sibi gloriam in- gentem peperit. nec fuit cum Tusculanis bellum: pace constanti vim Romanam arcucrunt, quam armis non pote- rant. intrantibus fines Romanis non demigratum ex pro- i pinquis itineris locis, non cultus agrorum intermissus, patentibus portis urbis togati obviam frequentes impera- toribus processere, commeatus exercitui comiter in castra ex urbe et ex agris devehitur. Camillus, castris ante por- 8 tas positis, eademne forma pacis, quae in agris ostentarc- tur, etiam intra moenia esset, scire cupiens, ingressus ur- [i bem ubi patentes ianuas et tabernis apertis proposita omnia in medio vidit intentosque opifices suo quemque operi et ludos litterarum strepere discentium vocibus ac repletas semitas inter vulgus aliud puerorum et mulierum huc atque illuc euntium, qua quemque suorum usuum causae ferrent, nihil usquam non pavidis modo, sed ne miranti- 10 bus quidem simile, circumspiciebat omnia inquirens ocu- lis, ubinam bellum fuisset; adeo nec amotae rei usquam n nec oblatae ad tempus vestigium ullum erat, sed ita om- nia constanti tranquilla pace, ut eo vix fama belli perlata videri posset.

XXVI. Victus igitur patientia hostium senatum eo- l rum vocari iussit. 'soli adhuc/ inquit 'Tuseulani, vera arma verasque vires, quibus ab ira Romanorum vestra tu- taremini, invenistis. ite Roraam ad senatum; aestimabunt 2 patres, utrum plus ante poenae an nunc veniae meriti sitis. non praecipiam gratiam publici beneficii: deprecandi po- testatem a me habueritis; precibus eventum vestris sena- tus, quem videbitur, dabit.' postquam Eomam Tusculani a venerunt senatusque paulo ante fidelium sociorum mae- stus in vestibulo curiae est conspectus, moti extemplo pa- tres vocari eos iam tum hospitaliter magis quam hostiliter iussere.

Dictator Tusculanus ita verba fecit: 'quibus bellum i

332 LIBER VI, 2G. 27. [a. u. c. 374]

indixistis intulistisque, patres conscri})ti, sicut ntinc videtis nos stantes in vcstibulo curiae vestrae, ita armati parati- que obviam imperatoribus legionibusque vcstris proees.<i-

j mus. hic noster, hic plebis nostrae habitus fuit eritque semper, nisi si quando a vobis proque vobis arma acce- perimus. gratias agimus et ducibus vestris et exereitibus, quod oculis magis quam auribus crediderunt et, ubi nihil

ij hostile erat, ne ipsi quidem fecerunt. pacem quam nos praestitirnus, eam a vobis petimus; bellum eo, sicubi est, avertatis precamur: in nos quid arma polleant vestra, si patiendo experiundum est, inermes experiemur. haec mens nostra est, dii inmortales faciant, tam felix quam pia.

7 quod ad crimina attinet, quibus moti bellum indixistis, etsi revicta rebus verbis confutare nihil attinet, tamen, etiam si vera sint, vel fateri nobis ea, cum tam evidcnter paenituerit, tutum censemus. peccetur in vos, dum digni

S sitis quibus ita satisfiat.' tantum fere verborum ab Tuscu- lanis factum. pacem in praesentia, nec ita multo post civitatem etiam impetraverunt. ab Tusculo legiones re- ductae.

i XXVLL Camillus, consilio et virtute in Volseo bello, felicitate in Tusculana expcditione, utrubique singulari adversus collegam patientia et moderatione insignis, ma-

2 gistratu abiit creatis tribunis militaribus in insequentem annum L. et P. Valeriis, Lucio quintum, Publio tertium, et Gaio Sergio tertium, Lucio Menenio iterum, Publio

;; Papirio, Servio Cornelio Maluginense. censoribus quo- que eguit annus maximc propter incertam famam aeris alieni, adgravantibus summam etiam invidiae eius tribu- nis plebis, eum ab iis elevaretur, quibus fide magis quam fortuna debentium laborare creditum vidcri expcdiebat.

t creati censores C. Sulpicius Camerinus, Sp. Postumius Regillensis, coeptaque iam res morte Postumi, quia eol- Legam suffici censori religio erat. interpellata est. igitur cum Sulpicius abdicasset se magistratu, censores alii vi- tio crcati non gesserunt magistratum. tertios creari velut diis non accipientibus in eum annum censuram religiosum

G fuit. eam veru ludificationem plebis tribuni ferendam ne- gabant: fugere senatum testes tabulas publicas census

LIBER VI , 27. 28. [a. C. 380] 333

cuiusque, quia nolint conspici summam aeris alieni, quac indicatura sit, dcmersam partcm a parte civitatis, cum interim obaeratam plebem obiectari aliis atquc aliis hosti- bus. passim iam sine ullo discrimine bella quaeri: ab 7 Antio Satricum, ab Satrico Velitras, inde Tusculum le- giones ductas. Latinis, Hernicis, Praenestinis iam inten- tari arma civium magis quam hostium odio, ut in armis terant plebem nee respirare in urbe aut per otium liber- tatis mcminisse sinant aut consistere in contione, ubi ali- quando audiant vocem tribuniciam de levando faenore ct fine aliarum iniuriarum agentem. quod si sit animus plebi 8 mcmor patrum libertatis, se nec addici quemquam civcm liomanum ob creditam pecuniam passuros neque dilcctum haberi, donec inspecto aere alieno initaque ratione mi- nucndi eius sciat unus quisque, quid sui, quid alieni sif, supersit sibi liberum corpus an id quoque nervo debea- tur. merces seditionis proposita confestim seditionem e?:- 9 citavit. nam et addicebantur multi ct ad Praenestini fa- mam belli novas legiones scribendas patres censuerant. quae utraque simul auxilio tribunicio et consensu plebis inpediri coepta; nam neque duci addictos tribuni sinebant io neque iuniores nomina dabant. cum patribus minor prac- sens cura creditae pecuniac iuris exsequendi quam dilec- tus esset — quippe iam a Praeneste profectos hostis in agro Gabino consedisse nuntiabatur — , interim tribunos n plebis fama ea ipsa inritaverat magis ad susceptum cer- tamen quam deterruerat, neque aliud ad seditionem ex- tinguendam in urbe quam prope inlatum moenibus ipsis bellum valuit.

XXVIII. Nam cum essetPraenestinis nuntiatum, nul- i lum exercitum conscriptum Romae, nullum ducem certum esse, patres ac plebem in semet ipsos versos, occasionem 2 rati duces eorum raptim agmine acto, pervastatis proti- nus agris ad portam Collinam signa intulere. ingens in 3 urbe trepidatio fuit. conclamatum ad arma concursumque in muros atque portas est, tandemque ab seditione ad bel- lum versi dictatorem T. Quinctium Cincinnatum creavere. is magistrum equitum Aulum Sempronium Atratinum di- 4 xit. quod ubi auditum est — tantus cius magistratus terror

334

LIREK a.u.c.374.375]

has inani fortuna ubicum auem a

i> e ol Ltatui'

erat . simul hos nibus recessere et luniores

., Romaui ad cdictum -actatione convenere. dum

conscribitur Romae castra interim hostium Uaud

procul Alia flumine i ade agrum late populantes

fatalem se urbi K >um cepiase inter se iacta-

e bant: similem pavorem ind Lc fugam fore ac beflo Gal- lico fuerit ctenim si >ntactum religione insignem-

que noinine eius lo omani, quanto magisAliensi

die Aliam ipsam, im tantae cladis, reformida-

turos? species pi*oi i truees (lallorum sonumquc

: vocis in oculis atqu inanes ipsas tiones

verant spes suas. Koman tinus hostis, satis scire cum devictum centum ann^ g locum insignem memoria^^

delendam memoriam M 9 ne qua terra sit □ Gralli bi ofrerantur illo pugnaverint i bios, tunc cum effi mana intrs 9 domum perfenret. i XXVllll. l/ dictator Roman structi intontn fortuna illos mortales 2 auxilii d equis in bato deris

ped dis

LIBER V

.-i lntra moema populatisque omnibue quam direptis ad . quoque muniment .... pido se Praenesti

-ub ditioii'; Praf •;.

dcincepsque haud m eitua ductus. eae qu

jte ventum. tum est. T. Quincti bostium, novem oj . . ! tum Iovis Imp iter cellara J

;:' : fIupj i(

. q

\)h:\,< j C. S

[olsci provim data, cuiiu

. . i ,elut circunr

hendio ut ec

. | li bu erat, ip-i in Boco sola vii . OMtra tnterio

• atque in-ri

riornani, l<\ militum quae ufu li>. dici placebal adferebantur, t uti. revocati

U

xtemplo ureretur a§

arbi inf 1 ],<>••-

! imanus a< •r vix moenia tuta :to praeterea oppida 1 ea circumlatum bcllum, ■'■ \ litra* . tum ad jed per deditio

. .

tansque signum I iiimi tulit.

tabulaque

.

<lie vi< labdica «i tribunoruin triciorum I . Man

L. Am^

. ;mt( |

lc, sine conpurati ..• < xtn| >do ct patrcs, qui <H kbulatum cohoi k id falso nuntiuturn Iferuntur, ne auctore qoi- Latinus pro milite BomaDO I praecipitaTere. ibi dum iedun- fcccntia in campo ab ■■ ■us iitrubique prodir.. ■dquid superfuit fortunae

m aunt reJata, primna

elpostquam qui<

. ia ct ncercitus ac ducc.«, otium-

334 LIBEE VI , 28. 29. [a. u. c. 371. 375]

erat — , simul hostcs a moenibus recessere ct iuniorcs 5 Romani ad cdictum sine retractatione convencrc. dum conscribitur Romae exercitus, castra interim hostium haud proeul Alia rluinine posita, inde agrum late populantes fatalem se urbi Romanac locum cepisse inter se iacta- G bant: similem pavorem inde ac fugam forc ac bello Gal- hco fuerit. etenim si dicm contactum religione insignem- que nomine eius loci timeant Romani, quanto magis Alicnsi die Aliam ipsam, monumentum tantae cladis, reformida- turos? species profecto his ibi truces Gallorum sonumquc

7 vocis in oculis atque auribus forc. has inanium rerum inanes ipsas volvcntes cogitationes fortunae loci dclega- vcrant spes suas. Romani contra, ubicumque esset La- tinus hostis, satis scire, eum esse, quem ad Regillum la- cum dcvictum centum annorum pace obnoxia tcnuerint.

8 locum insigncm mcmoria cladis inritaturum sc potius ad delendam memoriam dedccoris quam ut timorem faciat,

•j ne qua terra sit nefasta victoriac suac. quin ipsi sibi Galli si offcrantur illo loco, se ita pugnaturos, ut Romae pugnaverint in repetcnda patria, ut postero dic ad Ga- bios, tunc cum effecerint, ne quis hostis, qui moenia Ro- mana intrasset, nuntium secundae adversaequc fortunac domum perfcrret.

1 XXVIIII. Ilis utrimque animis ad Aliam vcntum est. dictator Romanus, postquam in conspectu hostes erant in- structi intentique: 'videsne tu,' inquit 'A. Semproni, loci fortuna illos frctos ad Aliam constitisse? nec illis di in- mortales certioris quicquam fiduciae maiorisve quod sit

2 auxilii dederint. at tu fretus armis animisque concitatis equis invade mediam aciem; ego cum lcgionibus in tur^ batos trepidantcsque inferam signa. adeste dii testes foe- deris et expctite pocnas dcbitas simul vobis violatis no-

3 bisquc per vestrum numen deceptis.' non equitcm, non peditem sustinuere Praencstini. primo impetu ac clamore dissipati ordines sunt; dein, postquam nullo loco constabat acies, terga vertunt consternatique et praeter castra etiam sua pavore praelati non prius se ab effuso cursu sistunt

4 quam in conspcctu Praeneste fuit. ibi cx fuga dissipati locum, quem tumultuario opere communircnt, capiunt, ne,

LJI5ER VI, 29.30. [a. C. 380. 379] &50

8i intra niocnia se reeepissent, extemplo ureretur ager dc- populatisque omnibus obsidio urbi inferretur. sed po.-t- .. quam direptis ad Aliam castris victor Romanus aderat, id quoque munimentum relictum; et vix mocnia tuta rati op- pido se Praeneste includunt. octo praeterea oppida crant g sub ditione Praenestinorum. ad ea circumlatum bellum, deincepsque haud magno certamine captis Vclitras exer- citus ductus. eae quoque expugnatae. tum ad caput belli 7 Praeneste ventum. id non vi, sed pcr deditionem recep- tum est. T. Quinctius, semel acie victor, binis castris 8 hostium, novem oppidis vi captis, Praencste in deditionem accepto, Eomara revertit triumphansque signum Praeneste devectum Iovis Imperatoris in Capitolium tulit. dedica- 9 tum est inter cellam lovis ac Mmervae tabulaque sub eo fixa, monumentum rerum gestarum, his ferme incisa lit- teris fuit: 'Iuppiter atque divi omnes hoc dederunt, ut T. Quinctius dietator oppida novcin caperct.' die vicensimo io quam creatus erat dictatura se abdicavit.

XXX. Comitia indc habita tribunorum militum con- i sulari potestate, quibus aequatus patriciorum plebeiorum- que numerus. ex patribus crcati P. et C. Manlii cum L. 2 Iulio, plcbes C. Sextilium, M. Albinium, L. Antistium dedit. Manliis, quod gencre plebeios, gratia Iulium antci- 3 bant, Yolsci provincia sine sorte, sine conparatione extra ordinem data, cuius et ipsos postmodo et patres, qui de- derant, paenituit. incxpiorato pabulatum cohortes misere; 4 quibus velut circumventis, cum id falso nuntiatum esset, dum praesidio ut essent citati feruntur, ne auctore qui- dem adservato, qui eos hostis Latinus pro milite Romano frustratus erat, ipsi in insidias praccipitavere. ibi dum' :> iniquo loco sola virtute militum restantes caedunt caedun- turque, castra interim Romana iaccntia in campo ab altera parte hostes invasere. ab ducibus utrubique proditae te- 6 meritate atque inscitia res. quidquid superfuit fortunae popidi Romani, id militum etiam sine rectore stabilis vir- tus tutata est. quae ubi Romam sunt relata, primum dic- r tatorem dici placebat; deinde, postquam quietae res ex Volscis adfercbantur, et apparuit, nescire eos victoria et tempore uti, revocati etiam inde exercitus ac duces, otium-

336 LIBER VI, 30—32. [a.u. c. 375— 377]

5 que inde, quantum a Yolscis, fuit; id modo extremo aimo tumultuatum, quod Praenestini concitatis Latinorum po- pulis rebellarunt.

D Eodem anno Setiam, ipsis querentibus pcnuriam ho- minum, novi coloni adscripti. rebusque haud prosperis bello domestica quies, quam tribunorum militum ex plebc gratia maiestasque inter suos obtinuit. solacium fuit.

1 XXXI. Insequentis anni principia statim seditionc ingenti arsere tribunis militum consulari potestate Sp. Fu- rio, Q. Servilio iterum, L. Menenio tertium, P. Cloelio,

2 M. Horatio, L. Geganio. erat autem et materia et causa seditionis aes alienum, cuius noscendi gratia Sp. Servilius Priscus, Q. Cloelius Siculus censores facti, ne rem age-

:; rent, bello inpediti sunt. namque trepidi nuntii primo, fuga deinde ex agris lcgiones Volscorum ingressas fines

4 popularique passim Ivomanum agrum attulere. in qua trepidatione tantum afuit, ut civilia certamina terror ex- tcrnus cohiberet, ut contra eo violentior potestas tribuni- cia inpediendo dilcctu esset, donec condiciones inpositac patribus, ne quis, quoad bcllatum esset, tributum daret

b aut ius de pecunia credita diceret. eo laxamento plebi sumpto mora dilectui non est facta. legionibus novis scriptis placuit duos exercitus in agrum Yolscum lcgioni- bus divisis duci: Sp. Furius, M. Horatius dextrorsus ma- ritumam oram atque Antium, Q. Servilius et L. Geganius

6 laeva ad montes Ecetram pergunt. neutra parte hostis obvius fuit. populatio itaque non illi vagae similis, quam Volscus latrocinii more, discordiae hostium fretus et vir- tutem metuens, per trcpidationem raptim fecerat, scd ab iusto exercitu iusta ira facta spatio quoque tcmporis gra-

7 vior. quippe a Yolscis timcntibus, ne intcrim exercitus ab Roma exiret, incursioncs in extrema finium factae erant: Romano contra etiam in hostico morandi causa crat,

5 ut hostem ad certamen eliceret. itaque omnibus passim tectis agrorum vicisque etiam quibusdam exustis, non ar- bore frugifera, non satis in spem frugum relictis, omni quae extra mocnia fuit hominum pecudumque praeda ab- acta, Romam utrimque exercitus reducti.

i XXXII. Parvo intervallo ad respirandum debitoribus

LIBER VI, 32. 33. [a. C. 379 -377] 337

dato, postquam quietae res ab hostibus erant, eelebrari dc hitegro iuris dictio, et tantura abesse spes veteris le- vandi faenoris, ut tributo novum faenus contraheretur in murum a censoribus locatum saxo quadrato faciundum. cui succumbere oneri coacta plebes, quia quem dilectum 2 inpedirent non habebant tribuni plebis. tribunos etiam 3 militares patrieios omnes coacta principum opibus fecit: L. Aemilium, P. Valerium quartum, C. Veturium, Ser. Sulpicium, L. et C. Quinctios Cincinnatos. isdem opibus 4 obtinuere, ut adversus Latinos Yolscosque, qui coniunctis legionibus ad Satricum castra habebant, nullo inpediente omnibus iunioribus sacramento adactis tres exercitus scri- berent: unum ad praesidium urbis, alterumqui, siquialibi :, motus extitisset, ad subita belli mitti posset; tertium longe validissimum P. Valerius et L. Aemilius ad Satricum du- xere. ubi cum aciem instructam hostium loco aequo in- 6 venissent, extemplo pugnatum; et ut nondum satis claram victoriam, sic prosperae spei pugnam imber ingentibus procellis fusus diremit. postero die iterata pugna. et ali- 7 quamdiu aequa virtute fortunaque Latinae maxime legio- nes, longa societate militiam Eomanam edoctae, resta- bant. eques inmissus ordines turbavit, turbatis signa pe- 8 dituminlata, quantumque Romana se invexit aeies, tantum hostes gradu demoti. et ut semel inelinavit pugna, iam intolerabilis Romana vis erat. fusi hostes cum Satricum, 9 quod duo milia inde aberat, non castra peterent, ab equitc maxime caesi, castra capta drreptaque. ab Satrico nocte, 10 quae proelio proxima fuit, fugae simili agmine petunt An- tium; et cum Romanus exercitus prope vestigiis sequere- tur, plus tamen timor quam ira celeritatis habuit. prius 11 itaque moenia intravere hostes quam Romanus extrema agminis carpere aut morari posset. inde aliquot dies va- stando agro absumpti, nec Roinanis satis instructis appa- ratu bellico ad moenia adgredienda nec illis ad subeun- dum pugnae casum.

XXXHI. Seditio tum inter AntiatesLatinosque coorta, 1 cum Antiates victi malis subactique bello, in quo et nati erant et consenuerant, deditionem spectarent, Latinos ex 2 diutina pace nova defectio recentibus adhuc animis fero-

Livivol.U 22

338 LIBER VI, 33. [a. u. c. 377 (378)]

ciorcs ad persevcrandum in bcllo faceret. finia certaminia fuit, postquam utrisquc apparuit, nihil pcr altcros stare,

3 quo minus incepta perscqucrcutur. Latiui profecti a so- eietate pacis, ut rebantur, inhonestae sese vindicaverunt, Antiatcs incommodis arbitris salutarium consiliorum rc-

i motis urbem agrosque Romanis dcdunt. ira et rabiea La- tinorum, quia nec Romanos bello laedere ncc Volscos in armis retinere potuerant, co erupit, ut Satricum urbem, quac receptaeulum primum eis advcrsac pugnae fuerat, igni concremarent; nec aliud tectum eius supcrfuit urbis, cum faces pariter sacris profanisquc inicercnt, quam ma-

;, tris Matutae templum. inde eos nec sua religio nec ve- recundia dcum arcuissc dicitur, scd vox liorrenda edita templo cum tristibus minis, ni nefandos igncs procul dc-

6 lubris amovissent. inccnsos ea rabie impetus Tusculum tulit ob iram, quod descrto communi eoncilio Latinorum non in societatem modo Romanam, sed etiam in civita-

: tem sc dedissent. patcntibus portis cum mproviso inci- dissent, primo clamorc oppidum praeter arcem captum est. in arcem oppidani refugerc cum coniugibus ac libe- ria, nuntiosque Romam, qui ecrtiorem de suo casu se-

8 natum facercnt, misere. haud segnius quam fide populi Romani dignum fuit exercitus Tusculum ductus. L. Quinc-

9 tius et Ser. Sulpieius tribuni militum duxere. clausaa portas Tusculi Latinosque simul obsidentium atque obses- sorum animo hinc moenia Tusculi tueri vident, illinc ar-

10 cem oppugnare, terrcre una ac pavere. adventus Roma- norum mutaverat utriusque partis animos: Tusculanos ex ingenti metu in summam alacritatcm, Latinos cx propc certa fiducia mox capiendae arcis, quoniam oppido poti-

n rentur, in exiguam de se ipsis spem vertcrat. tollitur ex arce clamor ab Tusculanis; cxcipitur aliquanto maiorc ab cxercitu Romano. utrimque urgentur Latini: nec impetus Tusculanorum decurrentium ex superiore loco sustinent nec Romanos subeuntes moenia molicntcsquc obiccs por-

12 tarum arcere possunt. scalis prius moenia capta, inde etfracta claustra portarum. et cum anceps hostis et a fronte et a tergo urgueret nec ad pugnam ulla vis ncc ad fugam loci quicquam superesset, in medio cacsi ad unum

LIBER VI, 33. 34. [a. C. 377 (376)] 339

omnes. rccupcrato ab hostibus Tusculo exercitus Komam est reductus.

XXXIILT. Quanto magis prosperis co anno bcllis l tranquifla omnia foris erant, tanto in urbe vis patrum in dies miseriaeque plebis crescebant, cum eo ipso, quod ne- cesse erat solvi, facultas solvendi inpediretur. itaque cum 2 iam ex re niliil dari posset, fama et corpore, iudicati at- que addicti, creditoribus satisfaciebant, poenaque in vicem fidei cesserat. adeo ergo obnoxios summiserant animos 3 non infimi solum, sed principes etiam plebis, ut non modo ad tribunatum militum inter patricios petendum, quod tanta vi ut liceret tetenderant, sed ne ad plebeios quidem ma- 4 gistratus capessendos petendosque ulli viro acri experien- tique animus esset possessionemque honoris usurpati modo a plebe per paucos annos recuperasse in perpetuum pa- tres viderentur. ne id nimis laeturn parti alteri esset, parva, 5 ut plerumque solet, rem ingentem moliundi causa inter- venit.

M. Fabi Ambusti, potentis viri cum inter sui corporis homines tum etiam ad plebem, quod haudquaquam inter id genus contemptor eius habebatur, filiae duae nuptae, Ser. Sulpicio maior, minor C. Licinio Stoloni erat, inlustri quidem viro, tamen plebeio, eaque ipsa adfinitas haud spreta gratiam Fabio ad vulgum quaesierat. forte ita incidit, ut, g in Servi Sulpici tribuni militum domo sorores Fabiae cum inter se, ut fit, sermonibus tempus tererent, lictor Sulpici, cum is de foro se domum reciperet, forem, ut mos est, virga percuteret. cum ad id moris eius insueta expavisset minor Fabia, risui sorori fuit miranti, ignorare id sororem. ceterum is risus stimulos parvis mobili rebus animo mu- 7 liebri subdidit. frequentia quoquc prosequentium rogan- tiumque, num quid vellet, credo fortunatum matrimonium ei sororis visum suique ipsam malo arbitrio, quo a proxi- mis quisque minime anteiri vult, paenituisse. confusam 8 eam ex recenti morsu animi cum pater forte vidisset, per- contatus: 'satinsalve?' avertentem causam doloris, quippe nec satis piam adversus sororem nec admodum in virum honorificam, elicuit comiter sciscitando, ut fateretur, eam o esse causam doloris, quod iuncta inpari esset, nupta in

22»

340 LIBEll VI, 34. 35. [a. u. e. 377(8)— 385]

io domo, quam nec honos nec gratia intrare posset. conso- lans inde filiam Ambustus bonum animum habere iussit: eosdem prope diem domi visuram honores, quos apud so-

li rorem videat. inde consilia inire cum genero coepit ad- hibito L. Sextio, strenuo adulescente et cuius spei nihil praeter genus patricium deesset.

1 XXXV. Occasio videbatur rerum novandarnm propter ingentem vim aeris alieni, cuius levamen mali plebis nisi

2 suis in summo imperio locatis nullum speraret. accingen- dum ad eam cogitationem esse. conando agendoque iam eo gradum fecisse plebeios, unde, si porro adnitantur, per- venire ad summa et patribus aequari tam honore quam virtute possent.

3 In praesentia tribunos plebis fieri placuit, quo in ma- gistratu sibimet ipsi viam ad ceteros honores aperirent.

4 creatique tribuni C. Licinius et L. Sextius promulga- vere leges omnes adversus opes patriciorum et pro com- modis plebis: unam de aere alieno, ut deducto eo de capite, quod usuris pernumeratum esset, id quod su-

5 peresset triennio aequis portionibus persolyeretur; alte- ram de modo agrorum, ne quis plus quingenta iugera agri possideret; tertiam, ne tribunorum militum comitia fierent, consulumque utique alter ex plebe crearetur; cuncta ingentia et quae sine certamine maximo obtineri non possent.

6 Omnium igitur simul rerum, quarum inmodica cupido inter mortales est, agri, pecuniae, honorum discrimine pro- posito conterriti patres cum trepidassent, publicis privatis- que consiliis nullo reinedio alio praeter expertam multis iam ante certaminibus intercessionem invento, collegas adver-

7 sus tribunicias rogationes eonparaverunt. qui ubi tribus ad suffragium ineundum citari a Licinio Sextioque vide- runt, stipati patrum praesidiis nec recitari rogationes nec sollemne quicquam aliud ad sciscendum plebi fieri passi

8 sunt. iamque frustra saepe concilio advocato cum pro antiquatis rogationes essent: 'bene habet' inquit Sextius; 'quando quidem tantum intercessionem pollere placct,

9 isto ipso telo tutabimur plebem. agitedum, comitia indi- cite, patres, tribunis militum creandis: faxo, ne iuvct vox

LIBER VI, 35.36. [a. C. 377(6}— 369] 341

lsta "veto," qua nunc concinentes eollegas nostros tam laeti auditis.'

Haud inritae cecidere minae: comitia praeter aedilium io tribunorumquc plebi nulla sunt habita. Licinius Sextius- que tribuni plebis refecti nullos curules magistratus creari passi sunt, eaque solitudo mngistratuum, et plebe refi- ciente duos tribunos et iis comitia tribunorum militum tollentibus, per quinquennium urbem tenuit.

XXXVI. Alia bella oportune quievere: Veliterni co- l loni gestientes otio, quod nullus exercitus Romanus esset, et agrum Romanum aliquotiens incursavere et Tusculum oppugnare adorti sunt. eaque res Tusculanis veteribus 2 sociis, novis civibus opem orantibus verecundia maxime non patres modo, sed etiam plebem movit. remittentibus 3 tribunis plebis, comitia per interregem sunt habita, crea- tique tribuni militum: L. Furius, A. Manlius, Ser. Sul- picius, Ser. Cornelius, P. et C. Valerii haudquaquam tam oboedientem in dilectu quam in comitiis plebem habuere; ingentique contentione exercitu scripto profecti non ab 4 Tusculo modo summovere hostem, sed intra suamet ip- sum moenia conpulere. obsidebanturque haud paulo vi 5 maiore Velitrae quam Tusculum obsessum fuerat. nec tamen ab eis, a quibus obsideri coeptae erant, expugnari potuere. ante novi creati sunt tribuni militum: Q. Servi- 6 lius, Gaius Veturius, Aulus et Marcus Cornelii, Q. Quinc- tius, M. Fabius. nihil ne ab iis quidem tribunis ad Veli- tras memorabile factum.

In maiore discrimine domi res vertebantur. nam 7 praeter Sextium Liciniumque latores legum, iam octavum tribunos plebis refcctos, Fabius quoque tribunus militum, Stolonis socer, quarum legum auctor fuerat, earum sua- sorem se haud dubium ferebat. et cum octo ex collegio s tribunorum plebi primo intercessores legum fuissent, quin- que soli erant; et, ut ferme solent qui a suis desciscunt, capti et stupentes animi vocibus alienis id modo, quod domi praeceptum erat, intercessioni suae praetendebant: Velitris in exercitu plebis magnam partem abesse, in ad- 9 ventum militum comitia differri debere, ut universa plebes de suis commodis suffragium ferret. Sextius Liciniusque 10

342 LIBER VI, 36. 37. [a. u. c. 3S5. 38(3]

cum parte collegarum et uno cx tribunis militum Fabio, artifices iam tot annorum usu tractandi animos plebis, primores patrum productos interrogando de singulis, quac

n ferebantur ad populum, fatigabant: auderentnc postulare, ut, cum bina iugcra agri plebi dividcrcntur, ipsis plus quingenta iugera habere liceret, ut singuli prope trcccn- torum civium possidercnt agros, plebeio homini vix ad tectum necessarium aut locum sepulturae suus patcret

12 ager? an placeret faenore circumventam plebem, ni potius quam sortem creditum solvat, corpus in ncrvum ac sup- plicia dare et gregatim cotidie de foro addictos duci et rcpleri vinctis nobiles domus et, ubicumque patricius habitet, ibi carcerem privatum esse?

1 XXXVII. Haec indigna miserandaque auditu cum apud timentes sibimet ipsos maiore audientium indigna-

2 tione quam sua incrcpuissent, atqui nec agros occupandi modum nec facnore trucidandi plebem alium patribus um- quam fore adfirmabant, nisi alterum ex plebe consulem,

:s custodem suae libertatis, plebis fecisset. contcmni iam tribunos plebis, quippc quae potestas iam suam ipsa vim

i frangat interccdcndo. non possc acquo iurc agi, ubi im- perium penes illos, penes se auxilium tantum sit. nisi imperio communicato numquam plebcm in parte pari rei publicae fore. nec esse quod quisquam satis putet, si plebeiorum ratio comitiis consularibus habeatur; nisi al- terum consulem utique ex plebe fieri necesse sit, neminem

5 fore. an iam memoria exisse, cum tribunos militum id- circo potius quam consules creari placuissct, ut ct plebeiis pateret summus honos, quattuor et quadraginta annis ne-

i; minem ex plebe tribunum militum creatum esse? qui crc- derent, duobus nunc in locis sua voluntatc inpertituros plebi honorcm, qui octona loca tribunis militum creandis occupare soliti sint, et ad consulatum viam fieri passuros,

7 qui tribunatum saeptum tam diu habucrint? lcge obtincn- dum esse, quod comitiis pcr gratiam ncqucat, et scponcn- dum extra certamcn alteruni consulatum, ad quem plebi sit aditus, quoniam in ccrtaminc rclictus praemium sem-

8 per potentioris futurus sit. nec iam posse dici id, quod antea iactare soliti sint, non esse in plebciis idoncos viros

LIBEH VI, 37. 38. [a. C.369. 306] 343

ad curulis magistratus : numqui enim soeordius aut segnius rem publicam administrari post Publi Licini Calvi tribu- natum, qui primus ex plebe creatus sit, quam per eos annos gesta sit, quibus praeter patricios nemo tribunus militum fuerit? quin contra patricios aliquot danmatos post tribunatum, neminem plebeium. quaestores quoque sicut 9 tribunos militum paucis ante annis ex plebe coeptos creari, nec ullius eorum populum Romanum paenituisse. consu- 10 latum superesse plebeiis; cam esse arcem libertatis, id columen. si eo perventum sit, tum populura Romanum vere exactos ex urbe reges et stabilem libertatem suara existimaturum: quippe ex ilJa die inplebem ventura orania, n quibus patricii excellant, iraperium atque honorem, gloriani belli, genus, nobilitatem, magna ipsis fruenda, raaiora li- beris relinquenda. huius generis orationes ubi accipi videre, 1 2 novam rogationera promulgant, ut pro duumviris sacris fa- ciundis decemviri creentur ita, ut pars ex plebe, pars ex patribus fiat, omniumque earum rogationum comitia in ad- ventum eius exercitus differunt, qui Velitras obsidebat.

XXXVIII. Prius eircumaetus est annus quam a Ve- i litris reducerentur legiones. ita suspensa de legibus res ad novos tribunos militum dilata: nam plebis tribunos eosdem, duos utique, quia legum latores erant, plebes reficiebat. tribuni militum creati T. Quinctius, Ser. Cor- 2 nelius, Ser. Sulpicius, Sp. Servilius, L. Papirius, L. Vc- turius. principio statim anni ad ultimam dimieationem de 3 legibus ventum; et cum tribus vocarentur nec intercessio collegarum latoribus obstaret, trepidi patres ad duo ultima auxilia, summum imperium summumque ad eivem, deeur- runt. dictatorem dici placet. dicitur M. Furius Camillus, 4 qui magistrum equitura L. Aemiliura cooptat. legum quo- que latores adversus tantum apparatum adversariorum et ipsi eausain plebis ingentibus animis armant concilioque plebis indicto tribus ad suffragium vocant. cum dictator 5 stipatus agmine parrieiorum plenus irae minarumque con- sedisset, atque ageretur res solito primum certamine inter se tribunorum plebi ferentium legem intercedentiumque, et, quanto iure potentior intercessio erat, tantum vincere- tur favorelegum ipsarum latorumque, et 'uti rogas' primae

34-1 LIBEli VI, 38. 39. [a.u. c.386]

G tribus dicerent, tum Camillus: 'quando quidem/ inquit 'Quirites, iam vos tribunieia libido, non potestas regit, et intercessionem secessione quondam plebis partam vobis eadem vi facitis inritam, qua peperistis, non rei publicac magis universae quam vestra causa dictator intercessioni : adero eversumque vestrum auxilium imperio tutabor. ita- que, si C. Licinius et L. Sextius intercessioni conlegarum cedunt, nihil patricium magistratum inseram concilio ple- bis: si adversus intercessionem tamquam eaptae civitati leges inponere tendent, vim tribuniciam a se ipsa dissolvi

8 non patiar.' adversus ea cum contemptim tribuni plebis rem nihilo segnius peragerent, tum percitus ira Camillus lictores, qui de medio plebem emoverent, misit et addidit minas, si pergerent, sacramento omnes iuniores adactu- <j rum exercitumque extemplo cx urbe edueturum. tcrrorem ingentem incusserat plebi; ducibus plebis accendit magis certamine animos quam minuit; sed re neutro inclinata magistratu se abdieavit, seu quia vitio creatus erat, ut scripsere quidam, seu quia tribuni plebis tulerunt ad ple- bem idque plebs scivit, ut, si M. Furius pro dictatore

io quid egisset, quingentum milium ei midta csset. sed au- spiciis magis quam novi cxempli rogatione deterritura ut potius credam, cum ipsius viri facit ingenium, tum quod

li ei suffectus est extemplo P.Manlius dictator — quem quid creari attinebat ad id certamen, quo M. Furius victus esset? — et quod eundem M. Furium dictatorem inse- quens annus habuit, haud sine pudore certe fractum priore

12 anno in se imperium repetiturum; simul quod eo tempore, quo promulgatum de multa eius traditur, aut et huic ro- gationi, qua se in ordinem cogi videbat, obsistere potuit, aut ne illas quidem, propter quas et haec lata erat, in-

13 pedire, et quod usque ad memoriam nostram tribuniciis consularibusque certatum viribus est, dictaturae semper altius fastigium fuit.

l XXXYIIII. Inter priorem dictaturam abdicatam no- vamque aManlio initam ab tribunis velut per interregnum concilio plebis habito apparuit, quae ex proinulgatis plcbi,

•2 quae latoribus gratiora essent. nam de faenore atque agro rogationes iubebant, de plcbcio consule antiquabant. et

LIBER VI, 39. 40. [a.C.368] 345

perfecta utraque res esset, ni tribuni se in omnia simul consulere plebem dixissent. P. Manlius deinde dictator 3 rcm in causam plebis inclinavit C. Licinio, qui tribunus militum fuerat, magistro equitum de plebe dicto. id aegre 4 patrespassos accipio; dictatorem propinqua cognatione Li- cini se apud patres excusare solitum, simul negantem, ma- gistri equitum maius quam tribuni consularis imperium esse.

Licinius Sextiusque, cum tribunorum plebi creando- 5 rum indicta comitia essent, ita se gerere, ut negando, iam sibi velle continuari honorem, acerrime accenderent ad id, quod dissimulando petebant plebem: nonum se 6 annum iam velut in aciem adversus optumates maximo privatim periculo, nullo publice emolumento stare. con- senuisse iam secum et rogationes promulgatas et vim omnem tribuniciae potestatis. piimo intercessione colle- 7 garum in leges suas pugnatum esse, deinde ablegatione iuventutis ad Veliternum bellum, postremo dictatorium fulmen in se intentatum. iam nec collegas nec bellum nec 8 dictatorem obstare, quippe qui etiam omen plebeio consuli magistro cquitum ex plebe dicendo dederit. se ipsam ple- bem et commoda morari sua; liberam urbem ac forum a 9 creditoribus, liberos agros ab iniustis possessoribus ex- templo, si velit, habere posse. quae munera quando tan- io dem satis grato animo aestimaturos, si inter accipiendas de suis commodis rogationes spem honoris latoribus earum incidant? non esse modestiae populi Romani, id postulare, ut ipse faenore levetur et in agrum iniuria possessum a potentibus inducatur, per quos ea consecutus sit, senes tribunicios non sine honore tantum, sed etiam sine spe honoris relinquat. proinde ipsi primum statuerent apud n animos, quid vellent, deinde comitiis tribuniciis declara- rent voluntatem. si coniuncte ferri ab se promulgatas rogationes vellent, esse, quod eosdem reficerent tribunos plebis, perlaturos enim quae promulgaverint ; sin, quod 12 cuique privatim opus sit, id modo accipi velint, opus esse nihil invidiosa continuatione honoris: nec se tribunatum nec illos ea, quae promulgata sint, habituros.

XXXX. Adversus tam obstinatam orationem tribu- 1 norum cum prae indignitate rerum stupor silentiumque

340 LlBElt VI, 40. [a.u.c.386]

2 incle ceteros patrum defixisset, Ap. Claudius Crassus, ne- pos decemviri, dicitur odio magis iraque quam spe ad dissuadendum processisse et locutus in hanc fere scnten-

3 tiam esse: 'neque novum neque inopinatum mihi sit, Qui- rites, si, quod unum familiae nostrae semper obiectum est ab scditiosis tribunis, id nunc ego quoque audiam, Clau- diae genti iam inde ab initio nihil antiquius in rc publica patrum maiestate fuissc, semper plebis commodis adver-

4 satos esse. quorum alterum neque nego neque infitias eo, nos, ex quo adsciti sumus simul in civitatem et patres, enixe operam dedisse, ut per nos aucta potius quam in- minuta maiestas earum gentium, inter quas nos essc vo-

5 luistis, dici vere posset. illud alterum pro me maioribus- que meis contendere ausim, Quirites, nisi, quae pro uni- versa re publica fiant, ea plebi tamquam aliam incolenti urbem adversa quis putet, nihil nos neque privatos neque in magistratibus, quod incommodum plcbi csset, scicntcs fecisse nec ullum factum dictumve nostrum contra utilita- tcm vestram, etsi quaedam contra voluntatcm fucrint, vcre

6 referri posse. an hoc, si Claudiae familiac non sim ncc ex patricio sanguine ortus, sed unus Quiritum quilibct, qui modo me duobus ingenuis ortum et vivere in libera

7 civitate sciam, reticere possim, L. illum Sextium et C. Licinium, perpetuos, si diis placet, tribunos, tantum li- centiae novem annis quibus rcgnant sumpsisse, ut vobis negent potestatem liberam suffragii non in comitiis, non

8 in legibus iubendis se permissuros esse? "sub condicione" inquit "nos reficietis decimum tribunos." quid est aliud dicere: "quod petunt alii, nos adeo fastidimus, ut sine

j mercede magna non accipiamus?" sed quae tandem ista merces est, qua vos semper tribunos plebis habeamus? "ut rogationes" inquit "nostras, seu placent seu displiccnt, seu utiles seu inutiles sunt, omncs coniunctim accipiatis."

10 obsecro vos, Tarquinii tribuni plcbis, putate, me ex mcdia contione unum civem succlamare "bona venia vestra h- ccat ex his rogationibus legerc, quas salubres nobis ccn-

11 semus esse, antiquare alias." "non" inquit "licebit. tu de faenore atque agris, quod ad vos omnes pcrtinet, iubeas, et hoc portcnti non fiat in urbe Eomana, uti L. Sextium at-

LIBEK VI, 40. 41. [a. C. 3GSJ 347

que hunc Gaium Licinium consules, quod indignaris, quod abominaris, videas? aut omnia accipe aut nihil fero." ut 12 si quis ei, quem urgeat fames, venenum ponat cum cibo et aut abstinere eo quod vitale sit iubeat aut mortiferum vitali admisceat. ergo si esset libera haec civitas , non tibi frequentes succlamassent "abi hinc cum tribunatibus ac rogationibus tuis!" quid? si tu non tuleris, quod commo- dum est populo accipere, nemo erit qui ferat illud? si 13 quis patricius, si quis — quod illi volunt invidiosius esse — Claudius diceret "aut omnia accipite aut nihil fero," quis vestrum, Quirites, ferret? numquamne vos res po- 14 tius quam auctores spectabitis, sed omnia semper, quae magistratus ille dicet, secundis auribus, quae ab nostrum quo dicentur, adversis accipietis? at hercule sermo est ij minime civilis: quid? rogatio qualis est, quam a vobis antiquatam indignantur? sermoni, Quirites, simillima. "consules" inquit "rogo, ne vobis quos velitis facere liceat." an aliter rogat, qui utique alterum ex plebe fieri 16 consulem iubet nec duos patricios creandi potestatem vo- bis permittit? si hodie bella sint, quale Etruscum fuit, l? cum Porsina Ianiculum insedit, quale Gallicum modo, cum praeter Capitolium atque arcem omnia haec hostium erant, et consulatum cum hoc M. Furio et quolibet alio ex patribus L. ille Sextius peteret, possetisne ferre, Sextium haud pro dubio consulem esse, Camillum de repulsa di- micare? hocine est in commune honores vocare, ut duos 18 plebeios fieri consules liceat, duos patricios nonliceat, et alterum ex plebe creari necesse sit, utrumque ex patribus praeterire liceat? quaenam ista societas, quaenam consor- tio est? parum est, si, cuius pars tua nulla adhuc fuit, in partem eius venis, nisi partem petendo totum traxeris? "timeo" inquit "ne, si duos licebit creari patricios, ne- m minem creetis plebeium." quid est dicere aliud: "quia indignos vestra voluntate creaturi non estis, necessitatem vobis creandi quos non vultis inponam?" quid sequitur, 20 nisi ut ne beneficium quidem debeat populo, si cum duo- bus patriciis unus petierit plebeius et lege se, non suffra- gio creatum dicat?

XXXXI. Quo modo extorqueant, nonquomodopetant 1

348 LIBER VI, 41. [a. u. c. 386. 387]

honores, quaerunt; et ita maxuma sunt adepturi, utnihilne pro minimis quidem debcant; et occasionibus potius quam

2 virtute petere honores malunt. est aliquis, qui se inspici, aestimari fastidiat, qui certos sibi uni honores inter dimi- cantes conpetitores aequum censeat esse, qui se arbitrio vestro eximat, qui vestra necessaria suffragia pro volun-

3 tariis et serva pro liberis faciat — omitto Licinium Sex- tiumque, quorum annos in perpetua potestate tamquam regum in Capitolio numeratis — , quis est hodie in civi- tate tam humilis, cui non via ad consulatum facilior per istius legis occasionem quam nobis ac liberis nostris fiat? si quidem nos ne cum volueritis quidem creare interdum poteritis, istos etiam si nolueritis necesse sit.

4 De indignitate satis dictum est, etenim dignitas ad homines pertinet: quid de religionibus atque auspiciis, quae propria deorum inmortalium contemptio atque iniuria est, loquar? auspiciis hanc urbem conditam csse, auspi- ciis bello ac pacc, domi militiacque omnia geri, quis est

5 qui ignoret? penes quos igitur sunt auspicia more maio- rum? nempe penes patres. nam plebeius quidem magi-

G stratus nullus auspicato creatur: nobis adeo propria sunt auspicia, ut non solum quos populus creat patricios ma- gistratus non alitcr quam auspicato creet, sed nos quoque ipsi sine suffragio populi auspicato interregem prodamus et privatim auspicia habeamus, quae isti ne in magistra-

7 tibus quidem habent. quid igitur aliud quam tollit ex civitate auspicia, qui plebeios consules creando a patribus,

8 qui soli ea habere possunt, aufert? eludant nunc licet re- ligiones: quid enim est, si pulli non pasccntur, si ex cavea tardius exierint, si occecinerit avis? parva sunt hacc, sed parva ista non contcmnendo maiores vestri

9 maximam hanc rem fecerunt; nunc nos, tamquam iam nihil pace deorum opus sit, omnes cacrimonias polluimus. vulgo ergo pontificcs, augurcs, sacrificuli reges creentur; cuilibet apicem dialem, dummodo homo sit, inponamus, tradamus ancilia, penetralia, dcos dcorumque curam qui-

10 bus nefas est; non leges auspicato ferantur, non magi- stratus creentur, ncc centuriatis nec curiatis comitiis patres auctores fiant: Sextius ct Licinius tamquam Romulus ac

LIBER VI, 41. 42. [a. C. 368. 367] 349

Tatius in urbe Romana regnent, quia pecunias alienas, quia agros dono dant. tanta dulcedo est ex alienis fortu- 1 1 nis praedandi, nec in mentem venit, altera lege solitudines vastas in agris fieri pellendo finibus dominos, altera fidein abrogari, cum qua omnis humana societas tollitur. onmium 12 rerum causa vobis antiquandas censeo istas rogationes. quod faxitis, deos velim fortunare.'

XXXXII. Oratio Appi ad id modo valuit, ut tempus l rogationum iubendarum proferretur. refecti decumum idem 2 tribuni Sextius et Licinius de decemviris sacrorum ex parte de plebe creandis legem pertulere. creati quinque patrum, quinque plebis, graduque eo iam via facta ad consulatum videbatur. hac victoria contenta plebes cessit patribus, 3 ut in praesentia consulum mentione omissa tribuni mili- tum crearentur. creati A. et M. Cornelii iterum, M. Ge- ganius, P. Manlius, L. Veturius, P. Valerius sextum. cum praeter Velitrarum obsidionem , tardi magis rem exi- i tus quam dubii, quietae externae res Romanis essent, fama repens belli Gallici allata perpulit civitatem, ut M. Furius dictator quintum diceretur. is T. Quinctium Pen- num magistrum equitum dixit. bellatum cum Gallis co o anno circa Anienem flumen auctor est Claudius, incli- tamque in ponte pugnam, qua T. Manlius Gallum, cum quo provocatus manus conseruit, in conspectu duorum exercituum caesum torque spoliavit, tum pugnatam. plu- G ribus auctoribus magis adducor ut credam, decem haud minus post annos ea acta, hoc autem anno in Albano agro cum Gallis dictatore M. Furio signa conlata. ncc 7 dubia nec difficilis Romanis, quamquam ingentem Galli terrorem memoria pristinae cladis attulerant, victoria fuit. multa milia barbarorum in acie, multa captis castris caesa; palati alii Apuliam maxime petentes cum fuga longinqua, 8 tum quod passim eos simul pavor terrorque distulerant, ab hoste sese tutati sunt. dictatori consensu patrum plc- bisque triumphus decretus. vixdum perfunctum eum bello 9 atrocior domi seditio excepit; et per ingentia certamina dictator senatusque victus, ut rogationes tribuniciae acci- perentur, et comitia consulum adversa nobilitate habita, quibus L. Sextius de plebe primus consul factus.

350 LIBEK VI , 42. [a. u. c. 387. 388]

10 Et ne is quidem finis certaminum fuit. quia patricii se auctores futuros negabant prope secessionem plebis n-

ii terribilesque alias minas civilium ccrtaminum venit, cum tamen per dictatorem condicionibus sedatae discordiae sunt concessumque ab nobilitate plebi de consule plebeio, a plebe nobilitati de praetore uno, qui ius in urbe dicerer,

12 ex patribus crcando. ita ab diutina ira tandem in con- cordiam redactis ordinibus cum dignam cam rem senatus censeret esse, mcritoque id, si quando umquam alias, deum inmortalium (causa libenter facturos) fore, ut ludi

13 maximi fierent et dies unus ad triduum adiceretur, recu- santibus id munus aedilibus plebis conclamatum a patri- ciis est iuvenibus, se id lionoris deum inmortalium causa

i t libenter acturos, ut acdiles fierent. quibus cum ab uni- vcrsis gratiae actae essent, factum senatus consultum, ut duoviros aediles ex patribus dictator populum rogarct, patres auctores omnibus eius anni comitiis fierent.

[PERIOCHA LIBRI VILJ

[Duo novi magistratus adiecti sunt, praetura et curulis aedili- tas. pestilentia civitas laboravit, eamque insignem feeit mors Furi Camilli; cuius remedium et finis cum per novas religiones quaere- retur, ludi scaenici tunc primum facti sunt. cum dies L. Manlio dicta esset a M. Pomponio tribuno plebis propter dilectum acerbc actum et T. Manlium filium rus relegatum sine ullo crimine , adu- lescens ipse, cuius relegatio patri obiciebatnr, venitin cubiculum tribuni strictoque gladio coegit eum in verba sua iurare, se non perseveraturum in accusatione. cum telluris hiatu tota ad ultimum territa patria foret, tunc omnia prctiosamissa sunt in praealtam voraginem urbis Komanae. in eam Curtius armatus sedens equo praecipitavit, et expletast. T. Maulius adulescens, qui patrem a tribunicia vexatione vindicaverat, contra Gallum provocantem aliquem ex militibus Komanis in singulare certamen descendit ei- que occiso torquem aureum detraxit, quem ipse postea tulit et ex eo Torquatus est nuncupatus. duae tribus additae, Pomptina et Publilia. Licinius Stolo lege lata damnatus est, quod plus quin- gentis iugeribus agri possideret. M. Valerius tribunus militum Gallum, a quo provocatus erat, insidente galeae corvo et ungui- bus rostroque hostem infestante occidit et ex eo Corvi nomen ac- cepit consulque proximo anno, cum annos viginti tres haberet, ob virtutem creatus est. amicitia cum Carthaginensibus iuncta cst.

LIBER VII, 1. [a. C.367. 366] 351

Campani cum a Samnitibus bcllo urgerentur , auxilio adversus eos a scnatu petito, cum id non inpetrarent, urbem et agros populo Romano dediderunt: ob quam causam ea, quae populi Romani facta essent, defcndi bello adversus Samnites plaeuit. cum ab Aulo Cornelio consule exercitus in locum iniquum deductus in magno discrimine esset, P. Deci Muris tribuni militum opera ser- vatus cst, qui occupato colle super id iugum, in quo Samnitcs con- sederant, occasionem consuli in aequioreni locum evadendi dedit, ipse ab hostibus circumsessus erupit. cum milites Romani, qui Capuae in praesidio relicti crant, de occupanda urbe conspiras- sent et detecto consilio metu supplici a populo Romano defecis- sent, per M. Valerium Corvum dictatorem, qui consilio suo eos a furore revocaverat, patriae restituti sunt. res praeterea contia Hernicos et Gallos et Tiburtes et Privernates etTarquinienses et Samnites et Volscos prospere gestas continet.]

TITI LIYI

AB VRBE CONDITA

LIBER, VII.

I. Annus liic erit insignis novi hominis consulatu, in- l signis novis duobus magistratibus, praetura et curuli ae- dilitate. hos sibi patricii quaesivere honores pro concesso plebi altero consulatu. plebes consulatum L. Sextio, cu- 2 ius lege partus erat, dedit; patres praeturam Sp. Furio Marci filio Camillo, aedilitatem Gnaeo Quinctio Capito- lino ct P. Cornelio Scipioni, suarum gentium viris, gratia campcstri ceperunt. L. Sextio collega ex patribus datus L. Aemilius Mamercus. principio anni et de Gallis, quos 3 primo palatos per Apuliam congregari iam fama erat, et de Hernicorum defectione agitata mentio. cum de indu- 4 stria omnia, ne quid per plebeium consulem ageretur, pro- ferrentur, silentium omnium rerum ac iustitio simile otium fuit, nisi quod non patientibus tacitum tribunis, quod pro 5 consule uno plebcio tres patricios magistratus curulibus sellis praetextatos tamquam consules sedentes nobilifas sibi sumpsisset, praetorem quidem etiam iura reddentem c et collegam consulibus atque isdem auspiciis creatum, ve- recundia inde inposita est senatui ex patribus iubendi

352 LIBEB VII, 1. 2. [a. u. c. 388— 391]

aedilea curules creari. prirao ut alternis annis ex plebe fiercnt convenerat; postea promiscum fuit. : Inde L. Genucio et Q. Servilio consulibus et ab sedi- tione et a bello quietis rebus, ne quando a metu ac peri-

8 eulis vacarent, pestilentia ingens orta. censorem, aedilem curulem, tres tribunos plebis raortuos ferunt, pro portione et ex multitudine alia multa funera fuisse. maxumeque eam pestilentiam insignem mors quam matura tam acerba

9 M. Furi fecit. fuit enim vere vir unicus in omni fortuna, princeps pace belloque priusquam exulatum iret; clarior in exilio vcl desiderio civitatis, quae capta absentis in- ploravit opem, vel felieitate, qua restitutus in patriam se-

10 cum patriam ipsam restituit; par deinde per quinque et viginti annos — tot enim postca vixit — titulo tantae gloriae fuit dignusque habitus, quem secundum a Romulo conditorem urbis Romanae ferrent. l II. Et hoc et insequenti anno C. Sulpicio Petieo, C. •2 Licinio Stolone consulibus pestilentia fuit. eo nihil di- gnum memoria actum, nisi quod pacis deum exposcendac causa tertio tum post conditam urbem leetisterniura fuit.

3 et cura vis morbi nec humanis consiliis nec ope divina levaretur, victis superstitione animis ludi quoque scae- nici, nova res bellicoso populo — nam circi modo spec- taculum fuerat — , inter alia caelestis irae placamina in-

4 stituti dicuntur. ceterum parva quoque, ut ferme principia omnia, et ea ipsa peregrina res fuit: sine carmine ullo, sine imitandorum carminura actu ludiones ex Etruria ac- citi ad tibieinis modos saltantes haud indecoros motus

5 more Tusco dabant. imitari deinde eos iuventus, simul inconditis inter se iocularia fundentes versibus, coepere;

G nec absoni a voce motus erant. accepta itaquc res sae- piusque usurpando exeitata. vernaculis artificibus, quia ister Tusco verbo ludio vocabatur, nomen histrionibus in-

7 ditum, qui non, sicut ante, Fescennino versu similem in- compositum temere ac rudem alternis iaciebant, sed inpletas modis saturas descripto iam ad tibieincm cantu motuque

S congruenti peragebant. Livius post aliquot annis, qui ab saturis ausus est primus argumento fabulam serere, idem seilieet, id quod omnes tum erant, suorum carminum ac-

LIBER VII , 2. 3. [a. C. 366-363] 353

tor, dicitur, cura saepius revocatur, vocem obtudisse et, 9 venia petita puerum ad canendum ante tibicinem cum statuisset, canticum egisse aliquanto magis vigente motu, quia nihil vocis usus inpediebat. inde ad manum cantari 10 histrionibus coeptum diverbiaque tantum ipsorum voci relicta. postquam lege hac fabularum ab risu ac soluto 11 ioco res avocabatur et ludus in artem paulatim verterat, iuventus histrionibus fabellarum actu relicto ipsa inter se more antiquo ridicula intexta versibus iactitare coepit, quac exodia postea appellata consertaque fabellis potissi- mum Atellanis sunt. quod gcnus ludorum ab Oscis ac- 12 ceptum tenuit iuventus nec ab histrionibus pollui passa est. eo institutum manet, ut actores Atellanarum nec tribu moveantur et stipendia, tamquam expertes artis lu- dicrae, faciant. inter aliarum parva principia rerum ludo- 13 rum quoque prima origo ponenda visa est, ut appareret, quam ab sano initio res in hanc vix opulentis regnis to- lerabilem insaniam venerit.

III. Nec tamen ludorum primum initium procurandis l rcligionibus datum aut religione animos aut corpora mor- bis levavit, quin etiam, cum medios forte ludos circus 2 Tibcri superfuso inrigatus inpedisset, id vero velut avcr- sis iam diis aspernantibusque placamina irae terrorem in- gentem fecit. itaquc C. Genueio, L. Aemilio Mamerco 3 iterum consulibus cum piaculorum magis conquisitio ani- mos quam corpora morbi adficcrent, repetitum ex scnio- rum memoria dicitur, pestilcntiam quondam clavo ab dic- tatore fixo sedatam. ea religione adductus senatus dicta- t torem clavi figendi causa dici iussit. dictus L. Manlius Imperiosus L. Pinarium magistrum equitum dixit.

Lex vetusta est, priscis literis verbisque scripta, ut 5 qui praetor maximus sit idibus Septembribus clavum pangat. fixa fuit dextro lateri aedis lovis optimi maximi, ex qua parte Minervae templum est. eum clavum, quia 6 rarae per ea tempora literae erant, notam numeri anno- rum fuisse ferunt, eoque Minervae templo dicatam legem, 7 quia numerus Minervae inventum sit. Volsiniis quoque clavos indices numeri annorum fixos in templo Nortiac Etruscae deae "conparere diligens talium monumentorum

I.iri vol. I. 23

354 LIBEK VII, 3-5. [a.u. c.391. 392]

8 auctor Cincius adfirmai Horatius consul ca legc templum Iovis optimi maximi dedicavit anno post regcs cxactos; a consulibus postea ad dictatores, quia maius imperium crat, sollenmc elavi figendi translatum cst. intermisso deinde more digna ctiam pcr se visa res, propter qnam dictator

9 crearetur. qna de causa creatus L. Manlius, perinde ac rei gerendae ac non solvendae religionis gratia ercatus esset, bellnm Hernieum adfectans dilectu acerbo iuventu- tcm agitavit tandemque omnibus in eum tribunis plebis coortis seu vi seu verecundia victus dictatura abiit.

1 IIII. Neque eo minus prineipio insequentis anni Q. Servilio Ahala, L. Genueio eonsulibus dies Manlio dicitur a M. Pomponio tribuno plebis. accrbitas in dilectu non damno modo eivium, sed ctiam laccratione corporum lata, partim virgis eaosis, qui ad nomina non respondisseut,

3 partim in vincula ductis, invisa crat et ante onmia invi- sum ipsum ingenium atrox cognomenque Imperiosi gravc libcrae civitati ab ostentatione saevitiae adscitum, quam uon magis in alienis quam in proximis ac sanguine ipso

4 suo exerccret. criminique ei tribunus inter cetera dabat, quod filium iuvenem, nullius probri conpertum, extorrem urbc, domo, penatibua, foro, luee, congressu aequalium prohibitum, in opus servilc, prope in carcerem atque in

5 ergastulum dederit, ubi sununo loco natus dictatorius iuvenis cotidiana miseria disccret, vcre Imperioso patre se natum esse. at quam ob noxam? quia infacundior sit et

G iingua inpromptus. quod naturae damnum utrum nutrien- dum patri, si quicquam in eo humani esset, an eastigan- dum ac vexationc insignc facicndum fuisse? ne mutas quidem bestias minus alere ac fovere, si quid ex pro-

7 genie sua parum prosperum sit. at hercule L. Manlium malum malo augcre filii et tarditatem ingenii insuper pre- mere et, si quid in eo exiguum naturalis vigoris ^it . id exstinguere vita agresti et rustico cultu inter pecudes habendo.

i V. Omnium pofius liis eriminationibus quam ipsius invenis inritatus est animus: quin contra sc quoque pa- rcnti causam invidiac atque eriminum essc aegre passus,

2 ut pmnes dii hominesque scirent, se parehti opcm latam

LIBER VII, 5. 6. [a. C.363. 362] 355

quam inimicis cius mallc, capit consilium rudis quidem atque agrestis animi et quamquam non civilis cxempli, tamcn pietate laudabile. inscicntibus cunctis cultro suc- 3 cinctus mane in urbera atque a porta domum confestim ad M. Pomponiuin tribunum pergit, ianitori opus esse sibi domino eius convento extemplo ait: nuntiaret, TitumMan- lium L. filium esse. mox introductus — etenim perci- 4 tura ira in patrem spes erat aut criminis aliquid novi aut consilii ad rem agendam defcrre — , salute accepta red- ditaque esse ait, quae cum eo agere arbitris remotis velit. procul incle omnibus abire iussis cultrum stringit et super 5 lcctum stans fcrro intento, nisi in quae ipse concepisset verba iuraret, se patris eius accusandi causa concilium plebia numquam babiturum, se eum extemplo transfixu- rura minatur. pavidus tribunus, quippe qui fcrrum ante G oculos micare, se solum inermem, illum praevalidum iu- venem et, quod haud minus timendum erat, stolide fero- cem viribus suis cerncret, adiurat in quae aclactus cst verba, et prae se deinde tulit, ea vi subactum se inccpto dcstitissc. nec perinde ut maluisset plebes, sibi suffragii 7 ferendi de tara crudeli et superbo rco potestatcra fieri, ita aegrc babuit, filium id pro parente ausum. eoque id lau- dabilius erat, quod animum eius tanta acerbitas patria nihil a pietate avertisset. itaque non patri modo remissa 8 causae dictio est, sed ipsi etiam adulescenti ea res honori fuit, et cum eo anno primum placuisset tribunos railitum 9 ad legiones suffragio ficri — nam et antea, sicut nunc quos Rufulos vocant, impcratores ipsi faciebant — , sc- cundum in sex locis tenuit, nullis domi militiaeque ad conciliandam gratiam meritis, ut qui rure et procul coetu hominum iuventam egisset.

VI. Eodem anno seu motu terrae seu qua vi alia 1 forum medium ferme specu vasto conlapsum in inmensam altitudinem dicitur, nequc cam voraginem conicctu terrae, 2 cum pro se quisque gercret, explere potuisse prius quam deum monitu quaeri coeptum, quo plurimuin populus Romanus posset; id eniin illi loco dicandum vatcs canc- 3 bant, si rcm publicam Romanam perpetuam esse vellcnt. tum M. Curtium, iuvenem bello egregium, castigasse fc-

23*

I

I

156

LIBEli VII, 6. [a.u.c.392]

ulh

runt dubitantes, an uJium magis ttomanum Donum quam

4 arma virtusque esset? silentio facto templa dcorum in- mortalium, quae foro inmincnt, Capitoliumque intuentem ct manus nunc in caclum nunc in patentes tcrrac hiatus

5 ad deos mancs porrigentem se devovissc, equoque deinde quam potcrat maxime exornato insidentem armatum se in specum inmisisse; donaque ac fruges super cum a multi- tudine virorum ac mulierum congestas lacumque Curtium non ab antiquo illo Titi Tati milite Curtio Mettio, scd ab

u hoc appellatum. cura non deesset, si qua ad vcrum via inquirentem ferret; nunc fama rcrum standum cst, ubi certam dcrogat vetustas fidem, et lacus nomen ab hac rccentiore insignitius fabula est.

7 Post tanti prodigii procurationcm eodcm anno de Hcr- nicis consultus senatus cum fctialcs ad res repetendas nequiquam misisset, primo quoque dic fcrcndum ad po- pulum dc bcllo indicendo Hernicis ccnsuit, populusque id

8 bcllum frcqucns iussit. L. Genucio consuli ca provincia sorte cvcnit. in cxspectationc civitas erat, quod primus ille de plcbc consul bellum suis auspiciis gesturus cssct, perinde ut cvenisset res, ita communicatos honores pro

9 bene aut secus consulto habitura. forte ita tulit casus, ut Genucius ad hostcs magno conatu profcctus in insidias praecipitaret, legionibus necopinato pavore fusis consul, circumventus ab insciis qucm interfccisscnt, occideret.

10 quod ubi est Eoraam nuntiatum, nequaquam tantum pu- blica calamitate maesti patres quantum feroces infclici consulis plebeii ductu fremunt omnibus locis: irent, crca- rcnt consules ex plebe, transferrent auspicia (juo nefas

1 1 esset. potuisse patres plebi scito pelli honoribus suis ; num etiam in deos inmortales inauspicatam lcgem valuissc? vindicasse ipsos suum numen, sua auspicia, quac ut pri- mum contacta sint ab eo, a quo nec ius ncc fas fuerit, dcletum cum duce exercitum documento fuisse, ne deinde

12 turbato gentium iure comitia haberentur. his vocibus curia ct forum pcrsonat. Ap. Claudium, quia dissuaserat legem, maiore nunc auctoritate eventum reprehcnsi ab se consilii incusantem, dictatorcm conscnsu patriciorum Scrvilius consul dicit, dilcctusque et iustitium indictum.

LIBEK VII, 7. 8. [a.C.362]

351

VII. Priusquam dictator legionesque novae in Hernicos l venircnt, ductu C. Sulpici legati res per occasionem gesta egrcgie est. in Hernicos, morte consulis contemptim ad 2 castra Romana cum haud dubia expugnandi spe succeden- tes, hortante legato et plenis irae atque indignitatis mili- tum animis eruptio est facta. multum ab spe adeundi valli res Hernicis afuit: adeo turbatis inde ordinibus abs- cessere. dictatoris deinde adventu novus veteri exercitus 3 iungitur et copiae duplicantur; et pro contione dictator laudibus legati militumque, quorum virtute castra defensa erant, simul audientibus laudes meritas tollit animos, si- mul ceteros ad aemulandas virtutcs acuit. neque segnius 1 ad hostes bellum apparatur, qui et parti ante decoris me- mores neque ignari auctarum virium hostis suas quoque vires augent. omne Hernicum nomen, omnis militaris aetas excitur: quadringenariae octo cohortes, lecta robora virorum, scribuntur. hunc eximium florem iuventutis eo 5 etiam, quod ut duplex acciperent stipendium decreverant, spei animorumque inplevere. inmunes quoque operum militarium erant, ut in unum pugnae laborem reservati plus sibi quam pro virili parte adnitendum scircnt. extra G ordinem etiam in acie locati, quo conspectior virtus esset.

Duum milium planities castra Romana ab Hernicis dirimebat: ibi pari ferme utrimque spatio in medio pugna- tum est. primo stetit ambigua spe pugna, nequiquam 7 sacpe conatis equitibus Romanis impetu turbare hostium aciem. postquam equestris pugna effectu quam conatibus 3 vanior erat, consulto prius dictatore equites permissu deinde eius relictis equis clamore ingenti provolant nntc signa et novam integrant pugnam. neque sustineri potc- <j rant, ni extraordinariae cohortes pari corporum animorum- que robore se obiecissent.

VIII. Tunc inter primores duorum populorum res 1 geritur. quidquid hinc aut illinc communis Mars belli aufert, multiplex quam pro numero damnum est. vulgus aliud armatorum, velut delegata primoribus pugna, even- tum suum in virtute aliena ponit. multi utrimque cadunt, plures vulnera accipiunt. tandcm cquites alius alium in- •_> crcpautes, quid deinde restaret, quaerendo, si neque ex

350 LIBEE VII, (5. [a.u.c.392]

runt dubitantcs, an ullum magis Romanum bonum quam

4 arma virtusque esset? silcntio facto templa deomm in- mortalium, quae foro inminent, Capitoliumque intuentcm et manus nunc in caelum nunc in patentes terrac hiatus

5 ad deos mancs porrigentem se devovisse, equoquc dcindc quam poterat maxime exornato insidentem armatum se in specuin inmisisse; donaque ac fruges super cum a multi- tudine virorum ac mulicrum congestas lacumque Curtium non ab antiquo illo Titi Tati milite Curtio Mettio, sed ab

G hoc appcllatum. cura non dcesset, si qua ad vcrum via inquirentem ferret; nunc fama rcrum standum cst, ubi certam derogat vetustas fidem, et lacus nomen ab hac recentiore insignitius fabula est.

7 Post tanti prodigii procurationem eodem anno de Her- nicis consultus senatus cum fetiales ad rcs repctendas nequiquam misisset, primo quoque die ferendum ad po- pulum dc bcllo indicendo Hernicis censuit, populusque id

s bellum frequcns iussit. L. Genucio consuli ca provincia sortc evcnit. in exspectatione civitas erat, quod primua ille de plebc consul bellum suis auspiciis gesturus essct, perinde ut evcnisset res, ita communicatos honorcs pro

9 bene aut secus consulto habitura. forte ita tulit casus, ut Genucius ad hostes magno conatu profectus in insidias praecipitarct, lcgionibus necopinato pavorc fusis consul, circumventus ab insciis qucm intcrfecisscnt, occideret.

10 quod ubi est Roraam nuntiatum, nequaquam tantum pu- blica calamitate maesti patres quantum feroces infelici consulis plebeii ductu fremunt omnibus locis: irent, crea- rent consules ex plebe, transferrent auspicia quo nefas

11 esset. potuisse patres plebi scito pelli honoribus suis; num etiam in deos inmortales inauspicatam lcgem valuissc? vindicasse ipsos suum numen, sua auspicia, quac ut pri- mum contacta sint ab eo, a quo nec ius ncc fas fucrit, deietum cum duce exercitum documento fuisse, ne deinde

12 turbato gentium iure comitia haberentur. his vocibus curia ct forum personat. Ap. Claudium, quia dissuaserat legem, maiore nunc auctoritate eventum reprehensi ab se consilii incusantem, dictatorem consensu patriciorum Scrvilius consul dicit, dilectusque et iustitium indictum.

LIBER VII, 7. 8. [a.C.362] 357

VII, Priusquam dictator legionesque novae in Hernicos l venircnt, ductu C. Sulpici legati res per occasionem gesta egregie est. in Hernicos, morte consulis contemptim ad 2 castra Romana cum haud dubia expugnandi spe succeden- tes, hortante legato et plenis irae atque indignitatis mili- tum animis eruptio est facta. multum ab spe adeundi valli res Hernicis afuit: adco turbatis inde ordinibus abs- cessere. dictatoris deinde adventu novus veteri exercitus 3 iungitur et copiae duplicantur; et pro contione dictator laudibus legati militumque, quorum virtute castra defensa erant, simul audientibus laudes meritas tollit animos, si- mul ceteros ad aemulandas virtutes acuit. neque segnius 4 ad hostes bellum apparatur, qui et parti ante decoris me- mores neque ignari auctarum virium hostis suas quoque vires augent. omne Hernicum nomen, omnis militaris aetas excitur: quadringenariae octo cohortes, lecta robora virorum, scribuntur. hunc eximium florem iuventutis eo o ctiam, quod ut duplex acciperent stipendium decreverant, spei animorumque inplevere. inmunes quoque operum militarium erant, ut in unum pugnae laborem rescrvati plus sibi quam pro virili parte adnitendum scirent. extra 6 ordinem etiam in acie locati, quo conspectior virtus esset.

