t i a * « ä ä * -*-*-

tMMMMM

a

et

A3»'

rnrnrnTm^

* « f* f I

* J

i^Vu

.

. v

j

;

M| ' 41

1

1

-,->:':-/ :. : ' Wy.

■fj

|

•' r >

s '..• ■; ; ;. 1 >. :-. / '

■I

t

:-.V-

. h

V

AMLECTA HYMNICA

MEDII AEVI.

Herausgegeben von

Clemens Blume und Guido M. Dreves.

HYMNOGRAPHI LATIN I.

Lateinische Hymnendichter

des

Mittelalters.

Leipzig. 0. R. R e i s 1 a n d.

1907.

HYMNOGRAPHI latini.

Lateinische Hymnendichter

des

Mittelalters.

Zweite Folge.

Aus gedruckten und ungedruckten Quellen herausgegeben

Guido Maria Dreves,

Dr. theol.

-Ö>

Leipzig.

ü. R. R e i s 1 a i) d.

1907.

JUN - 8 1939 l 08 ?> o

Vorwort.

Der 50. Band der Analecta Hymnica, den ich hiemit der Öffentlichkeit übergebet, fschldeßt die zweite Serie der H y m n o g r a p h i L a t i n i m e d i i a e v i. Hätte in der ersten Serie nicht Abälard, in dieser zweiten Alphanus von Salerno einen Platz gefunden, so hätte ich die Sammlung füglich als H y m n o g r a p h i L a t i n i Minores bezeichnen können ; minores , nicht ihrer literarhistorischen Bedeutung nach , die nicht immer im gleichen, die häufig genug im umgekehrten Verhältnisse zur Fruchtbarkeit steht, und die zweifelsohne bei dem kargenden Ambrosius größer ist als bei irgendeinem der nachfolgenden liturgischen Dichter: minores nur, insofern ihr poetischer Nachlaß an Umfang und Zahl hinter dem anderer Hymnendichter zurücksteht. Es wäre dann von vorneherein klar gewesen, daß die beiden großen Sequenzen- dichter, welche den Höhepunkt zweier grundverschiedener Richtungen einer und derselben liturgischen Dichtungsart bezeichnen, aus dieser Serie ausgeschieden werden mußten. Ich habe aber nicht nur Notker den Stammler und Adam von St. Viktor künftiger Veröffentlichung vor- behalten; ich habe ebenso John Hoveden ausgeschlossen, dies, um die Möglichkeil offen zu halten, seine lyrischen Ge- dichte nicht ohne seine Philomena zum Drucke zu bringen.

- VI

Ist diese auch in sich ein erzählendes Gedicht, so erscheint der Teppich dieser Erzählung fast ausschließlich aus lyrischen Fäden gewebt, wenn man will, als lyrische Kette mit epischem Einschlag. Da dies Hauptwerk Hovedens zugleich zu den Perlen mittelalterlicher Dichtung gehört und seit den An- langen des 10. Jahrhunderts nicht mehr gedruckt worden ist , schien mir der Wunsch , ihm im Rahmen der Analecta Hymnica zu einer Neuauflage zu verhelfen, nicht ungerecht- fertigt.

Aus Raummangel mußte ich auch von einem Neudrucke der Hymnen des Dionysius Carthusianus absehen, die uns in einem einzigen Drucke erhalten sind, die aber einen Halbband der Analecta beanspruchen würden. Ein Gleiches gilt bezüglich der in den Werken eines anderen Karthäusers, des Johannes Justus Lanspergius, enthaltenen Hymnensammlung, die einer kritischen Sichtung dringend be- dürftig ist. Ist diese Sammlung zeitlich kaum mehr der mittelalterlichen Hymnendichtung zuzuzählen, so steht sie anderseits inhaltlich und formell noch ganz auf dem Boden der alten Traditionen.

Außer den genannten Dichtern mußten aber eine ganze Reihe anderer aus der vorliegenden Sammlung ausgeschlossen bleiben, die wir in eine doppelte Reihe scheiden können. Es sind einmal solche, von denen wir nur den einen oder höchstens anderen Hymnus, die eine oder andere hymnen- verwandte Dichtung besitzen. Ich nenne beispielsweise von den älteren Rusticus Elpidius, Merobaudus. Flavius; von den mittleren Notker Physikus, Ratbodus, Wandalbert von Prüm; von den jüngeren und jüngsten Bernhard, Wipo, Iacobus de Benedictis, Henricus Pistor. Es hat keinen Zweck, hier eine vollständige Liste ihrer Namen zu versuchen und ihre

- VII

hergehörigen Dichtungen aufzuführen, da dies eine Aufgabe der Registerbände sein wird , welche das Gesamtwerk ab- schließen und gleichzeitig erst erschließen werden. Dasselbe gilt von der zweiten Gattung von Autoren, die hier über- gangen werden mußten, von Autoren, die an sich so gut wie die aufgenommenen Anspruch auf Annahme gehabt hätten, deren Hymnen indes aus dem einen oder dem anderen Grunde sei es alle, sei es fast alle in früheren Bänden der Analecta bereits Aufnahme gefunden haben. Ich nenne wiederum beispielshalber statt mancher wenige und ohne Nachweise; ich nenne Hucbald von Saint- Amand, Berno von Reichenau, Servatus Lupus, Baudry de Bourgeiul , Ordericus Vitalis, Julian von Speier, Brynolphus von Skara, Adam Easton, Gottfried von St. Victor u. a.

Schwerlich brauche ich darauf hinzuweisen, daß ich bei den in die kurzen Lebensumrisse der einzelnen Dichter ein- gefügten literarischen Nachweisen keineswegs beabsichtigt habe, noch beabsichtigen konnte, eine Übersicht der vor- handenen Literatur zu bieten. Dazu fehlt neben dem Räume der Zweck. Die gewählten Zitate wollen vielmehr den Leser unter Hinweglassung alles Überflüssigen an die Quellen weisen , in denen er ohne Zeitverlust und Mühewaltung den reichsten und richtigsten Aufschluß über das Leben und die hymnodische Betätigung eines Dichters findet.

Ich darf dies Vorwort nicht schließen,, ohne ein Wort des verbindlichsten Dankes gegen die Bibliotheksverwaltungen, welche mich durch Übersendung von Handschriften und Druck- werken verpflichtet haben, gegen die Bibliotheksvorstände von Paris, Berlin, Bamberg und Karlsruhe; ohne ein Wort des verbindlichsten Dankes für jene, welche mir nicht zugängliche Handschriften für mich verglichen haben, für Herrn Stifts-

VIII

archivar Dr. Joseph Müller in St. Gallen, Stiftsbibliothekar P. Benedikt Hammerl in Zwettl, vor allem für Rev. Henry Marriott Bannister, der in nie versagender Gefälligkeit in einer ganzen Reihe englischer Manuskripte zum Teil sehr um- fangreiche und zeitraubende Kollationen vorgenommen hat.

München, den 31. Dezember 190(3.

Dr. Guido 31. Dreves.

HYMNOGRAPHI LATIN!

SEEIES ALTERA.

6Q

v. 50

Dreves, Lateinische Hvmneiuliehter. II.

Hilarius,

Episcopus Pictaviensis, t 366.

Hilarius, im zweiten Jahrzehnt des vierten Jahrhunderts zu Poitiers von vornehmen, heidnischen Eltern geboren und in literarischer wie philosophischer Hinsicht gleich gebildet, gelangte auf dem Wege philosophischer Spekulation (vgl. Trin. 1 , 1 12) zur Überzeugung von der Wahrheit des Christentums, liefs sich taufen und wurde schon bald, obgleich verheiratet, durch Wahl des Klerus und Volkes auf den bischöflichen Stuhl seiner Vaterstadt berufen, den er 355 bereits eine Zeitlang (aliquantisper) innehatte. Dem Arianismus, der in Gallien au Saturnin von Arles einen einflufsreichen Vertreter gefunden, trat als Vorkämpfer des Nicänischen Bekenntnisses Hilarius entgegen. Im Frühjahre 356 von Constantius naeh Asien verbannt, verweilte er vor- wiegend in Phrvgien mit Vertiefung und Ausbreitung seines theologischen Wissens beschäftigt, wohnte 359 der Synode von Seleucia in Isaurien bei und ging als Abgesandter derselben an das kaiserliche Hoflager nach Byzanz. Als „perturbator Orientis" nach Gallien zurückverwiesen, gelangte er zu An- fang des Jahres 360 über Italien wieder in die Heimat. Im Verlaufe der folgenden Jahre wohnte er noch mehreren Synoden, so namentlich der von Paris (361) und jener von Mailand (364), bei und starb , nachdem er den Arianismus in Italien erschüttert, in Gallien vernichtet hatte, den 13. Januar oder 1. November 366 zu Poitiers.

Im Exile in Kleinasien verfafste Hilarius nicht nur sein Hauptwerk, „De Trinitate Lib. XII," sondern ward auch zur Abfassung von Hymnen angeregt, die er, in die Heimat zurückgekehrt, sich einzuführen bemühte, ohne, wie es scheint, diese Bemühungen mit sichtbarem Erfolge gekrönt zu sehen (Hilarius, latinae eloquentiae Khodanus, Gallus ipse et Pictavis genitus, in hymnorum carmine Gallos indociles vocat. Hieron. Comment. in Galat. II, praef.). Nach Isidor von Sevilla, dem Encyklopädisten der altchristlichen Wissenschaft, wrar Hilarius der erste lateinische Hymnendichter (Hymnorum carmine floruit primus. De eccl. offic. I, 6), nach Hieronymus hat er ein ganzes „Hymnenbuch" verfafst (et liber hymnorum et mysteriorum alius. De viris illustr. c. 100). Auch das vierte Konzil von Toledo (633) redet im 13. Kanon von Hymnen „quos beatissimi doctores Hilarius atque Ambrosius ediderunt". Das Hymnenbuch des Hilarius war aber verloren und blieb verschollen bis im Jahre 1884 I. F. Gamurrini Trümmer desselben in einer Hs. zu Arezzo fand und dieselben 1887 veröffentlichte: S. Hilarii Tractatus de Mysteriis et Hymni et S. Silviae Aquitanae Peregrinatio ad loca sancta (Bibl. dell' Academia storico-giuridica. Volume IV.) Eomae 1887. Vgl. Dreves, das Hymnenbuch des Hilarius, Zeitschr. f. kath. Theol. XU, 358 ff. Die Handschrift von Arezzo ist in langobardischer (casinensischer) Schrift geschrieben u. z. augenscheinlich in Montecasino selbst unter Abt Desiderius, der 1086 als Viktor III. den päpstlichen Stuhl bestieg (vgl. Leo Ostien. Chron. Casinen. 1. III. c. 63.); sie war daselbst 1532 noch vorhanden (vgl. Mai. Spicileg. Roman. V. 222), kam aber später in die Casino aggregierte Abtei der HH. Flora und Lucilla zu Arezzo, wo sie 1788 Angelo di Costanzo,

1*

4

offenbar schon in dem heutigen verstümmelten Zustande sah (vgl. sein L/Odeporico in Archivio stör, per le Marche e l'Umbria II, 557; bei Gamurrini 1. c. p. XI not. 4.). Von dort kam die Handschrift 1810 in die öffentliche Bibliothek von Arezzo (Biblioteca della pia fraternitä dei laici di Arezzo). Gamurrini hat die erste Seite des Hymnenbuches im Faksimile seiner Publikation beigegeben ; es sind aber die Züge der Handschrift tat- sächlich feiner und schärfer als in der Reproduktion, Die drei Hymnen- fragmente , aus denen heute der über hymnorum noch besteht , sind im folgenden nach Gamurrini wiedergegeben; die gegen die Echtheit derselben vorgebrachten Bedenken sind keineswegs überzeugend, zum Teile sogar (vgl. Ebert , Allg. Gesch. der Literatur des MA. I (2. Aufl.), 142, Note) eine ordinäre petitio principii. Auch ist nicht zu vergessen, dafs uns die Hymnen in einer einzigen späten Handschrift überliefert und daher vielleicht nicht unbeträchtlich entstellt sind. Gamurrini hatte die. Freundlichkeit, alle mir zweifelhaften Stellen nochmals mit der Handschrift zu vergleichen.

Von sonstigen unter dein Namen des Hilarius umgehenden Hymnen teile ich hier keine mit; von einer ganzen Reihe derselben hat Blume, Anal. XX VH, 49 u. f. nachgewiesen, dafs sie nirgends dem Hilarius zugeschrieben werden. Gleichwohl liest man noch in der neuesten Auflage von Schanz' Gesch. der Rom. Lit. IV I, 206: „Das mozarabische Brevier schreibt 2, 8 und 4 (d. h. die Hymnen: Deus pater ingenite, In matutinis surgimus, Jam meta noctis transiit) dem Hilarius ausdrücklich zu." Über die drei Hymnen, welche ernstlich in Frage kommen könnten, wird an seinem Orte das Nötige bemerkt werden, u. z. über den Hymnus Lucis largitor splendide bei Neuauflage der Hymnen des thesaurus hymnologicus; über den Hymnus Ad caeli clara n on sum dignus sidera weiter unten, bei den Gedichten Paulins von Aquileja: über den Hymnus Hymnum dicat turba fratrum bei den irischen Hymnen, unter denen er seine Stelle behalten mag, obgleich seine Abfassung durch Hilarius keineswegs ausgeschlossen erscheint.

Motto: Felix propheta David primus organi

In carne Christum hymnis mundo nuntians.

1. (1.) Hymnus Primus

(in rine mutilus).

1. Ante saecula qui manens Semperque nate, semper ut est pater.

Namque te sine quomodo Dici, ni pater est, quod pater sit potest?

2. Bis nobis geniti Deus,

Christe, dum innato nasceris a Deo,

Vel dum corporeum et Deum Mundo te genuit virgo puerpera.

3. Credens te populus rogat Hymnorum resonans, mitis ut audias

Voces, quas tibi concinit Aetas omnigena, sancte, gregis tui.

4. Dam te fida rogat, sibi

Clemens ut maneas, plebs tui npminis,

In te, innascibilem Deum, Orat, quod maneat alter in altero.

5. Extra quam capere potest

Mens humana, manet filius in patre,

Rursum quem penes sit pater. Dignus qui genitus (est) tilius in Deum.

6. Felix, qui potuit fide

Res tantas penitus credulus assequi,

Ut incorporeo ex Deo Profectus fuerit progenitus Dei.

7. Grande loquimur, et Deum Verum ut genitor, quidquid inest sibi

Aeternae decus gloriae, Totum in unigenitum ediderit Deum.

8. Hinc unus merito bonus

Ipsum, quod Deus est, extra invidiam sui

Gigni vellet in alterum, Transformans se. ut est, vivam iu imaginem.

9. Istis vera patet Dei

Virtus, cum dederit omnia, non tarnen

Ipsis, quae dederit. caret, Cuncta, quae sua sunt, cum dederit, babens.

10. Kara progenies Dei.

Cognatum cui sit omne decus patris.

Nil naturae eguit dari, Sed natum simul est, quidquid erat Dei.

11. Lumen fulsit a lumine Deusque verus substitit ex Deo

Vero, non aliud habens Ortus unigena quam innascibilis pater.

12. Mirum hoc opus est Dei. Aeternus ut incorruptibilis Deus.

Ortu qui careat, quia Sit sempiterna virtus, quod est Deus,

13. Non natis quibus (est) in bonis Ex sese placidus gigneret in Deum,

Ac sie in unigeca Deo Hoc ipsud ortu. quod genitum est, caret.

6

14. 0 felix duum unitas!

Alter quod cum sit mixtus in altero,

Unura sie faciunt duo, Sit in duobus cum, est quod in altero.

15. Patri sed genitus paret Omnemque ad nutum attonitus manet,

Et scire non est arduum, Quid velit se sequi, quem penes est pater.

16. Quanta est genitus in bona!

Nam constitutus in eunetorum exordia,

Condens qui primum saecula Aeternum in motum tempora protulit.

17. Rebus anterior Deus

Cunctis, nam per eum omnia facta sunt,

Esset cum nihilum modo, Mundum corporeo condidit in statu.

18. Sed nos littera non sinit,

Per quam te genitum coucinimus Deum,

Gesta, quae tua sunt, loqui Carmenque natum. iam qui eras Deus.

19. Te cunctis Dominum modis Caelorum regem et caelestis gloriae

Ut euneta per te condita

2, 2 nasceus G, gegen die Hs. 3, 4 saneti verbessert G, ohne Grund. 6, 4 primogenitus G, gegen die Hs. 8, 4 in fehlt Hs. 10, 3 Nil nate : G verbessert nato. 12, 1 Mirum Dei hoc opus est. Hs. 13, 2 G tilgt in, gegen den Vers. 14, 2 Alter qui cum sit Hs. 14, 4 quod est in Hs. 15, 4 Quid velit sese qui penes est pater Hs.

Der Inhalt dieses theologisch tiefen , um nicht zu sagen dunkeln, Hymnus weist uns wie mit Fingern auf den Verfasser der LL. de Trinitate und den Vorkämpfer gegen den Arianismus. Das Versmafs besteht aus mit glykonischen Versen wechselnden Asklepiadeen. Längung durch Arsis, Kürzung in der Thesis sind erlaubt, Hiatus zulässig. Aufserdem möchte man glauben, dafs der Dichter sich die Freiheit nahm, hin und wieder ganze und halbe Verse durch anderartige zu ersetzen, so 1, 2; 11, 2; 11, 4; 12, 4; 16, 2; 16, 3; 19, 2; 19, 3.

2. (2.) Hymnus Secundus (in prineipio mutilus).

1. Fefellit saevam verbum factum et caro, Deique tota vivi in corpus irruis.

2. Gaudes, pendentem cernis ligno cum crucis, Tibique merabra fixa clavis vindicas.

3. Hanc sumis ante pompam tanti proelii : Sputus, flagella, ictus, cassa arundinis.

4. Ibat triumpho morte sumpta a mortuo Deus inferno vinci regno nesciens.

5. Kandens frigescit stagnum pallidae Stygis, Rigensque nescit Phlegeton se fervere.

6. Lux orta vastae nocti splendet, inferum Tremet et alti custos saevus Tartari.

7. Mors, te peremptam sentis lege cum tua, Deum cum cernis subdidisse te tibi.

8. Non est caducum corpus istud, quod tenes, Nullumque in illo ius habet corruptio.

9. Omnis te vincit carnis nostrae infirmitas, Natura carnis est connata cum Deo.

10. Per banc in altos scandam laeta cum meo Caelos resurgens glorioso corpore.

11. Quantis fidelis spebus Christum credidi, In se qui natus nie per carnem suscepit.

12. Renata sum, o vitae laeta exordia! Novisque vivo christiana legibus.

13. Sanctis perenne munus praestat hoc Dei, Conformi secum vivant post haec corpore.

14. Terror recedat mortis tandem, mors, tuae, Sinu me laetam patriarcha suscipit.

15. Tivam locata post haec in caelestibus, Dei sedere carnem certa a dexteris.

16. Xriste, re versus caelos victor in tuos, Memento carnis, in qua natus es, meae.

17. Ymnos perennes angelorum cum choris In hoc resurgens laeta psallam corpore.

1^. Zelavit olim me in morte Satanas,

Regnantem cernat tecum totis saeculis.

1, 1 saevam, sei. mortem, da ersichtlich der Tod angeredet ist. 2. 1 carnis Hs. : G verbessert carnem; dann ist Str. 2 von 1 nicht zu trennen, sondern enjambement anzunehmen. 4, 1 mors sumpta mortuo Hs. 5, 1

pallida est iugis Hs. ; G läfst est iugis als unverständlich aus. 6, 1 noctis Hs. 7, 2 subdedisse Hs. ; G verbessert se tibi; allein auch die überlieferte Lesart läfst einen guten Sinn zu. 13, 2 corpora Hs.

Gamurrini hält diesen Hymnus für das Werk einer Frau, den Hilarius in sein Hymnenbuch aufgenommen habe , und Schanz Gesch. der Köm. Lit. IV, 204 u. f.: „Es ist kaum glaublich, dafs Hilarius hier im Namen einer Jungfrau spricht, wir glauben vielmehr die weibliche Stimme selbst zu ver- nehmen." Diesem Glauben ist schon L. Duchesne (Bulletin critique 1887. Nr. 13) entgegengetreten. Vgl. auch Zeitsch. f. kath. Theologie a. a. 0. S. 364. Übrigens kann der Hymnus auch recht wohl der durch die Taufe wiedergeborenen Seele in den Mund gelegt sein.

3. (3.) Hymnus Tertius

(in fine mutilus).

1. Adae carnis gloriam et caduci corporis

In caelesti rursum Adam concinamus proelia,

Per quae priraum Satanas est Adam victus in novo.

2. Hostis fallax saeculorum et dirae mortis artifex Iam consiliis toto in orbe viperinis consitis

Nil ad salutem praestare spem humanam existimat.

3. Gaudet aris, gaudet templis, gaudet sanie victimae, Gaudet falsis, gaudet stupris, gaudet belli sanguine, Gaudet caeli conditorem ignorari gentibus.

4. Inter tanta dum exsultat nostrae cladis funera, Deo audit in excelsis nuntiari gloriam

Et in terra pacem hominum voluntatis optimae.

5. Terret coetus angelorum laetus ista praedicans, Terret Christum terris natum nuntians pastoribus, Magnum populis binc futurum desperatis gaudium.

6. Errat partes in diversas tantis rebus anxius. Quaerit audax et, quis hie sit, tali dignus nuntio, Nihil ultra, quam commune est, terris ortum contuens.

7. Cernit tarnen (bis), quod Jobannes in desertis praedicet Aquis mersans in Jordanis eunetis paenitentiam,

Quam sequatur confessorum criminum remissio.

8. Inter turbas, quae frequenter mergebantur, aeeipit Vocem e caelo praedicantem : meus est hie filius, Hunc audite, hie dilectus, in quo mihi complacet."

9

9. Cernit hominem, cernit corpus quod Adae perlexerat. Nihil ultra vox honoris afferebat desuper, Seit terrenam subiacere mortis legi originem.

10. Ad temptandum multas artes priscae fraudis commovet, Quaerit audax, tempus quid sit

1, 1 carnis Hs, nicht cernis wie bei G. 2, 3 Nihil ad . . . spei humanae Hs. 3, 3 ignorare Hs. 8, 3 hinc dilectus Hs. 9, 1 perlex erat Hs. 10, 1 fraudes Hs.

Aurelias Ambrosius,

Episcopus Mediolanensis, t 397.

Ambrosius, um 340, wahrscheinlich zu Trier, geboren, woselbst sein Vater praefectus praetorio wrar, trat nach Vollendung seiner juristischen Aus- bildung zu Rom in den Staatsdienst und wurde 373 Consular von Aemilien und Ligurien mit dem Amtssitze in Mailand. Als im folgenden Jahre der Bischof dieser Stadt. Auxentius, mit Tode abging, wurde Ambrosius, obschon erst Katechumene, durch Akklamation zu seinem Nachfolger erwählt. Am 30. November getauft und am 7. Dezember ordiniert, waltete er des bischöf- lichen Amtes in steter Abwehr gegen die arianische Hofpartei mit Festigkeit, ging zweimal (383 und 386) als Legat zu Maximus nach Trier und entfaltete neben seiner Wirksamkeit als Seelsorger und Kanzelredner eine ausgebreitete literarische Tätigkeit. Seinem ganzen Wesen nach erscheint Ambrosius als eine letzte Verkörperung des antiken Römertums. Er starb den 4. April 397.

Von weitgehendstem Einflüsse auf die Entwickelung der abendländischen Liturgie ward Ambrosius durch die Einführung von ihm gedichteter Hymnen in die Mailändische Gottesdienstordnung. Dieselbe geschah spätestens 386. wahrscheinlich aber schon früher.

Die Frage, welches die echten, von Ambrosius verfafsten Hymnen seien, hat zuerst Biraghi, Inni sinceri e carmi di S. Ambrogio, Milano 1862, der Lösung zugeführt. Ich mufs hier betreffs dieser Frage auf meine Monographie : „Aurelius Ambrosius, der Vater des Kirchengesanges," Freiburg i. B. 1893 verweisen. Eine Ergänzung derselben bildet A. Steier, Untersuchungen über die Echtheit der Hymnen des Ambrosius, Leipzig 1903.

Einzelne der Hymnen des Ambrosius finden sich selten aufserhalb der mailändischen Liturgie, andere finden sich sozusagen in jedem llymnar oder Brevier, das man zur Hand nimmt. Es ist einleuchtend, dafs die Lesearten, richtiger Fehler, dieser zahllosen Handschriften für die Textgestaltimg ohne jeglichen Wert sind; für diese kommen vor allem die älteren mailändischen Quellen in Betracht, aufser denen nur wenige andere herbeigezogen wurden. Die benutzten Handschriften sind:

Codd. Ambrosiani: T 103 sup. Manuale Mediolanense saec. 10. A.

SH IV 43. Manuale Mediolanense saec. 10. B A 189 inf. Manuale Mediolanense anni 1188. C. AI inf. Antiph. Mediolanense saec. 12. D.

I 27 sup. Manuale Brippiense anni 1193. E. C 23 inf. Manuale Mediolanense saec. 13. F. E 71 b inf. Psalt. et hymn. S. Georgii in Palatio saec. 13. G.

Cod. Cap. Mediolanen. 155. Breviarium Vallis Travagliae saec. 11. H.

Codd. Vaticani: Reg. 11. Psalt. et hymn. saec. 8/9. I. Vatican. 83. Psalt. et hymn. Ambrosianum saec. 10. K. Vatican. 82. Psalt. S. Jacobi in Pontida saec. 11. L.

Codd. Capit. Veronen: 90 (85). Martyrol. et hymn. saec. 9. ex. M.

109 (102) Hymnarium Veronense saec. 11. N.

11

Codd. Mona ceu. 343. Psalt. et hymn. Anibrosianum saec. 10. O. 17027. Rit. et hymn. Scheftlariense saee. 10. P.

Cod. Treviren. 592. Collect. S. Maximini saec. 10. Q.

Cod. Bernen. 455. Hymn. S. Joliannis Laudunen? saec. 10. R.

Cod. Rossian. VIII 144. Hymn. Moissiacen. saec. 10. S.

Cod. Paul an. 25. 2. 31 (ol. Blas. memb. 86) Hymnar. Hibernicum saec. 8/9. T.

4. (1.) Ad Galli Cantum.

1. Aeterne rerum conditor, 5. Surgamus ergo strenue, Koctem diemque qui regis Gallus iacentes excitat,

Et temporum das terapora, Et somnolentos increpat,

Ut alleves fastidium. Gallus negantes arguit.

2. Praeco diei iam sonat, Noctis pvofundae pervigil, Nocturna lux viantibus, A nocte noctem segregans.

6. Gallo canente spes redit, Aegris salus refunditur, Mucro latronis conditur, Lapsis fides revertitur.

3. Hoc excitatus lucifer Solvit polum caligine, Hoc omnis erronum chorus Vias nocendi deserit.

7. Iesu, labentes respice Et nos videndo corrige, Si respicis, lapsus cadunt, Fletuque culpa solvitur.

4. Hoc nauta vires colligit Pontique raitescunt freta, Hoc ipse petra ecclesiae Canente culpam diluit.

Tu lux refulge sensibus Mentisque somnum discute, Te nostra vox primum sonet, Et ora solvamus tibi.

FGHKLNOQT. 1, 2 diem quique regis T. 1, 3 dans T. 1, 4 allevas Q; abluas T. 2, 1 sonet Q. 3, 3 errorum chorus EGHKLNQT; der Sinn fordert erronum, cfr. Ambros. Hexaem. 24, 88. Das Verschreiben errorum statt erronum (r statt n) erklärt sich paläographisch leicht. 3, 4 Viani HO; nocenti H. 4, 1 nautae vires colligunt T. 4,3 Hoc ipsa KQ; Hoc Christus per ecclesias T. 4, 4 Caneutem L; Canentis Q; culpa N; deluit T. 5, 4 negantem HLKOT. 6, 1 Ipso canente N. 6, 3 condito T. 6, 4 Lapsus fide T. 7, 1 labente N; faventes HOKL; favente T. 7, 2 Et nos viventes T. 7, 3 lapsos cadunt OKL; lapsus cavet T ; lapsus cavent H ; lapsi stabunt N. 8, 1 praefulgens T. 8, 4 Hac hora psallimus tibi T. Die Doxologien verdienen an sich bei Hymnen des Ambrosius keine Berücksichtigung, da sie nicht bis in seine Zeit hinauf- reichen. Lediglich vollständigkeitshalber sei beigefügt, dafs N die Doxologie : Praesta , pater piissime etc. , H : Gloria tibi , Domine , Gloria unigenito etc. anhängen .

5. (2.) In Aurora.

1. Splendor paternae gloriae, De luce lucem proferens, Lux lucis et fons luminis, Diem dies iiluminans,

Verusque sol, illabere Micans nitore perpeti Iubarque sancti spiritus Infunde nostris sensibus.

12

3. Votis vocemns et patrem, Patrem perennis gloriae, Patrem potentis gratiae. Culpam releget lubricam.

4. Informet actus strenuos, Dentem retundat invidi, Casus seeundet asperos, Donet gerendi gratiam.

5. Mentem gubernet et regat Casto. fideli corpore. Fides calore ferveat, Fraudis venena nesciat.

6. Christusque noster sit eibus, Potusque noster sit fides. Laeti bibamus sobriam Ebrietatem Spiritus.

7. Laetus dies bic trauseat, Pudor sit ut diluculum, Fides velut meridies, Crepusculum mens nesciat.

8. Aurora cursus provebit. Aurora totus prodeat, In patre totus filius

Et totus in verbo pater.

BCGIKLNOQST. 1.4 Dies diem Q: Dies dierum BCGIKLNO. 2, 2 nitorem Q. 2, 4 nostri B. .'3, 1 Voeis G: vocemus te patrem QT; patre S. 3, 2 Patre S. 3, 3 Patre S. 3. 4 religetGS: repelletNQ: repellat T. 4. 1 Infurmet I. 4, 2 Dente S: Dentes X: redundat L. 4, 2 noster et fides T. 4. 3 feeundet NS. 5, 1 gubernat B. 5, 4 Fraudes I. 6, 3 sobria I, sobrii IS. 6, 4 Ebrietate 18 ; spiritus fehlt L. 7, 2 dilueulo QT. 8, 1 Aurorae I: provehat GK; prodeat BCO. 8, 2 totos O: provehat G. Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. BCG : Praesta. pater piissime, etc. N.

1. Iam surgit bora tertia, Qua Christus ascendit crucem, Nil insolens mens cogitet, Intendat affectum precis.

2. Qui corde Christum suseipit, Innoxium sensum gerit Votisque perstat sedulis Sanctum mereri spiritum.

•3. Haec bora, quae tinem dedit Diri veterno criminis Mortisque regnum diruit Culpamque ab aevo sustulit.

4. Hinc iam beata tempora Coepere Christi gratia, Fidei replevit veritas Totum per orbem ecclesias.

6. (3.) Ad Horam Tertiam.

5

Celso triumpbi vertice Matri loquebatur suae: En, filius, mater, tuus: Apostole, en, mater tua.

6. Praetenta nuptae foedera Alto docens mysterio, Ne virginis partus sacer Matris pudorem laederet.

7. Cui fidem caelestibus Iesus dedit miraculis, Nee credidit plebs impia; Qui credidit, salvus erit.

8. Noß credimus natum Deum Partumque virginis sacrae, Peccata qui mundi tulit Ad dexteram sedens patris.

CIKLO. 1,1 ora I. 1, 3 mens cogit I. 1, 4 adfectum I. 1, 4 suseipet korrigiert in suseipit I. 2, 3 praest.tt IK< >. 2, 4 nmneri

13

spiritam IIKO. 3, 2 crimini LO. 3, 3 diluit CLKO. 4, 1 Hie iam CI. 4, 2 Christi coepere CIKLO; gratiam K. 4, 3 Fide 10. 5, 1 Celsus I. 5, 4 Apostille I. 6, 1 nupta C; foedera O. 6, 2 mysteria C. 7 , 1 in caelestibus C. 8,4 sedit I. Doxologie : Gloria tibi, Domine, etc. C.

7. (4.) Ad Horain Incensi.

1. Deus, creator omnium Polique rector, vestiens Diem decoro lumine, Noctem soporis gratia,

2. Artus solutos ut quies Reddat laboris usui Mentesque fessas allevet Luxusque solvat anxios ;

3. Grates peracto iam die Et noctis exortu preces, Voti reos ut adiuves, Hymnum canentes solvimus.

4. Te cordis ima concinant, Te vox sonora concrepet, Te diligat castus amor, Te mens adoret sobria.

5. Ut, cum profunda clauserit Diem caligo noctium, Fides tenebras nesciat,

Et nox fide reluceat.

6. Dormire mentem ne sinas, Dormire culpa noverit, Castos fides refi'igerans Somni vaporem temperet.

7. Exuta sensu lubrico

Te cordis alta somnient, Nee bostis invidi dolo Pavor quietos suscitet.

8. Christum rogemus et patrem, Christi patrisque spiritum, Unum potens per omnia, Fove precantes, trinitas.

BCGHIKLOT. 1, 4 gratiam KO. 2, 1 solutus I; solvens ut T. 2, 3 allebet I. 3, 1 diem I. 3, 2 Et fehlt BCG. 3, 3 Votis reos BCGHT; adiubes I; adiuvet G. 4, 1 cordi hima K; concinat mit über- schriebenem n I. 4, 2 vox sonora HCGHK. 4, 3 Te deligatT; dirigat G. 4, 4 subria I. 5, 1 Et cum BCGHKLOT 5, 4 Et nox fidei luceat I; Et nos fideli luceat T. 6, 1 ne sinat I; nesciat G. 6, 2 eulpam Gl. 6, 3 Castis HIKLOT; refrigerant B. 6, 4 vapore I; temperes C. 7, 1 senso O. 7, 3 Ne hostis BCGH; hostis infide I. 8, 1 rogamus BCGHOKL. 8, 3 Unus KLO. Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. BC.

8. (5.) In Nocte Natalis Doinini.

1. Intende, qui regis Israel, Super Cherubim qui sedes, Appare Ephrem coram, excita Potentiam tuam et veni.

2. Veni, redemptor gentium, Ostende partum virginis ; Aliretur omne saeculum, Talis decet partus Deum.

3. Non ex virili semine Sed mystico spiramine Verbum Dei factum est caro, Fructusque ventris floruit.

4. Alvus tumescit virginis, Claustrum pudoris permanet, Vexilla virtutum micant, Versatur in templo Deus.

14

5. Procedat e thalamo suo Pudoris aula regia, Geminae gigas substantiae Alacris ut currat viam.

6. Egressus eius a patre, Regressus eius ad patrem, Excursus usque ad inferos, Recursus ad sedem Dei.

7. Aequalis aeterno patri, Carnis tropaeo cingere, Infirma nostri corporis Yirtute firmans perpeti.

8. Praesaepe iam fulget tuum, Lumenque nox spirat suum, Quod nulla nox interpolet Fideque iugi luceat.

ACDEGHIKLNOQRST. Str. 1 fehlt NEST. 1, 1 reges I. 1, 2 Cherubyn 1. 2, 4 Deo EHI; Deos Q. 3, 3 est fehlt S. 3, 4 Flue- tusque H. 4, 1 tumescet I. 4, 2 podoris I; Claustra pudoris permanent QR. 4, 3 virtute IKL; virtutis Q; micans G. 4, 4 Versantnr A. 5, 1 Procedit K; Procedens ACDEGHQE; de thalamo NS. 5, 2 aulam N. 5, 3 Gemina KOQ; gigans ACDHKNOQS. 5, 4 Alacris occurrat viam ACDEGH. 7, 2 trocheo CE; trotheo AH; accingere QR. 7, 4 perpetim QR. 8, 1 iam fulgentium korrigiert in fulgen(!) tuum I. 8, 2 nos E; sperat IQ. 8, 3 nulla nos DE; interpolat Q: interpollet CDH: interpulit I. 8, 4 Fideique KL; Fidesque Q; iuge L.

9. (6.) Iu Sancti Iohannis E.

1. Amore Christi nobilis Et filius tonitrui, Arcana Iobannes Dei Fatu revelavit sacro.

2. Captis solebat piscibus Patris senectam pascere, Turbante dum nutat salo, Immobilis fide stetit.

3. Hanium profundo merserat, Piscatus est verbum Dei, Iactavit undis retia, Vitam levavit omnium.

4. Piscis bonus pia est fides Mundi supernatans salo, Subnixa Christi pectore Sancto locuta spiritu :

5. In principio erat verbum, Et verbum erat apud Deum, Et Deus erat verbum, hoc erat In principio apud Deum;

6. Omnia per ipsum facta sunt. Sed ipse laude resonet

Et laureatus spiritu Scriptis coronetur suis.

7. Commune multis passio Cruorque delictum lavans; Hoc morte praestat martyrum. Quod fecit esse martyres.

8. Vinctus tarnen ab impiis Calente olivo dicitur Tersisse mundi pulverem, Stetisse victor aemuli.

ACDEGHKLO. 2. 3 natat ACDEGHIO ; salum KO; salum korrigiert in salo L. 3, 1 profundum G. 3, 4 levavit hominum DEGH. 4, 2 salum ACDEGHKL. 4, 2 Christo pectora C; Christi pectora ACDEGH. 4, 4 Sancta locata spiritu L. 6, 2 Et ipse E; Sed laude ipse ADEGHKLO: Sed laudem ipseC; ipse se sonet KL. 8, 1 Victus AH. 8, 2 ducitur ADEG. Doxologie : Gloria tibi, Domine, etc. II.

1. Illuminans altissimus Micantium astrorum globos, Pax, vita, lumen, veritas, Iesu, fave precantibus.

2. Seu mystico baptismate Fluenta Iordanis, retro Conversa quondam tertio, Praesente sacraris die;

3. Seu Stella partum virginis Caelo raicans signaverit, Et hoc adoratum die Praesepe magos duxeris;

4. Vel bydriis plenis aquae ViDi saporem infuderis, Hausit minister conscius, Quod ipse non impleverat;

15

10. (7.) In Epiphaniis Doniini.

5. Aquas colorari videus

Inebriare flumina, Elementa mutata stupet Transire in usus alteros.

6. Sic quinque milibus virum Dum quinque panes dividis, Edentium sub dentibus

In ore erescebat cibus.

7. Multiplicabatur magis Dispendio cibus suo;

Quis haec videns mirabitur Iuges meatus fontium?

8. Inter manus frangentium Panis rigatur profluus, Intacta, quae non fregerant, Fragmenta subrepunt viris.

ACDEGHIKLO. 1,1 altissimum I. 1, 2 Micamptum E; globum I. 1, 3 Pax, lumen, vita I. 2, 3 quondam tempore I. 2, 4 Praesenti CFHKLO ; Praesentem sacraris diem I; Praesenti sacraris diem E. 3, 1 stellae K; stillam parto I. 3, 2 Caelum I; signaveris ACDEGHKLO. 3, 3 Et hac KL; diem DGI 3, 4 duxerit IL. 4, 2 saporem fuderit I. 4, 3 Auxit C. 5, 2 Inebriari ACDEGHKO. 5, 2 Mutata elementa ACDEGHK; stupent ACDEGHKO. 6, 1 Si quinque, darüber Pro I; Hie quinque A ; viris CDEGHK. 6, 2 dividunt CHDEGLO. 7, 2 sui I. 7, 3 Qui G. 8, 3 fregerat DEH. 8,4 vires I; viri AEGKLO. - Doxologie: Gloria tibi. Domine. D.

11. (8.) In Natali Agnes, Virginis Martyris.

4

1. Agnes beatae virginis Natalis est, quo spiritum Caelo refudit debitum Pio sacrata sanguine.

2. Matura martyrio fuit Matura nondum nuptiis ; Nutabat in viris fides, Cedebat et fessus senex.

3. Metu parentes territi Claustrum pudoris auxerant, Solvit fores custodiae Fides teneri nescia.

Prodire quis nuptum putet, Sic laeta vultu ducitur, Kovas viro ferens opes Dotata censu sanguinis.

Aras nefandi numinis A dolore taedis cogitur, Respondet: Haud tales faces Sumpsere Christi virgines.

6. Hie ignis exstinguit fidem. Haec flamma lumen eripit ; Hie, hie ferite, ut profluo Cruore restinguam focos.

16

7. Percussa quam porapam tulit! Nam veste se totam tegens Curam pudoris praestitit, Ne quis retectara cerneret.

8. In morte vivebat pudor, Vulturaque texerat manu, Terram genu flexo petit, Lapsu verecundo cadens.

ACDEGHKLMO. 1,1 Agnis K, korrigiert in Agnes L. 2 , 4 Cedebat effessus senex AEGH. 3, 2 auxerat G. 3, 3 Solvit flores KL. 4, 3 Xovas vero ACDEGHKLO. 4, 4 census DE. 5, 2 Respondit AH; aut tales DEGO. 6, 1 Sic ig-nis D: extentit G. 6, 4 extinguam C. 7, 1 pompa AKL. 7, 2 tegit CDEKO. 8, 2 tegit manu K. 8, 3 Terra H; flexo petit genu B. Doxolo«ie: Gloria tibi, Domine, etc. BDEH.

12. (9.) In Die Pascnae.

1. Hie est dies veros Dei Sancto serenus lumine, Quo diluit sanguis sacer Probrosa mundi crimiua,

2. Fidem refundens pertidis Caecosque visu illuminans ; Quem non gravi solvit raetu Latronis absolutio?

3. Qui praemium mutans cruce Iesum brevi quaesiit fide Iustusque praevio gradu Pervenit in regnum Dei.

4. Opus stupent et angeli Poenam videntes corporis Christoque adhaerentem reum Vitam beatam carpere.

5. Mysterium mirabile, Ut abluat mundi luem, Peccata tollat omniura Carnis vitia mundans caro !

6. Quid hoc potest sublimius, Ut culpa quaerat gratiam, Metumque solvat Caritas. Reddatque mors vitam novam ?

7. Hamum sibi mors devoret Suisque se nodis liget, Moriatur vita omnium, Piesurgat ut vita omnium?

8. Cum mors per omnes transeat, Omnes resurgant mortui, Consumpta mors ictu suo Perisse se solam gemat.

ABCDEGHIKLO. 1, 2 Sanctus sereno 1. 1, 3 Quod diluit I. 2, 1 perditis ABDEGHO. 2, 2 visus BCDGHKO. 2, 3 Que non I. 4. 1 crucem E: praemio mutans crucem I. 3, 2 breve I; quaesivit ACDEGHK; adquisivit I; quaerit O. 3, 3 Justosque ACHEG : brevio korrigiert in previo I. 3, 4 Praevenit CHDEG: in regno I. 5, 2 mundi lucem I. 6, 1 hoc post sublimius G- 6, 2 culpam quaerat gratia KLO. 7. 2 leget I. 7, 4 ut fehlt ABCDEGHKLO: vita hominum EG. 8, 3 bictu I. 8, 4 se fehlt H; sola gemat ABCDGH. Doxologie: Gloria tibi, Domine, Qui surrexisti etc. G.

13. (10. In Xatali Yictoris, Naboris, Felicis, Martyruin Mediolanensiuni.

1. Victor, Nabor, Felix, pii Mediolani martyres, Solo hospites. Mauri genus Terrisque nostris advenae.

2. Torrens arena quos dedit, Anhela solis aestibus, Extrema terrae rinium Exsulque nostri nominis.

17

3. Suscepit hospites Padus Mercede magna sanguinis, Sancto replevit spiritu Almae tides ecclesiae,

4. Et se coronavit trium Cruore saero martyrum Castrisque raptos impiis Christo sacravit milites.

5. Profeeit ad fidem labor, Armisque docti bellicis, Pro rege vitam ponere, Derere pro Christo pati.

Non tela quaerunt ferrea, Non arma Christi milites, Munitus armis ambulat, Veram fidem qui possidet.

Scutum viro sua est fides Et mors triamphus, quem in-

videns Nobis tyrannus ad oppidum Laudense misit martyres.

Sed reddiderunt hostias Rapti quadrigis corpora, Revecti in ora principum Plaustri triumphalis modo.

BCDGHKLO. 2, 2 Hanela L. 4, 1 Exse coronavit G. 7, 1 vero sua CDGHO. 8, 2 Raptis CDG; quadrigiis B. Doxologie : Gloria tibi, Domine, etc. CE.

14. (11). In Iuventione Protasii et Gervasii, Martyrum Mediolanensiuni.

1. Grates tibi, Iesu, novas, Novi repertor muneris, Protasio, Gervasio Martyribus inventis cano.

2. Piae latebant hostiae,

Sed non latebat fons sacer; Latere sanguis non potest, Qui clamat ad Deum patrem.

3. Caelo refulgens gratia Artus revelavit sacros, Nequimus esse martyres, Sed repperimus martyres.

4. Hie quis requirat testium Voces. ubi factum est fides? Sanatus impos mentium Opus fatetur martyrum.

BCDGHKLO. 4, 2 est fide K. 8, 8 que fehlt BDG.

5. Caecus reeepto lumine Mortis sacrae meritum probat Severus est nomen viro, Usus minister publici.

6. Ut martyrum vestein attigil Et ora tersit nubila, Lumen refulsit illico Fugitque pulsa caecitas.

7. Soluta turba vineulis, Spiris draconum libera, Emissa totis urbibus, Domum redit cum gratia.

8. Vetusta saecla vidimus, lactata semicinetia, Tactuque et umbra corporum Aegris salutem redditam.

7, 1 tuba G. 7, 3 Et missa H

15. (12j. In Festo Petri et Pauli Apostolorum.

1. Apostolorum passio 2.

Diem sacravit saeculi, Petri triumphum nobilem, Pauli coronam praeferens.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

Coniunxit aequales viros Cruor triumphalis necis, Deum secutos praesulem Christi coronavit fides. 2

18

3. Primus Petrus apostolus, Nee Paulus impar gratia, Electionis vas sacrae Petri adaequavit fidem.

4. Verso crucis vestigio Simon, honorem dans Deo. Suspensus ascendit, dati Non immemor oraculi.

5 . Praecinctus,ut dictum est, senex Et elevatus ab altero, Quo nollet, ivit, sed volens Mortem subegit asperam.

6. Hinc Roma celsum verticem Devotionis extulit,

Fun data tali sanguine Et vate tanto nobilis.

7. Tantae per urbis ambitum Stipata tendunt agmina, Trinis celebratur viis Festum sacrorum martyrum.

8. Prodire quis muadura putet, Concurrere plebem poli, Electa gentium caput Sedes magistri gentium.

BCDGHKLMOPRS. - - 1, 2 saeculis KU. 1, 3 nobilis K. 2, 3 secutus S; praesules BCDHKRS. 3, 3 gratiae R. 4, 2 dat Deo B. 5, 1 est fehlt D ; senes R. 5, 2 Et fehlt TR. 5, 3 Quod KO : ibit R. 6, 4 nobili CH. Str. 6 und 7 fehlen R. 7, 4 tante S. 8, 1 quis mundo KO; rnundi L. 8, 4 Fides magistri R. Doxologie: Gloria bi, Domine etc. G.

16. (13.) In Sancti Laurentii Martyris.

1. Apostolorum supparem, Laurentium archidiaconum Pari corona martyrum Romana sacravit fides.

5. Post triduum iussus tarnen Census sacratos prodere, Spondet pie nee abnuit, Addens dolum victoriae.

2. Xystum sequens hie martyrem Responsa vatis retulit : Mäerere, tili, desine, Sequere me post triduum.

6. Spectaculum pulcherrimum ! Egena cogit agmina Inopesquemonstranspraedicat: Hi sunt opes ecclesiae.

3. Nee territus poenae metu Heres futurus sanguinis Spectavit obtutu pio, Quod ipse mox persolveret.

4. lam tunc in illo martyre Egit triumphum martyris Successor aequus, syngraphum Vocis tenens et sanguinis.

7. Verae piorum perpetes Inopes profecto sunt opes ; Avarus illusus dolet Flammas et ultrices parat.

8. Fugit perustus carnifex Suisque cedit ignibus ; Versate me, martyr vocat, Vorate, si coctum est, iubet.

BCDIIKLMO. 1, 2 archidiaeonein BCHDKLO. 2, 3 Maereri CD; deside K. 3, 4 persolverat JJCDH. 4, 3 syngrapham BCDKO. 6, 3 monstrat praedieans O. 7, 3 Inopes fehlt D.

19

17. (14;. In Natali Beatoruni Martyrum.

1. Aeterna Christi munera Et martyrum victorias Landes ferentes debitas Laetis canamus mentibus.

2. Ecclesiarum principes, Belli triumphales duces, Caelestis aulae milites Et vera mundi luniina.

3. Terrore victo saeculi Poenisque spretis corporis Mortis sacrae compeudio Lucem beatam possident.

4. Traduntur igni martyres Et bestiarum dentibus, Armata saevit ungulis Tortoris insani manus.

5. Nudata pendent viscera, Sanguis sacratus fuuditur, Sed permanent immobiles Vitae perennis gratia.

6. Devota sanctorum fides, Invicta spes credentium, Perfecta Christi Caritas Mundi triumphat principem.

7. In bis paterna gloria, In bis voluntas spiritus, Exsultat in bis filius, Caelum repletur gaudio.

8. Te nunc, redemptor, quaesumus, Ut martyrum consortiso Iungas precantes servulos

In sempiterna saecula.

ABCUHKLMOPRS. 1, 2 victoria DKO; apostolorum victorias S. 1, 3 Laudes canentes S. 2, 2 Et belli P. 3, 3 compendia S. 3, 4 Vitarn beatam ACHS; lucem ausradiert B. 4, 4 insanit manus S. 5, 1 pendunt BHOS. 5, 2 sacrator P. 7, 1 paterne K. 7, 4 gaudiis P. Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. AB. Im heutigen römischen Breviere bilden die Strophen 1, 2, 6 und 7 mit unverändertem Anfang einen Hymnus „de Communi Apostolorum" (ad Matut.), die Strophen 1, 3, 4 und 5 mit dem veränderten Anfang Christo profusum sanguinem. Et martyrum victorias einen solchen „de Communi plurimorum martyrum" (ad Matut.).

18. (15.) Ad Horam Tertiam.

(Dubius).

1. Nunc sancte nobis spiritus, Unum patri cum filio, Dignare promptus ingeri, Nostro refu^us pectori.

2. Os, lingua, mens, sensus, vigor Confessionem personent, Flammescat igne Caritas, Accendat ardor proximos.

CHGLNOPQT. Ferner: Psalt. et hymn. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatican. Reg. 338. Aa Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/u. Cod. Casanaten. 1907 (B II 1). Bb. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. Cc. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.) Ee. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106 Ff. 1, 2 Unus patris QAa; Unus patri BbDd; vgl. hiezu Ambr. De incarnat. 1, 7: „Non enim, quod eiusdem substantiae est, unus, sed unum est. 1, 4 pectore Cc. 2, 1 linguam G. 2, 2 Confessione Ef; personet HGQAaBbEe. 2, 4 pröximum N; proximus HG. Doxologie nach HP:

2*

20

Praesta, pater piissime Patrique compar unice, Cum spiritu paraclito Regnans per omne saeculum.

19. (16.) Ad Horam Sextam.

(Dubius.)

1. Rector poteus, verax Deus, Qui temperas rerum vices, Splendore mane instruis Et ignibus meridiem.

2. Extingue flammas litium, Aufer calorem noxium, Confer salutem corporum Veramque pacem cordium.

CHGLNOPQT. Ferner: Psalt. et. hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatican. Reg. 338. Aa. Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/n. Cod. Casanaten. 1907 (B II 1). Bb. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. Cc. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4.1 Ee. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Ff. 1,4 meridie NEe. 2, 2 calore O.

20. (17. Ad Horam Noiiam.

(Dubius.)

Rerum Deus, tenax vigor, Immotus in te permanens, Lucis diumae tempora Successibus determinans.

Largire darum vespere, Quo vita nunquam decidat, Sed praemium mortis sacrae Perennis instet gloria.

CHGLNOPQT. Ferner: Psalt. et hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatican. Reg. 338. Aa. Brev. ms. Montis Amiati saec. 10/n. Cod. Casanaten. 1907 (B II 1) Bb. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen, 506. Cc. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. Dd. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4.). Ee. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Ff. 1, 2 pennanet Cc Ee. 2, 1 claro P; vesperi Cc: vesperum Ee. 2, 2 Quod H; vitam Q; nusquam G. 2, 3 praemio T. 4, 4 Perenni instet gloriam H.

21. (18.) Hymnus Virginitatis.

(Dubius).

1. Iesu, Corona virginum, Quem mater illa concipit, Quae sola virgo parturit, Haec vota Clemens accipe.

2. Qui pascis inter lilia, Saeptus clioreis virginum, Sponsus decorus gloria Sponsisque reddens praemia.

21

3. Quocunque pergis, virgines Sequuntur atque laudibus Post te canentes cursitant Hymnosque dulces personant.

Te deprecamur, largius Nostris adauge mentibus Nescire prorsus omnia Corruptionis vulnera.

ABCGHLNRS. 1, 2 concepit ABCGHLXS. 2, 3 Sponsas decoras gloria S. 2, 4 Sponsique AH. 3, 4 dulcis K. Doxologie: Gloria tibi, Domine, etc. ABG; Praesta, pater piissime, etc. NS.

Aurelius Prudentius Clemens,

f nach 405.

Die spärlichen Nachrichten, die wir über Leben und Lebensumstände des gröfsten altchristlichen Dichters haben, müssen wir ausschliefslich seinen Gedichten, vor allen der „Praefatio" seiner „gesammelten Werke" entnehmen. Leider gefällt sich letztere in Andeutungen so unbestimmter Art , dafs sie •wohl dem Wissenden genügen konnten, nicht aber den Unwissenden zu be- friedigen vermögen, da sie von dem Wenigen, das sie bieten, den Schleier eines störenden Halbdunkels nicht entfernen.

Prudentius war 348 (Praef. 24) in Spanien, wahrscheinlich im Taraconen- sischen Spanien , geboren. Auf eine drückende erste Schulzeit (7) und eine höhere rhetorische r d. h. schönwissenschaitliche Ausbildung (8 u. f.) folgte ein von ihm später, Avahrscheinlich in frommer Übertreibung, als ausgelassen (lasciva protervitas) bezeichnetes Jugendleben (10—12). Er scheint sich darauf der Advokatur beflissen zu haben (13 15), dann in die Beamten- laufbahn übergetreten und zweimal ..Statthalter einer Provinz" geworden zu sein ; so wenigstens deutet man gemeiniglich die Verse 16 ff: Bis legum moderamine Frenos nobilium reximus urbium. Endlich wurde er durch kaiserliche Gunst ipietas principis) in eine hohe Charge berufen (militiae gradu evectum), von der es unentschieden bleibt, ob wir sie uns als ein militärisches oder als ein Hofamt zu denken haben , die ihn aber jedenfalls in die persönliche Umgebung des Fürsten führte (21). Im Jahre 402 (oder 403) unternahm er eine Reise nach Rom, zog sich vom öffentlichen Leben zurück und veranstaltete 405, 57 Jahre alt, eine Sammlung seiner Gedichte. Das Datum seines Todes ist ungewifs.

Für die Hymnenforschung kommt Prudentius vorwiegend durch sein Buch Cathemerinon , teilweise auch durch das Peristephanon in Betracht, obschon letzteres an sich der erzählenden Dichtungsart angehört. Da eine Neuauflage, wäre es auch nur der Cathemerinon, im Rahmen dieser Analecta ausgeschlossen erschien, blieb mir wohl oder übel nichts anderes übrig, als, dem Beispiele meiner sämtlichen Vorgänger folgend , hier nur jene Bruch- stücke von Gedichten des Prudentius zusammenzustellen, welche in der römischen Liturgie als Hymnen in Verwendung genommen wurden') Diese Prudentiana der Liturgie halten , wie man sich überzeugen wird, zum Teile zwischen dem Bruchstücke und dem Cento eine mittlere Linie ein. Ich habe , soweit es diese Centonatur möglich erscheinen liefs , den Text der Ausgabe von Dressel (Leipzig 1860), als der z. Z. besten, zugrunde gelegt und die Abweichungen der liturgischen Quellen , die für die Textgestaltung wertlos sind, in den Lesarten beigefügt. Ich will noch hinzufügen, dafs ich aus Cod. Bernen. 455. drei Prudentiusbruchstücke aus Peristephanon fortgelassen habe, da sie in allzu mechanischer Weise, ohne sich um den Abschlufs des

1) Bezüglich der Verwendung des Prudentius in der mozarabischen Liturgie verweise ich auf die Ausführungen Anal. XXVII, S. 35 ff.

23

Gedankens irgendwie zu kümmern, die Aufaugstrophen der betreffenden Ge- dichte wiedergaben. Allerdings waren dieselben, wie die beigefügten Neumen beweisen, für den Gesangsvortrag bestimmt. Dies ist aber, der Merkwürdigkeit wegen sei es hervorgehoben, auch mit der Praefatio, welche den Lebensgang des Dichters schildert, der Fall. Aus der ausgebreiteten Prudentiusliteratur seien hier nur als die eingehendsten Monographien hervorgehoben: Brock- li.ius, A melius Prudentius Clemens in seiner Bedeutung für die Kirche seiner Zeit. Leipzig 1872, und Rösler, Der katholische Dichter Aurelius Prudentius Clemens. Freiburg 1886. Bezüglich der sonstigen Literatur sei verwiesen auf .Schanz, Gesch. d. röm. Literatur IV I, 213 u. f.

22. (1.) Feria Tertia. In Laudibus.

(Cathem. I, 1-8; 81-84; 97—100).

1. Ales diei nuntius 3. Iesum ciamus vocibus Lucem propinquain praecinit, Flentes, precantes, sobrii, Nos excitator mentium Intenta supplicatio

Iam Christas ad vitam vocat. Dormire cor mundum vetat.

2. Aaferte, clamat, lectulos 4. Tu, Christe, somnum disice, Aegros, soporos, desides, Tu rumpe noctis vincula, Castique recti ac sobrii Tu solve peccatum vetus Vigilate. iam sum proximus. Novumque lumen ingere.

5. Praesta, pater piissime.

Hymn. ms. Hibernieum saec. s/9. Cod. Paulan. 'Ib. 2. 31 (ol. Sanbl. memb. 86). A. Psalt. et hvmn. ms. Aiiglicum saec. 9io. Cod. Vatican. Keg. 338. B. Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18. C. Hymn. ms. Casinense saec 10. Cod. Casinen. 506. D. Collect, ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. F. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. G. Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex. Cod. Roman. 175. (Farf. 4). H. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) I. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurent. Conv. sup. 524. K. Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod. Berolinen. Oct. 1. L. Psalt et hymn. ms. Marchianense saec. [9 et] 10. Cod. Duacen. 170. M.

1, 2 cecinit B. 1, 3 Nox A 2, 2 Aegros sopore ABDEIM; Aegro sopore FHK. -- 2, 3 Castoque ADHI; recte AIK; sobrie BDFHIK; Casti recteque ac sobrii M. - 2, 4 sum fehlt A. 3, 2 sobrie. BDEFHIKM : subrie A. 4, 1 discice H. 4, 2 nostra vincula DH. Doxol. fehlt A; Deo patri DH.

23. (2.) Feria Quarta.

In Laudibus. (Cathem. .II, 1—8 48, 49, 52, 57, 59, 60, 67, 68).

1. Nox et tenebrae et nubila, 2. Caligo terrae scinditur. Confusa mundi et turbida, Percussa solis spiculo,

Lux intrat, albescit polus, Rebusque iam color redil

Christus venit, discedite. Vultu nitentis sideris.

24

3. Te, Christe, solum novimus, 4. Sunt multa fucis illita, Te niente pura et simplici Quae luce purgentur tua,

Flendo et canendo quaesumus, Tu lux Eoi sideris

Intende nostris sensibus. Vultu seveno illumina.

5. Praesta, pater piissime.

Hymn. ms. Hibernicum saec. 8/9. Cod. Paulan. 25. 2. 31 (ol. Sanbl. raemb. 86). A. Hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatikan. Keg. 338. B. Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18. C. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. D. Collect, ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossiau. VIII. 144. F. Hymn. ms. Severiniauum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. G. Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex. Cod. Roman. 175. (Farf. 4). H. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). 1. Brev. ms. Strumense saec 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. K. Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod. Berolinen. Oct. 1. L. Psalt. et hvmn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. M.

1, 1 Nox tenebrae et A. 1, 3 polum DHK. Str. 2 fehlt A. 2, 2 speculo E. 2, 3 calor redit IK. 2, 4 nitenti DH. 3, 3 canendo discimus, Edit. 4, 1 fuscis B. 4, 3 Tu rex Eoi, Edit. Doxol. fehlt A; Deo patri DH.

24. (3.) Feria Quinta.

In L a u d i b u s. (Cathem. II, 25, 93, 94, 96—108).

1. Lux, ecce, surgit aurea, 3. Sic tota decurrat dies, Pallens fucessat caeeitas, Ne lingua mendax, ne manus Quae nosmet in praeceps diu Oculive peccent lubrici, Errore traxit devio. Ne noxa corpus inquinet.

2. Haec lux serenum conferat 4. Speculator astat desuper, Purosque nos praestet sibi, Qui nos diebus omnibus Nihil loquamur subdolum, Actusque nostros prospicit Volvamus obscurum nihil. A luce prima in vesperum.

5. Deo patri sit gloria.

Hymn. ms. Hibernicum saec. 8/9. Cod. Paulan. 25. 2. 31. (ol. Sanbl. memb. 86). A. Hymn. ms. Anglicum saec. 9/io. Cod. Vatican. Reg. 338. B. Reg. ms. S. Benedicti saec. 10. Cod. Taurinen. G VII 18. C. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. D. Collect, ms. 8. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. Hymn ms. Moissi- acense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. F. Hymn. ms. Severiniauum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. G. Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4). H. Brev. ras. Montis Amiati saec. lü/n. Cod. Casanaten. B II 1 (1907). I. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). K. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. L. Hymn. ms. Sangallense (?) saec. 11. Cod Berolien. Oct. 1. M. Psalt. et hymn. Marchianense saec. [9 et] 10. Cod. Duacen. 170. N.

25

1, 1 Sol ecce surgit aureus, Edit. 1, 2 facescat DX: fatiscat DHL; fatescat AF; fatescit K. 1, 4 devios B. 3, 2 Nee lingua mendax nee ABDFHIKLX. - •">, 3 N Oculi ne DL; Oculi nee ABFHIKN. 3, 4 Nee noxa DFIKN. 4, 1 Speculator stat B. 4, 3 perspicit A. Doxol. fehlt AE.

25. (4.) Versus de Natale Doiniin.

(Cathem. XI, 1— 22).

1. Quid est, quod artum circulum Sol iam recurrens deserit? Christusne terris nascitur, Qui lucis äuget tramitem?

2. Heu, quam fugacem gratiam Festina volvebat dies,

Quam paene subduetam facem Sensim recisa extinxerat !

3. Caelum nitescat laetius, Gratetur et gaudens humus, Scandit gradatim denuo Iubar priores lineas.

4. Emerge, dulcis pusio, Quem mater edit castitas Parens et expers coniugis, Mediator et duplex genus.

5. Ex ore quamlibet patris Sis ortus et verbo editus, Tarnen paterno in pectore Sopbia callebas prius.

6. Quae prompta caelum condidit, Caelum diemque et cetera, Virtute verbi effeeta sunt Haec euneta. namverbumDeus.

7. Sed ordinatis saeculis Reruraquc digesto statu Fundator ipse et artifex Permansit in patris sinu,

8. Donec rotata annalium Transvolverentur milia. Atque ipse peccantem diu Dmnatus orbem viseret.

Hymn. ms. S. Johannis Laudunen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. 1, augit. 5, 3 in fehlt. 6, 3 verbi effeeerat. 6. 4 nam berbum.

26. (5 ) Iu Natiyitate Domini.

(Cathem. IX, 10-12: 19—27; 109-111).

1. Corde natus ex parentis ante mundi exordium,

Alpha et 0 cognominatus, ipse fons et clausula

Omnium, quae sunt, fuerunt. quaeque post futura sunt saeculorum saeculis.

3. Psallat altitudo caeli, psallant omnes angeli. Quidquid est virtutis usquam,

psallat in laudem Dei, Nulla linguarum silescat, vox et omnis consonet saeculorum saeculis.

2. 0 beatus partus ille, 4. Ecce, quem vates vetustis

virgo cum puerpera Edidit nostram salutem

feta saneto spiritu, Et puer, redemptor orbis

os sacratum protulit

saeculorum saeculis.

concinebant saeculis, Quem prophetarum fideles

paginae spoponderant. Emicat promissus olim,

euneta collaudent eum

saeculorum saeculis.

26

5. Te senes et te iuventus, 6. Tibi, Christe, sit cum patre

parvulorum te chorus, hagioque spiritu

Turba matrum virginumque, Hymnus, melos, laus perennis,

simplices puellulae gratiarum actio.

Voce concordes pudicis Honor. virtus, victoria. perstrepant concentibus regnum aeternaliter

saeculorum saeculis. saeculorum saeculis.

Hymn. ms. Yeronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) A. Brev. ms. Secoviense saec. n/i2. Cod. Graecen. 770. B. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 763. C. Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 12. Cod. Graecen. 864. D. Brev. ms. Pruveningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826 E. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. F. Brev. ms. S. Petri Salisbnrgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. G. Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Gm. Monacen. 9638. H. Brev. ms. Maguntinurn saec. 12. Cod. Cap. Schafnaburgen. 54. I. Diurn. e. hymn. ms. Scheftlariense saec. 12. Clin. Monacen. 17024. K. Brev. mst S. Georgü Prägen, saec. [12/i3 et] 13. Cod. Prägen. XIII E 5. I. Brev. ms. Sanblasianum saec. ls/i4. Cod. Paulan. 25. 1. 20. (ol. Sanblas. memb. 33). K. Brev. ms. Lambaceuse saec. 1! u. Cod. Lambacen. CLXXVII. L. Psalt. et hymn. ms. Ostroviense anni 1174. Cod. Capit. Prägen. VI F 12. add. saec. 14. in. M. Brev. ms. S. Georgü Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VII 6 7. N. Process. ms. S. Georgü Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. XII E 15. O. Brev. ms. Sanblasianum saec. 14. Cod. Paulan. 25. 2. 84. ("1. Sanbl. memb. 34). P. Viat. ms. Johannis Xoviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. Q. Antiph. et hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15]. Cod. Upsalen. C 422. R. Brev. ms. Magimtinum saec. 14. Cod. Capit. Scaflhaburgen. 64. S. Brev. ms. S. Aeg-idii Brunswicen. saec 14. (Privatbesitz) T. Brev. ms. Ducumburgense anni 1451 Cod. Ducumburgen. 67. IT. Diurn. ms. Vindobonense anni 1478. Cod. Dueum- burgen. .86. V. Brev. ms. Pataviense anni 1429. Cod. Ducumburgen. 183. W. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. X. Psalt. ms. Thirnsteinense saec. 15. Cod. Florian. XI 4Ö7. Y. Brev. ms. Johannis, plebani in Richnow Bohemicali anni 1485. Cod. Alto- vaden. 98. Z.

1, 5 fuere G. Nach Str. 1 schiebt K ein Cathem. IX, 16 lv:

Corporis formam caduci, membra mort'(s) obnoxia Induit, ne gens periret primoplasti ex germine, M.rserat quam lex profundo noxialis tartaro.

2. 2 virgo dum B. 8, 2 psallite. Edit. 3. 4 }*allat Z: in laude Dei FHPU. 4, 1 vetusti A: vatis veüistas Z. 4, 2 concinebat Z. 4. 6 Deum ACUV. 5, 2 parvulorumque chorus HKZ. 5, 5 Voces A; pudici ACZ: pudica UV. 5. 6 perstrepent UV. 6, 2 ayoque U; pneu- mati G: pneumate FKP. Dafs Rundreim und Doxologie spätere Zutat, braucht nicht bemerkt zu werden.

27. (68 Incipit Versus omni Hora. (Cathem. IX, 1—25).

Haec mihi dulcis canoro laudet lvra cantico.

Da, puer, plectruni, choreis

ut canam fidelibus Dulce Carmen et melodum,

gesta Christi insignia; Hunc camena nostra solum

pangat, hnnc laudet lyra.

Ipse iussit, et creata, dixit ipse, et facta sunt

Terra, caelum, fossa ponti, trina rerum machina,

Quaeque in his vigent sub alto solis et lunae globo.

2. Christus est, quem rex sacerdos 6. Corporis formam caduci

adfuturum protinus Infulatus concinebat

voce, chorda et tympano, Spiritum caelo influentem

per medullas hauriens.

membra morti obnoxia Induit, ne gens periret

primoplasti ex germine, Merserat quem lex profundo

noxialis tartaro.

3. Facta nos et iam probata- pangimus miracula,

Testis est orbis, nee ipsa terra, quod vidit, negat,

Comminus Deum docendis proditum mortalibus.

0 beatus ortus illc, virgo cum puerpera

Edidit nostram salutem feta saneto spiritu,

Et puer, redemptor orbis, os sacratum protulit

Corde natus ex parentis ante mundi exordium,

Alpha et co cognominatus, ipse fons et clausula

Omnium, quae sunt, fuerunt quaeque post futura sunt.

8. Psallat altitudo caeli, psallant omnes angeli, Quidquid est virtutis usquam,

psallat in laudem Dei,

Nulla linguarum silescat,

vox et omnis consonet.

Hymn. ms. S. Johannis Laudunen. saec. 10. Cod. ßernen. 455. 6, 2 mortali obnoxia. 6, 5 quam. 8, 2 psallite. Edit. Der Rundreim ist selbstredend nicht von Prudentius.

28. (7.) In Natali Innocentum.

(Cathem. XII, 125—128: 134, 129, 130, 132, 93, 94, 97, 101. 102: 107—112; 117, 114, 113, 115; 134, 137, 138, 134).

1. Salvete, rlores martyrum, Quos lucis ipso in limine Christi insecutor sustulit Ut turbo florentes rosas.

3. Audit tyrannus anxius Adesse regum prineipem. Exclamat amens nuntio : Ferrum, satelles, arripe !

2. Quid crimen Herodem iuvat? Vos prima Christi victima, Grcx immolatorum teuer Palma et coronis luditis.

Mas omnis infans oeeidat, Scrutare nutricum sinus, Fraus ne qua furtim subtrahat Prolem virilis indolis.

28

5. Transtigit ergo carnifex 7. Quid profuit tantum nefas? Mucrone districto furens Inter coaevi sanguinis Effusa nuper corpora Fluenta solus integer Animasque rimatur novas. Impune Christus tollitur.

6. 0 barbarum spectaculum ! 8. Sit trinitati gloria, Vix interemptor invenit Virtus, honor, victoria, Locum minutis artubus, Quae dat coronaro testibus Quo plaga descendat patens. Per saeculorum saeeula.