Duum milium planities castra Romana ab Hernicis dirimebat: ibi pari ferme utrimque spatio in medio pugna- tum est. primo stetit ambigua spe pugna, nequiquam 7 sacpe conatis equitibus Romanis impetu turbare hostium aciem. postquam equestris pugna effectu quam conatibus 8 vanior erat, consulto prius dictatore equites pcrmissu dcinde eius relictis equis clamore ingenti provolant antc signa et novam integrant pugnam. neque sustineri pote- <j rant, ni extraordinariae cohortes pari corporum animorum- que robore se obiecissent.

VIII. Tunc inter primores duorum populorum res l geritur. quidquid hinc aut illinc communis Mars bclli aufert, multiplex quam pro numero damnum est. vulgus aliud armatorum, velut delegata primoribus pugna, even- tum suum in virtute aliena ponit. multi utrimque cadunt, plures vulnera accipiunt. tandem equites alius alium in- ■> crepantes, quid deindc restaret, quaerendo, si neque ex

358 LIBER VII, 8. 9. [a. u. c. 302. 393]

equis pepulisscnt hostem neque peclitcs quicquam momcnti faccrent? quam tertiam exspectarent pugnam? quid ante signa feroces prosiluissent et alieno pugnarent loco? —

3 his inter se vocibus concitati clamore renovato infcrunt pedem: et primum gradu moverunt hostem, deinde pepu-

4 Icrunt, postremo iam haud dubie avertunt; ncque tam vires pares quae superaverit rcs facile dictu est, nisi quod perpetua fortuna utriusque populi ct extollere animos et

0 minuere potuit. usque ad castra fugientes Hernicos Ro- manus sequitur; castrorum oppugnatione, quia serum crat diei, abstinuere. diu non pcrlitatum tenuerat dictatorcm, ne ante meridiem signum dare posset: eo in noctcm trac-

G tum erat certamen. postero die deserta fuga castra Her- nicorum ct saucii rclicti quidam invcnti, agmenque fugien- tium ab Signinis, cum praeter moenia eorum infrequentia conspecta signa essent, fusum ac per agros trepida fuga

7 palatum est. nec Romanis incruenta victoria fuit: quarta pars militum amissa, et ubi haud minus iacturae fuit, ali- quot equites Romani cecidere.

1 VIIII. Insequenti anno cum C. Sulpicius et C. Lici- nius Calvus consules in Hernicos exercitum duxisscnt, ncque inventis in agro hostibus Ferentinum, urbem eorum, vi cepissent, revertentibus inde eis Tiburtes portas clau-

2 sere. ea ultima fuit causa, cum multae ante querirnoniae ultro citroque iactatae essent, cur per fetiales rebus repe- titis belluni Tiburti populo indiceretur.

3 Dictatorem T. Quinctium Peunum eo anno fuisse satis constat et magistrum equitum Ser. Cornelium Maluginen-

i sem. Macer Licinius comitiorum habendorum causa et ab Licinio consule dictum scribit, quia collcga comitia bello praeferre fcstinante, ut continuaret consulatum, ob-

5 viam eundum pravae cupiditati fuerit. quaesita ea propria familiac laus leviorem auctorem Licinium facit. cmn men- tionem eius rei iu vetustioribus annalibus nullain inveniam, magis ut belli Gallici causa dictatorem creatum arbitrer

6 inclinat animus. eo certe anno Galli ad tertium lapidem Salaria via trans pontem Anienis castra habucre. dictator cum tumultus Gallici causa iustitium edixisset, omnes iuniores sacramento adegit, ingentiquc excreitu ab urbc

LIBER VII, 9. 10. [a. C. 362. 3G1J 359

profectus in citeriore ripa Anienis castra posuit. pons in i medio erat, neutris eum rumpentibus, nc timoris indicium esset. proelia de occupando ponte crebra erant nec, qui poterentur, inccrtis viribus satis discerni poterat. tum 8 eximia corporis magnitudine in vacuum pontem Gallus processit et quantum maxima voce potuit 'quem nunc' inquit 'Roma virum fortissimum habet, procedat agedum ad pugnam, ut noster duorum eventus ostendat, utra gens bello sit melior.'

X. Diu intcr primores iuvenum Romanorum silentium l fuit, cum et abnucre certamen vererentur et praecipuam sortem periculi petere nollcnt. tum T. Manlius L. filius, 2 qui patrem a vexatione tribunicia vindicaverat, ex statione ad dictatorem pergit: 'iniussu tuo,' inquit 'imperator, ex- tra ordinem numquam pugnaverim, non si certam victo- riam videam; si tu permittis, volo ego illi beluae osten- 3 dere, quando adeo ferox praesultat hostium signis, mc cx ca familia ortum, quae Gallorum agmcn ex rupc Tarpeia deiecit.' tum dictator 'macte virtute' inquit 'ac pietatc in 4 patrem patriamque, T. Manli, esto. perge et nomen Ro- manum invictum iuvantibus diis praesta.' armant indc 5 iuvenem aequales: pedestre scutum capit, Hispano cingi- tur gladio ad propiorem habili pugnam; armatum adorna- tumque advcrsus Gallum stolide laetum et — quoniam id quoque memoria dignum antiquis visum est — linguam etiam ab inrisu exserentem producunt. recipiunt inde se 6 ad stationem; et duo in medio armati spectaculi magis more quam lege belli destituuntur, nequaquam visu ac specie aestimantibus pares: corpus alteri magnitudine exi- 7 mium, versicolori veste pictisque et auro caelatis refulgens armis; media in altero militaris statura modicaque in armis habilibus magis quam decoris specics. non cantus, non 8 exultatio armorumque agitatio vana, sed pectus animo- rum iraequc tacitae plenum omnem ferociam in discrimen ipsum ccrtaminis distulerat. ubi constitere inter duas acies 9 tot circa mortalium animis spe metuquc pendentibus, Gal- lus velut molcs superne inmincns proiecto laeva scuto in advcnientis arma hostis vanum caesim cum ingenti sonitu ensem dciccit: Romanus mucrone subrecto, cum scuto 10

358

L.IBEB \ li

equia pepuliflBenl ho < quicquam momcnti

facerent? quara tertiam pugnam? quid antc

Bigna ferocea prosi pugnarent loco? —

:; hia inter ae vocibus re renovato mferunt

pedem: el primum grad Jtem, deinde pepu-

i lerunt, postremo iam yertunt; neque tam

virea parea quae aupi dictu cst, nisi quod

perpetua fortuna utrius i xtollere animoa et

, mmuere potuit. usqu ientea Hernicofl Ro-

manue eequitur; caatroi »ne, quia serum erat

diei, abstinuere. diu i tura tenuerat dictatorem,

ae ante meridiem Bignum dai : i» in noctem trac-

6 tum erat certamen. ;

aicorum ct Baucii relicti q

tiiini ab Signinis, cum p

conapecta aigna essent, fusui I

j palatum est. nec Romai

para militum amissa »1 rai

quot equitea Romani i VIIII. Enaequenti

nius Calyua consul in Hei

neque inventia in agi

vi cepisaent, revertentib 2 sere. ea ultima fuil

ultro citroque ia<

titis bellum Tiburti ] Dictatozem T, Q[

constat ct magi i Bem. Mai ab Licinio conj

bcllo pra j \ iam eumluj

familiac lt

tion i

magii • iiulina I

castra Ilcr- ue fugien- frequentia mida fus

lit: qu; Le fuit

i mcn- eniam,

^t M

..••••

profectu? in medio

poterentur, u eximia cotpoi

inquit • ad pognam, u rii melk

X. Diu in iim et ;

<jui ad

A . ■ -

I

360 LIBER VII, 10. 11. [a. u. c. 393-396]

scutum imum perculisset totoque corpore interior periculo vulneris factus insinuasset se inter corpus armaque, uno alteroque subinde ictu ventrem atque inguina hausit et in

11 spatium ingens ruentcm porrexit hostem. iacentis inde corpus ab omni alia vexatione intactum uno torque spo-

12 liavit, quem respersum cruore collo circumdedit suo. de- fixerat pavor cum admiratione Gallos: Romani alacres ab statione obviam militi suo progressi, gratulantes laudan-

13 tesque ad dictatorem perducunt. inter carminum prope modum incondita quaedam militariter ioculantes Torquati cognomen auditum; celebratum deinde posteris etiam fa-

l-i miliaeque honori fuit. dictator coronam auream addidit donum mirisque pro contione eam pugnam laudibus tulit.

1 XI. Et hercule tanti ea ad universi belli eventum momenti dimicatio fuit, ut Gallorum exercitus proxima nocte relictis trepide castris in Tiburtem agrum atque inde, societate belli facta commeatuque benigne ab Ti-

2 burtibus adiutus, mox in Campaniam transierit. ca fuit causa, cur proximo anno C. Poetelius Balbus consul, cum collegae eius M. Fabio Ambusto Hernici provincia cve- nisset, adversus Tiburtes iussu populi exercitum duccret.

3 ad quoruin auxilium cum Galli ex Campania redissent, foedae populationis in Labicano Tusculanoque et Albano

4 agro haud dubie Tilmrtibus ducibus sunt factae. et cum adversus Tiburtem hostem duce consule contenta res pu- blica esset, Gallicus tumultus dictatorem creari coegit. creatus Q. Servilius Ahala T. Quinctium magistrum cquitum dixit et cx auctoritate patrum, si prospcre id

0 bcllum evcnisset, ludos magnos vovit. dictator, ad con- tinendos proprio bcllo Tiburtis consulari excrcitu iusso manere, omnes iuniorcs, nullo detractante militiam, sacra-

G mcnto adegit. pugnatum haud procul porta Collina cst totius viribus urbis in conspectu parentum coniugumque ac libcrorum, quae magna etiam absentibus hortamenta animi tum subiecta oculis simul vcrecundia miscricordia-

7 que militem accendebant. magna utrimque edita caede avertitur tandem acies Gallorum. fuga Tibur sicut arcem belli Gallici petunt: palati a consule Poetelio haud procul Tiburc exccpti, cgressis ad opcm fcrcndam Tiburtibus

LIBER VII, 11. 12. [a.C.361— 358] 3G1

simul cum iis intra portas conpelluntur. egregie cum ab 8 dictatore tum ab consule res gesta est. et consul altcr Fabius proeliis primum parvis, postremo una insigni pugna, cum hostes totis adorti copiis essent, Hernicos devincit. dictator consulibus in senatu et apud populum 9 magnitice conlaudatis et suarum quoque rerum illis re- misso honore dictatura se abdicavit. Poetelius de Gallis Tiburtibusque geminum triumphum egit, Fabio satis vi- sum, ut ovans urbem iniret. inridere Poeteli triumphum 10 Tiburtes: ubi enim eum secum acie conflixisse? specta- tores paucos fugae trepidationisque Gallorum cxtra portas egressos, postquam in se quoque fieri impetum viderint et sine discrimine obvios caedi, recepisse se intra urbem. eam rcm triumpho dignam visam Romanis. ne nimis 11 mirum magnumque ccnserent tumultum exciere in ho- stium portis, maiorem ipsos trepidationem ante moenia sua visuros.

XII. Itaque insequenti anno M. Popilio Laenate, i Cn. Manlio consulibus primo silentio noctis ab Tibure agmine infesto profecti ad urbem Romam venerunt. ter- 2 rorem repente ex somno excitatis subita res et nocturnus pavor praebuit, ad hoc multorum inscitia, qui aut unde hostes advenissent. conclamatum tamen celeriter ad arma 3 est, et portae stationibus murique praesidiis firmati; et ubi prima lux mediocrem multitudinem ante moenia ne- que alium quam Tiburtem hostem ostendit, duabus portis egressi consules utrimque aciem subeuntium iam muros adgrediuntur: apparuitque, occasione magis quam virtute i fretos venisse; adeo vix primum impetum Romanorum sustinuere. quin etiam bono fuisse Romanis adventum eorum constabat orientemque iam seditioncm inter patres et plebem metu tam propinqui belli conpressam.

Alius adventus hostium fuit proximo bello agris terri- 5 bilior quam urbi: populabundi Tarquinienses fines Roma- 6 nos, maxime qua ex parte Etruriam adiacent, peragraverc. rebusque nequiquam repetitis novi consules iis C. Fabius et C. Plautius iussu populi bellum indixcre, Fabioque ea provincia, Plautio Hernici evenere.

Gallici quoque belli fama increbrescebat. sed intcr 7

302 LIBER VII, 12. 13. [a.u.c.396]

multos tcrrorcs solacio ftrit pax Latinis petentibus data et

magna vis militum ab his cx foedere vetusto, quod multis

8 intermiserant annis , acccpta. quo praesidio cum fulta rcs Romana esset, levius fuit, quod Gallos mox Praeneste venisse atque inde circa Pedum consedisse auditum est.

9 dictatorcm dici C. Sulpicium placuit: consul ad id accitus C. Plautius dixit, magister equitum dictatori additus M. Valcrius. hi robora militum ex duobus consularibus cxcr-

10 citibus clccta adversus Gallos duxerunt. lentius id ali- quanto bellum quam parti utrique placebat fuit. cum primo Galli tantum avidi ccrtaminis fuissent, deinde Ko- manus milcs ruendo in arma ac dimicationem aliquantum

n Gallicam ferociam vincerct, dictatori neutiquam placebat, quando nulla cogcret res, fortunae se committere adver- sus hostem, quem tempus deteriorem in dies et locis alicnis faceret sinc praeparato commcatu, sinc fiimo mu- nimcnto morantem, ad hoc iis corporibus animisque, quo- rum omnis in impetu vis esset, parva eadem languesceret mora.

12 His consiliis dictator bellum trahebat, gravemquc cdixerat poenam, si quis iniussu in hostem pugnasset. milites aegre id patientes primo in stationibus vigiliisquc inter sc dictatorem sermonibus carpere, interdiun patres communiter increpare, quod non iussissent pcr consules

13 gcri bellum: clectum esse eximium imperatorcm uniciun duccm, qui nihil agenti sibi de caelo devolaturam in sinum victoriam censeat. eadem deinde haec interdiu propalam ac ferociora his iactare: se iniussu imperatoris

M aut dimicaturos aut agmine Romam ituros. ininisceriquc iam militibus centuriones, nec in circulis modo frcmere, sed iam in principiis ac praetorio in unum scrmones con- fundi atque in contionis magnitudinem crescere turba et vociferare ex omnibus locis, ut extemplo ad dictatorem iretur, verba pro exercitu faccret Sex. Tullius, ut virtute eius dignum esset. i XIII. Septimum primum pilum iam Tullius ducebat neque erat in excrcitu, qui quidcm pcdestria stipendia 2 fccisset, vir factis nobilior. is praecedens militum agmen ad tribunal pergit mirantique Sulpicio non turbam magis

LIBER VII, 13. [a. C. 358] 363

quam turbae principem Tullium, imperiis oboedientissi- mum militem: 'scilicet, dictator,' inquit 'condemnatum se 3 universus exercitus a te ignaviae ratus et prope ignomi- niae causa destitutum sine armis oravit me, ut suam cau- sara apud te agerem. equidem, sicubi loco cessum, si 4 terga data hosti, si signa foede amissa obici nobis pos- sent, tamen hoc a te impetrari aequum censerem, ut nos virtute culpam nostram corrigere et abolere flagitii mcmo- riam nova gloria patereris. etiam ad Aliam fusae le^iones 5 eandem, quam per pavorem amiserant, patriam profectae postea a Veiis virtute recuperavere. nobis deum benigni- tate, felicitate tua populique Eomani et res et gloria est integra. quamquam de gloria vix dicere ausim, si nos et 6 hostes haud secus quam feminas abditos intra vallum omni- bus contumeliis eludunt et tu imperator noster, quod acgrius patimur, exercitum tuum sine animis, sine armis, sine mani- bus iudicas esse et, priusquam expertus nos esses, de nobis ita desperasti, ut te mancorum ac debilium duccm iudicares esse. quid enim aliud esse causac credamus, cur vetera- 7 nus dux, fortissiraus bcllo, conprcssis, quod aiunt, mani- bus sedeas? utcumque cnim se habet res, te de nostra virtute dubitasse videri quam nos de tua verius est. sin 8 autem non tuum istuc, sed publicum est consilium et con- sensus aliqui patrum, non Gallicum bellum nos ab urbe, a pcnatibus nostris ablegatos tenet, quaeso, ut ea quae dicam non a militibus imperatori dicta censeas, sed a plebe patribus, quae sicut vos vestra habeatis consilia, sic se sua habituram dicat. quis tandem suscenseat, mi- 9 lites nos esse, non servos vestros, ad bellum, non in ex- ilium missos? si quis det signum, in aciem educat, ut viris ac Romanis dignum sit, pugnaturos, si nihil armis opus sit, otium Romae potius quam in castris acturos? haec dicta sint patribus. te, imperator, milites tui ora- io mus, ut nobis pugnandi copiam facias. cum vinccre cupi- raus tum te duce vincere, tibi lauream insignem deferrc, tecum triumphantes urbem inire, tuum sequentes currum Iovis optimi maximi templum gratantes ovantesquc adirc' orationcm Tulli exceperunt preces multitudinis, et undi- n que, ut signum daret, ut capere arma iuberet, clamabant.

3G4 LIBER VII, 14 [a.u. c.39G]

i XIIII. Dictator quamquam rem bonam cxemplo haud probabili actam cernebat, tamen facturum quod milites vellent se recepit, Tulliumque secreto, quaenam haec res

2 sit aut quo acta more, percontatur. Tullius magno opere a dictatore petere, ne se oblitum disciplinae militaris, ne sui neve imperatoriae maicstatis crederet : multitudini concitatae, quae ferme auctoribus similis esset, non sub- traxisse se ducem, ne quis alius, qualis mota crcare

3 multitudo soleret, existeret. nam se quidem nihil non arbitrio imperatoris acturum; illi quoque tamen vidcndum magno opere esse, ut exercitum in potestate haberet. differri non posse adeo concitatos animos. ipsos sibi lo- cum ac tempus pugnandi sumpturos, si ab impcratore

•4 non detur. clum haec loquuntur, iumenta forte pasccntia extra vallum Gallo abigcnti duo militcs Romani adcmc- runt. in eos saxa coniecta a Gallis, deinde ab Romana

5 statione clamor ortus ac procursum utrimque est. iamque haud procul iusto proclio rcs erant, ni celeriter diremptum ccrtamen per centuriones esset. adfirmata certe eo casu Tulli apud dictatoi-em fides est, nec recipiente iam dila- tionem re in postcrum diem edicitm* acie pugnaturos.

G dictator tamen, ut qui magis animis quam viribus fretus ad ccrtamen descenderet, omnia circumspicerc atque agi- tare coepit, ut arte aliqua terrorem hostibus incuterct. sollerti animo rem novam excogitat, qua deinde multi nostri atque externi imperatores, nostra quoque quidam

7 aetate, usi sunt: mulis strata detrahi iubet binisque tan- tum centunculis rclictis agasones partim captivis partiin

S aegrorum armis ornatos inponit. his fere mille effcctis centum admiscet cquitcs ct nocte super castra in montes evadcre ac silvis se occultare iubet neque indc ante mo-

9 veri quam ab se accipcrcnt signum. ipse, ubi inluxit, in radicibus montium extendcre aciem coepit sedulo, ut ad-

10 versus montcs consistcrct hostis. instructo vani terroris apparatu, qui quidem terror plus paene veris viribus pro- fuit, primo credere duces Gallorum, non descensuros in aequum Romanos, deinde, ubi degressos repentc viderunt, et ipsi avidi eertaminis in proclium ruunt , priusque pugna coepit quam signum ab ducibus daretur.

LIBER VII, 15. [a.C.358] 365

XV. Acrius invasere Galli dextrum cornu, neque 1 sustineri potuissent, ni forte eo loco dictator fuisset, Sex. Tullium nomine increpans rogitansque: sicine pugnaturos milites spopondisset? ubi illi clamores sint arma poscen- 2 tium, ubi minae, iniussu imperatoris proelium inituros? en ipsum imperatorem clara voce vocare ad proelium et ire armatum ante prima signa! ecquis sequeretur corum, qui modo ducturi fuerint, in castris feroces, in acie pa- vidi? — vera audiebant: itaque tantos pudor stimulos 3 admovit, ut ruerent in hostium tela alienatis a memoria pcriculi animis. hic primo impetus prope vecors turbavit hostes, eques deinde emissus turbatos avertit. ipse dicta- 4 tor, postquam labantem una parte vidit aciem, signa in laevum cornu confert, quo turbam hostium congregari cernebat, et iis qui in monte erant signum quod conve- nerat dedit. ubi inde quoque novus clamor ortus et tcn- 5 dere obliquo monte ad castra Gallorum visi sunt, tum metu , ne excluderentur, omissa pugna est cursuque effuso ad castra ferebantur. ubi cum occurrisset eis M. Valerius 0 magister equitum , qui profligato dextro cornu obequitabat hostium munimentis, ad montes silvasque vertunt fugam, pluiimique ibi a fallaci equitum specie agasonibusque ex- 7 cepti sunt. et eorum, quos pavor perculerat in silvas, atrox caedes post sedatum proelium fuit. nec alius post s M. Furium quam C. Sulpicius iustiorem de Gallis egit triumphum. auri quoque ex Gallicis spoliis satis magnum pondus saxo quadrato saeptum in Capitolio sacravit.

Eodem anno et a consulibus vario eventu bellatum. y nam Hernici a C. Plautio devicti subactique sunt, Fabius collega eius incaute atque inconsulte adversus Tarquinien- ses pugnavit. nec in acie tantum ibi cladis acceptum quam 10 quod trecentos septem milites Romanos captos Tarquinien- ses immolarunt, qua foeditate supplieii aliquanto ignominia populi Romani insignitior fuit. accessit ad eam cladem ct 1 1 vastatio Romani agri, quam Privernates, Yeliterni deinde, incursione repentina fecerunt.

Eodem anno duae tribus, Pomptina et Publilia, addi- 12 tae, ludi votivi, quos M. Furius dictator voverat, facti. et de ambitu ab C. Poetelio tribuno plebis auctoribus

366 LIBER VII, 15. 16. [a. u. c. 396-398]

13 patribus tum primum ad populum latum est, eaquc roga- tione uovorum maxime hominum ambitionem, qui nundinas et coneiliabula obire soliti erant, eonpressam credebant.

1 XVI. Haud aeque laeta patribus insequenti anno C. Mareio, Cn. Manlio consulibus de unciario faenore a M. Duilio, L. Menenio tribunis plebis rogatio est perlata; et plebis aliquanto eam cupidiua scivit (aecepit).

2 Ad bella nova priore anno destinata Falisci quoque hostes exorti duplici criminc, quod et cum Tarquiniensi- bus iuventus eorum militaverat et eos, qui Falerios per- fugerant, cum male pugnatum est, repetentibus fetialibus

3 Romanis non reddiderant. ea provincia Cn. Manlio ob- venit. Marcius exercitum in agrum Privernatcm integrum pace longinqua induxit militemque pracda iuplevit. ad copiam rerum addidit munificentiam, quod nihil in publi-

4 cum seccrnendo augenti rem privatam militi favit. Pri- vernates cum ante mocnia sua castris pcnnunitis conse- dissent, vocatis ad contionem militibus, 'castra nunc' inquit 'vobis hostium urbcmque praedae do, si mihi polli- ccmini, vos fortiter in acie operam navaturos ncc praedae

5 magis quam pugnae paratos essc' signum poscunt ingcnti clamore celsique et spe haud dubia feroces in proelium vadunt. ibi ante signa Sex. Tullius, de quo ante dictum est, exclamat: 'aspicc, imperator,' inquit 'quemadmodum exercitus tuus tibi promissa praestet,' piloque posito stricto

G gladio in hostem impetum facit. secuntur Tullium ante- signani omnes primoque impctu avertere hostem; fusum inde ad oppidum perseeuti, cum iam scalas moenibus ad- moverent, in deditioncm urbem acccpcrunt. triumphus de

7 Privernatibus actus. ab altero consule nihil memorabilc gestum, nisi quod lcgem novo excmplo ad Sutrium in castris tributim dc vicensima eorum, qui manu mittcrcn- tur, tulit. patres, quia ea legc haud parvum vectigal

s inopi aerario additum esset, auctores fuerunt. ceterum tribuni plebis non tam lege quam cxemplo moti, ne quis postea populum sevocarct, capite sanxerunt: nihil cnim non pcr milites iuratos in consulis verba quamvis perni- ciosum populo, si id liccret, ferri posse.

a Eodem anno C. Licinius Stolo a M. Popilio Laenate

LIBEll VII, 16. 17. [a.C.358— 356] 367

sua lege deccm milibus aeris est damnatus, quod millc iugerum agri cum filio possideret emancipandoque filium fraudem legi fecisset.

XVII. Novi consules inde, M. Fabius Ambustus ite- i rum et M. Popilius Laenas itcrum, duo bella habuere. facile alterum cum Tiburtibus, quod Lacnas gessit, qui 2 hoste in urbem conpulso agros vastavit. Falisci Tarqui- niensesque alterum consulem prima pugna fudenmt. inde 3 terror maximus fuit, quod saeerdotes eorum facibus ar- dentibus anguibusque praelatis incessu furiali militem Komanum insueta turbaverunt specie. et tum quidcm velut lymphati et attoniti munimentis suis trepido agmine inciderunt; deindc, ubi consul legatique ac tribuni puero- 4 rum ritu vana miracula paventis inridebant increpabant- que, vertit animos repente pudor, et in ca ipsa quae fu- gerant velut cacci ruebant. discusso itaque vano adparatu ;> hostium cum in ipsos armatos se intulissent, averterunt totam aciem castrisque etiam eo die potiti, praeda ingenti parta victores reverterunt, militaribus iocis cum appara- tum hostium tnm suum increpantcs pavorem. concitatur 6 deinde omne nomen Etruscum et Tarquiniensibus Fali- scisque ducibus ad salinas pcrveniunt. adversus eum ter- rorem dictator C. Marcius Rutilus primus de plebc dictus magistrum equitum item de plebe C. Plautium dixit. id 7 vero patribus indignum videri, etiam dictaturam iam in promisco esse; omnique ope inpediebant, ne quid dicta- tori ad id bellum decerncretur parareturve. eo promptius cuncta ferente dictatore populus iussit. profectus ab 8 urbe utraque parte Tiberis ratibus exercitu, quocumque fama hostium ducebat, traiecto multos populatores agro- rum vagos palantes oppressit. castra quoque necopinato 9 adgressus cepit et octo milibus hostium captis, ceteris aut caesis aut ex agro Romano fugatis sine auctoritate patrum popnli inssu triumphavit.

Quia nec per dictatorem plebeium nec per consulem 10 comitia consularia habcri volebant et alter consul Fabius bello retinebatur, rcs ad interregnum redit. interreges 1 1 deinceps Q. ServiJius Ahala, M. Fabius, Cn. Maulius, C. Fabius, C. Sulpicius, L. Aemilius, Q. Scrvilius, M.

3G8 LIBER VII, 17. 18. [a. u. c. 398— 401 j

12 Fabius Ambustus. in secundo interregno orta contcntio est, quod duo patricii consulcs creabantur, interccdonti- busque tribunis intcrrcx Fabius aiebat, in duodecim ta- bulis legem esse, ut quodcumque postremum populus iussisset, id ius ratumque esset; iussum populi et suffra-

13 gia esse. cum intercedendo tribuni nihil aliud quam ut differrent comitia valuisscnt, duo patricii consulcs crcati sunt, C. Sulpicius Peticus tertium, M. Valerius Publicola, codemciuc die magistraturn inicrunt.

1 XVIII. Quadringcntesimo anno quam urbs Romana condita erat, quinto tricesimo quam a Gallis rcciperata, ablato post undecimum annum a plcbe consulatu patricii consules ambo ex interregno magistratum iniere: C. Sul-

2 picius Peticus tertium, M. Valerius Publicola. Fmpulum eo anno ex Tiburtibus haud memorando certamine cap- tum, sive duorum consulum auspicio bcllum ibi gestum est, ut scripscre quidam, seu per idem tempus Tarqui- nicnsium quoque sunt vastati agri ab Sulpicio consule, quo Valerius adversus Tiburtcs legiones duxit.

3 Domi maius certamen consulibus cum plebe ac tribu- nis erat. fidei iam suae, non solum virtutis ducebant esse, ut accepissent duo patricii consulatum, ita ambobus

4 patriciis mandare: quin aut toto cedendum esse, si plc- beius iam magistratus consulatus fiat, aut totum possi- dendum, quam possessionem integram a patribus acce-

b pissent. plebes contra fremit: quid sc vivere, quid in parte civium censcri, si, quod duorum hominum virtute, L. Sexti ac C. Licini, partum sit, id obtinere universi

6 non possint? vel reges vel decemviros vel si quod tristius sit imperii nomen paticndum esse potius quam ambos

7 patricios consules videant, nec invicem pareatur atquc impcretur, sed pars altera in acterno imperio locata ple- bem nusquam alio natam quam ad serviendum putet.

8 non dcsunt tribuni auctores turbarum, sed inter concita-

9 tos per se omnes vix duces eminent. aliquotiens frustra in campum descensum cum csset multique per seditiones acti comitiales dies, postremo victa pcrseverantia consu- lum plebis. eo dolor erupit, ut tribunos, actum csse de libertate vociferantes rclinqucndumque non campum iam

LIBER VII , 18. 19. [a. C 35G— 353] 3G9

solum, sed etiani urbem captam atque oppressam regno patrieiorum, maesta plebis sequeretur. consules relicti a ic parte populi per infrequentiam comitia nihilo segnius per- ficiunt. creati consules ambo patricii, M. Fabius Ambustus tertium, T. Quinctius. in quibusdam annalibus pro T. Quinctio M. Popilium consulcm invenio.

XVIIII. Duo bella eo anno prospere gesta, cum Ti- l burtibusque ad deditionem pugnatum. Sassula ex his urbs capta; ceteraque oppida eandem fortunam habuissent, ni universa gens positis armis in fidem consulis venisset. triumphatum de Tiburtibus, alioquin mitis victoria fuit. 2 in Tarquinienses acerbe saevitum: multis mortalibus in acie caesis ex ingenti captivorum numero trecenti quin- quaginta octo delecti, nobilissimus quisque, qui Romam mitterentur, volgus aliud trucidatum. nec populus in eos, 3 qui missi Romam erant, mitior fuit: medio in foro omnes virgis caesi ac securi percussi. id pro immolatis in foro Tarquiniensium Romanis poenae hostibus redditum. res 4 bello bene gestae, ut Samnitcs quoque amicitiam peterent, effecerunt. legatis eorum comiter ab senatu responsum, foedere in societatem accepti.

Non eadem domi quae militiae fortuna erat plebi Ro- 5 manae. nam ctsi unciario faenore facto levata usura erat, sorte ipsa obruebantur inopes nexumque inibant: eo nec patricios ambo consules neque comitiorum curam publi- cave studia prae privatis incommodis plebs ad animum admittebat. consulatus uterque apud patricios manet: 6 consules creati C. Sulpicius Peticus quartum, M. Valerius Publicola iterum.

In bellum Etruscum intentam civitatem, quiaCaeritem populum misericordia consanguinitatis Tarquiniensibus ad- iunctum fama fercbat, legati Latini ad Volscos convertere, nuntiantes, exercitum conscriptum armatumque iam suis finibus inminere, inde populabundos in agrum Romanum venturos esse. censuit igitur senatus, neutram neglegen- 7 dam rem esse, utroque legiones scribi consulesque sortiri provincias iussit. inclinavit deinde pars maior curae in 8 Etruscum bellum, postquam littcris Sulpicii consulis, cui Tarquinii provincia evenerat, cognitum est, depopulatum

Lhi voi. 1. 24

370 LIBEB VII, 10.20. [a.u.c.401. 402J

agrum circa Romanas salinas praedaeque partcm in Cae- ritum fincs avcctam et haud dubie iuvcntutcm cius populi

9 inter pracdatorcs fuissc. itaquc Yalerium eonsulem, Yolscis oppositum castraque ad finein Tusculanum habcntcm, rc- 10 vocatum inde senatus dictatorem dicere iussit. T. Man- lium L. filium dixit. is cum sibi magistrum cquitum A. Cornclium Cossum dixisset, consulari cxcrcitu con- tentus ex auctoritate patrum ac populi iussu Caeritibus bcllum indixit.

i XX. Tum primum Caeritcs, tamquam in verbis ho- stium vis maior ad bellum signifieandum quam in suis factis, qui per populationcm Romanos lacessierant, esset, verus belli terror invasit; ct quam non suarum virium ea

2 dimicatio esset, cernebant paenitebatque populationis et Tarquinienscs execrabantur defectionis auctores; nec arma aut bellum quisquam apparare, scd pro se quisque

3 legatos mitti iubebat ad petendam erroris veniam. legati senatum cum adissent, ab senatu reiecti ad populum deos rogaverunt, quorum sacra bcllo Gallico accepta ritc pro- curassent, ut Romanos florentcs ea sui misericordia ca- peret, quae se rebus adfectis quondam populi Romani

4 cepisset; conversique ad delubra Ycstae hospitium flami- num Ycstaliumque ab se caste ac religiose cultum invo-

o cabant: eane mcritos crederet quisquam hostes repentc sine causa factos, aut, si quid hostiliter fecissent, consilio id magis quain furore lapsos fecisse, ut sua vetera bcnc- ficia, locata praesertim apud tam gratos, novis conrum- perent maleficiis florentemque populum Romanum ac feli- cissimum bello sibi desumerent hostem, cuius adflicti amicitiam petissent? ne appellarent consilium, quae vis

(j ac necessitas appellanda esset. transeuntis agminc infesto per agrum suum Tarquinienses, cum praeter viam nihil petissent, traxisse quosdam agrestium populationis cius,

7 quae sibi crimini detur, comites. eos seu dedi placcat, cledere se paratos esse, seu supplicio adfici, daturos poe- nas. Caere, sacrarium populi Romani, deversorium sa- cerdotum ac receptaculumRomanorum sacrorum, intactum inviolatumque crimine belli hospitio Vestalium cultisque

B diis darcnt. movit populum non tam causa praesens quam

LIBER VII, 20. 21. [a. C. 353. 352] 371

vctus meritum, ut malcficii quam beneficii potius inme- mores essent. itaque pax populo Caeriti data, indutiasque in centum annos factas in senatus consultum referri pla- cuit. in Faliscos eodem noxios crimine vis belli convcrsa o est, sed hostes nusquam inventi. cum populatione pera- grati fines essent, ab oppugnatione urbium temperatum; legionibusque Romam rcductis relicum anni muris turri- busque reficiendis consumptum et aedis Apollinis dedi- cata est.

XXI. Extremo anno comitia consularia certamcn l patrum ac plebis diremit, tribunis negantibus passuros comitia haberi, ni secundum Liciniam legem haberentur, dictatore obstinato tollere potius totum e re publica con- sulatum quam promiscum patribus ac plcbi facere. pro- 2 latandis igitur comitiis cum dictator magistratu abisset, rcs ad interregnum rediit. infestam inde patribus plebem interreges cum accepissent, ad undecimum interregem se- ditionibus certatum est. legis Liciniae patrocinium tribuni 3 iactabant; propior dolor plebi faenoris ingravescentis erat curacque privatae in certaminibus publicis erumpebant. quorum taedio patres L. Cornelium Scipionem interregem 4 concordiae causa observare legem Liciniam comitiis con- sularibus iussere. P. Valerio Publicolae datus e plebe collcga C. Marcius Eutilus. inclinatis semel in concordiam 5 animis novi consules faenebrem quoque rem, quae distinere unanimos videbatur, levare adgressi solutionem alieni aeris in publicam curam verterunt quinqueviris creatis, quos mensarios ab dispensatione pecuniae appellarunt. mcriti 6 aequitate euraque sunt, ut per omnium annalium monu- menta celebres nominibus essent. fuere autem C. Duellius, P. Decius Mus, M. Papirius, Q. Publilius et T. Aemilius, qui rem difficillimam tractatu et plerumque parti utrique, 7 semper certe alteri gravem cum alia moderatione tum in- pendio magis publico quam iactura sustinuerunt. tarda 8 enim nomina et inpeditiora inertia debitorum quam facultati- bus aut aerarium mensis cum aere in foro positis dissolvit, ut populo prius caveretur, aut aestimatio aequis rerum pre- tiis liberavit, ut non modo sine iniuria, sed etiam sine queri- moniis partis utriusque exhausta vis ingens aeris alieni sit.

24*

372 LIBEK VII , 21. 22. [a. u. c. 103. 40-1]

9 Tcrror inde vanus bclli Etrusci, cum coniurassc duo- dcciin populos fama esset, dictatorem dici coegit. dictus in castris — eo enim ad consules missum senatus con- sultum est — C. Iulius, cui magister equitum adiectus L. Aemilius. ceterum foris tranquilla omnia fuerc.

1 XXII. Temptatum domi per dictatorem, ut ambo patricii consules crearentur, rem ad interregnum pcrduxit.

2 duo interreges C. Sulpicius et M. Fabius interpositi ob- tiuuere, quod dictator frustra teteudcrat, mitiore iam plcbe ob recens meritum levati aeris alieni, ut ambo patricii

:3 consules crearentur. creati ipse C. Sulpicius Peticus, qui prior interregno abiit, et T. Quinctius Pennus; quidam

i Caesonem, alii C. nomen Quinctio adiciunt. ad bellum ambo profecti, FaliscumQuinctius, SulpiciusTarquiniense, nusquam acie congrcsso hoste cum agris magis quam cum

[> hominibus urendo populandoque gesserunt bclla; cuius lentae velut tabis senio victa utriusque pertinacia populi est, ut primum a consulibus, dcin pcrmissu eorum ab senatu indutias peterent. in quadraginta annos impctra-

u verunt. ita posita duorum bellorum quae inminebant cura, dum aliqua ab armis quies esset, quia solutio aeris alieni multarum rcrum nmtaverat dominos, censum agi placuit.

7 ceterum cum censoribus creandis indicta comitia essent, professus censuram se petere C. Marcius Rutilus, qui primus dictator de plebe fuerat, concordiam ordinum tur-

8 bavit. quod videbatur quidem tempore alieno fecisse, quia ambo tum forte patricii consules erant, qui rationem eius

y se habituros negabant; sed et ipse constantia inceptum obtinuit et tribuni omni vi, reciperaturi ius consularibus comitiis amissum, adiuvcrunt; et cum ipsius viri maiestas nullius honoris fastigium non aequabat, tum per eundem, qui ad dictaturam aperuisset viam, censuram quoque in

iii partem vocari plebes volebat. nec variatum comitiis est, quin cum Manlio Gnaeo censor Marcius crcaretur.

Dictatorem quoque hic annus habuit M. Fabium nullo tcrrore belli, sed ne Licinia lcx comitiis consularibus ob-

1 1 scrvaretur. magister equitum dictatori additus Q. Servi- lius. nec tamen dictatura potentiorem eum consensum patrum consularibus comitiis fccit quam censoriis fuerat.

LIBEB VII , 23. 24. [a. C 351. 350] o i o

XXIII. M. Popilius Laenas a plebe consul, a patri- l bus L. Cornelius Scipio datus. fortuna quoque inlustrio- rem plebeium consulem fecit: nam cum ingentem Gallo- 2 rum exercitum in agro Latino castra posuisse nuntiatum esset, Scipione gravi morbo inplicito, Gallicum bellum Popilio extra ordinem datum. is inpigre exercitu scripto, 3 cum omnis extra portam Capenam ad Martis aedem con- venire armatos iuniores iussisset signaque eodem quac- stores ex aerario deferre, quattuor expletis legionibus, quod superfuit militum P. Valerio Publicolae praetori tradidit, auctor patribus scribendi alterius exercitus, ouod 4 ad incertos belli eventus subsidium rei publicae esset. ipse iam satis omnibus instructis conparatisque ad hostem ."> pergit. cuius ut prius nosceret vires quam periculo ultimo temptaret, in tumulo, quem proximum castris Gallorum capere potuit, vallum ducere coepit. gens ferox et ingenii 6 avidi ad pugnam cum procul visis Romanorum signis, ut extemplo proelium initura, explicuisset aciem, postquam neque in aequum demitti agmen vidit et cum loci altitu- dine tum vallo etiam integi Romanos, perculsos pavorc rata simul oportuniores, quod intenti tum maxime operi essent, truci clamore adgreditur. ab Romanis nec opus 7 intermissum — triarii erant qui muniebant — et ab liasta- tis principibusque, qui pro munitoribus intenti armatique steterunt, proelium initum. praeter virtutem locus quoque 8 superior adiuvit, ut pila omnia hastaeque non, tamquani ex aequo missa, vana, quod plcrumque fit, caderent, sed omnia librata ponderibus figerentur; oneratique telis Galli, 9 quibus aut corpora transfixa aut praegravata inhaerentibus gerebant scuta, cum cursu paene in adversum subissent, primo inccrti restitere, dein cum ipsa cunctatio et his ani- n mos minuisset et auxisset hosti, inpulsi retro ruere alii super alios stragemque inter se caede ipsa foediorem dare: adeo praecipiti turba obtriti plures quam ferro nccati.

XXIIII. Xecdum certa Romanis victoria erat, alia l in campum degressis supererat moles: namque multitudo 2 Gallorum sensum omnem talis daimri exsuperans velut nova rursus exoricnte acic integrum militem adversus

374 LIBER VII, 24. 25. [a. u. c. 404. 405]

victorcm hostem ciebat. stetitque suppresso impetu Ro-

3 manus, et quia iterum fessis subeunda dimicatio erat et quod consul, dum inter primores incautus agitat, laevo umero matari prope traiecto cesscrat parumper ex acie.

4 iamque omissa cunctando victoria erat, cuhi consul vul- nere alligato revectus ad prima signa: 'quid stas, miles?' inquit; 'non cum Latino Sabinoque hoste res est, quem

5 victum armis socium ex hoste facias: in beluas strinximus ferrum, hauriendus aut dandus est sanguis. propulistis a castris, supina valle praecipites egistis, stratis corporibus hostium superstatis; complete eadem strage campos, qua

6 montis replestis. nolite exspectare, dum stantes vos fu-

7 giant; inferenda sunt signa et vadendum in hostem.' his adhortationibus iterum coorti pellunt loco primos mani- pulos Gallorum, cuneis deinde in medium agmen perrum-

3 punt. inde barbari dissipati, quibus nec certa imperia nec duces essent, vertunt impetum in suos, fusique pcr campos et praeter castra etiom sua fuga praelati, quod editissimum inter aequales tumulos occurrebat oculis, ar- 9 cem Albanam petunt. consul non ultra castra insecutus, quia et vulnus degravabat et subicere exercitum tumulis ab hoste occupatis nolebat, praeda omni castrorum militi data victorem exercitum opulentumque Gallicis spoliis

10 Romam rcduxit. moram triumpho vulnus consulis attulit eademque causa dictatoris desiderium senatui fccit, ut

n esset qui aegris consulibus comitia haberet. dictator L. Furius Camillus dictus, addito magistro equitum P. Cor- nelio Scipione, reddidit patribus possessionem pristinam consulatus. ipse ob id meritum ingenti patrum studio creatus consul collegam Ap. Claudium Crassum dixit.

1 XXV. Priusquam inirent novi consules magistratum, triumphus a Popilio de Gallis actus magno favore plebis, mussantesque inter se rogitabant, num quem plebeii con-

2 sulis paeniteret. simul dictatorem increpabant, qui legis Liciniae spretae mercedem consulatum privata cupiditate quam publica iniuria foediorem cepisset, ut se ipse con-

3 sulem dictator crearet. annus multis variisque motibus fuit insignis. Galli ex Albanis montibus, quia hiemis vim puti nequiverant, per campos maritumaque loca vagi

LIBER VII, 25. 2G. [a. C. 350. 349] 375

populabantur; mare infcstum classibus Graecorum crat i oraque litoris Antiatis Laurensque tractus et Tiberis ostia, ut praedones maritimi cum terrestribus congressi ancipiti semel proelio decertarent, dubiique discesserint in castra Galli, Gracci retro ad naves, victos se an victores puta- rent. inter hos longe maximus extitit terror, concilia 5 populorum Latinorum ad lucum Ferentinae habita re- sponsumque haud ambiguum imperantibus milites Roma- nis datum, absisterent imperare iis, quorum auxilio ege- rent: Latinos pro sua libertate potius quam pro alieno 6 imperio laturos arma. inter duo simul bella externa de- 7 fectione etiam sociorum senatus anxius cum cerneret, metu tenendos, quos fides non tenuisset, extendere omnes im- perii vires consules dilectu habendo iussit: civili quippe standum exercitu esse, quando socialis coetus desereret. undique non urbana tantum, sed etiam agresti iuventute 8 decem legiones scriptae dicuntur quaternum milium et ducenorum peditum equitumque trecenorum, quem nunc 9 novum exercitum, si qua externa vis ingruat, hae vires populi Romani, quas vix terrarum capit orbis, contractae in unum haud facile efficiant: adeo in quae laboramus sola crevimus, divitias luxuriamque.

Inter cetera tristia eius anni consul alter Ap. Claudius io in ipso belli apparatu moritur, redierantque res ad Camil- lum, cui unico consuli vel ob aliam dignationem haud n subiciendam dictaturae vel ob omen faustum ad Gallicum tumultum cognominis dictatorem adrogari haud satis de- corum visum est patribus. consul duabus legionibus urbi 12 praepositis, octo cum L. Pinario praetore divisis memor paternae virtutis Gallicum sibi bellum extra sortem sumit, praetorem maritimam oram tutari Graecosque arcere lito- 13 ribus iussit. et cum in agrum Pomptinum descendisset, quia neque in campis congredi nulla cogente re volebat et prohibendo populationibus, quos rapto vivere necessitas cogeret, satis domari crcdcbat hostcm, locum idoneum stativis delcgit.

XXVI. Ubi cum stationibus quieti tempus tererent, 1 Gallus processit magnitudine atque armis insignis, qua- ticnsque scutum hasta cum silentium fecisset, provocat

376 LIBER VII, 26. [a. u. c. 405^408]

pcr interpretem unum ex Romanis, qui secum fcrro de-

2 ccrnat. M. erat Valerius tribunus militum adulesccns, qui haud indigniorem eo decore se quam T. Manlium ratus, prius sciscitatus consulis voluntatem in medium

3 armatus processit. minus insigne certamen humanum numine interposito deorum factum: namque conserenti iam manum llomano corvus repente in galea consedit, in

-i hostem versus. quod primo ut augurium caelo missum laetus accepit tribunus, precatus deinde: sidivus, si diva esset, qui sibi praepetem misisset, volens propitius ad-

5 esset. dictu mirabile, tenuit non soluni ales captam semel sedem, sed quotienscumque certamen initum e<t levane se alis os oculosque hostis rostro et unguibus adpetit, donec territum prodigii talis visu oculisque simul ac mcnte turbatum Valerius obtruncat. corvus ex conspectu elatus

6 orientem petit. hactenus quietae utrimque stationes fucrc. postquam spoliare corpus caesi hostis tribunus cocpit, nec Galli se statione tenuerunt ct Romanorum cursus ad vic- torem etiam ocior fuit. ibi circa iacentis Galli corpus

7 contracto certamine pugna atrox concitatur. iain non manipulis proximarum stationum, sed legionibus utriin- que effusis res geritur. Camillus laetum militcm victoria tribuni, laetum tam praesentibus ac secundis diis ire in proelium iubet, ostentansque insignem spoliis tribunum: 'hunc imitare, miles,' aiebat 'et circa iacentem duccm

8 sterne Gallorum catervas.' dii hominesque illi adfuere pugnae depugnatumque haudquaquam certamine ambiguo cum Gallis est: adeo duorum militum eventum, inter quos

y pugnatum erat, utraque acies animis pracceperat. inter primos, quorum concursus alios exciverat, atrox proelium fuit: alia muhitudo, priusquam ad coniectum teli veniret, terga vertit. primo per Volscos Falernumque agrum dis- sipati sunt, inde Apuliam ac mare inferum peticrunt. io consul contione advocata laudatum tribunum decem bubus aureaque corona donat. ipse iussus ab senatu bellum

11 maritinmm curare cum praetore iunxit castra. ibi quia res trahi segnitia Graecorum non committentium se in aciem videbantur, dictatorcm comitiorum causa T. Man-

12 lium Torquatum ex auctoritate senatus dixit. dictator,

LIBER VII, 2G. 27. [a. 0,340—346] 377

magistro equitum A. Cornelio Cosso dicto, comitia con- sularia habuit aemulumque decoris sui absentcm M. Va- lerium Corvum — id enim illi deinde cognominis fuit — summo favore populi, tres et viginti natum annos, con- sulem renuntiavit. collega Corvo de plebe M. Popilius i;j Laenas, quarturn consul futurus, datus cst. cum Graecis a Camillo nulla memorabilis gesta res: nec iJli terra nec Romanus mari bellator erat. postremo cum litoribus ar- 14 cerentur, aqua etiam praeter cetera necessaria usui defi- ciente Italiam reliquere. cuius populi ca (cuius gentis) 15 classis fuerit, nihil certi est. maxime Siciliae fuisse ty- rannos credideriin, nam ulterior Graecia ea tempestate intestino fessa bello iam Macedonum opes horrebat.

XXVII. Exercitibus dimissis cum et foris pax et l domi concordia ordinum otium csset, ne nimis Jaetae res essent, pestilentia civitatem adorta coegit senatum impe- rare decemviris, ut libros Sibvllinos inspicerent: eorum- que monitu lcctisternium fuit. eodem anno Satricum ab 2 Antiatibus colonia deducta restitutaque urbs, quam Latini diruerant. et cum Carthaginiensibus legatis Eomae foedus ictum, cum amicitiam ac societatem petentes venissent.

Idem otium domi forisque mansit T. Manlio Torquato, 3 C. Plautio consulibus. semunciarium tantum ex unciario faenus factum et in pensiones aequas triennii, ita ut quarta praesens esset, solutio aeris alieni dispensata est. et sic 4 quoque parte plebis adfecta, fides tamen publica privatis difficultatibus potior ad curam senatui fuit. levatae maxime res, quia tributo ac dilectu supersessum.

Tertio anno post Satricum restitutum a Volscis M. f> Valerius Corvus iterum consul cum C. Poetelio factus, cum ex Latio nuntiatum esset, legatos ab Antio circumire populos Latinorum ad concitandum bellum, priusquam G plus hostium fieret, Volscis arma inferre iussus ad Satri- cum exercitu infesto pergit. quo cum Antiates aliique \ olsci praeparatis iam ante, si quid ab Roma moveretur, copiis occurrissent, nulla mora inter infensos diutino odio dimicandi facta est. Volsci, ferocior ad rebellandum quam i ad bellandum gens, certamine victi fuga effusa Satrici moenia petunt. et ne in muris quidem satis firma spe

373 LTBEIl VII, 27.28. [a. u. c. 408— 411]

eum corona militum cincta iam scalis caperetur urbs, ad quattuor milia militum praeter multitudincm inbellem sese

8 dedidere. oppidum dirutum atque incensum — ab aede tantum matris Matutae abstinuerc ignem — , praeda om- nis militi data. extra praedam quattuor milia deditorum babita; eos vinctos consul ante currum triumphans egit, vcnditis deinde magnam pecuniam in aerarium redegit.

9 sunt qui hanc multitudincm captivam servorum fuisse scribant, idque magis veri simile est quam deditos ve- nisse.

1 XXVIII. Hos consules secuti sunt M. Fabius Dor- suo, Ser. Sulpicius Camerinus. Auruncum inde bellum

2 ab repentina populatione coeptum, metuque, ne id fac- tum populi unius, consilium omnis nominis Latini esset, dictator velut advcrsus armatum iam Latium L. Fmius

3 creatus. magistrum equitum Cn. Manlium Capitolinum dixit. et cum, quod per magnos tumultus fieri solitum erat, iustitio indicto dilectus sine vacationibus habitus esset, legiones, quantum maturari potuit, in Auruncos ductae. ibi praedonum magis quam hostium animi in-

4 venti; prima itaquc acie debellatum est. dictator tamen, quia et ultro bellum intulerant et sine detractatione se ccr- tamini offerebant, deorum quoque opes adhibendas ratus inter ipsam dimieationem aedem Iunoni Monetae vovit : cuius damnatus voti cum victor Eomam reverfisset , dic-

5 tatura se abdicavit. senatus duumviros ad eam aedem pro amplitudine populi Eomani faciendam creari hissit; loeus in arce destinatus, quae area aedium M. Manli

G Capitolini fuerat. consules dictatoris exercitu ad bellum Volscum usi Soram ex hostibus, incautos adorti, ce- perunt.

Anno post quam vota erat aedes Monetae dedicatur C. Marcio Eutilo tcrtium, T. Manlio Torquato iterum

7 consulibus. prodigium extemplo dedicationem secutum, simile vetusto montis Albani prodigio: namque et lapidi- bus pluit et nox interdiu visa intendi; librisque inspectis cum plena religionc civitas csset, senatui placuit, dicta-

8 torem feriarum constituendarum causa dici. dictus P. Valeriua Publicola, magister equitum ei Q. Fabius Am-

LIBER VII, 28—30. [a. C. 346— 343] 379

bustus datus est. non tribus tantura supplicatum ire pla- cuit, scd finitimos etiam populos, ordoque iis, quo quis- que die supplicarent, statutus.

Iudicia co anno populi tristia in faeneratores facta, qui- d bus ab aedilibus dicta dies esset, traduntur. et res haud ulla insigni ad memoriam causa ad interregnum redit. ex 10 interregno, ut id aetum videri possct, ambo patricii con- sules creati sunt: M. Valerius Corvus tertium, A. Corne- lius Cossus.

XXVIII I. Maiora iam hinc bella et viribus et lon- l ginquitate vel regionum vel tcmporum (spatio), quibus bellatum est, dicentur. namque eo anno adversus Samni- tcs, gentem opibus armisque validam, mota arma. Sam- 2 nitium bellum ancipiti Marte gestum Pyrrus hostis, Pyr- rum Poeni secuti. quanta rerum moles! quoticns in extrcma pcriculorum ventum, ut in hanc magnitudincm, quae vix sustinetur, erigi imperium posset! belli autem 3 causa cum Sanmitibus Romanis, cum societate amicitia- que iuncti essent, extrinsecus venit, non orta inter ipsos est. Samnites Sidicinis iniusta arma, quia viribus plus 4 potcrant, cum intulissent, coacti inopes ad opulentiorum auxilium confugere, Campanis sese coniungunt. Campani 5 magis nomen ad praesidium sociorum quam vires cum attulisscnt, flucntcs luxu ab duratis usu armorum in Si- dicino pulsi agro, in se deinde molem omnem belli ver- terunt. namque Samnites omissis Sidicinis ipsam arcem 6 finitimorum, Campanos, adorti, unde aeque facilis victo- ria, praedae atque gloriae plus esset, Tifata, inminentis Capuae collis, cum praesidio firmo occupassent, descen- dunt inde quadrato agmine in planitiem, quae Capuam Tifataque intcriacet. ibi rursus acie dimicatum, advcrso- 7 que proelio Campani intra moenia conpulsi, cum robore iuvcntutis suae acciso nulla propinqua spes esset, coacti sunt ab Eomanis petere auxilium.

XXX. Legati introducti in senatum maxime in hanc 1 sententiam locuti sunt: 'populus nos Campanus legatos ad vos, patres conscripti, misit amicitiam in perpetuum, auxilium praesens a vobis petitum. quam si secundis 2 rebus nostris petissemus, sicut coepta celerius, ita infir-

380 LIBER VII, 30. [n.u.e. 111]

miore vinculo contracta esset. tunc, enim, ut qui ex aequo nos venisse in amicitiam meminissemus, amici forsitan pariter ac nunc, subiecti atque obnoxii vobis

3 minus essemus: nunc, misericordia vestra conciliati auxi- lioque in dubiis rebus defensi, beneficium quoque acccp- tum colamus oportet, ne ingrati atque omni ope divina

4 humanaque indigni videamur. neque hercule, quod Sam- nites priores amici sociique vobis facti sunt, ad id valere arbitror, ne nos in amicitiam accipiamur, sed ut vetustate et gradu honoris nos praestent. neque enim foedere Samnitium, ne qua nova iungeretis foedera, cautum est.

5 fuit quidem apud vos semper satis iusta causa amicitiae,

6 velle eum vobis amicum esse, qui vos appeteret: Cam- pani, etsi fortuna praesens magnifice loqui prohibet, non urbis amplitudine, non agri ubertate ulli populo praeter- quam vobis cedentes, haud parva, ut arbitror, accessio

7 bonis rebus vestris in amicitiam venimus vestram. Aequis Volscisque, aeternis hostibus huius urbis, quandocumque se moverint, ab tergo crimus ct, quod vos pro salutc nostra priores feceritis, id nos pro imperio vestro et gloria

8 semper faciemus. subactis his gentibus, quac inter nos vosque sunt, quod prope dicm futurum spondet et virtus et fortuna vestra, continens imperium usque ad nos habc-

9 bitis. acerbum ac miserum est, quod fateri nos fortuna nostra cogit: eo ventum est, patres conscripti, ut aut

10 amicorum aut inimicorum Campani simus: si defenditis, vestri, si deseritis, Samnitium erimus; Capuam ergo et Campaniam omnem vestris an Samnitium viribua acce-

11 dere malitis, deliberate. omnibus quidem, Eomani, ve- stram misericordiam vestrumque auxilium aequum est patere, iis tamen maxime, qui, eam inplorantibus aliis auxilium dum supra vires suas praestant, (omnes) ipsi in

1 2 hanc necessitatem venerunt. quamquam pugnavimus verbo pro Sidicinis, re pro nobis, cum videremus fmitimum po- pulum nefario latrocinio Samnitium peti et, ubi confla- grassent Sidicini, ad nos traiecturum illud incendium esse.

13 nec enim nunc, quia dolent iniuriam acceptam Samnites, sed quia gaudent, oblatam sibi esse causam, oppugnatum

14 nos veniunt. an, si ultio irae hacc et non occasio cupi-

LIBEB VII, 30. 31. [a.C.343] 381

ditatis explendae esset, paruni fuit; quod semel in Sidi- eino agro, iterum in Campania ipsa legiones nostras ceci- dere? quae est ista tam infesta ira, quam per duas acies 15 fusus sanguis explere non potuerit? adde lmc populatio- nem agrorum, praedas hominum atque pecudum actas, incendia villarum ac ruinas, omnia ferro ignique vastata: hiscine ira expleri nonpotuit? sed cupiditas explenda est. 16 ea ad oppugnandam Capuam rapit: aut delere urbem pul- cherrimam aut ipsi possidere volunt. sed vos potius, 17 Romani, beneficio vestro occupate eam, quam illos habere per maleficium sinatis. non loquor apud recusantem iusta bella populum, sed tamen, si ostenderitis auxilia vestra, ne bello quidem arbitror vobis opus fore. usque ad nos lS contemptus Samnitium pervenit, supra non ascendit: ita- que umbra vestri auxilii, Romani, tegi possumus, quid- quid deinde habuerimus, quidquid ipsi fuerimus, vestrum id omne existimaturi. vobis arabitur ager Campanus, 19 vobis Capua urbs frequentabitur; conditorum, parentium, deorum inmortalium numero nobis eritis, nulla colonia vestra erit, quae nos obsequio erga vos fideque superet. adnuite, patres conscripti, nutum numenque vestrum in- 20 victum Campanis et iubete sperare, incolumem Capuam futuram. qua frcquentia omnium generum multitudinis 21 prosequente creditis nos illinc profectos, quam omnia vo- torum lacrimarumque plena reliquisse, in qua nunc ex- spectatione senatum populumque Campanum, coniugcs liberosque nostros esse? stare omnem multitudinem ad 22 portas viam hinc ferentem prospectantes certum habeo, quid illis nos, patres conscripti, sollicitis ac pendentibus animis renuntiare iubeatis. alterum responsum salutem, 2:3 victoriam, lucem ac libertatem, alterum ominari horreo quae ferat! proinde ut aut de vestris futuris sociis atque amicis aut nusquam ullis futuris nobis consulite.'

XXXI. Summotis deinde legatis cum consultus se- l natus esset, etsi magnae parti urbs maxima opulentissi- maque Italiae, uberrimus ager marique propinquus ad varietates annonae horreum populi Eomani fore videbatur, tamen tanta utilitate fides antiquior fuit, responditque ita ex auctoritate senatus consul: 'auxilio vos, Campani, 2

382 LIBER VII, 31. 32. [a. u. c. 411]

dio-nos ccnset senatus, sed ita vobiscum amicitiam institui par est, ne qua vetustior amicitia ac societas violetur. Samnites nobiscum foedere iuncti sunt. itaque arma, deos prius quam homines violatura, adversus Samnites

3 vobis negamus: legatos, sicut fas iusque est, ad socios atque amicos precatum mittcmus, ne qua vobis vis fiat.' ad ea princeps legationis — sic cnim domo mandatum attulerant — 'quando quidem' inquit 'nostra tueri adver- sus vim atque iniuriam iusta vi non vultis, vestra certe

4 defendctis: itaque populum Campanum urbemqueCa- puam, agros, delubra deum, divina humanaque omnia m vestram, patres conscripti, populique Romani ditioncm dedimus, quidquid dcinde patiemur dediticii vestri pas-

5 suri.' sub haec dicta omnes manus ad consules tendentes

6 pleni lacrimarum in vestibulo curiae procubuerunt. com- moti patres vicc fortunarum humanarum, si ille praepo- tens opibus populus, luxuria superbiaque clarus, a quo paulo ante auxilium fmitimi pctissent, adeo infractos ge- reret animos, ut se ipsc suaquc omnia potestatis ahenae

7 faceret. tum iam fides agi visa, deditos non prodi, nec facturum aequa Samnitium populum censebant, si agrum urbemque per deditionem factam populi Romani oppugna-

8 rent. leo-atos itaque extemplo mitti ad Samnites placuit. data mandata, ut preces Campanorum, responsum senatus amicitiae Samnitium memor, deditionem postremo ftictam

9 Samnitibus exponerent, peterent pro societate amicitiaque, ut dediticiis suis parcerent neque in eum agrum, qui po-

io puliRomani factus esset, hostilia arma inferrent. sHeni- ter agendo parum proficerent, dcnuntiarent Sammtibus popult Romani senatusque verbis, ut Capua urbe Cam-

1 1 panoque agro abstinercnt. haec legatis agentibus m con- cilio Samnitium adeo est ferociter responsum, ut^ non solum gesturos se esse dicerent id bellum, sed magistra-

12 tus eoram e curia egressi, stantibus legatis, praefcctos cohortium vocarcnt iisque clara voce impcrarcnt, ut prac- datum in agrum Campanum cxtemplo proficisccrcntur.

l XXXII. Hac legatione Romam relata, positis om- nium aliarum rcrum curis patrcs, fetialibus ad res repc- tcndas missis bclloquc, quia non redderentur, sollcnmi

LIBER VII, 32. [a. C. 343] 383

more indicto, decreverunt, ut primo quoque tempore de ea re ad populum ferretur. iussuque populi consules 2 ambo cum duobus exercitibus ab urbe profecti, Valerius in Campaniam, Cornelius in Samnium, ille ad montem Gaurum, hic ad Saticulam castra ponunt. priori Valerio 3 Samnitiuin legiones — eo namque omnem belli molem inclinaturam censebant — occurrunt. simul in Campanos stimulabat ira, tam promptos nunc ad ferenda nunc ad accersenda adversus se auxilia. ut vero castra Romana 4 viderunt, ferociter pro se quisque signum duces poscere, adfirmare, eadem fortuna Romanum Campano laturum opem, qua Campanus Sidicino tulerit. Valerius levibus .:> ccrtaminibus temptandi hostis causa haut ita multos mo- ratus dies signum pugnae proposuit, paucis suos adhor- tatus, ne novum bellum eos novusque hostis terreret: quidquid ab urbe longius proferrent arma, magis magis- 6 que in inbelles gentes eos prodire. ne Sidicinorum Cam- : panorumque cladibus Samnitium aestimarent virtutem: qualescumque inter se certaverint, necesse fuisse, alteram partem vinci. Campanos quidem haud dubie magis nimio luxu fluentibus rebus mollitiaque sua quam vi hostium victos esse. quid autem esse duo prospera in tot saeculis 8 bella Samnitium adversus tot decora populi Romani, qui triumphos paene plures quam annos ab urbe condita nu- merent, qui omnia circa se — Sabinos, Etruriam, Lati- y nos, Hernicos, Aequos, Volscos, Auruncos — domita armis habeant, qui Gallos tot proeliis caesos postremo in mare ac naves fuga conpulerint. cum gloria belli ac vir- io tute sua quemque fretos ire in aciem debere, tum etiam intueri, cuius ductu auspicioque ineunda pugna sit, utrum, n qui audiendus dumtaxat magnificus adhortator sit, verbis tantum ferox, operum militarium expers, an qui et ipse tela tractare, procedere ante signa, versari media in mole pugnae sciat. 'facta mea, non dicta vos, milite^,' inquit 12 'sequi volo nec disciplinam modo, sed exemplum etiam a me petere. non factionibus modo nec per coitiones, usi- tatas nobilibus, sed hac dextra mihi tres consulatus sum- mamque laudem peperi. fuit, cum lioc dici poterat: "pa- 13 tricius enim eras et a liberatoribus patriae ortus et eodem

384 LIBER VII, 32.33. [a.u. c.411]

anno familia ista consulatum, quo urbs haec consulcm

14 habuit;" nunc iam nobis patribus vobisque plebei pro- miscuus consulatus patet nec generis, ut ante, sed virtutis est praemium. proinde summum quodque spectate, mili-

15 tes, decus. non si mihi novum hoc Corvini cognomcn diis auctoribus homines dedistis, Publieolarum vetustum

16 familiae nostrae cognomen memoria excessit. semper ego plebem Romanam militiae domique, privatus, in magi- stratibus parvis magnisque, aeque tribunus ac consul, eodem tenore per omnes deinceps consulatus colo atque

17 colui. nunc quod instat, diis bene iuvantibus novum at- que integrum de Samnitibus triumphum mecum petite.'

1 XXXIII. Xon alias militi familiarior dux fuit omnia

2 inter infimos militum haud gravate munia obcundo. in ludo praeterea militari, cum velocitatis viriumque inter se aequales certamina ineunt, comiter facilis, vincere ac vinci vultu codem nec quemquam aspernari parem qui se offcr-

3 ret, factis benignus pro re, dictis haud minus libcrtatis alienae quam suae dignitatis memor et, quo nihil popula- rius est, quibus artibus petierat magistratus, iisdem gere-

i bat. itaque universus exercitos incredibili alacritate ad-

b hortationem prosecutus ducis castris egreditur. proelium,

ut quod maxime umqnam, pari spe, utrimque aequis viri-

bus, cum fiducia sui, sine contemptu hostium commissum

6 est. Samnitibus ferociam augebant novae res gestae et paucos ante dies geminata victoria, Romanis contra qua- dringentorum annorum decora et conditae urbi aequalis

7 victoria; utrisque tamen novus hostis curam addebat. pugna indicio fuit, quos gesserint animos: namque ita conflixerunt, ut aliquamdiu in neutram partem inclinarcnt

8 aeies. tum consul trepidationem iniciendam ratus, quando vi pelli non poterant, equitibus inmissis turbarc prima

0 signa hostium conatur. quos ubi nequiquam tumultuan- tes in spatio exiguo volvere turmas vidit ncc posse aperirc in hostcs viam, revectus ad antesignanos legionum cum

. . desiluisset ex equo: 'nostrum' inquit 'pcditum illud, mi- lites, est opus; agitedum, ut me videritis, quacumque in- cessero in aciem hostium, ferro viam facientem, sic pro sc quisque obvios stcrnite: illa omnia, qua nunc erectae

LIBER VII, 33. 34. [a. C. 343] 385

micant hastae, patefacta strage vasta cernetis.' haec clicta n dederat, cum equites consulis iussu discurrunt in cornua lcgionibusque in mediam aciem aperiunt viam. primus omnium consul invadit hostem et cum quo forte contulit gradum, obtruncat. hoc spectaculo accensi dextra laeva- 12 que ante se quisquc memorandum proelium ciet. stant obnixi Samnites, quamquam plura accipiunt quam infc- runt vulnera. aliquamdiu iam pugnatum erat, atrox cae- 13 des circa signa Samnitium, fuga ab nulladum parte erat: adeo morte sola vinci destinaverant animis. itaque Ro- 14 mani, cum et fluere iam lassitudine vires sentirent et diei haud multum superesse, accensi ira concitant se in hostem. tum primum referri pedem atque inclinari rem in fugam li apparuit, tum capi, occidi Samnis ; nec superfuissent multi, ni nox victoriam magis quam proelium diremisset. et Ko- 1 6 mani fatebantur, numquam cum pertinaciore hoste conflic- tum, et Samnites, cum quaercretur, quaenam prima causa tam obstinatos movisset in fugam, oculos sibi Romanorum 1 7 ardere visos aiebant vesanosque vultus et furentia ora; indc plus quam ex alia ulla re terroris ortum. quem ter- rorem non pugnae solum eventu, sed nocturna profectione confessi sunt. postero die vacuis hostium castris Roma- is nus potitur, quo se omnis Campanorum multitudo gratu- labunda eftudit.

XXXIIII. Ceterum hoc gaudium magna prope clade i in Samnio foedatum est. nam ab Saticula profectus Cor- nelius consul exercitum incaute in saltum cava valle pcr- vium eircaque insessum ab hoste induxit, nec prius quam 2 recipi tuto signa non poterant, inminentem capiti hostem vidit. dum id morae Sanmitibus est, quoad totum in val-'3 lcm infimam demitteret agmen, P. Decius tribunus militum conspieit unum editum in saltu collem, inminentem hostium castris, aditu arduum inpedito agmini, expeditis haud dif- ficilem. itaque consuli territo animi 'videsne tu,' inquit 4 'A. Corneli, cacumen illud supra hostem? arx illa est spei salutisque nostrac, si eam, quoniam caeci reliqucre Sam- nites, inpigre eapimus. ne tu mihi plus quam unius legio- 5 nis principes hastatosque dederis; cum quibus ubi evasero in summum, perge liinc omni liber metu teque et exerci- Livi vol. i. 25

386 LIBEll VII, 34. 35. [a. u. c. 411]

tum serva: ncquc cnim movcri hostis subicctus nobis ad C omnes ictus sine sua pernicie poterit. nos deinde aut

7 fortuna populi Bomani aut nostra virtus expedict.' con- laudatus ab consule accepto praesidio vadit occultus per saltum; nec prius ab hoste est visus quam loco, quem

8 petebat, adpropinquavit. inde admiratione paventibus cunc- tis cum onmium in se vertisset oculos, ct spatium consuli dcdit ad subduccndum agmen in aequiorcm locum et ipse

9 in summo constitit vcrtice. Samnites, dum huc illuc signa vcrtunt, utriusque rei amissa occasione neque inscqui con- sulem nisi per eandem vallem, in qua paulo ante subiec- tum cum telis suis habucrant, possunt nec erigcre agmcn

10 in captum supcr se ab Decio tumulum. sed cum ira in hos magis, qui fortunam gcrendac rei eripuerant, tum

11 propinquitas loci atque ipsa paucitas incitat; et nunc cir- cumdare undique collem armatis volunt, ut a consulc Decium intercludant, nunc viam patcfaccre, ut dcgrcssos in vallem adoriantur. incertos, quid agercnt, n<>x oppres-

12 sit. Decium primum spes tenuit, cum subcuntibus in adversum collem ex superiorc loco se pugnaturum; deinde admiratio incessit, quod nec pugnam inircnt ncc, si ab co consilio iniquitate loci deterrerentur, opere se valloque

13 circumdarcnt. tum centurionibus ad se vocatis: 'quaenam illa inscitia belli ac pigritia est, aut quonam modo isti ex Sidicinis Campanisque victoriam pepererunt? huc atquc illuc signa moveri ac modo in unum conferri modo educi videtis: opus quidem incipit nemo, cum iam circumdati

H vallo potuerimus esse. tum vere nos similes istorum si- mus, si diutius hic moremur quam commodum sit. agite- dum, ite mecum et, dum lucis aliquid superest, quibus locis praesidia ponant, qua pateat hinc cxitus, explorc-

10 mus.' haec omnia sagulo gregali amictus, ccnturionibus item manipularium militum habitu ductis, ne ducem cir- cumire hostes notarent, perlustravit.

1 XXXV. Vigiliis deinde dispositis ceteris omnibus tesseram dari iubet, ubi secundae vigiliae bucina datum

2 signum esset, armati cum silentio ad se convenirent. quo ubi, sicut cdictum crat, taciti convcnerunt, 'hoc silentium, milites,' inquit 'omisso militari adsensu in me audiendo

LIBEH VII, 35. 36. [a. C.343] 387

scrvandum cst. ubi scntentiam mcam vobis percgcro, tum quibus cadcm placcbunt in dextram partem taciti transi- bitis: quae pars maior erit, eo stabitur consilio. nunc quae 3 mcntc agitem audite. non fuga delatos nec inertia rclictos hic vos circumvenit hostis: virtute cepistis locum, virtute hinc oportct evadatis. veniendo huc exercitum egregium 4 populo Komano servastis: erumpendo hinc vosmet ipsos servate. digni estis, qui pauci pluribus opem tuleritis, ipsi nullius auxilio egueritis. cum eo hoste res est, qui 5 hestcrno die delendi omnis excrcitus fortuna pcr socor- diam usus non sit, hunc tam oportunum collem inminen- tem capiti suo non ante viderit quam captum a nobis, nos 6 tam paucos tot ipsi milibus hominum nec asccnsu arcue- rint, nec tenentes locum, cum diei tantum superesset, vallo circumdcderint. qucm videntem ac vigilantem sic eluseri- tis, sopitum oportet fallatis, immo necesse est. in eo cnim 7 loco res sunt nostrae, ut vobis cgo magis necessitatis vestrae index quam consilii auctor sim. neque enim, s maneatis an abeatis hinc, dclibcrari potest, cum practcr arma et animos armorum memores nihil vobis fortuna reliqui feccrit, famcquc et siti moricndum sit, si plus quam viros ac Romanos decet fcrrum timcamus. ergo 'J una est salus erumpere hinc atque abire. id aut interdiu aut nocte faciamus oportet. ecce autem aliud minus du- 10 bium. quippe si lux exspectetur, quae spes est, non vallo pcrpetuo fossaque nos saepturum hostem, qui nunc cor- poribus suis subiectis undique cinxerit, ut videtis, collem? atqui si nox oportuna est eruptioni, sicut est, hacc pro- fecto noctis aptissima hora est. signo secundac vigiliac i i convenistis, quod tempus mortales somno altissimo pre- mit. per corpora sopita vadetis vcl silentio incautos fal- lentes vel senticntibus clamore subito pavorcm iniecturi. me modo sequimini, quem secuti estis: ego eandcm, quae 12 duxit huc, sequar fortunam. quibus hacc salutaria viden- tur, agitedum, in dcxtram partem pedibus transite.'

XXXVI. Omnes transierunt vadentemque per inter- 1 missa custodiis loca Decium secuti sunt. iam evaserant 2 media castra, cum superscandcns vigilum strata somno corpora milcs offcnso scuto pracbuit sonitum; quo excita-

25»

388 LIBEE VII, 36. [a.u. c.411]

tus vigil cum proximum movisset ercctique alios concita- rent, ignari, cives an hostes essent, praesidium crumpcret

3 an consul castra cepisset, Decius, quoniam non fallcrent, clamorem tollere iussis militibus torpidos sonmo insuper pavore exanimat, quo praepediti nec arma inpigre capcre

4 nec obsistere nec insequi poterant. inter trepidationem tumultumque Sanmitium praesidium Romanum obviis cu- stodibus caesis ad castra consulis pcrvadit.

5 Aliquantum supcrcrat noctis iamque in tuto videban- tur esse, cum Decius 'macte virtute/ inquit 'milites Ro- mani, este; vestruin iter ac rcditum omnia saecula laudibus

G fcrent, scd ad conspiciendam tantam virtutcm lucc ae die opus cst, nec vos digni estis, quos cum tanta gloria in castra reduces silcntium ac nox tcgat: hic lucem quieti

7 oppcricmur.' dictis obtempcratum. atquc ubi primum inluxit, pracmisso nuntio ad consulcm in castra, ingenti gaudio coneitantur: et tessera data incolumes reverti, qui sua corpora pro salute omnium haud dubio periculo ob- iccisscnt, pro se quisque obviam effusi laudant, gratulan- tur, singulos univcrsos servatores suos vocant, diis laudes

s gratesque agunt, Decium in caelum fcrunt. hic Decii castrensis triumphus fuit inccdcntis per mcdia castra cum armato praesidio coniectis in eum omnium oculis et onmi

0 honore tribunum consuli acquantibus. ubi ad praetorium vcntum est, consul classico ad contionem convocat, orsus- que meritas Decii laudes interfante ipso Dccio distulit

10 contionem, qui auctor omnia posthabendi, dum occasio in manibus esset, pcrpulit consulcm, ut hostes ct noc- turno pavore attonitos et circa collem castellatim dissipa- tos adgrederetur: crcdcre etiam, aliquos ad se sequcndum

1 1 cmissos pcr saltum vagari. iussae lcgioncs arma capere, egressaeque castris, cum per exploratores notior iam sal-

12 tus esset, via patentiore ad hostem ducuntur; qucm in- cautum inproviso adortae, cum palati passim Samnitium milites plcrique inermes nec coire in unum ncc arma ca- pere nec recipere intra vallum sc possent, paventcm primum in castra conpellunt, deindc castra ipsa turbatis

13 stationibus capiunt. pcrfcrtur circa collcm clamor fugat- que cx suis quemquc praesidiis. ita magna pars abscnti

LIBER VII, 30. 37. [a. C. 313] 389

liosti cessit: quot intra vallum egerat pavor — fuere autem ad triginta milia — omnes caesi, castra direpta.

XXXVII. Ita rebus gestis consul advocata contione l P. Dccii non coeptas solum ante, sed cumulatas nova virtute laudes peragit et praetcr militaria alia dona aurea corona eum et centum bubus cximioque uno albo opimo auratis cornibus donat. milites, qui in praesidio simul 2 fuerant, duplici frumento in perpetuum, in praesentia (singulis) bubus privis binisque tunicis donati. secundum eonsulis donationem legiones gramineam coronam obsi- dialem clamore donum adprobantes Decio inponunt. altera corona, eiusdem honoris index, a praesidio suo in- posita est. his decoratus insignibus bovem eximium Marti ?, immolavit, centum boves militibus dono dedit, qui secum iu expeditione fuerant. iisdem militibus legiones libras farris et sextarios vini contulerunt; omniaque ea ingenti alacritate per clamorem militarem, indicem omnium ad- sensus, gerebantur.

Tertia pugna ad Suessulam commissa est, qua fuga- i tus a M. Valerio Samnitium excrcitus, omni robore iu- ventutis domo accito, certamine ultimo fortunam experiri statuit. ab Suessula nuntii trepidi Capuam, inde cquites 5 citati ad Valerium consulem opem oratum veniunt. con- g festim signa mota, relictisque inpedimentis castrorum va- lido praesidio raptim agitur agmen; nec procul ab hoste locum perexiguum, ut quibus praeter equos ceterorum iumentorum calonumque turba abesset, castris cepit. Sam- 7 nitium exercitus, velut haud ulla mora pugnae futura esset, aciem instruit; deinde, postquam nemo obvius ibat, infestis signis ad castra hostium succcdit. ibi ut militem s in vallo vidit missique ab omni parte exploratum, quam in cxiguum orbem contracta castra essent, paucitatem inde hostium colligentes, rettulerunt, fremere omnis acies, 9 conplendas esse fossas scindcndumque vallum et in castra inrumpendum; transactumque ea temeritate bellum foret, ni duces continuissent impetum militum. ceterum, quia 10 multitudo sua commeatibus gravis, et prius sedendo ad Suessulam et tum certaminis mora, haud procul ab rerum onmium inopia esset, placuit, dum inclusus paveret hostis,

300 LIBEK VII, 37. 38. [a. u. c. 411. 412]

n frumentatum per agros militem duci: intcrim quieto Ro- niano, qui expeditus quantum umeris inter arma gcri

12 possct frumenti secum attulisset, defutura omnia. consul palatos per agros cum vidisset hostcs, stationes infrc- quentcs relictas, paucis milites adhortatus ad castra op-

13 pugnanda ducit. quac cum primo clamorc atque impetu ccpisset pluribus hostium in tentoriis suis quam in portis valloque caesis, signa captiva in unum locum confcrri iussit, relictisque duabus legionibus custodiae ct pracsidii causa gravi cdicto monitis, ut, doncc ipse revertissct,

l-i praeda abstinerent, profectus agmine instructo, cum prac- missus eques velut indagine dissipatos Samnites ageret,

lo caedem ingentem fecit. nam neque quo signo coircnt inter sc neque utrum castra petercnt an longiorem inten-

16 dcrcnt fugam, territis constare potcrat: tantumquc fugae ac formidinis fuit, ut ad quadraginta milia scutorum, ne- quaquam tot caesis, et signa militaria cum iis, quac in castris capta crant, ad centum septuaginta ad consulem

17 dcferrentur. tum in castra hostium rcditum ibiquc omnis pracda militi data.

1 XXXVIII. Huius certaminis fortuna etFaliscos, cum in indutiis essent, foedus peterc ab senatu cocgit, ct La- tinos iam exercitibus conparatis ab Romano in Paelignum

2 vertit bellum. ncquc ita rei gcstac fama Italia se finibus tenuit, sed Carthaginienses quoque legatos gratulatum Romam misere cum coronae aureae dono, quac in Capi- tolio in lovis cella poneretur. fuit pondo viginti quinque.

3 consules ambo de Samnitibus triumpharunt scquente De- cio insigni cum laude donisque, cum incondito militari ioco haud minus tribuni celebre nomen quam consulum esset.

4 Campanorum deinde Suessanorumque auditae legatio- nes; precantibusquc datum, ut praesidium eo in hibcrna

5 mitteretur, quo Samnitium excursioncs arcerentur. iam tum minimc salubris militari disciplinae Capua instru- mento omnium voluptatium delenitos militum animos avcr- tit a mcmoria patriae; inibanturque consilia in hibcrnis eodcm scelcrc adimendae Campanis Capuae, per quod illi

0 eam antiquis cultoribus ademissent: neque inmerito suuin

LIBER VII, 38. 39. [a. C. 343. 342] 391

ipsorum exemplum in eos versurum. eur autem potius Campani agrum Italiae uberrimum, dignam agro urbem, qui nec se nec sua tutari possent, quam victor exercitus haberet, qui suo sudore ac sanguine inde Samnites de- pulisset? an aequum esse, dediticios suos illa fertilitatc 7 atque amoenitate perfrui, se militando fessos in pestilenti atque arido circa urbem solo luctari aut in urbe insiden- tem labem crescentis in dies faenoris pati? haec agitata 8 occultis coniurationibus necdum vulgata in omnes consilia invenit novus consul C. Marcius Rutilus, cui Campania sorte provincia evenerat, Q. Servilio collega ad urbcm relicto. itaque cum omnia ea sicut gesta erant per tribu- 9 nos conperta et aetate haberet et usu doctus, quippe qui iam quartum consul esset dictatorque et censor fuisset, optumum ratus, differendo spem, quandocumque vellent, consiJii exsequendi militarem impetum frustrare, rumorem dissipat in iisdem oppidis, et anno post pracsidia hiber- natura. divisa enim erant per Campaniae urbes, mana- 1C verantque a Capua consilia in exercitum omnem. eo laxa- mento cogitationibus dato quievit in pracsentia seditio.

XXXVIIII. Consul educto in aestiva milite, dum l quietos Samnites habebat, exercitum purgare missionibus turbulentorum hominum instituit, aliis emerita dicendo stipendia esse, alios graves iam aetate aut viribus parum validos. quidam in commcatus mittebantur, singuli primo, 2 deinde et cohortcs quaedam, quia procul ab domo ac rebus suis hibernassent; per speciem etiam militarium usuum, cum alii alio mitterentur, magna pars ablegati. quam 3 multitudinem consul alter Romae praetorque alias ex aliis fingendo moras retinebat. et primo quidem ignari ludifi- 4 cationis minime inviti domos revisebant. postquam neque reverti ad signa primos nec ferme alium quam qui in Campania hibernassent, praecipueque ex his seditionis auctores, mitti viderunt, primum admiratio, deinde haud dubius timor incessit animos, consilia sua emanasse: iam 5 quaestioncs, iam indicia, iam occulta singulorum supplicia inpotcnsque et crudele consulum ac patrum in sc regnum passuros. hacc qui in castris erant occultis sermonibus G scrunt, nervos coniurationis ciectos arte consulis cernentes.

392 LIBER VII, 30. 40. [a. u. c. 412]

7 cohors una cum haud procul Anxure cssct, ad Lautulas saltu angusto inter mare ac montis consedit ad excipicn- dos quos consul aliis atque aliis, ut ante dictum est, cau-

8 sis mittebat. iam valida admodum numero manus i rat. nec quicquam ad iusti excrcitus formam praeter ducem deerat. inconpositi itaque praedantes in agrum Albanum perveniunt et sub iugo Albae longae eastra vallo cingunt.

9 pcrfecto inde opere reliquum diei de imperatore sumendo sententiis decertant, nulli ex praesentibus satia fidentes:

10 quem autcm ab Roma posse exciri? qucm patruin aut plebis cssc, qui aut se tanto periculo sciens otferat aut cui cx iniuria insanientis exercitus causa rccte conmiitta-

ii tur? postero die cum cadcm deliberatio teneret, ex prae- datoribus vagis quidam conpertum attulerunt, T. Quinc- tium in Tusculano agrum colere, urbis honorumquc in-

12 mcmorcm. patriciae hic vir gentis erat; cui cum militiac magna cum gloria actae finem pes alter cx vulnere claudus fecisset, ruri agere vitam procul ambitione ac foro consti-

13 tuit. nomine audito extempio agnovere virum et, quod bcne verteret, acciri iusserunt. scd parum spei crat, vo- luntate quicquam facturum: vim adhiberi ac mctum pla-

14 cuit. itaque silentio noctis cum tcctum villac qui ad id missi erant intrassent, somno gravcm Quinctium (oppres- sum), nihil mcdium, aut imperium atque honorem aut, ubi restitaret, mortem (ni sequeretur) denuntiantes, in

15 castra pertraxerunt. imperator extemplo advcniens appel- latus, insigniaquc honoris exterrito subitac rci miraculo

18 defcrunt et ad urbem ducere iubcnt. suo magis inde impetu quam consilio ducis convulsis signis infesto agmine ad lapidem octavum viae, quae nunc Appia est, pcrve-

17 niunt; issentque confcstim ad urbcm, ni vcnire contra exercitum dictatoremque adversus se M. Valerium Corvum dictum audissent ct magistrum equitum L. Aemilium Mamercum.

1 XXXX. Llji primum in conspeetum ventum est, arma signaque agnovere, cxtcmplo omnibus memoria

2 patriae iras permulsit. nondum erant tam fortes ad Ban- guinem civilem nec praeter externa noveranf bclla ulti- maque rabies seccssio ab suis habcbatur. itaque iam

LIBER VII, 40. [a. C. 342] 393

duces, iam milites utrimquc congressus quaererc acl con- loquia : Quinctius, qucm armorum etiam pro patria satietas 3 teneret, nedum adversus patriam, Corvinus, omncs cari- tate civcs praecipue milites et ante alios suum exercitum conplexus, ad conloquium processit. cognito ei extemplo 4 haut minore ab adversariis verecundia quam ab suis si- lentium datum. 'dcos' inquit 'inmortales, milites, vestros publicos meosque ab urbe proficiscens ita adoravi vcniam- que supplex poposci, ut mihi de vobis concordiae partae gloriam, non victoriam darent. satis fuit eritque, unde :, belli decus pariatur: hinc pax petenda cst. quod deos inmortales inter nuncupanda vota expoposci, eius me con- 6 potem voti vos faccre potestis, si meminisse vultis, non vos in Samnio ncc in Volscis, sed in Komano solo castra habere, si illos colles, quos cernitis, patriae vcstrae esse, si hunc exercitum civium vestrorum, si me consulem vestrum, cuius ductu auspicioque priore anno bis legiones Samnitium fudistis, bis castra vi cepistis. ego sum M. 7 Valcrius Corvus, milites, cuius vos nobilitatcm bcneficiis crga vos, non iniuriis sensistis, nullius superbae in vos legis, nullius crudclis senati consulti auctor, in onmibus mcis imperiis in mc severior quam in vos. ac si cui ge- 8 nus, si cui sua virtus, si cui etiam maiestas, si cui hono- res subdcre spiritus potuerunt, is eram natus, id specimen mei dederam, ea aetate consulatum adcptus cram, ut po- tucrim tris et viginti annos natus consul patribus quoquc fcrox esse, non solum plebi. quod meum factum dictumve 9 consulis gravius quam tribuni audistis? eodem tcnore duo insequentes consulatus gessi, eodem haec imperiosa dic- tatura gcretur, ut neque in hos meos et patriae meae mi- lites mitior quam in vos — horreo dicere — hostis. ergo io vos prius in me strinxeritis ferrum quam in vos ego: istinc signa canent, istinc clamor prius incipiet atque im- pctus, si dimicandum cst. inducitc in animum, quod non n induxcrunt patres avique vestri, non illi qui in sacrum montem secesserunt, non hi, qui postea Aventinum inse- dcrunt. cxspectate, dum vobis singulis, ut olim Coriolano, 12 matres coniugcsque crinibus passis obviae aburbe veniant! tumVolscorum lcgiones, quia Romanum habcbant duccm,

394 LIBER VII, 40. 11. [a. u. c. 412]

quieverunt; vos, Romanus exercitus, ne destiteritis inpio

13 bcllo! T. Quincti, quocumque istic loco seu volens seu invitus constitisti, si dimieandum erit, tum tu in novissi- mos te recipito; fugeris etiam honestius tergumquc civi

14 dederis quam pugnaveris contra patriam. nunc ad paci- ficandum bene atque honeste inter primos stabis, et con- loquii huius salutaris interpres fueris. postulatc aequa et ferte, quamquam vel iniquis standum est potius quam

\j mpias inter nos conseramus manus.' T. Quinctius plenus lacrimarum ad suos vcrsus 'me quoque,' inquit 'milites, si quis usus mei est, meliorem pacis quam belli habetis

1G ducem. non enim illa modo Volscus aut Samnis, scd Eomanus verba fecit, vester consul, vestcr imperator, milites, cuius auspicia pro vobis experti nolite adversus

17 vos velle experiri. qui pugnarcnt vobiscum infestius, ct alios duccs scnatus habuit: qui maximc vobis suis militi- bus parceret, cui plurimum vos hnperatori vcstro crcdcre-

18 tis, eum elegit. pacem etiam qui vinccre possunt volunt: quid nos velle oportet? quin omissis ira ct spe, fallacibus auctoribus, nos ipsos nostraque omnia cognitae permitti- mus fidei?'

1 XXXXI. Adprobantibus clamore cunctis T. Quinc- tius ante signa progressus in potestate dictatoris milites forc dixit. oravit, ut causam miserorum civium susciperet susceptamque eadem fide, qua rem publicam administrare

•_' solitus esset, tueretur. sibi se privatim nihil cavere; nolle alibi quam in innoeentia spemhabere; militibus cavendum, quod apud patres semel plebi, iterum legionibus cautum

3 sit, ne fraudi secessio esset. Quinctio conlaudato, ceteris bonum animum habere iussis, dicfator equo citato ad ur- bem revcctus auctoribus patribus tulit ad populum in luco Pctelino, ne cui militum fraudi secessio esset, oravit ctiam bona venia Quirites, ne quis eam rem ioco seriove cui-

4 quam exprobraret. lex quoque sacrata militaris lata est, ne cuius militis scripti nomen nisi ipso volente delerctur, additumque legi, ne quis, ubi tribunus militum fuisset,

5 postea ordinum ductor esset. id propter P. Saloniuin postulatum est ab coniuratis, qui alternis prope annis ct tribunus militum et primus centurio erat, qucm nunc

LIBER VII, 41. 42. [a. C. 342] 395

primi pili appellant. lmic infensi milites erant, quod sem- g per adversatus novis consiliis fuisset et, ne particeps eorum esset, (qui) ab Lautulis fugissc(n)t. itaque cum hoc unum 7 propter Salonium ab senatu non impetraretur, tum Salonius obtestatus patres conscriptos, nc suum honorem pluris quam concordiam civitatis aestimarent, perpulit, ut id quoque fer- retur. aeque inpotens postulatum fuit, ut de stipendio equi- 8 tum - — mcrebant autem triplex ea tempestate — aera de- merentur, quod adversati coniurationi fuissent.

XXXXII. Praeter haec invenio apud quosdam, L. l Genucium tribunum plebis tulisse ad plebem, ne facnerare liceret; item aliis plebi scitis cautum, ne quis eundem 2 magistratum intra decem annos caperet neu duos magi- stratus uno anno gereret, utique liceret consules ambos plebeios creari. quae si omnia concessa sunt plebi, appa- ret, haud parvas vires defectionem habuisse. aliis anna- 3 libus proditum est, neque dictatorem Valerium dictum, sed per consules omnem rem actam, neque antequam Romam veniretur, sed Romae eam multitudincm coniuratorum ad arma consternatam esse, nec in T. Quincti villam, sed in 4 aedis C. Manli nocte impetum factum eumque a coniuratis conprehensum, ut dux fieret, inde ad quartum lapidem profectos loco munito consedisse; nec ab ducibus mcntio- 5 nem concordiae ortam, sed rcpente, cum in aciem armati exercitus processissent, salutationem factam et permixtos g dextras iungere ac conplecti inter se lacrimantes milites coepisse, coactosque consules, cum viderent aversos a dimicatione militum animos, rettulisse ad patrcs de con- cordia reconcilianda. adco nihil praeterquam seditionem 7 fuisse camque conpositam inter antiquos rerum auctores constat. et huius fama seditionis et susceptum cum Sam- 8 nitibus grave bellum aliquot populos ab Romana societate avertit, et praeter Latinorum infidum iam diu foedus Pri- vernates etiam Norbam atque Setiam, finitumas colonias Romanas, incursione subita depopulati sunt.

39G LIBEK VIII, 1. [a. u. c. 413]

[PERIOCHA LIBRI VIII.]

[Latini cum Campanis defecere et missis legatis ad senatum condicionem tulerunt, ut, si pacem habere vcllent, alterum ex Latinis consulem facerent. qua lcgatione pcrlata practor eorum Annius de Capitolio ita prolapsus est, ut exanimaretur. T. Man- lius consul filium, quod contra edictum eius adversus Latinos pugnaverat, quamvis prospere pugnasset, securi percussit. labo- rantibus in acie Romanis P. Decius, tunc consul cum Manlio, dcvovit se pro excrcitu et, concitato equo cum in medios hostes sc intulisset iuterfectus, mortc sua Romanis victoriam restituit. Latini in deditionem venerunt. T. Manlio in urbcm revcrso nemo ex iuventute obviam processit. Minncia virgo Vestalis incesti damnata est. Ausonibus victis in oppidnm cx iis captum Cales colonia deducta est: item Fregellae colonia dcducta est. vene- ficium conplurium matronaruin deprebensiun cst, cx quibus plu- rimae statim epotis medicaminibus perierunt. lex de vcneficio tunc primum constituta cst. Privernatibus , cum rcbellassent, victis civitas data cst. Neapolitani bello et obsidione victi in deditionem venerunt. Q. Publilio, qui cos obsederat, primo ct imperium prolatum est et pro cousule triumplius decretus. plebs nexu liberata cst propter L. Papiri creditoris libidinem, qui C. Publilio debitori suo stuprum inferre volucrat. cum L. Papirius Cursor dictator reversus in urbem ab exercitu esset propter au- spicia repetenda, Q. Fabius magistcr cquitum, occasione bcnc gcrendae rei invitatus, contra edictum eius prospere adversua Samnites pugnavit. ob eam causam cum dictator dc magistro cquitum supplicium sumpturus videretur, Fabius Romam profugit et, cum parum causaproficeret, populi precibus donatus est. rcs praeterca contra Samnites prospere gestas continet.]

TITI LIYI

AB VRBE COXDITA LIBER VIII.

I. Iam consulcs crant C. Plautius iterum, L. Acmi- lius Mamcrcus, cum Setini Norbanique Romam nuntii defectionis Privcrnatium cum querimoniis acceptac cladis vencrunt. Volscorum item excrcitum duce Antiati populo consedisse ad Satricum adlatum cst. utrumquc bellum Plautio sorte vcnit. prius ad Privernumprofcctus extemplo

LIBER VIII, 1. 2. [a. C. 311] 397

acie conflixit. haud magno certamine devicti hostes, op- pidum captum redditumque Privernatibus praesidio valido inposito, agri partes duae ademptae. inde victor exercitus 4 Satricum contra Antiatis ductus. ibi magna utrimque caede atrox proelium fuit, et cum tempestas eos neutro inclinata spe dimicantes diremisset, Eomani, nihil eo certamine tam ambiguo fessi, in posterum diem proelium parant Volscis 5 recensentibus, quos viros in acie amisissent, haudquaquam idem animus ad iterandum periculum fuit: nocte pro victis Antium agmine trcpido, sauciis ac parte inpedimentorum relicta abierunt. armorum magna vis cum inter cacsa g hostium corpora tum in castris inventa est. ea Luae matri dare se consul dixit finesque hostium usque ad oram maritumam est depopulatus.

Alteri consuli Aemilio ingresso Sabellum agrum non 7 castra Samnitium, non legiones usquam oppositae. ferro ignique vastantcm agros legati Sanmitium pacem orantes adeunt. a quo reiecti ad senatum, potestate facta diccndi. s positis ferocibus animis, pacem sibi ab Eomanis bellique ius adversus Sidicinos petierunt : quae se eo iustius petere, 9 quod et in amicitiam populi Eomani secundis suis rebus, non adversis ut Campani, venissent et adversus Sidicinos sumerent arma, suos semper hostes, populi Eomani num- quam amicos, qui nec ut Samnites in pace amicitiam nec 10 ut Campani auxilium in bello petissent, nec in fide populi Eomani nec in ditione essent.

II. Cum de postulatis Samnitium T. Aemilius praetor 1 senatum consuluisset reddcndumque iis foedus patres cen- suissent, praetor Samnitibus respondit, nec, quo minus per- 2 petua cum eis amicitia esset, per populum Eomanum stc- tisse nec contradici, quin, quoniam ipsos belli culpa sua eontracti taedium ceperit, amicitia de integro reconcilietur. quod ad Sidicinos attineat, nihil intercedi, quo minus Sam- :; niti poptdo pacis bellique liberum arbitrium sit. foedere 4 icto cum donuun revertissent, extemplo inde exercitus Eomanus deductus annuo stipendio et trium mensum fru- mento aecepto, quod pepigerat consul, ut tempus indutiis daret, quoad legati redissent.

Samnites copiis isdem, quibus usi adversus Eomanum b

398 LIBER VIII , 2. 3. [a. u. c. 413. 414]

bellum fucrant, contra Sidicinos profccti, haud in dubia C spe erant niature urbis hostium potiundae. tum ab Sidi- cinis deditio prius ad Romanos coepta fieri est; dein, postquam patres ut seram cam ultimaquc tandem neccssi- tate expressam aspernabantur, ad Latinos iam sua sponte

7 in arma motos facta est. ne Campani quidem — adeo iniuriae Samnitium quam beneficii Romanorum memoria

8 praesentior erat — his se armis abstinuere. cx his tot populis unus ingens excrcitus duce Latino fines Samnitium ingressus plus populationibus quam proeliis cladium fecit. et quamquam supcriorcs certaminibus Latini erant, haud inviti, ne saepius dimicandum foret, agro hostium exces-

9 scrc. id spatium Sanmitibus datum est Romam legatos mittendi; qui cum adissent senatum, conquesti, eadem se foederatos pati, quae hostes essentpassi, precibus infimis

10 pctiere, ut satis ducerent Romani victoriam, quam Sam- nitibus ex Campano Sidicinoquc hoste eripuissent, nc vinci

11 ctiam sc ab ignavissimis populis sinerent. Latinos Cam- panosque, si sub ditionc populi Romani essent, pro im- pcrio arcerent Sanmiti agro, sin imperium abnucrcnt, ar-

12 mis coercerent. adversus haec responsum anccps datum, quia fatcri pigebat, in potestatc suaLatinos iam non esse,

13 timebantque, ne arguendo abalienarcnt. Campanorum aliam condicionem esse, qui non foedere, sed pcr dcdi- tionem in fidem venissent; itaque Campanos, seu velint seu nolint, quieturos. in foedere Latino nihil esse, quo bellare cum quibus ipsi veiint prohibeantur.

l III. Quod responsum sicut dubios Samnites, quidnam facturum Komanum censcrent, dimisit, ita Campanos metu abalienavit, Latinos velut nihil iam non concedentibus K<>-

•2 manis fcrociores fecit. itaque per spcciem adversus Sam- nitcs belli parandi crebra concilia indiccntes omnibus con- sultationibus inter se principcs occulte Romanum coqucbant bellum. huic quoque adversus servatores suos bcllo Cam-

3 panus aderat. sed quamquam omnia de industria ccla- bantur — priusquam moverentur Romani, tolli ab tergo Samnitem hostem volebant — tamen pcr quosdam privatis hospitiis neccssitudinibusque coniunctos indicia coniura-

4 tionis eius Romam emanarunt, iussisquc ante tempus con-

LICEK VIII , 3. 4. [a. C. 341. 340] 399

sulibus abclicare sc magistratu, quo maturius novi con- sules adversus tantam molem belli crearentur, religio incessit, ab eis, quorum inminutum imperium esset, co- mitia haberi. itaque interregnum initum. duo interreges 5 fuerunt M. Valerius ac M. Fabius: [Fabius] creavit consules T. Manlium Torquatum tertium, P. Decium Murem.

Eo anno Alexandrum Epiri regem in Italiam classem c appulisse constat, quod bellum, si prima satis prospera fuissent, haud dubie ad Komanos pervenisset. eadem 7 aetas rerum magni Alexandri est, quem, sorore huius ortum, in alio tractu orbis invictum bellis iuvenem fortuna morbo extinxit.

Ceterum Romani, etsi defectio sociorum nominisque 8 Latini haud dubia erat, tamen, tamquam de Samnitibus, non de se curam agerent, decem principes Latinorum Romam evocaverunt, quibus imperarcnt quae vellent. praetores tum duos Latium habebat, L. Annium Setinum 9 et L. Xumisium Cerceiensem, ambo ex colonis Romanis. per quos praeter Signiam Velitrasque, ct ipsas colonias Komanas, Volsei etiam exciti ad arma erant. eos nomi- natim evocari placuit. haut cuiquam dubium erat, super 10 qua re accirentur. itaque concilio prius habito praetores quam Komam proficiscerentur, evocatos se ab senatu do- cent Komano et quae actum iri secum credant, quidnam ad ea responderi placeat referunt.

IIIL Cum aliud alii censerent, tum Annius: 'quam- l quam ipse ego rettuli, quid responderi placeret, tamen magis ad summam rerum nostrarum pertinere arbitror, quid agendum nobis quam quid loquendum sit. facile erit explicatis consiliis aecommodare rebus verba. nam 2 si etiam nunc sub umbra foederis aequi servitutem pati possimus, quid abest, quin proditis Sidicinis non Koma- norum solum, sed Samnitium quoque dicto parcamus respondeamusque Komanis, nos, ubi innuerint, posituros arma? sin autem tandem libertatis desiderium remordet 3 animos, si foedus est, si societas, aequatio iuris est, si consanguineos nos Romanorum esse, quod olim pudebat, nunc gloriari licet, si socialis illis exercitus is est, quo

400 LIBER VIII, 4.5. [a.u.c.414]

adiuncto duplicent virea suas, quem seecrnere ab sc eon-

Bulea bellia propriia ponendia Bumendisque nolint, cur non

i omnia aequantur? cur non alter ab Latinis consul datur,

5 ubi pars virium, ibi ct imperii para cst? est quidem nobis hoc per se haut nimis amplum, quippe concedentibua Ro- mam caput Latii cssc, scd ut amplum videri posset, diu-

6 turna patientia fecimus. atqui si quando umquam conso- ciandi imperii, usurpandae libcrtatis tempus optastis, en hoc tempus adest et virtute vestra et deum bcnignitate

7 vobis datum. temptastia paticntiam negando militem. quis dubitat, exarsissc eos, cum plua ducentorum annorum morem solveremus? pertulerunt tamcn lumc dolorem.

8 bellum nostro nominc cum Paelignis gessimus: qui nc nostrorum quidem finium nobia per nos tuendorum ius

9 antea dabant, nihil interccsserunt. Sidicinos in fidem rc- ceptos, Campanoa ab sc ad nos descissc, exercitua nee pararc advcrsus Samnites, foederatos suos, audicrunt, ncc

10 moverunt se ab urbe. undc, undc haec illis tanta modestia ni.-i a conscientia virium ct nostrarum et suarum? idon< os auctores habeo, querentibus de nobis Samnitibus ita re- Bponsum ab senatu Romano esse, ut facile appareret, nc ipsda quidem iam postularc, ut Latium sub Romano im- pcrio sit. usurpate modo postulando eo, quod illi vobis

n taciti eoncedunt. si quem hoc metus dicere prohibet, en cgo ipse, audiente non populo Romano modo senatuque, sed Iove ipso, qui Capitolium incolit, profitcor, me dic- turum, ut, si nos in foedere ac societate esse velint, con-

12 sulem alterum ab nobis scnatusque partem accipiant.' hacc ferocitcr non suadenti solum, sed pollicenti clamore ct ad- sensu omnes permiscrunt, ut ageret diceretque, quae e rc publica nominis Latini fideque sua viderentur. l V. Ubi est Eomam ventum, in Capitolio eis senatus datus cst. ibi cum T. Manlius consul egisset cum eia ex

•_' auctoritatc patrum, ne Sanmitibus focdcratis bellum in- ferrent, Annius, tamquam victor armis Capitolium ccj>is- 3 Bet, non legatus iurc gentium tutus loqucretur: 'tempua erat,' inquit 'Tite Manli vosquc patres conscripti, tandem iam vos nobiscum niliil pro imperio agere, cum florcntis- simum deum benignitate nunc Latium armis virisque

LIBER VIII, 5. G. [a. C. 340] 401

Samuitibus bello victis, Sidicinis Campanisque sociis, nunc etiam Volscis adiunctis videretis, colonias quoque restras Latinum Romano praetulisse imperium. sed quo- 4 niam vos regno inpotenti finem ut inponatis non inducitis in animum, nos, quamquam armis possumus adserere Latium in libertatem, consanguinitati tamen hoc dabimus, ut condiciones pacis feramus aequas utrisque, quoniam vires quoque aequaii diis inmortalibus placuit. consulem 5 alterum Roma, altcrum ex Latio creari oportet, senatus partem aequam ex utraque gente esse, unum populum, unam rem publicam fieri; et ut imperii eadem sedes sit G idemque omnibus nomen, quoniam ab altera utra parte concedi necesse est, quod utrisque bene vertat, sit haec sane patria potior et Romani omnes vocemur.' forte ita 7 accidit, ut parem ferociae huius et Romani consulem T. Manlium haberent, qui adeo non tenuit iram, ut, si tanta dementia patres conscriptos ccpisset, ut ab Setino homine leges acciperent, giadio cinctum in senatum venturum se esse palam diceret et quemcumque in curia Latinum vi- disset sua manu interempturum. et conversus ad simu- s lacrum Iovis: 'audi, Iuppiter, haec scelera,' inquit 'audite, Ius Fasque: peregrinos consules et percgrinum senatum in tuo, Iuppiter, augurato templo captus atque ipse op- pressus visurus es? haecine foedera Tullus Romanus rex 9 cum Albanis, patribus vestris, Latini, haec L. Tarquinius vobiscum postea fecit? non venit in mentem pugna apud 10 Regillum lacum? adeo et cladium veterum vestrarum et beneficiorum nostrorum erga vos obliti estis?'

VI. Cum consulis vocem subsecuta patrum indignatio 1 esset, proditur memoriae, adversus crebram inplorationem deum, quos testes foederum saepius invocabant consules, vocem Anni spernentis numina Iovis Romani auditam. certe cum commotus ira se a vestibulo templi citato gradu 2 proriperet, lapsus per gradus capite graviter offenso in- pactus imo ita est saxo, ut sopiretur. exanimatum auc- 3 tores quoniam non omnes sunt, mihi quoque in incerto rclictum sit, sicut inter focderum ruptorum testationem ingenti fragc-re caeli procellam effusam; nam ct vera esse et apte ad repraesentandam iram dcum ficta possunt. -

Livi vol. 1. 26

402 LIBER VIII, 6. [a.u.c.414]

4 Torquatus mlssus ab scnatu ad dimittendos legatos cum iacentem Annium vidisset, cxclamat, ita ut populo patri- busque audita vox paritcr sit: 'bene habet; dii pium mo-

5 vere bellum. est caeleste numen, es magne Iuppiter: haut frustra te patrcm dcum hominumque hac sede sacra-

6 vimus. quid cessatis, Quirites vosque patres conscripti, arma capere deis ducibus? sic stratas legiones Latinorum

7 dabo, quemadmodum legatum iacentem videtis.' ad- sensu populi exccpta vox consulis tantum ardoris animis fecit, ut lcgatos proficiscentes eura magistratuum magis, qui iussu consulis prosequebantur, quam ius gentium ab ira impetuque hominum tegcret.

8 Consensit et senatus bellum, consulesque duobus scrip- tis excrcitibus pcr Marsos Paclignosque profecti adiuncto Samnitium exercitu ad Capuam, quo iam Latini sociique

9 convenerant, castra locant. ibi in quicte utrique consuli cadcm dicitur visa species viri maioris quam pro humano

10 habitu augustiorisque, dicentis, ex una acie imperatorem, ex altera exercitum dcis Manibus matrique Terrac dcberi. utrius excrcitus irnpcrator legioncs hostium supcrque cas

11 se devovisset, eius populi partisque victoriam forc. hos ubi nocturnos visus inter sc consulcs contulerunt, placuit avcrruncandae deum irae victimas caedi, simul ut, si cxtis eadem, quae somnio visa fuerant, portendcrcntur,

12 alteruter consulum fata inplcrct. ubi responsa haru- spicum insidenti iam animo tacitae religioni congrucrunt, tum adhibitis lcgatis tribunisque et imperiis dcum pro- palam expositis, ne mors voluntaria consulis exercitum

13 in acie terreret, conparant intcr se, ut ab utra parte cc- derc Romanus exercitus coepisset, inde se consul dcvo-

1 1 vcret pro populo Romano Quiritibusque. agitatum etiam in consilio est, ut si quando umquam severo ullum im- perio bellum administratuin esset, tunc uti disciplina mi-

15 litaris ad priscos rcdigeretur mores. curam acuebat, quod advcrsus Latinos bellandum crat, lingua, moribus, armo- rum gcnere, institutis ante omnia militaribus congruentcs: milites militibus, ccnturionibus centuriones, tribuni tribu- nis conpares collcgaeque isdem praesidiis, saepe isdcm

ic manipulis permixti fucrant. pcr hacc ne quo crrorc militcs

LIBER VIII, G. 7. [a.C.340] 403

eaperentur, edicunt consules, ne quis extra ordinem in hostem pugnaret.

VII. Forte inter ceteros turmarum praefectos, qui 1 cxploratum in omnes partes dimissi erant, T. Manlius consulis filins super castra hostium cum suis turmalibus evasit, ita ut vix teli iactu ab statione proxima abesset. ibi Tusculani erant equites; praeerat Geminus Maecius, 2 vir cum genere inter suos tum factis clarus. is ubi Ko- 3 manos equites insignemque inter eos praecedentem con- sulis filium — nam omnes inter se utique inlustres viri noti erant — cognovit: 'unane' ait 'turma, Romani, cum 4 Latinis sociisque bellum gesturi estis? quid interea con- sules, quid duo exercitus consulares agent?' 'aderunt in 5 tempore' Manlius inquit 'et cum illis adcrit Iuppiter ipse, foederum a vobis violatorum testis, qui plus potest pol- letque. si ad Begillum lacum ad satietatcm vcstram c pugnavimus, hic quoquc efficiemus profecto, ne nimis acies vobis et conlata signa nobiscum cordi sint.' ad ea 7 Geminus paulum ab suis equo provectus: 'visne igitur, dum dics ista venit, qua magno conatu exercitus movea- tis, interea tu ipsc congredi mecum, ut nostro duorum iam hinc eventu cernatur, quantum eques Latinus lio- mano praestet?' movet ferocem animum iuvenis seu ira 8 seu detractandi certaminis pudor seu inexsuperabilis vis fati. oblitus itaque imperii patrii consulumquc edicti prae- ceps ad id certamen agitur, quo vinceret an vinceretur haud multum interesset. equitibus ceteris velut ad spec- d taculum summotis spatio, quod vacui interiacebat campi, adversos concitant equos , et cum infestis cuspidibus concurrissent, Manlii cuspis super galeam hostis, Maecii trans cervicem equi elapsa est. circumactis deinde equis 10 cum prior ad iterandum ictum Manlius consurrexisset, spiculum intcr aures equi fixit. ad cuius vulneris sensum cum equus prioribus pedibus erectis magna vi caput quatcret, excussit equitem, quem cuspide parmaque in- 11 nixum attollentem se ab gravi casu Manlius ab iugulo, ita ut per costas ferrum cmineret, terrae adfixit. spoliis- 12 que lectis ad suos revectus cum ovante gaudio turma in castra atque inde ad praetorium ad patrem tendit, ignarus

26*

404 LIBEE VIII, 7. 8. [a. u. c. 414]

13 facti futurique, laus an poena merita esset. 'ut me om- nes,' inquit 'pater, tuo sanguine ortum vere ferrent, pro- vocatus equestria haec spolia capta ex hoste caeso porto.'

14 quod ubi audivit consul, extemplo filium aversatus con-

15 tionem classico advocari iussit. quae ubi frequens con- venit: 'quandoque' inquit 'tu, T. Manli, neque imperium consulare neque maiestatem patriam veritus adversus edic-

1G tum nostrum cxtra ordinem in hostem pugnasti et, quan- tum in te fuit, disciplinam militarem, qua stetit ad hanc diem Komana res, solvisti meque in eam necessitatem adduxisti, ut aut rei publicae mihi aut mei meorumque

17 obliviscendum sit, nos potius nostro delicto plectemur, quam res publica tanto suo damno nostra peceata luat. tristc exemplum, sed in posterum salubre iuventuti eri-

18 mus. me quidem cum ingenita caritas libcrum tum spe- cimen istud virtutis deceptum vana imagine decoris in te

19 movet: sed cum aut morte tua sancienda sint consulum impcria aut inpunitate in perpetuum abroganda, ncc te quideni, si quid in te nostri sanguinis est, recusare cen- seam, quin disciplinam militarem culpa tua prolapsam

20 poena restituas. i, lictor, deliga ad palum.' exanimati omhes tam atroci impcrio, nec aliter quam in se quisque dcstrictam cernentes securem, metu magis quam modestia

21 quievere. itaque velut emerso ab admirationc animo, cum silentio defixi stetissent, repente, postquam eervice caesa fusus est cruor, tum libero conquestu coortae voces sunt,

22 ut neque lamentis neque execrationibus parceretur, spo- liisque contectum iuvenis corpus, quantum militaribus studiis funus ullum concelebrari potest, structo extra vallum rogo cremaretur, Manlianaque imperia non in praesentia modo horrenda, sed exempli etiam tristis in posterum essent.

1 VIII. Fecit tamen atrocitas poenae oboedientiorcm duci militem, et praeterquam quod custodiae vigiliaequc et ordo stationum intentioris ubique curae erant, in ultimo etiam certamine, cum descensum in acicm est, ea severi-

2 tas profuit. fuit autem civili maxime bello pugna similis: adeo nihil apud Latinos dissonum ab Romana re praeter animos crat.

LIBER VIII, 8. [a.C.340] 405

Clipeia antca Romani usi sunt, dein, postquam sti- 3 pendiarii facti sunt, scuta pro clipeis fecere. et quod antca phalanges similes Macedonicis, lioc postea mani- pulatim structa acies coepit esse: postremo in plures or- 4 dines instruebantur. ordo sexagenos milites, duos cen- turiones, vexillarium unum habebat. prima acies hastati 5 erant, manipuli quindecim, distantes inter se modicum spatium. manipulus levis vicenos militcs, aliam turbam scutatorum habebat; leves autem qui hastam tantum gae- saque gerercnt vocabantur. haec prima frons in acie flo- 6 rem iuvenum pubescentium ad militiam habebat. robustior inde aetas totidem manipulorum, quibus principibus est nomen, lios sequebantur, scutati omnes, insignibus maxime armis. hoc triginta manipulorum agmen antepilanos appel- 7 labant, quia sub signis iam alii quindecim ordines loca- bantur, ex quibus ordo unusquisque tres partes habebat — earum unamquamque primam pilum vocabant — (tri- 8 bus ex vexillis constabat. vexillum centum octoginta sex homines erant). primum vexillum triarios ducebat, vetc- ranum militem spectatae virtutis, secundum rorarios, mi- nus roboris aetate factisque, tertium accensos, minimae fiduciae manum: eo et in postremam aciem reiciebantur. ubihis ordinibus excrcims instructus csset, hastati omnium 9 primi pugnam inibant. si hastati profligare hostem non possent, pede presso eos retro cedentes in intervalla ordi- num principes recipiebant. tum principum pugna erat; hastati sequebantur. triarii subvexillis considebant sinistro 10 crurc porrecto, scuta innixa umeris, hastas suberecta cu- spide in terra fixas, liaud secus quam vallo saepta inhor- reret acies, tenentes. si apud principes quoque haud satis 11 prospere esset pugnatum, a prima acie ad triarios sensim referebantur. inde rem ad triarios redisse, ctim laboratur, proverbio increbuit. triarii consurgentes, ubi in intervalla 12 ordintim suorum principes et hastatos recepissent, extemplo conprcssis ordinibus velut claudebant vias unoquc conti- 13 nenti agminc, iam nulla spe post relicta, in hostem in- cidebant: id erat formidolosissimum hosti, cum velut victos insecuti novam repcnte aciem exsurgentem auctamnumero cernebant. scribebantur autem quattuor fere legiones quinis 14

■

400

LIBEK VII [.

milibus peditum, equitibus ii giones treoenis.

alterum tantum ez Latino dilectu iciebatur, <[iii ca tempestate hostes erant Romanis, i lemque ordine in-

15 Btruxerant aciem, nec vexilla cum rillis tantum, uni- versi hastati cum hastatis, pri d principibus, scd

centurio quoque cum centuri ines turbati non

M essent, concurrendum sibi ess luo primi pili ex

utraque acie inter triarios R ous corpore haud-

quaquam satis validus, cet( ius vir peritusque

17 militiae, Latinus viribus ingens bella "que primus, notis-

18 -iini intcr sc, quia pares s< per - duxerant. Ro- numo haut ^atis fidenti viribus ian Romae permissum erat ab consulibus, ut subcenturioi i -il>i quem vcllct legeret, qui tutaretur eum ab uno d< inato hoste. isque iuvcnis in acie oblatus ex uturi< Latino victoriam

10 tulit. pugnatum est haud procul ra abus Vesuvii mon-

tis, qua via ad Veserim ferebat. i VIIII. Romani consules priusqu; i educerent in aciem immolaverunt. Decio capUl familiari parte

caesum haruspex dicitur - lioqui acceptam dis

hostiam esse, Manlium egregi lil 'atqui bene habet,'

2 inquit Decius '.-i ab collega litatum it.' instructis, sicut antc dictum cst. ordinibus pro< --• in aciem. Manlius

3 dextro, Decius laevo cornu p primo utrimque ae- quis viribus, eodera ard< bantur res; deinde ab laevo cornu ha li, uon ferentes in-

t pressionem Latinorum, se ad | i pere. in hac

trepidatione Decius consul M. Val um magna voce in- clamat: 'deorum' inquil '"|" . Val opua est: agedum, pontifex publicus populi Ro : verba, quibus me

b pro legionibus dcvoveam.' i togam praetex-

tan ;-.-it ct vclai subter togam ad

\ iper tel un p dibus stantem

<> sjfl ^H 'Ianc, Iupnitcr. inc Bcllona,

Ivi Xoven-ilcs. di ! divi quorum esl po-

.ni hostiumquc, dii» manes, vos precor, veniam | ' roquc, uti ipulo Romano Quiri- vini, victoriam pr - jue populi Romani

Stium terrore, formidi adficiatis. sieul

0*

P+

^*=*

L.

l:k vin, '•'.

- :••

verbia

lesionibus,

auxilia

iubet tiare.

insilh ' utraqu

suia ::' cum ii tutam quod

telis, i

;

X. multit

minue

triariis ultimu antc - Latini

ipsi t

patriai pnn i

ita pro iv publica Quintium, ;; mani Quiritium - Manibua Telluri

id I . M • ,.,,11. votum pro »»-

I h&bino annatua in equum medi inmUit conap

[uanto auguatior humano \ '.«•:■ . iluiu omnia deorum trac, qui \ ita omnii t< rimo Latinorum turbavit, <1< ind< i,in pervasit. evidentisaimum i<l tn".

<•""

uiii

■III I

•uin |>riiin:

iarii

imine < um aliia Latmorum, Manliua conaul u cum, ut iua fi . Uu rumii

l,u- d< biti il< iii

uliapi r addubitavit, : < 1 . i 1 1 < 1 < • incliua i

ab novit iubct <|ui ul>i aubi plo I

idem adv< rsarii f< • i aliquamdiu pugna ttroci cum

,t BUt li' !•

tamen hoati m . del cUatum ian iiii aciem, tum conaul triai iquil

miugum ac liberorum,

ia victorii !<• occubantU.' ul>i h

i, n fuJgentibua irm

d intervalla ordia

40G LIBER VIII, 8. 9. [a. u. c. 414]

milibua peditum, cquitibus in singulas legiones trecenis. alterum tantum ex Latino dilectu adiciebatur, qui ca tempcstate hostes erant Romanis, eodemque ordine in-

15 struxerant aciem. nec vexilla cum vexillis tantum, uni- versi hastati cum hastatis, principcs cum principibus, scd centurio quoque cum centurione, si ordincs turbati non

16 essent, concurrendum sibi esse sciebat. duo primi pili ex utraque acie inter triarios erant, Romanus corpore liaud- quaquam satis validus, ccterum strenuus vir peritusque

17 militiae, Latinus viribus ingcns bellatorque primus, notis-

18 simi inter se, quia pares scmper ordincs duxcrant. Ro- mano haut satis fidenti viribus iam Romae permissum erat ab consulibus, ut subcenturionem sibi quem vellct legeret, qui tutaretur eum ab uno destinato hoste. isque iuvenis in acie oblatus ex centurione Latino victoriam

19 tulit. pugnatum cst haud procul radicibus Vesuvii mon- tis, qua via ad Vescrim ferebat.

l VIIII. Romani consules priusquam cduccrent in aciem immolaverunt. Dcoio caput iocineris a familiari parte caesum haruspex dicitur ostendisse: alioqui acceptam dis hostiam esse, Manlium egregie litasse. 'atqui benc habet,'

_' inquit Decius 'si ab eollega litatum cst.' instructis, sicut ante dictum cst, ordinibus proccssere in aciem. Manlius

3 dextro, Decius laevo cornu praccrat. primo utrimquc ac- quis viribus, eodem ardore animorum gercbantur rcs; deinde ab laevo cornu hastati Romani, non ferentcs in-

4 prcssionem Latinorum, se ad principes recepere. in hac trepidationc Decius consul M. Valerium magna voce in- clamat: 'dcorum' inquit 'ope, Valeri, opus est: agcdum, pontifex publicus populi Romani, praei verba, quibus me

b pro legionibus devoveam.' pontifex eum togam praetex- tam sumere iussit et velato capitc, manu subter togam ad mentum cxscrta supcr telum subiectum pedibus stantem

G sic dicere: 'Iane, Iuppiter, Mars patcr, Quirine, Bcllona, Lares, divi Xovensiles, di Indigctcs, divi quorum est po- testas nostrorum hostiumque, diique mancs, vos prccor,

7 veneror, veniam peto feroque, uti populo Romano Quiri- tium vim, victoriam prosperetis hostesque populi Romani

s Quiritium terrore, formidine mortequc adficiatis. sicut

LIBER VIII, 0. 10. [a.C.310] 407

verbis nuncupavi, ita pro re publica Quiritium, exercitu, legionibus, auxiliis populi Koinani Qniritiuni legiones auxiliaque hostium mecum deis Manibus Tellurique de- vovco.' haec ita precatus lictores ire ad T. Manlium 9 iubet matureque collegae se devotum pro exercitu nun- tiare. ipse incinctus cinctu Gabino armatus in equum insilivit ac se in medios hostes inmisit. conspectus ab 10 utraque acie, aliquanto augustior humano visus, sicut caclo missus piaculum omnis deorum irae, qui pestcm ab suis aversam in hostes ferret: ita omnis terror pavorque 11 cum illo latus signa primo Latinorum turbavit, deinde in 12 totam penitus aciem pervasit. evidentissimum id fuit, quod quacumque equo invectus est, ibi haud secus quam pestifero sidere icti pavebant: ubi vero corruit obrutus telis, inde iam liaut dubie consternatae cohortes Latinorum fugam ac vastitatem late fecerunt. simul et Romani ex- 13 solutis religione animis, velut tum primum signo dato coorti, pugnam integram ediderunt. nam et rorarii pro- 14 currebant inter antcpilanos addebantque vires hastatis ac principibus, et triarii genu dcxtro innixi nutum consulis ad consurgendum exspectabant.

X. Procedente deinde certamine cum aliis partibus 1 multitudo superaret Latinorum, Manlius consul audito eventu collegae cum, ut ius fasque erat, lacrumis non minus quam laudibus debitis prosecutus tam memorabilem mortem esset, paidisper addubitavit, an consurgendi iam 2 triariis tempus esset; deinde melius ratus, integros eos ad ultimum discrimen servari, accensos ab novissima acie ante signa procedere iubet. qui ubi subiere, extemplo 3 Latini, tamquam idem adversarii fecissent, triarios suos excitaverunt; qui aliquaindiu pugna atroci cum et semet ipsi fatigassent et hastas aut praefregissent aut hebetas- sent, pellerent vi tamen hostem, debellatum iam rati per- ventumque ad extremam aciem, tum consul triariis: 'con- 4 surgite nunc' inquit 'integri adversus fessos, memores patriae parentumque et coniugum ac liberorum, memores consulis pro vestra victoria morte occubantis.' ubi triarii 5 consurrexerunt integri, refulgentibus armis, nova ex in- proviso exorta acies, receptis in intervalla ordinum ante-

403 LIBER VIII, 10. 11. [a.u.c-114]

pilanis, clamore sublato prineipia Latinorum perturbant, 6 hastisque ora fodientes primo robore virormn eaeso per alios manipulos velut inermes prope intacti evasere tanta- C]ue caede perrupere cuncos, ut vix quartam partem re- ; linquerent hostium. Samnites quoque sub radicibus mon- tis procul instructi praebuere terrorem Latinis. ceterum inter omncs civcs sociosque praecipua laus eius beJH penes consules fuit, quorutn alter omnis minas pericula-

8 quc ab deis superis inferisque in se unum vcrtit, altcr ea virtute eoque consilio in proelio fuit, ut facile convcncrit inter Eomanos Latinosque, qui eius pugnae mcmoriam posteris tradiderunt, utrius partis T. Manlius dux fuisset,

9 eius futuram haud dubie fuisse victoriam. Latini cx fuga seMenturnas contulerunt. castra secundum proelium oapta multique mortales ibi vivi oppressi, maxime Campani.

10 Decii corpus ne eo die inveniretur, nox quaereutes op- pressit; postero die inventum inter maximam liostium stragem coopertum telis, funusque ei par morti celebrante

li collega factum est. illud adiciendum videtur, liccre con- suli dictatorique et praetori, cum legiones hostium devo- veat, non utique sc, scd quem velit ex legione Iiomana

12 scripta civem devovere. si is homo, qui devotus est, moritur, probe factum videri: ni moritur, tum signum septcm pedes altum aut maius in terram defodi et piacu- eulum hostia caedi; ubi illud signum defossum erit, eo

13 magistratum Romanuin escendere ias non esse. sin autem - se dcvovere volet, sicuti Dccius devovit, ni moritur, nc- que suum neque publicum divinum pure faciet qui scse devoverit Vulcano arma sive cui alii divo vovcre volet

ii sive hostia sive quo alio volet ius est. telo, super quod stans consul precatus est, hostem potiri fas non est; si potiatur, Marti suovetaurilibus piaculum fieri.

1 XI. Hacc, etsi omnis divini humanique moris me- moria abolevit nova peregrinaque omnia priscis ac patriis praeferendo, haud ab re duxi verbis qUoque ipsis ut tra- dita nuncupataque sunt referre.

2 Romanis post proelium demum factum Samnites ve- nisse subsidio cxspectato eventu pugnae, apud quosdam

3 auctores invcnio. Latinis quoque ab Lavioio auxilium,

LIBEK VIII, 11. [a. C 340] 40(J

dum deliberando terunt tempus, victis demum ferri coep- tum. et cum iam portis prima signa et pars agminis esset 4 egressa, nuntio adlato de cladc Latinorum cum conversis signis retro in urbem rediretur, praetorem eorum nomine Milionium dixisse ferunt, pro paulula via magnam mer- eedem esse Romanis solvendam. qui Latinorum pugnae 5 superfuerant multis itincribus dissipati cum se in unum conglobassent, Vescia urbs eis receptaculum fuit. ibi in 6 conciliis Numisius imperator eorum adfirmando, commu- nem vere Martem belli utramque aciem pari caede pro- stravisse victoriaeque nomen tantum penes Romanos esse, ceteram pro victis fortunam et illos gerere; funesta duo 7 consulum praetoria, alterum parricidio filii, alterum con- sulis devoti caede; trucidatum exercitum omnem, caesos hastatosque principesque, stragem et ante signa et post signa factam, triarios postremo rem restituisse: Latinorum 8 etsi pariter adcisae copiae sint, tamen supplemento vel Latium propius esse vel Volscos quam Romam: — ita- 9 que, si videatur eis, se ex Latinis ct ex Volscis populis iuventute propere excita rediturum infesto exercitu Ca- puam esse Romanosque nihil tum minus quam proelium exspectantes necopinato adventu perculsurum. fallaeibus 10 litteris circa Latium nomenque Volscum missis, quia qui non interfuerant pugnae ad credendum temere faciliorcs erant, tumultuarius undique exercitus raptim conscriptus eonvcnit. huic agmini Torquatus consul ad Trifanum — n inter Sinuessam Menturnasque is locus est — occurrit. priusquam castris locus caperetur, sarcinis utrimque in acervum coniectis pugnatum debellatumque est: acleo eniin 12 accisae res sunt, ut consuli victorcm exercitum ad depo- pulandos agros eorum ducenti dederent se omncs Latini deditionemque eam Campani sequerentur. Lafium Ca- 13 puaque agro multati, Latinus ager Privernati addito agro et Falernus, qui populi Campani fuerat, usque ad Vultur- num flumen plebi Romanae dividitur. bina in Latino 14 iugera, ita ut dodrantem ex Privernati conplerent, data, terna in Falerno, quadrantibua etiam pro longinquitate adiectis. extra poenam fuere Latinorum Laurentes Cam- ij panorumque equites, quia non desciverant. cum Laurcn-

410 LIBEK VIII, 11. 12. [a. u. c. 414-416]

tibus renovari foedus iussum, renovaturque ex eo quotan- 16 nis post diem decimum Latinarum. equitibus Campa- nis eivitas Romana data, monumentoque ut esset aeneam tabulam in acde Castoris Romae fixcrunt. vcetigal quoque cis Campanus populus iussus pendere in singulos quotan- nis — fuere autem mille et sescenti — denarios nummos quadringenos quinquagenos.

1 XII. Ita bello gesto, praemiis pocnaque pro cuiusquc mcrito pcrsolutis, T. Manlius Romam rcdiit. cui vcnienti seniores tantum obviam exisse constat, iuventutcm et tunc et omni vita deinde aversatam eum execratamque.

2 Antiates in agrum Ostiensem, Ardcatem, Solonium incursiones fcccrunt. Manlius consul, quia ipse per vale- tudinem id bellum exequi nequierat, dictatorcm L. Papi- rium Crassum, qui tum forte erat practor, dixit; ab eo

3 magister equitum L. Papirius Cursor dictus. niliil mc- morabile adversus Antiates ab dictatore gestum cst, cum aliquot menses stativa in agro Antiati habuisset.

4 Anno insigni victoria de tot ac tam potentibus populis, ad lioc consulum alterius nobili mortc, alterius sicut truci, ita clai'0 ad mcmoriam impcrio, succcssere consules Titus

o Aemilius Mamercinus, [Q.] Publilius Philo, ncquc in simi- lem materiam rcrum ct ipsi aut suarum rerum aut partium in re publica magis quam patriac memores. Latinos ob iram agri amissi rebellantes in campis Fenectanis fuderunt

6 castrisque exucrunt. ibi Publilio, cuius ductu auspicioquc rcs gestae erant, in dcditionem accipiente Latinos populos, quorum ibi iuventus caesa erat, Acmilius adPedum cxer-

7 citum duxit. Pedanos tuebatur Tiburs, Praenestinus Ve- liternusque populus, venerant et ab Lanuvio Antioque

8 auxilia. ubi cum procliis quidem superior Romanus esset, ad urbem ipsam Pedum castraque sociorum populorum,

9 quae urbi adiuncta crant, integcr labor restaret, bello in- fccto rcpcntc omisso consul, quia collegae decretum triumphum audivit, ipse quoque triumphi antc victoriam

10 flagitator Romam rcdiit. qua cupiditate offcnsis patribus negantibusque nisi Pedo capto aut dedito triumphum, hinc alicnatus ab scnatu Aemilius seditiosis tribunatibus

li siniilem deinde consulatum gessit. nam neque, quoad

LIBEE VIII, 12. 13. [a. C. 340-338] 411

fuit consul, criminari apud populum patrcs destitit collega haudquaquam adversante, quia et ipse de plebe erat — materiam autem praebebat criminibus ager in Latino Fa- 12 lernoque agro maligne plebei divisus — et, postquam senatus finire imperium consulibus cupiens dictatorem adversus rebellantes Latinos dici iussit, Aemilius, cuius 13 tum fasces erant, collegam dictatorem dixit; ab eo ma- gister equitum Iunius Brutus dictus.

Dictatura popularis et orationibus in patres criminosis 14 fuit et quod tres leges seeundissimas plebei adversas no- bilitati tulit: unam, ut plebi scita omnes Quirites tenerent; alteram, ut legum, quae comitiis centuriatis ferrentur, ante 15 initum suffragium patres auctores fierent; tertiam, ut alter ig utique ex plebe, cum eo ventum sit, ut utrumque plebeium fieri liceret, censor crearetur. plus eo anno domi accep- 17 tum cladis ab consulibus ac dictatore quam ex victoria eorum beUicisque rebus foris auctum imperium patres credebant.

XIII. Anno insequenti, L. Furio Camillo, C. Maenio l consulibus, quo insignitius omissa res Aemilio superioris anni consuli exprobraretur, Pedum armis virisque et omni vi expugnandum ac delendum senatus fremit, coactique novi consules onmibus eam rcm praeverti profieiscuntur. iam Latio is status erat rertun, ut neque bellum neque 2 pacem pati possent. ad bellum opes deerant, pacem ob agri adempti dolorem aspernabantur. mediis consiliis stan- 3 dum videbatur, ut oppidis se tenerent, ne lacessitus Ro- mauus causam belli haberet et, si cuius oppidi obsidio nuntiata esset, undique ex omnibus populis auxilium ob- sessis ferretur. neque tamen nisi admodum a paucis 4 populis Pedani adiuti sunt. Tiburtes Praenestinique, quo- rum ager propior erat, Pedum pervenere; Aricinos Lanu- 5 vinosque et Veliternos Antiatibus Volscis se coniungentes ad Asturae flumen Maenius inproviso adortus fudit. Ca- 6 millus ad Pedum cum Tiburtibus maximc valido exercitu maiore mole, quamquam aeque prospero eventu pugnat. tumultum maxime repentina inter proelium eruptio oppi- 7 danorum fecit, in quos parte exercitus eonversa Camillus non conpulit solum eos intra moenia, sed eodem etiam

412 LIBER VIII, 13. 14. [a. u. c. 41G. 417J

die, cuni ipsos auxiliaquc corum perculisset, oppidum

8 scalis cepit. placuit inde iam niaiore conatu animoque ab unius expugnatione urbis ad perdomandum Latium victorem circumducere exercitum. nec quievere ante quam expugnando aut in deditionem accipiendo singulas urbes

9 Latium omne subiecere. praesidiis inde dispositis per recepta oppida Romam ad destinatum omnium consensu triumphum secessere. additus triumpho honos, ut statuae

10 equestres eis, rara illa aetate res, in foro ponerentur. prius- quam comitiis in insequcntem annum consules rogarent, Camillus de Latinis populis ad senatum rettulit atque ita

11 disseruit: 'patres conscripti, quod bello armisque in Latio agendum fuit, id iam dcum benignitate ac virtute militum

12 ad finem venit. caesi ad Pedum Asturamque sunt exer- citus hostium, oppida Latina omnia ct Antium ex Volscis aut vi capta aut recepta in deditioncm pracsidiis tcnentur

13 vestris. reliqua consultatio est, quoniam rebellando sae- pius nos sollicitant, quonam modo perpetua pace quietos

1 1 obtincamus. di inmortales ita vos potentes huius consilii fecerunt, ut, sitLatium deinde an non sit, in vestra manu posucrint. itaque paccm vobis, quod ad Latinos attinet, pararc in perpetuum vel saeviendo vcl ignoscendo potestis.

io vultis crudeliter consulerc in dcditos victosque: licet de- lere omne Latium, vastas inde solitudines facere, undc sociali cgrcgio exercitu pcr multa bclla magnaquc sacpe

1G usi estis; vultis exemplo maiorum augere rem liomanam victos in civitatcm accipiendo : materia crcscendi per summam gloriam suppcditat. certe id firmissimum ionge

17 imperium est, quo oboedientes gaudent. sed maturato opus est, quidquid statucrc placct. tot populos intcr spem mctumquc suspensos animi habetis, et vestram itaque de eis curam quam primum absolvi et illorum animos, dum cxspectatione stupent, seu poena seu bencficio praeoccu-

18 pari oportct. nostrum fuit efficere, ut omnium rerum vobis ad consulendum potestas esset, vestrum est decer- nere quod optimum vobis reiquc publicae sit.'

l XIIII. Principes senatus rclationem consulis de suinma rerum laudare, sed, cum aliorum causa alia csset, ita cx- pcdiri posse consilium dicere, ut pro merito cuiusque

LIBER VIII, 14. 15. [a. C. 338. 337] 413

statueretur, si de singulis nominatim referrent populis. relatum igitur de singulis decretumque. Lanuvinis civi- 2 tas data sacraque sua reddita cum eo, ut aedes lucusque Sospitae Iunonis communis Lanuvinis municipibus cum populo Romano esset. Aricini Xomentanique et Pedani 3 eodem iure quo Lanuvini in civitatem accepti. Tuscula- 4 nis scrvata civitas quam habebant, crimenque rebellidnis a publica fraude in paucos auctores versum. in Veliter- o nos, veteres civcs Romanos, quod totiens rebellassent, graviter saevitum: et muri deiecti et senatus inde abductus iussique trans Tiberim habitare, ut eius, qui cis Tiberim 6 deprehensus esset, usque ad mille pondo clarigatio esset nec prius quam aere persoluto is qui cepisset extra vincula captum haberet. in agrum senatorum coloni missi, quibus 7 adscriptis speciem antiquae frequentiae Velitrae receperunt. et Antium nova colonia missa cum eo, ut Antiatibus per- 8 mitteretur, si et ipsi adscribi coloni vellent; naves inde longae abactae, interdictumque mari Antiati populo est et civitas data. Tiburtes Praenestinique agro multati neque 9 ob recens tantum rebellionis commune cum aliis Latinis crimen, sed quod taedio imperii Romani cum Gallis, gente efferata, arma quondam consociassent. ceteris Latinis po- 10 pulis conubia commerciaque et concilia inter se ademerunt. Campanis, equitum honoris causa, quia cum Latinis re- bellare noluissent, Fundanisque et Formianis, quod per finis eorum tuta pacataque semper fuisset via, civitas sine suffragio data. Cumanos Suessulanosque eiusdem iuris n eondicionisque, cuius Capuam, esse placuit. naves An- 12 tiatium partim in navalia Romae subductae partim in- censae, rostrisque earum suggestum in foro exstructum adornari placuit, rostraque id templum appellatum.