Rit. et hynm. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17027. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 605. B. Hymn. ms. Beneventanum saec 10/n. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C Hymii. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). D. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Yindobonen. 1106. E. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV. 25. F. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunteu. 18. G. Brev. ms. S. Petri Salis- burgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. H: Brev. ms. Superioris Althae saec. 11/i2. Clm. Monacen. 9683. I. Diurn. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 12. Clm. Monacen. 17024. K. Brev. ms. Pruveningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. L. Brev. ms. Sanblasianum saec. 13/i4. Cod. Paulan. 25. 1. 20 (ol. Sanbl. memb. 33.). M. Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 18/u. Cod. Claustroneoburgen. 1001. N. Brev. ms. Lambacense saec. 13/ü. Cod. Lambaceu. CLXXVII. O. Psalt. et hymn. ms. Ostroviehse anni 1174. Cod. Capit. Prägen A 57. add. saec. 14. in. P. Brev. ms. Sanblasianum saec. 14. Cod. Paulan. 25. 2. 34. (ol. Sanbl. memb. 50). Q. Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 996. R. Brev. ms. S. Aegidii Brunswicen. saec. 14. (Privatbesitz). S. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13.] Cod. Florian. 384. T. Brev. ms. S. Bonifacii Fulden. saec. 15. Cod. Fulden. Aa 81. U.

1, 1 flores martyrii T. 1, 2 in fehlt D; limite C; lumine IMNR.

1, 4 Ceu turbo, Edit; nascentas rosas BC, Edit. 2, 2 Vox prima DE.

2, 4 corona C. 3, 2 principum E. 3, 3 Exclamans BCE; nuntius A; nunc cito T. 3, 4 satellis CEF; corripe AEF; Satelles, i ferrum rape, Edit. 4, 1 occidit M; occiditur C. 4, 2 Scrutatur C. 4, 3 Fraus nequam BCET : furtum BCG. - 6, 3 artibus BC. 7, 2 Inter ceni sanguinis C. 8,1 trinitatis D. Dafs die Doxologie späterer Zeit an- gehört, ist selbstrt'chnd.

29. (8) In (Juadragesima.

Ad Nocturnum. (Cathem. VII, 1—10).

1. 0 Nazarene, dux Bethlehem, verbum patris. Quem partus alvi virginalis protulit, Adesto castis, Christe, parsimoniis Festumque nostrum, rex. serenus aspice. Ieiuniorum dum litamus victimam.

2. Nil hoc profecto purius mysterio, Quo tibra cordis expiatur uvidi Intemperata quo domantur viscera, Arvina putrem ne resudans crapulam Obstrangulatae mentis ingenium premat.

29

3. Sit trinitati in unitate gloria, In trinitate unitati gratia, Potestas, honor atque iubilatio Nostra benigne cum benevolentia Ieiuniorum acceptanti munia,

Psalt. et liymn. ms. Valcidorense saec. n/i2. Clin. Monacen. 13067. A.

Ant. et hymn. ms. Scarense saec. 14. [et 15J. Cod. Upsalen. C 422. B.

Diurn. ms. Lyranum. saec. 15 (Privatbesitz). C. Brev. Poznaniense imp. Lipsiae 1530. D.

1, 1 lux Bethlem, Edit. 2, 2 lividi, ABCD. 2, 4 Arvinam D; putret B ; crapula BD. 2,5 Obstrangulante BD. 3, 5 munera D. Doxologie selbstverständlich spätere Zutat. Vgl. übrigens Xr. 17.

30. (9.) In Quadragesima.

Ad Completorium (Cathem. VI, 125—153).

1. Cultor Dei, raemento 5. 0 tortuose serpens,

Te fontis et lavacri Qui mille per maeandros

Rorem subisse sanctum, Fraudesque flexuosas

Te chrismate innotatum. Agitas quieta corda.

2. Fac, cum vocante somno 6. Discede, Christus hie est, Castum petis cubile, Hie Christus est, liquesce ! Frontem locumque cordis Signum, quod ipse nosti, Crucis tigura signet. Tuam damnat catervam.

3. Crux pellit omne crimen, 7. Corpus licet fatiscens Fugiunt crucem tenebrae, Iaceat recline paulum, Tali dicata signo Christum tarnen sub ipso Mens fluetuare nescit. Meditäbimur sopore.

4. Procul. o proeul vagantum 8. Cui laus lionorque summus Portenta somniorum. Cum patre sempiterno Procul esto pervicaci Paraclitoque saneto Praestigiator astu ! Exstat per omne saeclum.

Cod. Ambrosian. O 60 sup. saec. ,3/i4. add. saec. ls/i4. A. Diurn. ms. Lyranum saec. 15. (Privatbesitz). B. Offic. ms. Pragensia saec. 15. Cod. Florian. XI 419. C Collect, ms. Boheinicum saec. 15. [et 16 1. Cod. Vindobonen. 3480. D. Vratic. ms. Wratislaviense anni 1412. Cod. Civit. Wratislav. 1132. Da Psalt. et hymn. ms. Olomucense saec. 14. Cod. S. Iacobi Baunen. 24. Db. Brev. Poznaniense imp. Lipsiae 1530. E. Brev. Gneznense imp. Venetiis 1540. F.

1, 2 fontis A. 1, 4 innovatam ABCD: inunetum E; perunetum F. 2, 1 vacante E : fugante D. 4, 1 o fehlt A : vagantur A. 4, 3 per- spicaci A. 5, 2. maeandros fehlt C. 6, 2 Christus hie est BCDEF. 6, 3 Signo A. 7, 1 Corpus cui licet A. 7, 2 reclive EF; paululum

30

BCDEF; Dormireque ad paululum A. 7, 4 sapore E. 8, 1 honor quesunms A. 8, 4 saeculum A. Statt der obigen Doxolosjie haben aufser A alle:

Gloria aeterno patri

Et Christo, vero regi,

Paraelitoque sancto

Et nunc et in perpetuum.

31. (10.) Sabbat o Sancto.

Hymnus ad Ignem benedicend um. (Cathem. V, 1—32; 149—164).

1. Invcntor rutili, dux bonc. lnminis, Qui certis vicibus tempora dividis, Mi iso sole chaos ingruit horridum, Lucem redde tuis. Christe, fidelibus.

2. Quamvis inuumero sidere regiam Lunarique polum lampade pinxeris. Incussu silicis luinina nos tarnen Monstras saxigeno semine quaerere.

3. Ne nesciret bomo spem sibi lnminis In Christi solido corpore cond itain, Qui dici stabilem se voluit petram, Nostris igniculis unde genus venit.

4. Pmguis quos olei iure madentibus Lychnis aut facibus pascimus aridis. Quin et fila favis scirpea floreis Presso melle prius conlita tingimus.

5. Vivax flamma viget, seu cava testula Succum linteolo suggerit ebrio,

Seu pinus piceam fert alimoniam,

Seu ceram teretem stuppa calens bibit.

6. I'-ectar de liquido vertice t'eividum Guttatim lacrimis stillat olentibus, Ambustum quoniam vis facit ignea Imbreni de madido flerc cacumine.

7. Splendent ergo tuis muneribus, pater, Flammis mobilibus scilicet atria, Absentemque diem lux agit aemula, Quam nox cum lacero vieta fugit peplo.

31

8. Sed quis non rapidi luminis arduam Manantemque Deo cernat originem, Moyses nempe Beum spinifcra in rubo Vidit conspicuo lumine flammeum.

i). 0 res digna, Deus, quam tibi roscidae Noctis principio grex tuus offerat ! Lucem, qua tribuis nil pretiosius, Lucem, qua reliqua praemia cernimus.

10. Tu lux vera oculis, lux quoque sensibus, Intus tu speculum, tu speculum foris, Lumen, quod famulans offero. suscipe Tincturn paeiferi cbrismatis unguine.

11. Per Cbristum genitum, summe pater, tuum, In quo visibilis stat tibi gloria,

Qui noster Dominus, qui tuus unicus Spirat de patrio corde paraclitum.

12. Per quem splendor, bonor, laus, sapientia, Maiestas, bonitas et pietas tua

Regnum continuat numine triplici Texens perpetuis saecula saeculis.

Trop. ras. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19678. A.

Collect, ms. S. Iohannis Lauduneii. saec. 10. Cod. Bernen. 455. B. Trop. ras. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. IV0 11. C. Trop. ras. Cameracense saec 11. Cod. Cameracen. 79 (78.) D. Ordo ms. Komaii. saec. 11. Cod. Vallicellan. D 5. E. Trop. ms. Germanicum saec. u/i2. Cod. Angelic. R IV 38. F. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. in. Clm. Monacen. 27 130. G. Miss. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 12. in. Cod. Petrin, a IX 11. H. Grad. ms. Sanhippolytanum saec. 12. Cod. Yindobonen. 1821. I. Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. K. Grad. ms. Hibernicum saec. 12. Cod. Oxonien. Rawl. C 892. L. Grad. ms. Argentinense saec. 12. Cod. Londinen. Add. 23922. M. Pontif. ms. Wintoniense saec. 12. Cod. Londinen. Tiber. C. 1. N. Pontif. ms. Eliense saec. \2. Cod. Cantabrigien. LI II 10. O. Miss. ms. Pragense saec. 12. [14. et 15.] Cod. Mus. Bohem. XIV D 12. P. Grad. ms. S. Albani saec. 12/i3. Cod. Oxonien. Land. Miscell. 358. Q. Miss. ms. Aqui- legiens.e saec Cod. Rossian. VIII 18. R. Miss. ms. Cantuariense saec. 13. Cod. Parisin. (Arsen.) 135. S. Grad. ms. Mellicense saec. 13. Cod. Mellicen. 1050. T. Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. U. Miss. ms. Ratingense saec. 14. Clm. Monacen. 10075. V. Miss. ms. Argentinense saec 15. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 273. W. Collect ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14703. X.

Strophen und Strophenfolge: 1 bis 5; 9. A. 1 bis 8. B - 1 bis 3; a; b; 9 bis 12. O. 1 bis 3; 7; 10; 12. D. 1; 2; 7; 12. E.

1 bis 3; 11. F. 1 bis 6, GX. 1 bis 6; 9; 11; 12. H. 1 bis 7; 11; 12 IRQ. -1 bis 4; 9; 10 bis 12. L. 1 bis 3; 10; 11. M - 1 bis 3; 7-, 9 bis 12. N. 1; 10 bis 12. O. 1 bis 3 PV. 1 bis 3; 5; 9 bis

32

12. R. 1 bis 3; 7; 12. 8. 1 bis 4; 11. T. 1 bis 3; 7; a; 6; 7; 9. U. 1 bis 3; 10; 12. W.

Lesarten: 1, 1 Invento F. 1, 2 Qui totis F. 1, 4 Lumen redde X; Lucem praebe R; Lucem ipse. tuis T. Nach Str. 1 schiebt P Cathem. V, 125 129 in folgender Verballhornung ein:

Sunt de spiribus saepe nocentibus Poenarum celeres sub Styge serie lila nocte sacer qua reddit Deus Stagnus ad superos ex hanc hierouticis.

2, 1 innumere P; regia P. 2, 4 Monstrans E; Nostras saxigeno V; saxigenis P; saxigene R; semina T; sanguine quaerere D. 3, 1 Se ne- sciret TV; Te nesciret U. 3, 2 sololido pectore F; conditam fehlt X. Nach Str. 3 schiebt C ein.

a. Nos festis trahimus per pia gaudia Noctem conciliis votaque prospera Certatim vigili congerimus prece Extuctoque agimus liba sacrario.

b. Credas stelligeram desuper aream Ornatam geminis stare trionibus

Et, qua bosphoreum terao regit iugum, Passim purpureos spargier hesperos.

4, 1 Tinguis K; Lichnis quos R; Qui vis quos L. 4, 2 Licnis T; Lignis R; et facibus GT; ac fac.ibus RX; Ignis ac facibus L. 4, 3 Quam et fila R; Quin et silia L. 4,4 colita X. 5, 3 Pinus seu X; Seu prunis piceam R; pinus picea infert G- 5, 4 stupa R; bibat G. 6, 2 alentibus B. 6, 3 vas facit R. 7, 1 luminibus pater E. 7, 2 nobilibus D. Nach Str. 7 folgt Str. a U. 8, 4 spinifero rubro B. 9, 1 O res digna pater L. 9, 2 rex tuus A. 9, 3 Lucem quam UX. 9, 4 Luce qua X. 11, 1 Per Christum Dominum T; Rex Christum genitum I. 11, 2 stat semper tibi Q. 12, 3 continuo Q; contineat C; nomine KX. 12,4 Terens Q; perpetua V.

Die liturgischen Quellen für dies Lied liefsen sich natürlich unschwer vermehren. Es würde indes dadurch nur der Wirrwar in der Anordnung der Strophen und der Wust belangloser Lesarten vermehrt werden. Die Ver- gleichnng der englischen Handschriften besorgte Rev. H. M. Bannister.

32. (11.) De sancta Eulalia.

(l'eristeph. III, 1—20; 211—215.)

Germine nobilis Eulalia Mortis et indole nobilior, Emeritam sacra virgo suam, Cuius ab ubere prouenita est, Ossibus ornat, amore colit.

Proximus occiduo locus est, Qui tulit hoc decus egregium, Urbe potens, populis locuples, Sed raage sanguine martyrii Virgineoque potens titulo.

33

3. Curriculis tribus atque novem Tres hiemes quater attigerat, Cum crepitante pyra trepidos Terruit aspera carnifices, Supplicium sibi dulce rata.

4. Iam dederat prius indicium, Tendere se patris ad solium Nee sua membra dicata thoro, Ipsa crepundia reppulerat Ludere nescia pusiola.

5. Sic venerarier ossa libet Ossibus altar et impositum ; lila Dei sita sub pedibus Prospicit haec populosque suos Carmine propitiata fovet.

6. Gloria cum patre sit genito Spirituique proinde sacro, Nunc Deus unus et omnipotens Hanc memorum faciat memorem, Qui celebrare superna solent.

Brev. res. S. Savini in Levitania saec. 14. Cod. Tolosan. 70. A. Brev. ms. S. Victoris Massilien. anni 1497. (Privatbesitz) B. 5, 1 Sic venerari et ossa B. 5, 2 altare impositum A. 5, 5 Carmina A. Die Doxologie aus dem Agatha-Hymnus Anal. II, 100.

33. (12.) De saneto Laureutio.

(Peristeph. II, 18, 397, 398; 21—32; 549, 550).

1. En, martyris Laurentii 4. Extrema vox episcopi Armata pugnavit fides, Praenuntiatrix gloriae Postquam vapor diutinus Nihil fefellit, nam dies Excoxit exustum latus. Praedicta palmam praestitit.

2. Fore hoc sacerdos dixerat 5. Hinc, sanete Laurenti, tuam Iam Xistus affixus cruci Nos passionem colimus, Laurentium flentem videns Quod quisque supplex postulatr Crucis sub ipso stipite: Cunctis favendo proroga.

3. Desiste discessu meo 6. Deo patri sit gloria Fletum dolenter fundere; Eiusque soli filio, Praecedo, frater, tu quoque Cum spiritu paraclito

Post hoc sequeris triduum. Reguans per omne saeculum.

Dreves, Lateinische Hrmnendichter. II. 3

34

Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veroneu. 109 (102.) A. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV. 25. B. Brev. ms. Glunicense saec. 12. Cod. Lincen. T p 19. C. Process. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. XII E 15 a. D. Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. I G 17. E. Brev. ms. Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F 23. F. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. G. Diurn. ms. Benedictin. Bavar. saec. 14. Cod. Altovaden. X. H. Psalt. et hymn. ms. Olomucense saec. 14. Cod. S. Iakobi Brunen. 24. I. Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 b. K. Brev. ms. Iohaunis plebani in Kichnow Bohemicali anni 1485. Cod. Altovaden. 98. L.

1, 3 sq : Nam morte mortem diruit Ac semet impendit sibi (Peristeph. H, 19 und 20) A. 2, 1 Forte hie sacerdos G. 3, 4 Post hac G; post haec AL. 4,3 iam dies G. 5, 1 Hinc quoque sanete G. 5, 1 sq. passionem tuam E. 5, 2 nos fehlt G; passionem quaerimus B, Edit. 5, 3 Quae quisque G.

34. (13.) De sanetis Petro et Paulo.

(Peristeph. XII, 1—6; 11—20; 23—28; 55—56; 59: 60).

1. Plus solito coeunt ad gaudia; die, amice, quid sit?

Romam per omnem cursitant ovantque.

2. Festus apostolici nobis redit hie dies triuraphi,

Pauli atque Petri nobilis cruore.

3. Unus utrumque dies, pleno tarnen innovatus anno,

Vidit superba morte laureatum.

4. Prima Petrum rapuit sententia legibus Neronis.

Pendere iussum praeminente ligno.

5. Ille tarnen veritus celsae decus aemulando mortis

Ambire tanti gloriam magistri,

6. Exigit, ut pedibus mersum caput imprimant supinis,

Quo spectet imum stipitem cerebro.

7. Figitur ergo manus subter, sola versus in cacumen.

Hoc mente maior, quo minor figura.

8. Noverat ex bumili caelum citus solere adiri.

Deiecit ora spiritum daturus.

9. Evomit in iugulum Pauli Nero fervidum furorem,

Iubet feriri gentium magistrum.

10. Ipse prius sibimet iinem cito dixerat futurum:

Ad Christum eundum est, iam resolvor, inquit.

11. Nee mora, protrahitur, poenae datur, immolatur ense;

Xon bora vatem, non dies fefellit.

35

12. Ecce, duas fidei summo patre conferente dotes,

Urbi colendas qaas dedit togatae.

13. Nos ad utrumque tarnen gressu properemus incitato,

Et his et illis perfruaraur hymnis.

14. Nos modo supplicibus, fratres, rogitemus precum votis,

Nos reos nostris solvant ut a noxis.

15. Sit genitori salus par sit genitoque laudis [hyinnus]

Spirituique, qui par est utrique.

Hynin. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. ex. Cod. Casselan. Ms heo . IV0 25. 19 Ipse primum sibiinet. 14 sq. Zusätze.

35. (14 a.) Hyiimus beati Vüicentii Martyris.

(Peristeph. V, 1—12; 545—548; 557—560.)

1. Beate martyr, prospera 4. Adesto nunc et percipe Diem triumphalem tuum, Voces precantum supplices. Quo sanguinis merces tibi Nostri reatus efficax Corona, Vincenti, datur. Orator ad thronum patris.

2. Hie te ex tenebris saeculi 5. Miserere nostrarum precum, Tortore victo et iudice Placatus ut Christus suis Evexit ad caelum dies Inclinet aurem prosperam Christoque ovantem reddidit. Noxas nee omnes imputet.

3. Nunc angelorum partieeps 6. Extingue, martyr, grandia Colluces insigni stola, Discriminum incendia, Quam testis indomabilis Ut puros nos siderea Rivis cruoris laveras. Sursum reeeptent gaudia.

7. Praestet pater et rilius,

Praestet amborum spiritus,

Praestet verax et veritas,

Praestet amborum Caritas.

Collect, ms. incertae orig. saec. 10/n. Cod. Parisin. 4626. add. saec. 10/n. Str. 6 und 7 vgl. Anal. XIX, 270, Nr. 490. .Str. 4 und 6. Nach diesem Hymnus folgt in der Hs. „In Laudibus" : Christi miles pretiosus, Anal. XIX, 271.

36. (14b.) De Mincto Tincentio. (Peristeph. V, 1—12; 281—296).

1. Beate martyr, prospera 2. Hie te ex tenebris saeculi

Diem triumphalem tuum, Tortore victo et iudice

Quo sanguinis merces tibi Evexit ad caelum dies

Corona, Vincenti, datur. Christoque ovantem reddidit.

3*

3(3

3. Nunc angelorum particeps Colluces insigni stola, Quam testis indomabilis Rivis cruoris laveras.

4. Quin et frequentes angeli Stant et loquuntur comminus, Quorum unus ore augustior Compellat his dictis virum :

5. Exsurge, martyr inclite, Exsurge securus tui, Exsurge et almis coetibus Noster sodalis addere.

6. Decursa iam satis tibi Poenae minacis munia, Pulchroque mortis exitu Omnis peracta est passio.

7. 0 miles invictissime, Fortissimorum fortior,

Iam te ipsa saeva et aspera Tormenta victorem tremunt.

8. Gloria tibi, Domine. Gloria unigenito

Una cum sancto spiritu In sempiterna saecula,

Brev. ms. Bisuntinum saec. 15. Cod. Bisuntin. 65. A. Brev. ras. Cabilonense saec. 15. Cod. Semin. Aeduen. s. n. B. Brev. ms. Matisconense saec. 15. Cod. Lugdunen. 1052. C. Officium S. Vincentii, martyris et levitae Caesaraugustani , patroni insignis ecclesiae Bernensis. imp. Basileae 1515. D. Str. 4 fehlt ABC. St*. 5 fehlt BC. Str. 6 fehlt ABC. Str. 7 fehlt BC. Statt Str. 4 ff. setzen BC die folgende nicht aus Prudentius entlehnte Strophe ein:

Ergo te, martyr, supplices Precamur, ut nos visites Nosque Iesu concilies, Ut simus ipsi compotes.

Darauf folgt dann die Doxologie, die wie jene Strophe durch den Reim gebunden ist:

Cui proli sanctissimo Cum patre laus ingenito Sit ab uü'oque parili Honorque fuso flamini.

37. (14 c.) De sancto Yincentio.

(Peristeph. V, 1—4; 9—12; 545-560).

1. Beate martyr, prospera Diem triumphalem tuum, Quo sanguinis merces stibi Corona, Vincenti, datur.

2. Nunc angelorum particeps Colluces insigni stola, Quam testis indomabilis Rivis cruoris laveras.

3. Adesto nunc et percipe Voces precantum supplices, Nostri reatus efficax Orator ad thronum patris.

Diurn. ms. Catalaunense(?) saec. 15. omnes amputet Hs.

4. Per te, per illum carcerem Honoris augmentum tui,

Per vincla, flammas, ungulas, Per carceralem stipitem,

5. Per fragmen illud testeum, Quo parta crevit gloria, Et, quem trementes posteri Exosculamur, lectulum,

6. Miserere nostrarum precum, Placatus ut Christus suis Inclinet aurem prosperam Noxas nee omnes imputet.

Cod. Parisin. 1069. 6, 4 Noxasque

37

38. (15 a.) Tersus ante Cibuin. CCathem. III, 1—40).

1. 0 crucifer boue, lucis sator, Omniparens pie, verbigena, Edite corpore virgineo,

Sed prius in genitore potens, Astra, solum, raare quam fierent

2. Huc nitido, precor, intuitu Fleete salutiferam faciem, Fronte serenus et irradia, Nominis ut sub honore tui Has epulas liceat capere. .

2. Te sine dulce nihil, Domine, Nee iuvat ore quid adpetere, Pocula ni prius atque eibos, Christe, tuis favor imbuerit Oninia sanetificante fide.

4. Fercula nostra Deum sapiaut, Christus et intluat in pateras; Seria, ludrica, verba, iocos. Denique, quod sumus aut agimus, Trina superne regat pietas.

5. Hie mihi nulla rosae spolia, Nullus aroinate fragrat odor, Sed liquor influit ambrosius, Nectareamque fidem redolet Fusus ab usque patris gremio.

6. Sperne, Camena, leves hederas, Cingere tempora quis solita es. Sertaque mystica daetylico Texere doeta liga strophio, Laude Dei redimita comis.

7. Quod generosa potest anima, Lucis et aetheris indigena, Solvere dignius obsequium, Quam data munera si recinat Artificem modulata suum?

- 38

8. Ipse homini quia cuncta dedit, Qoae capimus dominante manu, Quae polus aut humus aut pelagus Aere, gurgite, rure creant, Haec mihi subdidit et sibimet.

Hymu. ras. S. Iohannis Laudiraen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. 2, 1 Hunc nitido. 5, 2 flagrat. 6, 4 Texere doctolege strophio. 7, 4 data mandata si.

39. (15 b.) Hymnus ante Cibum. (Cathem. III, 1-20; 86—95; 166—180; 196—200).

1. O crucifer bone, lucis sator, Omniparens pie, verbigena, Edite corpore virgineo,

Sed prius in genitore potens. Astra, solum, mare quam fierent.

2. Huc nitido, precor, intuitu Fleete salutiteram faciem, Fronte serenus et irradia, hominis ut sub honore tui Has epulas liceat capere.

3. Te sine dulce nihil, Domine, Nee iuvat ore quid adpetere, Pocula ni prius atque eibos, Christe, tuus favor imbuerit Omnia sanetificante fide.

4. Fercula nostra Deum sapiant, Christus et intiuat in pateras; Seria, ludrica, verba, iocos, Denique, quod sumus aut agimus, Trina superne regat pietas,

5. Te, pater optime, mane novo, Solis et orbita cum media est, Te quoque luce sub oeeidua, Sumere cum monet hora cibum, Nostra, Deus, canet harmonia.

6. Quod calet halitus interior, Corde quod abdita vena tremit. Pulsat et incita quod resonam Lingua sub ore latens caveam, Laus superi patris esto mihi.

39

7. Tu mihi, Christe, columba potens, Sanguine pasta cui cedit avis,

Tu niveus per ovile tuum Agnus hiare lupura prohibes Sub iuga tigridis ora premens.

8. Da, locuples Deus, hoc famulis Rite precantibus, ut tenui Membra cibo recreata levent, Neu piger immodicis dapibus Viscera tensa gravet stomachus.

9. Haustus amarus abesto procul, Ne libeat tetigisse manu Exitiale quid aut vetitum, Gustus et ipse modum teneat Sospitet ut iecur incolume.

10. Credo equidem, neque vana fides, Corpora vivere more aniinae; Nam modo corporeum memini De Phlegetonte gradu facili Ad superos remeasse Deum.

Trop. ms. Cremifanense saec. 12. Cod. Cremifanen 309. 2, 1 Hie. 4, 5 superna. 7, 5 iuga tyridis. 9, 5 iecor incoluraem. 10, 2 Cor- pora vincere morte animas.

40. (15 c) Versus in Pascha ante eibum. (Cathem. III, 1—25; 171-180).

1. O crueifer bone, lucis sator, Omniparens pie, verbigena. Edite corpore virgineo,

Sed prius in genitore potens, Astra, solum, mare quam fierent.

2. Huc nitido, precor, intuitu Fleete salutiferam faciem, Fronte serenus et irradia, Nominis ut sub honore tui Has epulas liceat capere.

3. Te sine dulce nihil, Domine, Nee iuvat ore quid adpetere, Pocula ni prius atque eibos, Christe, tuus favor imbuerit Omnia sanetificante fide.

40

4. Fercula nostra Deum sapiant. Christus et influat in pateras; Seria. ludrica, verba, iocos, Denique, quod sumus aut agimus, Trina superne regat pietas.

5. Hie mihi nulla rosae spolia. Nullus aromate fragrat odor, Sed liquor influit ambrosius, Nectareamque fidem redolet Fusus ab usque patris gremio.

6. Da, locuples Deus, hoc famulis Rite preeantibus, ut tenui Membra eibo recreata levent, Neu piger immodicis dapibus Viscera tensa gravet stomachus.

7. Haustus amarus abesto proeul, Nee libeat tetigisse manu Exitiale quid aut vetitum, Gustus et ipse modura teneat, Sospitet ut iecur incolume.

Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Olm. Monacen. 14845. 2, 1 Hiuc 3, 4 imbuerat. 4, 4 quid ; agamus. 4, 5 superna. 5, 2 flagrat.

41. (16 a.) Versus post Cibnm. (Cathem. IV, 1—23).

1. I'astis visceribus eiboque sumpto, Quem lex corporis imbecilla poscit, Laudem lingua Deo patri repeudat ;

2. Patri, qui Cherubim sedile sacrum Nee non et Seraphim suum supremo Subnixus solio tenet regitque.

3. Hie est, quem Sabaoth Deum vocaraus, Expers prineipii carensque fine, Rerum conditor et repertor orbis,

4. Föns vitae liquida fluens ab arce, Infusor fidei, sator pudoris, Mortis perdomitor, salutis auetor.

41

5. Omnes quod sumus aut vigemus, inde est ; Regnat spiritus ille sempiternus,

A Christo simul et parente missus.

6. Intrat pectora candidus pudica, Quae templi vice consecrata rident, Postquam conbiberit Deum medullis.

7. Sed si quid vitii dolive nasci Inter viscera iam dicata sensit. Ceu spurcum refugit celer sacellum.

8. Taetrum fiagrat enim vapore crasso Horror conscius aestuante culpa Offensumque bonum niger repellit.

Ilymn. ms. S. Iohannis Laudunen, saec. 10. (Jod Bernen. 455. Mit Neumen. 4, 1 liquide. 5, 1 Omne quod. 6, 1 condidus.

42. (16 b.) Hymnus post Cibum.

(Cathem. IV. 1—3; 28—39; 70—75; 100—103).

1. Pastis visceribus ciboque sumpto, Quem lex corporis imbecilla poscit, Laudem lingua Deo patri rependat.

2. Sed ne crapula ferveat, cavendum est, Quae sedem fidei cibis refertam Usque ad congeriem coartet intus.

3. Parcis victibus expedita corda Infusum melius Deum receptant ;

Hie pastus animae est saporque verus.

4. Sed nos tu gemino fovens paratu Artus atque animas utroque partu Confirmas, pater, ac vigore comples.

5. Sic olim tua praecluens potestas Inter raucisonos situm leones

In lapsis dapibus virum refovit.

6. His sumptis Danielus excitavit In caelum faciem ciboque fortis Amen reddidit, Alleluia dixit.

7. Sic nos muneribus tuis refecti, Largitor Deus oinnium bonorum, Grates reddimus et sacramus hymnos.

42

8. Nos semper Dominum patrem fatentes In te, Cbriste Deus, loquemur unum Constanterque tuam crucem feremus.

Trop. ms. Cremifanense saec. 12. Cod. Cremifanen. 809. 5, 1 praecliens.

43. (16c.) Post Cibum. (Calhem. IV, 1—15; 73-75; 100-103).

1. Pastis visceribus ciboque suinpto, Quem lex corporis imbeeilla poscit, Laudem lingua Deo patri rependat ;

2. Patri. qui Cherubim sedile sacrum Nee non et Seraphim suum supremo Subnixus solio tenet regitque.

3. Hie est quem Sabaoth Deum vocamus, Expers prineipii carensque fine, Rerum conditor et repertor orbis,

4. Föns vitae liquida rluens ab arce, Infusor fidei, sator pudoris. Mortis perdomitor, salutis auetor.

5. Omnes quod sumus ac vigemus, inde est; Reguat Spiritus ille sempiternus

A Christo simul et parente missus.

6. Sic nos muneribus tuis refecti. Largitor Deus omnium bonorum, Grates reddimus et sacramus hymnos.

7. Nos semper Dominum patrem fatentes In te. Christe Deus, loquemur unum Constanterque tuam crucem feremus.

Sequent. ins.' Emnieraiiiense saec. 12. Clin. Monacen. 14845.

44. (17.) Versus Ieiunantiiim. (Cathem. VII, 1—35).

0 Nazarene, lux Bethlem, verbum patris. Quem partus alvi virginalis protulit, Adesto castis, Christe, parsimouiis Festumque nostrum, rex serenus, aspice, Teiuniorum dum litamus victimam.

43

2. Nil hoc profecto purius mysterio, Quo fibra cordis expiatur uvidi, Interaperata quo domantur viscera, Arvina putrem ne resudans crapulam Obstrangulatae mentis ingenium premat.

3. Hinc subiugatur luxus et turpis gula, Vini atque somni degener socordia, Libido sordens, inverecundus lepos Variaeque pestes languidorum sensuum Parcara subactae disciplinara sentiunt.

4. Kam si licenter diffluens potu et cibo Ieiuna rite membra non coerceas, Sequitur frequenti marcida oblectaraine Scintilla mentis ut tepescat nobilis, Animusque pigris stertat ut praecordiis.

5. Frenentur ergo corporis cupidines, Detersa et intus emicet prudentia; Sic excitato perspicax acumine Liberque flatu laxiore Spiritus Rerum parentem rectius precabitur.

6. Elia tali crevit observantia, Vetus sacerdos, ruris hospes aridi, Fragore ab omni quem remotum et segregem Sprevisse tradunt criminum frequentiam Casto fruentem Syrtium silentio.

7. Sed mox in auras igneis iugalibus Curruque raptus evolavit praepete,, Ne de propinquo sordium contagio Dirus quietum mundus adflaret virum, Olim probatis inclitum ieiuniis.

Collect, ras. S. Iohannis Laudunen? saec. 10. Cod. ßernen. 455. 2, 2 expiatur invidi. 6, 1 Helia. Vgl. Nr. 8, wo die zwei ersten Strophen dieses Liedes als verbreiteter Hymnus in der Fastenzeit mitgeteilt wurden, während hier sieben Strophen als Tischgebet oder Tischgesang gebraucht er- scheinen.

45. (18.) Versus post Ieiunium. (Cathem. VIII, 1—32).

1. Christe, servorum regimen tuorum, Mollibus qui nos moderans habenis Leniter frenas facilisque saeptos Lege coerces.

44

2. Ipse cum portans onus impeditum Corporis duros tuleris labores, Maior exemplis famulis remisso

Dogmate palpas.

3. Nona submissum rotat hora solera Partibus vixdum tribus evolutis, Quarta devexo superest in axe

Portio lucis.

4. Nos brevis voti dape vindicata Solvimus festum fruimurque mensis Adfatira plenis, quibus imbuatur

Prona voluptas.

5. Tautus aeterni favor est magistri, Doctor indulgens ita nos amico Lactat bortatu, levis obsequela ut

Mulceat artus.

6. Addit et, ne quis velit invenusto Sordidus cultu lacerare frontem, Sed decus vultus capitisque pexum

Comat honorem.

7. Terge ieiunans, ait, omne corpus, Neve subducto faciera rubore Luteus tingat color aut notetur

Pallor in ore.

8. Rectius laeto tegimus pudore, Quidquid ad cultum patris exhibemus; Cernit occultum Deus et latentem

Munere donat.

Hymn. ms. 8. Iohannis Laudunen. saec. 10. Cod. ßernen. 455. 1, 1 Christe sanctorum. 2, 1 onus impediineiitum. 2, 2 Corporis os tuleris. 2, 4 Domate. 3, 1 rota. 5, 3 ousequilla. 8, 4 domat.

Ut. (19.) Versus au-te Somnum.

(Cathem. VI, 1—32).

1. Adei, pater supreme, 3. Fluxit labor diei, Quem nemo vidit unquam, Kedit et quietis hora, Patrisque sermo Christe Blandus sopor vicissim Et spiritus benigne. Fessos relaxat artus.

2. 0 trinitatis huius 4. Mens aestuans procellis Vis una, lumen unum, (lurisque sauciata Deus ex Deo perennis, Totis bibit medullis Deus ex utroque missus. Obliviale poclum.

45

5. Serpit per omne corpus 7. Sed dum pererrat omnes Letaea vis, nee ullum Quies amica venas Miseris doloris aegri Pectusque feriatum Patitur manere sensum. Placat rigente somno,

6. Lex haec data est caducis 8. Liber vagat per auras Deo iubente membris, Rapido vigore sensus Ut temperet laborem Variasque per figuras, Medicabilis voluptas. Quae sunt operta, cernit.

Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. saec. 10. Cod. Bernen. 455. 3, 2 Kediit quietis. 3, 3 Bländor. 4,1 aestuat. 6, 4 voluptat. 8, 1 ragas.

47. (20.) Versns circa Exsequias Defnncti.

(Cathem. X, 1—32).

1. Deus, ignee fons animarum, Duo qui socians elementa Vivum simul ac moribundum Hominem, pater, effigiasti,

2. Tua sunt, tua, rector, utraque, Tibi copula iungitur horum, Tibi, dum vegetata cohaerent, Spiritus simul et caro servit.

3. Rescissa sed ista seorsum Solvunt hominem perimuntque, Humus excipit arida corpus, Animae rapit aura liquorem.

4. Quia euneta creata necesse est Labefacta senescere tandem Compactaque dissociari

Et dissona texta retexi.

5. Hanc tu, Deus optime, mortem Famulis abolere paratus.

Iter inviolabile monstras,

Quo perdita membra resurgant,

6. Ut, dum generosa caducis Ceu carcere clausa ligantor, Pars illa potentior exstet, Quae germen ab aethere traxit.

46 -

7. Si terrea forte voluntas Luteum sapit et grave captat, Animus quoque pondere victus Sequitur sua membra deorsum.

8. At si generis raemor iguis Contagia pigra recuset, Vehit hospita viscera secum Pariterque reportat ad astra.

Hymn. ms. S. Iobannis Laudunen, saec. 10. Cod. Beinen. 455. .4, 4 texa. 5, 3 monstrans. 8, 4 reportet.

Meropius Pontius Panlinus,

Episcopus Nolanus, f 431.

Paulinus, 353 (54) zu Bordeaux einer ebenso vornehmen wie wohlhaben- den Familie sein Vater war praefeetus praetorio für Gallien entsp: >.ssen, erhielt in seiner Vaterstadt eine umfassende und verfeinerte, Rechtswissen- schaft und schöne Literatur verknüpfende Bildung. Unter seine Lehrer zählte der berühmte Rhetor Ausonius , mit dem er in ein innigeres Freund- schaftsverhältnis trat und in regem brieflichen Verkehre blieb. Paulin er- griff die Beamtenlaufbahn, ward Senator und 379 Consul, dann Consular von Campanien. Christ geworden begab er sich nach dem vorzeitigen Tode seines einzigen Kindes mit seiner Gemahlin Therasia, einer Spanierin, in deren Heimat, woselbst er vier Jahre in asketischer Zurückgezogenheit lebte. In diese Zeit fällt jener Briefwechsel mit Ausonius, in dem dieser die Lebens- richtung, die sein Schüler und Freund genommen, beklagte und verurteilte, während jener sein neugewonnenes inneres Glück mit Wärme verteidigte. Zum Presbyter geweiht (393), wandte sich Paulin im folgenden Jahre nach Nola, wo er, nahe dem Grabe seines Lieblingsheiligen Felix, das er aus- schmücken liefs und besang, die begonnene Lehensweise fortsetzte. Im Jahre 409 wurde er zum Bischof von Nola erwählt und starb daselbst den 22. Juni 431. Vgl. Buse, Paulin, Bischof von Nola und seine Zeit. Regensburg 1856. Schanz, Gesch. der rörn. Literatur IV 1, 235 ff.

Gennadius zufolge hätte Paulin ein ganzes Buch der Hymnen verfafst : „Fecit et sacramentarium et hvmnarium^ oder, wie andere lesen: „Fecit et sacramentorum [librum] et hymnorum (de viris illustr. c. 49). Wenn unter diesem Hymnenbuche nicht etwa die C'armina Natalitia auf den hl. Felix zu verstehen sind, so ist dasselbe als in Verlust geraten zu beklagen. Unter den uns erhaltenen Gedichten Paulins sind nur einige wenige , die wir der Hymnendichtung, noch dazu der Hymnendichtung im weiteren, nicht litur- gischen Sinne, zuzählen können, nämlich aufser drei poetischen Psalmen- paraphrasen nur noch das sg. Morgengebet. Dieselben sind im folgenden aus der Ausgabe Hartls , Sancti Pontii Meropii Paulini Nolani Carmina, Vindob. 1894, ausgehoben.

Nicht aufgenommen habe ich Carmen V. ; so gewichtige innere Gründe für die Abfassung dieses Gebetes durch Paulin sprechen mögen, angesichts der handschriftlichen Überlieferung wage ich nicht, dasselbe Ausonius ab- zusprechen. Vgl. Hertens, Quaestiones Ausonianae Lipsiae 1880, S. 23 ff. Philipp, Zum Sprachgebrauch des Paulinus von Nola, Erlangen 1904, S. 46 ff.

Zwei weitere unter den Begriff der christlichen Hymnodik fallende Ge- dichte hat Hartl im Appendix als Carmen IL und III. beigefügt. Letzteres hat zuerst Angelo Mai aus Cod. Vatican. Urbin. 533 saec. 15. herausgegeben und Paulin zugesprochen. Diese Zueignung bleibt unsicher. Das andere, „Lux festa sacris vult li tari paginis", das auch in Riese Anthol. I,

48

2 Nr. 928 (S. 341 u. f.) sich findet, worauf Hartl nicht aufmerksam geworden zu sein scheint, hat zuerst Caspar Barth, Advers. Comment. 1. XXXIV, c. 1 herausgegeben. Seltsam klingt der Fundbericht: „Dum Argentoratum . . . spatiantes vetera rudera Carthusiae perlustramus , ecce tibi hominem bene- volum nostri, qui, dum de bibliothecis priscis inquirentem audit, ultra nobis muneratur codicem membranaceum, in quo liber Augustini de duodecim abusivis, nescio an editus, an etiam legitimus, .... tum vero in fine reperiuntur nonnulla carmina variorum, ut videtur, auctorum. Inter quae iambum hunc offendi Latinum , doctum , disertum , quem si mei iudicii res sit, Paulino ascribere non dubitem." Niemand wird indes dies „egregium, si non plane divinum monumentum" lesen, ohne seine Verwandtschaft mit dem pseudobernhardinischen Iubilus de Nomine Iesu zu erkennen. Entweder der Verfasser des Iesu dulcis memoriae kannte diese Ode, oder der Dichter dieser kannte den Iubilus. Da aufserdem die ganze Haltung des Gedichtes eine solche ist, die eher den Humanisten denn den altchristlichen Dichter zu verraten scheint, möchte ich glauben, dafs wir es mit einer der nicht seltenen Fälschungen jener Zeit der Wiedergeburt zu tun haben.

18. (1.) Oratio. Carm. IV.

Qmnipotens genitor, rerum cui summa potestas, Exaudi, si iusta precor; ne sit mihi tristis Ulla dies, placidam nox rumpat nulla quietem, Nee placeant aliena mihi, quin et mea prosint 5 Supplicibus, nullusque habeat mihi vota nocendi Aut habeat nocitura mihi, male velle facultas Nulla sit ac bene posse assit tranquilla potestas. Mens contenta suo nee turpi dedita lucro Vincat corporeas casto bene conscia lecto

10 Illecebras, turpesque iocos obscenaque dieta Oderit illa nocens et multum grata malignis Auribus effuso semper rea lingua veneno. Non obitu adfligar cuiusquam aut funere crescam, Invideam nunquam cuiquam nee mentiar unquam.

15 Assit laeta domus epulisque alludat inemptis Venia satur fidusque comes nitidusque minister Morigera et coniunx caraque ex coniuge nati. Moribus haec castis tribuit Deus, hi sibi mores Perpetuam spondent Ventura in saecula vitam.

Cod. Leyden. Vossian. 111. saec. 9. A. Cod. Parisin. 7558. saec. 9. B. 5 habet korrig. in habeat A. 6 nocitura nihil B. 7 sit hac A. 8 contemta A; dedieta A. 9 vinceat A. 10 turpisque B. 13 obitum B. 15 que fehlt AB. 17 coniuge A. -- 18 bis ibi AB. „Incipit oratio saneti Paulini" AB. Hartl p. 3.

49

4J>. (2.) Psalmus I.

Carm. VII.

Beatus ille, qui procul vitam suam Ab impiorum segregarit coetibus Et in via peccantium non manserit Nee in cathedra pestilenti sederit, 5 Sed corde toto fixus in legem Dei Praecepta vitae nocte volvit et die Mentemque castis institutis exeolit. Erit ille ut arbor, quae propinqua flumini Humore ripae nutriente pascitur

10 Suoque fruetum plena reddet tempore Et fronde nunquam defluente pervirens Stabit perenni vividum lignum coma. Non haec iniqaos prosequetur gloria, Sed, ut favillam pulveris ventus rapit,

15 Sic ira iniquos verret a vultu Dei. Idcirco tali dividentur ordine Hominum per orbem dissipatorum greges, Ut iudicandi non resurgant impii, Qui deüegarunt debitum eultum Deo,

20 Sed puniendi; namque crimen evidens Non indigebit quaestione detegi, Quoniam imminentem praeferent mortis notam Signum salutis non gerentes frontibus. Peccator autem non et impius tarnen,

25 Quae magna turba est, non resurget gloriae, Verum resurget deputanda examini. Nee enim sedere cum piis iudex potest Causas suorum redditurus actuum Varieque gestis aut probandus aut reus.

30 Sine lege passim legis ignari cadent, In lege lapsus lege iudicabitur. Opus per omne curret ignis arbiter; Quod non cremarit flamma, sed probaverit, Illud perenni praemio pensabitur.

35 Qui concremanda gesserit, damnum feret, Sed ipse salvus evolabit ignibus ; Tarnen subusti corporis signis miser Vitam tenebit, non tenebit gloriam, Quia carne victus, mente non versus tarnen,

40 Etsi negarit debitam legi tidem Per multa saepe devolutus crimina, Tarnen fidei nomen aeternum gerens, Nunquam salutis exsulabit finibus.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.

50

Idcirco cuncti nunc in isto saeculo, 45 Dum currit aetas et dies aevi patet,

Rectas agamus semitas firmo pede

Nee deferamur lubrico latae viae.

Praestat per artum dimicantes tramitem

Laboriosis introire nisibus. 50 Vias bonorum laetus agnoscit Deus,

At impiorum pronum iter delebitur.

Cod. Parisin. 2122. saec. 10. A. Cod. Parisin. (ol. Paredien.) 2772. saec. 10/n. B. 4 pestilentiae AB. 5 lege AB. 8 bis 51 fehlen B. 10 fluetu plena redde A. 13 prosequitur A. 15 Sic in ira A. 20 nam crimen videns A. 21 quaestioni A. 29 Variaeque A. 33 cremavit A. 42 fidei non gerens A. 48 dimicantis A. 50 loetas A. Hartl, p. 18 sqq.

50. (3.) Psalinus II. Carm. VIII.

Cur gentes fremuere et inania sunt meditati Populi? Astiterunt proceres cum regibus acti Adversum Dominum et Christum vesana frementes; Vincula rumpamus, iuga discutiamus eorum. 5 Qui manet aeterno totis moderamine caelis, Irridebit eos iustaque loquetur in ira Terribilique minax verbo turbabit iniquos; Ast ego rex ab eo parili ditione creatus, Praeceptum Domini super almum praedico Sion.

10 Ipse ad me Dominus : meus, inquit, filius es tu, Teque hodie genui; pete, sis mihi gentibus heres, Et tua fundatur totis possessio terris. Ferrea virga tibi est, valido quia iure tumentes Orbe regis toto populos, ceu vasa recocto

15 Ficta luto frangens corda, ut meliora reformes. Et nunc, ecce, omnes stratis advertite reges Mentibus et quicumque hominum famulantia corda Iudicio regitis rerumque tenetis habenas : Deservite Deo trepidi mixtoque fideles

20 Exsultate metu; hat discordia Concors Dissimiles socians affectus pectore in uno, Ne timor adfligat mentes vel gaudia solvant, Si careant laeto pavidi formidine leti. Discite iustitiam rectosque capessite mores

25 Et iusto trepidate Deo, gaudete benigno, Ne quando meritum Deus irascatur in orbem Vosque via iusta iuste pereatis abacti. Amodo iam resilire via properetis iniqua.

51

Ecce, brevi, cum magna potentis exarserit ira, 30 Ventilet ut totum divino examine mundum, Segreget et paleas igni, frumenta saluti ; Tunc omnes, quibus est in eo spes fida, beati.

Cod. Parisin. 2122. saec. 10. 15 lugo korrig. in luto. 22 adfligant. 24 capessito. 28 Modo iam. 30 Ventilet u totum divine. Hartl, p. 20 sq.

51. (4). Psalmus CXXXVI. Carm. IX.

Sedimus ignotos dirae Babylonis ad amnes Captivi, Iudaea manus, miserabile flentes, Cum patrium memori traheremus pectore Sion Et meritum iusta suspiraremus ab ira 5 Exsilium, lentis qua consita ripa salietis Hospitibus populis urabras praebebat amicas. lllic Assyriae mediis in moenibus urbis Obliti laetas per maesta silentia voces De salicum ramis suspendimus Organa nostra.

10 Namque dabat nobis durum gravis ira dolorem, Quod solita in sancto depromi cantica templo Haec ad delicias sibi nos cantare iubebat Impius ille, domo qui nos abduxerat, hostis. Ergone divinas laudes et carmina castis

15 Apta choris inter sacra barbara foedaque busta Inter et accensas funestis ignibus aras, Heu, male de nostro laetis maeroi'e canemus Deque pio ritu luxum faciemus iniquum, Mystica ad bostilem modulantes cantica ludum?

20 Quo miseri nunc ore sacros cantabimus hymnos, Quove loco Babylon poscit sibi cantica Sion? Sed Domini Carmen tollus aliena mereri Non capit, indignas sacra vox avertitur aures. Si tarnen ut captis dominus violentior instas,

25 Et si tantus amor Sion pia noscere vobis Cantica, si pergis me cogere non tua fari Et divina tibi quaenam sint cantica Sion, Accipe, quid captae Deus ultor spondeat urbi, Ne longum speres isto gaudere triumpho,

30 Impie, quo sacrum prodi tibi praecipis hymnum ; Ecce, quis est hymnus Domini, quae cantica Sion : Si fuero oblitus mea moenia, te, mea cara, Urbs Hierusalem, fiat mea non memor unquam Dextra mei, mea lingua meis et adhaereat arens

35 Faucibus, aeterno nisi te complectar amore Et irisi principio promissi in saecula regni

4*

Laetitiaeque raeae primo reminiscar in anno,

Te cunctis, Hierusalem, praeponere terris.

Esto meraor tum prolis Edom, ut versa vice nostrum 40 Aspiciat confusa diem, quo plebs tua claram

Moenibus aeternis Hierusalem habilabit,

Cni nunc gens oblita tui crudele minatur

Excidium dicens : invisam funditus urbem

Diruite et vacuate manu, vestigia donec 45 Nulla relinquantur muris ad inane redactis.

Infelix miserae Babylouis tilia, felix,

Qui tibi pro nobis in nos tua gesta rependet,

Nee minus ille beatus erit, qui parva tenebit

Et simul elidet solidae tua pignora petrae. 50 Si cupis extineta Babylonis stirpe beari.

In te ipso primis gliscentia crimina flammis

Eräuge fide. Iam propter adest petra Christus ; in ipso

Vipeream subolem validis elide lacertis.

Nam Babylon nomen confusio, filia cuius 55 Est caro, peccatis mater, quae turba saluti

Noxia corporeis ducit mala semina fibris.

Haec vincenda tibi, si vis evincere mortem.

Namque tuis tales iuclusos ossibus hostes,

Si permittantur crescendo assumere vires, 60 Difficili vinces luctamine ; praeeipe parvos.

Dum rudis ex utero cordis per pectora capta

Reptat adbuc teneris vitiorum infantia membris;

Quae nisi praeeaveas, aueta virtute necabit

Concordein vitiis animam terrena propago. 65 Ne parcas igitur talem maetare catervam.

Non tibi crimen erit nocituram perdere gentem

Ultricemque malo perfundere sanguine petram ;

Gaudet enim iustus, si coneidat impia proles.

Nam magis atque magis pius ista caede piatur, 70 Si perimat peccata suis dominantia membris

Et fraeta in Christo vitiorum plebe triumphet.

Cod. Parisin. 2122. saec. 10. A. Cod. Parisin. (ol. Paredien ) 2772. saec. 10/n. B. 4 iustas. 5 consista A: salectis AB. 6 praemebat B. 7 nrbes A. 8 oblite B. 9 De salium rami B. 13 hostes AB. 17 ca[ne]mes korrig. in canemus B. 18 De quo A. 20 hymnus A. 21 canta Sion B. 24 instans B. 28 bis 31 am Rande nachgetragen A. 31 qui canta Sion B. 32 fuere B. 39 Edum, ut versa vice nustrum B. 40 que plehs B. 43 insam mit überschriebenem u B. 47 rependit B. 49 solida etua pignora patrae B. 50 extinetae A. 51 primi glis- centia grimina B. 52 iam fehlt AB. 55 materque A. 56 febri B. 58 tuis tale B; uitales A. 61 rüdes AB; exutere B. 62 Repta B; in- fancia menbris B. 63 acta B. 64 vieiis anima terrenam B. 66 Non korrig. in nan B; crimenen nerit nocitura perdae regen tem B. 67 pro- fundere B. 68 prolis AB. „Incipit de psalmis quibusdam versus eiusdem. Psal. centesimus XXXVI." A; Incipiunt versus de psalmo CXXXVI, id est de fluminibus Babylonis B. Hartl, p. 21 sqq.

Caelius Sedulius

saec. V. med.

Die Nachrichten über das Leben dieses christlichen Dichters sind so spärlich, unzuverlässig und sich widersprechend, dafs man rücksichtlich der- selben zu einem gesicherten Resultate nicht zu gelangen vermag. Nach Huemer, der die eingehendsten Untersuchungen über den Gegenstand an- gestellt hat (De Sedulii poetae vita et scriptis commentatio , Vindob. 1878), wäre Sedulius, dessen zweiter Name Caelius fraglich bleibt (S. 9 u. f.), nicht in Schottland (S. 11 ff) noch auch in Spanien (S. 15 u. f.), sondern in Italien, und zwar in Rom beheimatet gewesen (S. 16 u. f.), hätte unter dem jüngeren Theodosius und Valentinian gelebt (S. 23 ff.), seine Werke in Achaia geschrieben (S. 27. u. f.) und sei aus dem Laienstande, dem er ursprünglich angehört habe , in den geistlichen übergetreten , ohne dafs sich der Rang bestimmen liefse, den er eingenommen habe (S. 28 u. f.). Ungewifs bleibt, ob er später, wie Trithemius will, nach Rom zurückgekehrt, ungewifs wo und wann er gestorben sei (S. 30).

Wir besitzen von Sedulius zwei Werke, richtiger e i n Werk in doppelter, poetischer und prosaischer, Bearbeitung, das Carmen paschale und das Opus paschale, eine Art Evangelienharmonie in vier Büchern, denen ein Buch ausgewählter Begebenheiten und Wundertaten des alten Bundes vorhergeht (Vgl. Leimbach, Caelius Sedulius und sein Carmen paschale, Goslar 1879). Der Dichter widmete das Carmen einem sonst unbekannten Presbyter, Mace- donius, der ihn (aus welchen Gründen, entzieht sich uns), veranlafste, dasselbe einer prosaischen Neubearbeitung zu unterziehen. Die Werke des Sedulius hat nach dessen Tode Turcius Rufius Asterius V. C. , der 494 Consul war, herausgegeben. Ob diese Ausgabe die erste war, ob Asterius deren eine oder zwei veranstaltet , ist nicht mit voller Sicherheit zu entscheiden (Vgl. Huemer 1. c. 31 sq.). Dem Carmen paschale folgen in den Quellen in der Regel die beiden Hymnen, welche nachstehend gemäfs der Ausgabe Huemers (Sedulii Opera omnia, Vindobonae 1885. Corpus Scriptt. eccl. lat. X, 155 sqq.) mitgeteilt werden. Für den ersteren derselben habe ich die Münchener, für den zweiten die Wiener und Münchener Handschriften nochmals verglichen und die Lesarten von Bruxellen. 8860 67 beigefügt. Bezüglich der Authenticität der Hymnen vgl. Huemer, Commentatio S. 41 ff.

52. (1.) Hymnus Prior.

R. Cantemus, socii, Domino cantemus honorem, Dulcis amor Christi personet ore pio.

1. Primus ad ima mit magna de luce superbus,

Sic homo, cum tumuit, primus ad ima ruit.

2. Unius ob meritum cuncti periere minores,

Salvantur cuncti unius ob meritum.

54

3. Sola fuit mulier, patuit qua ianua leto,

Et, qua vita redit, sola fuit mulier.

4. Frater iniquus erat, iustum qui perculit olim,

Damnator Christi frater iniquus erat.

5. Transitus ille monet, quid prima amisit origo,

Quid Ventura parent, transitus ille monet.

6. Area levatur aquis, homines ut perderet aequor;

Ne pereant homines, arca levatur aquis.

7. Sume, pater, populos pro nati vulnere eunetos;

Cum tradis Christum, sume, pater, populos.

8. Hostia summa patris tacitis signata figuris,

Quam reserat Christus, hostia summa patris.

9. Claudicat, ecce, videns Dominum, dum praevalet, heres;

Aspera gens Christum Claudicat, ecce, videns.

10. Reppulit ille famem venitus crimine fratrum,

Venditüs est Christus, reppulit ille famem.

11. Perfide, corde peris, dum vastant omnia plagae,

Dum cessant plagae, perfide, corde peris.

12. Agnus ab hoste sacer revoeavit sanguine patres,

Sanguine nosque refert agnus ab hoste sacer.

13. Obruit unda nefas populo gradiente per aequor,

Nunc populis mundi obruit unda nefas.

14. Murmurat impietas manna veniente refeeta,

Panis adest Christus, murmurat impietas.

15. Plebs sihi dura caput terrae eultoris adoptat,

Abstulit, heu, Christum plebs sibi dura caput.

16. Lex dedit indicium veteris de crimine poenae,

Quodque salus veniat, lex dedit indicium.

17. En, lapis irriguus ! satiare, incredule, fönte!

Qui Christum reprobas, en, lapis irriguus !

18. Carpitur igne sacro munus votumque piorum,

Seditiosa tribus carpitur igne sacro.

19. Regna beata patris legis non contigit heres,

Iesus dispensat regna beata patris.

20. Destruit arca Dei, muros dum cireuit, hostem;

Sic hostem mundi destruit arca Dei.

55

21. Area vellus habet, raadido sed vellere sicca est;

Siccum tota madens area vellus habet.

22. Vincis honore Dei promisso in raunere gentes,

Affectum natae vincis honore Dei.

23. Tu decus omne tuis, qui sternis caede Goliam:

Qui vincis mundum, tu decus omne tuis.

24. Maxima dona Dei cuncti cecinere prophetae,

Implevit Christus maxima dona Dei.

25. Pondera dura tulit mandatum legis et iram,

Gratia mandati pondera dura tulit.

26. Virgo Maria nitet nullo temerante pudore,

Post partum pueri virgo Maria nitet.

27. Filius hie hominis fit maxima quaestio mundi,

Nobiscum Deus est filius hie hominis.

28. Gaudia magna Dei mundus pereepit et ambit;

Respuit, heu, mundus gaudia magna Dei.

29. Signa movent populos, cernunt magualia caeci,

Nulla tarnen duros signa movent populos.

30. Aspera mors populis ligno dedueta cueurrit,

Aufertur ligno aspera mors populis.

31. Ipse tulit Dominus pro poenis munera servis,

Pro servis poenas ipse tulit Dominus.

32. Vita beata necem miseris avertere venit,

Pertulit a miseris vita beata necem.

33. Lumen adesse Dei persensit tartarus ingens,

Nee cernunt homines lumen adesse Dei.

34. Mors fera per hominem miserum sibi subdidit orbem,

Subdita congemuit mors fera per hominem.

35. Suscitat, ecce, genus morti pater ille profanus,

Ad vitam Christus suscitat, ecce, genus.

36. Hie populus Dominum dura cervice negavit,

Suscepit primus hie populus Dominum.

37. Sanguine laeta redit fuso gens impia Christi,

Gustato Christi sanguine laeta redit.

38. Crimina euneta suis terrenus contulit auetor,

Dissolvit Christus crimina euneta suis.

56

39. Libera corda sibi facinus devinxerat olim,

Nunc reficit Cbristus libera corda sibi.

40. Fortia vincla dedit peccati saeva potestas,

Dulcis amor Christi fortia vincla dedit.

41. Iam super astra sedet; cuncti exsultate fideles !

Perfide, quid saevis ? iam super astra sedet.

42. Mortuus ille tonat, caelura terramque subegit;

Quid facient hostes? mortuus ille tonat.

43. Pellitur umbra die, Christo veniente figura;

Christus adit gentes, pellitur umbra die.

44. Te properare docent et signa et saecula prima;

Nos sacra, quae gerimus, te properare docent.

45. Unicus adveniens firmavit vota priorum,

Vota dedit nobis unicus adveniens.

46. Passio, Christe, tui complevit munera legis ;

Munera nostra replet passio, Christe, tui.

47. Hie homo, qui Deus est, spes est antiqua priorum,

Spes in fine piis hie homo, qui Deus est.

48. Munus erit fidei toto credentibus aevo;

Qui dedit. ut credant, munus erit fidei.

. 49. Te veniente, Deus, mundanus coneidit error, Occidit hie mundus te veniente, Deus.

50. Gratia plena Dei est, quae totis gentibus exstat,

Abscedant seetae, gratia plena Dei est.

51. Sola columba redit, quae totum cireuit orbem,

Discedant corvi, sola columba redit.

52. Adveniet Dominus dare digna piis. mala pravis;

Credite iam, miseri ! adveniet Dominus.

53. Visio, Christe, tui tormentum et poena malorum est,

Gloria euneta bonis visio, Christe, tui.

54. Gloria magna patri. semper tibi gloria, nate,

Cum saneto spiritu gloria magna patri.

Collect, ms. Bobbiense saec. 7. Cod. Taurinen. E IV 44. A. Collect, ms. Anglosaxonicum saec. 8. Cod. Gothanus I 75. B. Collect, ms. Coli. Trecen. saec. 9. Cod. Montepessulan. 362 C. Collect, ms. S. Remigii Remen. saec. 9. Cod. Parisin. 9347. D. Collect, ms. Corbeiense saec. 9. Cod. Parisin. 14143. E. Collect, ms. Pratense saec. 9. Cod. Parisin. 13377. F. Collect, ms. Augiense saec. 9. ex. Cod. Carolsruhan. Aug.

57

217. G. Idem Ga. Collect, ms. Floriacense saec. °/io. Cod. Bernen. 267. H. Collect, ms. S. Petri Caruoten. saec. 9/io. Cod. Carnoten. 58. I.

Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 242. K. Collect. ms. Tegurinura saec. 10. Clm.Monacen. 18 628. L. Collect, ms. Trevirense saec. 10. Cod. Treviren. 1464. M. Collect, ms. incerti orig. saec. 11. Cod. Bernen. 286. N. Opera Sedulii ms. saec. 11. Cod. Vindobonen. 307. O. Collect, ms. Lambacense saec. [10. et] 11. Cod. Vindobonen 85. P. Collect, ms Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14 569. Q. Collect, ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14693. R.

R, 1 Dominum A; Domino socii R. R, 2 Christum, korrig. in Christi N; resonet A. 1, 2 Hie homo M. 2, 1 perire D; minoris korrig. in minores A. 3, 1 patuit que A ; qua HI. 3, 2 Ex qua BDGHIKLM.

4,2 frater ineus C. 5 , 1 quod Gl ; prima misit A. 5 , 2 patent AG. 6,1 hominis A; ne perderet LQR 8, 1 über „tacitis" dudum B; dudum G. 8, 2 referat I, rexerat C, referebat G. Nach Str. 8 folgt Str. 34 N. 9, 1 Domino ADQ; heros E. 10, 1 tarnen AK. 10, 1 venditus BCDFGH1; venditus (cum glossa distractus) E; distractus KMDQR.

ll, 1 cum ACLQ. 11, 2 Cum EIKLO; plagae korrig. in poenae AG; poenae E. 12, 1 sacer fehlt Q; reduxit ACL; patris A; fratres E. 13, 2 populi D; populus C; populos mundans R. 14, 1 viniente A; referta HI; referta korrig. in refeeta C. 14, 1 Murmorat A. 16, 2 venit P. 17, 1 incredulo F. 20, 1 Distruit A; distruis korrig. in destruit C. 17 , 2 distruit korr. in destruit A; distruit CD. 21, 1 und 2 umgestellt I. 21, 2 Sic cum L; madans G. 45, 1 gentis A. 22, 2 Effeetum korrig. in affectum A ; nata A. 23, 1 quis ternos C; Golian CDHKQR. 23, 2 tues decus A. 26, 1 pudorem BDEFQ. 28, 2 Respuet A; hie mundus I; heus Q. 29, 1 populus A. 29, 2 populos signa movent populos Q.

30, 1 populi F, populi korrig. in populis G ; detueto cocurrit A. 31, 2 poenis K. korrig. in poenas L. 32, 1 a miseris I. 32, 2 Bertulit G, ExtulitL; a fehlt A. 33, 2 Nee credunt BHILMPR. 34, 1 Mors fuerat korrig. in ferat A; homenem A; sibi miseru A; misero H; subdedit A; subdit R. Str. 34 fehlt N. 34, 2 contremuit CL ; Subdita mors gemuit Q. 36, 1 Huic AK; dura Dominum I. 36, 2 Suscipit korrig. in sus- cepit A; primum BC. 37, 1 ridet DEF; bibet P. 37 , 2 costato A.

38, 1 terrenis M; korrig. in terrenus L; autur A. 38, 2 devixerat K.

39, 2 refecit korrig. in reficit G. 41, 1 sedit A; fidelis A. 41, 2 Perfede qued A; sedit L; sedet korrig. in sedit A. 42,2 faciunt BEGKMN. 43, 1 Tellitor A; pellitus C; pella korrig. in pellitur G; diei C; Christi L, korrig. in Christo C; figurae D. 43, 2 adet korrig. in adit A; gentis A; pellat G. 44, 1 dotent A; et fehlt A ; docent tot signa HR. 44, 2 Nos satraque A, korrig. in sacraque; dotent A. 45, 1 advenies A; piorum GL.

45, 2 Tota dedit O. 46, 1 tui korrig. in tua L. 46, 2 tua L.

47 , 1 homo que Deus pes ; piorum GL ; tuorum korrig. in piorum A.

48, 1 erat O; fedei A; tota redeuntibus F. 48, 2 credunt F. 49, 1 Te vente Deus A; Tunc veniente P; contedit korrig. in coneidit A; condidit R.

49, 2 Occubuit mundus BCIM; Coneidit hie muudus Q; mondus A. 50, 1 Gratia Dei plena est AG; qui I. 50, 2 Obstedant A; obeedant L; seeta K. 51, 1 redique korrig. in reditque A. 52, 1 piis et mala L. 5, 2 Gredete A. 53, l tormentom A; malorum sit A. 54, 2 saneto spirito A; spiritu saneto IKP; Flamine cum saneto Q.

Incipiunt versus Sedulii presbyteri B ; Incipit hymnus saneti Sedulii D ; Incipit hymnus eiusdem EN; Incipit paractericum carmen eiusdem Sedulii L; Incipiunt versus eiusdem Q; Incipit eiusdem veteris ac novae auetoritatis Carmen R. Explicit carminis liber Sedulii F; Explicit reeiprocum carmen Sedulii L. Die Aufschrift, welche diesem Gedichte des öfteren gegeben wird, „Collatio veteris et novi testamenti" , erschöpft keineswegs den Inhalt des- selben. Die ersten zwei Verse : Cantemus socii halte ich nicht, wie Huemer (Commendatio p. 47) für ein Motto, „praefatiuneulam hymnorum vel potius omnium Sedulii librorum", sondern für einen Rundreim.

58 -

53. (2.) Hymnus Alter.

1. A solis ortus cardine Adusque terrae limitem Christum canamus principem, Natum Maria virgine.

2. Beaius auctor saeculi Servile corpus induit,

Ut carne carnem liberans Non perderet, quod condidit.

3. Clausae parentis viscera Caelestis intrat gratia, Venter puellae baiulat Secreta, quae non noverat.

4. Domus pudici pectoris Templum repente fit Dei, Intacta nesciens virum Verbo creavit filium.

10. Katerva matrum personat Collisa deflens pignora, Quorum tyranuus milia Christo sacravit victimam.

11. Lavacra puri gurgitis Caelestis agnus attigit, Peccata qui mundi tulit, Nos abluendo sustulit.

12. Miraculis dedit fidem Habere se Deum patrem, Infirma sanans corpora Et suscitans cadavera.

13. Novum genus potentiae! Aquae rubescunt hydriae Vinumque iussa fundere Mutavit unda orisinem.

5. Enixa est puerpera, Quem Gabriel praedixerat, Quem matris alvo gestiens Clausus Iohannes senserat.

6. Feno iacere pertulit, Praesaepe non abhorruit Parvoque lacte pastus est, Per quem nee ales esurit.

7. Gaudet chorus caelestium, Et angeli canunt Deum, Palamque fit pastoribus Pastor creatorque omnium.

8. Hostis Herodes impie, Christum venire quid times? Non eripit mortalia,

Qui regna dat caelestia.

9. Ibant magi, qua venerant, Stellam sequentes praeviam, Lumen requirunt lumine, Deum fatentur munere.

14. Orat salutem servulo Nixus genu centurio, Credentis ardor plurimus Extinxit ignes febrium.

15. Petrus per undas ambulat Christi levatus dextera; Natura quam negaverat, Fides paravit semitam.

16. Quarta die iam foetidus Vitam reeepit Lazarus Mortisque über vineulis Factus superstes est sibi.

17. Rivos cruoris torridi Contacta vestis obstruit, Fletu rigante supplicis Arent fiuenta sanguinis.

18. Solutus omni corpore Iussus repente surgere Suis vicissim gressibus Aeger vehebat lectulum.

59

19. Tunc ille Indas carnifex 21. Xeromurram post sabbatum Ansus magistrum tradere Quaedam vehebant compares, Pacem ferebat osculo, Quas allocutus angelus Quam non habebat pectore. Vivum sepulcro non tegi.

20. Yerax datur fallacibus, 22. Ymnis, venite, dulcibus Pium flagellat impius, Omnes canamus subditum Crucique fixus innocens Christi triumpho tartarum, Coniunctus est latronibus. Qui nos redemit venditus.

23. Zelum draconis invidi Et os leonis pessimi Calcavit unicus Dei Seseque caelis reddidit.

Collect, ms. Auglosaxonicum saec. 8. Cod. Gothan. I. 75. A. Collect, ms. Coli. Trecen. saec. 9. Cod. Montepessulan. 362. B. Collect, ms. S. Remigii Eemen. saec 9. Cod. Parisin. 9347. C. Collect, ms. Sangallense saec. 9. Cod. Sangallen. 877. D. Collect, ms. Corbeiense saec. 9. Cod. Parisin. 14143. E. Collect, ms. Pratense saec. 9. Cod. Parisin. 13377. F. Collect, ms. Augiense saec. 9. ex. Cod. Carolsruhan. Aug. 217. G. Idem Ga. Collect, ms. S. Petri Carnoten. saec. 9/io. Cod. Carnoten. 58. H. Collect, ms. Floriacense saec. 9/io. Cod. Bernen. 267. I. Cod. Bruxellen. 88b0 67. saec. 10. J. Collect, ms. Tegurinum saec. 10. Clin. Monacen. 18628. K. Collect, ms. Lambacense saec. [10. et.] 11. Cod. Vindobonen. 85. L. Collect, ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14569. M. Opera Sedulii ms. saec. 11. Cod. Vindobonen. 307. N. Collect, ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14693. O. Collect, ms. Mellicense saec. 15. Cod. Mellicen. 716. P.