XV. C. Sulpicio Longo, P. Aelio Paeto consulibus 1 cum omnia non opes magis Romanae quam beneficiis parta gratia bona pace obtineret, inter Sidicinos Auruncosque bellum ortum. Aurimei T. Manlio consule in deditionem 2 accepti nihil inde moverant: eo petendi auxilii ab Roma- nis causa iustior fuit. sed priusquam consules ab urbe 3 — iusserat enim senatus defendi Auruncos — exercitum educcrent, fama adfertur, Auruncos metu oppidum dese- 4

414

LIBER VIII. 15. K. [*.m.c417— 422]

| roiugosque ciuu coniugibus ae liberis Suessam corumunisse, quae uunc Aurunca appellata. ruoenia anti- qua eorum urbemque ab Sidieiuis deletam. ob ea infensus consulibus seuatus. quorum cuuctatione proditi soeii esseut. ren diei iussit. dictus C. Claudius Regillensis ma- gistrum equitum C. Claudium Hortatorem dixit. religio inde iniecta de dictatore. et cum augures vitio ci videri dixissent. dictator magisterque equitum se magi- stratu abdiearunt.

Eo anno Minucia Vestalis suspeeta primo propter mundiorem iusto cultum. insimulata deinde apud ponti-

indice servo, cum decreto eorum iussa sacris abstinere familiamque in potcstatc habere. facto iudicio viva sub tcrrani ad portam Collinam dextra viam stratam defossa scelerato campo. credo ab incesto id ei loeo nomen factum.

£odem anno Q. Publilius Philo praetor primum de

plebe adversante Sulpicio eonsule. qui negabat rationem

habiturum. est factus senatu. cum iu siuumis

imperiis id non obtinuisset. minus in praetura intendente.

XVI. Insequens annus. L. Papirio Crasso, C Duillio consulibus, Ausonuru magis novo quam magno bello fuit i:> '_ - _ - les urbem incolel:.-. *- -

dicinis nnitimis arma coniunxerat, unoque proelio haud sane memorabili duorum populorum exercitus fusus pro- pinquitate urbium et ad fugam pronior et in fuga ipsa nec tamen omissa eius belli cura patribus, quia totiens iam Sidicini aut ipsi moverant beilum aut moventibus auxilium tulerant aut causa armorum fuerant. itaque omni ope adnisi sunt. ut maximum ea tempestate rem M. Valerium Corvum consulem quanum fa- cerent. eoflega additus Cc ryo M. Atilius Eegulus. et ne

:.su erraretur. petitum ab consuhbus, ut ex tem Corvi ea provincia rcitu victore a superio-

ribus consulibus accepto ad Cales, unde bellum ortum erat. profec-tus cum hostes ab superioris etiam cenaminis idos clamore atque impetu primo fudisset, moenia ipsa oppugnare est adgressus. et militum quidem is erat ardor. ut iam inde cum scalis succedere ad muros

LIBER VIII, 10.17. [a. C. 337— 332]

415

vellent evasurosque contenderent. Corvus, quia id ar- S duum factu erat, labore militum potius quam periculo peragere inceptum voluit. itaque aggerem et vineas egit turresque muro admovit, quarum usum forte oblata opor- tunitas praevertit. namque M. Fabius, captivus Eomanus, 9 cum per neglegentiam custodum festo die vinculis ruptis per mivrum intcr opera Romanorum religata ad pinnam muri reste suspensus manibus se demisisset, perpulit im- io peratorem, ut vino epulisque sopitos hostes adgrederetur. nec maiore certamine capti cum urbe Ausones sunt quam acie fusi erant. praeda capta ingens est praesidioque in- posito Calibus reductae Romam legiones. consul ex sena- 1 1 tus consulto triumpliavit ct, ne Atilius expers gloriae esset, iussi ambo consules advcrsus Sidicinos ducere exercitum. dictatorem ante cx scnatus consulto comitiorum causa 12 dixerunt L. Aeinilium Mamercinum; is magistrum equi- tum Q. Publilium Philoncm dixit.

Dictatore comitia habente consules creati sunt T. Ve- turius, Sp. Postumius. etsi belli pars cum Sidicinis re- 13 stabat, tamen, ut beneficio praevenirent desiderium plebis, de colonia deducenda Calea rettulerunt factoque senatus 11 consulto, ut duo milia quingenti homines co scriberentur, triumviros coloniac deducendae agroque dividundo crca- verunt Caesonem Duillium, T. Quinctium, M. Fabium.

XVII. Novi dcinde consules a veteribus exercitu ac- 1 cepto ingressi hostium fines populando usque ad moenia atque urbem pervenerunt. ibi quia ingcnti cxcrcitu con- 2 parando Sidicini ct ipsi pro cxtrcnia spe dimicaturi enixc vidcbantur et Samnium faina erat conciri ad bellum, dic- 3 tator ab consulibus cx auctoritate senatus dictus P. Cor- neliua Rufinus, magister cquitum M. Antonius. religio 1 deinde incessit, vitio eos creatos, magistratuque se abdi- cavcnmt et, quia pestilentia insecuta est, velut omnibus eo vitio contactis auspiciis, res ad interregnum rcdiit.

Ab intcrrcgno inito pcr quintuin dcmum interregcm ."> M. Valerium Corvum crcati consules A. Cornelius iterum ct Cn. Domitius. tranquillia rebus fama Gallici belli pro G tumultu valuit, ut et dictatorem dici placeret. dictus .M. Papirius Crassus et magister equitum P. Valerius Publi-

414 LIBER VIH, 15. 16. [a. u. c. 417-422 j

ruisse profugosque cum eoniugibus ac liberis Suessam communisse, quae nunc Aurunca appellata, moenia anti-

5 qua eorum urbemque ab Sidicinis deletam. ob ea infensus consulibus senatus, quorum cunctatione proditi soeii essent, dictatorem dici iussit. dictus C. Claudius Regillensis ma-

G gistrum equitum C. Claudium Ilortatorem dixit. religio inde iniecta de dictatore, et cum augures vitio creatum videri dixissent, dictator magisterque equitum se magi- stratu abdicarunt.

7 Eo anno Minucia Vestalis suspecta primo propter

8 mundiorem iusto cultum, insimulata deinde apud ponti- fices ab indice servo, cum decreto eorum iussa esset sacris abstinere familiamque in potestate habere, facto iudicio viva sub terram ad portam Collinam dextra viani stratam defossa scelerato campo. credo ab incesto id ei loco nomen factum.

\) Eodem anno Q. Publilius Philo praetor primum de plebe adversante Sulpicio consule, qui ncgabat rationem eius se habiturum, e*t factus senatu, cum in summis imperiis id non obtinuisset, minus in praetura intendcnte.

1 XVI. Insequens annus, L. Papirio Crasso, Caesone Duillio consulibus, Ausonum magis novo quam magno

2 bello fuit insignis. ea gens Calcs urbem incolebat. Si- dicinis finitimis arma coniunxerat, unoque proelio haud sane memorabili duorum populorum exercitus fusus pro- pinquitate urbium et ad fugam pronior et in fuga ipsa

3 tutior fuit. nec tamen omissa eius belli cura patribus, quia totiens iam Sidicini aut ipsi moverant bellum aut moventibus auxilium tulerant aut causa armorum fuera nt.

4 itaque omni ope adnisi sunt, ut maximum ea tempestate imperatorem M. Valerium Corvum consulem quartuin fa-

5 cerent. collega additus Coryo M. Atilius Regulus. et ne forte casu erraretur, petitum ab consulibus, ut extra sor-

G tem Corvi ca provincia esset. exercitu victore a superio- ribus consulibus accepto ad Cales, unde bellum ortuni erat, profectus cum liostes ab superioris etiam certaminis memoria pavidos clamore atque impetu primo fudisset,

7 moenia ipsa oppugnare est adgressus. et militum quidem is erat ardor, ut iam indc cum scalis succedere ad muros

LIBER VIII, 1G. 17. [a. C. 337— 332] 415

vcllent evasurosque contenderent. Corvus, quia id ar- 8 duum factu erat, labore militum potius quam periculo peragere inceptum voluit. itaque aggerem et vineas egit turresque muro admovit, quarum usum forte oblata opor- tunitas praevertit. namque M. Fabius, captivus Romanus, 9 cum per neglegentiam custodum festo die vinculis ruptis per murum inter opera Romanorurn religata ad pinnam muri reste suspensus manibus se demisisset, perpulit im- \q peratorem, ut vino epulisque sopitos hostes adgrederetur. nec maiore certamine capti cum urbe Ausones sunt quam acie fusi erant. praeda capta ingens est praesidioque in- posito Calibus reductae Romam legiones. consul ex sena- n tus consulto triumphavit et, ne Atilius expers gloriae csset, iussi ambo consules adversus Sidicinos ducere exercitum. dictatorem ante ex senatus consulto comitiorum causa 12 dixerunt L. Aemilium Mamercinum; is magistrum equi- tum Q. Publilium Philonem dixit.

Dictatore comitia habente consules creati sunt T. Ye- turius, Sp. Postumius. etsi belli pars cum Sidicinis re- 13 stabat, tamen, ut beneficio praevenirent desiderium plebis, de colonia deduccnda Cales rettulerunt factoque senatus 14 consulto, ut duo milia quingenti homines eo scriberentur, triumviros coloniae deducendae agroque dividundo crea- verunt Caesonem Duillium, T. Quinctium, M. Fabium.

XVII. Xovi deinde consules a veteribus excrcitu ac- l cepto ingressi hostium fines populando usque ad moenia atque urbem pervenerunt. ibi quia ingenti cxercitu con- 2 parando Sidicini et ipsi pro extrema spe dimicaturi enixc videbantur et Samnium fama erat conciri ad bellum, dic- 3 tator ab consulibus ex auctoritate senatus dictus P. Cor- nelius Rufinus, magister equitum M. Antonius. religio 4 deinde incessit, vitio eos creatos, magistratuque se abdi- caverunt et, quia pcstilentia insccuta est, vclut omnibus eo vitio contactis auspiciis, res ad interregnum rediit.

Ab interregno inito per quintum demum interregem 5 M. Valerium Corvum creati consules A. Cornelius iterum et Cn. Domitius. tranquillis rebus fama Gallici belli pro G tumultu valuit, ut et dictatorem dici placeret. dictus M. Papirius Crassus ct magistcr cquitum P. Valerius Publi-

41G LIBER VIII, 17. 18. [a. u. c. 422—424]

7 cola. a quibus cuai dilectus intentius quam adversus finitima bella baberetur, exploratores missi attulerunt,

8 quieta omnia apud Gallos csse. Samnium quoque iam alterum annum turbari novis consiliis suspectum crat: eo

9 ex agro Sidicino exercitus Komanus non deductus. cete- rum Samnites bellum Alexandri Epircnsis in Lucanos traxit, qui duo populi adversus regcm cscensionem a

io Paesto facientem signis conlatis pugnaverunt. eo ccrta- mine superior Alexandcr, incertum, qua fide culturus, si perinde cetera processissent, pacem cum Romanis.

11 Eodem anno ccnsus actus novique civcs ccnsi, tribus propter eos additae Maecia et Scaptia. ccnsores addide-

12 runt Q. Publilius Pbilo, Sp. Postumius. Romani facti Acerrani lege ab L. Papirio practorc lata, qua civitas sine suffragio data. baec eo anno domi militiaequc gcsta.

1 XVIII. Foedus insequens annus seu intempcrie caeli seu bumana fraude fuit, M. Claudio Marcello, T. Valcrio

2 consulibus. Flaccum Potitumquc varie in annalibus cog- nomen consulis invcnio: ceterum in eo parvi rcfert quid veri sit. illud pervclim — ncc omnes auctores sunt — proditum falso esse, venenis absumptos, quorum mors

3 infainem annum pestilentia fccerit: sicut proditur tamcn res, ne cui auctorum fidcm abrogaverim, cxponcnda est.

4 cum primorcs civitatis similibus morbis codemque fcrmc omncs eventu morcrentur, ancilla quaedam ad Q. Fabium Maximum aedilcm curulem indicaturam sc causam publi- cae pestis professa est, si ab eo fidcs sibi data csset,

b liaud futurum noxiae indicium. Fabius confestim rem ad consules, consules ad senatum rcferunt, consensuquc or-

6 dinis fidcs indici data. tum patcfactum, mulicbri fraude civitatcm prcmi matronasquc ca vencna coquere et, si

7 sequi extemplo velint, manifcsto deprebcndi posse. secuti indicem et coqucntis quasdam mcdicamenta et rccondita

8 letalia invenerunt. quibus in forum delatis et ad viginti matronis, apud quas deprebensa erant, per viatorem ac- citis, duae ex eis Cornelia ac Sergia, patriciae utraque gentis, cum ea medicamenta salubria esse contendcrcnt, ab confutante indice bibere iussae, ut se falsum com-

0 mentam arguerent, spatio ad conloqucndum sumpto cum

LIBEE VIII, 18.19. [a. C. 332— 330] 417

summoto populo in conspectum omnium rcm ad ceteras rettulissent, haud abnuentibus et illis bibere, epoto medi- eamento suamet ipsae fraude omnes interierunt. conpre- 10 hensae extemplo earum comites magnum numerum ma- tronarum indicaverunt. ex quibus ad centum septuaginta damnatae. neque de veneficiis ante eam diem Romac n quaesitum cst. prodigii ea res loco habita captisque ma- gis mentibus quam consceleratis similis visa. itaque me- 12 moria ex annalibus repetita, in secessionibus quondam plebis clavum ab dietatore fixum alienatasque discordia mentes hominum eo piaculo conpotes sui fecisse, dieta- torein clavi figendi causa creari placuit. creatus Cn. 13 Quinctilius magistrum equitum L. Valerium dixit, qui fixo clavo magistratu se abdicaverunt.

XVIIII. Creati consules L. Papirius Crassus iterum, i L. Plautius Venox. cuius principio anni legati ex Volseia Fabraterni et Lucani Romam vcnerunt orantes, ut in fidcm reciperentur: si a Samnitium armis defensi essent, se sub 2 imperio populi Romani fideliter atque oboedicnter futuros. missi tum ab senatu legati denuntiatumque Samnitibus, 3 ut eorum populorum finibus vim abstinerent: valuitque ca legatio, non tam quia pacem volebant Samnites quam quia nondum parati erant ad bellum.

Eodem anno Privemas bellum initum, cuius socii 4 Fundani, dux etiam fuit Fundanus Vitruvius Vaccus, vir non domi solum, sed etiam Romae clarus. aedes fuere in Palatio eius, quae Vacci prata diruto aedificio publi- catoque solo appellata. adversus hunc vastantem effuse 5 Setinum Nbrbanumque et Coranum agrum L. Papirius profectus, haud procul castris eius consedit. Vitruvio nec 6 ut vallo se teneret adversus validiorem hostem sana con- starc mens nec ut longius a castris diniicaret animus sub- petere. vix tota extra portam castrorum explicata acie, 7 fugam magis retro quam proelium aut hostem spectante milite, sine consilio, sine audacia depugnat. ut et levi s momento nec ambigue est victus, ita brevitate ipsa loci facilique receptu in tam propinqua castra haud aegre mi- litem a multa caede est tutatus; nec fere quisquam in ipso 9 certamine, pauci in turba fugae extremae cum in castra

Livi rol. I. 27

41:

LIBER VIII, 10.20. [a. u. c. 424. 425]

'

rucrent caesi, priraisque tenebris Privcrnum indi ictitum agminc trepido, ut muris potius quam vallo sese itaren- tur. a Priverno Plautius alter consul pervastati passim agris praedaque abacta in agrum Fundanum i rcitum

10 inducit. ingredienti fines senatus Fundanorum currit: negant, se pro Vitruvio sectamque eius secutis ] bcatum venissc, sed pro Fundano populo, qucm extra ulpam bclli esse ipsum Vitruvium iudicasse, cum recej culum

li fugae Privernum habuerit, non patriam. Priver igitur hostes populi Romani quaerendos persequendosq esse, qui simul a Fundanis ac Romanis utriusque pat le in- memores defecerint. Fundanis pacem esse et anii >s Ro-

12 manos et gratam memoriam acceptae civitatis. < ire se consulem, ut bellum ab innoxio populo abstineat: igros, urbem, corpora ipsorum coniugumque ac liberon i suo-

13 rum in potestate populi Romani essc futuraque. >nlau- datis Fundanis consul litterisque Romam missis, ii jfficio Fundanos esse, ad Privernum flexit iter. prius mad- versum in eos, qni capita coniurationis fuerant, a nsule

14 scribit Claudius; ad trecentos quinquaginta cx coi iratis vinctos Romam missos eamque deditionem ab sc acceptam, quod egentium atque humilium poena ( ungi velle Fundanum censuerint.

1 XX. Privernum duobus consularibus exereitibi cum obsideretur, alter consul comitiorum causa Romam cvo-

2 catus. carceres eo anno in circo primum statuti. n< dum perfunctos cura Privernatis belli tumultus Gallici ama

3 atrox invasit haut ferme umquam neglecta patribus cx- templo igitur consules novi L. Aemilius Mamercii s et C. Plautius eo ipso die, Kal. Quinctilibus, quo ma<Jtra- tum inierunt, conparare inter se provincias iussi, M ner- cinus, cui Gallicum bellum evcnerat, scribere exci tum

4 sine ulla vacationis venia. quin opificum quoque a gus et sellularii, minime militiae idoneum genus, exciti ctun- tur Veiosque ingens exercitus contractus, ut indc ol iam

5 Gallis iretur. longius discedi, ne alio itinere hostis lle- ret ad urbem incedens, non placuit. paucos deinde >ost dies satis explorata temporis eius quiete a Gallis P. cr-

G num omnis conversa vis. duplex inde fama est:

*S2

I alii, ]

\

|

■

I

4 1 8 LIBER VIII, 10. 20. [a. u. c. 424. 425]

ruerent caesi, primisque tenebris Priverniim incle petitum agmine trepido, ut muris potius quam vallo sese tutaren- tur. a Priverno Plautius alter consul pervastatis passim agris praedaque abacta in agrum Fundanum exercitum

10 inducit. ingredienti fines senatus Fundanorum occurrit: negant, se pro Vitruvio sectamque eius secutis precatum venissc, sed pro Fundano populo, quem cxtra culpam bclli csse ipsum Vitruvium iudicasse, cum rcceptaculum

n fugae Privernum habuerit, non patriam. Priverni igitur hostes populi Romani quaerendos persequendosque esse, qui simul a Fundanis ac Romanis utriusque patriae in- memores defecerint. Fundanis pacem esse et animos Eo-

12 manos et gratam memoriam acceptae civitatis. orare se consulcm, ut bellum ab innoxio populo abstincat: agros, urbem, corpora ipsorum coniugumque ac liberorum suo-

13 rum in potestate populi Romani esse futuraque. conlau- datis Fundanis consul litterisque Romam missis, in officio Fundanos csse, ad Privernum flexit iter. prius animad- versum in eos, qui capita coniurationis fuerant, a consule

14 scribit Claudius; ad trecentos quinquaginta ex coniuratis vinetos Romam missos camque dedirionem ab senatu non acceptam, quod egentium atque humilium poena defungi velle Fundanum censuerint.

1 XX. Privernum duobus consularibus exercitibus cum obsideretur, alter consul comitiorum causa Eomam rcvo-

2 catus. carceres eo anno in circo primum statuti. nondum perfunetos cura Privernatis belli tumultus Gallici fama

3 atrox invasit haut ferme umquam neglecta patribus. ex- templo igitur consules novi L. Aemilius Mamercinus et C. Plautius eo ipso die, Kal. Quinctilibus, quo magistra- tum inierunt, conparare inter sc provincias iussi, Mamer- cinus, cui Gallicum bellum evenerat, scribere exercitum

4 sine ulla vacationis venia. quin opificum quoque vulgus et sellularii, minime militiae idoneum genus, exciti dicun- tur Veiosque ingens exercitus contractus, ut indc obviam

5 Gallis iretur. longius discedi, ne alio itinere hostis faile- ret ad urbem incedens, non placuit. paucos deinde post dies satis explorata temporis eius quiete a Gallis Priver-

G num omnis conversa vis. duplex indc fama est: alii vi

LIBER VIII, 20. 21. [a. C. 330. 329] 419

captam urbem Vitruviumqiie vivum in potestatem venisse, alii, priusquam ultiina adhiberetur vis, ipsos se in tlitionem eonsulis caduceum praeferentes permisisse auctores sunt Yitruviumque ab suis traditum. senatus de Vitruvio Pri- 7 vernatibusque consultus consulem Plautium dirutis Pri- verni muris praesidioque valido inposito ad triumphum accersit, Vitruvium in carcerem adservari iussit quoad consul redisset, tum verberatum necari. aedes eius quae 8 essent in Palatio diruendas, bona Semoni Sanco censue- runt consecranda, quodque aeris ex eis redactum est, ex eo aenei orbes facti positi in sacello Sancus adversus aedem Quirini. de senatu Privernate ita decretum, ut qui 9 senator Priverni post defectionem ab Romanis mansisset, trans Tiberim lege eadem qua Veliterni habitarct. his 10 ita decretis usque ad triumphum Plauti silentium de Pri- vernatibus fuit: post triumphum consul necato Vitruvio sociisque eius noxae apud satiatos iam suppliciis nocen- tium tutam mentionem dc Privernatibus ratus: 'quoniam 11 auctores defectionis' inquit 'meritas poenas et ab diis in- mortalibus et a vobis habent, patres conscripti, quid pla- cet de innoxia multitudine fieri? equidem, etsi meae partes 12 exquirendae magis sententiae quam dandae sunt, tamen, cum videam Privernates vicinos Samnitibus esse, unde nunc nobis inccrtissima pax est, quam minimum irarum inter nos illosque relinqui velim.'

XXI. Cum ipsa per sese res anceps esset, prout l cuiusque ingenium erat atrocius mitiusve suadentibus, tum incertiora omnia unus ex Privernatibus legatis fecit, ma- gis condicionis, in qua natus esset, quam praesentis ne- cessitatis memor, qui interrogatus a quodam tristioris sen- 2 tentiae auctore, quam poenam meritos Privernates censeret 'eam,' inquit 'quam merentur qui se libertate dignos cen- sent.' cuius cum feroci responso infestiores factos videret 3 consul eos, qui ante Privernatium causam inpugnabant, ut ipse benigna interrogatione mitius responsum eliceret: 'quid, si poenam' inquit 'remittimus vobis, qualem nos 4 pacem vobiscum habituros speremus?' 'si bonam dederi- tis,' inquit 'et fidam et perpetuam; si malam, haud diu- turnam.' tum vero minari, nec id ambigue, Priveraatem 5

27*

420 LIBER VIII, 21. 22. [a. u. c. 425—427]

qoldam, ct illis vocibus ad rebellandum incitari pacatos

6 populos; pars melior senatus ad meliora responsa traliere et dicere, viri et liberi voccm auditam: an eredi posse, ullum populum aut homincm denique in ca condicione, euius eum paeniteat, diutius quam necesse sit mansurum?

7 ibi pacem essc fidam, ubi voluntarii pacati sint, neque eo loco, ubi servitutem esse velint, fidcm sperandam essc.

8 in hanc sententiam maxime consul ipse inclinavit animos identidem ad principes sententiarum consulares, uti exau-

9 diri posset a pluribus, dicendo, eos demum, qui nihil praeterquam de libertate cogitent, dignos esse qui Ro-

10 mani fiant. itaque et in senatu causam obtinucre et ex auctoritate patrum latum ad populum est, ut Privernati-

11 bus civitas daretur. eodem anno Anxur trecenti in colo- niam missi sunt; bina iugera agri acccperunt.

1 XXII. Secutus est annus nulla re belli domive in- signis, P. Plautio Proculo, P. Cornelio Scapula consuli-

2 bus, praeterquam quod Fregellas — Sidicinorum is agcr, deinde Volscorum fucrat — colonia deducta ct populo

3 visceratio data a M. Flavio in funere matris. erant qui per specicm honorandae parentis meritam merccdem po- pulo solutam interpretarentur, quod eum die dicta ab acdilibus crimine stupratae matris familiac absolvisset.

4 data visccratio in praeteritam iudicii gratiam honoris etiam ei causa fuit, tribunatumque plebei proximis comitiis ab- sens petentibus pracfcrtur.

5 Palaepolis fuit haud procul inde, ubi nunc Xcapolis sita est. duabus urbibus populus idem habitabat. Cumis erant oriundi, Cumani Chalcide Euboica origincm trahunt.

C classe, qua advecti ab domo fuerant, multum in ora maris eius quod accolunt potuere, primo in insulas Aenariam ct Pithecusas egressi, deinde in eontinentem ausi sedestrans-

7 ferre. haec civitas cum suis viribus tum Samnitium infi- dae adversus Romanos socictati freta sive pestilentiae, quae Romanam urbem adorta nuntiabatur, fidcns multa hostilia adversus Romanos agrum Cainpanum Falcrnum- que incolentes fecit.

8 Igitur L. Cornelio Lentulo, Q. Publilio Philone itcrum consulibus, fetialibus Palaepolim ad res repetendas missis,

LIBER VIII, 22. 23. [a. C. 329— 327] 421

cum relatum esset a Graecis, gente lingua magis strenua quam factis, ferox responsum, ex auctoritate patrum po- pulus Palaepolitanis bellum fieri iussit. inter consules 9 provinciis conparatis bello Graeci persequendi Publilio evencrunt, Cornelius altero exercitu Samnitibus, si qua se moverent, oppositus. fama autem erat, defectioni 10 Campanorum inminentes admoturos castra. ibi optumum visum Cornelio stativa habere.

XXIII. Ab utroque consule exiguam spem pacis cum 1 Samnitibus esse certior fit senatus: Publilius duo milia Nolanorum militum et quattuor Samnitium magis Nolanis cogentibus quam voluntate Graecorum recepta Palaepolim miserat (Romae conpertum), Cornelius dilectum indictum 2 a magistratibus universumque Samnium erectum ac vici- nos populos, Privernatem Fundanumque et Formianum, liaud ambigue sollicitari. ob haec cum legatos mitti pla- 3 cuisset prius ad Sanmites quam bellum fieret, responsum redditur ab Samnitibus ferox. ultro incusabant iniurias Romanorum, neque eo neglegentius ea quae ipsis obice- 4 rentur purgabant: haud ullo publico consilio auxiliove 5 iuvari Graecos, nec Fundanum Formianumve a se solli- citatos: quippc minime paenitcre se virium suarum, si bellum placeat. ceterum non posse dissimulare, aegre 6 pati civitatem Sainnitium, quod Fregellas ex Volscis cap- tas dirutasque ab se restituerit Romanus populus, colo- niamque in Samnitium agro inposuerint, quam coloni eorum Fregellas appellent. earn se contumeliam iniuriam- 7 que, ni sibi ab iis qui fecerint dematur, ipsos omni vi de- pulsuros esse. cum Romanus legatus ad disceptandum eos 8 ad communcs socios atque amicos vocaret: 'quid perplcxe agimus?' inquit 'nostra certamina, Romani, non vcrba le- gatorum nec hominum quisquam disceptator, sed campus Campanus, in quo concurrcndum est, et arma et commu- nis Mars belli decernet. proinde inter Capuam Suessu- 9 lamque castra castris conferamus et Samnis Romanusne imperio Italiam regant decernamus.' legati Romanorum 10 cum se non quo hostis vocassent, sed quo imperatores sui duxissent, ituros esse rcspondissent, iam Publilius inter Palacpolim Neapolimque loco oportune capto diremcrat

422 LIBER VIII , 23. 24. [a. u. c. 427. 428]

hostibus socictatem auxilii nmtui, qua, ut quisque locus

ii premeretur, inter se usi fueraht. itaque cum et comitio-

rum dies instaret et Publilium inminentem hostium muris

avocari ab spe capicndae in dies urbis haud e re publica

12 esset, actum cum tribunis est, ad populum ferrent, ut, cum Q. Publilius Philo consulatu abisset, pro consule

13 rem gereret, quoad debellatum cum Graecis esset. L. Cornelio, quia ne cum quidem in Sanmium iam ingres- sum revocari ab impetu belli placebat, litterae missae, ut dictatorem comitiorum causa diceret. dixit M. Clau-

14 dium Marcellum; ab co magister cquitum dictus Sp. Postumius. nec tamcn ab dictatore comitia sunt habita, quia, vitione creatus esset, in disquisitionem vcnit. con- sulti augures vitiosum videri dictatorcm pronuntiayerunt.

15 eam rcm tribuni suspectam infamcmque criminando fecc- runt: nam neque facile fuisse id vitium nosci, cum con- sul oriens nocte silentio diccret dictatorem, neque ab consule cuiquam publice privatimve de ea re scriptum

1G esset, nec quemquam mortalium extare, qui se vidisse aut audissc quid dicat, quod auspicium dirimeret, ncque augures divinareRomae sedentes potuisse, quid in castris consuli vitii obvcnissct. cui non apparere, quod plebeius

17 dictator sit, id vitium auguribus visum? hacc aliaque ab tribunis ncquiquam iactata: tandcm ad intcrrcgnum res rcdit, dilatisque alia atque alia de eausa comitiis quartus decimus demum interrcx L. Aemilius consules creat C. Poetelium, L. Papirium Mugilanum. Cursorem in aliis annalibus invenio.

1 XXIIII. Eodem anno Alexandream in Aegypto pro- ditum conditam Alexandrumque Epiri regcm ab exule Lucano interfcctum sortes Dodonaei Iovis eventu adfir-

2 masse. accito ab Tarcntinis in Italiam data dictio erat, cavcrct Achcrusiam aquam Pandosiamque urbem; ibi fatis

3 eius terminum dari. eoque ocius transmisit in Italiam, ut quam maxime procul abesset urbe Pandosia in Epiro et Acheronte amni, quem ex Molosside fluentem in stagna

i infcrna accipit Thesprotius sinus. ut ceterum fcrme fu- giendo in media fata ruitur, cum saepe Bruttias Lucanas- que lcgiones fudisset, Heracleam Tarentinorum coloniam,

LIBEE VIII , 24. [a. C. 327. 320] 423

Consentiam (ex Lucanis) Sipontumque (Bruttiorum) ac Terinam, alias inde Messapiorum ac Lucanorum cepisset urbes et trecentas familias inlustres in Epirum, quas ob- sidum numcro haberet, misissct, haud procul Pandosia 5 urbe inminente Lucanis ac Bruttiis finibus tris tumulos aliquantum inter se distantes insedit, ex quibus incursio- ncs in omnem partem agri hostilis faceret. et ducentos 6 ferme Lucanorum exules circa se pro fidis habebat, ut pleraque eius generis ingenia sunt, cum fortuna mutabi- lem gerentes fidem. imbres continui campis omnibus in- 7 undantes cum interclusissent trifariam exercitum a mutuo inter se auxilio, duo praesidia, quae sine rege erant, in- proviso hostium adventu opprimuntur; deletisque eis ad ipsius obsidionem omnes conversi. inde ab Lucanis ex- 8 ulibus ad suos.nuntii missi sunt, pactoque reditu pro- missum est, regem aut vivum aut mortuum in potestatem daturos. ceterum cum delectis ipse egregium facinus ausus 9 per medios erumpit hostes et ducem Lucanorum comminus congressum obtruncat, contrahensque suos ex fuga pala- 10 tos pervenit ad amnem ruinis recentibus pontis, quein vis aquae abstulerat, incidentem iter. quem cum incerto vado 11 transiret agmen, fessus inetu ac labore miles increpans nomen abominandum fluminis: 'iure Acheros vocaris' in- quit. quod ubi ad aures accidit regis, adiecit extemplo animum fatis suis substititque dubius an transiret. tum 12 Sotinms minister ex regiis pueris, quid in tanto discrimine periculi cunctaretur interrogans, indicat, Lucanos insidiis quaerere locum. quod ubi respcxit rex procul grege facto 13 venientes, stringit gladium et per medium amnem trans- mittit equum; iamque in vadum egrcssum eminus veruto Lucanus exul transfigit. lapsum inde cum inhaerente u telo corpus exanime detulit anmis in hostium praesidia. ibi foeda laceratio corporis facta. namque pracciso medio partem Consentiam misere, pars ipsis retenta ad ludi- brium. quae cum iaculis saxisque proeul incesseretur, 15 mulier una ultra humanarum irarum fidem saevienti tur- bae inmixta, ut parumper sustinerent precata, flens ait, virum sibi liberosque captos apud hostes esse, sperare, corpore regio utcumque mulcato se suos redempturam.

424 LIBER VIII, 24. 25. [a. u. c. 428]

16 is finis lticerationi fuit, sepultumquc Conscntiae quod

17 mcnibrorum reliquum fuit cura mulieris unius, ossaquc Metapontum ad hostes remissa, inde Epirum dcvccta ad Cleopatram uxorem sororemque Olympiadcm, quarum

18 matcr magni Alexandri altcra, soror altera fuit. haec de Alexandri Epircnsis tristi cvcntu, quamquam Romano bello fortuna cum abstinuit, tamen, quia in Italia bella gcssit, paucis dixisse satis sit.

1 XXV. Eodcm anno lcctistcrnium Roma.c, quinto post conditam urbem, isdcm quibus ante placandis habitum cst

2 dcis. novi deinde consules iussu populi cum misisscnt qui indicerent Samnitibus bellum, ipsi maiorc conatu quam advcrsus Graecos cuncta parabant. et alia nova

3 niliil tum animo tale agitantibus acccsserunt auxilia: Lu- cani atque Apuli, quibus gcntibus nihil ad eam diem cum Bomano populo fuerat, in fidcm vcncrunt, arma virosque ad bcllum polliccntes; foedcrc crgo in amicitiam acccpti.

4 eodem tempore ctiam in Samnio res prospere gcsta. tria oppida in potcstatem vencrunt, Allifac, CaUifae, Rufrium, aliusque ager primo adventu consulum longe latcquc est

5 pcrvastatus. hoc bello tam prospcre commisso alteri quo- que bello, quo Gracci obsidcbantur, iani finis aderat. nam practcrquam quod intcrsacptis munimcntis hostium pars parti abscisa erat, foediora aliquanto intra muros iis, qui-

C bus hostis territabat (patiebantur), et velut capti a suismet ipsis praesidiis indigna iam liberis quoque ac eoniugibus

7 ct quac captarum urbium extrema sunt patiebantur. ita- que cum et a Tarento et a Samnitibus fama esset nova auxilia ventura, Samnitium plus quam vcllent intra moc-

8 nia esse rebantur, Tarcntinorum iuvcntutem Graeci Grae- cos, haud minus per quos Samniti Nolanoque quam ut Romanis hostibus resisterent, exspectabant. postrcmo lc-

9 vissimum malorum deditio ad Romanos visa. Charilaus et Nymphius principcs civitatis communicato intcr se consilio partes ad rem agcndam divisere, ut alter ad im- peratorcm Romanorum transfugerct, altcr subsisteret ad

lo praebendam oportunam consilio urbem. Charilaus fuit, qui ad Publilium Philonem venit et, quod bonum, faustum, felix Palaepolitanis populoque Romano esset, tradcrc se

LIBER VIII, 25-27. [a. C. 326] 425

ait moenia statuisse. eo facto utriim ab se proclita an n servata patria videatur, in fide Romana positum esse. sibi privatim nec pacisci quicquam nec petere, publice petere 12 quam pacisci magis, ut, si successisset inceptis, cogitaret populus Romanus potius, cutn quanto studio periculoque reditum in amicitiam suam esset quam qua stultitia et temeritate de officio decessum. conlaudatus ab impera- 13 tore tria milia militum ad occupandam eam partem urbis, quam Samnites insidebant, accepit : praesidio ei L. Quinc- tius tribunus militum praepositus.

XXVI. Eodem temporc et Nymphius praetorem Sain- 1 nitium arte adgressus perpulerat, ut, quoniam omnis Ro- manus excrcitus aut circa Palaepolim aut in Samnio esset, sineret se classe circumvehi ad Romanum agrum, non oram modo maris, sed ipsi urbi propinqua loca depopu- laturum. sed ut falleret, nocte proficiscendum esse ex- 2 temploque navcs deduccndas. quod quo maturius fievet, onmis iuvcntus Samnitium praeter necessarium urbis prae- sidium ad litus missa. ubi dum Nymphius in tenebris et 3 multitudine semet ipsa inpediente sedulo aliis alia imperia turbans terit tcmpus, Charilaus ex conposito ab sociis in urbem receptus cum summa urbis Romano milite inples- set, tolli clamorem iussit, ad queni Graeci signo accepto

a principibus quievere. Nolani per aversam partem urbis 4 via Nblam fcrente efFugiunt. Samnitibus exclusis ab urbe ut expeditior in praesentia fuga ita foedior, postquam periculo evascrunt, visa, quippe qui inermcs nulla rerum 5 suarum non relicta intcr hostes, ludibrium non externis modo, set etiam popularibus, spoliati atque egentes do- mos rediere. haud ignarus opinionis alterius, qua haec g proditio ab Samnitibus facta traditur, cum auctoribus hoc dcdi, quibus dignius credi est, tum foedus Neapolitanum — eo enim deinde summa rei Graecorum venit • — simi- lius vero facit ipsos in amicitiam redisse. Publilio triuin- 7 phus dccretus, quod satis credebatur, obsidione domitos hostes in fidem venisse. duo singularia haec ei viro pri- mum contigere; prorogatio imperii non ante in ullo facta et acto honore triumphus.

XXVII. Aliud subinde bellum cum alterius orae 1

426 LIBEK VIII , 27. 28. [a. u. c. 428. 420]

2 Graecis exortum. namque Tarentini cum rcm Palaepoli- tanam vana spe auxilii aliquamdiu sustinuissent, post- quam Romanos ui-be potitos accepcre, velut destituti ac non qui ipsi destituisscnt, increpare Palacpolitanos, ira atque invidia in Romanos furere, co etiam quod Lucanos et Apulos — nam utraque eo anno socictas coepta est —

3 in fidem populi Romani vcnisse adlatum cst: quippc pro- pemodum pervcntum ad se essc iamque in eo rcm Ibre,

4 ut liomani aut hostes aut domini habendi sint. discrimen profecto rcrum suarum in bcllo Samnitium cvcntuque eius verti. eam solam gcntcm restarc, ncc cam ipsam

0 satis validam, quando Lucanus defecerit, quem revocari adhuc inpcllique ad abolendam societatem Romanam posse,

G si qua ars serendis discordiis adhibcatur. hacc consilia cum apud cupidos rcrum novandarum valuissent, cx iu- ventute quidam Lucanorum prctio adsciti, clari magis intcr popularea quam honcsti, intcr sc mulcati ipsi virgis cum corpora nuda intulisscnt in civium coetum, vociferati

^ sunt, sc, quod castra Romana ingrcdi ausi essent, a con- sulibus virgis cacsos ac prope sccuri percussos i

s deformis suapte natura rcs cum speciem iniuriae magis quam doli prae se ferret, concitati homincs cogunt cla-

9 more suo magistratus senatum vocarc, ct alii circumstan- tcs concilium bcllum in Romanos poscunt, alii ad con- citandam in arma multitudinem agrcstium discurrunt, tumultuque etiam sanos consternante animos decernitur, ut societas cum Samnitibus rcnovaretur, legatique ad cam

10 rem mittuntur. repentina res quia quam causam nullam tam ne fidem quidcm habcbat, coacti a Samnitibus et obsides dare et pracsidia in loca munita accipere: caeci

11 fraude et ira nihil recusarunt. diluccrc dcinde brcvi fraus coepit, postquam criminum falsorum auctorcs Tarentum commigravere, sed amissa omni de se potestate nihil ultra quam ut paeniteret frustra restabat.

1 XXVIII. Eo anno plebei Romanae velut aliud ini- tium libcrtatis factum cst, quod nccti desierunt: mutatum autcm ius ob unius facncratoris simul libidinem simul

2 crudelitatem insigncm. L. Papirius is fuit, cui cum se C. Publilius ob aes alienum paternum nexum dedisset,

LIBER VIII, 28. 29. [a. C. 326. 325] 427

quae aetas formaque misericordiam elicere poterat, ad libidinem et contumeliam animum accenderunt. ut florem 3 aetatis eius fructum adventicium crediti ratus, primo per- licere adulescentem sermone incesto est conatus; dein, postquam aspernabantur flagitium aures, minis territare atquc identidem admonere fortunae; postremo, cum in- i genuitatis magis quam praesentis condicionis memorem vidcret, nudari iubet verbcraque adferri. quibus laceratus 5 iuvenis cum se in publicum proripuisset, libidinem cru- delitatemque conquerens faeneratoris, ingens vis homi- 6 num cum aetatis miseratione atque indignitate iniuriac accensa, tum suae condicionis liberumque suorum re- spectu, in forum atque indc agmine facto ad curiam con- currit; et, cum consules tumultu repentino coacti senatum 7 vocarent, introeuntibus in curiam patribus laceratum iu- venis tergum procumbentes ad singulorum pedes osten- tabant. victum eo die ob inpotentem iniuriam unius ingens 8 vineulum fidei, iussique consules ferrc ad populum, ne quis, nisi qui noxam meruisset, donec poenam lueret, in conpedibus aut in nervo teneretur, pecuniae creditae bona 0 debitoris, non corpus obnoxium esset. ita nexi soluti, cautumque in posterum, ne necterentur.

XXVIIII. Eodem anno cum satis per se ipsum Sam- 1 nitium bellum et defectio repens Lucanortim auctoresque defectionis Tarentini sollicitos haberent patres, accessit ut ct Vestinua populus Samnitibus sese coniungeret. quae 2 res sicut eo anno sermonibus magis passim hominum iactata quam in publico ullo concilio est, ita insequentis anni consulibus, L. Furio Camillo iterum, Iunio Bruto Scacvae, nulla prior potiorque visa est, de qua ad sena- tum referrent. et quamquam nova res erat, tamen tanta 3 cura patres incessit, ut pariter cam susceptam neglectam- quc timerent, ne aut inpunitas eorum lascivia superbiaquc aut bello poenae expetitae metu propinquo atque ira con- cirent finitimos populos. et erat genus omne abunde bello t Sanmitibus par, Marsi Paelignique et Marrueini: quos, si Vestinus attingeretur, omnes habendos hostes. vicit tamen 5 pars, quae in praesentia videri potuit maioris animi quam eonsilii: sed evcntus docuit fortcs fortunam iuvare. bellum g

428 LIBER VIII, 29. 30. [a. u. c. 429 30]

cx auetoritate patrum populus adversus Vcstinos iussit.

7 provincia ca Bruto, Samnium Camillo sorte evenit. cxer- citua utroque ducti et cura tuendorum fimum hostes pro-

8 liibiti coniungere arma. cctcrum alterum consulcm L. Furium, cui maior moles rcrum inposita crat, morbo gravi

9 inplicitum fortuna bello subtraxit, iussusque dictatorcm dicere rei gcrcndae causa longe clarissimum bello ea tcmpcstate dixit L. Papirium Cursorem, a quo Q. Fabius

10 Maximus Rullianua magister equitum est dictus, par no- bile rcbus in eo magistratu gestis, discordia tamcn, qua prope ad ultimum dimicationis vcntum est, nobilius.

11 Ab altero consule in Vestinis multiplcx bcllum ncc usquam vario eventu gcstum est. nam et pervastavit agros et populando atque urendo tccta hostium sataque

12 in acicm invitos extraxit: ct ita proelio uno accidit Vesti- norum res, haudquaquam tamcn incruento milite suo, ut non in castra solum refugerent hostcs, sed iam nc vallo ijuidem ac fossis freti dilaberentur in oppida, situ urbium

13 moenibusque se defensuri. postremo oppida quoque vi expugnare adortus, primo Cutinam ingenti ardore militum aut vulnerum ira, quod hau ferc quisquam integer proelio

14 cxccsserat, scalis cepit, deinde Cingiliam. utriusque urbis praedam militibus, quod eos neque portae nec muri ho- stium arcuerant, concessit.

1 XXX. In Samnium inccrtis itum auspiciis cst; cuius rei vitium non in belli eventum, quod prospere gcstum

2 cst, scd in rabicm atque iras imperatorum vertit. namque Papirius dictator a pullario monitus cum ad auspicium rcpetendum Romam proficisceretur, magistro equitum de- nuntiavit, ut sese loco tcneret neu absente se cum hoste

:; manum consererct. Q. Fabius cum post profectioncm dictatoris per exploratores conpcrisset, perinde omnia soluta apud hostcs esse ac si nemo Eomanus in Samnio

l esset, seu ferox adulcscens indignitate acccnsus, quod omnia in dictatore viderentur reposita esse, seu occasione bene gerendae rei inductus, excrcitu instructo paratoquc profectus ad Inbrinium — ita vocant locum — acie cum

5 Sanmitibus confiixit. ca fortuna pugnae fuit, ut nihil rc- lietum sit, quo, si adfuisset dictator, res melius geri po-

LIBER YIII, 30. 31. [a. C. 325/4] 429

tuerit. non dux niiliti, non miles cluci defuit cques etiam 6 auctore L.Cominio tribuno militum, qui aliquotiens impetu capto perrumpere non poterat hostium agmen, detraxit frenos equis atque ita concitatos calcaribus permisit, ut sustinere eos nulla vis posset. per arma, per viros late stragem dedere. secutus pedes impetum equitum turbatis 7 hostibus intulit signa. viginti milia hostium caesa eo die traduntur. auctores habeo, bis cum hoste signa conlata dictatore absente, bis rem egregie gestam. apud antiquis- simos scriptores una haec pugna invenitur, in quibusdam annalibus tota res praetermissa est. magister equitum, ut 8 ex tanta caede, multis potitus spoliis congesta in ingentem acervum hostilia arma subdito igne concremavit, seu vo- 9 tum id dcorum cuipiam fuit seu credere libet Fabio auctori, eo factum, ne suae gloriae fructum dictator caperet nomen- que ibi scriberet aut spolia in triumpho ferret. litterae io quoque de re prospere gesta ad senatum, non ad dictato- rem missae argumentum fuere minime cum eo communi- cantis laudes. ita certe dictator id factum accepit, ut laetis aliis victoria parta prae se ferret iram tristitiamque. misso n itaque repente senatu se ex curia proripuit, tum vero non Samnitium magis legiones quam maiestatem dictatoriam et disciplinam militarem a magistro equitum victam et eversam dictitans, si illi inpune spretum imperium fuisset. itaque plenus minarum iraeque profectus in castra cum 12 maxiniis itineribus isset, non tamen praevenire famam adventus sui potuit. praecurrerant enim ab urbe qui nun- 13 tiarent, dictatorem avidum poenae venire, alternis paene verbis T. Manlii factum laudantem.

XXXI. Fabius contione extemplo advocata obtestatus 1 milites cst, ut qua virtute rem publicam ab infestissimis hostibus defendissent, eadem se, cuius ductu auspicioque vicissent, ab inpotenti crudelitate dictatoris tutarentur. venire amentem invidia, iratum virtuti alienae felicitati- 2 que; furere, quod se absente res publica egregie gesta esset; malle, si mutare fortunam posset, apud Samnites quam Komanos victoriam esse; imperium dictitare spretum, 3 tamquam non eadem mente pugnari vetuerit, qua pugna- tum doleat. ct tunc invidia inpedire virtutem alienam

430 LIBER A^III, 31. 32. [a. u. c. 429/30]

voluissc cupidissimisque arma ablatuxum fuisse militibus,

4 nc se absente moveri possent, et nunc id furerc, id aegrc pati, quod sinc L. Papirio non incnnes, non manci milites fucrint, quod sc Q. Fabius magistrum cquitum duxcrit ac

5 non acccnsum dictatoris. quid illum facturum fuisse, si, quod bclli casus ferunt Marsque communis, adversa pugna evenisset, qui sibi devictis hostibus, re publica bcne gesta, ita ut non ab illo unico duce melius geri potuerit, suppli-

G cium magistro equitum minetur! neque illum magistro cquitum infcstiorem quam tribunis militum, quam centu- rionibus, quam militibus essc. si posset, in omnes saevi-

7 turum fuisse; quia id nequcat, in unum saevire — etiam invidiam tamquam igncm summa pcterc — , in caput con- silii, in ducem incurrerc. si se simul cum gloria rei gestae extinxisset, tunc victorem velut in capto exercitu domi- nantem, quidquid licuerit in magistro cquitum, in militibus

8 ausurum. proinde adesseni in sua causa omnium libertati. si consensum exercitus eundcm, qui in proelio fuerit, in tuenda victoria videat et salutcm unius omnibus curae essc, inclinaturum ad clemcntiorem sentcntiam animum.

9 postremo se vitam fortunasque suas illorum fidei virtutique permittere.

1 XXXII. Clamor est tota contione ortus, uti bonum animum haberet: ncmincm illi vim adlaturum salvis lcgio- nibus Romanis. haud multo post dictator advenit classi-

2 coque extemplo ad contioncm advocavit. tum silentio facto praeco Q. Fabium magistrum cquitum citavit. qui

3 simul cx inferiore loco ad tribunal accessit, tum dictator: 'quaero' inquit 'dc te, Q. Fabi, cum summum imperium dictatoris sit pareantque ei consulcs, regia potestas, prae- tores isdem auspiciis quibus consulcs crcati, acquum cen- seas necne, magistrum equitum dicto audientem esse?

4 itcmque illud interrogo, cum mc incertis auspiciis pro- fectum ab domo scircm, utrum mihi turbatis religionibua res publica in discrimen committenda fuerit an auspicia

j rcpetenda, nc quid dubiis dis agcrcm? simul illud, quae dictatori religio inpedimento ad rem gercndam fucrit, num ea magister equitum solutus ac liber potuerit esse? sed quid ego haec intcrrogo, cum, si cgo tacitus abissem,

LIBEIt VIII, 32. 33. [a. C. 325/4] 431

tamen tibi ad voluntatis interpretationeni meae dirigenda tua sententia fuerit: — quin tu respondes, vetuerimne te 6 quicquam rei me absente agere, vctuerimne signa cum liostibus conferre? quo tu imperio meo spreto, incertis 7 auspiciis, turbatis religionibus adversus morem militarem disciplinamque maiorum et numcn dcorum ausus cs cum hostc contiigcrc. ad haec quae intcrrogatus es responde, 8 p at extra ea cave vocem mittas. acccde, lictor.' adversus 9 singula quae[que] cum respondere haud facile esset et nunc qucrerctur, eundem accusatorem capitis sui ac iudi- cem esse, modo vitam sibi eripi citius quam gloriam re- rum gcstarum posse vocifcraretur purgaretque se invicem 10 atque ultro accusaret, tunc Papirius redintegrata ira spo- liari magistrum equitum ac virgas et secures expediri iussit. Fabius fidem militum inplorans lacerantibus vestem 1 1 lictoribus ad triarios tumultum [ultima] iam in contione miscentes sese recepit. inde clamor in totam contionem 12 est perlatus: alibi preces, alibi minae audiebantur. qui proximi forte tribunali steterant, quia subiecti oculis im- peratoris noscitari poterant, orabant, ut parceret magistro equitum neu cum eo exercitum danmaret: extrema contio 13 et circa Fabium globus increpabant inclementem dictato- rem nec procul seditione aberant. ne tribunal quidem satis quietum erat. legati circumstantes sellam orabant, h ut rem in posterum diem differret et irae suae spatium et consilio tempus daret. satis castigatam adulescentiam Fabii 10 esse, satis deformatam victoriam: ne ad extrcmum finem supplicii tenderet neu unico iuveni neu patri eius clarissimo viro neu Fabiae genti eam iniungeret ignominiam. cum IG parum precibus, parum causa proficcrent, intueri saevicn- tem contionem iubcbant. ita inritatis militum animis sub- dere ignem ac materiam seditioni non esse aetatis, non prudentiae eius. ncminem id Q. Fabio poenam deprecanti 1 7 suam vitio vcrsurum, sed dictatori, si occaecatus ira infestam multitudinem in se pravo certamine movisset. postremo, ne id se gratiae dare Q. Fabii crederet, se ius is iurandum dare paratos esse, non videri c re publica in Q. Fabium eo tempore animadverti.

XXXIII. His vocibus cum in se magis incitarent l

LIBl i;

roluisse cupidissimi trura fuisse militibus,

i ne - moveri p id furcre, id aca-c

:. quod -iii' I . . ! . •: Miiinci niilites

ftii rint, <iii"'l j n equitum duxerit ac

5 doo Booensum di< ta factumm fuisse, -i, quod belli casue tiunis, adversapugna t \< uisset, qui .-il>i ': e publica benegesta, ita ut oon ;il> illo a potuerit, Buppli-

6 liitin magistro equitum mii illum magistro equitum infestiorem quam tril ii- militum, quam centu- rionibus, quam mili omnes saevi-

; tiiniin faisae; qnki id n im saevire — etiam

invidiam tamquam . in caput con-

.-ilii, in duoem incurri s »ria ivi gestae

inxisset, tunc ri > < xercitu domi-

oantem, quidquid licu rit i n - > equitum, in militibus

- aii-uruiii. pioinde ai isa omnium libertati.

n consensum ezi rci i in proelio fuerit, in

tuenda victoria vid mius omnibus curae

. mclinaturum ad i utentiam animum.

9 poetremo se vitam fortun illorum fidei virtutique

permi

i XXXII. ( lai >ne ortus, uti bonum

animum haberet: m min m illi m adlaturam salvis legio- nibus Romanis. haud ictator advenit classi-

2 coque extempl ''• tum silentio facto praeco ',>. Fabiuni miijri "um equitum eitaviL

3 simul ex inferiore lo< ssitj 'quaero' inquit *de I >uj dictatoris -it pan-ani torea isdem auspiciis quibus

i- necnc, magistnun i itemque illud interro<

fectura al> domo scirem,

res publica in discrinu 5 repetenda, ne < [i ii« 1 <h

dictatori religio inpej

ea magister equitni

quid ego haec inj

tamcn tibi tua Bententi quicquam i

auspiciis, ; disciplinamq

■ singula qua nunc querei

cem < - ■

runi gestarum p

tr liari magistrum i i u - - i r . Fal

lictoril

rlatus: alibi proximi

' equitum m u et circa Fabium g

rem n< c , [ui ■ ut rem in p conaili i I

Buppli

i mtcr] qiiin '

tu impcrio

>!iil>u? advi

■ cm mitti ■' «ihcrw» •

nii ac ■£•

pibi . ripi Jorim i».

itb >•

i '■

nultu tn cvmimm

> :. inde < lai . c>mtiattm 0

>. alilii i: haotor. cpM

i •■"-!;« ■»

i itum dai ti a < «r» ;. incrcjialiai *^

alicia: ..j «pA^ tii circu

432 LIBER VIII, 33. [a. u. c. 429/30]

dictatorem quam magistro cquitum placarent, iussi dc

2 tribunali dcsccnderc legati; ct silentio nequiquam per praeconem temptato, cum prae strepitu ac tumultu nec ipsius dictatoris ncc apparitorum eius vox audiretur, nox

3 velut in proelio certamini finem fecit. magister equitum iussus postero die adesse, cum omnes adfirmarent, in- festius Papirium exarsurum agitatum contentionc ipsa

4 cxacerbatumque, clam cx castris Romam profugit: ct patre auctore M. Fabio, qui tcr iam consul dictatorque fucrat, vocato extemplo senatu cum maxime conquercre- tur apud patres vim atque iniuriam dietatoris, rcpente

5 strepitus ante curiam lietorum summoventium auditur, et ipse infensus aderat, postquam conperit profectum ex castris, cum cxpedito equitatu secutus. iterata deinde

6 contcntio, et prendi Fabium Papirius iussit. ubi cum deprccantibus primoribus patrum atque universo senatu

7 perstaret in incepto inmitis animus, tum pater M. Fabius : 'quando quidem' inquit 'apud te ncc auctoritas senatus nec aetas mea, cui orbitatem paras, ncc virtus nobilitas- que magistri equitum a tc ipso nominati valet nec preces, quae saepe hostem mitigaverc, quae dcorum iras placant, tribunos plcbis appello et provoco ad populum eumque

8 tibi fugienti exereitus tui, fugienti senatus iudicium iudi- cem fero, qui certe unus plus quam tua dictatura potest polletque. vidcro, cessurusnc provocationi sis, cui rcx

9 Romanus Tullus Hostilius cessit' ex curia in eontionem itur. quo cum paucis dictator, cum onini agmine princi- pum magister equitum [cum] escendisset, deduci cum de

10 rostris Papirius in partem inferiorem iussit. sccutus pa- ter: 'bene agis,' inquit 'cura co nos deduei iussisti, undo et privati vocem mittere possemus.' ibi primo non tam

11 perpetuae orationes quam altercatio exaudiebantur. vincit deinde strepitum vox et indignatio Fabi senis, incrcpan-

12 tis superbiam crudelitatemque Papiri: se quoque dictato- rcm Romae fuisse ncc a se quemquam, ne plebis quidem

13 hominem, non centurioncm, non militcm violatum: Papi- rium tamquam cx hostium ducibus, sic ex Romano im- peratore victoriam et triumphum petcre. quantum interesse intcr modcrationcm antiquorum et novam supcrbiam cru-

LIBER VIII , 33. 34. [a. C. 325/4] 433

delitatemque ! dictatorem Quinctium Cincinnatum in L. u Minuciuni consulem ex obsidione a se ereptum non ultra saevisse, quam ut legatum eum ad exercitum pro consule relinqueret. M. Furium Camillum in L. Furio, qui con- 15 tempta sua senectute et auctoritate foedissimo cum eventu pugnasset, non solum in praesentia moderatum irae esse, ne quid de collega secus populo aut senatui scriberet, sed, ifi cum revertisset, potissimum ex tribunis consularibus ha- buisse, quem, ex collegis optione ab senatu data, socium sibi imperii deligeret. nam populi qiiidem, penes quem 17 potestas omnium rerum esset, ne iram quidem umquam atrociorem fuisse in eos, qui temeritate atque inscitia exer- citus amisissent, quam ut pecunia eos multaret: capite anquisitum ob rem bello male gestam de imperatore nullo ad eam diem esse. nunc ducibus populi Romani, quae ne 18 vietis quidem bello fas fuerit, virgas et secures victoribus et iustissimos meritis triumphos intentari. quid enim tan- 19 dem passurum fuisse filium suuin, si exercitum amisisset, si fusus, fugatus, castris exutus fuisset? quo ultra iram violentiainque eius excessuram fuisse quam ut verbe- raret necaretquc? quam conveniens esse, propter Q. Fa- 20 bium eivitatem in laetitia, victoria, supplicationibus ac gratulationibus esse, eum, propter quem deum delubra 21 pateant, arae sacrificiis fument, honore, donis cumulen- tur, nudatum virgis lacerari in conspectu populi Romani, intuentem Capitolium atque arcem deosque ab se duobus proeliis hau frustra advocatos? quo id animo exercitum, 22 qui eius ductu auspiciisque vicisset, laturum? quem luctum in castris Romanis, quani laetitiam inter hostes fore? haec simul iurgans, querens, deum hominumque 23 fidem obtestans et conplexus filium plurimis cum lacru- mis agebat.

XXXHII. Stabat cum eo senatus maiestas, favor po- 1 puli, tribunicium auxilium, memoria absentis exercitus; ex parte altera imperium invictum populi Romani et dis- 2 ciplina rei militaris et dictatoris edictum pro numine sem- per observatum et Manliana imperia et posthabita filii earitas publicae utilitati iactabantur. hoc etiam L. Brutum, 3 conditorem Rornanae libertatis, antea in duobus liberis

Lid vol. 1. 28

434 LIBER VIII, 34. 35. [a. u. c. 429/30]

fecisse: nunc patres comes et senes faciles de alieno im- perio spreto, tamquam rei parvae, disciplinae militaris

4 eversae iuventuti gratiam facere. se tamen perstaturum in incepto nec ei, qui adversus dictum suum turbatis reli- gionibus ac dubiis auspiciis pugnasset, quicquam ex iusta

5 poena remissurum. maiestas imperii perpetuane esset, non

6 esse in sua potestate: L. Papirium nihil eius deminuturum; optare, ne potestas tribunicia, inviolata ipsa, violet inter- cessione sua Romanum imperium neu populus in se po-

7 tissimum dictatorem et ius dictaturae extinguat. quod si fecisset, non L. Papirium, sed tribunos, sed pravum po- puli iudicium nequiquam posteros accusaturos, cum polluta semel militari disciplina non miles centurionis, non cen- turio tribuni, non tribunus legati, non legatus consuHs,

8 non magister equitum dictatoris pareat imperio, nemo ho- minum, nemo deorum verecundiam habeat, non edicta

9 imperatorum, non auspicia observentur, sine commeatu vagi milites in pacato, in hostico errent, inmcmores sa- eramenti licentia sola se ubi velint exauctorent, infrequen-

io tia deserantur signa neque conveniatur ad edictum ncc discernatur, interdiu nocte, aequo iniquo loco, iussu iniussu imperatoris pugnent, et non signa, non ordines servent, latrocinii modo caeca et fortuita pro sollemni et sacrata

11 militia sit — : horum criminum vos reos in omnia saecula offerte, tribuni plebi, vestra obnoxia capita pro licentia Q. Fabi obicite.

1 XXXV. Stupentes tribunos et suam iam vicem magis anxios quam eius, cui auxilium ab se petebatur, liberavit onere consensus populi Romani ad preces et obtestationem versus, ut sibi poenam magistri equitum dictator remitte-

2 ret. tribuni quoque, inclinatam rem in preces subsecuti, orare dictatorem insistunt, ut veniam errori humano, ve- niam adulescentiae Q. Fabii daret: satis eum poenarum

3 dedisse. iam ipse adulescens, iam pater M. Fabius con- tentionis obliti procumbere ad genua et iram deprecari

4 dictatoris. tum dictator silentio facto: 'bene habet,' inquit 'Quirites: vicit disciplina militaris, vicit imperii maiestas, quae in discrimine fuerunt an ulla post hanc diem essent.

5 non noxae eximitur Q. Fabius, qui contra edictum impe-

LIBEK VIII, 35. 3G. [a. C. 325/4] 435

ratoris pugnavit, sed noxae damnatus donatur populo Ivo- mano, donatur tribunieiac potestati precarium, non iustuni auxilium fercnti. vive, Quinte Fabi, felicior hoc consensu G civitatis ad tuendum te quam qua paulo ante exsultabas victoria, vive, id facinus ausus, cuius tibi ne parens qui- dcm, si eodem loco fuisset, quo fuit L. Papirius, veniam dedisset. mecum ut voles reverteris in gratiam; populo 7 Ivomano, cui vitam debes, nihil maius praestiteris quam si hic tibi dies satis documenti dederit, ut bello ac pace pati legitima imperia possis.' cum se nihil morari magi- 8 strum cquitum pronuntiasset, degressum eum templo lae- tus senatus, laetior populus, circumfusi ac gratulantes hinc magistro equitum, hinc dictatori, prosecuti sunt, firmatum- 9 que impcrium militare haud niinus periculo Q. Fabii quam supplicio miserabili adulescentis Manlii videbatur.

Forte ita eo anno evenit, ut, quotienscumque dictator 10 ab exercitu recessit, hostes in Samnio moverentur. cete- rum in oculis exemplum erat Q. Fabius M. Yalerio legato, qui castris praeerat, ne quam vim hostium magis qiiam trucem dictatoris iram timeret. itaque frumentatorcs cum 1 1 circumventi ex insidiis caesi loco iniquo essent, creditum vulgo cst, subveniri eis ab legato potuisse, ni tristia edicta exhorruisset. ea quoque ira alienavit a dictatore militum 12 animos iam ante infensos, quod inplacabilis Q. Fabio fuisset et quod suis precibus negasset, eius populo Ro- mano veniam dedisset.

XXXVI. Postquam dictator praeposito in urbe L. l Papirio Crasso, magistro equitum Q. Fabio vetito quic- quam pro magistratu agere, in castra rediit, neque civibus satis laetus adventus eius fuit nec hostibus quicquam ad- tulit terroris. namque postero die, seu ignari venisse dicta- 2 torem seu adesset an abesset parvi facientes, instructa acie ad castra accesserunt. ceterum tantum momenti in :; uno viro L. Papirio fuit, ut, si ducis consilia favor sub- secutus militum foret, debellari eo die cum Sanmitibus potuisse pro haud dubio habitum sit: ita instruxit aciem t loco ac subsidiis, ita omni arte bellica firmavit. ccssatum a milite ac de industria, ut obtrectaretur laudibus ducis, inpedita victoria est. plures Samnitium cecidcre, plurcs

28*

436 LIBER VIII, 36.37. [a. u. c. 429/30— 432]

5 Romani vulnerati sunt. sensit peritus dux, quae res victo- riae obstaret; temperandum ingenium suum esse et seve-

6 ritatem miscendam comitati. itaque adhibitis legatis ipse circum saucios milites inserens in tentoria caput singulos- que, ut sese haberent, rogitans curam eorum nominatim

7 legatis tribunisque et praefectis demandabat. rcm per se popularem ita dexter egit, ut medendis corporibus animi multo prius militum imperatori reconciliarentur, nec quic- quam ad salubritatem efficacius fuerit quarn quod grato

8 animo ea cura accepta est. refecto exercitu cum hoste congressus haud dubia spe sua militumque ita fudit fuga- vitque Samnites, ut ille ultimus eis dies conferendi signa

9 cum dictatore fuerit. incessit deinde, qua duxit praedae spes, victor exercitus perlustravitque hostium agros nulla arma, nullam vim nec apertam nec ex insidiis expertus.

10 addebat alacritatem, quod dictator praedam omnem cdixc- rat militibus, nec ira magis publica quam privatum con-

11 pendium in hostem acuebat. his cladibus subacti Samni- tes pacem a dictatore peticre; cum quo pacti, ut singula

12 vestimenta militibus et annuum stipendium darent, cum ire ad senatum iussi essent, secuturos se dictatorem rc- sponderunt, unius eius fidei virtutique causam suam com- mendantes. ita deductus ex Samnitibus exercitus.

1 XXXVII. Dictator triumphans urbem est ingressus et, cum se dictatura abdicare vellet, iussu patrum prius- quam abdicaret consules creavit C. Sulpicium Longum

2 iterum, Q. Aemilium Cerretanum. Samnites infecta pace, quia de condicionibus agebatur, indutias annuas ab urbe rettulerant. nec earum ipsarum sancta fides fuit: adeo, postquam Papirium abisse magistratu nuntiatum est, ar- recti ad bellandum animi sunt.

3 C. Sulpicio, Q. Aemilio — Aulium quidam annales habent — consulibus ad defectionem Samnitium Apulum novum bellum accessit. utroque exercitus missi. Sulpicio

4 Samnites, Apuli Aemilio sorte evenerunt. sunt qui non ipsis Apulis bellum inlatum, sed socios eius gentis popu-

5 los ab Samnitium vi atque iniuriis defensos scribant. cete- rum fortuna Samnitium, vix a se ipsis eo tempore pro- pulsantium bcllum, propius ut sit vero facit, non Apulis

LIBER VIII, 37. 38. [a. C. 325/4— 322] 437

ab Samnitibus arma inlata, sed cum utraque simul gente bellum Romanis fuisse. nec tamen res ulla memorabilis 6 acta: ager Apulus Samniumque evastatum, hostes nec hic nec illic inventi. Romae nocturnus terror ita ex somno trepidam repente civitatem excivit, ut Capitolium atque arx moeniaque et portae plena armatorum fuerint. et cum 7 concursatum clamatumque ad arma omnibus locis esset, prima luce nec auctor nec causa terroris conparuit.

Eodem anno de Tusculanis Flavia rogatione populi fuit s iudicium. M. Flavius tribunus plebis tulit ad populum, ut in Tusculanos animadverteretur, quorum (eorum) ope ac consilio Veliterni Privernatesque populo Romano bellum fe- cissent. populus Tusculanus cum coniugibus ac liberis Ro- 0 mam venit. ea multitudo veste mutata et specie reorum tri- bus circuit, genibus se omnium advolvens. plus itaque mi- 10 sericordia ad poenae veniam impetrandam quam causa ad crimen purgandum valuit. tribus omnes praeter Polliam n antiquarunt legem. Polliae sententia fuit, puberes verbe- ratos necari, coniuges liberosque sub corona lege belli venire ; memoriamque eius irae Tusculanis in poenae tam 1 2 atrocis auctorem mansisse ad patrum aetatem constat nec quemquam ferme ex Pollia tribu candidatum Papiriam ferre solitum.

XXXVIII. Insequenti anno, Q. Fabio, L. Fulvio con- l sulibus, A. Comelius Arvina dictator et M. Fabius Am- bustus magister equitum metu gravioris in Samnio belli — conducta enim pretio a finitimis iuventus dicebatur — intentiore dilectu habito egregium exercitum adversus Sam- nites duxerunt. castra in hostico incuriose ita posita tam- 2 quam procul abesset hostis, cum subito advenere Samni- tium legiones tanta ferocia, ut vallum usque ad stationem Romanam inferrent. nox iam adpetebat; id prohibuit mu- 3 nimenta adoriri. nec dissimulabant, orta luce postero die facturos. dictator ubi propiorem spe dimicationem vidit, 4 ne militum virtuti damno locus esset, ignibus crebris re- lictis, qui conspectum hostium frustrarentur, silentio legio- nes educit: nec tamen fallere propter propinquitatem ca- strorum potuit. eques extemplo insecutus ita institit agmini, 5 ut, donec lucesceret, proelio abstineret. ne pedestres qui-

438 LIBElt VIII, 38. 39. [a. u. c. 432]

C dem copiac ante lucem castris egTCssae. cques ausus luec (lenmm ineursare in hostem carpendo novissimos premen- doque iniquis ad transitum locis agmen detinuit. intcrim pcdes equitem adsecutus; et totis iam copiis Samnis urge-

7 bat. tum dictator, postquam sine magno incommodo pro- gredi non poterat, eum ipsum in quo constiterat locum castris dimetari iussit. id vero circumfuso undique equi- tatu, ut vallum peteretur opusque inciperet, fieri non po-

8 terat. itaque ubi neque eundi neque manendi copiam esse videt, instituit acicm inpedimcntis cx agmine remotis. in-

9 struunt contra et hostes, et animis et viribus pares. auxe- rat id maxime animos, quod ignari, loco iniquo, non hosti cessum, vclut fugientes ac territos terribiles ipsi secuti

10 fuerant. id aliquamdiu aequavit pugnam, iam pridem dc- sueto Samnite clamorem Romani excrcitus pati. ct hcrculc illo die ab hora dici tcrtia ad octavam ita anceps dicitur certaincn stctisse, ut neque clamor, ut primo semcl con- cursu est sublatus, iteratus sit nequc signa promota loco

li retrovc recepta neque recursum ab ulla sit parte. in suo quisquis gradu obnixi urgentcs scutis sine respiratione ac respectu pugnabant; fremitus aequalis tenorque idem pu-

i-' gnae in defatigationcm ultimam aut noctem spectabat. iam viris vires, iam fcrro sua vis, iam consilia ducibus dccrant, cum subito Sanmitium equitcs, cum turma una longius provecta accepissent inpedimcnta Romanorum procul ab armatis sine praesidio, sine munimcnto stare, aviditate

13 praedae impetum faciunt. quod ubi dictatori trcpidus nun- tius adtulit: 'sine modo,' inquit 'sese pracda praepediant.' alii deinde super alios diripi passim ferrique fortunas mi-

11 litum vociferabantur. tum magistro equitum accito: 'vides tu,' inquit 'M.Fabi, ab hostium equite omissam pugnam?

i j haerent inpcditi inpedimentis nostris. adgredcre, quod in- ter praedandum omni multitudini evcnit, dissipatos. raros equis insidcntes, raros, quibus ferrum in manu sit invc- nies; cquosque dum pracda oncrant, caedc inermes crucn-

16 tamquc illis praedam redde. mihi legioncs peditumque

pugna curae erunt: penes te equestre sit decus.' 1 XXXVIIII. Equitum acies, qualis quae esse instruc- (issima potest, invecta in dissipatos inpeditosquc hostea

LIBER VIII, 39. [a.C.322] 439

caede omnia replet. inter sarcinas omissas repente, obia- 2 centes pedibus fugientium consternatorumque equorum, neque pugnae neque fugae satis potentes caeduntur. tum 3 deleto prope equitatu hostium M. Fabius circumductis pau- lum alis ab tergo pedestrem aciem adoritur. clamor inde 1 novus accidens et Samnitium terruit animos, et dictator, ubi respectantes hostium antesignanos turbataque signa et rluctuantem aciem vidit, tum appellare tum adhortari mi- lites, tribunos principesque ordinum nominatim ad iteran- dam secum pugnam vocare. novato clamore signa infe- 5 runtur, et quidquid progrediebantur, magis magisque tur- batos hostes cernebant. eques ipse iam primis erat in con- spectu, et Cornelius respiciens ad manipidos militum, quod 6 manu, quod voce poterat, monstrabat, vexilla sc suorum parmasque cernere equitum. quod ubi auditum simul vi- 7 sumque est, adeo repente laboris per diem paene totum tolerati vulnerumque obliti sunt, ut haud secus, quam si tum integri e castris signum pugnae accepissent, coneita- verint se in hostem. nec ultra Samnis tolerare terroivm - equitum peditumque vim potuit: partim in medio caesi, partim in fugam dissipati sunt. pedes restantes ac cir- 9 cumventos ceeidit, ab equite fugientium strages est facta, inter quos et ipse imperator cecidit. hoc demum proelium 10 Samnitium res ita infregit, ut omnibus conciliis fremerent, minime id quidem mirum esse, si inpio bello et contra foedus suscepto, infestioribus merito deis quam homini- bus, niliil prospere agerent: expiandum id bellum magna mercede luendumque esse; id referre tantum, utrum sup- 11 plicia noxio paucorum an omnium innoxio praebeant san- guine; audebantque iam quidam nominare auetores armo- rum. unum maxime nomen per consensum clamantium 12 Brutuli Papi exaudiebatur. vir nobilis potensque erat, haut dubie proximarum indutiarum ruptor. de eo coacti referre praetores decretum fecerunt, ut Brutulus Papius Eomanis 13 dederetur et cum eo praeda omnis Eomana captivique ut Eomam mitterentur quaeque res per fetiales ex foedere repetitae essent, secundum ius fasque restituerentur. fe- 14 tiales Eomam, ut censuerunt, missi et corpus Brutuli exa- nime : ipse morte voluntaria ignominiae se ac supplicio

4

LIBER VIII

'. dem copiae ante Iacem [ues ausus luce

aum incursare w men-

[ue iniquia ad transituj l< tinuit. interim

pedea equitem ads< Samnia ur<*e-

1 bat. tuni dictal incommod

gredi non poterat, (1111! ?titerat locum

itria dimetari iuse imfuso undique equi-

tatu, ut valluiu peteretui fieri noo po-

8 terat itaque nbi neque 1 im manendi copiai

videt, iu.-tituit aciem inp< remotis. in-

3 Btruunt contra et h< pares. auxe-

rat i<l maxime animos, quod [uo, non li<>.-ri

sum, v. lut fugii v li s ipsi sccuti

10 fuerant id aliquamdiu . im pridem de-

BuetoSamnite clamorem ! pati. et hercule

illn die ab hora diei t< rtia - dicitur

ut juiino semcl con-

cursu eat aublatus, iteral signa promota loco

[j retrove recepta neque n il parte. in suo

quiaquia gradu <>l>ui\i u \ spiratione ac

reapectu pugnabant; fremitus lis tenorque idem pu-

i-' gnae in defatigationem ultima spectabat. iam

a iri- vires, iam ferro - icibua deerant,

cuui Bubito Samnitium a turma una longius

provecta accepissenl inp» norum procul al>

armatis sinc praeaidio, stare, aviditate

13 praedae impetum faciunt. quod ul dictatori trepidua nun-

tiua adtulit: 'sine modo,' inquii •- c praeda praepediant.'

alii deinde super alios diripi passi ferrique fortunaa nii-

ii litum vociferabantur. tui itum accito: ]

tu,' inquit 'M.Fabi, ab li oiasam

ij haerent inpediti inpedimentis . idsred ter praedandum omni multitudi equia insidentes, raros, quibua l<jum nie8; equosque dum praeda onerarl 16 tamque illia praedam redde.

pugna curae crunt: peni l XXXVIIII. Equitum (issima pote8t, invecta in

m - m*»

rez ' f

££il MK

I VIII, 39. [aJ

caede omni ccntes pedibua neque pugi deleto pro] luni alia ab novus acc; ubi n 3] fluctuantec liteSj tribu dam - runtur, i I

- 1: I8l I

manu, qu< parmasqui Bumq i< tolerati i 1 tiuii Lnti _ verinl equitum ;•

. '. cumvento.

. Samnitiui ininime i

mercede luem plicia noxio pi

«mineiuu

trcinafl omissaa repente, obia- itium consternatorumque equorum, - potentea caeduntur. tum 3 un M. FabiuscircumduetM patt- .trem aciem adoritur. clamor inde i anitium terruit animos, et dictator, iin antesignanoa turbataque B.gna et Lt, tuni appellare lum adhortari mi- «aque ordinum nominatim ad iteran- vocare. novato clamore Bigna infe- • liebantur, magia magisque tur- iea ipse Lam primis erat in con- spiciena ad manipuloa militum, quod 6 xat, monstrabat, vexilla se raorum uiiuiii. quod ubi auditum simul \i- '

laboria pi r diem paene totum ►bliti sunt, ut haud Becus, quam -i ignum pugnae accepissi ut, com ita-

ultra Samnis tolerare terrorem - \im potuit: partim in medio i

-iin:. pcdi - restanti - ac cir- I _i. ntium sti

idit. hoc d( iiniiii proelium l m omnibus conciliis frcmerent, iriiiu esse, si iii|»i<> bello i ibu>_ merito deifl quam bon nl : expiandum i<l bellum m : i<l referre tantum, utruni an omnium innoxio praebi iii qmdam nominare :ui<-* nomen per con«

itur. vir

DOl '

/

i

0- ..

, ne

toniaiu

ri, <|iii<l 7

.iii irarum,

,, oeminem,

od .i niliil < uiii ■

;

440 LIBER VIII , 39. 4.0. [a. u. c. 432. 433J

15 subtraxit. placuit cum corpore bona quoque eius dedi. niliil tamen earum rerum praeter captivos ac si qua co- gnita ex praeda sunt acceptum est, ceterarum rerum inrita fuit deditio. dictator ex senatus consulto triumphavit.

1 XXXX. Hoc bellum a consulibus bellatum quidam auctores sunt eosque de Samnitibus triumphasse, Fabium etiam in Apuliam processisse atque inde magnas praedas egisse. nec discrepat, quin dictator eo anno A. Cornelius

2 fuerit: id ambigitur, belline gerendi causa creatus sit an ut esset qui ludis Romanis, quia L. Plautius praetor gravi morbo forte inplicitus erat, signum mittendis quadrigis

3 daret functusque eo haud sane memorandi imperii mini- sterio se dictatura abdicaret; nec facile est aut rem rei

4 aut auctorem auctori praeferre. vitiatam memoriam fune- bribus laudibus reor falsisque imaginum titulis, dum fa- milia ad se quaeque famam rerum gcstarum honorumque

i> fallenti mendacio trahunt. inde certe et singulorum gcsta et publica monumenta rerum confusa. nec quisquam aequalis temporibus illis scriptor extat, quo satis certo auctore stetur.

[PERIOCHA LIBRI VIIII.]

[T. Veturius, Spurius Postumius consules apud furcas Caudi- nas deducto in locura artum exercitu, cum spes nulla esset eva- dcndi, foedere cum Samnitibus facto et sescentis ecpiitibus Roma- nis obsidibus datis ita exercitum abduxerunt, ut omnes sub iugum mittercntur, idemque auctore Spurio Postumio consule, qui in senatu suaserat, ut eorum deditione, quorum culpa tam deforme foedus ictumerat, publica fides liberaretur, cum duobus tribunis plebis et omnibus, qui foedus spoponderant, dediti Samnitibus non sunt recepti. nec multo post fusis a Papirio Cursore Samniti- bus et sub iugum missis receptisque sescentis equitibus Romanis, qui obsides dati erant, pudor flagitii prioris abolitus est. tribus duae adiectae sunt, Oufentina et Falerna; Suessa et Pontiae coloniae deductae sunt. Appius Claudius censor aquam perduxit, viam stravit quae Appia vocata est, libertinorum filios in senatum legit: ideoque, quoniam is ordo indignis inquinatus videbatur, sequentis anni consules observaverunt, quemadmodum ante proximos censores fuerat. res praeterea contra Apulos, Etruscos et Umbros et Marsos et Paelignos et Aequos et Samnites, quibus

LIBER VIIII, 1. [a. C. 322. 321] 441

foedus restitutum est, prospere gestas continet. Cn. Flavius scriba, libertino patre natus, aedilis curulis fuit per forenscm factionem creatus; quae cum comitia et campum turbaret et iu bis propter nimias vires dominaretur, a Q. Fabio censore in quat- tuor tribus rcdacta est, quas urbanas appellavit; eaque res Fabio Maximo nomen dcdit. in boc libro mentionem habet Alexandri, qui temporibus bis fuit, et aestimatis populi Romani viribus, quae tunc erant, colligit, si Alexander in Italiam traiecisset, non tam facilem ei victoriam de populo Romano fore quam de iis gentibus, quas ad Orientem imperio suo subiecerat.]

TITI LIYI

AB VRBE CONDITA

LIBER VIIII.

I. Sequitur hunc annum nobilis clacle Romana Cau- i dina pax T. Veturio Calvino, Sp. Postumio consulibus. Samnites eo anno imperatorem C. Pontium Herenni filium 2 habuerunt, patre longe prudentissimo natum, primum ipsum bellatorem ducemque. is, ubi legati, qui ad dedendas res 3 missi erant, pace infecta redierunt: 'ne nihil actum' in- quit 'hac legatione censeatis, expiatum est quidquid ex foedere rupto irarum in nos caelestium fuit. satis scio, 4 quibuscumque diis cordi fuit, subigi nos ad necessitatem dedendi res, quae ab nobis ex foedere repetitae fuerant, is non fuisse cordi tam superbe ab Romanis foederis ex- piationem spretam. quid enim ultra fieri ad placandos 5 deos mitigandosque homines potuit quam quod nos feci- mus? res hostium in praeda captas, quae belli iure nostrae videbantur, remisimus; auctores belli, quia vivos non po- 6 tuimus, perfunctos iam fato dedidimus, bona eorum, ne quid ex contagione noxae remaneret penes nos, Romam portavimus. quicl ultra tibi, Romane, quid foederi, quid 7 diis arbitris foederis debeo? quem tibi tuarum irarum, ciuem meorum suppliciorum iudicem feram, neminem, neque popidum neque privatum, fugio. quod si nihil cum 8 potentiore iuris humani relinquitur inopi, at ego ad deos vindices intolerandae superbiae confugiam et precabor, ut 0

442 LIBEll VIIII, 1.2. [a.u. C.433]

iras suas vertant in eos, quibua non suac redditae res, non alienae adcumulatae satis sint, quorum saevitiam non mors noxiorum, non deditio exanimatorum corporum, non bona sequentia domini deditioncm exsatient, placari ncqucant nisi hauricndum sanguinem laniandaque viscera nostra

10 praebuerimus. iustum est bellum, Samnites, quibus ne- cessarium, et pia arma, quibus nulla nisi in armis relin-

11 quitur spes. proinde cum rerum humanarum maximum momentum sit, quam propitiis rem, quam advcrsis agant diis, pro ccrto habete, priora bella adversus deos magis quam homines gessisse, hoc quod instat ducibus ipsis diis gesturos.'

1 II. Ilaec non lacta magis quam vera vaticinatus, exer- citu educto circa Caudium castra quam potest occultissime

2 locat. indc ad Calatiam, ubi iam consules Romanos castra- quc csse audiebat, milites deccm pastorum habitu mittit pccoraque diversos alium alibi haud procul Romanis pa-

3 sccre iubet praesidiis: ubi inciderint in praedatores, ut idem omnibus sermo constet, legiones Samnitium in Apu- liam esse, Luceriam omnibus copiis circumsedere, nec

4 procul abesse, quin vi capiant. iam istc rumor ante dc industria volgatus venerat ad Romanos, sed fidem auxere captivi eo maxime, quod sermo inter omnes congruebat.

5 haut erat dubium, quin Lucerinis opcm Romanus ferret, bonis ac fidelibus sociis, simul ne Apulia omnis ad prae- sentem terrorem deficeret. ea modo, qua irent, consulta-

6 tio fuit. - duac ad Luceriam ferebant viae, altcra praeter oram superi maris patens apertaque, sed quanto tutior, tanto fere longior, altera per furculas Caudinas brevior.

7 sed ita natus locus est: saltus duo alti angusti silvosique sunt, montibus circa perpetuis inter se iuncti. iacet inter eos satis patens clausus in mcdio campus hcrbidus aquo-

8 susque, per quem medium itcr est. sed antequam venias ad eum, intrandae primae angustiae sunt et aut eadem, qua te insinuaveris, retro via repetenda aut, si ire porro pergas, pcr alium saltum artiorem inpeditioremque eva-

9 demlum. in eum campum via alia per cavam rupcm Ro- mani dcmisso agmine, cum ad alias angustias protinus pergerent, saeptas deiectu arborum saxorumquc ingcntium

LIBER VIIII, 2. 3. [a. C. 321] 443

obiacentem molem invencre. eum fraus hostilis apparuis- set, praesidium etiam in summo saltu eonspieitur. eitati 10 inde retro, Cjua venerant, pergunt repetcre viam. cam quo- que clausam sua obiee armisque inveniunt. sistunt inde gradum sine ullius imperio, stuporque omnium animos ac vclut torpor quidam insolitus mcmbra tenct, intucntesque 11 alii alios, cum alterum quisque conpotem magis mentis ac eonsilii ducerent, diu inmobiles silent. ?deinde ubi praeto- 12 ria consulum crigi videre et expedire quosdam utilia operi, quamquam ludibrio fore munientes perditis rebus ac spe omni adempta ccrnebant, tamen, ne culpam malis adde- 13 rent, pro se quisque nec hortante ullo nec imperante ad muniendum versi castra propter aquam vallo circumdant, sua ipsi opera laboremque inritum, praeterquam quod ho- H stes superbe increpabant, cum miserabili eonfessione elu- dcntes. ad consules maestos, ne advocantes quidem in 15 eonsilium, quando nec consilio nec auxilio locus esset, sua sponte legati ac tribuni conveniunt, militesque ad praeto- rium versi opem, quam vix dii inmortales ferre potcrant, ab ducibus exposcunt.

III. Querentcs magis quam consultantes nox oppres- i sit, cum pro ingenio quisque fremerent, alius: 'per obices viarum,' alius: 'per adversa montium, pcr silvas, qua ferri arma poterunt, eamus. modo ad hostem pervenire liceat, 2 quem per annos iam prope triginta vincimus; omnia aequa et plana erunt Romano in perfidum Samnitem pugnanti,' alius: 'quo aut qua eamus? num montes moliri sedc sua 3 paramus? dum hacc inminebunt iuga, qua tu ad hostem venies? armati inermes, fortes ignavi, pariter omnes capti atque victi sumus. ne ferrum quidem ad bene moriendum oblaturus est hostis, sedens bellum conficiet.' his invicem 4 sermonibus qua cibi qua quictis inmcmor nox tradueta est.

Xe Samnitibus quidem consilium in tam laetis suppe- tcbat rebus. itaque universi Herennium Pontium patrem imperatoris per litteras consulendum censent. iam is gra- 5 vis annis non militaribus solum, sed eivilibus quoque abs- cesserat muncribus, in corpore tamen adfecto vigebat vis animi eonsiliiquc. is ubi accepit, ad furculas Caudinas 6 inter duos saltus clausos esse cxercitus Romanos, consnl-

444 LIBER VIIII, 3. 4. [a. u. c. 433]

tus ab nuntio filii censuit, omnes inde quam primum in-

7 violatos dimittendos. quae ubi spreta sententia est iterum- que eodem remeante nuntio consulebatur, censuit, ad unum

8 onmes interficiendos. quae ubi tam discordia inter se velut ex ancipiti oraculo responsa data sunt, quamquam filius ipse in primis iam animum quoque patris conscnuisse in adfecto corpore rebatur, tamen conscnsu omnium victus

y est, ut ipsum in consiliurn acciret. nec gravatus sencx plaustro in castra dicitur advectus vocatusque in consilium ita ferme locutus esse, ut nihil sententiae suae mutaret,

10 causas tantum adiceret: priore se consilio, quod optimum duceret, cum potentissimo populo per ingens bencficium perpetuam firmare pacem amicitiamque, altero consilio in multas aetates, quibus amissis duobus excrcitibus haut facile receptura vires Romana res [esset], bellum differre:

11 tertium nullum consilium esse. cum filius aliique princi- pes percunctando exsequerentur, quid, si media via consilii caperetur, ut et dimitterentur incolumes et leges iis iure

12 belli victis inponerentur: 'ista quidem scntentia' inquit 'ea est, quae neque amicos parat nec inimicos tollit. ser- vate modo quos ignominia inritavcritis : ea est Roinana

13 gens, quae victa quiescere nesciat. vivet semper in pecto- ribus illorum quidquid istuc praesens necessitas inusserit nec eos ante multiplices poenas expetitas a vobis quiescere sinet.'

1 Ilil. Neutra sententia accepta Herennius domum e castris est avectus. et in castris Romanis cum frustra multi conatus ad erumpendum capti essent et iam omnium rerum

2 inopia esset, victi necessitate legatos mittunt, qui primum pacem aequam petcrent; si pacem non inpetrarcnt, uti pro-

3 vocarent ad pugnam. tumPontius debcllatum esse respon- dit et, quoniam ne victi quidem ac capti fortunam fatcri scirent, inermes cum singulis vestimcntis sub iugum mis- surum; alias condiciones pacis aequas victis ac victoribus

4 fore: si agro Samnitium decederetur, coloniae abduceren- tur, suis inde legibus Romanum ac Samnitem aequo foe-

5 dere victurum. his condicionibus paratum se csse foedus cum consulibus ferire: si quid eorum displiceat, legatos

6 redire ad se vetuit. haec cum legatio renuntiaretur, tantus

LIBER Vim, 4. 5. [a. C. 321] 445

gemitus omnium subito exortus est tantaque maestitia incessit, ut non gravius accepturi viderentur, si nuntiare- tur, omnibus eo loco mortem oppetendam esse. cum diu 7 silentium fuisset nec consules aut pro foedere tam turpi aut contra foedus tam necessarium hiscere possent, tum L. Lentulus, qui tum princeps legatorum virtute atque honoribus erat: 'patrem meum,' inquit 'consules, saepe 8 audivi memorantem, se in Capitolio unum non fuisse aucto- rem senatui redimendae auro a Gallis civitatis, quando nec fossa valloque ab ignavissimo ad opera ac muniendum hoste clausi essent et erumpere, si non sine magno peri- culo, tamen sine certa pernicie possent. quod si illis ut 0 decurrere ex Capitolio armatis in hostem licuit, quo saepe modo obsessi in obsidentes eruperunt, ita nobis aequo aut iniquo loco dimicandi tantummodo cmn hoste copia esset, non mihi paterni animi indoles in consilio dando deesset. equidem mortem pro patria praeclaram esse fateor et me 10 vel devovere pro populo Romano legionibusque vel in medios me inmittere hostes paratus sum: sed hic patriam 11 video, hic quidquid Romanarum legionum est. quae nisi pro se ipsis ad mortem ruerc volunt, quid habent quod morte sua servent? tecta urbis, dicat aliquis, et moe- 12 nia et eam turbam, a qua urbs incolitur. imrno hercule produntur ea omnia deleto hoc exercitu, non servantur. quis enim ea tuebitur? inbellis videlicet atque inermis mul- titudo. tam hercule quam a Gallorum impetu defendit. 13 an a Veiis exercitum Camillumque ducem inplorabunt? hic omnes spes opesque sunt, quas servando patriam ser- 14 vamus, dedendo ad necem patriam deserimus ac prodimus. at foeda atque ignominiosa dcditio est. sed ea caritas pa- 15 triae est, ut tam ignominia eam quam morte nostra, si opus sit, servemus. subeatur ergo ista quantacumque est 16 indignitas et pareatur necessitati, quam ne dii quidem su- perant. ite, consules, redimite armis civitatem, quam auro maiores vestri redemerunt.'

V. Consules profecti ad Pontium in conloquium, cum l de foedere victor agitaret, negarunt, iniussu populi foedus fieri posse nec sine fetialibus caerimoniaque alia sollemni. itaque non, ut vulgo credunt Claudiusque etiam scribit, 2

44tJ LIBER VIIII , 5. 6. [a. u. c. 433]

3 foedere pax Caudina, sed per sponsionem facta est. quid cnim aut sponsoribus in foedere opus essct aut obsidibus, ubi precatione res transigitur, per quem populum fiat, quo minus lcgibus dictis stetur, ut cum ita Iuppiter fcriat,

4 qucmadmodum a fctialibus porcus feriatur. spopondc- runt consules, legati, quaestores, tribuni militum, nomina- que omnium qui spopondcrunt cxtant, ubi, si cx foedcrc acta res csset, praetcrquam duorum fetialium non cxta-

0 rent. et propter neeessariam focdcris dilationem obsides ctiam sescenti equites imperati, qui capite lucrcnt, si pacto

6 non staretur. tempus inde statutum tradcndis obsidilms cxercituque inermi mittendo. redintegravit luctum in ca- stris consulum adventus, ut vix ab iis abstinercnt manus,

7 quorum temeritate in cum locum deducti cssent, quorum ignavia foedius inde quam venisscnt abituri: illis non du- cem locorum, non cxploratorem fuisse, beluarum modo

8 caccos in foveam lapsos. alii alios intueri, contemplavi arnia mox tradenda et inermcs futuras dextras obnoxiaque corpora bosti. proponere sibimet ipsi ante oculos iugum bostile et ludibria victoris et vultus superbos ct per ar-

9 matos inermium iter, inde foedi agminis miserabilem viam per sociorum urbcs, reditum in patriam ad parentcs, quo

10 saepe ipsi maioresque eorum triumpliantes vcnissent. se solos sine vulnere, sine ferro, sine acie victos, sibi non stringcre licuisse gladios, non manum cum liostc conferre,

11 sibi nequiquam animos datos. haec fremcntibus bora 1'a- talis ignominiae advenit, omnia tristiora experiundo factura

12 quam quae praeceperant animis. iam primum cum singu- lis vestimentis inermes extra vallum exire iussi et primi

13 traditi obsides atquc in custodiam abducti, tum a consuli- bus abire lictores iussi paludamentaque detracta: tantam [id] inter ipsos, qui paullo ante eos execrantes dedendos

n laccrandosque ccnsuerant, miserationem fecit, ut suae quis- que condicionis oblitus ab illa dcformatione tantae maie- statis velut ab nefando spcctaculo averterct oculos.

1 VI. Primi consulcs prope seminudi sub iugum missi, tum ut quisque gradu proxumus crat, ita ignominiae ob-

2 iectus, tum deinccps singulae legioncs. circumstabant ar- mati hostes exprobrantes cludentesque; gladii etiam ple-

LIBER VIIII, 6. 7. [a.C.321] 447

risque intcntati et vulnerati quidam necatique, si vultus eorum indignitate rerum acrior victorem offendisset. "lta 3 traducti sub iugum et, quod paene gravius erat, per ho- stium oculos cum e saltu evasissent, etsi velut ab inferis extracti tum primum lucem aspicere visi sunt, tamen ipsa lux ita deforme intuentibus agmen omni morte tristior- fuit. itaque cum ante noctem Capuam pervenire possent, incerti 4 de fide sociorum et quod pudor praepediebat, circa viam haud procul Capua omnium egena corpora humi prostra- verunt. quod ubi est Capuam nuntiatum, evincit miseratio 5 iusta sociorum superbiam ingenitam Campanis. confestim 6 insignia sua eonsulibus, fasces, lictores ; arma, equos, vesti- menta, commeatus militibus benigne mittunt, et venienti- 7 bus Capuam cunctus senatus populusquc obviam egrcssus iustis omnibus hospitalibus privatisque et publicis fungitur officiis. neque illis sociorum comitas vultusque benigni et 8 adloquia non modo sermonem elicere, sed ne ut oculos quidem attollerent aut consolantes amicos contra intueren- tur efficere poterant: adeo super maerorem pudor quidam 9 fugere conloquia et coetus hominnm cogebat. ' postero die 10 cum iuvenes nobiles, missi a Capua, ut proficiscentes ad finem Campanum prosequerentur, revertissent vocatique in 11 curiam percunctantibus maioribus natu multo sibi maestio- res et abicctiores animi visos referrent : adeo silens ac 12 prope mutum agmen incessisse, iacere indolem illam Eo- manain ablatosque cum armis animos, non reddere salu- tem, non salutantibus dare responsum, non hiscere quem- quam prae metu potuisse tamquam ferentibus adhuc cer- vicibus iugum, sub quod emissi essent. habere Samnites 13 victoriam non praeclaram solum, sed etiam perpetuani: cepisse enim eos non Romam, sicut ante Gallos, sed, quod multo bellicosius fucrit, Romanam virtutem ferociamque: — •

VII. cum haec dicerentur audirenturque et deploratum 1 paene Romanum nomen in concilio sociorum fidelium esset, dicitur Ofillius Calavius Ovi filius, clarus genere factisque 2 tum etiam aetate verendus, longe aliter se habere rem dixissc: silentium illud obstinatum fixosque in terram ocu- 3 los et surdas ad omnia solacia aures et pudorem intuendae lucis ingentem molem irarum ex alto animo cientis indicia

448 LIBEK VIIII, 7. 8. [a. u. c. 433. 434]

4 csse. aut Romana sc ignorare ingenia aut silcntium illiul Samnitibus flebiles brevi clamores gcmitusque excitaturum Caudinaeque pacis aliquanto Samnitibus quam Romanis

5 tristiorem memoriam fore: quippe suos quemque eorum animos habiturum ubicumque congressuri sint; saltus Cau- dinos non ubique Samnitibus fore.

G Iam Eomae etiam sua infamis clades erat. obsessos primum audierunt; tristior dcinde ignominiosae pacis ma-

7 gis quam periculi nuntius fuit. ad famam obsidionis di- lectus haberi cocptus erat ; dimissus deinde auxiliorum apparatus, postquam deditioncm tam foede factam acce- perunt, extemploque sine ulla publica auctoritate consen-

8 sum in omnem formam luctus est: tabernae circa forum clausae iustitiumque in foro sua sponte coeptum prius

9 quam indictum, lati clavi, anuli aurei positi, pacne mac- stior exercitu ipso civitas esse nec ducibus solum atque auctoribus sponsoribusque pacis irasci, scd innoxios ctiam

10 milites odisse et negare urbe tectisve accipiendos. quam concitationem animorum frcgit adventus exereitus etiam iratis miserabilis. non enim tamquam in patriam rcver- tentcs ex insperato incolumes, sed captorum habitu vultu-

11 que ingressi sero in urbem ita se in suis quisque tectis abdiderunt, ut postero atque insequentibus diebus nemo

12 eorum forum aut publicum aspicere vellct. consulcs in privato abditi nihil pro magistratu agere, nisi quod ex- pressum senatus consulto est, ut dictatorem dicerent comi-

13 tiorum causa. Q. Fabium Ambustum dixeruntetP.Aclium l-t Paetum magistrum cquitum. quibus vitio crcatis suffecti

M. Aemilius Papus dictator, L. Valerius Flaccus magister equitum. nec per eos comitia habita et, quia taedebat po- pulum omnium magistratuum eius anni, res ad interrcgnum 1 j rediit. interreges Q. Fabius Maximus, M. Valerius Corvus. is consules creavit Q. Publilium Philonem et L. Papirium Cursorem iterum haud dubio consensu civitatis, quod nulli ea tempestatc duces clariores essent.

1 VIII. Quo creati sunt die, eo — sic enim placuerat patribus — magistratum inierunt sollemnibusque scnatus

2 consultis perfectis de pace Caudina rettulerunt. et Publi- lius, penes qucm fasces erant: 'dic, Sp. Postumi' inquit.

LIBER VIIII, 8. [a. C. 321. 320] 449

qui ubi surrexit, eoclcm illo vultu, quo sub iugum missus crat: 'haucl sum ignarus,' inquit 'consulcs, ignominiae, non 3 honoris causa me primum cxcitatum iussumque diccre, non taniquam senatorem, sed tamquam reum qua infclicis belli qua ignominiosae pacis. ego tamen, quando neque de noxa i nostra neque de poena rettulistis, omissa defcnsione, quae non difficillima esset apud haud ignaros fortunarum huma- narum necessitatiumque, scntcntiam de eo, de quo rettu- listis, paucis peragam. quae sententia testis erit, mihinc an legionibus vestris pepercerim, cum me seu turpi seu necessaria sponsione obstrinxi; qua tamen, quando iniussu 5 populi facta est, non tenetur populus Romanus, nec quic- quam ex ea praeterquam corpora nostra debcntur Samni- tibus. dedamur per fetiales nudi vinctique, exsolvamus g religione populum, si qua obligavimus, ne quid divini hu- manive obstet, quo minus iustum piumque de integro ineatur bellum. intcrea consules exercitum scribere, ar- 7 mare, cducere placet nec prius ingredi hostium fincs quam omnia iusta in dcditionem nostram perfecta crunt. vos, S dii inmortales, precor quaesoque, si vobis non fuit cordi, Sp.Postumium, T. Veturium consules cum Samnitibus pro- spere bellum gerere, at vos satis habeatis, vidisse nos sub 9 iugum missos, vidisse sponsione infami obligatos, videre nudos vinctosque hostibus deditos, omnem iram hostium nostris capitibus excipientes. novos consules lcgionesque 10 Romanas ita cum Samnite gerere bellum velitis, ut omnia ante nos consules bella gesta sunt.' quae ubi dixit, tanta 11 simul admiratio miseratioque viri incessit omnes, ut modo vix crederent, illum eundem esse Sp. Postumium, qui auc- tor tam foedae pacis fuisset, modo miserarentur, quod vir 12 talis etiam praecipuum apud hostes supplicium passurus esset ob iram diremptae pacis. cum onmes laudibus mo- 13 do prosequentes virum in sententiam eius pedibus irent, temptata paulisper intercessio est ab L. Livio et Q. Mae- lio tribunis plebis, qui neque exsolvi religione populum u aiebant deditione sua, nisi omnia Samnitibus, qualia apud Caudium fuissent, restituerentur, neque se pro eo, 15 quod spondendo pacem servasscnt exercitum populi Komani, pocnam ullam meritos esse, neque ad extre- Livi vol. 7. 29

450 LIBER VIIII, 8. 9. [a. u. c. 434]

iimm, cum saerosancti esscnt, dcdi hostibus violarivc posse. i VIIII. TumPostumius: 'dedite interea, dedite' inquit 'profanos nos, quod salva religione potestis: dedetis deinde

2 et istos sacrosanctos, cum primum magistratu abierint, scd, si me audiatis, priusquam dedantur hic in comitio virgis caesos, hanc iam ut intercalatae poenae usuram habeant.

3 nam quod deditione nostra negant exsolvi religione popu- lum, id istos magis, ne dedantur, quam quia ita se res habeat, dicere, quis adeo iuris fetialium expers est qui

4 ignoret? neque ego infitias eo, patres conscripti, tam spon- siones quam foedera saneta esse apud eos homines, apud quos iuxta divinas religiones fides humana colitur, sed iniussu populi nego quicquam sanciri posse quod populum

5 teneat. an si eadem superbia, qua sponsioncm istam ex- presserunt nobis Samnites, coegissent nos verba legitima dcdcntium urbes nuncupare, deditum populum Romanum vos, tribuni, diecretis et hanc urbem, templa, delubra,

G fines, aquas Samnitium esse? omitto dcditionem, quoniam de sponsione agitur. quid tandem, si spopondisscmus, ur- bem hanc relicturum populum Bomanum, si incensurum, si magistratus, si senatum, si leges non habiturum, si sub rcgibus futurum? di meliora, inquis. atqui non indignitas

7 rcrum sponsionis vinculum levat. si quid est, in quo obli- gari populus possit, in omnia potest. et ne illud quidcm, quod quosdam forsitan moveat, refert, consul an dictator

8 an praetor spoponderit. et hoc ipsi etiam Samnites iudi- eaverunt, quibus non fuit satis consules spondere, sed le- gatos, quaestores, tribunos militum spondere coegerunt.

9 nec a me nunc quisquam quaesiverit, quid ita spoponde- rim, cum id nec consulis ius esset nec illis spondere pa- cem, quae mei non erat arbitrii, nec pro vobis, qui nihil

io mandaveratis, possem. nihil ad Caudium, patres conseripti, humanis consiliis gestum est: dii inmortales et vestris ct

n hostium impcratoribus mentem ademerunt. nec nos in bello satis cavimus et i 111 male partam victoriam male pcrdiderunt, dum vix locis quibus vicerant credunt, dum quacumque condicione arma viris in arma natis auferre

12 festinant. an, si sana mens fuisset, difficile illis fuit, dum

LIBER VIIII, 9. 10. [a. C. 320] 451

scnes ab domo ad consultandum accerserunt, mittere Ro- mam legatos, cum senatu, cum populo de pace ac foedere a.gere? tridui iter expeditis erat. interea in indutiis res 13 fuisset, donec ab Eoma legati aut victoriam illis certam aut pacem adferrent. ea demum sponsio esset, quam po- puli iussu spopondissemus. sed neque vos tulissetis nec n nos spopondissemus, nec fas fuit alium rerum exitum esse, quain ut illi velut somnio laetiore quam quod mentes eo- rum capere possent nequiquam eluderentur et nostrum 15 exercitum cadcm quae inpedierat fortuna expediret, vanam victoriam vanior inritam faceret pax, sponsio interpone- retur, quae neminem praetcr sponsorem obligaret. quid 16 enim vobiscum, patres conscripti, quid cum populo Ro- mano actum cst? quis vos appellare potest, quis se a vobis dicere deceptum? liostis an civis? hosti nihil spopondistis, civem neminem spondere pro vobis iussistis. nihil ergo 17 vobis nec nobiscum est, quibus nihil mandastis, nec cum Samnitibus, cum quibus nihil cgistis. Samnitibus spon- 1S sores nos sumus rei satis locupletes in id quod nostrum cst, in id quod praestare possumus, corpora nostra et ani- mos: in haec saeviant, in hacc fcrrum, in haec iras acuant. quod ad tribunos attinet, consulite, utrum praesens deditio ia eorum ficri possit an in diem differatur: nos interim, T. Veturi vosque ceteri, vilia haec capita luendae sponsionis feramus et nostro supplicio libercmus Romana arnia.'

X. Movit patres conscriptos cuin causa tum auctor, 1 nec ceteros solum, sed tribunos etiam plebei, ut se in sena- tus diccrent fore potestatem. magistratu inde se extemplo 2 abdicavcrunt, traditique fetialibus cum ceteris Caudium ducendi. hoc senatus consulto facto lux quacdam adful- sisse civitati visa est. Postumius in ore erat, cum laudi- 3 bus ad caclum ferebant, devotioni P. Decii consulis, aliis claris facinoribus aequabant. emersisse civitatem cx ob- t noxia pace illius consilio et opera, ipsum se cruciatibus et hostium irae offerre piaculaque pro populo Romano dare. arma cuncti spectant et bellum: en umquam futurum, ut y congredi armatis cum Samnite Hceat?

In civitatc ira odioque ardente dilectus prope omnium G voluntariorum fuit. rescriptae cx eodem milite novae lc-

29*

452 LIBER VIIII, 10.11. [a. u. c. 434]

7 gioncs ductusquc ad Caudium cxcrcitus. praegrcssi fctia- les ubi ad portam venere, vestem detrahi pacis sponso- rihus iubent, manus post tcrgum vinciri. cum apparitor verccundia maiestatis Postumi laxe vinciret: 'quin tu' in-

8 quit 'adduces lorum, ut iusta fiat deditio!' tum uhi in coetum Samnitium et ad tribunal ventum Pontii est, A.

9 Cornelius Arvina fetialis ita verha fccit: 'quandoque hisce homines iniussu populi Romani Quiritium foedus ictum iri spoponderunt atque ob eam rem noxam nocuerunt, ob eam rem, quo populus Romanus scelere inpio sit solutus, hoscc

10 homines vobis dedo.' haec dicenti fetiali Postumius gcnu femur quanta maxime poterat vi perculit et clara voce ait, se Samnitem civem esse, illum legatum fetialem a se con- tra ius gentium violatum: eo iustius bellum gesturos.

1 XI. Tum Pontius: 'nec cgo istam deditionem acci-

2 piam' inquit 'nec Samnitcs ratam habebunt. quin tu, Spuri Postumi, si deos esse ccnses, aut omnia inrita facis aut pacto stas? Sanmiti populo omnes, quos in potcstate ha-

"> buit, aut pro his pax debetur. sed quid ego te appello, qui te captum victori cum qua potcs fidc rcstituis? popu- lum Romanum appcllo, quem si sponsionis ad furculas Cau- dinas faetae paenitet, restituat lcgiones intra saltum, quo

4 saeptae fucrunt. nemo qucmquam deceperit, omnia pro infecto sint, rccipiant arma quae per pactionem tradide- runt, rcdeant in castra sua, quidquid pridie habuerunt quam in eonloquium est ventum, habeant: tum. bellum et fortia consilia placeant, tum sponsio et pax repudictur.

5 ea fortuna, iis loeis, quae ante pacis mcntioncm habuimus, gcramus bellum, ncc populus Romanus consulum sponsio-

6 nem nec nos fidem populi Romani accusemus. numquamnc causa defiet, cur vieti pacto non stctis? obsidcs Porsinnae dedistis: furto eos subduxistis; auro civitatem a Gallis re-

7 demistis: intcr accipiendum aurum cacsi sunt; pacem no- biscum pepigistis, ut legioncs vobis captas restitueremus: cam pacem inritam facitis. et semper aliquam fraudi spe-

8 cicm iuris inponitis. non probat populus Romanus ignomi- niosa pace legiones servatas? paeem sibi habeat, legioncs captas victori rcstituat. hoc fide, hoc foederibus, hoc fetia-

9 libus caerimoniis dignum erat. ut quidcm tu quod pctisti

LIBER VIIII, 11. 12. [a. C.320] 453

per pactioncm habeas, tot cives incolumes, ego pacem, quam hos tibi remittendo pactus sum, non habeam, hoc tu, A. Corneli, hoc vos, fetiales, iuris gentibus dicitis? ego io vero istos, quos dedi simulatis, nec accipio nec dedi arbi- tror, nec moror, quo minus in civitatem obligatam spon- sione commissa iratis omnibus diis, quorum eluditur nu- men, redeant. gerite bellum, quando Sp. Postumius modo n legatum fetialem genu perculit. ita dii credent, Samnitem civem Postumium, non civem Eomanum esse et a Samnite legatum Romanum violatum, eo vobis iustum in nos factuni esse bellum. haec ludibria religionum non pudere in lu- 12 cem proferre et vix pueris dignas ambages senes ac con- sulares fallendae fldei exquirere! i, lictor, deme vincla 13 Romanis: moratus sit nemo, quo minus ubi visum fuerit abeant.' et illi quidem forsitan et publica, sua certe libe- rata fide ab Caudio in castra Romana inviolati redierunt.

XII. Samnitibus pro superba pace infestissimum cer- 1 nentibus renatum bellum omnia, quae deinde evenerunt, non in animis solum, sed propc in oculis esse, et sero ac 2 nequiquam laudare senis Pontii utraque consilia, inter quae se media lapsos victoriae possessionem pace incerta mu- tasse, et beneficii et maleficii occasione amissa pugnaturos cum eis, quos potuerint in perpetuum vel inimicos tollcre vel amicos facere. adeoque nullodum certamine inclinatis :; viribus post Caudinam pacem animi mutaverant, ut clario- rem inter Romanos deditio Postumium quam Pontium in- cruenta victoria inter Samnites faceret et geri posse bellum i Romani pro victoria certa haberent, Samnites simul re- bellasse et vicisse crederent Romanum.

Inter haec Satricani ad Samnites defecerunt et Fre- 5 gellae colonia necopinato adventu Samnitium — fuisse et Satrieanos cum iis satis constat — nocte occupata est. timor inde mutuus utrosque usque ad lucem quietos te- nuit: lux pugnae initium fuit, quam aliquamdiu aequam, 6 et quia pro aris ac focis dimicabatur et quia ex tectis ad- iuvabat inbellis multitudo, tamen Fregellani sustinuerunt. fraus deinde rem inclinavit, quod vocem audiri praeconis 7 passi sunt, incolumem abiturum qui anna posuisset. ea spes remisit a certaminc animos, et passim arma iactari

454 LIBEK VIIII, 12. 13. [a.u.c.434]

8 coepta. pertinacior pars armata per aversam portam cru- pit tutiorque cis audacia fuit quam incautus ad credendum ceteris pavor, quos circumdatos igni nequiquam dcos fidem- que invocantcs Samnitcs concremaverunt.

9 Consules inter se partiti provincias : Papirius in Apu- liam ad Luceriam pergit, ubi equites Romani obsides ad Caudium dati custodicbantur, Publilius in Samnio substitit

10 advcrsus Caudinas legiones. distendit ea rcs Samnitium ani- mos, quod nec ad Luccriam ire, ne ab tcrgo instaret hostis, nec mancre, ne Luceria interim amitterctur, satis audebant.

11 optimum visum est committere rem fortunae ct transigere cum Publilio certamen. itaque in aciem copias educunt.

1 XIII. Adversus quos Publilius consul cum diinica- turus csset, prius adloquendos milites ratus contioncm advoeari iussit. ceterum sicut ingcnti alacritate ad prac- torium concursum est, ita prae clainore poscentium pu-

2 gnam nulla adhortatio imperatoris audita est. suus cuique animus memor ignominiae adhortator aderat. vadunt igi- tur in proclium urgentes signiferos et, nc mora in con- cursu pilis emittendis stringendisque indc gladiis esset, pila velut dato ad id signo abiciunt strictisque gladiis

3 cursu in hostem feruntur. nihil illic imperatoriac artis ordinibus aut subsidiis locandis fuit, omnia ira militaris

4 prope vesano impetu egit. itaque non fusi modo hostcs sunt, scd ne castris quidcm suis fugam inpedire ausi Apuliam dissipati petiere; Luceriam tamen coacto rursus

5 in unum agmine est perventum. Romanos ira eadem, quae per mediam aciem hostium tulerat, et in castra pcr- tulit. ibi plus quam in acie sanguinis ac cacdis factum pracdaeque pars maior ira corrupta.

G Exercitus alter cum Papirio consule locis maritimis pervenerat Arpos per omnia pacata Sanmitium magis in-

7 iuriis et odio quam beneficio ullo populi Romani. nam Samnitcs ea tempestate in montibus vicatim habitantcs campestria et maritima loca contcmpto cultorum molliore atque, ut evenit fere, locis simili gcnere ipsi montani at-

8 que agrestes depopulabantur. quae regio si fida Samniti- bus fuisset, aut pervenire Arpos cxcrcitus Roinanus ne- quissct aut interiecta inter Romam et Arpos pcnuria rcrum

LIBEE VIIII, 13. 14. [a.C.320] 455

omnium exclusos a commcatibus absumpsisset. tum quo- 9 que profectos inde ad Luceriam, iuxta obsidentes obses- sosque, inopia vexavit. omnia ab Arpis Eomanis suppe- ditabantur, ceterum adeo exigue, ut militi occupato sta- tionibus vigiliisque et opere eques folliculis in castra ab Arpis frumentum veheret, interdum occursu hostium co- 10 geretur abiecto ex equo frumento pugnare. obsessis prius, quam alter consul victore exercitu advenit, et commeatus ex montibus Samnitium invecti erant et auxilia intromissa. artiora omnia adventus Publilii fecit, qui obsidione delegata n in curam collegae vacuus per agros cuncta infesta com- meatibus hostium fecerat: itaque cum spes nulla esset, 12 diutius obsessos inopiam laturos, coacti Samnites, qui ad Luceriam castra habebant, undique contractis viribus signa cum Papirio confcrre.

XIILL Per id tempus parantibusque utrisque se ad 1 proelium legati Tarentini interveniunt denuntiantes Sam- nitibus Eomanisque, ut bellum omitterent: per utros ste- tisset, quo minus discederetur ab armis, adversus eos se pro alteris pugnaturos. ea legatione Papirius audita per- 2 inde ac motus dictis eorum cum collega se communicatu- rum respondit, accitoque eo, cum tempus omnc in apparatu pugnae consumpsisset, conlocutus de re haud dubia si- gnum pugnae proposuit. agentibus divina humanaque, quae 3 adsolent, cum acie dimicandum est, consulibus Tarentini legati occursare responsum exspectantes, quibus Papirius ait: 'auspicia secunda esse, Tarentini, pullarius nuntiat. 4 litatum praeterea est egregie. auctoribus diis, ut vidctis, ad rem gerendam proficiscimur.' signa inde ferre iussit 5 et copias eduxit, vanissimam increpans gentem, quae suarum inpotens rerum prae domesticis seditionibus dis- cordiisque aliis modum pacis ac belli facere aequum cen- scret. Samnites ex parte altera cum omnem curam belli G remisissent, quia aut pacem vere cupiebant aut expediebat simulare, ut Tarentinos sibi conciliarent, cum instructos repente ad pugnam Eomanos conspcxissent, vociferari, se in auctoritate Tarentinomm manere nec descendere in 7 aciem nec extra vallum arma ferre; deceptos potius quod- cumque casus ferat passuros, quam ut sprevisse pacis

45G LIBER VIIII, 14. 15. [a. u. c. 434. 435]

8 auctores Tarentinos vidcantur. accipere se omcn consulcs aiunt ct eam precari mentcm hostibus, ut ne vallum qui-

y dem defendant. ipsi inter se partitis copiis succedunt hostium munimentis, ct simul undique adorti, cum pars fossas explerent, pars vellerent vallum atque in fossas proruerent, ncc virtus modo insita, sed ira etiam cxul-

10 ceratos ignominia stimularet animos, castra invaserc, ct pro se quisque, non haec furculas nec Caudium ncc sal- tus invios esse, ubi errorcm fraus superbe vicissct, scd Romanam virtutem, quam nec vallum nec fossae arccrent,

11 memorantes, caedunt paritcr resistentes fusosquc, inermcs atque armatos, servos liberos, puberes inpubes, homines

12 iumentaque. nec ullum supcrfuisset animal, ni consules receptui signum dcdissent avidosque cacdis milites e castris

13 hostium imperio ac minis expulisscnt. itaque apudinfcnsos ob intcrpcllatam dulcedinem irae confestim oratio habita

U est, ut doccretur miles, minime cuiquam militum consules odio in hostis cessisse aut cessuros, quin duces sicut beUi, ita insatiabilis supplicii futuros fuissc, ni respectus equi- tum sescentorum, qui Luccriae obsidcs tenercntur, prac-

15 pedisset animos, ne desperata venia hostes caecos in sup- plicia corum ageret, perdere prius quam perire optantes.

1G laudare ea milites lactariquc, obviam itum irae suae csse, ac fateri, omnia paticnda potius quam proderetur salus tot principum Romanae iuvcntutis.

1 XV. Dimissa contione consilium habitum, omnibusnc copiis Luceriam premerent an altcro exercitu et ducc Apuli

2 circa, gens dubiae ad id voluntatis, temptarentur. Publi- lius consul ad peragrandam profectus Apuliam aliquot expeditione una populos aut vi subegit aut condicionibus

3 in societatem accepit. Papirio quoquc, qui obscssor Lu- ceriae restiterat, brevi ad spem cventus respondit. nam insessis omnibus viis, per quas commcatus ex Samnio subvehebantur, fame domiti Samnites, qui Luceriae in praesidio erant, legatos miserc ad consulem Komanum, ut receptis equitibus, qui causa belli essent, absisteret

4 obsidione. iis Papirius ita respondit: debuisse eos Pon- tium Herenni filium, quo auctore Romanos sub iuguin misissent, consulere, quid victis patiendum censeret.

LIBER VIIII, 15. 16. [a. C. 320. 319] 457

ceterum quoniam ab hostibus in se aequa statui quam in 5 se ipsi ferre malnerint, nuntiare Luceriam iussit, arma, sarcinas, iumenta, multitudinem omnem inbellem intra moenia relinquerent; militem se cum singulis vestimentis G sub iugum missurum, ulciscentem inlatam, non novam inferentcm ignominiam. nihil recusatum. septem milia 7 militum sub iugum missa praedaque ingens Luceriae capta receptis omnibus signis armisque, quae ad Caudium amissa erant et, quod omnia superabat gaudia, equitibus recupe- ratis, quos pignora pacis custodiendos Luceriam Sanmites dederant. haud ferme alia mutatione subita rerum clarior 8 victoria populiRomani est, si quidem etiam, quod quibus- dam in annalibus invenio, Pontius Herenni filius Samni- tium imperator, ut expiaret consulum ignominiam, sub iugum cum ceteris est missus. ceterum id minus miror, 9 obscurum esse de hostium duce dedito missoque; id ma- gis mirabile est, ambigi, Luciusne Cornelius dictator cum L. Papirio Cursore magistro equitum eas res ad Caudium atque inde Luceriam gesserit ultorque unicus Romanae io ignominiae, haud sciam an iustissimo triumpho ad eam aetatem secundum Furium Camillum triumphaverit an consulum Papiriique praeeipuum id decus sit. sequitur n lmnc errorem alius error, Cursorne Papirius proximis co- mitiis cum Q. Aulio Cerretano iterum ob rem bene gestam Luceriae continuato magistratu consul tertium creatus sit an L. Papirius Mugilanus et in cognomine erratum sit.

XVI. Convenit, iam inde per consules reliqua belli l perfecta. Aulius cum Frentanis uno secundo proelio de- bellavit urbemque ipsam, quo se fusa contulerat acies, obsidibus imperatis in deditionem accepit. pari fortuna 2 consul alter cum Satricanis, qui cives Eomani post Cau- dinam cladem ad Samnites defecerant praesidiumque eo- rum in urbem acceperant, rem gessit. nam cum ad 3 moenia Satrici admotus esset exercitus legatisque missis ad pacem cum precibus petendam triste responsum ab consule redditum esset, nisi praesidio Samnitium inter- fecto aut tradito ne ad se remearent, plus ea voce quam armis inlatis terroris colonis iniectum. itaque subinde 1 execuntur quacrendo a consule legati, quonam se pacto

458 LIBER VIIII , 1G. [a. u. c. 435]

paucos et infirmos crederet praesidio tam valido et armato vim adlaturos. ab isdem eonsilium petere iussi, quiboa

5 auctoribus praesidium in urbem accepissent, discedunt, aegreque impetrato, ut de ea re consuli senatum respon-

6 saque ad se referri sineret, ad suos redeunt. duae fac- tiones senatum distinebant, una, cuius principes erant defectionis a populo Romano auctores, altera fidelium civium. certatum ab utrisque tamen est, ut ad reconci-

7 liandam paccm consuli opera navaretur. pars altera, cum praesidium Samnitium, quia nihil satis praeparati erat ad obsidionem tolerandam, excessurum proxima nocte esset, enuntiare consuli satis habuit, qua noctis hora quaque

8 porta et quam in viam egrcssurus hostis foret: altera, quibus invitis descitum ad Samnites erat, eadem nocte portam etiam consuli apcruerunt armatosque clam (nocte)

9 in urbem acceperunt. ita duplici proditione et praesidium Samnitium insessis circa viam silvestribus locis necopinato oppressum cst et ab urbe plena hostium clamor sublatus, momentoque unius horae caesus Sanmis, Satricanus cap-

io tus ct onmia in potestate consulis erant, qui quaestione habita, quorum opera defectio esset facta, quoa BOntes conperit virgis caesos securi percussit praesidioquc valido

11 inposito arma Satricanis ademit. inde ad triumphum de- cessisse Romam Papirium Cursorem scribunt, qui eo duce Luceriam receptam Samnitesque sub iugum missos auc-

12 tores sunt. et fuit vir haud dubie dignus omni bellica laude, non animi solum vigore, sed etiam corporis viribus

13 excellens. praecipua pedum pernicitas inerat, quae cog- nomcn etiam dedit; victoremque cursu omnium aetatis suae fuisse ferunt et seu virium vi seu exercitationc multa

u cibi vinique eundem capacissimum, nec cum ullo asperio- rem, quia ipse invicti ad laborem corporis esset, fuisse

10 militiam pediti pariter equitique; cquites ctiam aliquando ausos ab eo petere, ut sibi pro re bene gesta laxaret ali-

16 quid laboris. quibus ille: 'ne nihil remissum dicatis, re- mitto,' inquit 'ne utique dorsum demulceatis, cum ex equis descendetis.' et vis erat in eo viro imperii ingena

i: pariter in socios civesque. Pracnestinus praetor per ti- morem scgnius ex subsidiis suos duxerat inprimam aciem;

LlBEll VIIIT, 16. 17. [a.C.319j 459

quem cum inambulans ante tabernaculum vocari iussisset, lictorcm expedire securem iussit. ad quam vocem exaninri 18 stante Praenestino: 'agedum, lictor, excide radicem hanc' inquit 'incommodam ambulantibus,' perfusumque ultimi supplicii metu multa dicta dimisit. haud dubic illa aetate, 19 qua nulla virtutum feracior fuit, nemo unus erat vir, quo magis innixa res Romana staret. quin eum parem desti- nant animis magno Alexandro ducem, si arma Asia per- domita in Europam vertisset.

XVII. Nihil minus quaesitum a principio huius opc- 1 ris videri potest, quam ut plus iusto ab rerum ordine de- clinarem varietatibusque distinguendo opere et legentibus velut devcrticula amoena et requiem animo meo quaere- rem. tamen tanti regis ac ducis mentio, quibus saepc 2 tacitis cogitationibus volutavit animum, eas evoeat in medium, ut quaerere libeat, quinam eventus Romanis rebus, si euin Alexandro foret bellatum, futurus fuerit. plurimum in bello pollere videntur militum copia et vir- 3 tus, ingenia imperatorum, fortuna pcr omnia humana, maxime in res bellicas potens. ea et singula intuenti et 1 universa sicut ab aliis regibus gentibusque, ita ab hoc quoque facile praestant invictum Romanum imperium. iam primum ut ordiar ab ducibus conparandis, haud cqui- 5 dem abnuo, egregium ducem fuisse Alexandrum, sed clariorem tamen eum facit, quod unus fuit, quod adu- lescens in incremento rerum nondum alteram fortunam expertus decessit. ut alios reges claros ducesque omittam, 6 magna exempla casuum humanorum, Cyrum, qucm ma- xime Graeci laudibus celebrant, quid nisi longa vita, sicut Magnum modo Pompeium, vertcnti praebuit fortu- nae? recenseam duces Romanos, nec omnes omnium 7 aetatium, sed ipsos eos, cum quibus consulibus aut dic- tatoribus Alexandro fuit bellandum: M. Valerium Cor- 8 vuin, C. Marcium Rutilum, C. Sulpicium, T. Manlium Torquatum, Q. Publilium Philonem, L. Papirium Cur- sorem, Q. Fabium Maximum, duos Decios, L. Volum- nium, M\ Curium. deinceps ingentes sccuntur viri, si 9 Punicum Romano praevertisset bellum seniorque in Ita- liam traiecisset. horum in quolibet cum indoles eadem 10

4G0 LIBER VIIII , 17. 18. [a. u. c. 435]

quac in Alexandro erat animi igeniique, tum disciplina

militaris iam inde ab initiis urbis tradita per manus in

11 artis perpetuis praeceptis ordinatae modum venerat. ita reges gesserant bclla, ita deinde exactores rcgum Iunii Valcriiquc, ita dcinceps Fabii, Quinctii, Cornelii, itaFurius Camillus, quem iuvenes ii, quibus cum Alexandro dimi-

12 candum erat, senem viderant. militaria opera pugnando obcunti Alexandro — nam ea quoque liaud minus clarum cum faciunt — cessisset videlicet in acie oblatus parMan- liua Torquatus aut Valcrius Corvus, insignes ante milites

13 quam duces, cessisscntDecii devotis corporibus in liostem ruentes, cessisset Papirius Cursor illo corporis robore, illo

14 animi! victus esset consiliis iuvenis unius, ne singulos nominem, scnatus ille, quem qui cx rcgibus constare dixit

15 unus veram speciem Romani senatus ccpit ! id vcro erat pcriculum, nc sollertius quam quilibet unus ex his, quos nominavi, castris locum caperet, commeatus cxpcdirct, ab insidiis praecavcret, tempus pugnae deligeret, acicm in-

1G strueret, subsidiis firmaret. non cum Dareo rem esse dixis- set, quem mulierum ac spadonum agmen trahentem, inter purpuram atquc aurum, oneratum fortunae apparatibus suae, praedam verius quam hostem, nihil aliud quam bene

17 ausus vana contemnere, incruentus devieit. longe alius Italiae quam Indiae, per quam temulento agmine comisa- bundus incessit, visus illi habitus esset, saltus Apuliae ac montes Lucanos cernenti et vestigia rcccntia domesticae cladis, ubi avunculus eius nuper Epiri rex Alexander ab- sumptus erat.

1 XVIII. Et loquimur de Alcxandro nondum mcrso se-

2 cundis rebus, quarum nemo intolerantior fuit. qui si ex habitu novae fortunae novique, ut ita dicam, ingenii, quod

3 sibi victor induerat, spectetur, Dareo magis similis quam Alexandro in Italiam venisset et exercitum Macedoniac oblitum dcgenerantemquc iam in Persarum mores addu-

4 xisset. referre in tanto rcge piget supcrbam mutationem vestis, et desidcratas liumi iacentium adulationes, etiam victis Macedonibus graves, ncdum victoribus, ct focda supplieia ct inter vinum et epulas caedes amicorum ct

b vanitatem ementicndae stirpis. quid si vini amor in dies

LIBER YIIII, 1S. [a. u. C. 310] 461

ficret acrior, quitl si trux ac praefervida ira — nec quic- quam dubium intcr scriptores refero — , nullanc haec tlamna imperatoriis virtutibus ducimus? id vero periculum erat, 6 quod levissimi ex Graecis, qui Parthorum quoque contra nomen Eomanum gloriae favent, dictitare solent, ne maie- statem nominis Alcxandri, qucm ne fama quidem illis no- tum arbitror fuisse, sustinere non potuerit populus Eoma- nus, et adversus quem Athenis, in civitate fracta Macedo- 7 num armis, cernente tum maxime prope fumantes Theba- rum ruinas, contionari libere ausi sunt homines, id quod ex monumentis orationum patet, adversus eum nemo ex tot proceribus Eomanis vocem liberam missurus fucrit ? quantalibet magnitudo hominis concipiatur animo, unius 8 tamen ea magnitudo hominis erit, collccta paulo plus de- cem annorum felicitate, quam qui eo extollunt, quod popu- 9 lus Eomanus etsi nullo bello, multis tamen proeliis victus sit, Alexandro nullius pugnae non secunda fortuna fuerit, non intellegunt, se hominis res gestas et eius iuvenis cum populi iam octingentesimum bellantis annum rebus con- ferre. miremur, si, cum ex hac parte saecula plura nume- 10 rcntur quam ex illa anni, plus in tam longo spatio quam in aetate tredecim annorum fortuna variaverit? quin tu n hominis cum homine et ducis cum duce fortunam cum fortuna confers? quot Eomanos duces nominem, quibus 12 numquam adversa fortuna pugnae fuit! paginas in anna- libus magistratuum fastisque percurrere licet consulum dictatorumque, quorum nec virtutis nec fortunae ullo dic populum Eomanum paenituit. et quo sint mirabiliores 13 quam Alexandcr aut quisquam rex, denos vicenosque dies quidam dictaturam, nemo plus quam annum consulatum gessit, ab tribunis plebis dilectus inpcditi sunt, post tcm- 14 pus ad bella ierunt, ante tempus comitiorum causa revo- cati sunt, in ipso conatu rerum circumegit se annus, colle- 15 gae nunc temeritas nunc pravitas inpedimento aut damno fuit, male gestis rebus alterius successum est, tironem aut mala disciplina institutum exercitum acceperunt. at her- 16 culc rcges non liberi solum inpedimentis omnibus, sed domini rerum temporumque trahunt consiliis cuncta, non secuntur. invictus ergo Alexander cum invictis ducibus 17

462 LIBER VIIII, 18. 19. [a. u. c. 436. 437]

bella gcssisset et eadem fortunae pignera in discrimcn

18 detulisset. immo etiam eo plus periculi subisset, quod Macedones unum Alexandrum habuissent, multis casibus

19 non solum obnoxium, scd ctiam offercntem se, Romani multi fuissent Alexandro vel gloria vel rerum magnitudine pares, quorum suo quisque fato sine publico discrimine viveret morereturque.

1 XVIIII. Restat, ut copiae copiis conparentur vel nu-

2 mero vcl militum generc vel multitudinc auxiliorum. ccn- scbantur eius aetatis lustris dueena quinquagena milia capitum. itaque in omni defectione sociorum Latini no- minis urbano prope dilectu dccem scribebantur legiones.

3 quaterni quinique cxercitus saepe per eos annos in Etru- ria, in Umbria Gallis hostibus adiunctis, in Samnio, in

4 Lucanis gcrebant bellum: Latiiun dcinde oinne cum Sabi- nis et Volscis ct Aequis et omni Campania et parte (Jm- briac Etruriaeque et Picentibus et Marsis Paelignisque ac Vcstinis atque Apulis, adiuneta omni ora Graecorum in- feri maris a Thuriis Xeapolin et Cumas, et inde Antio at- quc Ostiis tenus (Samnites), aut soeios validos Roinanis

5 aut fractos bello invcnisset hostes. ipsc traiceisset mare cum vcteranis Macedonibus, non plus triginta milibus lio- minum, et quattuor milibus cquitum maxime Thessalorum: hoc cnim roboris erat. Persas, Indos aliasque si adiunxis- set gentes, inpedimcntum maius quam auxilium trahcret.

6 adde, quod Romanis ad lnanum domi supplementum essct, Alexandro, quod postea Hannibali accidit, alieno in agro

7 bellanti exercitus consenuisset. arma, clupeus sarisaeque illis (id est hastae), Romano scutum, maius corpori tegu- mentum, et pilum, haud paulo quam hasta vchementius

8 ictu missuque telum. statarius utcrque miles ordines scr- vans: scd illa phalanx inmobilis et unius gcneris, Romana aeies distinctior, cx pluribus partibus constans, facilis par-

9 tienti quacumque opus csset, facilis iungenti. iam in opere quis par Romano miles, quis ad tolerandum laborem me- lior? uno proelio victus Alcxander bello victus esset: Ro- manum, quem Caudium, quem Cannae non fregerunt, quae

io fregisset acics ? ne illc saepe, etiam si prima prospcre evcnisscnt, Pcrsas et Indos et inbellcm Asiam quaesissct

LIBER VIIII, 19. 20. [a. C. 318. 317] 4C3

et cum feminis sibi bellum fuisse dixisset, quod Epiri re- n gem Alexandrum mortifero vulnere ictum dixisse ferunt, sortem bellorum in Asia gestorum ab hoc ipso iuvene cum sua conferentem. equidem, cum per annos quattuor et 12 viginti primo Punico bello classibus certatum cum Poenis recordor, vix aetatem Alexandri suffecturam fuisse reor ad unum bcllum: et forsitan, cum et foederibus vetustis 13 iuncta res Punica Romanae esset et timor par adversus communem hostem duas potentissimas armis virisque ur- bes armaret, simul Punico Komanoque obrutus bello esset. non quidem Alexandro duce nec integris Macedonum re- 14 bus, sed experti tamen sunt Romani Macedonem hostem adversus Antiochum, Philippum, Persen, non modo cum clade ulla, sed nc cum periculo quidem suo. absit invidia 15 vcrbo et civilia bella sileant, numquam ab equite hoste, numquam a pedite, numquam aperta acie, numquam acquis, utique numquam nostris locis laboravimus. equitem, sa- 10 gittas, saltus inpeditos, avia commeatibus loca gravis armis milcs timcre potest: mille aeics graviorcs quam Maeedo- 17 num atque Alexandri avertit avertetque, modo sit perpc- tuus huius, qua vivimus, pacis amor et civilis cura con- cordiae.

XX. M. Foslius Flaccina inde et L. Plautius Venox l consules facti. eo anno ab frequentibus Samnitium popu- 2 lis de foedere renovando lcgati cum scnatum humi strati movissent, reiecti ad populum hautquaquam tam efficaces habcbant preccs. itaque de foedere negatum, indutiae bicn- 3 nii, cum per aliquot dies fatigassent singulos precibus, im- petratae. et ex Apulia Teanenses Canusinique, populatio- -4 nibus fessi, obsidibus L. Plautio consuli datis in deditio- nem vencrunt.

Eodem anno primum praefccti Capuam crcari coepti 5 legibus ab L. Furio praetore datis, cum utrumque ipsi pro remedio aegris rebus discordia intestina petissent. et 6 duae Komae additae tribus, Ufentina ac Falerna.

Inclinatis semel in Apulia rebus Teates quoque Apuli i ad novos consules, C.lunium Bubulcum, Q. Aemilium Bar- bulam, foedus petitum venerunt, pacis per omnem Apu- liam praestandae populo Romano auctores. id audacter s

4G4 LIBER VIIII, 20—22. [a. u. c. 437— 489]

spondendo impetravere, ut foedus daretur, nequc ut aeqno tamen foedere, sed ut in ditione populi Romani essent.

0 Apulia pcrdomita — nam Forento quoquc valido oppido Iunius potitus erat — in Lucanos perrectum, indc rcpen-

[0 tino advcntu Acmilii consulis Xcrulum vi captum. et post- quam res Capuae stabilitas Romana disciplina fama per socios vulgavit, Antiatibus quoquc, qui sc sinc legibus ccrtis, sine magistratibus agerc qucrebantur, dati ab sc- natu ad iura statucnda ipsius coloniae patroni : ncc arma modo, sed iura etiam Romana latc pollebant.

1 XXI. C. Iunius Bubulcus ct Q. Aemilius Barbula con- sules cxitu anni non consulibus ab se creatis, Sp. Nautio et M. Popilio, ceterum dictatori L. Aemilio legioncs tra-

2 diderunt. is, cum L. Fulvio magistro cquitum Saticulam oppugnare adortus, rcbellandi causam Samnitibus dcdit.

3 duplex inde terror inlatus Romanis: liinc Samnis magno exercitu coacto ad cximendos obsidione socios baud pro- cul castris Romanorum castra posuit, liinc Saticulani magno cum tumultu patefactis rcpentc portis in stationcs hostium

4 incurrcrunt. indc pars utraquc spc alicni magis auxilii quam viribus freta suis iusto mox proclio inito Romanos urguent, et quamquam anceps dimicatio crat, tamcn utrim- quc tutam aciem dictator habuit, quia et locum haud faci- lcm ad circumveniundum cepit et diversa statuit signa.

5 infcstior tamen in erumpcntes incessit nec magno certa- minc intra moenia conpulit, tum totam aciem in Samnitcs

G obvcrtit. ibi plus ccrtaminis fuit, victoria sicut sera, ita ncc dubia nec varia fuit. fusi in castra Samnites extinctis noctc ignibus tacito agmine abeunt et spe abiccta Saticu- lac tuendac Plisticam ipsi, socios Romanorum, ut parcm dolorcm hosti redderent, circumsidunt.

1 XXII. Anno circumacto bcllum dcinccps ab dictatore Q. Fabio gestum est, consules novi, sicut superiores, Ro- mac manscrunt. Fabius ad accipiendum ab Aemilio cxcr-

2 citum ad Saticulam cum supplemento venit. ncquc cnim Samnitcs ad Plisticam manserant, sed accitis ab domo novis militibus, multitudine freti castra eodem, quo antea, loco posuerunt: lacessentesque proclio Romanos avertere

3 ab obsidione conabantur. co intentius dictator in moenia

LIBER VIIII, 22. 23. [a. C. 317— 315] 4G5

versus id bcllum tanti ducere, quod urbem oppugnabat, sccurior ab Samnitibus agere, stationibus modo oppositis, ne cuia in castra vis fieret. eo ferocius adequitare Samni- -i tes vallo neque otium pati. et cum iam prope in portis castrorum esset hostis, nihil consulto dictatore magister equitum Q. Aulius Cerretanus magno tumultu cum omni- bus turmis equitum evectus summovit hostem. tum in 5 minime pertinaci genere pugnae sic fortuna exercuit opes, ut insignis utrimque clades et clara ipsorum ducum ede- ret funera. prior Samnitium imperator aegre patiens, quo 6 tam ferociter adcquitasset, inde se fundi fugarique, orando hortandoque equites proelium iteravit; in quem insignem 7 inter suos cientem pugnam magister equitum Eomanus infesta cuspide ita permisit equuni, ut uno ictu exanimem equo praecipitaret. nec, ut fit, ad ducis casum perculsa magis quam inritata est multitudo. omnis qui circa erant S in Aulium, temere invectum per hostium turmas, tela con- iecerunt: fratri praecipuum decus ulti Samnitium impera- 9 toris dederunt. is victorem detractum ex equo magistrum equitnm plenus maeroris atque irae trucidavit, nec multum afuit, quin corporc etiam, quia inter hostilis ceciderat tur- mas, Samnites potirentur. sed extemplo ad pedes descen- 10 sum ab Romanis est, coactique idem Samnites facere. et repentina acies circa corpora ducum pedestre proelium iniit, quo haud dubie superat Romanus: recuperatumque Auli corpus mixta cum dolore laetitia victores in castra referunt. Samnites duce amisso et per equestre certamen n temptatis viribus omissa Saticula, quam nequiquam de- fendi rebantur, ad Plisticae obsidionem redeunt, intraque paucos dies Saticula Romanus per deditionem, Plistica per vim Samnis potitur.