1, 1 ortu BDEJL; korrig. in ortus AFG. Von den 9 ersten Strophen gibt M nur die Initien. 1, 2 Et usqueGa; Et usque J; Usque E. 2,3 Et carne carnem N; Ut carne ex carni F. 2, 4Ne perderet BCFHINO; quos BFNO. 3, 1 Clausa JKLNOP; Castae CI: Casta H. 3, 2 intra C. 4,4 Verbo concepit CDHIKLMNP. 5, 4 Iohannis GGa. 7, 2 Deo BEI. 7,4 creator omnium GL ; creatorque korrig. in creator A ; creatus O. 8, 1 Hostes korrig. in Hostis G. 8, 2 Venisse Christum E ; Christum venisse GKLP; qui times CD. 8, 3 arripit GKNOP. 9, 1 qui venerant J; quam venerant BC; qui viderant H; quam viderant KLMNOP. 9, 2 perviam Ga. 10, 2 Amissa deflens N; deflens B; deflent EF. 10, 4 vietima NO. 11, 1 Lavacrum GKLN. 11, 3 qui mundi tulit korrig. in quae non detulit A; quae non detulit O JKLNOP. 11, 4 Non korrig. in Nos B; abluendos E. 12, 2 se fehlt J. 12, 3 sanans pectora N. 13, 2 AquaE: erubescunt B; rubrescuntO; haebriaeE; hebreae G. 13, 3 que fehlt K. 13, 4 Muta inda originem J. 14, 2 Flexus genu AHKLP; Flexu B; Flesus C. 14, 4 Extinguit HJKLN; ignem M 15, 1 ambulans EF Ga. 15, 2 levatur EFGaKP. 16, 1 Quarto CGa KLMNOP ; fetitus H; feditus B. 16, 2 das weitere fehlt H. 16, 4 est superstes M. 17, 1 Rivum O; horridi O; luridi N: turgidi M. 17, 2 contracta O; obruit korrig. in obstruit E; obruit KP. 17, 3 rigantis P; roganti , korrig. in rogantis K; supplici FKMNP. 17, 4 Claudit fluenta N; Clausit BF. 18, 1 Solutos BE. 18, 2 Iusso B; Iussit J. 19, 1 ille Iudax B; ille audax N. 19, 3 Pacem quaerebat J; obsculo B. 19, 4 Quem B. 20 , 4 Coniungitur EFGIKLNOP. 21,1 Xero myrram IJKLMP : Sero- miram B; Hyro mirram N; chero miram C; xeromurra = §t)q6,uvooi' (vgl. ^ooauvovT]). 21, 2 vehebant corpori CEFGJLMO; corpore KP. 21 , 3

60

alloquimtur angeli EFKLOP ; Quibus definit angelus BJ. 21,4 sepulcro contegi LN. 22 , 2 cantemus B ; subditi C ; canamus iugiter korrig. in subditum K. 22, 3 triumphum nobilein CEF. 22, 4 venditos BGa. I. 23, 4 caelo CEF; Seque reddit caelestibus B. Die Doxologie Gloria patri ingenito , Gloria unigenito etc., die einige Hss. [ALN] anfügen, ist selbstredend spätere Zutat.

Hymnus Sedulii poetae H; Incipit hymnum eiusdem B; Hymnus sancti Sedulii de natali Domini C; Incipit hymnus Sedulii G; Incipit bymnus eiusdem de nativitate Domini K; Item incipit hymnus eiusdem O. Ex- plicit hymnus Sedulii poetae vel rhetoris etc. A.

Über den Gebrauch dieses Hymnus in der mozarabischen Liturgie vgl. Anal. Hymn. XXVII, 41 u. f.; bezüglich des Gebrauches in der römischen Liturgie und ihren Töchterliturgien vgl. man in Chevaliers Repertorium hymnologicum die Anfänge A solis ortus cardine Nr. 26; Castae parentis viscera 2662; Caterva matrum personat 2682 u. 2683; Enixa est puerpera 5491; Feno iacere pertulit 6096; Hostis Herodes impie 8072 und 73; Lavacra puri gurgitis 10573 75; Orat salutem servulo 14198.

Magnus Felix Ennodius,

Episcopus Ticinensis, f 521.

Ennodius , durch seine Gehurt einer angesehenen Familie des südliehen Galliens angehörend, erblickte 474 zu Arles das Licht der Welt. Wir er- fahren von ihm , dafs seine Mutter Camilla hiefs. Frühzeitig kam er nach Italien, bildete sich zum Khetor aus, verlohte sich, entsagte aber der Braut, um in den geistlichen Stand zu treten. Er ward in der Folge (Archi-)Diakon von Mailand unter dem Bischöfe Laurentius und später (513 oder 14) Bischof von Pavia. Als solcher ging er zweimal (515 und 17) im Auftrage des Papstes Hormisdas als Gesandter nach Byzanz an den Hof des Kaisers Anastasius. Er starb schon 521.

Unter den Gedichten des Ennodius befindet sich auch eine Reihe von Hymnen, zwölf an der Zahl. Es kann nicht wohl einem Zweifel unterliegen, dafs er dieselben als Diakon der mailändischen Kirche und zu dem aus- gesprochenen Zwecke verfafst habe, sie in der mailändischen Liturgie neben den Hymnen des grofsen Ambrosius verwandt zu sehen. Dies beweist der Umstand, dafs er vorwiegend mailändische Heilige feiert und, wie schon Biraghi scharfsinnig beobachtet hat, nur solche Feste und Anlässe mit Hymnen bedenkt, die nicht schon Ambrosius zum Vorwurfe gedient hatten. Er hat diesen Zweck nicht erreicht. Seine Hymnen sind in die mailändische Liturgie nicht aufgenommen worden und sind auch anfserhalb Mailands nur spär- lich in Gebrauch gekommen. Als ein Ganzes finden sie sich ausschliefslich in der Brüsseler Handschrift 9845 47 (saec. 9) B, deren Lesarten ich nach den Ausgaben von Hartl (Wien 1882) und Vogel (Berlin 1885) beifüge; einzelne Hymnen fand ich nur in Vatican. 7172, Ottobonian. 145, Parisin. 1092. (sämtlich saec. 10) und Neapolitan. VI F 2 (saec. 12).

Auch inhaltlich wie formell schliefst sich Ennodius an sein grofses Vor- bild an , ohne indes der Eigenart völlig zu entraten. So zeigt er eine aus- gesprochene Vorliebe für Enjambement und verleugnet nirgends den echt gallischen Geschmack an der Antithese. Seine Hymnen zählen wie die des Ambrosius stets acht Strophen und bewegen sich, eine Ausnahme (Hymn. 8.) abgerechnet, wie jene in jambischen Dimetern.

Daniel legt in seinem Thesaurus Hymnologicus I, 151 ff., angeblich nach dem Vorgange des Thomasius, dem Ennodius noch vier andere Hymnen bei, die sich im Breviarium Muzarabicum finden. Weder das gotische Brevier noch auch Thomasius bezeichnen indes Ennodius als Verfasser, sondern der Urheber des Thesaurus fällt demselben Irrtum zum Opfer, dem er auch bezüglich der Hymnen des Hilarius verfallen, ganz in der Weise, wie sie Anal. XXVII, 50 ff. beschrieben ist. Thomasius schreibt tatsächlich nur den Hymnus Nigrante tectum pallio dem Ennodius zu.

1. Nigrante tectara pallio Iam terra noctera suscipit. Ut viva dulci funere Reconvalescant corpora.

2. Mortis figura blandior Bustum soporis admovet, Anhela lucis aestibus Dam mens tepescit otio.

3. Lux, Christe, vita, veritas, Ne fusca somni tempora Tetris parata umbraculis Nos ad tenebras evocent,

4. Nex nulla nos subdat sibi In noctis atrae tegmine, Sed nee caloris ebrii Mentita pingat corpora,

(32

54. (1.) Hymnus Tespertinus.

5

Verum reatum neseiis Falsi ministrans criminis. Tu per quietis munera Assiste, custos pervigil.

6. Hostis proeul sit callidus; Quod laedit, illud dormiat, Qui dente saevo mandere Certat cubantes lectulis,

7. Hie membra vinetus lugeat Pulsare sese, quos foves. Madente carne spiritus Non enecetur naufragus,

8. Ornet cubile castitas,

Quae prima virtutum micat, Tivat fides in pectore, Quae luce vernat perpeti.

1, 3 dulce B. - 2, 3 anela B. 2, 4 tepescet B. 4, 1 Nox nulla B. 5, 4 Adsit te custus B. 7,4 none necetur B. 8, 4 quiacluce vernat perpeti B. „Hymnus vespertinus dictus a domno Ennodio". B. Bei Thomasius, Opp. Omnia (ed. Vezzosi) II, 420 ohne Quellenangabe.

55. (2.) Hymnus Tempore Tristitiae.

5

1. Deus. perenne gaudium, Pax, Christe, cordis anxii Portusque fluetuantium, Quem nee procella, turbidis

2. Si verrat inia motibus, Potest fugare a pectore, Qui mersa ponto sublevas« Qui bubiugata sarcinis,

3. Qui dux prophetae naufragi, Dum vivit esca beluae, Dum nescit aequor, quod tenet, Tutum ferino e gutture

4. Exactor abrumpis eibum. Diro reduetus remige, Custode salvus pessimo, Vates. locutus te Deum.

Tunc iussa gessit fortior. Immunda lymphis sobrium Per busta terris vexerat; Yivens sepulcra pertulit,

6. Viventis urnae prandium, Secreta ceti prodidit Testis verendus intimi.

Sic nos precamur, rex Deus,

7. Maerore fractos ut eibum De ventre curarum rape. Vivit medullis, quod necat, Turbantur alta viscerum,

8. In fönte carnis ardor est, Qui mergit, urit, adticit; Sed, si serenus aspicis, Pressura gignet gaudium.

63

1, 4 turpidis B. 3, 2 uiuet B. 3, 4 Totum ferinoe B. 4, 1 ab- rumpe spibum B. 4, 3 saluos B. 4, 4 Vatis B. 6, 1 ornae B. 6, 3 verendos B. 7, 1 factus B. 8, 2, adficet B. 8, 3 aspices B. 8, 4 Presura gignet B. „Hymnus tristitiae dictus a domno Ennodio" B.

56. (3.) Hymnus sancti Cypriani.

1. Vatis Cypriani et martyris Cor, lingua, sensus, dignitas Mortem ferendo proferunt. Vitale bustum nex dedit,

2. Mucrone parta lux micat. Dictis füit praefulgidus Et ore dives unico, Torrentis undam gurgitis

3. Impacta cornu spicula Sermone vincens promptulo. Opes verendi pectoris

Qui iure Christo reddidit,

4 Nunc munus implet pristinum, Orator orat, obtinet Et dura causis temperat, Facit beatos ex reis,

5. Peccata rumpens carmine. Non flamma, carcer, vinculum Potest nocere, quos iuvat. Mactare iussus hostias,

6. Lugenda risit numina; Instante mox periculo Fugit pericla funere, Parvas loquendi schemate

7. Moras remisit ictibus, Accivit enses laetior, Currente leto plus celer; Proconsul esse saevior

8. Nequivit ille Maximus, Dum, quod minatur, munus est, Nee tardat ira lenior Christum volentes visere.

1, 3 pro runt B. 1, 4 uitalibus tum B. 3, 2 promolo B. 4, 2 optenit B. 4, 4 beatus B. 5, 3 iubat B. 6, 4 stemmate B. 7, 4 Proconsule B. 8, 4 viscere B. „Hymnus sancti Cypriani, dictus a domno Ennodio" B.

57. (4.) Hymnus de Pentecoste.

1. Et hoc supernum munus est, Quod lingua unguis militat; Quis non tonantis praemia Per dona eiusdem proferat?

2. Facit, loquendo qui sapit, Dignum loquatur ut Deo, Infundit. ecce, spiritus Et ara rursus instruit,

3. Intrat veterno pectora Eviscerata nubilo.

In hoc apostolis die

Dum verba verbum dividit

4. Sermone mundi praepotens Et corda mundi coneutit, Summis feratur laudibus, Habet homo ora gentium.

5. Thrax, Gallus, Indus unus est: Quod blanda ludit Graecia, Quod saevit atrox barbarus, Stridor Canopi murmurat,

6. Quod lingua latrat Parthica, Pectus replevit hospitum ; Mundi ad salutem curritur Nolente mundo tot viis.

64

Quae sacra nunc remissio, Paschalis instar gratiae, Dum mysticam septemplici Ornat coronam munere,

8. Augmenta plenitudinis Opas ministrat divitis. Nunc mente, voce psallite! Hoc nostra debet mens Deo.

Aufser B: Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092 C. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. Cod. Vatican. Ottobon. 145. D.

1, 1 unus est B. 1, 2 Unguis unguis B ; militans CD. 1,4 perferat D. 2, 1 Facit loquentem quem capit ACD. 2, 2 Digne CD. 3, 1 veterna ACD. 3, 2 Et viscerata CD. 3, 3 apostoli D. 3, 4 verba verbo di- vidunt D. 4, 2 mundi D. 4, 2 contulit B. 4, 3 ferantur D. 4, 4 Homo habet B; Univit ora gentium ACD. 5, 1 Trax B; Tunc Gallus CD. 5, 2 blande D. .5, 3 barbarum B. 5, 4 Canopis CD; murmuris B. 6, 1 hispidum AC. 7, 1 Quid sacra B. 7, 3 mystico D. 7, 4 muneris CD. 8, 1 aucmenta B. 8, 2 Opes ministrant diviti B. 8, 4 Ut nostra debet B. D hängt folgende, natürlich spätere Doxologie an:

Gloria patri Domino Natoque, qui a mortuis Surrexit, ac paraclito In saecnlorum saecula.

„Hymnus de Pentecosten a domno Ennodio" B.

ös. (5.) Hymnus sancti Stephani.

Quid Stephano potentius? Dicas coronam, martyr est ; Hoc est homo, quod praemium, Fructus laboris nomen est.

Laus haec brevis prolixa fit, Sic, sie vocantur incliti. Necis minister, aspice, De morte vitam conferens

5. Nullis subaetam gressibus, Secreta lustravit poli,

In veste carnis abditus Clamavit : Ecce, filius

6. Consistit in dextra patris. Dum saxa ferrent impii, Dum mille leti machinas, Solus bonorum conscius

3. Hoc dat saluti, quod necat. Felix sub istis ictibus

Fit sempiternus exitu, Cruore lucem praeparat,

4. Caelum sepulcri munere. Hostem ut triumphus effugat, Ceu palma sie congreditur. Hie primus intravit viam

Orabat ex fide loquens, Ne nescientes noxios Caelestis ira perderet. Insons erat vesania,

Reum furor provexerat, Per vota currebat labor, Crucem gemebat carnifex Crescente, quem subegerat.

1, 1 potentius est B. 7, 1 Nescis minister B. 3, 1 negat, B. 6, 1 consistet B. 7, 3 perdere B. „Hymnus sancti Stephani dictus a domno Ennodio." B.

65

55). (6.1 Hymnus sancti Ambrosii.

1. Caelo ferunt Arabrosium Nomen, honor vel actio ; Nil debet hie faeundiae, Dos omnis est a moribus.

2. Fortis iuvantem non cupit Umbone munitus suo,

In caine nil carnis agit, Regina mens in corpore

3. Conf regit omne lubricum. Sic vixit ille non sibi, Sed totus auetori Deo; Adiectus hinc apostolis

4. Reduxit expulsam tidem, Dixit triumphos martyrum Linguae virentis laureis. Hie ore praedam sustulit

5. De fauce serpentis feri. Qui bella Christi militat, Nudus timetur ensibus, Vivit sepultus et iuvat

6. Clavum tenens ecclesiae. Iustina virus perdidit, Dat poena nati praemium. Sedis memento lux tuae,

7. Exorna, sanete, posteros Auetore fultos nobili, Ne dux sereni culminis In nube tectus horreat.

8. Qui pastor est antistitum, Quod fuscat, omne submovet, Gregein gubernat prineipum, Magister est docentium.

1, 1 Caelo perunt haec Ambrosium B. 2, 1 iubantera 13. -2, 3 carnis egit B. 4, 2 triumphus B. 5, 3 Huius timetur B. 5, 4 Uiuet B. 7, 2 Autore fultus B. 8, 1 antestitum B. 8, 2 fucat B. „Hymnus sancti Ambrosi, dictus a domno Ennodio" B.

<>0. (7.) Hymnus de Ascensione Domini.

1. Iam Christus ascendit polum, Necavit ante funera,

Letum sepultus expulit. Mors mortis impulsu ruit.

2. Cantate factum, saecula, Funus subegit tartarum, Vicit pereniptus exitum ; Mors inde luget pallida,

3. Praesumpsit unde gaudium. Escis vorator captus est, Est praeda raptor omnium. Iam rete vinetum ducitur,

4. Iacet catena in nexibus, Serpens venena pertulit, Mitis terit superbiam, Agnus leonem eviscerat.

5. Plus istud est potentiae, Quod nostra, Christe, suseipis Et veste servi absconditus Nos ad triumphum provehis,

6. Quam si coruscis sedibus Fulgore teueres reos. Deus patet per omnia, Nullo remotus tegmine,

7. Sed, ut iacentes erigat, Dignatus esse, quod sumus, Redemit ipse ius suum, Ovem reduxit perditam

8. Pastoris ad custodiam. Levate portas, angeli, Intret tremendus arbiter, Maior tropaeis hostium.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.

m

Aufser B auch : Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. Cod. Ottobonian. 145. C. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Yatican. 7172. D. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. E. Psalt. et hymn. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 12. Cod. Neapolitan. VI F 2. F.

1 , 2 Nee auet B. 1 , 3 Letus C : Letu A. 1 , 4 impulsus DE ; ruet B. 2, 1 saeculi CDE. 2,2 subiecit ACDEF; tartareum CDE; tartari A. 2, 4 Sors inde B. 3, 2 Escae AF. 3, 3 rator C. 3, 4 rite vinetus ADE; rite victus C. 4, 1 catenae ACDEF. 4, 2 protulit B; proferens ACDEF. 4, 3 teri D; teret super viam B. 4, 4 leonem viscerat C. 5,2 Quod nostra sanetus induens ADEF; nostrae sanetus induens C. 5 , 3 Servili veste absconditus DE ; servili veste absconditur C; Teste servili absconditur A. 5, 4 provehes B; provehit ACDEF. 6, 1 Quam si e coruscis B korrig; Quam hec coruscis DE; Quam me coruscis C. 6, 2 terreris B: Reos terreres fulgore DEF; terreret fulgore AC. 6, 3 patens ACDEF. 7,3 Bedimens DE. 8, 3 Intrat B. Nach Str. 8 folgt in D noch: Nunc Christe scandens. Gloria tibi, Domine, Qui scandis. Die Kollation von F verdanke ich der Güte des Herrn Prälaten Dr. A. Franz, die von D Rev. Henry M. Baimister.

61. (8.) Hymnus sauetae Euphemiae.

1. Quae lingua possit, quis valeat stilus Tantae triumphos virginis eloqui? Nunc, mente molles, discite, masculi ! Exempla praestat sumite desides !

2. Puella fortis, com superat viros. Virtus teneri nescia semper est, Nee iura sexus fraetaque mens ei, Quae corde Christum coneeperit semel.

3. Solvunt caducis pectora vineulis, Quibus repostus mentibus est Deus. Tormenta torsit fortia corpore, Lassante poena crevit amor crucis.

4. Si scire posses vincere martyram, Vesane tortor, parcere disceres; Flammas, flagellum, caruiiices, rotas,

Cui crux sequenda est, non metuit nimis.

5. Hanc cum caminis igne crepantibus Iussisse fertur praeeipitem dari Priscus, veneni fönte nocentior, Nam sie feralem tempore sordido

6. Dixere sanetae virginis arbitrum Huius ministri, dum cuperent nimis Fornacis escae tradere martyram, Lux tunc Olympi luce serenior

- 67

7. Opus removit saeva volentium,

Cum voce monstrant qui gladium simul: Nos hinc, precamur, dirige tartaro, Nam nostra sanctam non violat manus.

8. Turgescit illi feile iecur calens ; Mox saxa, fossas, verbera, bestias, Maius venenum, blanditias parat, Quibus virago fortiter obstitit.

1, 2 triumphus B. 1, 3 mollis B. 2, 4 conciperit B. 4, 1 possis B. 4. 4 metuet B. 5, 2 Iussi fefertur B. 7, 1 remouet B. 8, 1 Turgiscet illi feile iecor B. „Hymnus sanctae Euphemiae, dictus a domno Ennodio." B.

62. (9.) Hymnus sancti Xazarii.

1. Angusta vitae tempora, 5. Nam ductor ille fortis est, Parvis coacta terminis, Qui bella viribus docet; Mors sancta donat crescere, Quem dicta militem trahant, Aeterna fines praeparat. Si dux gerendis abstinet?

2. De fruge casuum venit, 6. Yentosa linguae hortatio, Quod surgat humanuni genus ; Quod forma praestat, non habet, In stirpe Nazarius bona Sed magna postquam semina De morte lumen addidit. Scribente terra sarculo

3. Nerone felix principe 7. Glebis refundit optimis. Diversa perpessus mala Mediolanum mox petit, Substravit orbem, non gravi In qua triumpho nobili Pavore cordis algidus. Carnis ruinam reppulit.

4. Sed ut profanis inderet, 8. Qui sede non digna iacens Quo calle conscendant polos, Vatem tremendus mox monet, Verus magister actibus Ut clara rursus munera Exempla, non verbis dedit. Mundo refusus adderet.

Aufser B : Hymn. ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. 1, 3 dona AC. 1, 4 fines AC. 2, 2 Quo B. 3, 1 infelix AC. 3, 4 pauor et cordis alcidus B; algide C. 4, 1 profanus indire A; indire profanus C. 4,2 consendant polus B ; Quod calle conscendat polum AC. 5, 3 dictam A; trahent C; tradunt A. 6, 1 lingua AC. 6, 2 Qua A; Quae C ; non auet B. 6, 2 postquam magna AC. 6, 4 Scribentem AC ; terram B. 7, 2 Mediolanium B ; petiit AC. 8, 4 perfusus AC. „Hymnus sancti Nazari, dictus a domno Ennodio." B.

63. (10.) Hymnus sauctae Mariae.

1. Ut virginem fetam loquar, 2. Exposcit, ipsa suggerat. Quid laude dignum MariaeV Sint verba ceu miraculum;

Det partus, ornet, exigat, Quid, mens, requiras ordinem?

Quod clausa porta, quod patens Natura totum perdidit.

68

3. Hoc est salus, quod vincimur. Cum sola virgo degeret, Concepit aure filium, Stupente factum corpore

4. Turgescit alvus spiritu. Quod lingua iecit, semen est, In carue Verbum stringitur. De matre cuuctus noster est,

5 . De patre nil distans Deus. Utrisque partus integer, Qui gignit et qui percipit. Nil maior ille servulis,

6. Sed nee minor creante fit. Föns dieta clausus aeeipit. Föns membra clausus egerit, Nee rima crescit artior

7. Et vera proles emicat.

Die, mater et virgo, precor, Quisquamne claudit exiens? Artantur exta fetibus,

8. Vinclum pudoris natus est. Q[uae se]de Christi dignior. Quam sunt superna, crederis, Nostri memento praepotens.

4, 1 Turgiscet B. 4, 2 iecet B. 5, 3 praeeipit B. 5, 4 Cnil B ; servolis B. 6, 2 adeepit B. 6,3 egeret B. 7, 3 claudet B. 8, 3 cre deres B. „Hymnus sanetae Mariae, dictus a domno Ennodio." B.

64. (11.) Hymnus saneti Martini.

1. Cum gesta Martini loquor, Nil laude dignum transeo, Divisa virtus omnibus Unum coaeta praetulit.

2. Labore magno martyr est Victore carnis spiritu,

Hoc est triumphis proximum, Si bella calcent intima.

3. Perdente vires corpore Res fixa constat laureis, Sublimat hostem mentium. Qui vota membrorum facit.

4. Hie fontis ignem nesciens Calore fervebat Dei, Undis vapore iunetus est, Christo dicatus actibus.

3, 4 facet B. 4, 4 decatus B. in astrum 1>. 8. 2 antestitem B. domno Ennodio." B.

5. Qua veste nudum texerat, Hac rex nitebat aetheris; Sordente panno adquiritur, Quo fulget astrorum globus.

6. Quam iusta commutatio ! Ostrum rependit indigens, Et regna mendicus parat. Mox sacra vitae contigit,

7. De plebe lusit daemonum, Iussit favillis surgere, "Vixere tactu funera. Flagella passus est libens,

8. Quibus coronam nexuit. Compulsus ad antistitem Votum repugnans induit, Quod saneta complevit fides.

5, 4 Quod B. 6, 2 Ostrum korrig. - „Hymnus saneti Martini , dictus a

(!ö. (12.) Hymnus saneti Dionysii.

1. Dionysio Christus dedit Quot bella, tot victorias; Exsul piorum civis est, Urbis supernae partieeps.

2. Constantius vatem loco Quondam tyrannus expulit Non cessit iste turbido, Crevit periculis fides.

69

3. Hoc sancta die professio, Te poena tradit prosperis, Optata raercaris malo: Persiste, tortor, adiuvans,

4. Lux haec negando ceditur. 0 quam beata adversitas, Si sie triumphant exsules ! Nihil verendo martyre

5. Confessor iste distitit. Dispersa mors quos afficit, Ad vota mortis evolant; Nil lenta perdit coetio,

6. Intrat latenter abdita. Vitale funus maeror est, Velox medela transitus. Risit furorem prineipis,

7. Fide manente cursitans Fixus per orbem ducitur, Qua sol coruscat acrior, Negans bibendi copiam.

8. A te, tremende, sumimus, Ceu nostra quae remuneras Tu mitte sanetum poscere, Quod ipse nobis conferas.

1, 1 Dionisio B. 1, 2 Quod B. 2, 1 autem loco B. 2, 3 tur- pido ß. 5, 1 destitit B. 5, 2 adficet B. 5, 4 perdet B. 6, 3 medella B. 6, 4 Riset B. „Hymnus saneti Dionysii, dictus a donmo Ennodio." B

Venantius Fortunatus,

Episcopus Pictaviensis. f nach 600.

Venantius Honorius Clementianus Fortunatus, in der Nähe von Treviso im zweiten Viertel des sechsten Jahrhunderts geboren, erhielt seine Aus- bildung in der Rechtswissenschaft sowohl wie in den freien Künsten zu Ravenna. Durch die Fürbitte des hl. Martinas von Tours auf, wie er glaubte, wunderbare Weise von einem Augenübel geheilt, unternahm er, wahrscheinlich um das Jahr 565, eine Wanderung nach Gallien zu dem Grabe des Heiligen. Sein Weg führte ihn über das Hoflager Sigiberts von Austrasien, wo er wertvolle Verbindungen anzuknüpfen vermochte, während er in Tours mit Gregor, dem Eusebius der Franken, in innige und dauernde Beziehungen trat. Von Tours kam er nach Poitiers, wo die fromme und hochbetagte Rade- gunde, die Witwe Chlotars I., in dem von ihr gegründeten Kloster des hl. Kreuzes in stiller Abgeschiedenheit lebte. Der vertraute und sympathische Verkehr, mit ihr und ihrer Pflegetochter Agnes, der Äbtissin des Klosters, bewog ihn, in schon vorgerückterem Alter in den geistlichen Stand zu treten; er wurde zum Presbyter geweiht und in der Folge, um die Neige des Jahr- hunderts, zum Bischöfe von Poitiers erkoren. Die nähere Zeit seines Todes, der in das angehende siebente Jahrhundert fällt, ist unbekannt. Über das Leben Fortunats vergl. Hist. Longobard. II, 13. Bormann. Über das Leben des lateinischen Dichters Venantius Fortunatus, Fulda 1848. Wilh. Meyer, der Gelegenheitsdichter Fortunat. (Abhandlgen der K. Gesellseh. d. Wissensch. zu Göttingen. Philol. hist. Kl. Neue Folge Band IV Nr. •">) Berlin 1901, S. 5—23.

Fortunat hat nach dem Zeugnisse des Paulus diaconus zahlreiche Hymnen auf die verschiedenen Feste des Kirchenjahres verfafst: ,,maxime- que hymnos singularum festivitatum" (Hist. Longobard. II, 13). Diese Hymnen entziehen sich, wenn sie nicht in Verlust gerieten, jedenfalls unserer Kenntnis. In den elf Büchern Gedichte, die uns von Fortunat erhalten sind, befinden sich nur die vier, im nachfolgenden zum Abdruck kommenden Hymnen. Die handschriftliche Überlieferung derselben ist eine doppelte, die wir eine literarhistorische und eine liturgische nennen können, insofern die- selben auf uns kamen einmal durch jene Handschriften, welche uns Fortunats „Gesammelte Gedichte" aufbewahrt haben, andererseits durch liturgische Handschriften, in denen diese Hymnen eine Stelle fanden. Für erstere Über- lieferung kann ich mich auf die Ausgabe Leos (Mon. Germ. Auctt. antiq. IV) beziehen, aus der ich die Texte übernehme, denen ich dann die Lesarten einer Reihe von Handschriften der zweiten Gruppe beifüge. So richtig der Herausgeber Fortunats daran getan, diese Gruppe nicht zu berücksichtigen, in einem der hymnologischen Forschung dienenden Werke würde man ihr Fehlen mit Recht beanstanden.

71

Aus den von Leo p. XXIV als „Spuria" bezeichneten Gedichten habe ich drei aufgenommen aus Gründen, die bei den einzelnen Hymnen angegeben sind. Auf die andern kann ich hier, da es mich zu weit führen würde, des näheren nicht eingehen. Nur das eine sei bemerkt, dafs Leos Nr. IX und X im Hymnarium des Kardinals Tommasi, entgegen der Behauptung Leos, dem Fortunatus nicht zugeschrieben werden.

66. (1.) In Hoiiore sanctae Crucis. Carm. C. III, n. 2.

Fange, lingua, gloriosi

proelium certaminis Et super crucis tropaeo,

die triumphum nobilem, Qualiter redemptor orbis

immolatus vicerit.

De parentis protoplasti

fraude factor condolens, Quando pomi noxialis

morte morsu corruit, Ipse lignum tunc notavit,

damna ligni ut solveret.

Hoc opus nostrae salutis

ordo depoposcerat. Multiformis perditoris

arte ut artem falleret Et medelam ferret inde,

hostis unde laeserat.

Quando venit ergo sacri

plenitudo temporis, Missus est ab arce patris

natus orbis conditor Atque ventre virginali

carne factus prodiit.

Vagit infans inter arta

conditus praesaepia, Membia pannis involuta

virgo mater adligat, Et pedes manusque, crura

strieta pingit fascia.

Pontif. ms. Pictaviense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. A. Rit. et.

6. Lustra sex qui iam peraeta

tempus implens corporis, Se volente, natus ad hoc,

passioni deditus, Agnus in crucis levatur

immolandus stipite.

7. Hie acetura, fei, arundo,

sputa, clavi, lancea Mite corpus perforatur,

sanguis, unda profluit, Terra, pontus, astra, raundus

quo lavantur flumine.

8. Crux fidelis. inter omnes

arbor una nobilis, Nulla talem silva profert

flore, fronde, germine, Duke lignum dulce clavo

dulce pondus sustinens.

9.

10.

Fleete ramos, arbor alta, tensa laxa viscera

Et rigor lentescat ille, quem dedit nativitas,

Ut superni membra regis mite tendas stipite.

Sola digna tu fuisti ferre pretium saeculi

Atque portum praeparare nauta mundo naufrago,

Quem sacer cruor perunxit fusus agni corpore.

- 72

Miss. ms. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. B. Collect. ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. C. Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. D. Collect, ms. Laudunense(?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. E. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. F. Trop. ms.Sangallense saec. 10. Cod. »Sangallen. 380 G. Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Bruxellen. 8860—67. H.

Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Eossian. VIII 144. I. Trop. ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. K. Hymn. ms. Veronense saec.

11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) L. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. M. Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec. 10/n. Cod. Vallicellan. B 79. N. Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod. Sangallen. 376. O. Trop. ms. Lemovicense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1120. P. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. Q. Grad. ms. Cameracense saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78). R. Trop. ms. Emmera- mense saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. S. Grad. ms. Nivernense saec.

12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235 T. Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208. U. Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60). V. Brev. ms. Altahense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. W.

Ferner: Trop. ms. S. Albani Magunt. (?) saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19768. Trop. ms. Modoetinum saec. 10. ex. Cod. Capit. Modoetini 75.

Trop. ms. Eporediense saec. 11. in. Cod. Capit. Eporedien. 60. Trop. ms. Martialense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1121. Trop. ms. Modoetinum saec. 11. Cod. Capit. Modoetini 76. Trop. ms. Novaliciense saec. 11. Cod. Oxonien. Douce 222. Trop. ms. Martialense saec. 11. Cod. Parisin. 909. Trop. ms. Lemovicense saec. 11. Cod. Parisin. 903. Trop. ms. Martialense saec. 11. Cod. Parisin. 1136. Grad, et Ant. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. Leo 1. c. p. 27 sq.

1, 1 gloriose H. 1, 4 nobile KP. 1, 6 immolandus OR. 2, 1 parente H. 2, 2 fraude facta ACHKLMPRV. 2, 3 noxiali K. - 2, 4 mortem morsu A ; morsu in mortem BFGLORSUVW; curruitP; morte mors occubuit HIN; morsu mors incubuit K. 2, 5 Ipsi lignum B; natavit P; natabit H. 3, 3 Multis formis N; proditoris BEHIKLMNOPQR. 3,4 ars ut artem BDEFGIKLNOPQU. 4, 1 sacra K. 4, 3 abarche patris I. 4, 5 Hac de ventre I. 4, 6 caro factus LMST. 5, 2 positus praesaepia GIMN. 5, 5 Et manus pedesque crura KLM: Pedes, manus atque crura N. 5,6 pangit fascia G-, cingit fascia IKMNPQU, cinxit fascia L. 6, 1 Lustris sex qui iam peracta M ; Lustri sex qui iam peractis NW. 6,3 natus ab (darüber ob) hoc C. 6, 5 in cruce W; levatus CI. 6, 6 immolatus C; immolatur korrig. in immolandus P. 7, 1 aceto ABCEFHIKLPQSU. 7, 2 sputo BE; clavis HIMPQTU. 7, 3 perfciratum H ; A milite corpus foratur C. 7, 4undansA; profuit, darüber aber die Interlinearglosse: currit vianat L. 7, 5 mundi H. 7, 6 lavatur I. 8, 3 silva talem ABDEFGHIKLMOPQSTLT; silva tale N. 8, 4 fronde flore CIKLT; fronde florem BDFOPQ; frondem florem N; flores fronde H; flore fronde Q; germinans BFHNOPQ. 8, 5 Dulces lignum Q; dulce clavum C; dulceru clavum AEH; dulci clavo BDG; dulce clavi I; dulces clavos NQSTU; dulces clavum P; dulce clavos L. 8, 6 sustinet BMPU; sustinent 1KL; sustine Q. 9, 2 densa laxa BEOSUW. 9, 5 Et superna membra regi H. 9, 6 Miti tendas ADFGMNOQTU; miti tendat KLP; miti tendant I ; mite extendant H ; sunt mittenda stipite B. 10, 2 pretium saecli CAMI ; ferre saecli pretium I. 10,4 nautae N ; mundi naufrago BHMNP. 10, 6 fuso H; corporis P. Nach Str. 10 schiebt C ein:

11. Tenebrae et umbrae mortis 12. Viso redemptore mundi patefactus inferus, mox infernus tremuit,

Praevidens ruina mundi Bella vincla damnatorum,

gustatoque vetito quos perversus perdidit,

Inde salvat, quod perierat, Ascendit sedem et celsam

crucis fructus exhibens. salutemque reddidit.