XXIII. Mutata inde belli sedis est; ad Soram ex l Samnio Apuliaque traductae legiones. Sora ad Samnites 2 defecerat interfectis colonis Romanorum. quo cum prior Romanus exercitus ad ulciscendam civium necem recupe- randamque coloniam magnis itineribus praevenisset, sparsi 3 per vias speculatores sequi legiones Samnitium nec iam procul abesse alii super alios nuntiarent, obviam itum hosti J atque ad Lautulas ancipiti proelio dimicatum est. non Livi vol. I. 30

466 LIBEB VHII, 23. [a.u.c.439.440]

cacdes, non fuga alterius partis, sed nox inecrtos, victi

5 victoresne essent, diremit. invenio apud quosdam, adver- sam cam pugnam Romanis fuisse atque in ea cecidisse

g Q. Aulium magistrum equitum. suffectus in locum Auli C. Fabius magister equitum cum exercitu novo ab Boma advcnit et per praemissoa nuntios consulto dictatore, ubi aubsisteret ciuove temporc et qua ex parte hostem adgre- deretur, substitit occultus ad onmia satis exploratia consi-

7 liis. dictator cum per aliquot dies post pugnam continuis- set suos intra vallum, obsessi magis quam obsidentia modo,

s signum repente pugnae proposuit et, efficacius ratus ad accendendos virorum fortium animos, nullam alibi quam in seinet ipso cuiquam relictam spem, dc magistro equi-

9 tum novoque cxcrcitu militcm celavit ct, tamquam nulla nisi in cruptione spcs cssct: 'locis' inquit 'angustis, mi- lites, deprehcnsi, nisi quam victoria patefecerimus viam, 10 nullam habemus. stativa nostra munimento satis tuta sunt, sed inopia eadem infesta: nam ct circa omnia defecerunt, undc subvchi commcatus potcrant, ct, >i homines iuvarc ii vclint, iniqua loca sunt. itaque non frustrabor ego voa castra hic relinqucndo, in quac infecta victoria, sicut pri- stino dic, vos recipiatis. armis munimcnta, non munimen-

12 tis arma tuta esse debent. castra habeant repetantque quibus operaest traherc bellum: nos omnium rerum re-

13 spectum practerquam victoriae nobis abscidamus. 1'erte sijma in hostem: ubi extra vallum agmen cxcesserit, castra quibus impcratum est incendant. damna vcstra, milites, omnium circa qui defccerunt populorum pracda sarcicn-

l [ tur.' et oratione dictatoris, quae necessitatis ultimae index erat, milites accensi vadunt in liostem, et respcctus ipse ardcntium castrorum, quamquam proximis tantum — ita cnim iusserat dictator — ignis est subditus, haut parvtun

lj fuit inritamcntum. itaque vclut vaecordes inlati signa pri- mo impetu hostium turbant, et in tempore, postquam ar- dentia procul vidit castra, magister cquitum — id convc- ncrat signum — hostium tcrga invadit. ita circumvcnti Samnites, qua potest quisque, fugam per divcrsa petunt.

IG ingena nmltitudo in unum mctu conglobata ac scmct ipsam

i: turba inpediens in medio caesa. castra hostium capta

LIBER VIIII, 23. 24. [a. C. 315. 314] 467

direptaque, quorum praeda onustum militcm in Romana castra dictator redueit, liaudquaquam tam victoria laetum, quam quod praeter exiguam deformatam incendio partem cetera contra spem salva invenit.

XXIIII. Ad Sox'am inde reditum: novique consules l M. Poetelius, C. Sulpicius exercitum ab dictatore Fabio accipiunt magna parte veterum militum dimissa novisque cohortibus in supplementum adductis. ceterum cum propter 2 difficilem urbis situm ncc oppugnandi satis certa ratio in- iretur et aut tempore longinqua aut praeceps periculo victo- ria e?$et, Soranus transfuga clam ex oppido profectus cum 3 ad vigiles Romanos penetrasset, duci se extemplo ad con- sules iubet deductusque traditurum urbem promittit. visus 4 inde, cum quonam modo id praestaturus esset percunctan- tes doceret, haud vana adferre, perpulit, prope adiuncta moenibus Romana castra ut sex milia ab oppido remove- rentur: fore, ut minus intentae in custodiam urbis diurnac 5 stationes ac nocturnae vigiliae essent. ipse insequenti nocte sub oppido silvestribus locis cohortibus insidere iussis de- cem milites delectos secum per ardua ac prope invia in arcem ducit, pluribus quam pro numero virorum missili- bus telis eo conlatis. ad hoc saxa erant et temere iacen- g tia, ut fit in aspretis, et dc industria ctiam, quo locus tu- tior esset, ab oppidanis congesta. ubi cum constituisset 7 Romanos semitamque angustam et arduam erectam ex op- pido in arcem ostendisset: 'hocquidem ascensu' inquit 'vel tres armati quamlibet multitudinem arcuerint: vos et decem 8 numero et, quod plus est, Romani Romanorumque fortis- simi viri estis. et locus pro vobis et nox erit, quae omnia ex incerto maiora territis ostentat. ego iam terrore omnia inplebo, vos arcem intenti tenete.' decurrit inde, quanto 9 maxime poterat cum tumultu: 'ad arma' et: 'pro vestram fidcm, cives,' clamitans 'arx ab hostibus capta est, defen- dite, ite.' haec incidens principum foribus, haec obviis, haec io excurrentibus in publicum pavidis increpat. acceptum ab uno pavorem plures per urbem ferunt. trepidi magistratus 1 1 missis ad arcem exploratoribus cum tela et armatos tenere arcem multiplicato numero audirent, avertunt animos a spe recuperandae arcis; fuga cuncta conplentur portaequc ab 12

30*

4G8 LIBER VIIII, 24.25. [a. u. c. 4-10]

Bemisomnia ac maxima parte inermibus rcfringuntur. qua- rum per unam praesidium Romanum clamore excitatum inrumpit et concursantes pcr vias pavidos caedit iam Sora capta erat, cum consules prima luec advenere, et quos re- liquos fortuna ex nocturna caede ac fuga fecerat in dedi- tioncm aecipiunt. ex his ducentos viginti quinque, qui (tnmium consensu destinabantur et infandae colonorum cae- dis et defectionis auctorcs, vinctos Romam deducunt, ce- teram multitudinem incolumem praesidio inposito Sorae relinquunt. omnes, qui Romam deducti erant, virgis in foro caesi ac securi porcussi summo gaudio plebis, cuius maxime intercrat, tutam ubique, quac passim in colonias mitterctur, multitudincm esse.

XXV. Consules ab Sora profecti in agros atque ur- besAusonum bellum intulmmt. mota namque omnia ad- ventu Samnitium, cum apudLautulas dimicatum est, fue- rant coniurationesque circa Campaniam passim factac. ncc Capua ipsa crimine caruit. quin Romam quoque ct ad principum quosdam inquirendb ventum cst. ceterum Au- sonum gcns proditione urbium, sicut Sora, in potestatem vcnit. Ausona et Minturnae et Vescia urbes crant, cx qui- bus principes iuventutis duodecim numcro in proditionem urbium suarum coniurati ad consules veniunt. docent. suos iam pridem exoptantcs Samnitium advcntum, simul ad Lau- tulas pugnatum audierunt, pro vietis Eomanos habuisse, iuventute, armis Samnitem iuvisse; fugatis inde Samniti- bus incerta pacc agere nec claudentis portas Romanis, nc arcessant bellum, et obstinatos claudere, si exercitus ad- moveatur: in ea fluctuatione animorum opprimi incautos posse. his auctoribus mota prapius castra missique cndem tempore circa tria oppida milites, partim armati, qui oc- culti propinqua moenibus insiderent loca, partim togati tectis veste gladiis, qui sub lucem apcrtis portis urbes in- gredercntur. ab his simul custodes trucidari coepti, simul datum signum armatis, ut cx insidiis concurrerent. ita por- tae occupatae triaque oppida eadcm liora eodemque consilio capta. sed quia absentibus ducibus impetus est factus, nul- lus modus caedibus fuit: deletaque Ausonum gens, vix certo defectionis crimine, perinde ac si intcrnecivo bcllo ccrtasset.

LIBER VIIII, 26. [a.C.314] 469

XXVI. Eodem anno prodito hostibus Romano prae- i sidio Luceria Samnitium facta. nec diu proditoribus in- punita rcs fuit. hand procul inde exercitus Romanus erat; 2 cuius primo impctu urbs sita in plano capitur. Lucerini ac Samnitcs ad internccioncm caesi, eoque ira processit, .". ut Romae quoque, cum de colonis mittendis Luceriam consuleretur senatus, multi delendam urbcm censerent. praeter odium, quod execrabile in bis captos crat, longin- ! quitas quoque abhorrere a relegandis tam procul ab domo civibus inter tam infestas gentes cogebat. vicit tamen sen- ,j tentia, ut mitterentur coloni. duo milia et quingenti missi.

Eodem anno, cum omnia infida Romanis essent, Ca- puae quoque occultae principum coniurationes factae. de o quibus cum ad senatum relatum esset, haudquaquam ne- glecta res. quaestiones decretae, dictatoremquc quaestioni- bus exercendis dici placuit. C. Maenius dictus; isM. Fos- i lium magistrum equitum dixit. ingens erat magistratus eius teiTor. itaque sive timor seu conscientiae vis Cala- vios Ovium Noviumque — ca capita coniurationis fuerant — , priusquam nominarentur apud dictatorem, mors haud dubic ab ipsis conscita iudicio subtraxit. dcinde ut quae- 8 stioni Campanae materia decessit, versa Romam interpre- tando res: non nominatim qui Capuae, sed in universum qui usquam coissent coniurassentve adversus rem publi- cam quaeri senatum iussisse et coitiones honorum adi- !» piscendorum causa factas adversus rem publicam esse. latiorque et re et personis quaestio fieri, haud abnuente dictatore, sine fine ulla quaestionis suae ius esse. postu- 10 labantur ergo nobilcs homincs, appellantibusque tribunos nemo erat auxilio, quin nomina reciperentur. inde nobili- 1 1 tas, nec hi modo in quos crimen intendebatur, sed universi simul negare, nobilium id crimen esse, quibus si nulla ob- stetur fraude, pateat via ad honorem, sed hominum novo- rum. ipsos adeo dictatorem magistrumque equitum reos 12 magis quam quaesitores idoneos eius criminis esse, intel- lecturosque, ita id esse, simul magistratu abissent. tum 13 enim vero Maenius, iam famae magis quam imperii me- mor, progressus in contionem ita verba fecit: 'et omnes 14 ante actae vitae vos conscios habeo, Quirites, et hic ipse

47< i LIBER VIIII, 26. 27. [a. u. c. I U I

honoa delatus ad me testis cst innoeentiae meae: nequc enim, quod sacpe alias, quia ita tempora postulabant rei publicae, qui bello clarissimus esset, sed qui maxime pro- cul ab his coitionibus vitam egisset, dictator deligendua

15 exercendis quaestionibus fuit. sed quoniam quidem nobi- les homines — qua de causa, vos existimare quam me pro magistratu quicquam inconpertum dicere melius est — pri- mum ipsas expugnare quacstiones omni ope adnisi sunt,

16 dein, postquam ad id parum potentes erant, ne causam diccrent, in pracsidia adversariorum, appellationem et tri-

17 bunicium auxilium, patricii confugerunt, postremo repulsi inde — adeo omnia tutiora quam ut innocentiam suam purgarent visa — in nos inruerunt, et privatis dictatorem

is poscere reum verccundiae non fuit: ut omnes dii homines- que sciant, ab illis ctiam quae non possint temptari, ne rationem vitae reddant, mc obviam ire crimini et offerre

19 me inimicis reum, dictatura mc abdico. vos quaeso, eon- sules, si vobis datum ab senatu negotium fuerit, in me primum et hunc M. Foslium quaestiones exerceatis, ut appareat, innocentia nostra nos, non maiestate honoris tu-

20 tos a criminationibus istis esse.' abdicat indc sc dictatura et post eum confestim Foslius magistcrio equitum, primi- que apud consules — iis enim ab senatu mandata res est — rei facti adversus nobilium testimonia egregie absol-

21 vimtur. Publilius etiam Philo multiplicatis summis hono- ribus post res tot domi belloque gestas, ceterum invisua

22 nobilitati, causam dixit absolutusque est. nec diutius, ut fit, quam dum recens erat, quaestio pcr clara nomina reo- rum viguit; inde labi coepit ad viliora capita, donec coi- tionibus factionibusque, adversus quas conparata crat, op- pressa est.

1 XXVII. Earum fama rcrum, magis tamen spes Cam- panae defectionis, in quam coniuratum erat, Samnites in

2 Apuliam versos rursus ad Caudium revocavit, ut inde ex propinquo, si qui motus occasionem apcriret, Capuam Ko-

3 manis eriperent. eo consules cum valido exercitu vene- runt. et primo circa saltus, cum utrimque ad hostem ini-

i qua via esset, cunctati sunt; deinde Samnitcs per apcrta loca brevi circuitu iu loca plana, Campanos campos, ag-

LlBEli VIIII, 27. 28. [a. C.314] 471

men demittunt, ibique primum castra in conspectum hosti- bus tlata, deinde levibus proeliis equitum saepius quam 5 peditum utrimque periculum factum: nec aut eventus eo- mm Romanum aut morae, qua trahebant bellum, paeni- tebat. Samnitium contra ducibus et carpi parvis cotidie 6 damnis et senescere dilatione belli vires suae vidcbantur. itaque in aciem procedunt equitibua in cornua divisis, qui- i bus praeceptum erat, intentiores ad respectum castrorum, ne qua eo vis fieret, quam ad proelium starent : aciem pediti tutam fore. consulum Sulpicius in dextro, Poete- 8 lius in laevo cornu consistunt. dextra pars, qua et Samni- tes raris ordinibus, aut ad circumeundos hostcs aut ne ipsi circumirentur, constiterant, latius patefacta stetit. sinistris, 9 praeterquam quod confertiores steterant, repentino consilio Poetelii consulis additae vires, qui subsidiarias cohortes, quae integrae ad longioris jxignae casus reservabantur, in primam aciem extemplo emisit universisque hostem primo impetu viribus inpulit. commota pedestri acie Samnitium io eques in pugnam succedit. in hunc transverso agminc inter duas acies se inferentem Romanus equitatus concitat equos signaque et ordines peditum atque equitum confun- dit, donec universam ab ea parte avertit aciem. in eo cornu 1 1 nonPoetelius solus, sed Sulpicius etiam hortator adfucrat, avectus ab suis nondum consercntibus manus ad clamorem a sinistra parte prius exortum. unde haud dubiam victo- 12 riam cernens, cum ad suum cornu tenderet cum millc du- centis viris, dissimilem ibi fortunam invenit, Romanos loco pulsos, victorem hostem signa in perculsos inferentem. ceterum omnia mutavit repente consulis adventus : nain 13 et conspectu ducis refectus militum est animus et maius quam pro numero auxilium advenerant fortes viri et par- tis alterius victoria audita, mox visa etiam, proelium re- sfituit. tota deinde iam vincere acie Romanus et omisso l ! certamine caedi capique Samnitcs, nisi qui Maleventum, cui nunc urbi Beneventum nomen est, perfugerunt. ad niginta milia caesa aut capta Samnitium proditum memo- riae est.

XXVIII. Consules egregia victoria parta protinus l inde ad Bovianum oppugnandum legiones ducunt; ibique 2

472 LIBEE VIIII, 28.20. [a. u. c. 411— 443]

hiberna egerunt, donec ab novis consulibus L. Papirio Cur- sorc quintum, C. Iunio Bubulco iterum nominatus dictator C. Poetelius cum M. Foslio magistro cquitum exercitum

3 acccpit. is cum audisset, arcem FregeUanam ab Sanmiti- bus captam, omisso Boviano ad Fregellas pergit. undc nocturna Sanmitium fuga sine certamine receptis Fregcl- lis praesidioque valido inposito, in Campaniam rcditum

4 maxime ad Nolam armis repetendam. eo se intra moenia sub adventum dictatoris et Samnitium omnis multitudo et

5 Nolani agrestes contulerant. dictator urbis situ circum- specto, quo apcrtior aditus ad moenia esset, omnia aedi- ficia — et frcquenter ibi habitabatur — circumiccta muris incendit. nec ita multo post sive a Poetelio dictatorc sive ab C. Iunio consule — nam utrumque traditur — Nola

6 est capta. qui captac dccus Nolae ad consulem trahunt, adiciunt, Atinam et Calatiam ab eodem captas, Poctelium autem pestilentia orta clavi figendi causa dictatorcm dictum.

7 Suessa et Pontia eodem anno coloniae deductae sunt. Suessa Auruncorum fucrat, Volsci Pontias, insulam sitam in conspcctu litoris sui, incoluerant. et Inter[am]nam Casinam ut deduccretur colonia senati consultum factum est. sed triumviros creavere ac miscrc colonorum quat- tuor milia insequentes consulcs M. Valerius, P. Decius.

1 XXVIIII. Profligato fere Sanmitium bello, priusquam ca cura decederet patribus Ivomanis, Etrusci belli fama

2 cxorta cst. nec crat ea tempestate gens alia, cuius sccun- dum Gallicos tumultus arma tcrribiliora essent cum pro-

3 pinquitate agri tum multitudinc hominum. itaque altero consule in Samnio reliquias bclli perscquenti P. Decius, qui graviter aegcr Romae restiterat, auctore scnatu dicta-

4 torem C. Iunium Bubulcum dixit. is, prout rei magnitudo postulabat, omnes iuniores sacramento adigit, arma quae- que alia res poscit summa industria parat. ncc tantis ap- paratibus elatus de infcrendo bcllo agitat, quicturus haud

i> dubic, nisi ultro arma Etrusci inferrcnt. eadem in conpa- rando cohibendoque bcllo consilia et apud Etruscos fuere. ncutri fmibus egressi.

Et censura clara eo anno Appi Claudii ct C. Plautii

G fuit, mcmoriae tamen felicioris ad posteros nomcn Appi,

LIBER VIIII, 20. 30. [a. C. 313-311] 473

quod viain munivit et aquam in urbem duxit eaque unus perfecit, quia ob infamem atque invidiosarn senatus lectio- 7 nem verecundia victus collega magistratu se abdieaverat: Appius iam inde antiquitus insitam pertinaeiam familiae 8 gerendo solus censuram obtinuit. eodem Appio auctore 9 Potitii, gens, cuius ad aram maximam Herculis familiare sacerdotium fuerat, servos publicos ministerii delegandi causa sollemnia eius sacri docuerant. traditur inde dictu io mirabile et quod dimovendis statu suo sacris religionem facere posset, cum duodecim familiae ea tempestate Poti- tiorum essent, puberes ad triginta, omnes intra annum cum stirpe extinctos, nec nomen tantum Potitiorum in- n terisse, sed censorem etiam Appium memori deum ira post aliquot annos luminibus captum.

XXX. Itaque consules, qui eum annum seeuti sunt, i C. Iunius Bubulcus tertium et Q. Aemilius Barbula iterum, initio anni questi apud populum, deformatum ordinem prava lectione senatus, qua potiores aliquot leetis praeter- iti essent, negaverunt, eam lectionem se, quae sine recti 2 pravique disci-imine ad gratiam ac libidinem facta esset, observaturos, et senatum extemplo citaverunt eo ordine, qui ante censores App. Claudium et C. Plautium fuerat. et duo imperia eo anno dari coepta per populum, utraque 3 pertinentia ad rem militarem: unum, ut tribuni militum seni deni in quattuor legiones a populo crearentur, quae antea, perquam paueis sufFragio populi relictis locis, dicta- torum et consulum ferme fuerant beneficia : tulere eam rogationem tribuni plebei L. Atilius, C. Marcius; alterum 4 ut duumviros navales classis ornandae reficiendaeque causa idem populus iuberet: lator huius plebis sciti fuit M. De- cius tribunus plebis.

Eiusdem anni rem dictu parvam praeterirem, ni ad 5 religionem visa esset pertinere. tibicines, quia prohibiti a proximis censoribus erant in aede Iovis vesci, quod tradi- tum antiquitus erat, aegre passi Tibur uno agmine abie- runt, adeo ut nemo in urbe esset, qui sacrificiis praeci- neret. eius rei religio tenuit senatum, legatosque Tibur 6 miserunt, ut darent operam, ut hi homines Romanis resti- tuerentur. Tiburtini benigne polliciti primum accitos eos 7

474 LIBER VIIU , 30. 31. [a. u. c. 443]

in curiam hortati sunt, uti reverterentur Romam; post- quam perpelli ncquibant, consilio haud abhorrente ;d>

8 ingeniis hominum cos adgrediuntur. dic fcsto alii alios per speciem celebrandarum cantu cpularum causa invitant et vino, cuius avidum fcrme gcnus cst, oneratos sopiunt,

9 atque ita m plaustra somno vinctos coniciunt ac Romam dcportant. ncc prius senserc quam plaustris in foro re-

!0 lictis plenos crapulae eos lux opprcssit. tunc concursua populi factus, impetratoque ut manercnt, datum, ut tri- duum quotannis ornati cum eantu atque hac, quae nunc sollemnis cst, licentia per urbem vagarentur, restitutum- quc in acdc vcsccndi ius iis, qui sacris praccincrent. hacc inter uuorum ingcntium bellorum curam gerebantur.

1 XXXI. Consules inter se provincias partiti: Iunio Samnites, Acmilio novum bellum Etruria sorte obvenit.

2 in Samnio Cluviam pracsidium Romanum, quia ncquivcrat vi capi, obscssum farnc in dcditioncm acceperant Samni- tes, vcrberibusque foedum in modum laceratoa occiderant

3 dcditos. liuic infcnsus crudclitati Iunius, nihil antiquius oppugnatione Cluviana ratus, quo dic adgressus est moe-

4 nia, vi ccpit atque omncs pubercs intcrfccit. indc victor exercitus Bovianum ductus. caput hoc crat Pcntrorum Samnitium longc ditissimum atque opulcntissimum armis

5 virisquc. ibi quia haud tantum irarum crat, spe pracdac milites accensi oppido potiuntur. minus itaque sacvitum in hostcs est, pracdac plus paene quam ex omni Samnio

6 umquam cgestum, benigneque omnis militi concessa. ct postquam pracpotentem armis Romanum nec acics sub- sistcre ullae ncc castra nec urbes poterant, dnmium prin- cipum in Samnio eo curae sunt intcntac, ut insidiis quac- rcretur locus, si qua licentia populando effusua exercitus

7 excipi ac circumveniri posset. transfugae agrcstes et captivi quidam, pars forte pars consilio oblati, congrucntia ad con- sulem adfcrcntes, quae ct vcra crant, pecoris vim ingen- tem in saltum avium conpulsam csse, pcrpulcrunt, ut

8 pracdatum eo expcditae ducerentur legioncs. ibi ingena hostium exercitus itinera occultus insederat, et postquam intrasse Romanos vidit saltum, rcpente exortus cum cla-

9 more ac tumultu incautos invadit. et primo nova res tre-

LIBER VIIII, 31. 32. [a.C.311] 475

pidationem fecit, dum arma capiunt, sarcinas congerunt in mcdium; dein postquam, ut quisque libcraverat se onere aptaveratque armis, ad signa undique coibant et notis or- dinibus in vetere disciplina militiae iam sine praecepto ullius sua sponte strucbatur acies, consul ad ancipitem io maximc pugnam advectus desilit ex equo et Iovem Mar- temque atque alios testatur deos, se nullam suam gloriam indc, sed praedam militi quaerentem in eum locum devc- nisse neque in sc aliud quam nimiam ditandi ex hoste n militis curam rcprehendi posse. ab eo se dedecore nul- lam rem aliam quam virtutem militum vindicaturam. coni- 12 terentur modo uno animo omnes invadere hostem, victum acie, castris exutum, nudatum urbibus, ultimam spem furto insidiarum temptantem et loco, non armis fretum. scd 13 quem esse iam virtuti Romanae inexpugnabilem locum? Fregellana arx Soranaque et ubicumque iniquo successum erat loco memorabantur. his accensus miles omnium in- 1 L memor difficultatium, vadit adversus inininentem hostium aciem. ibi paulum laboris fuit, dum in adversum clivum erigitur agmen; ceterum postquam prima signa planitiem 15 summam ceperunt sensitque acies, aequo se iam institisse loco, versus extemplo est terror in insidiatores, easdemque latebras, quibus se paulo ante texerant, palati atque iner- mes fuga repetebant. sed loca difficilia hosti quaesita 16 ipsos tum sua fraude inpediebant. itaque ergo perpaucis effugium patuit: caesa ad viginti milia hominum, victor- que Romanus ad oblatam ab hoste praedam pecorum dis- currit.

XXXII. Dum haec geruntur in Samnio, iam omnes 1 Etruriae populi praeter Arretinos ad arma ierant ab op- pugnando Sutrio, quae urbs socia Romanis velut claustra Etruriae erat, ingens orsi bellum. eo alter consulum Ae- 2 milius cum cxcrcitu ad liberandos obsidione soeios venit. advenientibus Romanis Sutrini commeatus benigne in ca- stra ante urbem posita advexere. Etrusci diem primum 3 consultando, maturarent traherentne bellum, traduxerunt. postero die, ubi celeriora quam tutiora consilia magis pla- cuere ducibus, sole orto signum pugnae propositum est, armatique in aciem procedunt. quod postquam consuli 1

47»5 LIBER VIIII, 32. 33. [a. u. e. 143. 111 v

Duntiatum est, extemplo tesscram tlari iubet, ut prandeat

miles firmatisquc cibo viribus arma capiat. dicto paretur.

j consul ubi armatos paratosquc vidit, signa extra vallum proferri iussit et haud procul hoste instruxit aciem. ali- quamdiu intenti utrimque steterunt expcctantcs, ut ab ad-

<j versariis clamor et pugna ineiperet; et prius sol meridic se inclinavit quam telum hinc aut illinc emissum est. inde ne infecta re abiretur, clamor ab Etruscia oritur conci-

: nuntquc tubae et signa inferuntur. nec scgnius aRomanis pugna initur. concurrunt infensis animis. numcro hostis,

8 virtute Komanus superat. anceps proelium multos utrim- que et fortissimum quemque absumit, nec prius inclinata rcs est quam secunda acies Komana ad prima signa, in-

9 tegri fessis, successerunt. Etrusci, quia nullis reccntibus subsidiis fulta prima acies fuit, ante signa eircaque omnes ccciderunt. nullo umquam proelio fugae minus nec plus caedis fuisset, ni obstinatos mori Tuscos nox texissct, ita

10 ut victorcs prius quam victi pugnandi fincm faccrent. post occasum solis signum reccptui datum est; noctc ab utro-

n que in castra reditum. ncc deinde quicquam eo anno rei memoria dignae apud Sntrium gestum est, quia et ex hostium exercitu prima tota acies deleta uno proelio fue- rat subsidiariis modo relictis, vix quod satis esset ad

12 castrorum praesidium, et apud Romanos tantum vulnerum fuit, ut plures post proelium saucii deccsserint quam ceci- derant in acie.

1 XXXIII. Q. Fabius insequentis anni consul bellum ad Sutrium cxcepit, collega Fabio C. Marcius Rutilus datus

2 est. ceterum et Fabius supplementum ab Ivoma adduxit ct novus exercitus domo accitus Etruscis venit

i Permulti anni iam erant, cum inter patricios magistra- tus tribunosque nulla certamina fuerant, cum cx ca fami- lia, quae velut fatalis (cum) tribunis ac plebi erat, ccrta-

; men oritur. Ap. Claudius censor circumactis decem et octo mensibus, quod Aemilia lege finitum censurae spatium temporis erat, cum C. Plautius collega eius magistratu se

i abdicasset, nulla vi conpelli ut abdicaret potuit. P. Sem- pronius crat tribunus plebis, qui finiendac censurae intra legitimum tempus actionem susceperat, non popularem

LIBER VIIIl, 33. 34. [a. C. 311. 310/09] 477

magis quam iustam ncc in vulgus quam optimo cuiquc gratiorcm. is cum idcntidcm lcgcm Aemiliam rccitarct G auctoremque eius Mamercum Acmilium dictatorein laudi- bus ferrct, qui quinqucnnalcm ante censuram et longin- quitate potestatem dominantem intra sex mcnsum ct anni coegisset spatium : 'dic agcdum,' inquit 'Appi Claudi, 7 quidnam facturus fucris, si co tcmpore, quo C. Furius et M. Geganius ccnsores fucrunt, censor fuisses.' negarc 8 Appius interrogationem tribuni magno operc ad causam pertincre suam: nam ct si tcnuerit lex Aemilia cos cen- sores, quorum in magistratu lata cssct, quia post illos 9 ccnsores creatos cain legem populus iussisset quodque postremum iussisset, id ius ratumque esset, non tamcn aut se aut eorum quemquam, qui post eam legem latam creati censores essent, teneri ea lege potuissc.

XXXIIII. Ilaec sine ullius adsensu cavillante Ap- l pio: 'est,' inquit 'Quirites, illius Appii progenies, qui dcccmvir in annum crcatus altero anno se ipse crcavit, tertio nec ab se nec ab ullo creatus privatus fasces et imperium obtinuit nec ante continuando abstitit magistratu 2 quam obrucrent eum male parta, male gesta, male retenta imperia. liaec est eadem familia, Quirites, cuius vi atque o iniuriis conpulsi extorres patria sacrum montcm cepistis, haec, adversus quam tribunicium auxilium vobis conpa- rastis, haec, propter quam duo exercitus Avcntinum inse- t distis, haec, quae faenebres leges, haec, quae agrarias semper inpugnavit. haec conubia patrum et plebis inter- 5 rupit, haec plebi ad curules magistratus iter obsaepsit. hoc est nomen multo quam Tarquiniorum infestius vestrae libertati. itane tandem, Appi Claudi, cum centesinius iam c, annus sit ab Mam. Aemilio dictatore, tot censores fuerint, nobilissimi fortissimique viri, nemo eorum duodccim ta- bulas legit? nemo id ius esse quod postremo populus ius- sisset sciit? immo vero omnis sciverunt et idco Aemiliac 7 potius legi paruerunt quam illi antiquae, qua primum ccn- sores creati erant, quia hanc postremam iusserat populus et quia, ubi duae contrariae leges sunt, semper antiquae obrogat nova. an hoc dicis, Appi, non teneri Aemilia lege s populum? an populum tcneri, te unum exlegem esse?

478 LIBER VIIII, 34. [a. u. e. 444/5]

9 tcnuit Aemilia lex violcntos illos ccnsores C. Furium et M. Geganium, qui quid iste magistratus in re publica male facere posset indicarunt, cum ira finitae potestatis Mam. Aemilium, principcm actatis suae belli domique,

lii aerarium feecrunt; tenuit deinccps omnis .censores intra centum annorum spatium ; tenet C. Plautium collegam

n tuum isdem auspiciis, eodem iure crcatum. an hunc non ut qui optimo iure censor creatus esset populus creavit? tu unus cximius cs, in quo hoc praccipuum ac singularc

12 valcat? qucm tu rcgem sacrificiorum crees? amplexus regni nomen ut qui optimo iure rex Romae creatus sit crcatum se dicet. qucm semestri dictatura, quem intcrregno quin- quc dierum contcntum fore putes? quem clavi figcndi aut

13 ludorum causa dictatorcm audacter crees? quam isti sto- lidos ac socordes vidcri crcditis cos, qui intra viccsimum diem ingentibus rebus gestis dictatura se abdicaveront aut

1 1 qui vitlo creati abierunt magistratu? quid cgo antiqua rc- petam? nupcr intra dcccm annos C. Maeniua dictator, quia, cum quacstiones severius quam quibusdam potcntibus tu- tum crat cxerceret, contagio cius quod quaerebat ipse criminis obiectata ab inimicis est, ut privatus obviam iret crimini, dictatura sc abdicavit. nolo cgo istam in tc mo-

1 5 destiam : ne degeneraveris a familia imperiosissima et supcrbissima, non die, non hora citius quam necesse est

16 magistratu abicris, modo nc cxcedas finitum tempus. satis cst aut diem aut mensem censurae adiccre? triennium, in- quit, et sex menscs ultra quam licet Aemilia legc censu- ram geram, et solus geram. hoc quidcm iam regno similc

1 7 est. an collegam subrogabis, quem nc in demortui quidcm

18 locum subrogare fas est? paenitct cnim, quod antiquissi- mum sollcmne ct solum ab ipso, cui fit, institutum dco, ab nobilissimis antistitibus eius sacriad servorum ministe-

19 rium rcligiosus ccnsor deduxisti, gens antiquior originibus urbis huius, hospitio dcorum inmortalium sancta, proptcr te ac tuam ccnsuram intra annum ab stirpe extincta est, nisi univcrsam rcm publicam co ncfario obstrinxcris, quod

20 ominari ctiam rcformidat animus. urbs eo lustro capta est, quo, demortuo collega C. Iulio censorc, L. Papirius Cursor, nc abirct magistratu, M. Cornelhun Malugincnsem

LIBER VIIII , 34. 35. [a. C. 310/09] 479

collegam subrogavit. et quanto modestior illius cupiditas 21 fuit quam tua, Appi? nec solus nec ultra finitum lege tempus L. Papirius censuram gessit. tamen neminem in- venit, qui se postea auctorem sequeretur; omnes deinceps censores post mortem collegae se magistratu abdicarunt. te nec quod dies exit censurae nec quod collega magistratu 22 abiit, nec lex nec pudor coercet: virtutem in superbia, in audaeia, in contemptu deorum hominumque ponis. ego 23 te, Appi Claudi, pro istius magistratus maiestate ac vere- cundia, quem gessisti, non modo manu violatum, sed ne verbo quidem inclementiori a me appellatum vellem: sed -24 ct haec, quae adhuc egi, pervicacia tua et superbia cocgit mc luqui et, nisi Aemiliae legi parueris, in vincula duci iubebo nec, cum ita conparatum a maioribus sit, ut co- 2.j mitiis censoriis, nisi duo confecerint legitima suffragia, non renuntiato altero comitia differantur, ego te, qui solus censor creari non possis, solum censuram gerere non pa- tiar.' haec taliaque cum dixisset, prendi censorem et in 26 vincula duci iussit. adprobautibus sex tribunis actioncm collcgae tres appellanti Appio auxilio fuerunt, summaquc invidia onmium ordinum solus censuram gessit.

XXXV. Dum ea Romae geruntur, iam Sutrium ab 1 Etruscis obsidebatur, consulique Fabio imis montibus du- centi ad ferendam opem sociis temptandasque munitiones, si qua posset, acies hostium instructa occurrit; quorum 2 ingcntem multitudinem cum ostenderet subiecta late pla- nities, consul, ut loco paucitatem suorum adiuvaret, flectit paululum in clivos agmen — aspreta erant strata saxis — , inde signa in hostem obvertit. Etrusci omnium praeter- 3 quam multitudinis suae, qua sola freti erant, inmemores proclium ineunt adeo raptim et avide, ut abiectis missili- bus, quo celerius manus consererent, stringerent gladios vadentes in hostem: Romanus contra nunc tela nunc saxa, 4 quibus eos adfatim locus ipse armabat, ingerere. igitur 5 scuta galeaeque ictae cum etiam quos non vulneraverant turbarent — neque subire erat facile ad propiorem pugnam neque missilia habebant, quibus eminus rem gererent — , stantes et expositos ad ictus, cum iam satis nihil tegeret, 6 quosdam etiam pedem referentes, fluctuantemque et insta-

480 LIBEll VIIII, 35. 36. [a. u. c. -114 5]

bilcm aciem redintcgrato clamore strictis gladiis hastati ct

7 principes invadunt. eum impetum non tulerunt Etrusci, versisque signis fuga cffusa castra repetunt. sed equitcs Romani praevecti pcr obliqua campi cum se fugientibus

8 obtulissent, omisso ad castra itinere montes petunt. indc inermi paene agminc ac vexato vulneribus in silvam Cimi- niam penetratum. liomanus multis milibus Etruscorum caesis, duodequadraginta signis militaribus captis, castri.- etiam hostium cum praeda ingenti potitur. tum de persc- quendo hoste agitari coeptum.

1 XXXVI. Silva erat Ciminia magis tum invia atquc horrenda quam nuper fuere Germanici saltus, nulli ad eam diem ne mercatorum quidcm adita. eam intrare haud fere quisquam praeter ducem ipsum audebat: aliis omni-

2 bus cladis Caudinae nondum mcmoria aboleverat. tum ex iis qui adcrant — consulis fratrem M. Eabium, Caesonem alii, C. Claudium quidam matre cadem qua consulcm geni- tum tradunt — speculatum se iturum professus breviquc

3 omnia certa adlaturum. Cacre cducatus apud hospites, Etruscis inde litteris eruditus erat linguamque Etruscam probe noverat. habeo auctorcs, vulgo tum Romanos puc- ros, sicut nuiic Graecis, itaEtruseis litteris erudiri Bolitos:

4 sed propius est vero, praecipuum aliquid fuisse in eo, qui se tam audaci simulatione hostibus inmiscuerit. servus ei dicitur comes unus fuisse, nutritus una eoque haud igna-

5 rus linguae ekisdern ; nec quiequam aliud proficiscentes quam summatim regionis, quae intranda erat, naturam ac nomina principum in populis accepere, ne qua inter con-

G loquia insigni nota haesitantes deprendi possent. icrc pastorali habitu, agrestibus telis, falcibus gacsisque binis armati. sed ncque commercium linguae nec vestis armo- rumve habitus sic eos texit quam quod abhorrebat ab fide,

7 quemquam externum Ciminios saltus intraturum. usque ad Camcrtes Umbros penetrasse dicuntur. ibi qui csscnt fateri Romanum ausum introductumque in senatum con-

8 Bulis verbis egisse de societate amicitiaquc atque inde comi hospitio acccptum nuntiarc Romanis iussum, com- mcatum exercitui dicrum triginta praesto fore, si ea loca intrasset iuventutemquc Camertium Umbrorum in armis

LIBER VIITI, 36. 37. [a. C. 310,09] 481

paratam imperio futuram. haec cum relata consuli essent, 9 inpedimentis prima vigilia praemissis, legionibus post in- pedimenta ire iussis, ipse substitit cum equitatu et luce 10 orta postero die obequitavit stationibus hostium, quae extra saltum dispositae erant; et cum satis diu tenuisset hostem, in castra sese recepit portaque altera egressus ante noctem agmen adsequitur. postero die luce prima n iuga Ciminii montis tenebat. inde contemplatus opulenta Etruriae arva milites emittit. ingenti iam abacta praeda 12 tumultuariae agrestium Etruscorum cohortes, repente a principibus regionis eius concitatae, Eomanis occurrunt adeo inconpositae, ut vindices praedarum prope ipsi prae- dae fuerint. caesis fugatisque iis, late depopulato agro 13 victor Romanus opulentusque rerum omnium copia in castra rediit. eo forte quinque legati cum duobus tribunis u plebis venerant denuntiatum Fabio senatus verbis, ne sal- tum Ciminium transiret. laetati, serius se quam ut inpe- dire bellum possent venisse, nuntii victoriae Romam re- vertuntur.

XXXVII. Hac expeditione consulis motum latius erat i quam profligatum bellum : vastationem namque sub Ci- minii montis radicibus iacens ora senserat conciveratque indignatione non Etruriae modo populos, sed Umbriae finitima. itaque quantus non umquam antea exercitus ad 2 Sutrium venit; neque e silvis tantummodo promota castra, sed etiam aviditate dimicandi quam primum in campos delata acies. deinde instructa primo suo stare loco relicto 3 hostium ad instruendum eontra spatio; dein, postquam detractare hostem sensere pugnam, ad vallum subeunt. ubi postquam stationes quoque receptas intra munimenta 4 sensere, clamor repente circa duces ortus, ut eo sibi e castris cibaria eius diei deferri iuberent: mansuros se sub 5 armis et aut nocte aut certe luce prima castra hostium invasuros. nihilo quietior Romanus exercitus imperio du- g cis continetur. decima erat fere diei hora, cum cibum capere consul milites iubet, praecipit, ut in armis sint, quacumque diei noctisve hora signum dederit. paucis mi- i lites adloquitur, Samnitium bella extollit, elevat Etruscos, nec hostem hosti nec multitudinem multitudini conparan-

Livi vol. I. 31

482 LIBER VI I II , 37. 38. [a. u. c. 444/5]

<l;un ait csse. praeterca teluni aliud oceultum scituros in teinpore; interea taceri opus essc. lns ambagibus prodi simulabat hostes, quo animus militum multitudine territus restitueretur; et, quod sine munimento considerant, veri similius erat quod simulabatur. curati eibo corpora quieti dant et quarta fere vigilia sine tumultu excitati arma

8 capiunt. dolabrae calonibus dividuntur ad vallmn pro- ruendum fossasque inplendas. intra munimenta instruitur acics, delectae cohortes ad portarum cxitus conlocantur.

9 dato deinde signo paulo ante lucem, quod aestivis nocti- bus sopitae maxime quietis tempus est, proruto vallo eru- pit acies, stratos passim invadit hostes, alios inmobilcs, alios semisomnos in cubilibus suis, maximam partem ad arma trepidantcs caedes oppressit; paucis armandi sc da-

10 tum spatium cst. eos ipsos non signum certum, non du- cem sequentes fundit Romanus, fugatosque persequitur. ad castra, ad silvas divcrsi tendebant. silvae tutius dedere refugium, nam eastra in campis sita eodem die capiuntur. aurum argentumque iussum refcrri ad eonsulem, cetera

11 praeda militis fuit. caesa aut capta eo die hostium milia ad sexaginta. eam tam claram pugnam trans Ciminiam silvam ad Perusiam pugnatam quidam auctorcs sunt me- tuque in magno civitatem fuissc, ne interelusus exercitus tam infesto saltu coortis undique Tuscis Umbrisque op-

12 primeretur. sed ubicumquc pugnatum est, res Romana superior fuit. itaque a Perusia et Cortona et Arrctio, quae fermc capita Etruriae populorum ea tempestate crant, le- gati paecm foedusquc ab Romania petentes indutias in triginta annos impetraverunt.

l XXXVIII. Dum hacc in Etruria geruntur, consul alter C. Marcius Rutilus Allifas de Sanmitibus vi ccpit. multa alia castella vicique aut deleta hostiliter aut intcgra in

•_> potestatcm venere. per idem tempus ct classis Romana a P. Cornclio, quem senatus maritimae orae praefecerat, in Campaniam acta cum adpulsa Pompeios essct, socii indc navales addepopulandum agrum Nucerinum profecti proxi- mis raptim vastatis, unde reditus tutus ad naves esset, dulcedine, ut fit, praedae longius progressi excivcrc hostes.

:; palatis per agros nemo obvius fuit, cum occidione occidi

LIBEE VII II, 38. [a.C. 310/09] 483

possent: redeuntea agmine ineauto haud procul navibus adsecuti agrestes exuerunt praeda, partem etiam occide- runt, quae superfuit caedi trepida multitudo ad naves conpulsa est.

Profectio Q. Fabii trans Ciminiam silvam quantum 4 Romae terrorem fecerat, tam laetam famam in Samnium ad hostes tulerat: interclusum Romanum exercitum obsi- deri cladisque imaginem furculas Caudinas memorabant: eadem temeritate avidam ulteriorum semper gentem in 5 saltus invios deductam, saeptam non hostium magis armis quam locorum iniquitatibus esse. iam gaudium invidia 6 quadam miscebatur, quod belli Romani decus ab Samni- tibus fortuna ad Etruscos avertisset. itaque armis viris- 7 que a*d obterendum C. Marcium consulem concurrunr. protinus inde Etruriam per Marsos ac Sabinos petituri, si Marcius dimicandi potestatem non faciat. obvius his con- s sul fuit. dimicatum proelio utrimque atroci atque incerto eventu est, et cum anceps caedes fuisset, adversae tamen rei fama inRomanos vertit ob amissos quosdani equestris ordinis tribunosque militum atque unum legatum et, quod insigne maxime fuit, consulis ipsius vulnus. ob haec etiam 9 aucta fama, ut solet, ingens terror patres invasit, dictato- remque dici placebat: nec quin Cursor Papirius diceretur, in quo tum summa rei bellicae ponebatur, dubium cui- quam erat. sed nec in Samnium nuntium perferri omni- 10 bus infestis tuto posse nec vivere Marcium consulem satis fldebant; alter consulFabius infestus privatim Papirio erat. 11 quae ne ira obstaret bono publico, legatos ex consularium numero mittendos ad eum senatus censuit, qui sua quoque 12 eum, non publica solum auctoritate moverent, ut memo- riam simultatium patriae remitteret. profecti legati ad 13 Fabium cum senatus consultmn tradidissent adiecissent- que orationem convenientem mandatis, consul demissis in terram oculis tacitus ab incertis, quidnam acturus esset, lcgatis recessit; nocte deinde silentio, ut mos est, L. Pa- u pirium dictatorem dixit. cui cum ob animum egregie vic- tum legati gratias agerent, obstinatum silentium obtinuit ac sine responso ac mentione facti sui legatos dimisit, ut appareret, insignem dolorem ingenti conprimi animo. Pa- 15

31*

484 LIBEB VIIII, 38.39. [a. u.c. 444/46]

pirius C. Iunium Buhulcum magistrum equitum dixit: at- que ei legem euriatam de imperio ferenti triste omen diem diffidit, quodFaucia curia fuit principium, duabus insignis cladibus, captae urbis et Caudinae pacis, quod utroquc ig anno eiusdem curiac fuerat principium ; Macer Licinius tertia etiam clade, quae ad Cremeram accepta est, ahoini- nandam eam curiam facit. i XXXVIIII. Dictator postero die auspieiis repetitis pertulit iegem, et profectus eum legionihus ad terrorem traducti silvam Ciminiam excrcitus nuper scriptis adLon-

2 gulam pervenit acceptisque a Marcio consule veterihus militihus in aciem copias cduxit. nec hostes detractarc visi pugnam. instructos deinde armatosque, cum ah ncu-

3 tris proelium inciperet, nox oppressit. quieti aliquamdiu, nec suis diffidentes virihus nec hostem spcrncntes, stativa

i in propinquo habucre. * * * nam et eum Vmbrorum exer- citu aeie depugnatum est — fusi tamcn niagis quam caesi

;. hostes, quia coeptam acriter non tolerarunt pugnam — et ad Vadimonis laeum Etrusei lege sacrata eoacto exercitu, cum vir virum legisset, quantis numquam alias ante simul

i; copiis simul animis dimicarunt. tantoque irarum certa- mine gesta res est, ut ab neutra parte emissa sint tela. gladiis pugna coepit et acerrime commissa ipso certamine, quod aliquamdiu anceps fuit, accensa est, ut non cum Etruseis totiens victis, sed cum aliqua nova gente videre-

; tur dimicatio esse. nihil ab ulla parte movetur fugae, cadunt antesignani et, ne nudentur propugnatoribus signa,

8 fit ex secunda prima acies. ab ultimis deinde subsidiis cietur nriles, adeoque ad ultimum laboris ac pcriculi ven- tum est, ut equites llomani omissis equis ad primos ordi- nes peditum per arma, per corpora evaserint: ea velut nova inter fessos cxorta acies turbavit signa Etruscorum.

0 secuta deinde impetum eorum, utcumque adfecta erat,

10 cetera multitudo tandem perrumpit ordines hostium. tunc vinei pcrtinacia coepta et averti manipuli quidam et, ut

1 1 semel dedere terga, etiam certiorem capessere fugam. ille primum dies fortuna vetere abundantes Etruscorum frcgit opes. eaesum in acie quod roboris fuit, castra eo impctu capta direptaque.

LIBER VIIII, 40. [a.C. 310/09] 485

XXXX. Pari subinde periculo gloriaeque eventu bel- i lum in Samnitibus erat, qui praetcr ceteros belli ajppara- tus ut acies sua fulgeret novis armorum insignibus fece- runt. cluo exercitus erant, scuta alterius auro, alterius 2 argento eaelaverunt : forma crat scuti, summum latius, qua pectus atque umeri teguntur, fastigio aequali, ad imum cuncatior mobilitatis causa; spongia pectori tegu- 3 mentum et sinistrum crns ocrea tectum; galeae cristatae, quae speciem magnitudini corporum adderent ; tunicae auratis militibus vcrsicolores, argentatis linteae candidae. his dextrum cornu datum, illi in sinistro consistunt. notus 4 iam Eomanis apparatus insignium armorum fuerat docti- que a ducibus erant, horridum militem esse debere, non caelatum auro et argento, scd ferro et animis fretum: quippe illa praedam verius quam arma esse, nitentia ante 5 rem, deformia inter sanguinem ct vulnera; virtutem esse 6 militis decus et omnia illa victoriam sequi et ditcm ho- stem quamvis pauperis victoris praemium esse. his Cur- 7 sor vocibus instinctos milites in proelium ducit. dextro ipse cornu consistit, sinistro praefecit magistrum equitum. simul est concursum, ingens fuit cum hoste certamen, 8 non segnius inter dictatorem et magistrum equitum, ab utra parte victoria incipcret. prior forte Iunius commovit 9 hostem, laevo dextrum cornu, sacratos more Samnitium milites eoque candida veste et paribus candore armis in- signes. eos se Orco mactare Iunius dictitans, cum intu- lisset signa, turbavit ordines et haud dubie inpulit aciem. quod ubi sensit dictator: 'ab laevone eornu victoria in- 10 cipiet' inquit 'et dextrum cornu, dictatoris acies, alienam pugnam sequetur, non partem maximam victoriae trahet?' concitat milites, nec peditum virtuti equitcs aut legatorum i 1 studia ducibus cedunt. M. Valerius a dextro, P. Decius 12 ab laevo cornu, ambo consulares, ad equites in cornibus positos evchuntur adhortatique eos, ut partem secum ca- pesserent decoris, in transversa latera hostium incurrunt. is novus additus terror cum ex parte utraque circumva- 13 sisset aciem et ad terrorem hostium legiones Romanae redintcgrato clamore intulissent gradum, tum fuga ab Samnitibus cocpta. iam strage hominum armorumque in- 1 1

48G LIBER VIIII, 40. 41. [a. u. c. 444/5. 44(1]

signium campi rcpleri. ac primo pavidos Samnites castra sua accepere, deintle ne ea quidcm retenta: captis di-

13 reptisque ante noctem iniectus ignis. dictator ex scnatus consulto triumphavit. cuius triumpho longe maximam

1G speciem captiva arma praebuerc. tantum magnificentiac visum in his, ut aurata scuta dominis argentariarum ad forum ornandum dividcrentur. inde natum initium dicitur

17 fori ornandi ab aedilibus, cum tensae ducerentur. et Ro- mani quidem ad honorem dcum insignibus armis hostium usi sunt, Campani ab superbia et odio Samnitium gladia- torcs, quod spectaculum inter epulas crat, eo ornatu ar- marunt Samnitiumque nomine conpellarunt.

18 Eodem anno cum reliquis Etruscorum ad Ferusiam, quae et ipsa indutiarum fidem ruperat, Fabius consul nec

19 dubia nec difficili victoria dimicat. ipsum oppidum — nam ad moenia victor accessit — cepisset, ni legati de-

20 dentes urbem exissent. pracsidio Perusiae inposito, lega- tionibus Etruriae amieitiam petentibus prac se Eomam ad senatum missis, consul praestantiore etiam quam dictator

21 victoria triumphans urbem est invectus. quin etiam de- victorum Samnitium decus magna ex parte ad legato- P. Decium et M. VaJerium est versum, quos populus proxi- mis comitiis ingenti consensu consulem alterum, alterum praetorem declaravit.

1 XXXXI. Fabio ob egregie perdomitam Etruriam con- tinuatur consulatus, Decio collega datur. Valerius prae-

2 tor quartum crcatus. consules partiti provincias: Etruria

3 Dccio, Sanmium Fabio evenit. profectus ad Nuccriam Al- faternam, tum pacem petentis, quod uti ea, cum darctur, noluisscnt, aspernatus cst, oppugnando ad deditioncm sub-

1 cgit. cum Samnitibus acie dimicatum, haud magno cer- tamine hostes victi: ncque eius pugnac memoria tradita foret, ni Marsi eo primum proelio cum Romanis bellasscnt. secuti Marsorum defectionem Paeligni eandcm fortunam

5 habuerunt. Decio quoquc altcri consuli secunda bclli fortuna erat. Tarquiniensem metu subegerat frumcntum exercitui praebere atque indutias in quadraginta annos

G petere. Vulsiniensium castella aliquot vi cepit; quaedam cx his diruit, nc rcceptaculo hostibus essent, circumferen-

LIBER VIIII, 41. [a. C. 310/09. 308] 487

doque passim bello tantum terrorem sui fecit, ut nomen omne Etruscum foedus ab consule peteret. ac de eo qui- 7 dem niliil impetratum, indutiae annuae datae. stipendium exercitu Romano ab hoste in eum annum pensum et binae tunicae in militem exactae. ea merces indutiarum fuit.

Tranquillas res iam Etruscis turbavit repentina de- 8 fectio Umbrorum, gentis intcgrae a cladibus belli, nisi quod transitum exercitus ager senserat. ii concitata omni 9 iuventute sua et magna parte Etruscorum ad rcbellionem conpulsa tantum exercitum fecerant, ut relicto post se in Etruria Decio ad oppugnandam inde Romam ituros magni- fice de se ac contemptim de Romanis loquentes iactarent. quod inceptum eorum ubi ad Decium consulem perlatum 10 est, ad urbem ex Etruria magnis itineribus pergit et in agro Pupiniensi ad famam intentus hostium consedit. nec 1 1 Romae spernebatur Umbrorum bellum et ipsae minae me- tum fecerant expertis Gallica clade, quam intutam urbem iucolerent. itaque legati ad Fabium consulem missi sunt, 12 ut, si quid laxamenti a bello Samnitium esset, inUmbriam propere exercitum dueeret. dicto paruit consul magnisque 1 3 itineribus ad Mevaniam, ubi tum copiae Umbrorum erant, perrexit. repens adventus consulis, quem procul Umbria 1 1 in Samnio bello alio oceupatum crediderant, ita extemiit Umbros, ut alii recedenduni ad urbes munitas, quidam omittendum bellum censerent. plaga una — - Materinam [5 ipsi appellant — non continuit modo ceteros in armis, sed confestim ad certamen egit. castra vallantem Fabium adorti sunt. quos ubi effusos ruere in munimenta consul \g vidit, revocatos milites ab opere, prout loci natura tem- pusque patiebatur, ita instruxit, cohortatusque praedica- tione vera qua in Tuscia qua in Samnio partorum decorum exiguam appendieem Etrusci belli conficere iubet et vocis inpiae poenas expetere, qua se urbem Romanam oppugna- turos minati sunt. haec tanta sunt alacritate militum 17 audita, ut clamor sua sponte ortus loquentem interpella- verit ducem. ante imperium, ante concentum tubarum ac cornuum cursu effuso in liostem feruntur. non tamquam 18 in viros aut armatos incurrunt : mirabilia dictu, signa primo eripi coepta signiferis, deinde ipsi signiferi trahi ad

488 LIBEK VIIII, 41. 42. [a. u. c. 446—448]

consulcm arraatiquc milites cx acie in aciem transferri, et sicubi est certamen, scutis magis quam gladiie gcritur

19 res : umbonibus incussaque ala sternuntur hostes. plua capitur hominum quam caeditur, atque una vox ponere

20 arma iubentium pcr totam fcrtur acicin. itaque intcr ipsum ccrtamen facta deditio cst a primis auctoribus belli. postero insequentibusquc dicbus et ceteri Umbrorum po- puli deduntur. Ocriculani sponsionc in amicitiam accepti.

1 XXXXII. Fabius alienae sortis victor bclli in suam

2 provinciam excrcitum rcduxit. itaque ei ob res tam feli- citer gestas sicut priore anno populus continuaverat con- sulatum, ita senatus in insequentem annum, quo Ap. Clau- dius, L. Volumnius consules fuerunt, prorogavit maximc

3 Appio advcrsante imperium. Appium censorcm petisse consulatum comitiaque cius ab L. Furio tribuno plcbis intcrpcllata, donec se ccnsura abdicavit, in quibusdam

t annalibus invenio. creatus consul, cum collcgae novum bellum Salcntini hostes dcccrncrcntur, Romae mansit, ut urbanis artibus opes augerct, quando belli dccus pcncs

5 alios esset. Voluinnium provinciac haud pacnituit: multa sccunda proelia fecit, aliquot urbcs hostium vi ccpit. prae- dae crat largitor et benignitatcm per se gratam comitate adiuvabat, militemque his artibus fccerat et periculi ct

G laboris avidum. Q. Fabius pro consule ad urbem Allifas cum Samnitium exercitu signis conlatis connigit. minimc ambigua res fuit : fusi hostcs atque in castra conpulsi. nec castra forent retenta, ni exiguum supcrfuissct diei; ante noctem tamen sunt circumsessa et nocte custodita,

7 ne quis elabi posset. postero dic vixdum luce certa dcdi- tio ficri cocpta ; ct pacti, qui Samnitium forcnt ut cum

8 singulis vestimcntis cmittcrentur. ii omnes sub iugum niissi. sociis Samnitium nihil cautum, ad septem milia sub corona veniere. qui se civem Hernicum dixcrat, seor-

9 sus in custodia habitus. eos omnes Fabius Romam ad scnatum misit. et cum quaesitum esset, dilectu an vo- luntarii pro Samnitibus adversus lvomanos bellassent, per

10 Latinos populos custodiendi dantur, iussique eam intcgram rem novi consules P. Coraelius Arvina, Q. Marcius Tre- mulus — hi enim iam creati crant — ad scnatum referre.

HBER VIIII, 42. 43. [a. C. 308— 30G] 489

id aegre passi Hernici, concilium populorum omnium lm- 1 1 bentibua Anagninis in circo, quem maritimum vocant, praeter Aletrinatem Ferentinatemque et Verulanum omnes Ilernici nominis populo Eomano bellum indixerunt.

XXXXIH. In Samnio quoque, quia decesserat inde l Fabius, novi motus exorti. Calatia et Sora praesidiaque quae in his Eomana erant expugnata et in captivorum corpora militum foede saevitum. itaque eo P. Corneliua cum exercitu missus. Marcio novi hostes — iam enim 2 Anagninis Hernicisque aliis bellum iussum erat — decer- nuntur. primo ita omnia oportuna loca hostes inter con- 3 sulum castra interceperunt, ut pervadere expeditus nun- tius non posset et per aliquot dies incerti rerum omnium i suspensique de statu alterius uterque consul ageret Eo- mamque is metus manaret, adeo ut omnes iuniores sacra- mento adigerentur atque ad subita rerum duo iusti scri- 5 berentur exercitus. ceterum Hernicum bellum nequaquam pro praesenti terrore ac vetusta gentis gloria fuit. nihil G usquarn dictu dignum ausi, trinis castris intra paucos dies exuti, triginta dierum indutias, ita ut ad senatum Romam legatos mitterent, pacti sunt bimestri stipendio frumento- que et singulis in militem tunicis. ab senatu ad Marcium 7 reiecti, cui senatus consulto permissum de Hernicis erat; isque eam gentem in deditidnem accepit. et in Samnio alter consul superior viribus, locis inpeditior erat. omnia 8 itinera obsaepserant hostes saltusque pervios ceperant, ne qua subvehi commeatus possent. neque eos, cum cotidie signa in aciem consul proferret, elicere ad certamen pote- rat, satisque apparebat, neque Samnitem certamen prae- 9 sens nec Eomanum dilationem belJi laturum. adventus 10 Marci, qui Hernicis subactis maturavit collegae venire auxilio, moram certaminis hosti exemit. nam ut qui ne n alteri quidem exercitui se ad certamen credidissent pares, coniungi utique passi duos consulares exercitus nihil cre- derent superesse spei, advenientem inconposito agmine Marcium adgrediuntur. raptim conlatae sarcinae in me- 12 dium et, prout tempus patiebatur, instructa acies. clamor prirnum in stativa perlatus, dein conspectus procul pulvis tumultum apud alterum consulem in castris fecit. isque 13

490 LIBER VIIII , 43. [a. u. c. 1 18. 449]

confestim arma capere iussis raptimque eduetis iu aciem

militibus trausversam hostium aeiem atque alio eertamine li occupatam invadit, clamitans, surnmum flagitium fore, si

alterum exercitum utriusque victoriae conpotem sinerent 13 fieri nec ad se sui belli vindicarent decus, qua impetum

dcderat perrumpit aeicmque pcr mcdiam in castra hostium

16 tendit et vacua defensoribus capit atque incendit. quae ubi fiagrantia Marcianus miles conspexit et hostes re- spexere, tum passim fuga coepta Sanmitium fieri. sed omnia obtinet eaedcs nec in ullam partem tutum pcr-

17 fugium est. iam triginta milibus hostium caesis signum receptui consules dederant, colligebantque in unum copias invicem inter se gratantes, cum repente visae procul hostium novae cohortes, quae in supplementum scriptae

iS fuerant, integravere caedem. in quas ncc iussu consulum ncc signo accepto victorcs vadunt, malo tirocinio inbucn-

19 dum Samnitem clamitantcs. indulgent Consules legionum ardori, ut qui probe scirent, novum militem hostium inter perculsos fuga veteranos ne temptando quidem satis cer-

20 tamini fore. nec cos opinio fcfellit : omnis Samnitium copiae, veteres novacque, montes proximos fuga capiunt. co et Romana crigitur acics, ncc quicquam satis tuti loci victis est. et de iugis quae ceperant funduntur, iamque

21 una voce omnes pacem petebant. tum trium mensum frumento imperato et annuo stipendio ac singulis in mili-

22 tem tunicis ad senatum pacis oratores missi. Cornelius in Samnio relictus, Marcius de Hernicis triumphans in urbcm rediit statuaque equcstris in foro decreta est, quae

23 ante templum Castoris posita est. Hernicorum tribus populis Aletrinati, Verulano, Ferentinati, quia maluerunt quam civitatem, suae leges redditae eonubiumque inter ipsos, quod aliquamdiu soli Hernicorum habuerunt, per-

•j i missum. Anagninis quiquc arma Komanis intulerant ei- vitas sine suffragii latione data, concilia conubiaquc adempta et magistratibus praeterquam sacrorum curationc interdictum.

25 Eodem anno aedes Salutis a C. Iunio Bubulco censore loeata est, quam consul bello Samnitium vovcrat. ab eodem collegaque eius M. Valerio Maximo viae per agros

LIBER VIIII, 43. 44. [a. C. 30G. 305] 491

publica inpensa factae. et cum Carthaginiensibus eodcm 2« anno foedus tertio renovatum legatisque corum, qui ad id venerant, comiter munera missa.

XXXXIIII. Dictatorem idem annus habuit P. Cor- i nelium Scipionem cum magistro equitum P. Decio Mure. ab his, propter quae creati erant, comitia consularia habita, 2 quia neuter consulum potuerant bello abesse. creati con- sules L. Postumius, Ti. Minucius. hos consules Piso Q. 3 Fabio et P. Decio suggerit biennio exempto, quo Clau- dium Volumniumque et Cornelium cum Marcio consules factos tradidimus. memoriane fugerit in annalibus dige- 4 rendis an consulto binos consules, falsos ratus, transcen- derit, incertum est.

Eodem anno in campum Stellatem agri Campani Sam- 5 nitium incursiones factae. itaque ambo consules in Sam- 6 nium missi. cum diversas regiones, Tifernum Postumius, Bovianum Minucius petisset, Postumi prius ductu ad Ti- fernum pugnatum. alii haud dubie Samnites victos ac 7 viginti milia hominum capta tradunt, alii Marte aequo 8 discessum et Postumium metum simulantem nocturno iti- nere clam in montes copias abduxisse, hostes secutos duo milia inde locis munitis et ipsos consedisse. consul ut 9 stativa tuta copiosaque — et ita erant — petisse videretur, postquam et munimentis castra firmavit et omni apparatu rerum utilium instruxit, relicto firmo praesidio de vigilia 10 tertia qua duci proxime potest expeditas legiones ad col- legam et ipsum adversus alios sedentem ducit. ibi auctore 1 1 Postumio Minucius cum hostibus signa confert, et cum anceps proelium in multum diei processisset, tum Postu- mius integris legionibus defessam iam aciem hostium in- proviso invadit. itaque cum lassitudo ac vulnera fugam 12 quoquc praepedissent, occidione occisi hostes, signa unum et viginti capta atque inde ad castra Postumi perrectum. ibi duo victores exercitus perculsum iam fama hostem 13 adorti fundunt fugantque: signa militaria sex et viginti capta et imperator Samnitium Statius Gellius multique alii mortales et castra utraque capta. et Bovianum urbs, 14 postero die coepta oppugnari, brevi capitur, magnaque gloria rerum gestarum consules triumpharunt. Minucium 10

492 LIBEK VIIII, 414:». [a.u.c.449.450]

consulem cuin vulnere gravi relatum in castra mortuum quidam auctores sunt et M. Fulvium in locum eius consu- lcm suffectum et ab eo, cum ad exercitum Minucii missus esset, Bovianum captum. 16 Eo anno Sora, Arpinum, Cesennia recepta ab Samni- tibus; Herculis magnum simulacrum in Capitolio positum dedicatumque.

1 XXXXY. P. Sulpicio Saverrionc, P.Sempronio Soplio consulibus Samnites, seu finem seu dilationem belli quae- rcntes, legatos de pace Romam misere. quibus suppliciter

2 agentibus responsum est, nisi saepe bellum parantes pa- cem petissent Samnites, oratione ultro citro babita de pace transigi potuisse: nunc, quando verba vana ad id locorurn

3 fuerint, rebus standum esse. P. Sempronium consulcm cum exercitu brevi in Samnio fore: eum, ad bcllum pa- cemne inclinent animi, falli non posse. conperta omnia senatui relaturum; decedentem cx Sanmio consulem legati

4 scquerentur. eo anno cum pacatum Samnium exercitus Romanus benigne praebito commeatu peragrassct, foedus antiquum Samnitibus redditum.

0 Ad Aequos inde veteres bostes ceterum per multos annos sub specie infidae pacis quietos versa arma Ro- mana, quod incolumi Hernico nomine missitaverant simul

6 eum bis Samniti auxilia et post Hernicos subactos uni- versa prope gens sine dissimulatione consilii publici ad bostes desciverat; et postquam icto Romae cum Samniti-

7 bus foedere fetiales venerant res repetitum, temptationem aiebant esse, ut terrore incusso belli Romanos se fiori paterentur, quod quanto opere optandum foret Hernicos docuisse, cum quibus licuerit suas leges Romanae civitati

8 pracoptaverint ; quibus legendi quid mallent copia non fuerit pro poena necessariam civitatem fore. ob haec vulgo in conciliis iactata populus Romanus bellum fieri

9 Aequis iussit: consulesquc ambo ad novum profecti bel-

10 lum quattuor milia a castris liostium consederunt. Aequo- rum exercitus, ut qui suo nomine permultos annos inbellcs egissent, tumultuario similis, sine ducibus certis, sine irn-

11 pcrio, trepidare. alius exeundum in acicm, alii castra tuenda ccnsent. movet plerosque vastatio futura agrorum

LIBER VIIII, 45.46. [a. C. 805. 304] 493

ac deinceps cum levibus praesidiis urbium relictarum ex- eidia. itaque postquam inter multas sententias una, quae 12 omissa cura communium ad respectum suarum quemquc rerum vertisset, audita, ut prima vigilia diversi e castris 13 ad deportanda omnia tuendaque moenibus in urbes abi- rent, cuncti eam sententiam ingenti adsensu accepere. palatis hostibus per agros prima luce Romani signis pro- 1 1 latis in acic consistunt et, ubi nemo obvius ibat, pleno gradu ad castra hostium tendunt. ceterum postquam ibi 15 neque stationes pro portis nec quemquam in vallo nec fremitum consuetum castrorum animadverterunt, insolito silentio moti metu insidiarum subsistunt. transgressi deinde 1 6 vallum eum deserta omnia invenissent, pergunt hostem vestigiis sequi. sed vestigia in omnes aeque ferentia par- tes ut in dilapsis passim primo errorem faciebant, post per 17 exploratores conpcrtis hostium consiliis ad singulas urbes circumfercndo bello unum et triginta oppida intra dies quinquaginta omnia oppugnando ceperunt, quorum plera- que diruta atque incensa, nomenque Aequorum prope ad intcrnecionem delctum. de Aequis triumphatum; exemplo- 18 que eorum clades fuit, ut Marrucini, Marsi, Paeligni, Fren- tani mitterent Romam oratores pacis pctendae amicitiac- que. his populis foedus petentibus datum.

XXXXVI. Eodem anno Cn. Flavius Cn. filius scriba, 1 patre libertino humili fortuna ortus, ceterum callidus vir et facundus, aedilis curulis fuit. invcnio in quibusdam 2 annalibus, cum appareret aedilibus fierique se pro tribu aedilem videret neque accipi nomen, quia scriptum face- ret, tabulam posuisse et iurasse, se scriptum non facturum. quem aliquanto ante desisse scriptum facere arguit Maecr 3 Licinius tribunatu ante gesto triumviratibusque, nocturno altero, altcro coloniae deducendae. ceterum, id quod haud 4 discrepat, contumacia adversus contemnentes humilitatem suam nobiles certavit, civile ius repositum in penetralibus 5 pontificum evulgavit fastosque circa forum in albo propo- suit, ut quando lege agi posset sciretur; aedem Concordiae 6 in area Vulcani summa invidia nobilium dedicavit, coactus- que consensu populi Cornelius Barbatus pontifex maximus verba praeire, cum more maiorum negaret, nisi consulem

404 LIBER VIIII, 46. [a. u. c. 450— 45LJJ

7 aut imperatorcm posse templum dedicare. itaque ex aucto- ritate senatus latum ad populum est, ne quis templum aramve iniussu senatus aut tribunorum plebci partis maio- ris dedicaret.

8 Ilaud memorabilem rem pcr se, nisi dpcumcntum sit advcrsus superbiam nobilium plebciae libertatis, referam.

9 ad collegam acgrum viscndi causa Flavius cum venisset consensuque nobilium adulescentium, qui ibi adsidebant, adsurrectum ei non esset, curulcm adfcrri sellam eo iussit ac scde honoris sui anxios invidia inimicos spectavit.