73

13. Quaesumus, salva damnatos 14. Quem totus mundus non portat, agmina lugentium ; monumento clauditur,

Te prophetae cecinerunt Tertia die resurgit,

redemptorem omnium, saxum retro volvitur,

Tropaeumque mortis gustans, Tellus, pontum, polum, astra,

dans vexillum frontibus. adest auctor omnium.

An gleicher Stelle fügt TT die Strophe zu :

Quem totus mundus non capit, uno saxo clauditur Atque morte iain peracta claustra inferni adiit, Sic Deus trinus et unus die surgit tertia.

Am Schlüsse die Doxologie: Gloria et honor Deo usque quo altissimo etc. CILMNOUW; Gloriam patri melodis personemus voeibus etc. K; statt derselben in

FGO BSU

Sit patri natoque summo Gloria aeterno patri, gratia cum spiritu, qui creavit omnia,

Sempiternae trinitati Gloria unico eius, laus, salus et gloria, pro salute posito,

Quae creavit, quae redemit Spiritui [quojque saneto quaeque nos illuminat. in aeterna saecula,

wobei in SU die Verse 2 und 4 vertauscht sind , BS in Vers 6 in sempi- terna lesen. In allen Quellen (Gradualien, Troparien, Sakramentarien), welche dies Lied als Prozessionshymnus in Parasceve bieten, pflegt Str. 8 als Rundreim vor Str. 1 (nacb Str. 1 RV) zu stehen ; in alten Quellen, welche das Lied als Hymnus zu den Tagzeiten bieten (Brevieren, Autiphonarien, Hymnarien) pflegt vor Str. 6 Divisio einzutreten und Doxologie angefügt zu werden. Nur vier Strophen (8, 1, 2, 3) R; von Str. 2 ff. nur die Initien V. Es ist hier noch beizufügen, dafs der Hymnus Fange lingua gloriosi nach dem Vorgange Sirmonds häufig Fortunat abgesprochen und Claudianus Mamertus beigelegt worden. So beispielsweise noch in Wetzer und Weites Kirchenlexikon (2. Aufl.) s. v. Claudianus: „Namentlich rührt der schöne Hymnus Pange lingua gloriosi lauream certaminis im Brevier am Passionssonntage nach äufseren und inneren Criterien von ihm und nicht von Venantius Fortunatus her." Sirmond glaubte eine in sich nichts weniger als eindeutige Stelle in einem Briefe des Sidonius Apollinaris an Mamertus (Mon. Germ. Auctt. antiq. VIII, 56) um so mehr auf diesen Hymnus beziehen zu dürfen und zu müssen, als bereits ein alter Scholiast in einer von ihm benutzten Handschrift dies getan habe. Ferner weise Gennadius de viris illustr., nicht zwar, wie dies Werk gedruckt vorliege, wohl aber wie er es handschriftlich in einem Codex von Mont-Saint-Michel gesehen habe, den fraglichen Hymnus Mamertus zu : „Scripsit et alia nonnulla, inter quae et hymnum de passione Domini, cuius prineipium est: Pange lingua gloriosi." Nach Endlicher (Claudiani Mamerti Opera (Corp. Scriptt. eccl. XL Vindobon. 1885, p. II) steht eine ähnliche Bemerkung, wie Sirmond sie sah, auch in der Hs. H 145 von Montpellier (saec. 12.) fol. 103 b: „Nota quod Claudianus composuit hymnum Pange lingua gloriosi lauream certa- minis". Dennoch bemerkt Endlicher mit Recht abschliefsend : „Sed neque hoc neque Gennadii, sigenuinum est, testimonium sufficere videtur, ut hymnum illum Mamerto tribuamus, quem et veteres scriptores et Codices omnes Venantio ascribant" (1. c. p. XLIX).

74

67. (2.) Hymnus in Honore sanctae Crucis.

Carm. 1. II, n. 6.

1. Vexilla regis prodeunt, 5. Arbor decora et fulgida, Folget crucis mysterium, Ornata regis purpura, Quo carne carnis conditor Electa digno stipite Suspensus est patibulo. Tarn sancta membra tangere,

2. Confixa clavis viscera 6. Beata cuius bracbiis Tendens mauus, vestigia Pretium pependit saeculi, Redemptionis gratia Statera facta est corporis Hie immolata est bostia. Praedam tulitque tartari.

3. Quo vulneratus insuper 7. Fundis aroma cortice, Mucrone diro lanceae, Vincis sapore neetare, Ut nos lavaret crimine, Iucunda fruetu fertili Manavit unda et sanguine. Plaudis triumpho nobili.

4. Impleta sunt, quae concinit 8. Salve, ara, salve, victiraa, David fideli carmine De passionis gloria, Dicendo nationibus : Qua vita mortem pertulit Regnavit a ligno Deus. Et morte vitam reddidit.

Mart. ms. Modoetinum saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). A. Hyran. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. B. Brev. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. Trop. ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. D. Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod. Viiulobonen. 114. E. Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17027. F. Trop. ms. Martialense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1120. G. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) H. Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5778. I. Brev. ms.

5. Eutyehii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. K. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. L. Hymn. et. Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. ex. Cod. Casselan. theol. IV0 25. M. Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Xouv. acq. 1235. X. Leo 1. c. p. 34 sq.

1, 3 carnem A. Nach Str. 1. schieben IN ein;

Confixus clavis innocens

Mortem peremit (pervenit N) innocens

Saevum tyrannum vinciens

Et nos ab illo liberans.

Str. 2 fehlt GKN. 2, 2 manum I. 2, 3 gloria A. 2, 4 est fehlt ABDFHM. :J., 2 dirae ABCGHKN. 3, 4 et fehlt BCGHILN; et aus- radiert M: sasanguine X; Str. 4 und 5 umgestellt F. 4. 2 fidelis BCFHM. 5. 1 et fehlt BFGILN. 5, 2 Erecta B; Elata AH; digna GL 5, 4 Tarn sacra F. 6, 2 Saecli pependit pretium ABCFGI1IKM.

6, 3 est fehlt ABCDEGIKLX. 6, 4 que fehlt C: Praedam tulilque EL; tartari E; tartaris L. Str. 7 und 8 fehlen BDFGHIKX. 7, 1 Fundeng CL. 7, 2 saporem C. 7, 4 triumphum L. Die Hss., in welchen Str. 7 und 8 fehlen, setzen dafür ein:

7. O crux, ave, spes unica, 8. Te, summa Deus trinitas, Hoc passionis tempore, Collaudet omnis spiritus,

Auge piis iustitiam Quos per crucis mysterium

Reisque dona veniam. Salvas, rege per saecula.

8, 2 Collaudat H. 8, 4 Salvas, regis H; Regis, salva F. Doxologie: Deo patri C.

68. (3). De Cruce Domiiii.

Carm. 1. II, n. 1.

Crux benedicta nitet. Dominus qua carne pependit

Atque cruore suo vulnera nostra lavat, Mitis amore pio pro nobis victima factus

Traxit ab ore lupi qua sacer agnus oves, 5 Transfixis palmis ubi mundum a clade redemit.

Atque suo clausit funere mortis iter. Hie manus illa fuit clavis confixa cruentis

Quae eripuit Paulum crimine, morte Petrum. Fertilitate potens, o dulce et nobile lignum, 10 Quando tuis rarais tarn nova poma geris ! Cuius odore novo defuneta cadavera surgunt,

Et redeunt vitae, qui caruere diem. Xullum uret aestus sub frondibus arboris buius.

Luna nee in noctem sol neque meridie. 15 Tu plantata micas secus, est ubi cursus aquarum.

Spargis et ornatas flore recente comas. Appensa est vitis inter tua brachia, de qua

Dulcia sanguineo vina rubore fluunt.

Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. A. Hymn. ms. Severinianus saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. B. Hymn. ms. Stverinianus saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. Trop. ms. Eporediense saec. 11. in. Cod. Capit. Eporedien. 60 D. Trop. ms. Xonantulense saec. 11. Cod. Roman. 1343 (Sessor. 62). E. Trop. ms. Xonantulense saec. 11. Cod. Casanaten. C IY 2. F. Trop. ms. Xovaliciense saec. 11. Cod. Oxonien. Douce 222. G. Grad. ms. ßrixiense(?) saec. 11. Cod. Oxonien. Miscell. lit. 366. H. Trop. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vatican. Urbin. 5#5. I. Trop. ms. Ravennatense saec. n/j2. Cod. Capit. Mutin. O I n. 7. K. Trop. ms. Ravennatense saec. 12. Cod. Capit. Paduani A 47. L. Hymn. ms. Bobbiense saec. 12. Cod. Taurinen. F IV 18. M. Collect, ms. incertae orig. saec. 13. Clm. Monacen. 6911. N.

I nites B. 2 lavit ABX. 4 Traxit amore lupi HX ; quos sacer X ; qui sacer L; oves agnus D: ovis L. Transfixus BEIL. 7 Sic KL. 8 Qui GKL; Quae Paulum eripuit X. 9 Felicitatem G: a dulceque nobile X. 10 gerit DG; gerunt H. 11 nova G. 12 Ut redeunt KL; qua L; diem ABX: caruerunt dies G. 13 Uret nulluni B: Xullus urit EF; Nullus urens D : sub frontibus A ; arboris vivi G. 14 nocte A bis M ; meridiem H : meridies M. 15 micas sedis est G ; es ubi M. 16 et ornaris DM: flore micante B; flore recentes E; caumas G. 17 Aspersa D. Am Schlüsse die Doxologie:

Gloria magna Deo magnalia tanta patranti, Qui tarn mira facit, gloria magna Deo.

76

KG ordnen die Verse wie folgt: 1 bis 4; 9 bis 14; 7, 8, 5, 6, 15 bis 18. Nach Str. 18 folgt noch weiter in B:

Tartara fracta tui sunt viribus, atque draconis

Faucibus erepti pangimus, ecce, tibi. Libertatis opem capimus temnendo tyrannum,

Iure tuo fultos iacula nulla nocent. Arbor amara fuit nimium, quia gutture clauso

Nectus ad ima ruit primus in orbe parens. Dulcis adesse satis nimiumque suavis alumna

Crederis atque tuis vivificansque salus. Romphea mota (tuo patuit iuvamine vitae)

Est et tunc leti, hinc perit atque fugit. Impia regna vident, pavido terrore tremescunt,

Cum, quem tu tuleras, palluit atque chaos. Gaudia magna tenent, fuerant qui vincla barathri

Perpessi trucibus, munere perpetuo. Mors maledicta cupit dum per te perdere vitam

Seque perisse dolet, vita manendo viget. Nulla tuis meritis arbor confertur opima,

Cui decus e proprio pondere quippe manet. Quo pendente super te monstrant saecla lugubrem

Cuncta diem, noctis texuit in speciein. Mors inimica ruit, surgens, en, vita beata,

Tu veneranda micas, tu mundL sceptra tenes. Ista super titulo splendens tenebras repulisti,

Laudibus inde tuis pangimus, ecce, melos. Salve., quae brachiis mundo perferre medelam

Digna fuisti, tuis gaudia magna manent. Plebs in honore tui sacro modulamine plaudat,

Cuncta caterva simul personet atque tibi. Nostra salus perpes, tu crimina pelle redemptis,

Per te digna tibi quo modulemur. Amen. Gloria magna Deo, magnalia tanta patranti;

Qui tarn mira facit, gloria magna Deo!

In C sind die Verse 1, 2, 5, 6, 7, 8 aus Carm. 1. II. n. 3 ohne Abstand an Vers 18 angeschlossen. Die Collationen der liturg. Hss. verdanke ich H. M. Bannister.

69. (4.) Versus de Resurrectione Domini. Carm. 1. III, n. 9.

Tempora florigero rutilant distincta sereno

Et maiore poli lumine porta patet. Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,

Qui vagus Oceanus exit et intrat aquas, 5 Armatis radiis elementa liquentia lustrans

Adliuc nocte brevi tendit in orbe diem. Splendida sincerum producunt aethera vultum,

Laetitiamque suam sidera clara probant.

Terra favens vario fundit munuscula foetu,

10 Cum bebe vernales reddidit annus opes.

77

Mollia purpureum pingunt violaria carapum,

Prata virent herbis, emicat herba comis. Paulatim subeunt stillantia lumina florum

Arridentque oculis gramina tincta suis. 15 Semine deposito lactans seges exilit arvis,

Spondeus agricolae vincere posse famem. Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,

Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam. Cortice de matris tenera lanugine surgens 20 Praeparat ad partum turgida gemma sinum. Tempore sub biemis foliorum crine revulso

Iam reparat viridans frondea tecta nemus. Myrta, salix, abies, corylus, siler, ulmus acernus,

Plaudit quaeque suis arbor amoena comis. 25 Construitura favos apes hinc alvearia linquens

Floribus instrepitans poplite mella rapit. Ad cantus revocatur avis, quae carmine clauso

Pigrior hiberno frigore muta fuit. Hinc philomena suis attemperat organa cannis, 30 Fitque repercusso dulcior aura melo. Ecce, renascentis testatur gratia mundi

Omnia cum Domino dona redisse suo. Namque triumpbanti post tristia tartara Christo

Undique fronde nemus, gramina flore favent. 35 Legibus inferni oppressis super astra meantem

Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,

Dantque creatori cuncta creata precem. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo, 40 Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,

Horarum splendor scripula puncta fovent. Hinc tibi silva comis plaudit, hinc campus aristis,

Hinc grates tacito palmite vitis agit. 45 Si tibi nunc avium resonant virgulta susurro,

Has inter minimus passer amore cano. Christe, salus rerum, bone conditor atque redemptor,

Unica progenies ex deitate patris, Irrecitabiliter manans de corde parentis, 50 Verbum subsistens et penetrare potens, Aequalis, Concors, socius cum patre coaevus.

Quo sumpsit mundus principe principium, Aethera suspendis, sola congeris, aequora fundis,

Quaeque locis babitant, quo moderante vigent, 55 Qui genus humanuni cernens mersisse profundo,

Ut hominem eriperes, es quoque factus homo. Nee voluisti etenim tantum te corpore nasci,

Sed caro, quae nasci, pertulit atque mori.

Funeris exsequias pateris, vitae auctor et orbis, 60 Intras mortis iter dando salutis opem. Tristia cesserunt infernae vincula legis, Expavitque chaos lumiiiis ore prerai. Depereunt tenebrae Christi fulgore fugatae, Et taetrae noctis pallia crassa cadunt, 65 Pollicitam sed redde fidem, precor, alma potestas, Tertia lux rediit ; surge, sepulte meus. Non decet, ut huraili tumulo tua membra tegantur.

Neu pretium mundi vilia saxa premant. Indignum est, cuius clauduntur cuncta pugillo, 70 Ut tegat inclusura rupe vetante lapis. Liutea tolle, precor, sudaria linque sepulcro,

Tu satis es nobis, et sine te nihil est. Solve catenatas inferni carceris umbras Et revoca sursum, quidquid ad ima mit. 75 Redde tuam faciem, videant ut-saecula lumen, Redde diem, qui nos te moriente fugit. Sed plane implesti remeans, pie victor, ad orbem,

Tartara pressa iacent nee sua iura tenent. Inferus, insaturabiliter cava guttura pandens, 80 Qui rapuit semper, fit tua praeda7 Deus, Eripis innuinerura populum de carcere mortis

Et sequitur über, quo suus auctor adit. Evomit absorptam trepide fera bellua plebem, Et de fauce lupi subrahit agDUS oves. 85. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta Belliger ad caelos ampla tropaea refers. Quos habuit poenale chaos, iam reddidit in te Et quos mors peteret, hos nova vita tenet. Hex sacer, ecce, tui radiat pars magna triumphi, 90 Cum puras animas sacra lavacra beaut. Candidus egreditur nitidis exercitus undis,

Atque vetus Vitium purgat in amne novo. Fulgentes animas vestis quoque Candida signat, Et grege de niveo gaudia pastor habet. 95 Additur hac Felix consors mercede sacerdos, Qui dare vult Domino dupla talenta suo. Ad meliora trahens gentili errore vagantes,

Bestia ne raperet, munit ovile Dei. Quos prius Eva nocens infecerat, hos modo reddit 100 Ecclesiae pastos ubere, lacte, siiiu, Mitibus alloquiis agrestia corda colendo

Munere felici de vepre nata seges. Aspera gens Saxo vivens quasi more ferino Te medicante, sacer, bellua reddit ovem. 105 Centeno reditu tecum mansura per aevum Messis abundantis horrea fruge reples.

79

Immaculata tuis plebs liaec vegetetur in ulnis,

Atque Deo purum pignus ad astra feras. Una Corona tibi de te tribuatur ab alto. 110 Altera de populo vernet adepta tuo.

Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 114. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. B. Trop. ms. Emmera- mense saec. u/i2. Clm. Monacen. 14083. C. Leo 1. c. p. 59. ff.

9 Eus gaudens vario B über Easur. 10 reddit et annus BC. 11 pingit B. Floribus arrident B. 17 Caudice defecto A. - 19 Cordice A. 20 Timpora sub hiemis B. 25 constructura ABC. 33 Iamque C. 39 sq. steben in ABC als Eundreim an der Spitze des Ganzen. 41 mensium C 42 fovens AC. 45 Hinc tibi nunc B. 57 tantuin cum corpore AB. 79 pandit B. 83 Evomet ABC. 87 lethale chaos C. - 87 reddidit vitae AB. 90 lavacra habeant BC. 99 reddet A. 100 obere leto sinu C. 102 Munere felici B.

BC gehören zu den wenigen Bücbern , welche das ganze Gedicht Fortunats in die Liturgie einstellen, obschon sich 95 110 dazu absolut nicht schicken. Zahllos ist dagegen die Zahl der Handschriften, die Bruch- stücke des Ganzen als österlichen Prozessionshymnus bieten, und unübersehbar bunt die Auswahl, die getroffen wird. Seltener beginnt dabei die Auswahl nach Vorausschickung des Eundreims Salve festa dies mit „Tempora florigero;" dies ist z. B. der Fall in dem Troparium Miudense 1024 33. Cod. Berolinen. theol. IV0 11. Es bietet die ersten 38 Verse des Ganzen unter Auslassung von 29 und 30. Eine kürzere Fassung bietet das Trop. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7 ; es läfst auf die sieben ersten Distichen die Verse 29 und 30, 37 und 38 folgen. Viel häutiger ist eine andere Auswahl, die nach dem Eundreime mit Vers 31 einsetzt. Diese Auswahl hat aus dem durchaus nicht liturgischen Original einen liturgischen Hvmnus weitester Verbreitung herausgeschält.

Sabbato Sancto.

Ad Processionem.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus inferuum vicit et astra tenet.

1. Ecce, renascentis testatur gratia mundi

Omnia cum Domino dona redisse suo.

2. Kamque triumphanti post tristia tartara Christo

Undique fronde nemus, gramina flore favent.

3. Legibus inferni oppressis super astra meantem

Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.

4. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,

Dantque creatori cuncta creata precem.

5. Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,

Horarum splendor, scripula puncta fovent.

6. Christe, salus rerum, bone couditor atque redemtor,

Unica progenies ex deitate patris,

7. Qui genus humanum cernens mersisse profundo,

Ut hominem eriperes, es quoque factus homo,

8. Funeris exsequias pateris, vitae auctor et orbis,

Intras mortis iter dando salutis opem.

80

9. Pollicitam sed redde fidem, precor, alma potestas, Tertia lux rediit, surge sepulte mens!

10. Solve catenatas inferni carceris umbras

Et revoca sursum, quidquid ad ima ruit.

11. Kedde tuam faciem, videant ut saeeula lumen.

ßedde diem, qui nos te moriente fugit.

12. Eripis innumerum populura de carcere mortis,

Et sequitur liber, quo suus auctor adit.

13. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta

Belliger ad caelos ampla ü'opaea refers.

Rit. et Sacram. ms. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Yindobonen. 1888. A. Trop. ms. Epternacense saec. 12. Cod. ParisiD. 10510. B. Grad, ms. Nivernense saec. 11. Cod. Parisin. 9449. C. Trop. ms. Cameracense saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78.) D. Trop. ms. S. Arnulphi Meten, saec. 12. in. Cod. Meten. 452. E. Grad, et Ant. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. F. Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60) G. Grad. jus. Potaviense saec. 18. Cod. Hilarien. 148. H.

Zwischen 1 und 2 eingeschoben: Tempora florigero etc. C. 2, 1 Iamque DG. 2, 2 frondet E ; germine AF. 3, 1 Legimus inferni C. 3, 2 Laudent B. 4. 5 und 6 fehlen DG. 5,1 mentium BCDEFGH; arma fehlt H. 5. 2 Orarum A; scrupula cuncta H: scruspula cuncta U; scrupula puncta E: favent F: favens H; fovens ACE. 6 fehlt C. 7 fehlt A. 8 bis 13 fehlen F. 8, 1 poteris C. 8, 2 Intrans EFH. 9, 1 Pollicita C; Sollicitam DEGH. 9. 2 iam rediit G. 10, 1 catenatia E 11, 2 moriente mit A. 12 und 13 fehlen. DG. 12, 2 Persequitur liber B. 13 steht hinter 7 H. 13, 1 rumidum repetens A. Nach 13 folgt in C, vermutlich aus einem Osterspiel :

Xamque nostrae abiere Atque Iesum invisere, Caeli cives dicunt illum Vivum iam regnare.

Auch für Christi Himmelfahrt und Pfingsten wurden aus dein Gedichte Fnrtunats Prozessionshymnen gewonnen. Die ins Unendliche variierende

Auswahl ins Einzelne zu verfolgen ist untunlich: wir müssen es uns an einigen Beispielen genügen lassen. So gebrauchte man in Klosterneuburg den folgenden kurzen Auszug:

In Ascensione Domini.

Ad Processionem.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus ascendit victor et astra tenet.

1. Ecce, renascentis adplaudit gratia mundi,

Sidera scandenti, rex pie, Christe, tibi.

2. Tu tumulum repetens post tartara carne resumpta

Belliger ad caelos ampla tropaea refers.

3. Mox, bone, glorifico remeans Phlegetonte triumpho

Pluribus exuvüs nobilis astra petis.

4. Caelica naturam ducens super agmina nostram

Fide piis umeris pastor ovem revehis.

81

Process. ms. S. Mariae Magd. saee. 14. Cod. Claustroneoburgen. 995. Das sind aus Fortunatus entlehnt fünf Verse (39, 31, 32, 85, 86) und ebenso- viel hinzugedichtete. In Sankt Peter in Salzburg sang man seit dem 12. Jahrhundert, bei dem gleichen Anlasse :

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus ascendit victor et astra tenet.

1. Legibus inferni oppressis super astra meantem

Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum.

2. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,

Dantque creatori cuncta creata precem.

3. Hinc tumulum repetens post tartara carne resumpta

Belliger ad caelos ampla tropaea refers.

Grad, et Ant. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. Dies sind aus Fortunat die Verse 39, 35, 36, 37, 38, 85, 86. Noch kürzer fafste man sich am Himmelfahrtstage in Melk:

Eft Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus ascendit victor et astra tenet.

1. Hinc tumulum repetens post tristia carne resumpta

Belliger ad caelos ampla tropaea refers.

2. Immaculata tuis haec plebs vegetetur in undis

Atque Deo purum pignus ad astra ferat.

Grad. ms. Mellicense saec. 13/u. Cod. Mellicen. 1056. Hier sind ent- lehnt die Verse 39, 85, 86, 107, 108. Ein verwandtes Beispiel vgl. man Anal. IV, Nr. 29. Sehr weit hievon entfernt sich ein Prozessionshymnus auf Christi Himmelfahrt, den Voisin, Bulletin de la societe historique de Tournai, Tome VIII. (1862) p. 115, aus einem Tournaier Mefsbuch des 14. Jahrh. (Cod. Tornacen. XIII.) mitteilt. Inhaltlich würde dieser Cento vielmehr für Pfingsten passen, denn er besteht aus den Versen 39, 85 bis 104 inkl., 107 bis 110 inkl. Der Herr Generalvikar Voisin hat keine Ahnung davon gehabt, dafs das Gedicht ein Werk des Fortunatus sei, sonst hätte ei- sernen schlechten Text nach den vorhandenen Ausgaben verbessern können und müssen. Ähnliche Centos machte man für Pfingsten. So in St. Florian:

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo, Qua sacer accendit Spiritus igne suos.

1. Rex sacer, ecce, tui radiat pars magna triumphi,

Cum plurimas animas sacra lavacra tenent.

2. Candidus egreditur nitidis exercitus undis

Atque vetus vitium purgat in amne novo.

3. Splendidulas animas vestis quoque Candida signat,

Et grege de niveo gaudia pastor habet.

4. Additur ac felix Concors mercede sacerdos,

Bestia ne rapiat, munit ovile Dei.

Collect, ms. S. Floriani 1476. Cod. Florian. XI 117. Das Lied be- steht aus den Versen: 39 und 89 bis 94 inkl. Ein längeres Gedicht, auch für das Pfingstfest, das dieselbe Quelle bietet, ist nur in der ersten Hälfte Entlehnung, wird aber sodann selbständig. Eine andere Gruppierung für dasselbe Fest ist die folgende:

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo, Qua nova de caelo gratia fulsit humo. Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 6

82 -

1. Iamque triumphanti post tristia tartara Christo

Undique fronde nemus, gramina flore favent.

2. Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,

Qui vagus Oceani exit et intrat aquas.

3. Arraatus radiis elementa liquentia lustrans

Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem.

4. Splendida sincerura producunt aethera vultum,

Laetitiamque suam sidera clara probant.

5. Eus gaudens vario fundit munuscula fetu,

Cum bene vernalis reddit et annus opes.

6. Mollia purpureum pingunt violaria carapum,

Prata virent herbis, et micat herba comis.

7. Paulatim subeunt stillantia lumina florum,

Floribus arrident gramina cuncta suis.

Process. ms. Lincolniense saec. 15. Cod. Vatican. Ottobon. 308. Dies sind die Verse 39, 33, 34, 3 bis 10 inkl., 13, 14. Eine andere Ent- lehnung auf Pfingsten vgl. Anal. IV, Nr. 30.

Ein langer Cento „In diebus Rogationum ad processionem" findet sich im Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11; er ver- bindet die Verse 39, 47, 48, 55 bis 70 inkl., 73, 74, 71, 72, 75, 76, 49 bis ">4 inkl., 81, 82, 85, 86, 1, 2, 35 bis 38 inkl. Auf die ganze Osterwoche verteilt findet sich ein Cento in einem Processionale ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 995, wie folgt:

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

Ecce, renascentis testatur gratia mundi

Omnia cum Domino dona redisse suo. Namque triumphanti post tristia tartara Christo

Undique fronde nemus, gramina flore favent.

F e r i a s e c u n d a.

Tempora florigero rutilant distincta sereno

Et maiore poli lumine porta patet. Altius ignivomum solem vehit orbita caeli,

Qui vagus oceanas intrat et exit aquas.

Feria tertia.

Auricomis radiis elementa liquentia lustrans

Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem. Splendida sincerum producunt sidera vultum,

Laetitiamque suam sidera laeta probant.

Feria Quarta.

Terra ferax vario fundit munuscula cultu,

Cum bene vernales reddit et annus opes. Mollia purpureum pingunt violaria campum,

Prata virent herbis, et micat herba comis.

Feria Quinta.

Semine deposito lactens seges exsilit arvis,

Spondens agricolae vincere posse famem. Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,

Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam.

83

Feria Sexta.

Cortice de matris tenera lanugine surgens Praeparat ad partum turgida gemma sinum.

Tempore sub hiemis foliorum crine revulso Iam reparat viridans frondea tecta nemus.

[Sabba to.]

Qui crueifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,

Dantque creatori cuncta creata precem. Christe, salus rerum, bone conditor atque redemptor,

Unica progenies ex deitate patris.

Auf die Sonntage nach Ostern verteilt das Lied Clm. Monacen. 27 130. Grad. Ottoburanum saec. 12. wie folgt:

Dominica Pascha e.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Tempora florigero rutilant distincta sereno

Et maiore poli lumine porta patet. Altius ignivomum solem caeli orbita ducit,

Qui vagus Oceanas exit et intrat aquas. Armatis radiis elementa liquentia lustrans

Adhuc nocte brevi tendit in orbe diem. Splendida sincerum producunt aethera vultum,

Laetitiamque suam sidera clara probant. Terra favens (gaudens Hs.) vario fundit munuscula fetu,

Cum bene vernales reddit et annus opes. Mollia purpureum pingunt (pingit Hs.) violaria campum,

Prata virent herbis, et micat herba comis. Paulatim subeunt stillantia lumina florum,

Floribus arrident gramina tincta suis. Semine deposito lactans seges exsilit arvis,

Spondens agricolae vincere posse famem. Caudice desecto lacrimat sua gaudia palmes,

Unde merum tribuat, dat modo vitis aquam. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

Dominica prima post Octavam Paschae.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Cortice de matris tenera lanugine surgens

Praeparat ad partum turgida gemma sinum. Tempore sub hiemis foliorum crine revulso

Iam reparat viridans frondea tecta nemus. Myrta, salix, abies, corylus, siler, ulmus, acernus,

Plaudit quaeque suis arbor amoena comis. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

Dominica Secunda.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Constrüitura favos apes hinc alvearia linquens

Floribus instrepitans poplite mella rapit.

- 84

Ad cantus revocatur avis, quae carmine clauso

Pigrior hiberno frigore muta fuit. Hinc philomena suis attemperat organa cannis,

Fitque repercusso dulcior aura raelo. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua De us infernum vicit et astra tenet.

Dominica Tertia.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Ecce, renascentis testatur gratia mundi

Omnia cum Domino dona redisse suo. Namque triumphanti post tristia tartara Christo

Undique fronde nemus, gramina flore favent. Legibus infermi oppressis super astra meantem

Laudant rite Deum lux, polus, arva, fretum. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

Dominica Quarta.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Qui crucifixus erat, Deus, ecce, per omnia regnat,

Dantque creatori cuncta creata precem. Nobilitas anni, mensum decus, arma dierum,

Horarum splendor scripula puncta favent. Hinc tibi silva comis plaudit, hinc campus aristis,

Hinc grates tacito palmite vitis agit. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

Dominica Quinta.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Qui genus humanuni cernens mersisse profundo,

Ut hominem eriperes, es quoque factus homo. Nee voluisti etenim tantum te corpore nasci,

Sed caro, quae nasci, pertulit atque mori. Funeris (muneris Hs.) exequias pateris, vitae auetor et orbis,

Intras mortis iter dando salutis opem. Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet.

f^L Vgl. über dies Ostergedicht, W. Meyer, der Gelegenheitsdichter Venantius Fortunatus (Berlin 1901.) S. 81 u. f.

70. (5.) Sabbato Sancto.

1. Tibi laus, perennis auetor, 2. Nox clara plus et alma Baptismatis sacrator, Quam luna sol vel astra,

Qui sorte passionis Quae lurainum Corona

Das praemium salutis. Reddis diem per umbrani,

85

3. Dnlcis, sacrata, blanda, Electa, pura, pulchra, Sudans honore mella, Rigans odore chrisma,

4. In qua redemptor orbis De morte vivus exit Et, quos catena vinxit, Sepultus ille solvit.

5. Quam Christus aperuit Ad gentium salutem, Cuius salubre cura Redit novata plasma.

6. Accedite ergo digni Ad gratiam lavacri, Quo fönte recreati Refulgeatis agni.

7. Hie gurges est fidelis Purgans liquore mentes, Dum rore corpus udat, Peccata tergit unda.

8. Gaudete candidati, Electa vasa regni, In morte consepulti, Christi fide renati.

Pontificale ms. Pictavense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. mit der Bemerkung; „Interim canitur versus Fortunati presbyteri ad baptizatos." 5, 3 salubri; Fortunat setzt häufig dem Verse zulieb die Ablativform auf e, wo i gefordert; vgl. Leo p. 389 s. v. Ablativus. 5, 4 Da die Form plasma, plasmae bei Commodian sich findet (Apolog. 310): Descendit in tumulum Dominus suae plasmae misertus", wird das Vorkommen derselben bei Fortunat nicht unerklärlich sein. 7, 3 sudat.

Die Verfasserangabe der Hs. würde bei dem Alter dieser und da sie aus der Bischofstadt Fortunats selbst stammt, unbedingtes Vertrauen verdienen, wenn nicht Str. 5 Fehler aufwiese. Zwei derselben sind vorstehend erklärt: der dritte äperüit (5, 1) wird auf mangelhafte Überlieferung zurückzuführen sein, da das Wort ebenso schlecht in den Sinn als in das Versmafs sich ein- fügt. Denn was soll es heifsen: Christus noctem aperuit? Man erwartet ein Wort im Sinne von „geheiligt" oder ähnliches.

71. (6.) Hymnus in Xatale Homini.

1. Agnoscat omne saeculum Venisse vitae praemium, Post hostis asperi iugum Apparuit redemptio.

2. Esaias quae praecinit, Completa sunt in virgine, Annuntiavit angelus Sanctus replevit Spiritus.

3. Maria ventre coneipit Verbi fidelis semine,

Quem totus orbis non capit, Portant quellae viscera.

4. Radix Iesse floruit

Et virga fruetum edidit, Fecunda partum protulit Et virgo mater permanet.

5. Praesaepe poni pertulit, Qui lucis auetor exstitit, Cum patre caelos condidit, Sub matre pannos induit.

6. Legem dedit qui saeculo, Cuius decem praeeepta sunt, Dignando factus est homo Sub legis esse vineulo.

7. Adam vetus quod polluit, Adam novus hoc abluit, Turnens quod ille deicit, Humillimus hie erigit.

8. Iam nata lux est et salus, Fugata nox et vieta mors ; Venite, gentes, credite, Deum Maria protulit.

86

Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. B. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). C. Brev. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 414. D. Psalt. et hymn. ms. Valcidorense saec. 'Vi 2. Clm. Monacen. 13067. E. Brev. ms. Secoviense saec. n/i2. Cod. Graecen. 770. F. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 864. G. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 763. H.

Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Clm. Monacen. 96H3. I. Dium. et Hymn. ms. Scheftlariense saec. 12. Clm. Monacen. 17024. K. Brev. ms. 8. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. L. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. M. Psalt. et Hymn. ms. Ostroviense anni 1174. Cod. Capit. Prägen. A 57. N. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. O. Brev. ms. Emmeramense saec. 13/i4. Clm. Monacen. 14 741. P. Brev. ms. Lambacense saec. 13/i4. Cod. Lambacen. CLXXII. Q. Brev. ms. S. Georgia Prägen, saec. [12/i3. et] 14. Cod. Prägen. XII E 5. B. Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. Cod. Prägen. VII G 7. S. Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. T. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13,] Cod. Florian. XI 384. U. Antiph. et Hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. V. Psalt. et Hymn. ms. S. Mariae in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. W. Brev. ms. S. Aegidii Brunswicen. saec. 14. (Privatbesitz). X. Dium. et Hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. Y. Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. Z.

2, 1 Isaias E; Ysaias CFG; cecinit FK. 2, 3 Annuntiante angelo B.

2, 4 Replevit sanctus B. 3, 1 concepit fast alle Quellen. 3, 2 Fidelis verbi BE; Fideli verbi A; Verbo fideli D; Verbum fideli CGIKO. 3, 3 orbis non baiulat CDEFGIO. 3, 4 Gestant AB. 4,1 Iesse iam alle Quellen, aber gegen die Reinheit des Verses. 4, 2 fructus ADEFGIKO.

4, 3 fructu protulit CO. 6, 3 homo factus est B. 7, 1 Adam vetus homo polluit B. 7, 3 deiecit D. 8, 2 Fugitque nox et hebetat mors B.

In zwei Teile geteilt (1 4 und 5 8) O; in drei (1 bis 3 ad Tertiam, 4 bis 6 ad Sextam, 7 bis 8 ad Nonam) CE ; in vier (1 und 2 ad Primam, 3 und 4 ad Tertiam, 5 und 6 ad Sextam, 7 und 8 ad Nonam) V.

Clichtovaeus , Elucidatorium Ecclesiasticum , Basileae 1517 fol. 18 b: „Praesens hymnus iambicus est dimeter, ubique carminis illius leges exacte servans praeter id, quod in septimo versu bis secündo loco pyrrichium habet pro iambo. Auetor eius Fortunatus episcopus." Georg Fabricius, Poetarum Veterum Ecclesiasticorum opera christiana, gab Gedichte des Fortunatus heraus nach einer Murbacher Hs., die er von Johannes Oporinus erhalten ; cfr. Comment. S. 57. Diese Hs. enthielt die WW. Fortunats in Büchern, und darin diesen Hymnus, den er S. 694 druckt mit der Aufschrift „Ex lib. II." In den uns erhaltenen Sammlungen Fortunats fehlt der Hymnus. Die Frage nach seiner Echtheit hängt wesentlich zusammen mit derselben Frage be- züglich des Hymnus „Quem terra, pontus, aethera", denn beide sind ganz augenscheinlich von einem Verfasser.

72. (7.) Hymnus Beatae Mariae.

1. Quem terra, pontus, aethera 2. Cui luna, sol et omnia Colunt, adorant, praedicant, Deserviunt per tempora,

Trinam regentem machinam Perfusa caeli gratia

Claustrum Mariae baiulat. Gestant puellae viscera.

87

8. Mirantur ergo saecula, 6. 0 gloriosa femina, Quod angelus fert semina, Excelsa saper sidera,

Quod aure virgo concipit Qui te creavit provide

Et corde credens parturit. Lactas sacrato ubere.

4. Beata mater munere, 7. Quod Eva tristis abstulit, Cuius supernus artifex Tu reddis almo germine, Mundum pugillo continens Intrent ut astra flebiles, Ventris sub arca clausus est. Caeli fenestra facta es.

5. Benedicta caeli nuntio, 8. Tu regis alti ianua Fecunda sancto spiritu, Et porta lucis fulgida; Desideratus gentibus Vitam datara per virginem, Cuius per alvum fusus est. Gentes redemptae, plaudite.

Homil. ms. Benedictoburanum saec. 8. Clm. Monacen. 4542. add. saec. sh. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14843. C. Mart. et Collectar. ms. Frisingense saec. 10. Clm. Monacen. 27305. D. Rit. et hymn. ms. Scheft- lariense saec. 10. Clm. Monacen. 17027. E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. Hymn. ms. Farfense saec. 10. ex. Cod. Roman. 175 (Farf. 4). G. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. H. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. I. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. K. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). L. Brev. ms. Nursinum saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. M. Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. N. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV0 25. O. Fragm. Miss. et Brev. saec. n/i2. in Codice Admuntensi 215. saec. 12/i3. P.

1, 1 pondus N. 1,2 Colant F. 1, 3 Trina H; machina C; maxinam F. 1, 4 baiolat P. 2, 1 Cui sol, luna G. 2, 2 Deserviant O. 2, 4 puellae viscera fehlt P. 3, 1 Mirentur CF; saeculi N. 3, 2 fert nuntia F. concepit fast alle Hss.; concoepit D. 4, 1 munera C; mater Maria AELP. 4, 3 Mundo N. Vor Str. 5 in:

Matrem per integerrimam Opem ferens celerrimam Dissolve, Christe, vincula, Quae nostra nectunt crimina.

5, 1 Beata caeli BCKMN. 5, 2 sancta L. 5, 3 Desideratum N. Str. 5 fehlt F; nach Strophe 5 schliefst P mit Doxologie Deo patri sit gloria Eiusque etc. Rest fehlt; nach Str. 5 Divisio MN. 6, 2 supra CE. 6,3 providens N. 6,4 Lacta AO; Lactans DN; Lactasti M. 7, 2 redde B ; alvo C. 7, 3 Intrant CDE. 8, 1 alta CLN ; ganua C. Nach Str. 8 in KN:

Qui, Christe, natus virginis (virgine K) Es auctor et mirabilis, Nos ipsius suffragiis Dona supernis gaudiis.

Nach dieser Str. folgt in K: Matrem per integerrimam etc. wie weiter oben; statt dieser Strophe lesen wir in F:

Flos, Christe, decus virginum, Florentem natum virgine, Nos precibus virgineis Solve precautes iugiter.

Die Doxologie, die dem Hymnus ursprünglich fremd ist, ist verschieden in verschiedenen Hss. Der Hymnus steht „In Annuntiatione B. M. V." HM; „In Purificatione ad Vesperas F, ad Nocturnum G. Die Hs. P wird von Mone II, 128 irrtümlich als dem 9. Jahrhundert angehörig bezeichnet. Die Frage nach der Authenticität dieses Hymnus hängt, wie Ebert, Gesch. der allgem. Literatur des Mittelalters, richtig bemerkt hat, mit der Frage nach der Echtheit des Buches De laudibus sanctae Maria e (Auctt. antiq. IV, 371 sqq.) zusammen. Die Frage hier aufzurollen und abzuhandeln, fehlt der Raum. Ich mufs sie an anderem Orte zur Sprache und zum Aus- trage zu bringen versuchen.

Eugenius III,

Episcopus Toletanus,

f 658.

Eugenius , Sohn des Evantius , eines edlen Goten , und Kleriker arj der Palastkirche zu Toledo, floh, sich der Welt zu entziehen und den Studien zu widmen, nach Zaragoza, wo er im Kloster der hl. Engratia in die Schar der Mönche aufgenommen wurde. Nachdem er schon vorher Erzdiakon von Zaragoza geworden, ward er 647, nach dem Tode Eugenius II (I), gegen seine Neigung vom Könige Chindaswinth auf den bischöflichen Stuhl von Toledo erhoben. Obschon schwächlicher Konstitution und von häufigen Krankheiten heimgesucht, wufste er neben den Obliegenheiten seines Amtes noch Mufse für wissenschaftliche Studien, ja für dichterische Betätigung zu finden. So überarbeitete er auf Anregung Chindaswinths das Hexaemeron und die Satis- faktio des Drakontius. Eugenius starb den 13. November 658.

Obschon uns von Eugenius berichtet wird, dafs er dem Kirchengesange besondere Pflege angedeihen liefs, und dafs er die kirchlichen Officien neu geordnet habe, sind uns doch kirchliche Hymnen unter seinem Namen nicht überliefert. Da der Bischof Protasius von Tarragona sich mit dem Er- suchen an ihn wandte , er möge eine Messe zu Ehren des hl. Märtyrers Hippolytus verfassen, was Eugenius versprach, so könnte vielleicht der Hymnus auf diesen Heiligen Anal. XXVII, 183 u. f. von ihm herrühren, um so eher, da derselbe noch metrischen Bau aufweist. Vgl. Garns, Kirchen- gesch. von Spanien II, 132 ff. Neues Archiv 26, 393—409.

Von den Gedichten des Eugenius ist neuerdings eine von F. Vollmer besorgte Ausgabe erschienen (Auetores antiquissimi XIV, 235 sqq.), aus der die wenigen Nummern unter den Poesien dieses Dichters exzerpiert sind, welche der Hymnendichtung zugezählt werden können. Das Gedicht De incommodis aestivi temporis (Anal. XI, 24,) wiederhole ich hier nicht. Ebensowenig den schon Anal. XIX, 119 u. f. abgelehnten Hymnus auf Dionysius Areopagita. Mit dem dort S. 120 gesagten vgl. man das Urteil Vollmers: „Dafs der Hymnus auf S. Dionysius Areopagita, gedruckt bei Hagen, Carm. med. aevi p. 56 nicht von Eug. ist, dem ihn Paris. 2832. fol. 111 und ein Codex von Chartres 44. fol. 2. saec. XI. zuschreiben, erhellt auf den ersten Blick aus der Metrik." Neues Archiv XXVI, 407.

73. (1.) Oratio ad Deum.

Rex Dens immense, quo constat machina mundi, Quod miser Eugenius posco, tu perfice Clemens. Sit mihi reeta fides et falsis obvia sectis,

90

Sit mihi praecipue morum correctio praesens. 5 Sim carus, humilis, verax, cum tempore prudens,

Secreti tacitus et linguae famine cautus.

Da fidum socium, da fixum semper amicum,

Da blandum, sobrium, parcum castumque ministrum.

Non me pauperies cruciet aut languor obuncet, 10 Sit comes alma salus et sufficientia victus.

Absint divitiae, fastus et iurgia litis,

Invidia, luxus et ventris pensio turpis,

Crimine nee laedam quemquam nee crimine laedar.

Sic bene velle queam, quo pravum posse recedat, 15 Nil turpe cupiam, faciam vel proloquar unquam,

Te mens desideret, lingua canat, actio promat.

Da, pater altitonans, undosum fletibus imbrem,

Quo valeam lacrimis eulparum solvere moles.

Da, precor, auxilium, possim quo vincere mundum 20 Et vitae Stadium placido percurrere passu.

Cumque suprema dies mortis patefecerit urnam,

Concede veniam, cui tollit culpa coronam.

Cod. Londinen. Vespas. A I saec. 7/s. A. Cod. Parisin. 8093 saec. 8

B. Cod. Parisin. 2832. saec. 9. C. Cod. Leyden. Voss. lat. Q 69. saec 9. D. Cod. Berolinen. Phil. 1825. saec. 9. E. Cod. Darmstadien. 3301 saec. 9. F. Cod. Valentinianen. 405 (387) saec. 9. G. Cod. Parisin. 528 saec. 9. H. Cod. Parisin. 1153. saec. 9. I. Cod. Parisin. 13 377. saec 9. K. Cod. Casinen. 439. saec. 9/io. L. Cod. Vatican. Reg. 2078. saec 9/io. M. Cod. Parisin. 7540. saec. 10. N. Cod. Parisin 8071. saec. 10 O. Cod. Lipsien. Senat. XLVIII. saec. 10. P. Cod. Bruxellen. 8860—67 saec. 10. Q.

1. immensi A (korr.) DHJKO; immensus E; immense et G; qui K. 2. Quod miser imploro Eugenius tu F; Quod miser imploro Egilhart tu G; Quod miser imploro tu perfice A; Quod miser imploro tu perfice clemens D; Quo miser imploro per Christum perfice A (corr.); Quod miser imploro David tu perfice H ; Quod miser imploro exposcens tu perfice K ; Unde ego posco miser supplex clementer adest[oj E : Quod miser imploro per Christum, [da] pie clemens; dann noch: Da vigilem sensum, rex regum, euneta gubernans, Da, precor , ingenium , da mentis lumen honestum Q. 3 fehlt CMN. 4 praeeipuae GN; praeeipua K. -5 fehlt P; verax, humilis T; humilis, verus M (1. m.). 6 Sim crebro E ; flamine B; fulmine DEGHKPQ, am Rande N; limine CMNO; eulmine calamine F. 9 cruciet nee AFGI. 10 uirtus

C. 11 iurgia, lites EFI. 12 Invidia ac luxus B; invidiae luxus AEFGI; tensio N korr. 13 ne laedam AEFGIMQ; ne crimine E. 14 recreat F. 15 Turpe nil Q, ut proloquar M. 16 desiderat DH; Te mens, lingua canat, desiderat, actio promat O ; Te mea mens sitiat, sermo canat, actio promat Q. 17 altetonans A (corr.). 18 mores F. 19 deprecor AF; quo possim AC. 20 Studium D ; placidum percurrere possim E. 11 Dumque A. 22 Concedes OP (corr.); concedet E ; Da veniam demens, cuitollit culpa coronam : dann noch: Gloria summa tibi, caeli terrae [que] creator, Qui Deus es trinus regnans super omnia solus Q.

Aufschrift: Oratio CNO; Oratio beati Eugenii iunioris B; Oratio eius- dem M; Oratio saneti Eugenii, Toletani episcopi G; Oratio Eugenii epis- copi L; Oratio Eugenii, Toletanae sedis episcopi DHKP; Oratio Eugenii, Toletani episcopi AL; Oratio Eugenii, episcopi Toletani F. Auctt. ant. XIV, 232.

91

74. (2.) De Brevitate huius Yitae.

1. Criminum mole gravatus

et reatu saucius Carmen insonare nitor

luctuosis quaestibus, Lacrimis ora madescant,

verberentur pectora.

2. Mundus, ecce, nutat aeger

et ruinam nuntiat, Tempora grata fugantur,

ingeruntur pessima, Omnia mala propinquant,

et bona praetervolant.

3. Eugeni miselle, plora,

languor instat improbus ; "Vita transit, finis urget,

ira pendet caelitus, Ianuam pulsat, ut intret,

mortis, ecce, nuntius.

4. Cur inique concupiscis

falsa mundi gaudia, Cur caduca non relinquis.

curris ad perennial Dum petis tantilla lucra,

dona perdis maxima.

5. Die, miser, carne soluta

quid tibi solacium? Nil boni portabis illic,

quo recedat ultio, Poena te cremabit ardens,

anxiabit Spiritus.

6. Nemo te, miselle, crede,

nemo consolabitur, Non parentes aut propinqui,

non sodales optimi; Cuncta te proeul abibunt,

quae amasti dulciter.

7. Corrige, crudelis, actus,

terge noxam fletibus, Sit tibi pro pane luctus,

lacrimae pro gaudio, Pande Christo probra cordis

eiulando fletibus.

8. 0 Deus, bonum perenne,

semper exorabilis, Cerne fletum profluentem

de medullis intimis, Vincla criminum resolve,

pone finem lacrimis.

9. Nolo me, pater, Averni

maneipes incendio, Flamma quo iugis adurat

membra citra terminum; Hie repende, quod meremnr,

sit quies post transitum.

10. 0 genus mortale, mecum lacrimas effundite,

Pauperi praebete victum, „parce" Christo dicite;

Forsitan iram refrenat, donat indulgentiam.

Cod. Parisin. 8093. saec. 8. A. Cod. Parisin. 2832. saec. 9. B.

Cod. Legionen. 8. saec. 10. C. Cod. Bruxellen 8860 67. saec. 10. D.

1, 5 ora ma A (korr.); madeseunt BCD. 1,6 verberantur ABD.

2, 1 natus (?) A; nuntiet (?) C. 2, 5 appropinquat D. (korr.). 3, 1 Eumenis ille plorans [lies : Heu me miselle plorans] D. 3, 4 pendit ABC.

5, 1 solutus D. 5, 2 quod D. 5, 3 nil boni tecum portabis illic D.

5, 4 quod reeipias ultio D. 5, 6 anxiabis spiritu D. 6, 1 credet ABC. 6, 5 Cuucta a te AB (korr.); Cuncta tunc D; abebunt A (korr.). 7, 1 hactu A; actum B; crudeles actus D. 7, 4 lacrimis korr. in lacrimae A; lacrimas D. 7, 5 Christo pio corde D. 7,6 hieulando D. 8, 1 bonus perennisB ; bone perennem D. 8, 3 profluendem A. 9, 3 Flamma-

92

que iugis B: flammae quo iugis D; aduret(?) A. 9, 4 citra nmndi terminum D. 10, 4 Christe D. 10, 5 ira refrenans D. 10, 6 donet B. D fügt noch bei :

Gloria et honor Deo, virtus et imperium Una patri filioque, incliti [!] paraclito, Cui honor et potestas in aeterna saeeula.

Aufschrift: Carmen de brevitate vitae C: Item eiusdem metro trochayco de brebitate huius vitae A ; De annuntiatione ruinae. D. Auctt. antiq. XIV, 235 sq.

75. (3.) Hymnus in Pacem.

1. Haec nostra nobis conferunt peccamina, Quae provocarunt iudicis sententiam, Quam nulla flexit digna paenitentia ;

Parce, redemptor !

2. Iucunda nobis quando donat tempora, Nil laudis ille, nil sacramus gratiae; Nunc ergo deest, qui ruentes allevet.

Parce, redemptor !

3. Kaptis amicis et perustis praediis Deum precemur corde cum suspiriis, Ut curvet hostes et resistat improbis.

Parce, redemptor!

4. Lux angelorum, iam benignus accipe, Compesce bella, redde pacis gaudia, Contrita corda sanet indulgentia.

Parce, redemptor !

5. Mors, ecce, dira nostra pulsat pectora, Farnes perurget, tela belli concrepant ; Concede, Christe, iam quieta tempora,

Parce, redemptor!

6. Non ira duret, sed medella proximet, Qua deleantur prava, quae commisimus, Et finiantur dura, quae pavescimus.

Parce, redemptor!

7. 0 pax perennis, o perennis gloria ! Pacem rogamus, pacis infer copiani, Favore pacis gens quiescat barbara.

Parce, redemptor !

8. Pater superni numinis piissime, Assiste fessis et iacentes erige, Bellum paventes iam quietos effice,

Parce, redemptor!

93

9. Quur nostra vota, cur repellis lacrimas? Cur deruisti, ne gementes audias? Sucurre lassis consueta gratia, Parce, redemptor!

10. ßivos aquarum profluamus proximi, Panem petenti porrigaraus pauperi, Clamemus omnes, rugiamus acriter :

Parce, redemptor !

11. Salvator alme, qui creasti saecula, Ignosce, prosper, solve culpae vincula. Ne pnniamur tanta propter crimina;

Parce, redemptor !

Cod. Matriten. 14, 22 saec. 10. 3, 3 ostes. 6, 2 pravaque. 6, 3 duraque. 7, 1 perhennis, o perhennis. 7, 3 Fabore. 8, 3 pabentes 9, 3 iam lassis. Nach Str. 11 noch die Worte „Te confitentes, te do- lentes poscimus. Auctt. antiq. XW. 24-7 sq. Die zwei vor Str. 1 be- findlichen Strophentriimmer des verstümmelten Abcdars möchte Vollmer wie folgt ergänzen:

[Frustrantur urbes his] repletae civibus [Cladesque maer]ent bestiarum fletibus, [Lupis et atris quod prae]bentur vulpibus; Parce, redemptor!

f Gravis fortuna nos] misellos opprimit, Turbis ubique territjamur ethnicis, [Templaque sancta nunc] dicantur idolis ; Parce, redemptor!

76. (4.) Oratio Vespertina.

1. Inclitae parentis almae, 2. Tolle monstra, stringe fibras Christe, pignus unicura, et soporem tempera,

Membra, quae labore fessa Improba ne dum quiete

nunc repono lectolo, praegavantur viscera,

Cerne mitis et benignus Daemonum fraude maligna

atque clementissimus. sentiant piacula.

Cod. Matriten. 14, 22. saec. 10. 1,1 almi korrig. in alme. 1)4 prepono. 2,3 nee dum. „Versu[s] supra lectum." Aucct. Antiq. XIV, 264.

77. (5.) Oratio pro Eege.

Omnipotens rerum factor rerumque creator, Accipe propitius, quae tibi, summe, loquor.

Porrige victricem pro sacro principe dextram, Quae praestet votis prospera dona suis.

94

5 Perferat insignes semper ex hoste triumphos, Nee cedat ullis te comitante malis. Sit blandus famulis, sit lenis censor iniquis,

Sic nobis placeat, ne tibi displiceat. Ut multa breviter parvo sermone perorem, 10 Sit bona tota gerens et mala nulla gemens Te donante, precor, qui regnans trinus et onus Texis in aeternum saecula euneta, Deus.

Cod. Matriten. 14, 22. saec. 10. 4 bona suis. 8 nee. 11 regnas. Auctt. Antiq. XIV, 263 sq.

78. (6.) Oratio pro Rege. (Dubius.)

Oremus pariter toto de corde rogantes, Ut tibi praesidio caelestia porrigat arma Arbiter omnipotens, ut possis fortiter hostes Debacchare tuos ferri de cuspide fossos 5 Et valeas regum multorura frangere colla,

Qui Dominum verum nolunt cognoscere Christum, Qui Deus est unus vere cum patre colendus; Quem superus totus cognoscit et infimus ordo, Quem chorus angelicus collaudans semper adorat,

10 Et genitum patris totum diffusa per orbem Ecclesia Christum cognoscit et omnipotentem; Qui mare, tellurem, caelum, qui euneta creavit, Quae mundus totus per totum continet iste ; Qui posuit celso lucentia sidera caelo

15 Et roseis totum coloravit floribus orbem, Sideribus variis superum depinxit Olympum, Muneribus sacris mundum ditavit et imum ; Qui concessit aquis geminos producere fruetus Et diversa locis diversis ponere sanxit,

20 Scilicet altilium sursum laticumque deorsum, Ut plebs pennivola caeli concrescat in auris Et squammosa sali fluides concrescat in undis, Ula poli volitans siccas transverberet auras, Ista maris bibulas natans transcurrat arenas;

25 Cuius ad imperium rutilans adlampadat ignis Et tremulas mittunt timida tonitrua voces, Nebula discurrens properat dispergere nimbos, Grandinis ut fractos iaculet de ventre lapillos, Arcus in excelso servato foedere dural,

30 Ne cataelysmus aquae terrarum germina perdat, Tendit et igniferos mundi per compita crines

95

Sol nimium rutilus, pulcherrimus atque coruscus, Impleat ut totum proprio de luraine mundum. Plura quid enumerem? Christo parere potenti 85 Omnia festinant, quae nunc per saecula durant.

Cod. Matriten. 14, 22 saec. 10. 4 Debaccaret uos foro. 8 superius korr. in superus. 19 locus. 21 pinnibula; aures korrig. in auris. 22 squamosalosum. 23 siccans. 24 transcurrit. 26 timidas. 30 Nee cataclismus. Auctt. Antiq. XIV, 275 sq.

Beda Venerabilis,

Monachus Wirimundensis, t 735.

Geboren im Jahre 672 (oder 73) im späteren Territorium von Wearmouth, das bei seiner Geburt noch nicht gegründet war, kam Beda, eben sieben Jahre alt, als Oblatus in diese Abtei, in der er bis an sein Lebensende ver- blieb. Mit 19 Jahren zum Diakon, mit 30 zum Priester geweiht, beide Male durch die Hand des hl. Johannes von Beverley, ward er vom Papste Sergius I. der ihn zu sehen verlangte, nach Rom berufen, scheint aber die Reise dort- hin, vermutlich wegen des vorher erfolgten Ablebens des Papstes, niemals angetreten zu haben. Der Rest seines Lebens verflofs in der Einsamkeit der Zelle und in der Freude an literarischem Schaffen. Im Jahre 731 konnte er, 59 Jahre alt, sein bedeutendstes Werk, die Historia ecclesiastica gentis An- glorum vollenden ; 733 (oder 34) hatte er einige Tage im Kloster seines Ordens zu York und in der Gesellschaft seines Freundes, des Erzbischofes Egbert verbracht, mufste aber 734 eine erneute Einladung mit Rücksicht auf seine geschwächte Gesundheit ablehnen. Zu Anfang April 735 ward er von Atembeschwerden befallen, welchen er am 26. Mai desselben Jahres erlag.

Es kann nicht dieses Ortes sein, die ausgebreitete literarische Tätigkeit Bedas im einzelnen zu verfolgen oder zu würdigen Es beschäftigt uns die Frage nach seinen Hymnen. Einen derselben, auf Ediltrudis, Nr. (1) hat er selbst in seine Kirchengeschichte Englands aufgenommen, und so gegen die Skepsis der Nachwelt sichergestellt. Von Beda selbst erfahren wir in demselben Werke, dafs er einen „librum hymnorum diverso metro siverhythmo" verfafst habe. Dieses Hymnenbuch als ein Ganzes müssen wir als verloren beklagen. Elf Hymnen [Nr. (2) (12)] sind indes unter dem Namen Bedas von Georgius Cassander in seinen Hymni ecclesiastici (Coloniae 1556) gedruckt worden; wie er selbst in der Widmung seines Werkes mitteilt, waren sie ihm von dem kaiserlichen Rate Kaspar von Nydbruck zur Veröffentlichung übergeben; „Hortatus es nos subinde, vir clarissime, ut eos, quos ad nos misisti , Bedae presbyteri hymnos, si videretur, prelo ex- cudendos tradamus" (1. c. p. 2i. Über die Echtheit dieser von Cassander an das Licht gezogenen Hymnen sind die verschiedensten Ansichten laut ge- worden. Einige verwarfen alle , andere nach subjektivem Empfinden oder Gutdünken einen Teil, dieser diese, jener jene. Ich glaube, dafs wir die Hymnen als authentisch anzusehen haben. Cassander, dem wir unser Ver- trauen nicht zu versagen brauchen, fand sie in Quellen vor, welche sie mit Bedas Namen verknüpften. Zwei derselben Nr. (2) und (3) vermögen wir wenigstens in alten Quellen nachzuweisen, einen, Nr. (2), mit dem Namen Bedas, so dafs dor Gedanke an ein späteres Fälscherstückchen ausgeschlossen ist. Nach Inhalt und Stil , die von Schwung und Nüchternheit gleich ängstlich sich fernhalten, zeigen die Hymnen nichts, was Bedas Autorschaft ausschlösse. Die wenigen prosodischen Fehler formides, (3) Hymnus 9, 1 und perseverat, (6) Hymnus 3, 3 sprechen nicht gegen Beda, der Miracula s. Cuthberti XVI, 7 schreibt:

In meräcum latices valuit convertere nectar.

97

Endlich sind diese Gedichte ersichtlich das Werk eines Verfassers, eine Auffassung, eine Ausdrucksweise, eine Verskunst spricht aus allen; man vgl. beispielsweise Hymn. 8. 17, 3 u. f. mit Hymn. 9. 7, 3 u. f. Dieser eine Verfasser ist aber Beda. Zweimal gebraucht derselbe in den uns be- schäftigenden Hymnen das Wort lar [laresj in der Bedeutung von „Feuer" : Einmal in dem Hymnus Nr. (5), in dem 9, 1 u. f. der Hl. Geist angeredet wird :

Linguam simul doctoribus Laremque sacrum praebuit,

wozu Cassander (p. 212) in der Marginalnote bemerkt: „Larem pro igne posuisse videtur". Demselben Spracbgebrauche begegnen wir wieder im (6.) Hymnus, woselbst es 11, 3 u. f. von Agnes heifst:

Sic per lares et ferreas Ad astra portas praevolat.

Da ist es von unschätzbarem Werte, dafs wir in einem unbestrittener- mafsen von Beda herrührenden Werke, in den Miracula sancti Cuthberti IX, 31 von den Jüngern des Heiligen, die einen Fisch am Feuer rösten, lesen:

Tum laribus torrent epulas.

Erwähnen will ich noch , dafs in dem Gedichte de ratione duodecim signorum, in der Baseler Ausgabe von 1563 tom. I, 494 derselbe prosodische Irrtum sich befindet, dem wir Hymnus (6), 3, 3 begegneten:

Qui in bovem versum Iovem fabulose asseveraut.

Übergangen sind im folgenden die in der Baseler Ausgabe und auch bei Giles fälschlich als „Hymnen" bezeichneten Gedichte de ratione temporum (Giles I, 54), de celebritate quattuor temporum (Giles I, 55), de variis com- puti regulis (Giles I, 69), de die iudicii (Giles I, 99).

Dagegen reihe ich den Hymnen Bedas zwei metrifizierte Psalmen an, welche in den Handschriften, denen sie entnommen sind, Beda zugeschrieben werden, und von denen, soweit ich sehen kann, der eine hier zum ersten.aale gedruckt wird.

Bezüglich der näheren Lebensumstände Bedas sei verwiesen auf Giles I, XLI CLXVI. Was die Hymnen betrifft, ist es unnütz, sich auf andere Aus- gaben zu beziehen, da sie ausnahmslos auf Cassanders Schultern stehen.

Abzusprechen ist Beda zweifelsohne der Hymnus oder das Gedicht de psalmis gradualibus Ad Dominum clamaveram (Giles I, 239; Mone I, 593 ; Wackernagel 1 , 93). das zuerst mit anderen prosaischen Gebeten von Martene (Thesaurus Novus Anecdotorum V, 394 sq.) unter Bedas Namen veröffentlicht worden ist und sich auch in der Münchener Handsch. Clm. 14447. saec. 9. befindet.

Postscript um. So weit hatte ich geschrieben und mich mit dem hymnischen Eigentum Bedas auseinandergesetzt, als ich von der Bamberger Handschrift B II 10, einem Sammelbande des 10. oder 11. Jahrh. aus dem Michaelkloster bei Bamberg Einsicht nehmen konnte. Dieselbe enthält u. a. einen in vier Bücher gegliederten Traktat „De Laude Dei et de confessione orationibusque sanctorum", als dessen Verfasser ein „Alchonius levita" genannt wird, in dem wir niemand anders als Alkuin zu erkennen haben. (Vgl. Vollmer, Auctt. antiq. XIV p. XV.) Dieser Traktat ist eine Sammlung von Gebeten, die der Veranstalter derselben der Hl. Schrift, einigen Vätern und christlichen Dichtern entlehnt. Ein Kapitel enthält solche Gebete „de antipho- nario" , ein anderes (fol. 300 b sqq.) solche „de hymnis". Es sind dies an- einander gereihte Bruchstücke aus kirchlichen Hymnen und zwar zwei aus Hymnen des Ambrosius, eines aus dem „Te Deum", sieben von unbekannten Verfassern. Alle übrigen Bruchstücke sind aus den nachfolgenden Hymnen Bedas gezogen und zwar aus Nr. 2 die Strophen 19, 20, 28; aus Nr. 10 Str. Dreves, Lateinische Hymnendichter II. 7

98

1 und 2; aus Nr. 8 Str. 1, 2 und 20; aus Nr. 11 Str. 1 und 12; aus Nr. 4 Str. 1, 31 und 32; aus Nr. 5 Str. 1; aus Nr. 7 Str. 1 und 4; aus Nr. 9 Str. 1 und 1; Bruchstücke also aus allen Hymnen bei Cassander, 3, 6 und 12 ausgenommen. Mit diesen Hymnen sind wir also nicht mehr schlechter- dings auf Cassander angewiesen; wir haben sie nicht nur in einer Quelle des 10. 11. Jahrh. nachgewiesen, sondern wir wissen auch, dafs Alcuin diese Lieder kannte. Damit ist in dieser Sache Cassanders Glaubwürdigkeit glänzend gerechtfertigt.

Unter den Hymnenbruchstücken unbekannter Verfasser befinden sich zwei, die zweifellos, eines, das nicht unwahrscheinlich Beda zuzuweisen. Das legt zunächst die Umgebung nahe , in der wir sie finden , nämlich inmitten Bedaseher Hymnen. Die zwei Hymnen sind 1. ein unbekannter auf Quadra- gesima, von dem drei Strophen vorhanden, die ich w. u. unter Nr. (14) auf= führen werde. Aufser der Nachbarschaft kennzeichnet diesen die Anfangs- zeile: Adesto, Christe, cordibus als Kind Bedas; vgl. Nr. (10), Str. 1: Adesto, Christe, vocibus. Der zweite Hymnus ist ein Osterhymnus, es ist der Anal. XIV a, Nr. 65 mitgeteilte, von dem Alkuin die erste Strophe ausgehoben hat. Dieser Hymnus ist mithin von Beda, zu dem er auch in- haltlich und formell pafst. Wir sehen also ferner, dafs Beda nicht nur ein- zelne Hymnen, sondern tatsächlich ein Hymnarium per anni circulum gedichtet hat : in die vorhandenen Lücken treten dieser Fasten- und Osterhymnus ausfüllend ein. Der dritte Hymnus, von dem Alkuin fünf Strophen ausgehoben, ist der Anal. XII, Nr. 52 mitgeteilte Abcdarius Alma fulget in caelesti. Auch dieser Hymnus kann nach Inhalt und Form recht gut ein Werk Bedas sein. Die Strophen, die Alkuin auswählt, sind 1, 18, 23, 24 und 25. Zwischen die Str. 23 und 24 schiebt der Sammler zwei Strophen eines anderen Abc- darius ein:

Xristum regem, iam paterna Ydri fraudes ergo cave,

claritate splendidum, infirmantes subleva,

Ubi celsa beatorum Aurum temne, fuge luxus,

contemplantur agmina. suis [!] astra petere.

Dieselben dürften um so mehr einem anderen uns verlorenen Gedichte Bedas entlehnt sein, als dies wohl verschriebene „suis" auf ihn hinzuweisen scheint.

Noch drei weiteren Strophen gleichen Versmafses, unbekannter Herkunft finden sich in Mitte der Exzerpte aus Beda, die ich hier hersetze:

In prophetis inveniris, Factor caeli, terrae factor, nostro natus saeculo, congregationum maris,

Ante saecula (natus) fuisti, Oraniumque tu creator, factor prime saeculi. quae pater nasci iubet.

Perfectisque cum coronam iustus iudex afferes,

Tunc et nostrae parvitati largire indulgentiam.

7J). (1.) Hymnus sanctae Edilthridae.

Alma Deus trinitas, quae saecula cuncta gubernas, Adnue iam coeptis, alma Deus trinitas.

Bella Maro resonet, nos pacis dona canamus, Munera nos Christi, bella Maro resonet.

Carmina casta mihi, foedae non raptus Helenae Luxus erit lubricis, carmina casta mihi.

99

Dona superna loquar, miserae non proelia Troiae,

Terra quibus gaudet, dona superna loquar. En, Deus altus adit venerandae virginis alvum 10 Liberet ut homines, en, Deus altus adit. Feinina virgo parit mundi devota parentem,

Porta Maria Dei, femina virgo parit. Gaudet amica cohors de virgine matre tonantis,

Virginitate raicans gaudet amica cohors. 15 Huius honor genuit casto de germine plures,

Virgin eos flores huius honor genuit. Ignibus usta feris virgo non cessit Agatha,

Eulalia et perfert ignibus usta feris. Kasta feras superat mentis pro culmine Tecla, 20 Eufemia sacra casta feras superat.

Laeta ridet gladios ferro robustior Agnes,

Caecilia infestos laeta ridet gladios. Mukus in orbe viget per sobria corda triuraphus,

Sobrietatis amor multus in orbe viget. 25 Nostra quoque egregia iam tempora virgo beavit,

Edilthrida nitet nostra quoque egregia. Orta patre eximio regali et stemmate clara,

Nobilior Domino est orta patre eximio. Percipit inde decus regina et sceptra sub astris, 30 Plus super astra manens percipit inde decus

Quid petis, alma, virum, sponso iam dedita summoV

Sponsus adest Christus ; quid petis, alma, virum ? Regis ut aetherei matrem iam, credo, sequaris,

Tu quoque sis mater regis et aetherei. 35 Sponsa dicata Deo bis sex regnaverat annis

Inque monasterio est sponsa dicata Deo. Tota sacrata polo celsis ubi floruit actis,

Reddidit atque animam tota sacrata polo. Virginis alma caro est tumulata bis octo Novembres, 40 Nee putet in tumulo virginis alma caro.

Xriste, tui est operis, quia vestis et ipsa sepulcro

Inviolata nitet, Christe, tui est operis. Ydros et ater abit sacrae pro vestis honore,

Morbi diffugiunt. ydros et ater abit. 45 Zelus in hoste furit, quondam qui vicerat Evam,

Virgo triumphat ovans, zelus in hoste furit.

Aspice, nupta Deo, quae sit tibi gloria terris, Quae maneat caelis, aspice. nupta Deo.

Munera laeta capis, festivis fulgida taedis, Ecce, venit sponsus ! munera laeta capis.

7'

100

Et nova dulcisono modularis carmina plectro, Sponsa, hymno exsultas et, nova, dulcisono.

Nullus ab altithroni comitatu segregat agni, Quam affectu tulerat nullus ab altithroni.