10 Ceterum Flavium dixerat aedilcm forensis factio, Ap. Claudii censura vires nacta, qui scnatum primus liberti-

11 norum filiis lectis inquinavcrat et, posteaquam eam lcctio- ncm nemo ratam habuit nec in curia adeptus erat quas petierat opes, urbanis humilibus per omnis tribus divisis

12 forum et campum corrupit. tantumque Flavii comitia in- dignitatis habucrunt, ut plcrique nobilium anulos aureos

13 et phaleras deponercnt. ex eo tcmpore in duas partes discessit civitas: aliud integer populus fautor et cultor

n bonorum, aliud forcnsis factio tenebat, doncc Q. Fabius et P. Decius censores facti et Fabius, simul concordiae causa simul ne humillimorum in manu comitia csscnt, omnem forensem turbam excretam in quattuor tribus con-

lj iecit urbanasque eas appellavit. adeoque eam rem ac- ceptam gratis animis ferunt, ut Maximi cognomcn, quod tot victoriis non pepererat, hac ordinum temperatione pareret. ab eodem institutum dicitur, ut equites idibus Quinctilibus transveherentur.

[PERIOCHA LD3RI X.]

[Coloniae doductae sunt Sora et Alba et Carscoli. Marsi in deditionem accepti sunt. collegium augurum ampliatum est, ut essent novem, cum antea quaterni fuissent. lex dc provocatione ad populum a Murena consule tertio tunc lata est. duae tribus ad- iectae sunt, Aniensis et Terentina. Samnitibus bellum indictum est et adversus eos saepe prospere pugnatum est. cum adversua Etruscos, Umbros, Samnites, Gallos P. Decio et Q. Fabio ducibus pugnaretur et Romauus exercitus in maximo discrimine esset, P. Dccius, secutus exemplum patris, devovit se pro excrcitu ct morte

LIBER X, 1. [a. C. 304-302] 495

sua victoriam eius pugnae populo Eomano dedit. Papirius Cursor Samnitium exercitum, qui iure iurando obstrictus, quo maiore eonstantia virtutis pugnaret, iu aciem descenderat, fudit. census actus est, lustrum conditum: censa sunt civium capita ducenta septuaginta duo milia et trecenta viginti.]

TITI LIYI

AB VfiBE CONDITA LIBER X.

I. L. Genucio, Ser. Cornelio eonsulibus ab externis l

ferme bellis otium fuit. Soram atqueAlbam eoloniae de- ductae, Albam in Aequos sex milia colonorum seripta. Sora agri Volsci fuerat, sed possederant Samnites; eo 2

quattuor milia hominum missa.

Eodem anno Arpinatibus Trebulanisque eivitas data; Frusinates tertia parte agri damnati, quod Hernieos ab 3 eis sollieitatos eonpertum, eapitaque coniurationis eius quaestione ab consulibus ex senatus consulto habita vir- gis caesi ac securi percussi. tamen ne prorsus inbellem t agerent annum, parva expeditio in Umbria facta e»t, quod nuntiabatur, ex spelunea quadam excursiones armatorum in agros fieri. in eam speluncam penetratum cum signis 5 cst et ex eo loco obscuro multa vulnera accepta maximc- que lapidum ictu, donec altero specus eius ore — nam pcrvius erat — invento utraeque fauces congestis lignis accensae. ita intus fiuno ac vapore ad duo milia armato- 6 rum ruentia novissime in ipsas flammas, dum evadere tendunt, absumpta.

M. Livio Dentre, [M.] Aemilio consulibus redintegra- 7 tum Aequicum bcllum. coloniam aegre patientes velut arcem suis finibus inpositam, summa vi expugnare adorti ab ipsis colonis pelluntur. ceterum tantum Komae terro- 8 rem fecere, quia vix credibile erat, tam adfectis rebus solos per se Aequos ad bellum coortos, ut tumultus eius causa dictator diceretur C. Iunius Bubulcus. cum M. Ti- 9 tinio magistro equitum profectus primo congressu Aequos subegit, ac die octavo triumphans in urbem cum redisset,

400 LIBER X, 1. 2. [a. u. c. 452/3]

aedem Salutis, qunm consul voverat, eensor locavcrat, dictator dedicavit.

1 II. Eodem aimo classis Graecorum Cleonymo ducc Lacedaemonio ad Italiae litora adpulsa Thurias urbem in

2 Sallentinis eepit. adversua hunc hostem consul Aemilins missus proelio uno fugatum conpulit in navcs. Thuriae

3 rcdditae vetcri cultori Sallcntinoque agro pax parta. Iu- nium Bubulcum dictatorem missum in Sallcntinos in qui- busdam annalibus invenio et Cleonvmum, priusquam

4 confligendum esset eum Romanis, Italia excessisse. cir- cumvectus inde Brundisii promunturium medioque sinu Hadriatico ventis latus, cum laeva inportuosa Italiae litora, dcxtra Illyrii Liburnique et Histri, gentes ferae et magna ex parte latrociniis maritimis infames, terrerent, penitus

.") ad litora Venetorum pcrvenit. expositis paucis qui loca explorarent cum audissct, tcnue praetentum litus esse, quod transgressis stagna ab tcrgo sint inrigua acstibus maritimis, agros haucl procul proximos campestris cerni,

6 ultcriora collis videri, csse ostium tluminis pracalti, quo circumagi navcs in stationcm tutam vidissent — Medua- cus amnis erat — : eo invectam classem subire flumine

7 advcrso iussit. gravissumas navium non pertulit alveus fluminis: in lcviora navigia transgressa nmltitudo arma- torum ad frequentes agros, tribus maritimis Patavinorum

8 vicis colentibus cam oram, pervenit. ibi cgressi, praesi- dio levi navibus relicto, vicos expugnant, infiammant tecta, hominum pecudumque pracdas agunt et dulcedinc prac-

9 dandi longius usque a navibus procedunt. haec ubi Pata- vium sunt nuntiata — semper autem eos in armis accolae Galli habebant — , in duas partes iuvcntutem dividunt. altera in regionem, qua effusa populatio nuntiabatur, al- tera, ne cui praedonum obvia fjeret, altero itincre ad sta- tionem navium ■ — milia autem quattuordecim ab oppido

10 aberat — ducta. in navcs parvas custodibus intercmptis impetus factus, tcrritique nautae coguntur naves in alto- ram ripam amnis traicerc. ct in tcrra prosperum acque in palatos praedatores proelium fuerat, rcfugicntibusquc

n ad stationem Graecis Veneti obsistunt. ita in medio cir- cumventi hostes cacsique ; pars capti classem indicant

LIBEE X, 2. 3. [a.C. 302/1] 497

regemque Cleonymum tria milia abesse. inde captivis 12

proximo vico in custodiam datis pars fluviatiles navcs ad superanda vada stagnorum apte planis alveis fabricatas, pars captiva navigia armatis conplent, profectique ad classem inmobiles naves et loca ignota plus quam hostem timentes circumvadunt, fugientesque in altum acrius quam 13 repugnantes usque ad ostium amnis persecuti captis qui- busdam incensisque navibus hostium, quas trepidatio in vada intulerat, victores revertuntur. Cleonymus vix quinta 14 parte navium incolumi nulla regione maris Hadriatici pro- spere adita discessit. rostra navium spoliaque Laconum in aede Iunonis veteri fixa multi supersunt qui viderunt Patavi. monumentum navalis pugnae eo die, quo pugna- 15 tum est, quotannis sollemni certamine navium in flumine oppidi medio exercetur.

III. Eodem anno Romae cum Vestinis petentibus ami- l citiam ictum est foedus. multiplex deinde exortus terror. 2 Etruriam rebellare ab Arretinorum seditionibus motu orto nuntiabatur, ubi Cilnium genus praepotens divitiarum in- vidia pelli armis coeptum, simul Marsos agrum vi tueri, in quem colonia Carseoli dedueta erat quattuor milibus hominum scriptis. itaque propter eos tumultus dictus M. 3 Valerius Maximus dictator magistrum equitum sibi legit M. Aemilium Paulum. id magis credo quam Q. Fabium t ea aetate atque eis honoribus Valerio subiectum. cete- rum ex Maximi cognomine ortum errorem haud abnuerim. profectus dictator cum exercitu proelio uno Marsos fundit. ^ conpulsis deinde in urbes munitas Milioniam, Plestinam, Fresiliam intra dies paucos cepit et parte agri multatis Marsis foedus restituit. tum in Etruscos versum bellum. G et cum dictator auspiciorum repetendorum causa profec- tus Romam esset, magister equitum pabulatum egressus ex insidiis circumvenitur, signisque aliquot amissis foeda militum caede ac fuga in castra est conpulsus. qui terror 7 non eo tantum a Fabio abhorret, quod si qua alia arte cognomen suum aequavit tum maxume bellicis laudibus, sed etiam quod memor Papirianae saevitiae numquam, ut 8 dictatoris iniussu dimicaret, adduci potuisset.

Livi vol. l. 32

498 LIBER X, 4. 5. [a. u. c. 452/3]

1 IIII. Nuntiata ea clades Eomam maiorem quam res erat tcrrorem excivit. nam ut exercitu dclcto ita iusti-

2 tium indictum, custodiae in portis, vigiliae vicatim exactae,

3 arma, tela in muros congesta. omnibus iunioribus sacra- mcnto adactis dictator ad cxercitum missus omnia spe tranquilliora et conposita magistri equitum cura, castra in

4 tutiorem locum redacta, cohortes, quae signa amiserant, extra vallum sine tcntoriis destitutas invenit, excrcitum

5 avidum pugnae, quo maturius ignominia aboleretur. ita- que confestim castra inde in agrum Rusellanum promovit.

G eo et hostes secuti, quamquam ex bene gesta re summam et in aperto certamine virium spem habebant, tamen insi- diis quoque, quas feliciter experti crant, hostcm tcmptant.

7 tecta semiruta vici per vastationem agrorum deusti haud procul castris Romanorum abcrant. ibi abditis armatis pccus in conspcctu praesidii Romani, cui pracerat Cn.

8 Fulvius legatus, propulsum. ad quam inleccbram cum movcrctur ncmo ab Romana stationc, pastorum unus pro- gressus sub ipsas munitiones inclamat alios, cunctantcr ab ruinis vici pecus propcllcntes, quid ecssarent, cum pcr

9 media castraRomana tuto agere possent. haec cum legato Cacritcs quidam intcrpretarcntur et pcr omnis manipulos militum indignatio ingens esset nec tamen iniussu moverc auderent, iubet peritos linguae adtcndcre animum, pasto-

10 rum sermo agresti an urbano propior esset. cum refer- rcnt, sonum linguae et corporum habitum et nitorcm cul- tiora quam pastoralia esse : 'ite igitur, dieite,' inquit 'detegant nequiquam conditas insidias: omnia scire Ro- nianum nec magis iam dolo capi quam armis vinci posse.'

1 1 hacc ubi audita sunt et ad eos qui eoneederant in insidiis pcrlata, consurrectum repcnte ex latebris est, et in paten-

12 tcm ad conspectum undique campum prolata signa. visa legato maior acies quam quae ab suo praesidio sustineri posset. itaque propere ad dictatorcm auxilia accitum mit- tit; interca ipse impetus hostium sustinet.

1 V. Nuntio adlato dictator signa ferri ac sequi iubet

2 armatos. sed celeriora prope omnia imperio erant, rapta cxtcmplo signa armaque, et vix ab impctu et cursu tene- bantur. cum ira ab accepta nuper cladc stimulabat, tum

LIBER X, 5. [a. C. 302/1] 499

concitatior accidens clamor ab increscente certamine. ur- 3 gent itaque alii alios hortanturque signiferos, ut ocius eant. quo magis festinantes videt dictator, eo inpensius retentat agmen ac sensim incedere iubet. Etrusci contra a principio exciti pugnae omnibus copiis aderant. et super alios alii nuntiant dictatori, omnes legiones Etruscorum capessisse pugnam nec iam ab suis resisti posse; et ipse cernit ex superiore loco, in quanto discrimine praesidium esset. ceterum satis fretus, esse etiam nunc tolerando 5 certamini legatum nec se procul abesse periculi vindicem, quam maxime vult fatigari liostem, ut integris adoriatur viribus fessos. quamquam lente procedunt, iam tamen ad c inpetum capiundum, equiti utique, modicum erat spatium. prima incedebant signa legionum, ne quid occultum aut repentinum hostis timeret, sed reliquerat intervalla inter ordines peditum, qua satis laxo spatio equi permitti pos- sent. pariter sustulit clamorem acies; et emissus eques : libero cursu in hostem invehitur inconpositisque adversus equestrem procellam subitum pavorem offundit. itaque ut 8 prope serum auxilium iam paene circumventis, ita uni- versa requies data est. integri accepere pugnam, nec ea ipsa longa aut anceps fuit. fusi hostes castra repetunt 9 inferentibusque iam signa Romanis cedunt et in ultimam castrorum partem conglobantur. haerent fugientes in an- 10 gustiis portarum: pars magna aggerem vallumque con- scendit, si aut ex superiore loco tueri se aut superare aliqua et evadere posset. forte quodam loco male densa- 1 1 tus agger pondere superstantium in fossam procubuit; atque ea, cum deos pandere viam fugae conclamasscnt, plures inermes quam armati evadunt. hoc proelio fractae 12 iterum Etruscorum vires ; et pacto annuo stipendio et duum mensum frumento permissum ab dictatore, ut de pace legatos mitterent Romam. pax negata, indutiae bien- 1:5 nii datae. dictator triumphans in urbem rediit. habeo auctores, sine ullo memorabili proelio pacatam ab dicta- tore Etruriam esse seditionibus tantum Arretinorum con- positis et Cilnio genere cum plebe in gratiam reducto. consul ex dictatura factus M. Valerius. non petentem u atque adeo etiam absentem creatum credidere quidam et

32»

500 LIBER X, 5—7. [a.u.c.454]

per interregem ea comitia facta. id unum non ambigitur, consulatum cum Apuleio Pansa gessisse.

1 VI. M. Yalerio et Q. Apuleio consulibus satis paca-

2 tac foris res fuere: Etruscum adversa belli res et indutiae quietum tenebant, Samnitem multorum annorum cladibus

3 domitum hauddum foederis novi paenitebat. Romae quo- que plebem quietam et exoneratam deducta in colonias multitudo praestabat. tamen, ne undique tranquillae res essent, certamen inicctum intcr primores eivitatis, patri- cios plebeiosque, ab tribunis plebis Q. et Cn. Ogulniis,

•i qui undique criminandorum patrum apud plebem occasio- nibus quaesitis, postquam alia frustra temptata erant, eam actionem susceperunt, qua non infimam plebcm accende- rent, sed ipsa capita plebis, consularis triumphalesque

5 plebeios, quorum honoribus nihil praeter sacerdotia, quae

6 nondum promiscua erant, deessent. rogationem ergo pro- mulgarunt, ut, cum quattuor augures, quattuor pontifices ea tempestate essent placeretque augeri saccrdotum nu- merum, quattuor pontificcs, quinque augures de plebc

7 omnes adlcgerentur. quemadmodum ad quattuor augu- rum numerum, nisi morte duorum, id redigi collcgium potuerit, non invenio, cum inter augures constet, iuparcm numerum debere esse, ut tres antiquae tribus, Ramnes,

8 Titienses, Luceres, suum quaeque augurem habeant aut, si pluribus sit opus, pari inter se numero sacerdotes mul- tiplicent, sicut multiplicati sunt, cum ad quattuor quinquc adiecti novem numerum, ut terni in singulas essent, ex-

9 pleverunt. ceterum, quia de plebe adlegebantur, iuxta eam rem aegre passi patres quam cum consulatum vul-

10 gari viderent. simulabant, ad deos id magis quam ad se pertinere: ipsos visuros, ne sacra sua polluantur, id se optare tantum, ne qua in rem publicam clades veniat.

11 minus autem tetendere, adsueti iam tali genere certami- num vinci, et cernebant adversarios non id, quod olim vix speraverint, adfectantes magnos honores, sed omnia iain, in quorum spem dubiam erat ccrtatum, adeptos: multiplices consulatus censurasque et triumphos.

l VII. Certatum tamen suadenda dissuadendaque legc inter Ap. Claudium maxime ferunt et inter P. Decium

LIBEK X, 7. 8. [a. C.300] 501

Murcra. qui cum eadem ferme de iure patrum ac plebis, 2 quae pro lege Licinia quondam contraque eam dicta erant, cum plebeiis consulatus rogabatur, disseruissent, rettu- 3 lisse dicitur Decius parentis sui speciem, qualem cum multi qui in contione erant viderant, incinctum Gabino cultu super telum stantem, quo se habitu pro populo ac legionibus Eomanis devovisset. tum P. Decium consulem 4 purum piumque deis inmortalibus visum aeque ac si T. Manlius collega eius devoveretur. eundem P. Decium, 5 qui sacra publica populi Eomani faceret, legi rite non potuisse? id esse periculum, ne suas preces minus audi- rent dii quara Appii Claudii? castius eum sacra privata facere et religiosius deos colere quam se? quem paenitere G votorum, quae pro re publica nuncupaverint tot consules plebeii, tot dictatores aut ad exercitus euntes aut inter ipsa bella? numerarentur duces eorura annorum, quibus 7 plebeiorum ductu et auspicio res geri coeptae sunt, nu- merarcntur triumphi. iam ne nobilitatis quidera suae plc- beios paenitere. pro ccrto habere, si quod repens bellum 8 oriatur, non plus spei fore senatui populoque Romano in patriciis quam in plebeiis ducibus. 'quod cum ita se ha- 9 beat, cui deorum hominumve indignum videri potest,' inquit 'eos viros, quos vos sellis curulibus, toga prac- texta, tunica palmata et toga picta et corona triumphali laureaque honoraritis, quorum doraos spoliis hostium ad- fixis insignes inter alias fcceritis, pontificalia atque augu- ralia insignia adicere? qui Iovis optimi maximi ornatu 10 decoratus, curru aurato per urbem vectus in Capitolium ascenderit, si conspiciatur cura capide ac lituo, capite velato victimam caedat auguriumve ex arce capiat? cuius n imaginis titulo consulatus censuraque et triumphus aequo animo legetur, si auguratum aut pontificatum adieceritis, non sustinebunt legentium oculi? equidem — pace dixe- 12 rim deum — eos nos iam populi Eomani beneficio esse spero, qui sacerdotiis non minus reddamus dignatione nostra honoris quam acceperimus et deorum magis quam nostra causa expetamus, ut, quos privatim colimus, pu- blice colamus.

VIII. Quid autem cgo sic adhuc cgi, tamquam integra i

502 LIBER X, 8. 9. [a. u. c. 454. 455]

sit causa patriciorum de sacerdotiis et non iam in pos-

■2 sessione unius amplissimi simus sacerdotii? decemviroa

sacris faciundis, carminum Sibyllae ac fatorum populi

huius interpretes, antistites eosdem Apollinaris sacri cae-

3 rimoniaramque aliarum plebeios vidcmus. ncc aut tum patriciis ulla iniuria facta est, cum duoviris sacris faciun- dis adicctus est propter plebeios numerus, et nunc tribu- nus, vir fortis ac strenuus, quinque augurum loca, quat-

4 tuor pontificum adiecit, in quae plebeii nominentur, non ut vos, Appi, vestro loco pellant, sed ut adiuvent vos homincs plebeii divinis quoque rebus procurandis, sicut

5 in ceteris humanis pro parte virili adiuvant. noli eru- bescere, Appi, collegam in sacerdotio habere, quem in censura, quem in consulatu collegam habere potuisti, cuius tam dictatoris magister equitum quam magistii equitum

6 dictator csse potes. Sabinum advcnam, principem bobili- tati vestrae, seu Attum Clausum seu App. Claudium ma- vultis, illi antiqui patricii in suum numerum acceperunt:

7 ne fastidieris, nos in saccrdotum numerum accipere. multa nobiscum decora adferimus, immo omnia eadem, quae vos

8 superbos fecerunt: L. Sextius primus de plcbe consul est factus, C. Licinius Stolo primus magister equitum, C Marcius Rutilus primus et dictator et censor, Q. Publilius

0 Philo primus praetor. sempcr ista audita sunt eadem, pcnes voa auspicia esse, vos solos gentem haberc, vos solos iustum imperium et auspicium domi militiaequc.

10 aeque adhuc prosperum plebeium et patricium fuit porro- que erit, Quirites. en umquam fando audistis, patricios primo esse factos non de caclo demissos, sed qui pativin

u ciere possent, id est nihil ultra quam ingenuos? consu- lem iam patrem ciere possum avumque iam potcrit filius meus. nihil est aliud in re, Quiritcs, nisi ut omnia ne- gata adipiscamur. certamen tantum patricii petunt nec

12 curant, quem eventum certaminum habeant. ego hanc legem, quod bonum faustum felixque sit vobis ac rei publicae, uti rogas iubendam censeo.'

1 VIIII. Vocare tribus extemplo populus iubebat, ap- parebatque accipi legem: ille tamen dies intercessione est sublatus. postcro die dcterritis tribunis ingenti consensu

LIBER X, 9. [a. C.300. 299] 503

accepta est. pontifices creantur suasor legis P. Decius 2 Mus, P. Sempronius Sophus, C. Marcius Rutilus, M. Li- viusDenter, quinque augures item de plebe: C. Genucius, P. Aelius Paetus, M. Minucius Faesus, C. Marcius, T. Publilius. ita octo pontificum, novem augurum numerus factus.

Eodem anno M. Valerius consul de provocatione legem 3 tulit diligentius sanctam. tertio ea tum post reges exactos lata est semper a familia eadem. causam renovandae sae- 4 pius haud aliam fuisse reor quam quod plus paucorum opes quam libertas plebis poterat. Porcia tamen lex sola pro tergo civium lata videtur, quod gravi poena, si quis verberasset necassetve civem Romanum, sanxit. Yaleria .3 lex cum eum qui provocasset virgis caedi securique ne- cari vetuisset, si quis adversus ea fecisset, nihil ultra quam 'inprobe factum' adiecit. id, qui tum pudor homi- 6 num erat, visum credo vinculum satis validum legis. nunc vix servus ero ita minetur quisquam.

Bellum ab eodem consule haudquaquam memorabile 7 adversus rebellantes Aequos, cum praeter animos feroces nihil ex antiqua fortuna haberent, gestum est. alter con- 8 sul Apuleius in Umbria Nequinum oppidum circumsedit. locus erat arduus atque in parte una praeceps, ubi nunc Xarnia sita est, nec vi nec munimento capi poterat. ita- 9 que eam infectam rem M. Fulvius Paetus, T. Manlius Torquatus novi consules acceperunt. in eum annum eum 10 Q. Fabium consulem non petentem omnes dicerent cen- turiae, ipsum auctorem fuisse Macer Licinius ac Tubero tradunt differendi sibi consulatus in bellicosiorem anmun: eo anno maiori se usui rei publicae fore urbano gesto 11 magistratu. ita nec dissimulantem, quid mallet, nec pe- tentem tamen aedilem eurulem cum L. Papirio Cursore factum. id ne pro certo ponerem, vetustior annalium 12 auctor Piso effecit, qui eo anno aediles curules fuisse tradit Cn. Domitium Cn. f. Calvinum et Sp. Carvilium Q. f. Maximum. id credo cognomen errorem in aedilibus 13 fecisse secutamque fabulam mixtam ex aediliciis et con- sularibus comitiis convenientem errori. et lustrum eo anno 1 1 conditum a P. Scmpronio Sopho ct P. Sulpicio Savcrrione

* MtMooe unitia an hu

lam in pos- mviroa

• • nii jiuj.uli - cri cae- .t tuni faciun- tmnc trihu- loca, quat- . diuvcnt indis, d noli

principi im

pli

. Phil

. prim

l'in i.nn p:i D8. inliil adipiaci 12 curmnt,

publ»

V pai suj

,

V

\Iinu. tificum,

l;. :...,:

accepta est Musj P. S vius Dent< r, P. Aelius i Publilius. i factus.

Eodemai Vlerius

tulit di!:_ lata i - - pius haud alia lam lil><

_.i .i\ ii;:

verbera -

lex cum eum i

cari ve.uis8< I .

quam 'inprobe

lllllll ( l:

a ix aen

BelluiB al adv< rsui niliil cx autiqi buI Apuleius at an Narnia -

iii inf. Torqual (,>. Fabium i

tiuiac, ip>v tradunt

- r -f«*

M.plui.-. I

r «|uani ftti :• " ■** iVirr» »___■*■

: in •

Ml

cx- ') lioni iiren- g lentes potuit. is belli, 1 terribile io exorta que ali Ufl nagna para - ( -t. caritaa ■< entumque od acdilcm fuisae \ iri tura, ipia-

uerat, talia domi t\ ehendo

iterregnum imtum. 10 Sulpicius. ia eomi- •liiiin Scipionem, ( n. anni oratorea Luca- 1 1 questum, quia condi- I societati m armorum, »8 fines Buoa vaatare bel- 10 populo Batia Buperque 12 .tinatoe animoa esae, u( ducant, quam u( umquam nt. orare patn -, u( e( Lu- ia \im atquc iniuriam ab n

504 LIBEIl X , &— 11. [a. u. c. 155. 456]

ccnsoribus, tribusquc additae duae : Aniensis ac Tcrcn- tina. hacc Komae gesta.

1 X. Ceterum ad Nequinum oppidum cum segni obsi- dione tempus tererctur, duo cx oppidanis, quorum crant acdificia iuncta muro, spccu facto ad stationes Romanas

2 itincre occidto perveniunt; indc ad consulem deducti prac- sidium armatum se intra moenia et muros accepturos con-

3 firmant. nec aspernanda res visa neque incaute credenda. cum altero eorum — nam alter obses rctentus — duo

4 exploratores per cuniculum missi; per quos satis conperta re trecenti armati transfuga duce in urbem ingressi noctc portam, quae proxima erat, cepcre. qua refracta consul

5 excrcitusque Romanus sine certamine urbem invasere. ita Nequinum in ditioncm populi Romani venit. colonia eo advcrsus Umbros missa a Humine Narnia appellata: cxcr- citus cum magna praeda Romam reductus.

G Eodem anno ab Etruscis advcrsus indutias paratum bcllum. scd cos alia molientis Gallorum ingens excrcitus

7 fines ingressus paulisper a proposito avertit. pecunia deinde, qua multum poterant, freti socios cx hostibus facere Gallos conantur, ut co adiuncto exercitu cum Ro-

8 manis bellarcnt. de socictatc haut abnuunt barbari, dc mcrcede agitur. qua pacta acccptaquc cum parata cctcra ad bellum esscnt sequique Etruscus iuberet, infitias eunt,

9 merccdem sc bclli Romanis infercndi pactos. quidquid acceperint, acccpissc, ne agrum Etruscum vastarcnt ar-

10 misque lacesserent cultores. militaturos tamcn sc, si uti- quc Etrusci velint, sed nulla alia mercede quam ut in partcm agri accipiantur tandcmque aliqua sede certa con-

11 sistant. multa dc eo concilia populorum Etruriae habita, nec pcrfici quiequam potuit, non tam quia inminui agrum quam quia accolas sibi quisque adiungere tam efferatac

12 gentis homines horrebat. ita dimissi Galli pecuniam in- gcntem sine labore ac periculo paratam rettulcrunt. Ro- mae terrorcm praebuit fama Gallici tumultus ad bcllum Etruscum adiccti: co minus cunctantcr focdus ictum cuni Picenti populo est.

l XI. T. Manlio consuli provincia Etruria sortc venit; qui vixdum ingressus hostium finis cum cxcrccretur intcr

LIBER X, 11. [a. C. 299. 298] 505

cquites, ab rapido cursu circumagcndo equo effusus ex- templo prope expiravit. tertius ab eo casu dies finis vitae consuli fuit. quo velut omine belli accepto deos pro se 2 commisisse bellum memorantes Etrusci sustulere animos. Eomae cum desiderio viri tum incommoditate temporia 3 tristis nuntius fuit, ut patres ab iubendo dictatore consu- lis subrogandi comitia ex sententia principum habita de- terruerint. M. Valerium consulem omnes sententiae cen- 4 turiaeque dixere, quem senatus dictatorem dici iussunis fuerat. tum extemplo in Etruriam ad legiones proficisci iussit. adventus eius conpressit Etruscos adeo, ut nemo ex- .} tra munimenta egredi auderet timorque ipsorum obsidioni similis esset. neque iilos novus consul vastandis agris uren- 6 disque tectis, cum passim non villae solum, sed frequentes quoque vici incendiis fumarent, elicere ad certamen potuit.

Cum hoc segnius bellum opinione esset, alterius belli, 7 quod multis invicem cladibus haud inmerito terribile erat, fama Pieentium novorUm sociorum indicio exorta est: Samnites arma et rebellionem spectare, seque ab iis sollicitatos esse. Picentibus gratiae actae et magna pars S curae patribus ab Etruria in Samnites versa est. caritas 9 ctiam annonae sollicitam civitatem habuit, ventumque ad iuopiae ultimum foret, ut scripsere quibus aedilem fuisse eo anno Fabium Maximum placet, ni eius viri cura, qua- lis in bellicis rebus multis tempestatibus fuerat, talis domi tum in annonae dispensatione praeparando ac convehendo frumento fuisset.

Eo anno — nec traditur causa — interregnum initum. 10 interreges fuere Ap. Claudius, dein P. Sulpicius. is comi- tia consularia habuit, creavit L. Comelium Scipionem, Cn. Fulvium consules. principio huius anni oratores Luca- 11 norum ad novos consules venerunt questum, quia condi- cionibus perlicere se nequiverint ad societatem armorum, Samnites infesto exercitu ingressos fines suos vastare bel- loque ad bellum cogere. Lucano populo satis superque 12 crratum quondam, nunc ita obstinatos animos esse, ut omnia ferre ac pati tolerabilius ducant, quam ut umquam postea nomen Romanum violent. orare patres, ut et Lu- 13 canos in fidem accipiant et vim atque iniuriam ab sc

506 LIBER X, 11—13. [a. u. c. 450. 457]

Samnitium arceant. se quamquam bello cum Samnitibus suscepto necessaria iam facta adversus llomanos fides sit, tamen obsides dare paratos esse.

1 XII. Brevis consultatio senatus fuit: ad unum omnes iungendum foedus cum Lucanis resque repetendas ab

2 Samnitibus censent. benigne responsuin Lucanis ictum- que foedus. fetiales missi, qui Samnitcm decedere agro sociorum ac deducere exercitum finibusLucauis iuberent. quibus obviam missi ab Samnitibus qui denuntiarent, si quod adisscnt in Sanmio concilium, haud inviolatoa abi-

3 turos. liaec postquam audita sunt Romae, belliun Sanmi- tibus et patres censuerunt et populus iussit. consules inter sc provincias partiti sunt: Scipioni Etruria, Fulvio Samni- tes obvenerunt, diversiquc ad suum quisque bellum pro-

4 ficiscuntur. Scipioni segne bellum et simile prioris anni niilitiae expectanti hostes ad Vulaterras instructo agmine

5 occurrcrunt. pugnatum maiore parte diei magna utrimquc caede. nox incertis, qua data victoria esset, intervcnit:

6 lux insequens victorem victumque ostendit, nam Etrusci silentio noctis castra reliquerunt. Romanus egressus in aciem ubi professionc hostium concessam victoriam videt, progressus ad castra, vacuis cum plurima praeda — nam

7 et stativa et trepide deserta fuerant — potitur. inde in Faliscum agrum copiis reductis cum inpedimenta Faleriis cum modico praesidio reliquisset, expedito agmine ad

8 depopulandos hostium fines incedit. omnia ferro ignique vastantur, praedae undique actae. nec solum modo vastum hosti relictum, sed castellis etiam vicisque inlatus ignis: urbibus oppugnandis temperatum, in quas timor Etruscos compulerat.

y Cn. Fulvii consulis clara pugna in Samnio ad Bovia- num haudquaquam ambiguac victoriae fuit. Bovianum inde adgressus nec ita multo post Aufidenam vi cepit.

1 XIII. Eodem anno Carseolos colonia in agrum Ae- quiculorum deducta. Fulvius consul de Samnitibus trium-

2 pliavit. cum comitia consularia instarcnt, fama exorta,

3 Etruscos Samnitesque ingentes conscriberc exercitus: pa- lam omnibus conciliis vexari principcs Etruscorum, quod non Gallos quacumque condicione traxerint ad bellum;

LIBER X, 13. 14. [a. C. 298. 297] 507

increpari magistratus Samnitium, quod exercitum aclvcrsus Lucanum hostem conparatum obiecerint Bomanis; itaque 4 suis sociorumque viribus consurgere hostes ad bellum, et haudquaquam pari defungendum esse certamine. ) hic ter- 5 ror,.cum inlustres viri consulatum peterent, omnes in Q. Fabium Maximum primo non petentem, deinde, ut incli- nata studia vidit, etiam recusantem convertit. quid se G iam senem ac perfunctum laboribus laborumque praemiis sollicitarent ? nec corporis nec animi vigorem remanere eundem, et fortunam ipsam vereri, ne cui deorum nimia iam in se et constantior, quam velint humanae res, videa- tur. et se gloriae seniorum subcrevisse, et ad suam glo- 7 riam consurgentes alios laetum aspicere. nec honores magnos fortissimis viris Romae nec honoribus deesse fortes viros. acuebat hac moderatione tam iusta studia; 8 quae vcrccundia legum restinguenda ratus, legem recitari iussit, qua intra decem annos eundem consulem refici non liceret. vix prae strepitu audita lex est, tribunique y plebis nihil id inpedimenti futurum aiebant: se ad popu- lum laturos, uti legibus solveretur. I et ille quidem in 10 recusando perstabat, quid ergo attineret leges ferri rogi- tans, quibus per eosdem qui tulissent fraus fieret? iam rcgi leges, non regere. populus nihilo minus suflfragia ini- n bat, et ut quaeque intro vocata crat centuria, consulem haud dubie Fabium dicebat. / tum demum consensu civi- 1 2 tatis victus: 'dei adprobent' inquit 'quod agitis acturique estis, Quirites. ceterum, quoniam in me, quod vos vultis, facturi estis, in collega sit meae apud vos gratiae locus: P. Decium, expertum mihi concordi collegio virum, dignum 13 vobis, dignum parente suo, quaeso mecum consulem fa- ciatis.' iusta suflragatio visa. omnes quae supererant cen- turiae Q. Fabium, P. Decium consules dixere.

Eo anno plerisque dies dicta ab aedilibus, quia plus 14 quam quod lege finitum erat agri possiderent. nec quis- quam ferme est purgatus, vinculumque ingens inmodicae cupiditatis iniectum est.

XIIII. Consules novi Q. Fabius Maximus quartum et i P. Decius Mus tertium cum inter se agitarcnt, uti alter Samnites hostes, alter Etruscos deligeret, quantaeque in 2

508 LIBElt X , 14. [a. u. c. 457]

lmnc aut in illam provinciam copiae satis, et uter ad

3 utrum bellum dux idoneus magis esset, ab Sutrio et Ne- pete et Faleriis legati, auctores concilia Etruriae populo- rum de pctenda pace haberi, totam belli molem in Samnium

4 averterunt. profecti consules, quo expeditiores commea- tus essent et incertior hostis, qua venturum bellum forct, Fabius per Soranum, Decius per Sidicinum agrum in

5 Samnium lcgiones ducunt. ubi in hostium fmcs ventum est, uterque populabundus effuso agmine incedit. explo-

G rant tamen latius quam populantur. igitur non fefellere ad Tifernum hostes in occulta valle instructi, quam in- gressos Romanos superiore ex loco adoriri parabant.

7 Fabius inpedimentis in locum tutum remotis praesidioque modico inposito, pracmonitis militibus adesse certamen, quadrato agmine ad praedictas hostium latebras succedit.

S Samnites desperato inproviso tumultu, quando in apertum semel discrimen evasura esset rcs, et ipsi acie iusta ma- luerunt concurrere. itaque in aequum descendunt ac for-

i) tunae se maiore animo quam spe committunt. cetcrum sive quia ex omnium Samnitium populis quodcumque roboris fuerat contraxcrant seu quia discrimcn summac rerum augebat animos, aliquantum quoque aperta pugna 10 praebuerunt terroris. Fabius ubi nulla ex parte hostem loco movcri vidit, Maximum filium et M. Valerium tribu- nos militum, cum quibus ad primam acicm procurrerat, li ire ad equites iubet et adhortari, ut, si quando umquam equestri ope adiutam rem publicam meminerint, illo die adnitantur, ut ordinis eius gloriam invictam praestent.

12 peditum certamine inmobilem hostem rcstarc, omnem re- liquam spem in impetu esse equitum. et ipsos nominatim iuvenes, pari comitate utrumquc, nunc laudibus nunc pro-

13 missis onerat. ceterum quando ne ea quoque tcmptata vis proficeret' consilio grassandum, si nihil vires iuvarcnt,

14 ratus, Scipionem legatum hastatos primae legionis sub- trahere ex acie et ad montis proximos quam posset occul- tissime circumducere iubet, inde ascensu abdito a con- spectu crigere in montes agmcn aversoque hosti ab tergo

lj rcpente se ostendcre. equites ducibus tribunis haud multo plus hostibus quam suis ex inproviso ante signa evccti

LIBER X, 14. 15. [a. C.297] 509

pracbuerant tumultus. adversus incitatas turmas stetit ig inmota Samnitium acies nec parte ulla pelli aut perrumpi potuit. et postquam inritum inceptum erat, recepti post signa proelio excesserunt. crevit ex eo hostium animus, 17 nec sustinere frons prima tam longum certamen increscen- temque jfiducia sui vim potuisset, ni secunda acies iussu consulis in primum successisset. ibi integrae vires sistunt 18 invehentem se iam Samnitem, et tempore inprovisa ex montibus signa clamorque sublatus non vero tantum metu terruere Samnitium animos. nam et Fabius Decium col- 19 legam adpropinquare exclamavit, et pro se quisque miles adesse alterum consulem, adesse legiones gaudio alacres fremunt; errorque utilis Romanis oblatus fugae formidi- 20 nisque Samnites inplevit maxime territos, ne ab altero exercitu integro intactoque fessi opprimerentur. et quia 21 passim in fugam dissipati sunt, minor caedes quam pro tanta victoria fuit. tria milia et quadringenti caesi, capti octingenti ferme et triginta, signa militaria capta tria et viginti.

XV. Samnitibus Apuli se ante proelium coniunxis- 1 sent, ni P. Decius consul iis ad Maleventum castra obie- cisset, extractos deinde ad certamen fudisset. ibi quoque 2 plus fugae fuit quam caedis: duo milia Apulorum caesa. spretoque eo hoste Decius in Samnium lcgiones duxit. ibi duo consulares exercitus diversis vagati partibus om- 3 nia spatio quinque mensum evastarunt. quadraginta et 4 quinque loca in Samnio fuere, in quibus Decii castra fue- runt, alterius consulis sex et octoginta. nec valli tantum 5 ac fossarum vestigia relicta, sed multo illis insigniora monumenta vastitatis circa regionumque depopulatarum. Fabius etiam urbem Cimetram cepit. ibi capta armato- (J rum duo milia nongenti, caesi pugnantes ferme nongenti triginta.

Inde comitiorum causa Romam profectus maturavit 7 eam rem agere. cum primo vocatae Q. Fabium consulem dicerent omnes centuriae, Ap. Claudius consularis can- didatus, vir acer et ambitiosus, non sui magis honoris 8 causa quam ut patricii recuperarent duo consularia loca, cum suis tum totius nobilitatis viribus incubuit, se cum

510 LIBER X, 15. 16. [a. u. c. 457. 45SJ

9 Q. Fabio consulem dicerent. Fabius primo de se eadem fere quae priore anno dicendo abnuere. cireumstare sel- lam omnis nobilitas, orare, ut ex caeno plebeio consula- tum extrahcret maiestatemque pristinam cum honori tum

10 patriciis gcntibus redderet. Fabius silentio facto media oratione studia hominum sedavit: facturum enim se fuisse dixit, ut duorum patriciorum nomina reciperet, si alium

li quam se consulem fieri viderct; nunc se suam rationem comitiis, cum contra leges futurum sit, pessimo exemplo

12 non habiturum. itaL.Volumnius de plebe cum Ap. Clau- dio consul est factus, priore item consulatu inter se con- parati. nobilitas obiectare Fabio, fugisse eum Ap. Clau- dium collegam cloquentia civilibusque artibus haud dubie pracstantem.

1 XVI. Comitiis perfectis veteres consules iussi bellum

2 in Samnio gerere prorogato in sex menses imperio. itaque insequcnti quoque anno L. Volumnio, Ap. Claudio con- sulibus P. Dccius, qui consul in Samnio relictus a collega fuerat, proconsul idem popuiari non destitit agros, donec Samnitium exercitum nusquam sc proclio committentem

3 postremo expulit finibus. Etruriam pulsi petierunt et, quod legationibus nequiquam saepe temptaverant, id se tanto agmine armatorum mixtis terrore precibus acturos effica-

4 cius rati, postulavcrunt principum Etruriae concilium. quo coacto, per quot annos pro libertate dimiccnt cum Roma- nis, exponunt: omnia expertos esse, si suismet ipsorum

5 viribus tolerare tantam molem bclli possent; temptasse etiam haud magni momenti finitimarum gentium auxilia. petisse paccm a populo Romano, cum bellum tolerare non posscnt, rebellasse, quod pax servientibus gravior

6 quam liberis bellum esset. unam sibi spem reliquam in Etruscis restare; scire, gentem Italiae opulentissimam armis, viris, pecunia esse; habcre accolas Gallos, inter ferrum et arma natos, feroccs cum suopte ingenio tum adversus Komanos, populum, quem captum a se auroque

7 redemptum, haud vana iactantes, memorent. nihil abesse, si sit animus Etruscis qui Porsinnac quondam maioribus- que eorum fuerit, quin Romanos onmi agro cis Tiberim pulsos dimicare pro salute sua, non dc intolcrando Italiae

LIBER X , 16. 17. [a. C. 297. 2DGJ 5 1 1

regno cogant. Samnitem illis exercitum paratum, instruc- 8 tum armis, stipendio venisse; confestim secuturos, vel si ad ipsam llomanam urbem oppugnandam ducant.

XVII. Haec eos in Etruria iactantes molientesque l bellum domi Romanum urebat. nam P. Decius, ubi con- perit per exploratores, profectum Samnitium exercitum, advocato consilio 'quid per agros' inquit 'vagamur vica- 2 tim circumferentes bellum? quin urbes et moenia adgre- dimur? nullus iam exercitus Sanmio praesidet. cessere finibus ac sibimet ipsi exilium conscivere.' adprobantibus 3 cunctis ad Murgantiam validam urbem oppugnandam du- cit; tantusque ardor militum fuit et caritate ducis et spe maioris quam ex agrestibus populationibus praedae, ut uno die vi atque armis urbem caperent. ibi duo milia 4 Samnitium et centum pugnantes circumventi captique, et alia praeda ingens capta est. quae ne inpedimentis gra- vibus agmen oneraret, convocari milites Decius iubet. 'hacine' inquit 'victoria sola aut hac praeda contenti estis 5 futuri? vultis vos pro virtute spes gerere: omnes Samni- tium urbes fortunaeque in urbibus relictae vestrae sunt, quando legiones eorum tot proeliis fusas postremo finibus expulistis. vendite ista et inlicite lucro mercatorem, ut c sequatur agmen : ego subinde suggeram quae vendatis. ad Romuleam urbem hinc eamus, ubi vos labor haud maior, praeda maior manet.' divendita praeda ultro ad- 7 hortantes imperatorem ad Komuleam pergunt. ibi quo- que sine opere, sine tormentis, simul admota sunt signa, nulla vi deterriti a muris, qua cuique proximum fuit, scalis raptim admotis in moenia evasere. captum oppidum ac 8 direptum est: ad duo milia et trecenti occisi et sex milia hominum capta; et miles ingenti praeda potitus, quam 9 vendere, sicut priorem, coactus Ferentinum inde, quam- quam nihil quietis dabatur, tamen summa alacritate ductus. ceterum ibi plus laboris ac periculi fuit. et defensa summa 10 vi moenia sunt et locus erat munimento naturaque tutus: sed evicit omnia adsuetus praedae miles. ad tria milia hostium circa muros caesa; praeda militis fuit. huius n oppugnatarum urbium decoris pars maior in quibusdam annalibus ad Maximum trahitur: Murgantiam ab Decio,

5 1 2 LIBER X , 17. 18. [a. u. c. 458]

a Fabio Ferentinum Romuleamque oppugnatas tradunt. 12 sunt qui novorum consulum hanc gloriam faciant, quidam non amborum, sed alterius, L. Yolumnii: ei Samnium pro- vinciam evenisse.

1 XYHI. Dum ea in Samnio, cuiuscumque ductu an- spicioque, gererentur, Romanis in Etruria interim bellum ingens multis ex gentibus concitur, cuius auctor Gelliua

2 Egnatius ex Samnitibus erat. Tusci fere omnes conscive- rant bellum ; traxerat contagio proximos Umbriae populos, ct Gallica auxilia mercede sollicitabantur. omnis ea mul-

o titudo ad castra Samnitium conveniebat. qui tumultus repens postquam est Romam perlatus, cum iam L. Yo- lumnius consul cum legionc secunda ac tertia sociornmquc milibus quindecim profectus in Samnium esset, Ap. Clau-

4 dium primo quoque tempore in Etruriam ire placuit. duac Romanac legiones secutae prima et quarta ct sociorum

5 duodccim milia. castra haud procul ab hoste posita. cete- rum eo magis profcctum cst, quod mature ventum erat, ut quosdam spcctantcs iam arma Etruriae populos metus Romani nominis conprimcrct, quam quod ductu consulis

G quicquam ibi satis scite aut fortunate gestum sit. multa proelia locis et temporibus iniquis commissa, spcsquc in dies graviorem hostem faciebat, et iam prope erat, ut nec duci

7 militcs nec militibus dux satis fideret. litteras ad collegam accersendum ex Samnio missas in trinis annalibus invenio: piget tamen id certum ponere, cum ea ipsa inter consulcs populi Romani, iam iterum eodem honore fungentis, dis- crepatio fuerit, Appio abnuente missas, Yolumnio adfir-

8 mantc, Appi se litteris accitum. iam Yolumnius in Samnio tria castella ccperat, in quibus ad tria milia hostium cacsa crant, dimidium fcre eius captum, ct Lucanorum seditiones a plebeiis et egentibus ducibus ortas summa optumatium voluntate pcr Q. Fabium, pro consule missum eo cum veterc

9 exereitu, conpresserat. Decio populandos hostium agros relinquit, ipse cum suis copiis in Etruriam ad collegam

10 pergit ; quem advenientem laeti omnes acccperunt. Ap- pium cx conscientia sua crcdo animum habuisse, haud inmerito iratum, si nihil scripscrat, inlibcrali ct ingrato

n animo, si eguerat ope, dissimulantem. vix enim salute

LIBER X, 18.19. [a.C.296] 513

mutua reddita cum obviam egressus esset: 'satin salve,' inquit 'L. Volumni? ut sese in Samnio res habent? quae te causa ut provincia tua excederes induxit?' Volumnius 12 in Samnio res prosperas esse ait, litteris eius accitum venisse; quae si falsae fuerint nec usus sui sit in Etru- riam, extemplo conversis signis abiturum. 'tu vero abeas,' 13 inquit 'neque te quisquam moratur: etenim minime con- sentaneum est, cum bello tuo forsitan vix sufficias, hic te ad opem ferendam aliis gloriari venisse.' bene Hercules 14 verteret, dicere Volumnius : malle frustra operam insump- tam quam quicquam ineidisse, cur non satis esset Etru- riae unus consularis exercitus.

XVLIU. Digredientes iam consules legati tribunique 1 ex Appiano exercitu eircumsistunt : pars imperatorem suum orare, ne collegae auxilium, quod aceiendum ultro fuerir. sua sponte oblatum sperneretur; plures abeimti Volumnio 2 obsistere, obtestari, ne pravo cum collega certamine rcm publieam prodat. si qua clades incidisset, desertori magis quam deserto noxiae fore. eo rem adductam, ut omni rei 3 bene aut secus gestae in Etruria decus dedeeusque ad L. Volumnium sit delegatum. neminem quaesiturum, quae verba Appi, sed quae fortuna exercitus fuerit. dimitti ab 4 Appio eum, sed a re publica et ab exercitu retineri: ex- periretur modo voluntatem militum. haec monendo ob- 5 testandoque prope restitantes consules in contionem per- traxerunt. ibi orationes longiores habitae in eandem ferme sentcntiam, in quam inter paucos certatum verbis fuerat. et eum Volunmius, causa superior, ne infacundus quidem 6 adversus eximiam eloquentiam collegae visus esset cavil- 7 lansque Appius sibi acceptum referre diceret debere, quod ex muto atque elingui facundum etiam consulem habe- rent, priore consulatu primis utique mensibus hiscere eum nequisse, nunc iam popularis orationes serere : 'quam s mallem' inquit Volumnius 'tu a me strenue facere quam ego abs te scite loqui didicissem.' postremo condicionem ferre, quae decretura sit, non orator — neque enim id desiderare rem publicam — , sed imperator uter sit melior. Etruriam et Samnium provincias esse, utram mallet eli- 9 geret: suo excrcitu se vel in Etruria vel in Samnio rem

Livi vol. I. 33

;")14 LIBER X, 10. [a. u. c. 458]

10 gesturum. tum militum clamor ortus, ut simul ambo bel-

11 lum Etruscum suscipcrent. quo animadverso consensu Volumnius: 'quoniam in collegae voluntate interpretanda' inquit 'erravi, non committam, ut, quid vos velitis, obscu- rum sit: manere an abire me velitis, clamore significatc.'

i> tum vero tantus est clamor exortus, ut hostes e castris exciret. armis arreptis in acicm descendunt. et Volum-

13 nius signa canere ac vexilla efferri castris iussit. Appiuin addubitasse ferunt cernentem, seu pugnante seu quieto sc fore collegae victoriam; deinde veritum, ne suae quoque legiones Volumnium sequerentur, et ipsum nagitantibus

14 suis signum dedisse. ab neutra parte satis commode in- structi fuerunt. nam et Samnitium dux Gellius Egnatius pabulatum cum cohortibus paucis icrat suoque impetu magis milites quam cuiusquam ductu aut imperio pugnam

15 capcsscbant, et Romani exercitus nec pariter arnbo ducti nec satis temporis ad instruendum fuit. prius concurrit

1G Volumnius quam Appius ad hostcm pcrvenirct. itaquc fronte inaequali concursum est ; et velut forte quadam mutante adsuctos inter se hostes Etrusci Volumnio, Sam- nites, parumper cunctati quia dux aberat, Appio oceur-

17 rere. dicitur Appius in medio pugnae discrimine, ita ut inter prima signa manibus ad caelum sublatis conspicerc- tur, ita precatus esse: 'Bellona, si hodie nobis victoriam

18 duis, ast ego tibi templum voveo.' haec precatus velut instigante dea et ipse collegae et exercitus [alterius excr- citus] virtutem aequavit. duces imperatoria opera exse- cuntur et milites, ne ab altera parte prius victoria incipiat,

l«j adnituntur. ergo fundunt fugantque hostes maiorem mo- lem haut facile sustinentes quam cum qua manus conse- rere adsueti fuerant. urgendo cedentes insequendoque

20 effusos conpulere ad castra. ibi interventu Gellii cohor- tiumque Sabellaruin paulisper recruduit pugna. his quo-

21 que mox fusis iam a victoribus castra oppugnabantur, et cum Volumnius ipse portae signa inferret, Appius Bellonam victricem identidem celebrans accenderet militum animos,

22 per vallum, per fossas inruperunt. castra capta direptiique, praeda ingens parta et militi concessa est. septem milia ac trcccnti hostium occisi, duo milia et centum viginti capti.

LIBEIl X, 20. [a.C.296] 515

XX. Dum ambo consules omnisque Romana vis in i Etruscum bellum magis inclinat, in Samnio novi exercitus exorti ad populandos imperii Romani fines per Vescinos in Campaniam Falernumque agrum transcendunt ingen- tesque praedas faciunt. Volumnium magnis itineribus in 2 Samnium redeuntem — iam enim Fabio Decioque proro- gati imperii finis aderat — fama de Samnitium exercitu populationibusque Campani agri ad tuendos socios con- vertit. ut in Calcnum agrum venit, et ipse cernit recentia s cladis vestigia et Caleni narrant, tantum iam praedae ho- stis trahere, ut vix explicare agmen possint: itaque iam 4 propalam duces loqui, extemplo eundum in Samnium csse, ut relicta ibi praeda in expeditionem redeant nec tam one- ratum agmen dimicationi committant. ea quamquam simi- 5 lia veris erant, certius tamen exploranda ratus dimittit cquites, qui vagos praedatores in agris palantes excipiant; ex quibus inquirendo cognoscit, ad Vulturnum flumen <; scdere hostem, inde tertia vigilia moturum, iter in Sam- nium esse. his satis exploratis profectus tanto intcrvallo 7 ab hostibus consedit, ut ncc adventus suus propinquitate nimia nosci posset et egredientem e castris hostcm oppri- meret. aliquanto ante luccm ad castra accessit gnarosque s Oscae linguae exploratum quid agatur mittit. intermixti hostibus, quod facile erat in nocturna trepidatione, cog- noscunt, infrequentia armatis signa egressa, praedam praedaeque custodes exire, inmobile agmcn et sua quem- que molientem nullo inter alios consensu nec satis certo. imperio. tempus adgrediendi aptissimum visum est ; et 9 iam lux adpetebat: itaque signa canere iussit agmenque hostium adgreditur. Samnites praeda inpediti, infrequen- 10 tes armati, pars addere gradum ac prae se agere praedam, pars stare incerti, utrum progredi an regredi in castra tutius foret: inter cunctationem opprimuntur. et Romani iam transcenderant vallum caedesque ac tumultus erat in castris. Samnitium agmen praeterquam hostili tumultu 11 captivorum etiam repentina defectione turbatum erat, qui 12 partim ipsi soluti vinctos solvebant, partim arma in sar- cinis deligata rapiebant tumultumque proelio ipso terribi- liorem intermixti agmini praebebant. memorandum dcinde \?,

33*

51G LIBER X, 20. 21. [a. u. c. 458]

edidcre facinus, nam Staium Minacium duoem adeuntem ordines hortantemque invadunt; dissipatis inde equitibus, qui cum eo aderant, ipsum circumsistunt insidentemque

l i equo captum ad consulem Romanum rapiunt. revocata co tumultu prima signa Samnitium; proeliumque iam profliga-

15 tum integratum est, nec diutius sustineri potuit. caesa ad sex milia hominum, duo milia et quingenti capti, in cis tribuni militum quattuor, signa militaria triginta et, quod laetissi- mum victoribus fuit, captivorum recepta septem milia ct qua- dringenti, praeda ingens sociorum: accitique edicto domini

1G ad res suas noscendas recipiendasque. praestituta die qua-

rum rerum non extitit dominus militi concessae, coactique

vendere praedam, ne alibi quam in armis animum haberent.

i XXI. Magnum ea populatio Campani agri tumultum

2 Eomae praebuerat; ct per eos forte dies ex Etruria adla- tum erat, post deductum inde Yolumnianum cxcrcitum Etruriam concitam in arma ct Gcllium Egnatium, Samni- tium ducem, et Umbros ad defectionem vocari, ct Gallos

3 pretio ingenti sollicitari. his nuntiis senatus Gonterritus iustitium indici, dilectum omnis gcncris hominum haberi

4 iussit. nec ingenui modo aut iuniores sacramcnto adacti, sed seniorum etiam cohortes factae libertinique centuriati. et defendendae urbis consilia agitabantur, summaeque

5 rerum praetor P. Sempronius pracerat. ceterum parte curae exonerarunt senatum L. Volumnii consulis littcrac, quibus caesos fusosque populatores Campaniae cognitum

G est. itaque et supplicationes ob rem bene gestam consulis nomine decernunt; iustitium remittitur, quod fuerat dies

7 xviii, supplicatioque perlaeta fuit. tum de praesidio re- gionis depopulatae ab Samnitibus agitari coeptum. itaque placuit, ut duae coloniae circa Vescinum et Falernum agrum

8 deduccrentur, una ad ostium Liris fluvii, quaeMcnturnae ap- pellata, altera in saltu Vescino Falernum contingcntc agrum, ubi Sinope dicitur Graeca urbs fuisse, Sinuessa deinde

9 ab colonis Romanis appellata. tribunis plebis negotium datum est, ut plebei scito iuberetur P. Sempronius praetor

10 triumviros iu ea loca colonis deducendis creare. nec qui no- mina darent facile inveniebantur, quia in stationem se propc perpetuam infestae regionis, non in agros mitti rebantur.

LIBEIl X, 21. 22. [a. C. 290] 517

Avertit ab eis curis senatum Etruriae ingravescens 1 1 bellum et crebrae litterae Appii monentis, ne regionis eius motum neglegerent: quattuor gentes conferre arma, 12 Etruscos, Samnites, Umbros, Gallos; iam castra bifariam facta esse, quia unus locus capere tantam multitudinem non possit. ob haec et — iam aclpetebat tempus — comi- 13 tiorum causa L. Volumnius consul Romam revocatus, qui priusquam ad suffragium centurias vocaret in contionem advocato populo multa de magnitudine belli Etrusci dis- seruit. iam tum, cum ipse ibi cum collega rem pariter 1 1 gesserit, fuisse tantum bellum, ut nec duce uno nec exer- citu geri potuerit ; accessisse postea dici Umbros et in- gentem exercitum Gallorum. adversus quattuor populos 15 duces consules illo die deligi meminissent. se, nisi confi- deret, eum consensu populi Romani consulem declaratum iri, qui haud dubie tum primus omnium ductor habeatur, dictatorem fuisse extemplo dicturum.

XXII. Nemini dubium erat, quin Fabius Quintus om- l nium consensu destinaretur; eumquc et praerogativae et primo vocatae omnes centuriae consulem cum L. Volum- nio dicebant. Fabii oratio fuit qualis biennio ante; deinde 2 ut vincebatur consensu, versa postremo ad collegam P. Decium poscendum. id scnectuti suae adminiculum fore: 3 censura duobusque consulatibus simul gestis expcrtum se nihil concordi collegio firmius ad rem publicam tuendam esse. novo imperii socio vix iam adsuescere senilem ani- mum posse; cum moribus notis facilius se communicatu- rum consilia. subscripsit orationi eius consul cum meritis 4 P. Decii laudibus, tum quae ex concordia consulum bona quaeque ex discordia mala in administratione rerum mili- tarium evenirent, memorando, quam prope ultimum dis- 5 crimen suis et collegae certaminibus nupcr ventum foret, et monendo Decium Fabiumque, ut uno animo, una mente 6 viverent. esse praeterea viros natos militiae, factis magnos, ad verborum linguaeque certamina rudes: ea ingenia con- sularia esse. callidos sollertesque iuris atque eloquentiae 7 consultos, qualis App. Claudius esset, urbi ac foro prae- sides habendos praetoresque ad reddenda iura creandos esse. his agendis dies est consumptus. postridie ad prae- 8

5 1 8 LIBER X, 22. 23. [a. u. c. 458. -400]

BCiiptum consulis et consulariu ct praetoria comitia habita.

9 consules crcati Q. Fabius et P. Decius, Ap. Claudius prac- tor, omnes absentes. et L. Volumnio ex senatus cossulto et scito plebis prorogatum in annum imperium est.

l XXIII. Eo anno prodigia multa fuerunt, quorum aver- runcandorum causa supplicationes in biduum senatus de-

•2 crevit. publice vinum ac tus pracbitum: supplicatum iere

o frequentes viri feminaequc. insignem supplicationera fecit certamen in sacello Pudicitiae patriciae, quae in foro bovario est ad aedem rotundam Herculis, inter matronas

4 ortum. Vcrginiam, Auli filiam, patriciam plebeio nuptam L. Volumnio consuli, matronae, quod e patribus enupsis- set, sacris arcuerant. brcvis altercatio inde ex iracundia

5 muliebri in contcntionem animorum exarsit, cum se Ver- ginia et patriciam ct pudieam in patriciac Pudicitiae tem- plum ingressam et uni nuptam, ad quem virgo dcducta sit, ncc se viri honorumve eius ac rerum gestarum pae-

6 nitere, vero gloriaretur. facto dcinde cgrcgio magnifica vcrba adauxit : in vico Longo, ubi habitabat, ex parte acdium quod satis esset loci modico sacello exclusit aram- que ibi posuit; et convocatis plebeiis matronis conquesta

7 iniuriam patriciarum: 'hanc ego aram' inquit 'Pudicitiae plebeiae dedico vosque hortor, ut quod certamen virtutis viros in hac civitate tenet, hoc pudicitiae inter matronas

8 sit detisque operam, ut liaec ara quam illa, si quid potest,

9 sanctius et a castioribus coli dicatur.' eodcm ferme ritu et haec ara, quo illa antiquior, culta est, ut nulla nisi spcctatae pudicitiae matrona et quae uni viro nupta fuisset

10 ius sacrificandi haberet. vulgata dein religio a pollutis, ncc matronis solum, scd omnis ordinis feminis, postremo in oblivionem venit.

1 1 Eodem anno Cn. et Q. Ogulnii aedilcs curules aliquot

12 faeneratoribus diem dixerunt; quorum bonis multatis ex eo, quod in publicum redactum est, aenea in Capitolio limina et trium mensarum argentea vasa in cella lovis Iovcmque in culmine cum quadrigis et ad ficum Rumina- lcm simulacra infantium conditorum urbis sub uberibus lupae posuerunt semitamque saxo quadrato a Capena porta

13 ad Martis straverunt. et ab aedilibus plebeiis L. Aclio

LIBER X, 23. 24. [a. C. 296. 295] 519

Paeto et C. Fulvio Curvo ex multaticia itcm pecunia, quam exegerunt pecuariis damnatis, ludi facti pateraeque aureae ad Cereris positae.

XXIIII. Q. inde Fabius quintum et P. Decius quar- l tum consulatum ineunt, tribus consulatibus censuraque collegae nec gloria magis rerum, quae ingens erat, quam 2 concordia inter se clari. quae ne perpetua esset, ordinum magis quam ipsorum inter se certamen intervenisse reor, patriciis tendentibus, ut Fabius Etruriam extra ordinem 3 provinciam haberet, plebeiis auctoribus Decio, ut ad sor- tem revocaret. fuit certe contentio in senatu; et postquam i ibi Fabius plus poterat, revocata res ad populum est. in contione, ut inter militares viros et factis potius quam dictis fretos, pauca verba habita. Fabius, quam arborem 5 consevisset, sub ea legere alium fructum indignum esse diccre; se aperuisse Ciminiam silvam viamque per devios saltus Komano bello fecisse. quid se id aetatis sollicitas- 6 sent, si alio duce gesturi bellum essent? nimirum adver- sarium se, non socium impcri legisse sensim exprobrat, et invidisse Decium concordibus collegiis tribus; postremo, 7 se tendere nihil ultra quam ut, si dignum provincia duce- rent, in eam mitterent: in senatus arbitrio se fuisse et in potestate populi futurum. P. Decius senatus iniuriam que- S rebatur: quoad potuerint patres adnisos, ne plebi aditus ad magnos honores esset; postquam ipsa virtus pervicerit, 9 ne in ullo genere hominum inhonorata esset, quaeri, quem- admodum inrita sint non suffragia modo populi, sed ar- bitria etiam fortunae et in paucorum potestatem vertantur. onmis ante se consules sortitos provincias esse; nunc ex- 10 tra sortem Fabio senatum provinciam dare ; si honoris 1 1 eius causa, ita eum de se deque re publica meritum esse, ut faveat Q. Fabii gloriae, quae modo non sua contumelia splendeat: cui autem dubium esse, ubi unum bellum sit 12 asperum ac difficile, cum id alteri extra sortem mandetur, quin alter consul pro supervacaneo atque inutili habeatur? gloriari Fabium rebus in Etruria gestis; velle et P. De- 13 cium gloriari, et forsitan, quem ille obrutum ignem reli- querit, ita ut totiens novum ex inproviso incendium daret, eum se extincturum. postremo se collegac honorcs prae- 1 1

520 LIBER X, 24. 25. [a. u. c. 450]

miaque concessurum verecundia aetatis eius maiestatisque: cum periculum, dimicatio proposita sit, neque cedere sua

15 sponte neque cessurum et, si nihil aliud ex eo ccrtaminc tulerit, illud certe laturum, ut quod populi sit populus

ig iubeat potius quam patrcs gratificcntur. Iovem optimiun maximum deosque inmortales se precari, ut ita sortem aequam sibi cum collega dent, si eandem virtutem felici-

17 tatemque in bcllo administrando daturi sint. certe id ct natura aequum ct exemplo utile esse et ad famam populi Romani pertinere, eos consules esse, quorum utrolibet

18 duce bellumEtruscum geri recte possit. Fabius nihil aliud precatus populum Romanum quam ut prius quam intro vocarentur ad suffragium tribus Ap. Claudii praetoris ad- latas exEtruria litteras audircnt, comitio abiit: ncc minore populi consensu quam senatus provincia Etruria extra sortem Fabio decreta est.

1 XXV. Concursus inde ad consulem factus omnium ferme iuniorum; et pro se quisque nomina dabant: tanta

2 cupido erat sub eo duce stipendia faciendi. qua circum- fusus tm*ba: 'quattuor milia' inquit 'peditum et sescentos cquites dumtaxat scribere in animo est; hodierno et cra-

3 stino die qui nomina dcderitis mecum ducam. maiori mihi curae cst, ut omnes locupletes reducam, quam ut multis

4 rcm geram militibus.' profectus apto excrcitu et eo plus fuluciae ac spei gcrente, quod non desiderata multitudo erat, ad oppidum Aharnam, unde liaud procul hostis erant,

5 ad castra Appii praetoris pergit. paucis citra milibus lignatores ei cum praesidio occurrunt, qui ut lictores prac- gredi viderunt Fabiumque esse consulem accepere, laeti atque alacres diis populoque Romano grates agunt, quod

G eum sibi imperatorem misissent. circumfusi deinde cum consulem salutarent, quaerit Fabius, quo pcrgerent, rc- spondentibusque, lignatum se ire: 'ain tandcm?' inquit:

7 'num castra vallata non habetis?' ad hoc cum subclama- tum esset, duplici quidcm vallo et fossa, et tamcn in ingenti metu esse: 'habetis igitur' inquit 'adfatim ligno-

8 rum, redite et vellite vallum.' redeunt in castra, tcrrorcm- que ibi vellentes vallum et iis qui in castris remanserant

;i militibus et ipsi Appio fcccrunt. tum pro se quisque alii aliis

LIBER X, 25. 2G. [a. C. 205] 521

dicere, consulls se Q. Fabii facere iussu. postera inde die castra mota et Appius praetor Romam dimissus. inde 10 nusquam stativa Romanis fuere. negabat, utile esse uno loco sedere exercitum; itineribus ac mutatione locorum mobiliorem ac salubriorem esse. fiebant autem itinera, quanta fieri sinebat hiemps hauddum exacta. vere inde 11 primo relicta secunda legione ad Clusium, quod Camars olim appellabant, praepositoque castris L. Scipione pro praetore, Romam ipse ad consultandum de bello rediit, sive ipse sponte sua, quia bellum ei maius in conspectu 12 erat quam quantum esse famae crediderat, sive senatus consulto accitus: nam in utrumque auctores sunt. abAp. 13 Claudio praetore retractum quidam videri volunt, cum in senatu et apud populum, id quod pcr litteras adsidue fece- rat, terrorem belliEtrusci augeret: non suffecturum ducem unum nec exercitum unum adversus quattuor populos; periculum esse, sive iuncti unum premant sive diversi 14 gerant bellum, ne ad omnia simul obire unus non possit. duas se ibi legiones Romanas reliquisse et minus quinque 15 milia peditum equitumque cum Fabio venisse. sibi pla- cerc, P. Decium consulem primo quoque tempore in Etru- riam ad collegam proficisci, L. Volumnio Samnium pro- vinciam dari ; si consul malit in suam provinciam ire, ig Volumnium in Etrux-iam ad consulem cum exercitu iusto consulari proficisci. cum magnam partcm moveret oratio 17 praetoris, P. Decium censuisse ferunt, ut omnia integra ac libera Q. Fabio servarentur, doncc vel ipse, si per commodum rei publicae posset, Romam venisset vel ali- quem ex legatis misisset, a quo disceret senatus, quantum is in Etruria belli esset quantisque administrandum copiis et quot per duces esset.

XXVI. Fabius ut Eomam rediit, et in senatu et pro- i ductus ad populum mediam orationem habuit, ut nec au- gere ncc minuere videretur belli famam magisque in altero adsumendo duce aliorum indulgere timori quam suo aut reipublicae periculo consulere. ceterum si sibi adiutorem 2 belli sociumque imperii darent, quonam modo se oblivisci P. Decii consulis per tot collegia experti posse? neminem 3 onmium secum coniungi malle ; et copiarum satis sibi

522 LIBEB X, 26. [a.u.c4S9]

eum P. Decio et numquam niniium hostium fore : sin oollega quid aliud mallet, at sibi L. Volumnium darent

4 adiutorem. onmiurn rerum arbitrium et a populo et a senatu et ab ipao collega Fabio permissum est. et cum P. Decius se in Samuium vel in Etruriam proficisci pa- ratum esse ostendisset, tanta laetitia ac gratulatio fuit, ut praeciperetur victoria animis triumplmsque. non bellum decretum consulibus videretur.

5 Invenio apud quosdam, exteniplo consulatu inito pro- fectos in Etruriam Fabium Deciumque sine ulla mentione sortis provinciarum certaminumque inter collegas, quae exposuL sunt quibus nc haec quidem certamina exponere satis fuerit, adieeerint et Appii criminationcs de Fabio absente ad populum et pertinaciam advcrsus praesentem eonsulem praetoris contentionemque aliam inter couegas, tLtidentc Deeio, ut suae quisque provinciae sortem tuere-

: tur. constare res incipit ex eo tempore, quo profecti ambo consules ad bellum sunt.

Ceterum antequam consules in Etruriam pervenirent, Senones Galli multitudine ingenti ad Clusium venerunt,

s legionem Romanam castraque oppugnaturi. Scipio, <jui castris praeerat, loco adiuvandam paucitatem suorum mi- litum ratus, in collem, qui inter urbem et castra erat.

9 aciem erexit. sed ut in re subita parum cxplorato itinere ad iugum perrexit. quod hostes ceperant parte alia ad- gressi. ita caesa ab tergo legio atque in medio, cum 10 hostis undique urgcret, circumventa. deletam quoque ibi legiouem, ita ut nuntius non supercsset, quidam auctorea n sunt, nec ante ad eonsules, qui iam haud procul a Clusio aberant, famam eius cladis perlatam quam in conspcctu fuere Gallorum equites, pectoribus equorum suspensa gestantes capita et lanceis intixa ovantesque moris Bui

12 carmine. sunt qui Umbros fuisse. non Gallos tradant, nec tantum cladis acceptum et circumventis pabulatoribus eum L. Manlio Torquato legato Scipionem propraetorera subsidium e castris tulisse victoresque Umbros redinte- grato proelio victos esse captivosque eis ac praedam

13 ademptam. similius vero cst, a Gallo hostc quam Umbro cam cladem acceptam, quod cum saepe alias tum co anno

LIBEIl X, 26. 27. [a. C.295] 523

Gallici tumultus praecipuus tcrror civitatem tenuit. ita- 1 1 que praeterquam quocl ambo consules profecti ad bellum erant cum quattuor legionibus et magno equitatu Romano Campanisque mille equitibus delectis ad id bcllum missis et sociorum nominisque Latini maiore exercitu quam Ro- mano, alii duo exercitus haud procul urbe Etruriae oppo- i.j siti, unus in Falisco, alter in Vaticano agro. Cn. Fulvius et L. Postumius Megellus propraetores ambo stativa in eis locis habere iussi.

XXVII. Consules ad hostes transgresso Appennino l in agrum Sentinatem pervenerunt. ibi quattuor milium ferme intervallo castra posita. inter hostes deinde con- 2 sultationes habitae, atque ita convenit, ne unis castris miscerentur omnes neve in aciem descenderent simul. Samnitibus Galli, Etruscis Umbri adiecti. dies indicta :; pugnac: Samniti Gallisque delegata pugna, inter ipsum certamen Etrusci Umbriquc iussi castra Romana oppu- gnare. haec consilia turbarunt transfugae Clusini tres 4 clam nocte ad Fabium consulem transgressi, qui editis hostium consiliis dimissi cum donis, ut subinde, ut quae- que res nova decreta esset, exploratam perferrent. con- 5 sules Fulvio ut ex Falisco, Postumio ut ex Vaticano excr- citum ad Clusium admoveant summaque vi fines hostium depopulentur, scribunt. huius populationis famaEtruscos « ex agro Sentinate ad suos finis tuendos movit. instare inde consules, ut absentibus his pugnaretur. per biduum lacessiere proelio hostem: biduo nihil dignum dictu actum. pauci utrimque cecidere, magisque inritati sunt ad iustum 7 certamen animi quam ad discrimen summa rerum adducta. tertio die descensum in campum omnibus copiis est. cum 8 instructac acies starcnt, ccrva fugiens lupum e montibus exacta per campos intcr duas acies decurrit; inde diver- sae ferae, cerva ad Gallos, lupus ad Romanos cursum deflexit. lupo data inter ordincs via, cervam Galli con- fixere. tum ex antesignanis Romanus miles: 'illac fuga' y inquit 'et caedes vertit, ubi sacram Dianae feram iacen- tem videtis: hinc victor Martius lupus, integer et intactus, gcntis nos Martiae ct conditoris nostri admonuit.' dextro 10 cornu Galli, sinistro Samnites constiterunt. advcrsus Sam-

524 LIBER X, 27. 2a [a. u. c. 459]

nites Q. Fabius primam ac tertiam legionem pro dextro cornu, adversus Gallos pro sinistro Decius quintam et

11 sextam instruxit. secunda et quarta cum L. Volumnio proconsule in Samnio gerebat bellum. primo concursu adeo aequis viribus gesta res est, ut, si adfuissent Etrusci et Umbri, aut in acie aut in castris quocumque sc incli- nassent accipienda clades fuerit.

l XXYIli. Ceterum quamquam communis adhuc Mars belli erat necdum discrimen fortuna fecerat, qua datimi vires esset, haudquaquam similis pugna in dextro laevo-

•2 que cornu erat. Romani apud Fabium arcebant magis quam inferebant pugnam, extrahebaturque in quam ma-

3 xime serum diei cei-tamen, quia ita persuasum erat duci, et Samnites et Gallos primo impetu feroces esse, quos sustineri satis sit; longiore certamine scnsim residere Sam-

i nitium animos, Gallorum quidem etiam corpora intoleran- tissima laboris atque aestus fluere primaque proelia plus quam virorum, postrema minus quam feminarum esse.

5 in id tempus igitur, quo vinci solebat hostis, quam inte-

C gerrumas vires militi servabat. ferocior Deeiu» et aetate et vigore animi quantumcumque virium habuit certamine primo effudit. et quia lentior videbatur pedestris pugna,

7 equitatum in pugnam concitat et ipse fortissimae iuvenum turmae inmixtus orat proceres iuventutis, in hostem ut secum impetum faciant: duplicem illorum gloriam fore, si

8 ab laevo cornu et ab equite victoria incipiat. bis avertere Gallicum cquitatum. iterum longius cvectos et iam inter media equitum agmina proelium cientes novum pugnae

9 conterruit genus: essedis carrisque superstans armatus hostis ingenti sonitu equorum rotarumque adveuit et in-

10 solitos eius tumultus Komanorum conterruit cquos. ita victorem equitatum velut lymphaticus pavor dissipat; Bter-

li nit inde ruentes equos virosquc inprovida fuga. turbaia hinc etiam signa legionum multique impetu equorum ac vehiculorum raptorum per agmen obtriti antcsignani. et insecuta, simul territos hostes vidit, Gallica acics nullum

12 spatium respirandi recipiendique se dedit. vociferarc De- cius, quo fugerent quamve in fuga spem haberent, ob- sistere cedentibus ac revocare fusos, deinde, ut nulla vi

LIBER X, 28. 29. [a. C. 295] o2o

pcrculsos sustinere poterat, patrem P. Decium nomine conpellans : 'quid ultra moror' inquit 'familiare fatum? i:; dalum hoc nostro generi est, ut luendis periculis publicis piacula simus: iam ego mecum hostium legiones mactan- das Telluri ac diis manibus dabo.' haec locutus M. Livium n pontificem, quem descendens in aciem digredi vetuerat ab se, praeire iussit verba, quibus se legionesque liostium pro exercitu popidi Romani Quiritium devoveret. devotus 15 inde cadem precatione eodemque habitu, quo pater P. Decius ad Veserim bello Latino se iusserat devoveri, cum ig secundum sollemnes precationes adiecisset, prae se agere sese formidinem ac fugam caedemque ac cruorem, cae- lestium inferorum iras, contaeturum funebribus diris signa, 17 tela, arma hostium locumque eundem suae pestis ac Gal- lonim ac Sanmitium fore, — haec execratus in se hostes- is que qua confcrtissimam cernebat Gallorum aciem concitat equum, inferensque se ipse infestis telis est interfectus.

XXVIIII. Vix humanae inde opis videri pugna po- i tuit. Eomani duce amisso, quae res terrori alias esse solet, sistere fugam ac novam de integro velle instaurare pugnam : Galli, et maxime globus circumstans consulis ■> corpus, velut alienata mente vana in cassum iactare tela; torpere quidam et nec pugnae meminisse nec fugae. at ?, ex parte altera pontifex Livius, cui lictores Decius tradi- derat iusseratque pro praetore esse, vociferari, vicisse Romanos defunctos consulis fato, Gallos Samnitesque i Telluris matris ac deorum Manium esse, rapere ad se ac vocare Decium dcvotam secum aciem furiarumque ac for- midinis plena omnia ad hostes esse. superveniunt deinde 5 his restituentibus pugnam L. Cornelius Scipio et C. Mar- cius cum subsidiis ex novissima acie iussu Q. Fabi con- sulis ad praesidium collegae missi. ibi auditur P. Decii eventus, ingens hortamen ad omnia pro re publica audenda. itaque cum Galli structis ante se scutis conferti starent G nec facilis pede conlato videretur pugna, iussu legatorum conlecta humi pila, quae strata inter duas acies iacebant, atque in testudinem hostium coniecta. quibus plerisque 7 in scuta rarisque in corpora ipsa fixis sternitur cuneus, ita ut magna pars integris corporibus attoniti conciderent.

526 LIBER X, 29. 30. [a. u. c. 45

liacc in sinistro cornu Komanorum fortuna variaverat.

s Fabius in dextro primo, ut ante dictum est, cunctando

extraxerat diem; dein, postquam nec clamor hostium nec

0 impetus nec tela missa eandem vim habere visa, prae- fectis equitum iussis ad latus Samnitium circumducerc alas, ut signo dato in transversos quanto maximo possent impetu incurrerent, sensim suos signa inferre iussit et

10 commovere hostem. postquam non resisti vidit et liaud dubiam lassitudinem csse, tum conlectis omnibus Bubsi- diis, quae ad id tempus reservaverat, et legiones concitavit

1 1 ct signum ad invadendos hostes equitibus dedit. nec susti- nuerunt Samnites impetum praeterque aciem ipsam Gal- lorum relictia in dimicatione sociis ad castra effuso cursu

12 ferebantur. Galli testudine facta conferti stabant. tum Fabius audita morte collegae Campanorum alam, quingen- tos fere equites, exccdere acie iubet et circumvectos ab

13 tergo Gallicam invadcre aciem; tertiae deinde legionia subsequi principcs et, qua turbatum agmen hostium vi-

i i derent impetu equitum, instare ac tcrritos cacderc. ipse aedem Iovi Victori spoliaque hostium cum vovisset, ad eastra Samnitium perrexit, quo multitudo onmis conster-

15 nata agebatur. sub ipso vallo, quia tantam multitudinem portae non recepere, temptata ab exclusis turba suorum

1G pugna est. ibi Gellius Egnatius imperator Samnitium ce- cidit. conpulsi deinde intra vallum Samnites parvoque ccrtamine capta castra et Galli ab tergo circumventi.

17 caesa eo die hostium viginti quinque milia, octo capta.

18 nec incruenta victoria fuit: nam exP. Decii cxercitu caesa septem milia, ex Fabi mille ac centum. Fabius, dimissis ad quaerendum collcgae corpus, spolia hostium coniecta

19 in acervum lovi Victori cremavit. consulia corpus co dic, quia obrutum superstratis Gallorum cumulis erat, inveniri non potuit ; postero die invcntum relatumque est cum

20 multis militum lacrumis. intermissa inde onmium aliarum rcrum cura Fabius oollegae funus omni honore laudibus- que mcritis celebrat.

1 XXX. Et in Etruria per eosdem dies ab Cn. Fulvio propraetore res ex sententia gesta, et praeter ingentcm inlatam populationibus agrorum hosti cladem pugnatum

L I BE R X , 30. 31. [a. C. 205] 527

etiam egregie est Pcrusinorumque et Clusinorum caesa 2 amplius milia tria et signa militaria ad viginti capta. Sam- 3 nitium agmen cum per Paelignum agrum fugcret, circum- ventum aPaelignis cst; cx milibus quinque ad mille caesi.

Magna eius diei, quo in Sentinati agro bellatum, fama 4 est etiam vero stanti: sed supericcere quidam augendo fidem, qui in hostium exercitu peditum milia cccxxx, 5 equitum sex et quadraginta milia, mille carpcntorum scrip- scrc fuisse, scilicet cum Umbris Tuscisque, quos et ipsos 6 pugnae adfuisse; et ut Romanorum quoque augerent co- pias, L. Volumnium pro consule ducem consulibus exer- citumque eius legionibus consulum adiciunt. in pluribus 7 annalibus duorum ea consulum propria victoria est, Vo- lumnius in Samnio interim res gerit, Samnitiumque exer- citum in Tifcrnum montem conpulsum non deterritus ini- quitate loci fundit fugatquc.

Q. Fabius Deciano exercitu relicto in Etruriae praesidio 8 suis legionibus deductis ad urbem de Gallis Etruscisque ac Samnitibus triumphavit. milites triumphantem secuti 9 sunt. celebrata inconditis carminibus militaribus non ma- gis victoria Q. Fabii quam mors pracclara P. Deci est excitataque memoria parentis aequata evcntu publico pri- vatoque iili laudibus. data ex praeda militibus aeris octo- io geni bini sagaque et tunicae, praemia illa tempestate mi- litiac haudquaquam sperncnda.

XXXI. His ita rebus gestis nec in Samnitibus adhuc l nec in Etruria pax erat: nam et Perusinis auctoribus post deductum ab consule exercitum rebellatum fuerat, et Sam- 2 nites praedatum in agrum Veseinum Formianumque et parte alia in Aeserninum quaeque Vulturno adiaccnt nu- mini descendere. adversus eos Ap. Claudius praetor cum 3 cxercitu Deciano missus. Fabius in Etruria rebellantc dcnuo quattuor milia et quingentos Perusinorum occidit, cepit ad mille septingentos quadraginta, qui redempti sin- 4 guli aeris trecentis decem ; praeda alia omnis militibus concessa. Samnitium legiones, cum partem Ap. Claudius :, praetor, partem L. Volumnius pro consule sequeretur, in agrum Stellatem eonvenerunt. ibi ct Samnitium onmcs considunt et Appius Volumniusque castra coniungunt.

528 LIBER X , 31. 32. [a. u. c. 159. 4G0]

6 pugnatum infestissimis animis, hinc ira stimulantc adver- sus rebellantes totiens, illinc ab ultima iam dimieantibus

7 spe. caesa ergo Samnitium sedecim milia trecenti, eapta duo milia septingenti; ex Romano exercitu ceeidcre duo milia septingenti.

8 Felix annus bellicis rebus, pestilentia gravis prodigiis- que sollicitus. nam et terram multifariam pluvisse et in exercitu Ap. Claudii plcrosque fulminibus ictos nuntiatum

9 cst, librique ob haec aditi. eo anno Q. Fabius Gurges con- sulis filius aliquot matronas ad populum stupri danmatas pccunia multavit, cx quo multaticio aere Vencris acdem, quac prope circum est, faciendam curavit.

10 Supersunt etiam nunc Samnitium bella, quac continua pcr quartum iam volumen annumque sextum et quadra- gensimum a M. Valerio, A. Cornelio consulibus, qui primi

11 Samnio arma intulerunt, agimus. et ne tot annorum ela- des utriusque gentis laborcsque actos nunc rtferam, qui-

12 bus nequiverint tamen dura illa pectora vinci, proximo anno Samnites in Scntinati agro Paelignis ad Tifernum Stellatibus campis, suis ipsi lcgionibus, mixti alienis, ab quattuor exercitibus , quattuor ducibus Romanis caesi fucrant, imperatorem clarissimum gentis suae amiserant,

13 socios belli Etruscos, Umbros, Gallos in eadem fortuna videbant, qua ipsi erant, nec suis ncc externis viribus

14 iam stare poterant — tamen bello non abstinebant: adeo ne infcliciter quidem defensae libertatis taedebat et vinci

1.3 quam non temptare victoriam malebant. quinam sit ille, quem pigeat longinquitatis bellorum scribcndo legendo- que, quae gerentes non fatigavcrunt?

1 XXXII. Q. Fabium, P. Decium L. Postumius Megel-

2 lus et M. Atilius Rcgulus consules secuti sunt. Samnium ambobus decreta provincia est, quia tres scriptos hostium exercitus, uno Etruriam, altcro populationes Campaniac

3 repcti, tertium tuendis parari finibus fama erat. Postu- mium valetudo adversa Romae tenuit, Atilius extemplo profectus, ut in Samnio hostes — ita enim placucrat pa-

4 tribus — nondum regressos opprimeret. velut ex conposito ibi obvium habuere hostem, ubi et intrare (vastare) ipsi Samnitium agrum prohibercntur et regredi indc in pacata

LIBER X , 32. 33. [a. C. 295. 294] 529

soclorumque populi Romani fines Samnitem prohiberent. cum castra castris conlata essent, quod vix Romanus to- j tiens victor auderet, ausi Samnites sunt — tantum despe- ratio ultima temeritatis facit — castra Rornana oppugnare; et quamquam non venit ad finem tam audax inceptum, tamen haud omnino vanum fuit. nebula erat ad multum 6 diei densa adeo, ut lucis usum eriperet, non prospectu modo extra vallum adempto, sed propinquo etiam congre- dientium inter se conspectu. hac velut latebra insidiarum 7 freti Samnites vixdum satis certa luce et eam ipsam pre- mente caligine ad stationem Romanam in porta segniter agentem vigilias perveniunt. inproviso oppressis nec animi 8 satis ad resistendum nec virium fuit. ab tergo castrorum decumana porta impetus factus; itaque captum quaesto- 0 rium quaestorque ibi L. Opimius Pansa occisus. concla- matum inde ad arma.

XXXIII. Consul tumultu excitus cohortes duas socio- l rum, Lucanam Suessanamque, quae proximae forte erant, tueri praetorium iubet, manipulos legionum principali via inducit. vixdum satis aptatis armis in ordines eunt et 2 clamore magis quam oculis hostem noscunt, nec quantus numerus sit aestimari potest. cedunt primo incerti fortu- 3 nae suae et hostem introrsum in media castra accipiunt. inde cum consul vociferaretur, expulsine extra vallum castra deinde sua oppugnaturi essent, rogitans, clamore ± sublato conixi primo resistmit, deinde inferunt pedem urgentque et inpulsos semel terrore eodem agunt, quo coeperunt, expellunt extra portam vallumque. inde per- 5 gere ac persequi, quia turbida lux metum circa insidiarum faciebat, non ausi, liberatis castris contenti receperunt se intra vallum trecentis ferme hostium occisis. Romanorum 6 stationis primae vigiliurnque et eorum, qui circa quaesto- rium oppressi, periere ad septingentos triginta.

Animos inde Samnitibus non infelix audacia auxit, 7 et non modo proferre inde castra Romanum, sed ne pabu- lari quidem per agros suos patiebantur. retro in pacatum Soranum agrum pabulatores ibant. quarum rerum fama, 8 tumultuosior etiam quam res erant, perlata Romam coe- git L. Postumium consulem vixdum validum proficisci ex

Livi vnl. I. 34

530 LIBEE X, 33. 34. [a. u. c. 460]

0 urbc. prius tamen quam exiret, militibus edicto Soram iussis conYenire, ipse aedem Victoriae, quam aedilis cu- rulis ex multaticia pecuuia faciendam curavcrat, dedieavit.

10 ita ad exercitum profectus Sora in Samuium ad castra collegae perrexit. inde postquam Samnites diffisi duobus exercitibus resisti posse recesserunt, diversi consulcs ad vastandos agros urbesque oppugnandas discedunt.

1 XXXIIII. Postumius Milioniam oppugnare adortus vi primo atque impetu, dein, postquam ea parum procc-

2 debant, opere ac vincis dernum iniunctis muro cepit. ibi capta iam urbe ab hora quarta usque ad octavam ferc horam omnibus partibus urbis diu incerto eventu pugna-

3 tum est; postremo potitur oppido Romanus. Samnitium eaesi tria milia ducenti, capti quattuor milia septingenti

4 praeter praedam aliam. inde Feritrum ductae legiuncs, unde oppidani cum omnibus rebus suis, quae ferri agique potuerunt, nocte per aversam portam silcntio cxcesserunt.

5 igitur simul advenit consul, primo ita conpositus instruc- tusque moenibus succcssit, tamquam idem quod ad Mi-

G lioniam fuerat certaminis foret, deinde, ut silentium vastum in urbe nec arma nec viros in turribus ac muris vidit, avi- dum invadendi deserta mocnia militem detinet, ne quam

7 occultam in fraudem incautus rueret. duas turmas socio- rum Latini nominis eircumequitare mocnia atque explo- rare omnia iubet. equites portam unam alteramque eadem regione in propinquo patentes conspiciunt itineribusquc

8 his vestigia nocturnae hostium fugae. adequitant deinde sensim portis urbemque ex tuto rectis itineribus perviam conspiciunt et consuli rcferunt, excessum urbe; solitudine haud dubia id perspicuum esse et recentibus vestigiis fugae ac strage rerum in trepidatione nocturna relictarum

9 passim. his auditis consul ad eam partem urbis, quam adierant equites, circumducit agmen. constitutis haud procul porta signis quinque cquites iubet intrare urbem ct modicum spatium progressos tris manere eodem loco, si

10 tuta videantur, duos explorata ad se referre. qui ubi redierunt rettuleruntque, eo se progressos, unde in omnes partes circumspectus essct, longe lateque silentium ac so-

li litudinem vidisse, extemplo consul cohortes expeditas in

LIBER X, 34. 35. [a. C. 294] 531

urbem induxit, ceteros interim castra communire iussit. ingressi milites refractis foribus paucos graves aetate aut 12 invalidos inveniunt relictaque, quae migratu difficilia es- sent; ea direpta et cognitura excaptivis est, communi con- 13 silio aliquot circa urbes conscisse fugam, suos prima vi- gilia profectos ; credere, eandem in aliis urbibus solitudinem inventuros. dictis captivormn fides extitit, desertis oppi- 14 dis consul potitur.

XXXV. Alteri consuli M. Atilio nequaquam tam fa- 1 cile bellum fuit. cum ad Luceriam duceret legiones, quam oppugnari ab Samnitibus audierat, ad fmem Lucerinum ei hostis obvius fuit. ibi ira vires aequavit. proelium va- 2 rium et anceps fuit, tristius tamen eventu Romanis, et quia insueti erant vinci et quia digredientes magis quam in ipso certamine senscrunt, quantum in sua parte plus vulnerum ac caedis fuisset. itaque is tcrror in castris or- 3 tus, qui si pugnantcs cepisset, insignis accepta cladis foret. tuin quoque sollicita nox fuit iam invasurum castra Samni- tem credentibus aut prima luce cum victoribus conseren- das manus. minus cladis, ceterum non plus animorum ad t hostes erat. ubi primum inluxit, abire sine certamine cu- piunt: sed via una et ea ipsa praeter hostes erat; qua in- gressi praebuere speciem recta tendentium ad castra op- pugnanda. consul arma capere milites iubet et sequi se 5 extra vallum; legatis, tribunis, praefectis sociorum impe- rat quod apud quemque facto opus est. omnes adfirmant, 6 se quidem omnia facturos, sed militum iacere animos, tota nocte inter vulnera et gemitus morientium vigilatum esse; si ante lucem ad castra ventum foret, tantum pavoris fuisse, 7 ut relicturi signa fuerint, nunc pudore a fuga contineri, alioqui pro victis esse. quae ubi consul accepit, sibimet 8 ipsi circumeundos adloquendosque milites ratus, ut ad quosque venerat cunctantes arma capere, increpabat, quid cessarent tergiversarenturque; hostem in castra venturum, 9 nisi illi extra castra exissent, et pro tentoriis suis pugna- turos, si pro vallo nollent. armatis ac dimicantibus du- biam victoriam esse; qui nudus atque inermis hostem ma- 10 neat, ei aut mortem aut servitutem patiendam. haec iur- 1 1 ganti increpantique respondcbant, confectos se pugna

34*

532 LIBEK X, 35. 'M. [a. u. c. 460]

hesterna csse nec virium quicquam nec sanguinis supcr- esse, maiorem multitudinem hostium apparere quam pri-

12 clie fuerit. inter haec adpropinquabat agmen; et iam breviore intervallo certiora intuentes vallum secum portare Samnitem adfirmant nec dubium csse, quin castra circum-

13 vallaturi sint. tunc enimvero consul indignum facinua esse vociferari, tantam contumeliam ignominiamque ab igna-

14 vissimo accipi hoste: 'etiamne circumsedebimur,' inquit 'in castris, ut fame potius per ignominiam quam ferro, si necesse est, per virtutem moriamur?' dii bene verterent,

15 facerentque quod se dignum quisque ducerent: consulcm M. Atilium vel solum, si nemo alius sequatur, iturum adversus hostes casurumque inter signa Samnitium potius

16 quam ch*cumvallari castra Romana videat. dicta consulis legati tribunique et omnes turmae equitum ct centurioncs

1 7 primorum ordinum adprobavcre. tum pudore victus miles segniter arma capit, segniter e castris cgreditur; longo agmine nec contincnti maesti ac prope victi procedunt ad-

18 vcrsus hostem nec spe nec animo certiorcm. itaque simul conspecta sunt Romana signa, extemplo a primo Samni- tium agmine ad novissimum fremitus perfertur, cxirc, id

19 quod timuerint, ad inpediendum iter Romanos, nullam inde ne fugae quidem patcre viam, illo loco aut cadendum esse aut stratis hostibus per corpora eorum evadendum.

1 XXXVI. In medio sarcinas coniciunt, armati suis

2 quisque ordinibus instruunt aciem. iam exiguum inter duas acies erat spatium, et stabant expectantes, dum ab

:; hostibus prius impetus, prius clamor incipcret. neutris animus est ad pugnandum, diversique integri atque intacti abissent, ni cedenti instaturum alterum timuissent. sua sponte inter invitos tergiversantesque segnis pugna cla- more incerto atque inpari coepit, nec vestigio quisquam

i movebatur. tum consul Romanus, ut rem excitaret, equi- tum paucas turmas extra ordinem inmisit; quorum cum plerique delapsi ex equis essent et alii turbati, ct a Sam- nitium acie ad opprimendos eos, qui ceciderant, et ad suos

5 tuendos ab Romanis procursum est. inde paulum inritata pugna est, sed aliquanto et inpigre magis et plures pro- eurrcrant Samnites, et turbatus cques sua ipse subsidia

LIBER X, 30. [a. C.2D4] 533

territis equis proculcavit. hinc fuga coepta totam avcrtit aciem Romanam, iamque in terga fugientium Samnites 6 pugnabant, cum consul equo praevectus ad portam castro- rum ac statione equitum ibi opposita edictoque, ut qui- i cumque ad vallum tenderet, sive ille Romanus sive Samnis esset, pro hoste haberent, haec ipsa minitans obstitit pro- fuse tendentibus suis in castra. 'quo pergis,' inquit 'mi- 8 les? et hic arma et viros invenies, nec vivo consule tuo nisi victor castra intrabis: proinde elige, cum cive an hoste pugnare malis.' haec dicente consule equites in- 9 festis cuspidibus circumfunduntur ac peditem in pugnam redire iubent. non virtus solum consulis, sed fors etiam adiuvit, quod non institerunt Samnites, spatiumque cir- cumagendi signa vertendique aciem a castris in hostem fuit. tum alii alios hortari, ut repeterent pugnam; cen- 10 turiones ab signiferis rapta signa inferre et ostendere suis, paucos et ordinibus inconpositis effuse venire hostes. inter 1 1 haec consul manus ad caelum attollens voce clara, ita ut exaudiretur, templum Iovi Statori vovet, si constitisset a fuga Romana acies redintegratoque proelio cecidisset vi- cissetque legiones Samnitium. omnes undique adnisi ad 12 restituendam pugnam, duces, milites, peditum equitum- que vis. nuinen etiam deorum respexisse nomen Roma- num visum: adeo facile inclinata res repulsique e castris hostes, mox etiam redacti ad eum locum, in quo com- missa pugna erat. ibi obiacente sarcinarum cumulo, quas 13 coniecerant in medium, haesere inpediti; deinde, ne diri- perentur res, orbem armatorum sarcinis circumdant. tum u vero eos a fronte urgere pedites, ab tergo circumvecti cquites. ita in medio caesi captique. captivorum nume- rus fuit septem milium ac ducentorum, qui omnes nudi sub iugum missi; caesos rettulere ad quattuor milia octin- gentos. ne Romanis quidem laeta victoria fuit: recen- ij sente consule biduo acceptam cladem, amissorum militum numerus relatus septem milium ac ducentorum.

Dum haecin Apulia gerebantur, altero exercitu Samni- 113 tes Interamnam coloniam Romaiiam, quae via Latina est, occupare conati urbem non tenuerunt: agros depopulati 17 cum praedam aliam inde mixtam hominum atque pecudum

534 LIBER X, 36. 37. [a. u. c. 460. 461]

colonosquc captos agerent, in victorem incidunt consulem

ab Luceria redeuntem; nec praedam solum amittunt, sed

ipsi longo atque inpedito agmine inconpositi caeduntur. 1S consul Interamnam edicto dominis ad res suas nosccndas

recipicndasque revocatis et exercitu ibi relicto comitiorum 19 causa Romam est profectus. cui de triumpho agenti ne-

gatus honos et ob amissa tot milia militum et quod capti-

vos sine pactionc sub iugum misisset. i XXXVII. Consul altcr Postumius, quia in Samniti-

bus materia belli deerat, Etruriam transducto exercitu pri-

2 mum pervastaverat Volsiniensem agrum, dein cum egressis ad tuendos fines haud procul moenibus ipsorum depugnat. duo milia ac ducenti Etruscorum caesi, ceteros propin-

3 quitas urbis tutata est. in Rusellanum agrum exercitua traductus, ibi non agri tantum vastati, sed oppidum etiam expugnatum, capta amplius duo milia hominum, minus

1 duo milia circa muros caesa. pax tamen clarior maiorquc quam bellum in Etruria eo anno fuerat parta est: tres va- lidissimae urbes, Etruriae capita, Vulsinii, Perusia, Arro-

;, tium, pacem petiere; et vestimentis militum frumcntoque pacti cum consule, ut mitti Romam oratores liceret, indu- tias in quadraginta annos impctraverunt. multa praesens quingcntum milium aeris in singulas civitates inposita.

G Ob hasce res gcstas consul cum triumphum ab senatu moris magis causa quam spc impetrandi petisset videret-

7 que alios, quod tartlius ab urbe exisset, alios, quod iniussu senatus ex Samnio in Etruriam transisset, partim suos inimicos, partim collegae amicos ad solacium acquatac

8 repulsae sibi quoque negare triumphum: 'non ita,' inquit 'patres conscripti, vestrac maiestatis meminero, ut me con- sulem esse obliviscar. codem iure imperii, quo bella gessi, bellis feliciter gestis, Samnio atque Etruria subactis, vic-

9 toria ct pace parta triumphabo.' ita senatum reliquit. inde inter tribunos plebis contcntio orta: pars intcrcessuros, ne novo exemplo triumpharct, aiebat, pars, auxilio se ad-

10 versus collegas triumphanti futuros. iactata res ad po- pulum est, vocatusque eo consul cum M. Horatium, L. Valerium consules, Gaium Marcium Rutilum nupcr, pa- trcm cius, qui tunc censor csset, non ex auctoritatc senatus.

LIBER X, 37. 38. [a. C. 294. 293] 535

sed iussu populi triumphasse diceret, adiciebat, se quoque n laturum fuisse ad populum, ni sciret, mancupia nobilium tribunos plebis legem inpedituros: voluntatem sibi ac fa- vorem consentientis populi pro omnibus iussis esse ac futura. posteroque die auxilio tribunorum plebis trium 12 adversus intercessionem septem tribunorum et consensum senatus celebrante populo diem triumphavit.

Ethuius anni parum constans memoriaest: Postumium 13 auctor est Claudius in Samnio captis aliquot urbibus in Apulia fusum fugatumque, saucium ipsum cum paucis Luceriain conpulsum; ab Atilio in Etruria res gestas eum- que triumphasse. Fabius ambo consules in Samnio et ad u Luceriam res gessisse scribit traductumque in Etruriam exercitum — sed ab utro consule, non adiecit — et ad 15 Luceriam utrimque multos occisos inque ea pugna Iovis Statoris aedem Votam, ut Romulus ante voverat; sed fa- num tantum, id est locus templo effatus fuerat. ceterum ig hoc demum anno, ut aedem etiam fieri senatus iuberet, bis eiusdem voti damnata re publica, in religionem venit.

XXXVIII. Sequitur hunc annum et consul insignis 1 L. Papirius Cursor qua paterna gloria qua sua et bellum ingens victoriaque, quantam de Samnitibus nemo ad eam diem praeter L. Papirium patrem consulis pepererat. et 2 forte eodem conatu apparatuque omni opulentia insignium armorum bellum adornaverant et deorum etiam adhibue- rant opes ritu quodam sacramenti vetusto velut initiatis militibus, dilectu per omne Samnium habito nova lege, ut 3 qui iuniorum non convenisset ad imperatorum edictum quique iniussu abisset, caput Iovi sacratum esset. tum 4 exercitus omnis Aquiloniam est indictus. ad quadraginta milia militum, quod roboris in Samnio erat, convenerunt. ibi mediis fere castris locus est consaeptus cratibus plu- 5 teisque et linteis contectus, patens ducentos maxime pe- des in omnis pariter partis. ibi ex libro vetere linteo lecto 6 sacrificatum sacerdote Ovio Paccio quodam, homine magno natu, qui se id sacrum petere adfirmabat ex vetusta Samni- tium religione, qua quondam usi maiores eorum fuissent, cum adimendae Etruscis Capuae clandestinum cepissent consilium. sacrificio perfecto per viatorem imperator acciri 7

536 LIBEK X, 38. 39. [a. u. c.461]

8 iubcbat nobilissimum quemque genere factisque. singuli introducebantur. erat cum alius apparatus sacri, qm per- fundere religione animum posset, tum in loco circa omni contecto arae in medio victimaeque circa caesae et cir-

9 cumstantes centuriones strictis gladiis. admovebatur al- taribus magis ut victima quam ut sacri particeps adige- baturque iure iurando, quae visa auditaque in eo loco

10 essent non enuntiaturum. iurare cogebant diro quodam carmine in execrationem capitis familiaeque et stirpis con- posito, nisi isset in proelium, quo imperatores duxissent, et si aut ipse ex acie fugisset aut si quem fugientem vi-

11 disset non extemplo occidisset. id primo quidam abnuen- tes iuraturos se obtruncati circa altaria sunt; iacentes dc- inde inter stragem victimarum documento ceteris fuere,

12 ne abnuerent. primoribus Samnitium ea detestatione ob- strictis decem nominati sunt ab imperatore: eis dictum, ut vir virum legerent, donec sedecim milium numcrum confecissent. ea legio linteata ab integumento consaepti, quo sacrata nobilitas erat, appellata est. his arma insignia

13 data et cristatae galeae, ut inter ceteros eminerent. paulo plus viginti milium alius cxercitus fuit nec corporum specie nec gloria belli nec apparatu linteatae legioni dispar. hic hominum numerus (quod roboris erat) ad Aquiloniam con- sedit.

l XXXVIIII. Consules profecti ab urbe : prior Sp. Car- vilius, cui veteres legiones, quas M. Atilius superioris anni consul in agro Interamnati reliquerat, decretae crant.

•2 cum eis in Samnium profectus, dum hostes operati super- stitionibus concilia secreta agunt, Amiternum oppidum de

3 Samnitibus vi cepit. caesa ibi milia hominum duo ferme atque octingenti, capta quattuor milia ducenti septuaginta.

4 Papirius novo exercitu — ita enim decretum crat — scripto Duroniam urbem expugnavit. minus quam collega cepit hominum, plus aliquanto occidit. praeda opulenta

5 utrubique est parta. inde pervagati Samnium consules, maxime depopulato Atinate agro, Carvilius ad Cominium, Papirius ad Aquiloniam, ubi summa rei Samnitium crat,

6 pervenit. ibi aliquamdiu ncc cessatum ab armis cst ne- que navitcr pugnatum: lacessendo quictos, resistcntibus

LIBER X, 39. 40. [a. C. 293] 537

cedendo comminandoque magis quam inferendo pugnam dies absumebatur. quod cum inciperetur remittereturque, onmium rerum etiam parvarum eventus proferebatur in 7 dies. altera Romana castra (quae) viginti milium spatio aberant, et absentis collegae consilia omnibus gerendis intererant rebus, intentiorque Carvilius, quo maiore dis- crimine res vertebatur, in Aquiloniam quam ad Cominium, quod obsidebat, erat. L. Papirius iam per omnia ad 8 dimicandum satis paratus nuntium ad collegam mittit, sibi in animo esse, postero die, si per auspicia liceret, conni- gere cum hoste; opus esse et illum, quanta maxuma vi 9 posset, Cominium oppugnare, ne quid laxamenti sit Sam- nitibus ad subsidia Aquiloniam mittenda. diem ad pro- 10 ficiscendum nuntius habuit; nocte rediit, adprobare collc- gam consulta referens. Papirius nuntio misso extemplo 1 1 contionem habuit; multa de universo genere belli, multa de praesenti hostium apparatu, vana magis specie quam efficaci ad eventum, disseruit: non enim cristas vulnera 12 facere et per picta atque aurata scuta transire Romanum pilum et candore tunicarum fulgentem aciem, ubi res ferro gcratur, cruentari. auream olim atque argentcam Sanmi- 13 tium aciem a parente suo occidione occisam, spoliaque ea honestiora victori hosti quam ipsis arma fuisse. datum 14 hoc forsan nomini familiaeque suae, ut adversus maximos conatus Samnitium opponerentur duces spoliaque ea re- ferrent, quae insignia publicis etiam locis decox-andis es- sent. deos inmortales adesse propter totiens petita foedera, 1 j totiens rupta: tum, si qua coniectura mentis divinae sit, nulli umquam exercitui fuisse infestiores quam qui ne- ig fando sacro mixta hominum pecudumque caede resper- sus, ancipiti deum irae devotus hinc foederum cum Ro- manis ictorum testes deos, hinc iuris iurandi adversus 17 foedera suscepti execrationes horrens, invitus iuraverit, oderit sacramentum, uno tempore deos, cives, hostis metuat.

XXXX. Haec conperta perfugarum indiciis cum apud 1 infensos iam sua sponte milites disseruisset, simul divinae humanaeque spei pleni clamore consentienti pugnam po- scunt; paenitet in posterum diem dilatum certamen; 1110-

538 LIBElt X, 40. [a. u. c. 401]

2 ram diei noctisque odcrunt. tertia vigilia noctis iam relatis litteris a collega Papirius silentio surgit et pullariura in

3 auspicium mittit. nullum erat genus hominum in castris intactum cupiditate pugnae, summi infimique aeque in- tenti erant, dux militum, miles dueis ardorem spectabat.

4 is ardor onmium ctiam ad eos qui auspicio intererant per- venit. nam cum pulli non pascerentur, pullariua auspicium

3 mentiri ausus tripudium solistimum consuli nuntiavit. con- sul laetus, auspieium egregium esse et deis auctoribus rcm

6 gesturos pronuntiat signumque pugnae proponit. exeunti iam fortc in aciem nuntiat perfuga, viginti coliortes Samni- tium — quadringenariae ferme erant — Cominium pro- feetas. quod ne ignoraret collega, extcmplo nuntium mittit, ipse signa ocius proferri iubet; subsidiaque suis quaeque

7 loeis et praefectos subsidiis adtribuerat. dextro cornu L. Yolunmium, sinistroL. Scipionem, cquitibus legatos alios,

8 C Caedicium et [T.] Trebonium, praefeeit. Sp. Nautium mulos detraetis elitellis cum [III] cohortibus alariis in tn- mulum eonspeetum propere circumduecre iubet atque indc inter ipsam dimicationem quanto maxime possct moto pul-

9 vere ostendere. dum his intentus imperator erat, alterea- tio inter pullarios orta de auspicio eius diei exauditaque ab equitibus Romanis, qui, rem haud spernendam rati, Sp. Papirio, fratris filio consulis, ambigi de auspicio re-

10 nuntiaverunt. iuvenis antc doetrinam deos spernentem natus rem inquisitam, ne quid inconpcrtum deferret, ad

11 consulcin detulit. cui ille: 'tu quidem mactc virtutc dili- gentiaque esto! cctcrum qui auspicio adest, si quid falsi nuntiat, in semet ipsum religionem recipit: mihi quidem tripudium nuntiatum populo Komano exercituique egre-

12 gium auspicium est.' centurionibus deinde imperavit, uti pullarios intcr prima signa constituerent. promovent et Samnites signa, insequitur aeies ornata armataque, ut ho-

l;; stiuni quoquc magnificum spectaculum esset. priusquam clamor tollerctur concurrereturque emisso temcre pilo ic- tus pullarius ante signa ceeidit. quod ubi consuli nuntia- tumest: 'dii inproelio sunt,' inquit 'habct poenam noxiuni

1 1 caput.' antc consulem hacc dicentcm corvus voce elara occinuit; quo lactus augurio consul adfirmans, numquam

LIBER X, 40.41. [a. C. 293] 539

humanis rebus magis praesentes interfuisse deos, signa canere et clamorem tolli iussit.

XXX XI. Proelium commissum atrox, ceterum longe l disparibus animis: Eomanos ira, spes, ardor certaminis avidos hostium sanguinis in proelium rapit, Samnitium magnam partem necessitas ac religio invitos magis re- sistere quam inferre pugnam cogit. nec sustinuissent pri- 2 mum clamorem atque impetum Eomanorum, per aliquot iam annos vinci adsueti, ni potentior alius metus insidens pectoribus a fuga retineret. quippe in oculis erat omnis 3 ille occulti paratus sacri, et armati sacerdotes et promisca hominum pecudumque strages et respersae fando nefan- doque sanguine arae et dira execratio ac furiale carmen, detestandae familiae stirpique conpositum: iis vinculis fu- gae obstricti stabant, civem magis quam hostem timentes. instare Romanus a cornu utroque, a media acie, et caedere 4 deorum hominumque attonitos metu. repugnatur segniter, ut ab iis, quos timor morarctur a fuga. iam prope ad 5 signa caedes pervenerat, cum ex transverso pulvis velut ingentis agminis inecssu motus apparuit: Sp. Kautius — Octavium Maecium quidam eum tradunt — , dux ala- ribus cohortibus, erat. pulverem maiorem quam pro nu- G mero excitabant: insidentes mulis calones frondosos ramos per terram trahebant. arma signaque per turbidam lucem in primo apparebant; post altior densiorque pulvis equi- tum speciem cogentium agmen dabat. fefellitque non 7 Samnites modo, sed etiam Romanos, et consul adfirmavit errorem, clamitans inter prima signa, ita ut vox etiam ad hostis accideret, captum Cominium, victorem collegam adesse; adniterentur vincere, priusquam gloria alterius exercitus fieret. haec insidens equo. inde tribunis centu- s rionibusque imperat, ut viam equitibus patefaciant. ipse Trebonio Caedicioque praedixcrat, ut, ubi se cuspidem erectam quaticntem vidissent, quanta maxima vi possent, concitarent equites in hostem. ad nutum omnia ut ex ante 9 praeparato fiunt. panduntur inter ordines viae, provolat eques atque infestis cuspidibus in medium agmen hostium ruit perrumpitque ordines, quacumque impetum dedit. instant Volumnius et Scipio et perculsos sternunt. tum 10

T)4< ) LIBER X, 41. 42. [a. u. c. 461]

iam deorum hominumque victa vis: funduntur linteatae cohortes, pariter iurati iniuratique fugiunt nec quemquam ii praeter hostes metuunt. peditum agmen, quod superfuit pugnae, in castra aut Aquiloniam conpulsum est, nobili- tas equitesque Bovianum perfugerunt. equites eques se- quitur, peditem pedes; diversa cornua, dextrum ad castra

12 Samnitium, laevum ad urbem tendit. prior aliquanto Vo- lumnius castra cepit: ad urbem Scipioni maiore resistitur vi, non quia plus animi victis est, sed melius muri quam vallum armatos arcent. inde lapidibus propulsant hostem.

13 Scipio, nisi in primo pavore, priusquam colligerentur animi, transacta res esset, lentiorem fore munitae urbis oppu- gnationem ratus, interrogat milites, satin aequo animo pa- terentur ab altero cornu castra capta esse, se victores pelli

1 1 a portis urbis. reclamantibus universis primus ipse scuto super caput elato pergit ad portam, secuti alii testudine factainurbem perrumpunt, deturbatisque Samnitibus quae circa portam erant muri occupavcre; penctrare in interiora urbis, quia pauci admodum erant, non audent.

1 XXXXII. Haec primo ignorare consul et intentus recipiendo exercitui esse: iam enim praeceps in occasum sol erat et adpetens nox periculosa et suspecta omnia

2 etiam victoribus faciebat. progressus longius ab dcxtra capta castra videt, ab laeva clamorem in urbc mixtuiii

:; pugnantium ac paventium fremitu esse. et tum forte cer- tamen ad portam erat. advectus deinde equo propius ut suos in muris videt nec iam integri quicquam esse, quoniam temeritate paucorum magnae rei parta occasio esset, ac- ciri quas receperat copias signaque in urbem inferri iussit.

l ingressi proxima ex parte, quia nox adpropinquabat, quie-

o vere. nocte oppidum ab hostibus desertum est. caesa illo die ad Aquiloniam Samnitium milia viginti trecenti qua- draginta, capta tria milia octingenti et scptuaginta, signa

G militaria nonaginta septem. ceterum illud memoriac tra- ditur, non ferme alium ducem laetiorem in acie visum seu

7 suopte ingenio seu fiducia bene gcrundae rei. ab eodem robore animi neque controverso auspicio revocari a proelio potuit, et in ipso discrimine, quo templa deis inmortalibus vovcri mos erat, voverat Iovi Victori, si legiones hostium

LIBER X, 4.2. 43. [a. C. 293] 541

fudisset, pocillum mulsi, priusquam temetum biberet, sese facturum. id votum dis corcli fuit et auspicia in bonum verterunt.

XXXXIII. Eadem fortuna ab altero consule ad Co- l minium gesta res. prima luce ad moenia omnibus copiis admotis corona cinxit urbem subsidiaque flrma, ne qua eruptio fieret, portis opposuit. iam signum dantem eum 2 nuntius a collega trepidus de viginti cohortium adventu et ab impetu moratus est et partem copiarum revocare in- structam intentamque ad oppugnandum coegit. D. Bru- 3 tum Scaevam legatum cum legione prima et decem cohor- tibus alariis equitatuque ire adversus subsidium hostium iussit: quocumque in loco fuisset obvius, obsisteret ac 4 moraretur manumque, si forte ita res posceret, conferret, modo ne ad Cominium eae copiae admoveri possent. ipse 5 scalas ferri ad muros ab omni parte urbis iussit ac testu- dine ad portas successit. simul et refringebantur portae et vis undique in muros fiebat. Sanmites sicut, antequam in muris viderent armatos, satis animi habuerunt ad pro- hibendos urbis aditu hostes, ita, postquam iam non ex in- 6 tervallo nec missilibus, sed comminus gerebatur res et qui aegre successerant ex plano in muros, loco quera ma- gis timuerant victo, facile in hostem inparem ex aequo pugnabant, relictis turribus murisque in forum omnes con- r pulsi paulisper inde temptaverunt extremam pugnae for- tunam, deinde abiectis armis ad undecim milia hominum 8 et quadringenti in fidem consulis venerunt: caesa ad quat- tuor milia octingenti octoginta.

Sic ad Cominium, sic ad Aquiloniam gesta res. inde 9 mcdio inter duas urbes spatio, ubi tertia expectata erat pugna, hostes non inventi. septem milia passum cum abessent a Cominio, revocati ab suis neutri proelio occur- rerunt. primis ferme tenebris, cum in conspectu iam ca- 10 stra, iam Aquiloniam habuissent, clamor eos utrimque par accidens sustinuit; deinde e regione castrorum, quae in- n censa ab Romanis erant, flammae late fusae certioris cla- dis indicium progredi longius prohibuit. eo ipso loco te- 12 mere sub armis strati passim inquietum omne tempus noctis expectando timendoque lucem egere. prima luce, 13

542 LIBER X, 43. 4-1. [a.u.c.461]

inccrti quam in partem intenderent iter, repente in fugam consternantur conspecti ab equitibus, qui egressos noctc ab oppido Samnites persecuti viderant multitudinem non

i [ vallo, non stationibus firmatam. conspccta ct cx muris Aquiloniae ea multitudo crat iamquc etiam legionariae co- hortes scquebantur. ceterum nec pedes fugientcs perse- qui potuit ct ab cquite novissimi agminis ducenti fermc

13 et octoginta interfecti. arma multa pavidi ac signa mili- taria duodeviginti reliquere. alio agmine incolumi, ut cx tanta trepidatione, Bovianum pcrvcntum est.

1 XXXXIIII. Laetitiam utriusque exercitus Romani auxit et ab altera parte feliciter gesta rcs. uterque cx al- terius sententia consul captum oppidum diripiendum militi

2 dedit, exhaustis deinde tectis igncm iniecit, codemque dic Aquilonia et Cominium deflagravere. et consules cum gratulatione mutua legionum suaque castra coniunxcre.

:j in conspectu duorum excrcituum et Carvilius suos pro cuiusque merito laudavit donavitque et Papirius, apud quem multiplex in acic, circa castra, circa urbem fuerat certamen, Sp. Nautium, Sp. Papiriiim fratris filium et quat- tuorcenturioncs manipulumque hastatorum armillis aureis-

4 que coronis donavit: Nautium propter expeditioncm, qua magni agminis modo terrucrat hostes; iuvcnem Papirium propter navatam cum cquitatu ct in proclio opcram ct noctc, quia fugam infcstam Samnitibus ab Aquilonia clam

5 cgrcssis fecit; ccnturiones militesquc, quia primi portam murumque Aquiloniae ccperant. cquites omncs ob insi- gnem multis locis operam corniculis armillisque argenteis

G donat. consilium inde habitum, cum iam tcmpus essct deducendi ab Samnio cxercitus aut utriusque aut ccrte al-

7 terius. optimum visum, quo magis fractac res Samnitium cssent, eo pertinacius et infestius agere cetera et perse- qui, ut perdomitum Samnium insequcntibus consulibtis

s tradi posset. quando iam nullus esset hostium exercitus, qui signis conlatis dimicaturus videretur, unum superesse belli genus, urbium oppugnationes, quarum pcr cxcidia militem locupletare praeda ct hostcm pro aris ac focis

9 dimicantcm conficcre possent. itaquc litteris missis ad scnatum populumquc Romanum dc rebus ab sc gestis

LIDEll X, U. 45. [a. C. '293] 543

diversi, Papirius ad Saepinum, Carvilius ad Veliara op- pugnandam, legiones ducunt.

XXXXV. Litterae eonsulum ingenti laetitia et in curia i et in contione auditae, et quadridui supplicatione publicum gaudiura privatis studiia cdcbratum est. nec populo Ro- 2 mano magna solum, sed peroportuna etiam ea victoria fuit, quia per idem forte tempus rebellasse Etruscos ad- latum est. subibat cogitatio aniraum, quonam modo to- 3 lerabilis futura Etruria fuisset, si quid in Saranio adversi evenisset, quae coniuratione Samnitium erecta, quoniam ambo consules omnisque Romana vis aversa in Samniura esset, ojccupationem populi Romani pro occasione rebel- landi habuisset. legationes sociorum a M. Atilio prae- 4 tore in senatum introductae querebantur, uri ac vastari agros a finitimis Etruscis, quod deseiscerc a populo Ro- mano nollent, obtestabanturque patres conscriptos, ut se ;> a vi atque iniuria communium hostium tutarentur. respon- sura legatis, curae senatui futurum, ne socios fidei suac paeniteret: Etruseorum prope dicm eandem fortunam quam Samnitium fore. segiiius taraen, quod ad Etruriam adti- 6 nebat, acta res esset, ni Faliscos quoque, qui per raultos annos in amicitia fuerant, adlatum foret arma Etruscis iunxisse. huius propinquitas populi acuit curam patribus, 7 ut fetiales mittendos ad res repetendas censerent. quibus non redditis ex auctoritate patrum iussu populi bellum Faliscis indictum est iussique consules sortiri, uter ex s Samnio in Etruriam cura exercitu transiret. iam Carvilius Veliam et Palumbinum et Herculaneum ex Samnitibus ceperat, Veliam intra paucos dies, Palumbinum eodem 9 quo ad muros accessit. ad Hcrculaneum etiam signis con- 10 latis ancipiti proelio et cum maiore sua quam hostium iactura dimicavit. castris deinde positis raoenibus hostera inclusit. oppugnatum oppidum captumque. in liis tribus 1 1 urbibus capta aut caesa ad dccem milia hominum, ita ut parvo admodum plures caperentur. sortientibus provin- cias consulibus Etruria Carvilio evenit secundum vota militum, qui vim frigoris iam in Samnio non patiebantur. Papirio ad Saepinum maior vis hostium restitit. saepe in 12 acie, sacpe in agmine, saepe circa ipsara urbera adversus

f>44 LIBER X, 45. 46. [a. u. c.4Gl]

cruptioncs hostium pugnatum. nec obsidio, scd bellum cx aequo erat: non enim muris magis se Samnites quam

13 armis ac viris moenia tutabantur. tandem pugnando in obsidionem iustam coegit hostes obsidendoque vi atque

14 operibus urbem expugnavit. itaque ab ira plus caedis cditum capta urbe: septem milia quadringenti caesi, capta minus tria milia hominum. praeda, quae plurima fuit congcstis Samnitium rebus in urbes paucas, militi con- cessa est.

1 XXXXVI. Nives iam omnia oppleverant nec durari extra tecta poterat: itaque consul exercitum de Samnio

2 dcduxit. venienti Romam triumphus omnium consensu cst delatus. triumphavit in magistratu insigni, ut illorum

3 temporum habitus erat, triumpho. pedites equitesque in- signcs donis transiere ac transvecti sunt; multae civicac

4 coronae vallaresque ac murales conspectac. inspectata spolia Samnitium et decore ac pulchritudine paternis spo- liis, quae nota frequcnti publicorum ornatu locorum erant, conparabantur; nobilcs aliquot captivi clari suis patrum-

5 que factis ducti; aeris gravis travecta vicicns centum mi- lia et quingenta triginta tria milia — id aes rcdactum ex captivis dicebatur — , argenti quod captum ex urbibus crat, pondo mille octingenta triginta. omnc aes argen- tumquc in aerarium conditum, militibus nihil datum ex

ii pracda est. auctaque ea invidia est ad plebcm, quod tri- butum etiam in stipendium militum conlatum est, cum, si sprcta gloria fuisset captivae pecuniae in aerarium inlatae, et militi tum dari ex praeda et stipcndium militarc prae-

7 stari potuisset. aedem Quirini dedicavit; quam in ipsa dimicatione votam apud neminem veterem auctorcm in- vcnio, neque hercule tam exiguo tempore pcrficere potuis- sct. ab dictatore patre votam filius consul dcdicavit exor-

8 navitque hostium spoliis, quorum tanta multitudo fuit, ut non templum tantum forumque iis ornaretur, scd sociis etiam colonisque finitumis ad templorum locorumque

9 publicorum ornatum dividerentur. ab triumpho exercitum in agrum Vescinum, quia regio ea infesta ab Samnitibus erat, hibernatum duxit.

10 Inter haec Carvilius consul in Etruria Troilum primum

LIBER X, 46. 17. [a.C.293] 545

oppugnare adortus quadringentos septuaginta ditissimos, pecunia grandi pactos, ut abire inde lieeret, dhnisit, ce- 11 teram multitudinem oppidumque ipsum vi cepit. inde quinque eastella locis sita munitis expugnavit. caesa ibi 12 hostium duo milia quadringenti, minus duo milia capti. et Faliscis pacem petentibus annuas indutias dedit pactus centum milia gravis aeris et stipendium eius anni militi- bus: his rebus actis ad triumphum decessit, ut minus cla- is rum de Samnitibus quam collegae triumphus fuerat, ita cumulo Etrusci belli aequatum. aeris gravis tulit in ae- u rarium trecenta octoginta milia; reliquo aere aedem For- tis Fortunae de manubiis faciendam locavit prope aedem eius deae ab rege Servio Tullio dedicatam: et militibus 15 ex praeda centenos binos asses et alterum tantum centu- rionibus atque equitibus malignitate collegae gratius ac- cipientibus munus divisit. favor consulis tutatus ad po- 16 pulum est L. Postumium, legatum eius, qui dicta die a M. Scantio tribuno plebis fugerat in legatione, ut fama ferebat, populi iudieium; iactarique magis quam peragi accusatio eius poterat.

XXXXVLL Exacto iam anno novi tribuni plebis ma- l gistratum inierant, hisque ipsis, quia vitio creati erant, quinque post dies alii suffecti. lustrum conditum eo anno 2 est a P. Cornelio Arvina, C. Marcio Rutilo censoribus: censa capitum milia ducenta sexaginta duo trecenta vi- ginti unum. censores vicesimi sexti a primis censoribus, lustrum undevicesimum fuit.

Eodem anno coronati primum ob res bello bene gestas 3 ludos Romanos spectarunt, palmaeque tum primum trans- lato e Graecia more victoribus datae. eodcm anno ab 4 aedilibus curulibus, qui eos ludos fecerunt, damnatis ali- quot pecuariis via a Martis silice ad Bovillas perstrata est.

Comitia consularia L. Papirius habuit: creavit con- 5 sules Q. Fabium Maximi f. Gurgitem et D. lunium Bru- tum Scaevam; ipse Papirius praetor factus.

Multis rebus laetus annus vix ad solaeium unius mali, (j pestilentiae uremis simul urbem atque agros, suffecit, portentoque iam similis clades erat: et libri aditi, quinam finis aut quod remedium eius mali ab diis daretur. in- 7

Livi vol. I. 35

I

PERICN

[BRORUM XIII. Xllll. XV.

.17

>( IIA 1.11:111 XIII.

Valerius l usul parum prospere adversua Pyrrhum

pugnavit, uiaxime inusitata facie territis mihitibua.

post id pi ra Romanorum, qui in acie oecide-

rant, Pyrrh . omnia versa in bostem invenit, popu-

labundusqu omanam processit C. Fabriciua missua

adeumasei idimeudis captivis ageret, fruatra ut pa-

triamdesi mptatus est. captivi sine pretio remissi

sunt. Cin( 'yrrho ad senatum missus petiit, i I

ponendae \ in urbem reciperetur. de qua re cum

ud frequei im referri placuisset, Appiua Claudius,

qui jircpi oculorum iam diu consiliia publii

abstinuerat, riaraetsententiasuatenuit, ul idPyrrho

ir. ceusor primua ei plebe luatrum con-

didit: cens capita ducenl i septcm milia

ducenta terum adversua Pyrrhum dubio eventu

pugnatui riuiensibus quurto I iviitum

BSt CUIll I

rat, pollii i um, cum ii

Samnitea atinet

"(II v l.ll;i;i xilll.

Pyn I i i spices ii eius, qui ■ Pyrrhun Fabricio quod ia i aondito i Incenta ■

i fulmine i . capul eiua per haru- i uiii dilectum h i uderat , boua primua vendidil , item Italiam reveraum vicil pulit

m Kuiiiiuui consulai liabcret lu

I iiiiiiiii liuli.i

I

■ 1

■ ;n continet

lOCHA LIBEl W

1 '■* I'1" I unp m.i.

m

546 LIBER X, 47. PERIOCIIAE LIB. XI. XII.

ventum in libris, Aesculapium ab Epidauro Romam ar- cessendum. neque eo anno, quia bello occupati consules crant, quicquam de ea re actum, praeterquam quod unum diem Aesculapio supplicatio habita est.

[PERIOCHA LLERI XI.

Cum Fabius Gurges consul male adversus Samnites pugnasset et senatus de removendo eo ab exercitu ageret, Fabius Maximus pater deprecatus hanc fili ignominiam eo maxime senatum movit, quod iturum se filio legatum pollicitus est, idque praestitit. eius consiliis et opera filius consul adiutus caesisSamnitibus triumpha- vit, C. Pontium imperatorem Samnitium, ductum in triumpho, secari percussit. cum pestilentia civitas laboraret, missilegati, utAesculapi signumRomam ab Epidauro transferrent, anguem, qui se in navem eorum contulerat, in quo ipsum numen esse con- stabat, deportaverunt; eoque in insulam Tiberis egresso eodem loco aedes Aesculapio constituta est. L. Postumius consularis quoniam, cum exercitui praeesset, opera militum in agro suo usus erat, damnatus est. pacem petentibus Samnitibus foedus quarto renovatum est. Curius Dentatus cousul Samnitibus cae- sis etSabinis, qui rebellaverant, victis et in deditionem acceptis bis in eodem magistratu triumphavit. coloniae deductae sunt Castrum, Sena, Hadria. triumviri capitales tunc primum creati sunt. censu acto lustrum conditum est: censa sunt civium ca- pita ducenta septuaginta duo milia. plebs propter aes alienum post graves et longas seditiones ad ultimum secessit in Ianicu- lum, unde a Q. Hortensio dictatore deducta est; isque in ipso magistratu decessit. res praeterea contra Yulsinienses gestas continet, item adversus Lucanos, contra quos auxilium Thu- rinis ferre placuerat.

PERIOCHA LIBRI XII.

Cum legati Romanorum a Gallis Senonibus interfecti essent, bello ob id Gallis indicto, L. Caecilius praetor ab eis cum legio- nibus caesus est. cum a Tarentinis classis Romana direpta esset, duumviro, qui praeerat classi, occiso, legati ad eos a senatuut de his iniuriis quererentur missi pulsati sunt. ob id bellum eis indictum est. Samnites defecerunt. adversus eos etLucanos et Brittios et Etruscos aliquot proeliis a conpluribus ducibus bene pugnatum est. Pyrrhus Epirotarum rex, ut auxilium Tarentinis ferret, in Italiam venit. cum in praesidium Reginorum legio Cam- pana cum praefecto Decio Vibellio missa esset, occisis Reginis liegium occupavit.

PEItlOCHAE LIBRORUM XIII. XIIII. XV. 547

PERIOCHA LIBRI XIII.

Valerius Laevinus consul parum prospere adversus Pyrrhum puguavit, elephantorum maxime inusitata facie territis militibus. post id proelium cum corpora Itomanorum, qui in acie cecide- rant, Pyrrhus inspiceret, omnia versa in bostem invenit, popu- labundusque ad urbem Itomanam processit. C. Fabricius missus ad eum a senatu, ut de redimendis captivis ageret, frustra ut pa- triam desereret a rege temptatus est. captivi sine pretio remissi sunt. Cineas legatus a Pyrrho ad senatum missus petiit, ut con- ponendae pacis causa rex in urbem reciperetur. de qua re cum ad frequentiorem senatum referri placuisset, Appius Claudius, qui propter valitudinem oculorum iain diu consiliis publicis se abstinuerat, venit in curiam et sententia sua tenuit, ut id Pyrrbo negaretur. Cn. Domitius censor primus ex plebe lustrum con- didit: censa sunt civium capita ducenta octoginta septem milia ducenta viginti duo. iterum adversus Pyrrbum dubio eventu pugnatum est. cum Carthaginiensibus quarto foedus renovatum est. cum C. Fabricio consuliis, qui ad eum aPyrrho transfuge- rat, polliceretur, venenum se regi daturum, cum indicio ad re- gem remissus est. res praeterea contra Lucanos et Bruttios, Samnites et Etruscos prospere gestas continet.

PERIOCHA LIBRI XIIII.

Pyrrhus iu Siciliam traiecit. cum inter alia prodigia fulmine deiectum esset in Capitolio Iovis signum, caput eius per haru- spices inventum est. Curius Dentatus cum dilectum haberet, eius, qui citatus non responderat, bona primus vendidit, item Pyrrhum ex Sicilia in Italiam reversum vicit et Italia expulit. Fabricius censor P. Cornelium Itufinum consularem senatu movit, quod is decem argenti pondo facti haberet. lustro a censoribus condito censa sunt capita civium ducenta septuaginta unum milia ducenta triginta quattuor. cum Ptolemaeo Aegypti rege societas iuncta est. Sextilia virgo Vestalis damnata incesti viva defossa est. coloniae deductae sunt Posidonia et Cosa. Carthaginien- sium classis auxilio Tarentinis venit, quo facto ab his foedus vio- latum est. res praeterea contra Lucanos etBruttios etSamnites febciter gestas et Pyrrhi regis mortem continet.

PERIOCHA LIBRI XV.

Victis Tarentinis pax et libertas data est. legio Campana, quae Regium occupaverat, obsessa deditione facta securi per-

35*

548 PERIOCHAE LIBRORUM XV. XVI. XVIT. XVIII.

cussa est. eum legatos Apollouiatium ad seuatum missos quidam iuvenes pulsassent, dediti sunt Apolloniatibus. Picentibus victia pax data est. coloniae deductae Ariminum inPiceno, Beneven-

luni iu Samuio. tuuc primum populus Komanus argento uti coe- jiit. (Jmbri et Sallentini victi in deditioncm acccpti sunt. quae- storum uumerus ampliatus est, ut essent octo.

PERIOCHA LIBRI XVI.

Origo Carthaginiensium et primordia urbis eorum referuntur; contra quos etllieronem rcgcm Syraeusanorum auxilium Mamcr- tinis ferendum senatus censuit, cum decare inter suadentes, ut id iieret, dissuadentesque contentio fuisset; transgressisque tunc primum marc equitibus Romanis adversus Hicroncm saepius bcne pugnatum. pctenti pax data est. lustrum a ccnsoribus comli- tum: ccnsa sunt civium capita treceuta octoginta duo milia du- ccnta triginta quattuor. Decimus lunius Brutus munus gladia- torium iu honorcm dcfuncti patris primus edidit. ' colonia Ac- sernia deducta est. rcs praeterea contra Poenos et Vulsinios prospcre gestas continet.

PERIOCHA LIBRI XVII.

Cn. Cornelius consul a classe Punica circumventus et per frau- dem, velutin conloquiuin evocatus, captus est. C. Duillius con- sul adversus classem Poeuorum prospere pugnavit primusquc omnium Romanorum ducum navalis victoriae duxit triumphum, ob quam causam ei perpetuus quoque honos habitus est, ut rc- vertenti a cena tibicine canente funale praeferretur. L. Corne- lius consul in Sardinia et Corsica coutra Sardos et Corsos et Han- nonem Pocnorum ducem feliciter pugnavit. Atilius Calatinus consul cum in locum a Poenis circumsessum temere excrcitum duxisset, M. Calpurni tribuni militum virtute et operaevasit, qui cum trecentis militibus eruptione facta hostes in se convcrtcrat. Hannibaldux Poenorum victa classe, cui pracfuerat, a militibus suis in cruccm sublatus est. Atilius Regulus consul victis navali proelio Pocnis in Africam traiecit.

PERIOCHA LIBRI XVIII.

Atilius Rcgulus in Africa serpcntem portcntosae magnitudinis cum magna clade militum occidit, ct cum aliquot proeliis bene adversus Cartbaginienses pugnasset succcssorque ei a scnatu prosperc bellum gcrenti non mitterctur, id ipsum per litteras ad

PERIOCHAE LIBRORU.M XVIII. XVIII I. 549

senatum missas questus est, in quibus inter causas petendi suc- cessoris, quod agellus eius a mercennariis desertus esset. quae- rente deiude fortuna, ut magnum utriusque casus exemplum in Regulo proderetur, arcessito a Carthaginiensibus Xanthippo Lacedaemoniorum duce victus proelio et captus est. res deinde a ducibus Romanis omnibus terra marique prospere gestas defor- maveruut naufragia classium. Tib. Coruncanius primus ex plebe pontifex maximus creatus est. P. Sempronius Sophus, [AT.] Va- lerius Maximus censores cum senatum legerent, sedecim senatu moverunt; lustrum condiderunt, quo censa sunt civium capita ducenta nonaginta septem milia septingenta nonaginta septem. Regulus missus a Carthagiuiensibus ad senatum, utdepaceet, si eam non posset impetrare, de commutandis captivis ageret, set iure iurando adstrictus, rediturum se Carthaginem, si commutari captivos nonplacuisset, utrumque negandi auctor senatui fuit et, cum fide custodita reversus esset, supplicio a Carthaginiensibus de eo sumpto perit.

PERIOCHA LIBRI XVIIII.

Caecilius Metellus rebus adversus Poenos prospere gestis spe- ciosum egit triumphum tredeeim ducibus hostium et centum vi- ginti elephantis in eo ductis. Claudius Pulcher consul contra auspicia profectus — iussit mergi pullos, qui cibari nolebant — in- feliciter adversus Carthaginienses classe pugnavit, et revocatus a senatu iussusque dictatorem dicere Claudium Gliciam dixit, sortis ultimae hominem, qui coactus abdicare se magistratu postea ludos praetextatus spectavit. A. Atilius Calatinus primus dictator extra Italiam exercitum duxit. commutatio captivorum cumPoenis facta est. coloniae deductae sunt Fregenae, in agro Sallentino Brundisium. lustrum a censoribus conditum est. censa sunt civium capita ducenta quadraginta unum milia ducenta duo- decim. Claudia, soror P. Claudi, qui contemptis auspiciis male pugnaverat, a ludis revertens cum turba premeretur, dixit 'utinam frater meus viveret! iterum classem duceret.' ob eam causam mul- ta ei dicta est. duo praetores tunc primum creati sunt. Caecilius Metellus pontifex maximus A. Postumium consulem, quoniam idem et flamen Martialis erat, cum is ad bellum gerendum pro- ficisci vellet, in urbe tenuit -nec passus est a saeris recedere. rebus adversus Poenos a pluribus ducibus prospere gestis sum- mam victoriae C. Lutatius consul victa ad Aegates insulas classe Poenorum imposuit. petentibus Carthagiuiensibus pax data est. cum templum Vestae arderet, Caecilius Metellus pontifex maxi- mus ex incendio sacra rapuit. duae tribus adiectae sunt, Velina et Quirina.

m

i;kiu( ii \ i

PERIOCH \

I . .iiiii i.Im

renenuit Spoletiumi primum exercitua pron subactisunt '1 lllyriia propter ddudi < ■

indictumest, subactique iu d tm nu-

raernfl ampliatus e»l . ul in [taliam inrnperanl . <

bdj Latiniqne nominia b dicit

Roma i laili ln-

subres aliquot proeUis fusi in idius

. maro opima spolia retolit II

a1 . domiti in deditioneni iribus

aditnm esl : primo lustn ■eptnaginta milia ducenta tredecim lortri-

bni redacrJ sunt, cnm b linam, Palatinam, Suburanam, Collina viain Flaminiam] muniit et circum I' deHnctae in agro de Gallic i

550 PEBIOCHA LIBBI XX.

PERIOCHA LIBPJ XX.

Falisci cum rebellassent, sexto die perdomiti iu deditiouem veuerunt. Spoletium colonia deducta est. adversus Ligures tunc primum exercitus promotus est. Sardi et Corsi cum rebellassent, subactisunt. Tuccia virgo Vestalis incesti damnata est. bellum lllyriis propter unum ex legatis , qui ad eos missi erant, occisum iudictum est, subactique in dcditiouem venerunt. praetorum nu- merus ampliatus est, ut esseut quattuor. Galli Transalpini, qui in Italiam inruperant, caesi sunt. eo bello populum Komanum sui Latinique nominis trecenta milia armatorum habuisse dicit. exercitibus Romanis tunc primum trans Padum ductis Galli In- subres aliquot proeliis fusi iu deditionent venerunt. M. Claudius Marcellus consul occiso Gallorum Insubrium duce Virdomaro opima spolia retulit. Ilistri subacti sunt. item Illyrii cum rebcl- lassent, domiti in deditionem vencrunt. lustrum a censoribus bis conditum est: primo lustro censa sunt civium capita ducenta septuaginta milia ducenta tredecim *** libertini in quattuor tri- bus redacti sunt, cum antea dispersi per omnes fuissent, Esqui- linam, Palatinam, Suburanam, Collinam. [C. Flaminius censor viam Flaminiam] muniit et circum Flaminium exstruxit. coloniae derinetae in agro [de] Gallis capto , Placeutia et Cremona.]

H	University of Toronto
c» .1	Library
Ml
■»»1
H
6\
m| •
r— !
• • T3 H	DO NOT /
>
■H U JD	REMOVE /
H rH cd	THE I
•H 1	CARD
O o <D .n	FROM U
3	THIS \
rO
•H	POCKET X
w	Acme I ibrary Card Pocket
00 00	Under Pat. "Ref. Index File"
00	Made by LIBRARY BUREAU
d5	1

Wm,

« *

■:%r&*i

-Nfe^r.

' >