Historia ms. eccl. gentis Angloriun anni 737. Cod. Cantabrigien. Kk V 16. A. Hist. ins. eccl. gentis Angloruin saec. 8. Cod. Londinen. Tiber. C II B. Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 8. Cod. Londinen. Tiber. A XIV. C. Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 10. Cod. Londinen. Harl. 4978. D. Hist. ms. eccl. gentis Anglorum saec. 11. Cod. Londinen. Reg. 13 C 5. E. Homil. ms. Benedictoburanuin saec. 8 9. Clm. Monacen. 4547. add. saec. 11. F. Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 265. G. Pass. ms. Zwettlense saec 12. Cod. Zwettlen. 24. H.

1 gubernans korrig. in gubernas D. 2 Adue korrig. in anue A; alme Deus G. 3 nos paucis C. 6 lubricus korrig. in lubricis A: lub- ricus FH. 7 loquor F. 8 Quae mundum exhilarant, dona FG. 15 genuit custode germine F. 16 virgineis korrig. in virgineos C. 17 cessat BE; Agathe korrig. in Agatha A; Agathae BCEFG; Agathes H. 18 Eulalia perfert F ; Eulalia et profert H. 19 kasta fera H ; lumine Tecla G. -- 20 sacras korrig. in sacra A; sacras BCFGH; fera H. - 21 sq. gladius korrig. in gladios D. 23 Multos in orbe FG; figet korrig. in viget B. 24 multos FG. 25. Xostra aliis sacrior sed tempora FG; be- avit korrig. in beata B. 26 Aedilthryda AC ; Etildryda B; Ediltrida D; Atheldrytha E; Aedildruda FG; Ediltruda H; nostra aliis sacrior FG. 27 stemmata F. 29 sq. percepit korrig. in percipit B. 31 sponsa FG. 33 aetherei korrig. in aetherii E; iam caelo sequaris H. 36 annos F. 37 floruit astris F. 39 Xovembres korrig. in Novembris E; Xovembris CD; bis octo novemque H. 40 putet korr. in putret B; patet korr. in putet C ; pudet FG. 42 Inviolate FG. 43 sq. Ydros korrig. in Ydrops B. 43 abiit korrig. in abit B ; festis korr. in vestis C. 45 Telus in G. 47 tibi fehlt D. 51 sq. In nova F; lies En, nova? 53 comitatus egregat F; comitatu segreger H; segregat almi G. 54 affectu korrig. in effectu D.

„Incipit vita sanctae Edildrudis virginis" F; „Bedae, famuli Christi et presbyteri, explicit liber de virtutibus sancti C'udberti, Lindisfarnensis eccle- siae episcopi. Incipit Carmen eiusdem de virginitate Edildrudae reginae'; G. Beda führt in seiner Hist. eccl. IV, 20 den Hymnus mit den Worten ein: „Videtur opportunum huic historiae et hymnum virginitatis inserere, quem ante annos plurimos in laudem ac praeconium eiusdem reginae ac sponsae Christi et ideo veraciter reginaer quia sponsae Christi elegiaco metro composuimus, et imitari morem sacrae scripturae , cuius historiae carmina plurima indita et haec metro ac versibus constant esse composita." Steht auch in Cod. Capit. Colonien. 106. saec. 9. Xach Analogie dieses Hymnus sind die des Wulstan von Winchester gebaut; vgl. Anal. XLVIII, 9 ff.

Die Collation der englischen Handschriften verdanke ich Rev. H. M. Bannister, die des Sangallensis besorgte in liebenswürdiger Weise Herr Stiftsarchivar Joseph Müller.

80. (2.) De Operibus VI dierum et de VI aetatibus.

1. Primo Deus caeli globum 2. At per dies aetatibus

Molemque terrae condidit, Labentis aevi congruos

Terram sed umbris abditam Ornavit orbem et aethera

Abyssus alta texerat. Cunctamnue mundi macbinam.

101

3. Prima creator saeculi Die tenebras effugans Aquis adhuc absconditura Lampavit orbem lumine.

-i. Lucis beata gaudiis Mundi replevit incolas Aetate mox altissimus Prima creator saeculi.

5. Locatur inter caerula Die secunda maximus

Poli globus, divisaque est Utrimque lympha labilis.

6. Primo secundae tempore Aetatis arca mystica Hinc inde concurrentia Locatur inter caerula.

7 Lucente saecli tertia Die fluens sub aethere Abyssus alta subsidet, Virensque paret arida.

8. Electra proles Abrahae De perfidorum tluctibus Aetate florens claruit Lucente saecli tertia.

9. Quarta iubar sublimium Die emicabat siderum,

Solo poloque fulgidam Lucis daturum gratiam.

10. Hebraea gens Davidico Regno refulsit inclita Aetate pandens actuum Quarta iubar sublimium.

11. Xovum genus progignitur Quinta die de limpidis Nascens aquis natantium Volantiumque sub polo.

12. Aetate quinta in Chaldea Poenam luente Iudea Fidelium de pertidis Novum genus progignitur.

13. Sexta creatus est homo Die, creatoris sui Imaginem qui praeferens Semper beatus viveret.

14. Summus creator omnium, Per quem creatus est homo, Aetate filius Dei

Sexta creatus est homo.

15. Obdormiente splendida Plasmatur Adae femina,

Os illius ex ossibus,

De carne carnem obtinens.

16. De carne Christo propria Et sanguinis mysterio

Iam sponsa nata est in cruce Obdormiente splendida.

17. Post facta celsaconditor Die quiescens septima

Eam vocari in saecula Et esse iussit sabbatum.

18. Aetas quietis septima Bene defunctos excipit, Qua sabbatizat cum suis Post facta celsa conditor.

19. Octava restat ceteris Aetatibus sublimior, Cum mortui de pristino Terrae resurgent aggere.

20. Vultumque Christi perpetim lusti cernent amabilem Eruntque sicut angeli Caelesti in arce fulgidi.

21. Hanc ad se vitae semitam Ostendit ipse praevius

De matre natus virgine Deus Deique filius.

22. Nam morte mortem destruens Sexta subegit sabbati, Quievit et in sabbato

In corde terrae conditus.

102

23. Vitaeque prima sabbati Surgendo pandit ianuam Suisque congaudentibus Ascendit ad thronum patris.

24. Et sex in huius saeculi Aetatibus nos praecipit Nostram ferendo iam crucem Ius omne leti vincere.

25. Intrabimus post omnia Devicta mundi praelia Carnis soluti vinculis Vitae perennis sabbatum.

26. Sequetur una sabbati Claudenda nullo termino, Cum carnis immortalitas Aeterna nobis redditur.

27. Sic carnis atque spiritus Bino potiti gaudio Scandemus ad caelestia Regni perennis moenia.

28. Quo nos venire, quaesumus, Concede, sancta trinitas, Unumque te cognoscere Verum Deum per saecula.

29. Hie igitur sperantibus Nobis atque orantibus In spiritu paraclito Sit plena consolatio.

30. Sint corda clara et fortia, Sit caro frugalissima,

In modum solis fervidus Nunquam tepescat animus.

31. Alas virtutum geminas Biformis donans Caritas Creatori consimilem Suam reddat imaginem.

32. Ut sabbatismi requie Nostrae fruantur animae, Donec surgente corpore Sit stolae decus geminae.

33. Praesta, pater piissime Patrique compar unice, Cum spiritu paraclito Nunc et per saecula.

Collect, ms. Salisburgense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1743. A. Cassander, Hymni eccles. 86 sqq. B.

7, 1 saeculi A. 9, 2 micabat ß. 9, 3 Polo soloque ß. 12, 1 sq. zu Chaldea und Iüdea vgl. Miracula s. Cuthberti XLIV, 12 sq: Namque opus hoc, Salomon fulvo quod fecerat auro, Chaldea petrarum obtexit, heu, flamraa minis. 15, 4 carnem proferens B. 18, 2 Post hoc futura est saeculum B. 21, 1 Quam nobis ad se semitam B. 22, 2 sabbati fehlt B; dabei am Rande: „Deest tartarum vel feria vel aliquid tale." Str. 24 fehlt A. 25, 2 Debita inundi A. Str. 29 u. ff. fehlen B. Str. 33 nur mit den Anfangsbuch- staben der Worte A. Dieser Hymnus steht auch unter Bedas Namen in dei Hs. 106 des Kölner Domkapitels (saec 9.), fol. 6: „Item hymnus Bedae presbyteri de opere sex dierum primordialum et de sex aetatibus mundi" ; der Text fol. 44 b. Leider ist mir nicht möglich, die Varianten der Hs. mitzuteilen. Str. 19, 20 und 28 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat ,,De laude Dei"). 20, 1 perpetes.

81. (3.) Iu Natali Innocentiuiu.

Hymnum canentesmar-

ty rum Dicamus innocentium, Quos terra flentes perdidit, Gaudens sed aethra suseipit,

Vultum patris per saecula Quorum tuentur angeli Eiusque laudant gratiam Hymnum canentes mar tyrum.

103

3. Quos rex peremit impius, Pius sed auctor colligit Secum beatos collocans

In luce regni perpetis.

4. Qui mansiones singulis Largitus in domo patris, Donat supernis sedibus, Quos rex peremit impius.

5. Bimos et inf ra purvulos Herodis ira perculit Finesque Bethlemiticos Sancto respersit sanguine.

6. Praeclara Christo splenduit Mors innocens fidelium, Caelis ferebant angeli Bimos etinfraparvulos.

7. Vox in Rama percrebui t Lamenta luctus maximi, Rachel suos cum lacrimis Perfusa flevit filios.

8. Gaudent triumpho perpeti, Tormenta quique vicerant, Quorum gemens ob verbera Vox in Rama percrebuit.

9. Ne,grex pusille,formides Dentes ieonis perfidos, Pastor bonus nam pascua Vobis dabit caelestia.

10. Agnum Dei qui candidum Mundo sequeris tramite, Manus latronis impias Ne?grexpusille,formides.

11. Absterget omnem lacri-

mam Vestris pater de vultibus, Mors vobis ultra non nocet Vitae receptis moenibus.

12. Qui seminant in lacrimis, Longo metent in gaudio, Genis lugentum conditor Absterge tomnem lacri-

mam.

13. 0 quam beata civitas, In qua redemptor nascitur Natoque primae martyrum In qua dicantur hostiae!

14. Nunquam vocaris parvula In civitatum milibus,

Ex qua novus dux ortus est, 0 quam beata civitas!

15. Astant nitentes ful gidis Eius throno nunc vestibus, Stolas suas qui laverant Agni rubentes sanguine.

16. Qui perpetis pro patriae Regno gementes fleverant, Laeti Deo cum laudibus Astant nitentes fulgidis.

Cassander 1. c. 117 sqq. 5, 2 Bethleemiticos. 12, 3 lugentium.

82. (4) In Ascensione Domini.

1. Hymnum canamus gloriae, Hymni novi nunc personent, Christus novo cum tramite Ad patris ascendit thronum.

2. Transit triumpho gloriae Poli potenter culmina,

Qui morte mortem absumpserat Derisus a mortalibus.

3. Nam diri leti limina Caecas et umbras inferi Lustrans sua potentia Leti ligarat principem,

4. Et, quos suos in actibus Fideque lectos noverat, Omnes Averni faucibus Salvavit a ferocibus.

104

5. Laetamque vitae ianuam Pandit redemptor omnibus, Quos lex amara corporis Vita pios privaverat.

6. 0 mira rerum claritas! Miranda salvatoris est Virtus, gemella gratia Quae regna leti destruit.

7. Nara plurimos ab inferi Portis reduxit spiritu, Multos et ipso corpore De fauce mortis eruit,

8. Surgentis ut de mortuis Christi sonarent gaudia Binos choros paschalia Vita nova laetantium,

9. Binae cohortes aethera Christum secutae ascenderent Sedesque caelo perpetes Inter tenerent angelos.

10. Huuc ergo cuncti consonis Diem feramus laudibus, Victor petit quo fulgidi Iesus Olympi ianuas.

1 1 . Quo nobis ipse apud patrem Thoros beatos praevius

Ac mansiones plurimas Paravit auctor aetheris.

12. Quo tota praecedentium A saeculo fidelium Caterva caeli regiam Pandente Christo subiit.

13. Erant in admirabili Regis triumpho altithroni Coetus simul caelestium Polum petentes agminum.

14. Apostoli tum mystico

In monte stantes chrismatis Cum matre claram virgine Iesu videbant gloriam.

15. Ac prosecuti lumine Laeto petentem sidera Laetis per auras cordibus Duxere regem saeculi.

16. Quos alloquentes angeli : Quid astra stantes cernitis '? Salvator hie est, inquiunt, Iesus, triumpho nobili

17. A vobis ad caelestia

Qui regna nunc assumptus est, Venturus inde saeculi In fine iudex omnium.

18. Haec dixerant, et non mora. Iuncti choris felicibus

Cum rege regum lucidi Portis Olympi adproximant.

19. Emissa tunc vox angeli: Portas, ait, nunc pandite, Et introibit perpetis Dux pacis et rex gloriae.

20. Respondit haec ab intimis Vox urbis almae moenibus : Quis iste rex est gloriae, Intret poli qui ianuas?

21. Nos semper in caelestibus Christum solemus cernere Et eius una cum patre Pari beamur gloria.

22. At praeco magni iudicis Dominus potens et fortis est, Qui stravit atrum in proelio Mundi triumphans prineipem.

23. Quapropter elevamini, Portae perennis aetheris, Introeat rex gloriae, Virtutis atque gratiae.

24. Mirata adhuc caelestium Requirit aula civiuni : Quis, inquit, est rex gloriae. Rex iste tarn laudabilis?

105 -

25. Herilis at mox buccina Respondit: Auetor omnium Altissimus virtutum et Rex ipse fulget gloriae.

26. Dictis quibus rex gloriae Cum glorioso milite Ingressus est in aethere Sublime regnum gloriae.

27. Qua mansiones singulis, Quos de profundis inferi Abduxerat, pro congruis Donavit almus actibus.

29. Venturus inde in gloria Vivos simul cum mortuis Diiudicare pro actibus Iusto potens examine.

30. Quo nos, precamur, tempore, Iesu, redemptor unice, Inter tuos in aetbera Servos benignus adgrega.

31. Da nobis illuc sedula Devotione tendere,

Qua te sedere cum patre In arce regni credimus.

28. At ipse euneta transiens Caeli micantis eulmina Ad dexteram sedit patris Consempiternus nlius,

32. Nostris ibi tum cordibus Tuo repletis spiritu, Ostende patrem et sufficit Haec nobis una visio.

Cassander 1. c. p. 198 sqq. A. Hymn. ms. Moissiacense saec. 11. Cod. Rossian. VIII 144. B. Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. C. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laureutian. Conv. sup. 524. D. Hymn. ms Veronense saec. 10. Cod. Capit. Veronen. 109 ^102) E. Hymn. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. Tbeol. IV 25. F. Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec. 10/n. Cod. Vallicellan. B. 79. G.

1, 2 novi cum personent F. 1, 4 throno C. 2, 1 triumpho nobili F. 2, 3 mortem morte DE; Qui mors mortem C; assumpserat CE. 6, 2 regnat C. 15, 1 Hoc prosecuti BCDE; Hunc prosecuti G. 15, 3 Laeti per auras cordium G. 16, 4 nobilis A. 17, 1 Qui vobis E ; A vobis hinc ad A. 17, 2 Qui fehlt E. 30, 3 aethere A. 32, 1 cum cordibus A. 32, 2 repleti A. Alle Quellen mit Ausnahme von A haben nur die Strophen 1, 2, 14, 15, 16, 17, 30, 31 und die Doxologie: Gloria tibi, Domine, Qui scandis super sidera usw.

Str. 1, 31 und 32 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 1, 1 Hymnos canamus. 32, 3 sufficiat. 3, 4 Haec nobis mansio.

83. (5.) In Die Sancto Pentecostes.

1. Emitte, Christe, spiritus Donum tui paracliti, Quo nos replente munera Rite canamus ipsius.

2. Elegit hanc qui primitus Sacratiorem ceteris Diem, dicaret qua suo Ecclesiam charismate.

3. Cuius semel mirabilis Nos edocet descensio, Pios sacra perenniter Ut lampet omnes gratia.

4. Erantque in uno cum suis Apostoli consortibus Solario sublimibus

Dei vacantes laudibus,

106

5. Cum niissus alto spiritus Advenit a throno patris Seseque collaudantium Iplevit almus pectora.

6. Venit sono suavissima Venitque ferventissima In visione flammea Lucens ab alto gratia.

7. Quae nos solet scientiae Lustrare flamma ac lampade Dilectionis intimae

Ignire nostra pectora.

8. Linguis in altus igneis Linguae creator spiritus Apparuit credentibus Verbique donum contulit.

9. Linguam simul doetoribus Lareraque sacrum praebuit, Quos se loqui verbis docet Seseque amare in cordibus.

10. Linguas babent qui tiamnieas Cum caritatis spiritu, Ardore mentem proximi Christum sonando suggerunt.

11. Maiore qui miraculo Quorum replevit pectora, His omnium mox contulit Late loquelam gentium,

12. Cunctis per orbem ut gentibus Lingua canentes propria, Iesu, tuam potentiam Laudesque dicerent tuas.

13. 0 pulchra rerum gratia, Cum dissonas et moribus Et voce plebes antea Nectebat unus spiritus !

14. 0 sancta vere civitas Et vera pacis visio, Cum lux fidei plurimos Iam cor in unum cogeret!

15. Haec Iudeam beatitas Primo replevit munere, Haec usque mundi terminos Terris refulget omnibus,

16. Unamque Christi gloriam Linguae sonis distantibus Par mentium devotio Collaudat uno in spiritu.

Cassander 1. c. p. 211 sqq. 2, 4 charismati. 12, 4 tuas dicerent. 14, 2 verae. Zu 9, 2 Die Marginalnote : Larem pro igne posuisse videtur. Bei 12, 4 am Rande „forte: dicerent tuas." Zu 15, 1 vgl. die Bemerkung zu Hymn. (2) 12, 1.

Str. 1 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 1, 3 Quo nos repleti munere.

1. Illuxit alma saeculis Dies beatae virginis, Qua morte victa perpetis Vitae recepit gaudia.

2. Intravit Agnes auream Poli triumphans regiam Agnique iuncta dulcibus Congratulatur nuptiis.

H4. (6.) In Natali s. Agnetis.

3

Admixta castis virginum In arce caeli coetibus Carmen novum Deo patri Unaque nato personat.

4. Iam digna tali praemio, Quae fluxa mundi prospera Pompasque saecli sordidas Amore Christi spreverat.

107

5. Pulsata nee non asperis Adversitatum spiculis, Fortis fide perseverat, Christo semel quam voverat.

6. Hostis ferox ab artubus Tulit puellae pallium, Stolam sed intus pectoris Auferre nemo quiverat.

7. Quin Christus et forinsecus Mittit poderem virgini, Hanc veritatis intimo Doceüs amietam linteo.

8. Inducta in aedem sordium, A sorde martyr libera est, Quin de loco prostibuli Precum repente fit locus.

Cassander 1. c. p. 237 sqq. Christus. 12, 3 Civis.

9. Illuminatur caelitus

Latebra quondam daemonura, Pulsoque leti principe Vitae minister cernitur.

10. Probi probant magnalia Deumque honorant martyris, Illusor at miraculi Mox morte digna plectitur.

11. Ab inferi quem ianuis Martyr beata suscitans Sic per lares ac ferreas Ad astra portas praevolat.

12. Qua conditoris gloriam Cernit sui per saecula Cives et inter patriae Caelestis bymnos concinit.

1, 2 beata. 1, 3 Quae. 7, 1 Qui

85. (7.) In Natiyitate s. Iohannis Bapt.

1. Praecursor alti luminis Et praeco verbi nascitur ; Laetare, cor tidelium, Lucemque gaudens aeeipe !

2. Miranda cuius saeculis Nativitas per angelum Innotuit parentibus Pia fide iam praeditis.

3. Sublime cui vocabulum Iohannes ipse Gabriel Imponit et clarissima Ipsius acta praecinit.

4. Qui matris adhuc parvulus Vulva retentus spiritum Percepit almus gratiae, Testis futurus gratiae,

5. Necdumque natus iam dedit De luce testimonium,

Quod natus admirabili Complevit ipse in gloria.

6. Hie plurimos ex Israel Christi fidei subdidit

Et corda patrum in filios Docens superna transtulit.

7. In Heliae qui spiritu Venit prophetae semitam Parare Christo ac plebibus Iter salutis pandere.

8. Quo feminarum in filiis Propheta maior nullus est, Quin ipse miris actibus Plus quam propheta claruit.

9. Baptisma paenitentiae Qui praedicabat ac dedit Turbasque Iesu gratiae Illuminandas obtulit.

10. Ipsumque Iesum, qui omnia Sancto lavans in spiritu Emundat, in Iordanici Tinxit fluento gurgitis.

108

11. Et baptizato protinus Aperta vidit aethera Nobis suo baptismate Pandit polique regiam.

12. Atque in columba spiritum Illum super descendere Vidit. doli qui nescius Mentes requirit simplices.

13. Audivit et vocem patris: Dilectus hie est filius A saeculo, dixit, meus, In quo mihi complacui.

Cassander 1. c. p. 263 sqq. 1,1 altus. 16, 3 Vultuque. Str. 1 und 4 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bam- bergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 1, 1 alti. 4, 3 und 4, 4 gratiae in beiden Quellen, weshalb ich die Lesart belasse.

14. Edoctus Ins oraculis Baptista Iesum praedicat Natum Dei, qui in spiritu Sancto fideles abluat.

15. Quid sermo noster amplius Huius canat praeconia? De quo patris vox filio Olim locuta praecinit :

16. En, mitto, dixit, angelum, Tuam paret qui semitam Vultumque praecurrat tuum Solem rubens ut lucifer.

86. (8.) In Xatali ss. Petri et Pauli.

1. Apostolorum gloriam Hymnis canamus debitis, Votis vacemus annuis, Iesu, fave precantibus.

2. Bariona Simon Petrus Et doctor almus gentium Festiva saeclis gaudia Suo dicarunt sanguine.

3. Coniunxit hora transitus Poli petentes ianuam, Quos una semper Caritas Mundo retentos iunxerat.

4. Diversitates gentium Errore longo dissonas Ad veritatis gratiam Yerbis trahebant consonis.

5. Ecclesiae prineeps sacer In monte lesum conspicit Yocemque patris igneo Audit poli de vertice.

6. Fulgentis ascendens poli Tertia Paulus edita Arcana discit, alteri Proferre nulli quae licet.

7. Gressus Cephae per caerula Christi iuvantur dextera; Christus suos, ne saeculi Demergat aequor, erigit.

8. Huius pericla saeculi Vinci fide credentium Paulus docet iam naufragos Salvans ab undis socios.

9. Imis Simon e fluetibus Mundi tideles extrahens Pisces bonos, ut liberet, Ad lucis effert patriam.

10. Kastris in huius saeculi Manere iustos incolas Paulus docet. tentoria Texendo castris congrua.

11. Languore fessos transiens Simonis urabra sublevat, Mundat leprae contagium Claudosque gressu roborat.

12. Magister altus gentium Atri furores spiritus Cunctumque morbuin per sua Fugat potens sudaria.

109

13. Nox claudit ambos carcere Pleno sed aethrae lumine Umbras rident et vincala, Christi vident qui gloriara.

14. Oppessa leto corpora Ad Iuris auras suscitant Hostesque iusti perfidos Abdunt tenebris inferi.

15. Praefulgido stolas snas Agni cruore laverant, Gustando mortis poculura Mortis triumphantprincipem.

16. Quantum sequi desideret Christi Petrus vestigia,

Ad quem venire non timet Scalam crucis per asperam !

17. ßegni perennis introit Paulus per ensem regiam, Nam qui Deum habet caput, Ferro libenter dat suum.

18. Sic principes ecclesiae, Sic vera mundi lumina Mortis triumpho nobili Sumpsere palmam gloriae.

19. Tropaea quorum insignia Iam Roma felix continet, Quorum Coronas totius Orbis celebrat ambitus.

20. Yox ergo nostra te Deum, Te corda nostra personent, Teque in tuis mirabilem Collaudet omne saeculum.

21. Xriste, precamur, ut quibus Laudes ovantes dicimus, Horum frui nos lucidis Dones per aevum aspectibus.

22. Ymnis per aethram ac sua-

vibus Apostolorum laudibus Noster chorus hie consonet Psalmis canorus dulcibus.

23. Zona benignus aurea Nos cinge castimoniae, Ut te videntes laudibus Tuis vacemus perpetes.

Cassander 1. c. p. 271 sqq. Str. 1, 2 und 20 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 20, 3 Te intus mirabilem.

87. (9.) In Decollatione s. Iohannis Bapt.

1. Praecessor almus gratiae Et veritatis angelus, Lucerna Christi et perpetis Evangelista luminis,

2. Prophetiae praeconia, Quae voce, vita et actibus Cantaverat, haec astruit Mortis sacrae signaculo.

Nam nasciturum saeculis, Nascendo quem praevenerat, Ac baptizaturum suo Monstraverat baptismate,

Huiusce mortem innoxiam, Qua vita mundo reddita est, Signat sui praesagio Baptista martyr sanguinis.

110

5. Quem vinculis et carcere Ferox tyrannus abdidit, Sed nulla laedunt vincula, Quem dona cordis sublevant.

6. Christi videt qui gloriam, Qui spiritus charismata, Non hunc tenebrae carceris, Non poena terret corporis.

7. Caput libens sanctissimum Iam dissecandum praebuit, Nee perdidit pius caput, Verum caput cui Christus est.

8. Exsultat almi spiritus Praeconis artus lin quere, Praecursionis ut sacrae Sic coepta dona compleat.

9. Nam quem manens in corpore Ostenderat viventibus, Hunc mortuis iam mortuus Christum venire praedicat.

11. Iusti, prophetae et martyres Et quique Cbristum a saeculo Puris amabant cordibus, Piis colebant actibus,

12. Cuncti Iohannis dulcibus Laeti fiunt affatibus Christumque poseunt ocius Suos venire ad servulos.

13. Praecursor alme, dicito, Quando, putas, adveniet Adventus ille, qui prope est? Descende, Iesu, et eripe.

14. Tandem redemptor paruit Omnesqueinunum congregans Tulit pios ab inferis Polique regnis indidit.

15. Sic praedicator optimus Magnusque Christum praevius Postquam retentis corpore, Postquam canebat mortuis,

10. Novo stupeseunt inferi Ereptionis nuntio, Gaudent chori fidelium Una patrum cum plebibus.

16. Ducente Christo in aethera Omnes fidelium choros Cum ceteris perennia Intravit ipse in gaudia.

Cassander 1. c. p. 290 sqq. 13, 2 adveniunt ; am Rande: forte adveniet. Str. 1 und 7 auch in Collect, ms. Bamberg-euse saec. 10/n. Cod. Bam- bergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei").

88. (10.) In Natali sanetae Dei Genetricis.

1. Adesto, Christ e, voeibus, Inesto nostris mentibus, Tua benignus dextera Choros canentum protege.

3. Et tu, beata prae omnibus Virgo Maria feminis, Dei genetrix inclita, Nostris faveto laudibus.

Qui natus es de virgine Nostrae salutis gratia, Da pura nobis pectora, Da membra casta corporis.

4. Pudica cuius viscera, Sancto dicata spiritu, Davidis ortum semine Regem ferebant saeculi.

111

5. Beata cuius ubera Summo repleta munere Terris alebant unicam Terrae polique gloriam.

6. Festiva legis quae sacris Ad alta templi limina Caelestis aulae principem Ulnis tulisti dulcibus.

7. Cuius sinu iam parvulura Magi videntes conditum Regem Deumque maximum Votis precantur redditis.

8. Christum ferens Mempbitici Quae sacra vertens numinis, Deumque cernunt exteri, Fugant sui quem patria.

9. Quae maesta mundi gaudium Cum patre Ioseph quaeritas Summique patris aedibus Ovans sedentem repperis.

10. Cuius rogatu mysticas

Christus sedens ad nuptias Aquas in alma transtulit Vini rubentis pocula.

11. Cuius pium pertransiit Ensis doloris spiritum, Natum tuo de . corpore Deum mori cum cerneres.

12. Quam filio tonitrui Crucis tonans de vertice Commendat auctor aetheris, Ut virgo servet virginem.

13. Nati Deique iam tui Quae cernis almo lumine Post dira mortis vincula Resuscitati gloriam.

14. Lucem poli quae conspicis Adire patris dexteram, Quam prima patris de sinu Terras adire videras.

15. Sublimis inter splendida Apostolorum sidera Flamma sacrique spiritus Impleta laudes concinis.

16. Laudem, Deo quam supplices Christo canentes reddimus, Christi genetrix, et tua Commendet intercessio.

17. Hymnos sacrae quos virgini Matrique castae dicimus, Emmanuel, tu suscipe Tuamque plebem libera.

Cassander 1. c. p. 293 sqq. Str. 1 und 2 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Batnbergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei").

89. (11.) In Natali sancti Andreae.

Hymnus prior.

1. Nunc Andreae sollemnia Laetis canamus mentibus, Apostolatus gloriam Qui ornat triumpho sanguinis.

2. Quem piscibus per turbida Dum rete nectit aequora, Christus vocavit cum suis Ad regna caeli fratribus

112

3. Misitque late gentibus Verbum salutis pandere Ac saeculi de fiuctibus Mentes levare credulas.

4. Qui mox üdei lampade Dum lustrat oras Graeciae, Dieque Christi fulgidus Erroris umbras effugat.

5. Achaeus armis adpetit Dux lucis arma tetricis, Miles Dei sed fortiter Hostis repellit impetum.

6. Pandit crucis mysteria, Quae dira mortis pristinae Solvit potenter vincula Mundoque vitam contulit.

7. Agni refert et bostiam, Qui nos ab hoste liberans Vita beat trans aethera Regnoque secum perpeti.

8. Inclusus atro carcere Lucis minister aurea Pacis vias ad sidera Pandit catervis plebium.

9. Caesus flagellis septies Tormenta risit omnia, Septena quem repleverant Iam dona sancti spiritus.

10. Tandem levatus in crucem Terram reliquit sordidam Mundisque felix passibus Poli petivit ianuas.

11. Exeepit alma civitas Nostrumque mater omnium Laetata Christi martyrem Apostolumque maximum.

12. Congaudet omnis civium Nobis chorus caelestium Magni videns perennia Nunc Andreae sollemnia.

Cassander 1. c. p. 508 sqq. 1, 2 vocibus. 5, 2 lucis alma; dazu am Rande : forte arma. Str. 1 und 12 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 1, 2 mentibus. 12, 3 videns praemia.

90. (12.) In Natali sancti Andreae.

Hvmnus alter.

1. Salve, tropaeum gloriae, Salve, sacrum victoriae Signum, Deus quo perditum Mundum redemit mortuus !

2. 0 gloriosa fulgidis Crux emicas virtutibus, Quam Christus ipse propra Membris dicavit corporis.

3. Quondam genus mortalium Metu premebas pallido, At nunc reples fidelium Amore laeto pectora.

4. En, ludus est credentium Tuis frui complexibus, Quae tanta gignis gaudia Pandis polique ianuas.

5. Quae conditoris suavia Post membra nobis suavior Es melle facta et omnibus Praelata mundi honoribus.

6. Te nunc adire gratulor; Te caritatis brachiis Complector, ad caelestia Conscendo per te gaudia.

113 -

7. Sic tu libens me suscipe Illius alma servulum,

Qui me redemit per tuam Magister altus gloriam.

8. Sic fatur Andreas crucis Erecta cernens cornua Tradensque vestem militi Levatur in vitae arborem.

9. Nee cessat altus de cruce Docere turbam astantium, "Vitam perennem cum Deo Polique regnum pandere.

10. Quorum fide iam fervida Turbaeque iudex territus Se pollicetur nexibus Hunc mortis atrae solvere.

11. At Andreas, caeli vias Regemque caeli ac dulcium Frequenti iam coneivium Caelesti in arce contuens :

12. Iesu, precor, dixit, bone Magister, ista de cruce

Me nemo vivum in corpore Vinclis solutis auferat,

13. Prius meum quam spiritum E carne raptum assumpseris In patriaeque moenibus, Cai milito, locaveris.

14. Haec dixit, et caelestibus Emissa lux e sedibus Circumdedit fortissimum Christi corusca martyrem.

15. Splendorque sole clarior Coram manendo plurimum, Quae palma vel quae gloria Crucem sequatur, edocet.

16. Quin ad poli mox edita Reversus alti spiritum Secum refert apostoli Nodis solutum corporis.

17. Qua cum tuis fidelibus Iesu triumphi carmina Victor beatus saeculi Gaudens in aevum personat.

18. Qua nobis inter agmina Sublimium felicia

Da, Christe, sortem parvulis Hymnos tibi canentibus.

Cassander 1. c. p. 310 sqq. 15, 2 Horum manendo; dazu am Rande die Bemerkung: Legendum videtur „Coram manendo plurimum" vel „Huic immanendo plurimum".

91. (13.) In Resurrectione Domini.

1. Laetare, caelum, desuper, Adplaude, tellus ac mare, Christus resurgens post crucem Vitam dedit mortalibus.

2. Iam tempus aeeeptum redit, Dies salutis cernitur, Quo mundus agni sanguine Refulsit a nigredine.

3. Crux namque sacratissima Ligni prioris vulnera

In patre nostri seminis Sanavit hostem saucians.

Dreves, Lateinische Hymendichter. IX.

4. Mors illa, mortis passio Est criminis remissio, Illaesa virtus permanet, Victus dedit victoriam.

5. Miretur omne saeculum Crucis triumphum mysticae, Haec signa congruentia Velut tropaeum praesto sunt.

6. Sol namque, magnum luminar, Horas dierum permeans, Viso novo mysterio Decepit orbem territus.

114

7. Velans caput caligine 9. Immitis ille tartarus, Extinxit oranem lampadem, Ad se trahentis omnia Errare noctem passus est Praesentiam non sustinens, Meridiano tempore. Auimasfque] sanctas reddidit.

8. Finduntur et fortes petrae, 10. Nostrae fuit gustus spei Hiantur antra plurima, Hie. ut fideles crederent Defuncta surgunt corpora, Se posse post resurgere, Yitae redduntur mortui. Vitam beatam sumere.

11. Nunc ergo pascha candidum Causa bonorum talium Colamus omnes strenue Tantis renatis fratribus.

Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Yatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. 1, 2 Et plaude AB. 3, 3 In prece nostro semine AB. 5, 1 omnem saeculum AB. 5, 3 Haec est signa AB. 9, 1 tartarum A. 10, 4 beatum surgere B. Str. 1 auch in Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei").

92. (14.) In Quadragesima.

1. Adesto, Christe, cordibus, 2. Ad te preces, piissime

Celsa redemptis Caritas, Iesu, fide profundimus,

Infunde nostris fervidos Dimitte, Christe, quaesumus,

Fletus, rogamus, voeibus. Factis malum quod feeimus.

3. Sanctae crucis signaculo Tuo sacrato corpore Defende nos ut filios, Omnes rogamus, undique.

Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10. Cod. Bambergen. B II 10 (in Alkuins Traktat „De laude Dei"). 2, 1 o piissime. 2, 2 perfundimus.

93. (15.) Soliloquium venerabilis Bedae presbjteri de Psalmo XLI.

Cervus ut ad fontes sitiens festinat aquarum, Sic mea mens ardet te, conditor alme, requirens Viventemque sitit te cernere libera lucem. O quando optati veniat mihi tempus amoris, 5 Quando tuam liceat faciem speciemque tueri?

115

Namque diu lacrimis pascor, noctemque diemque Consociat gemitus, tolero dum dicta ridentum, Me tibi qui vacuis spebus servisse ferebant. Hinc et ego laetis maesta inter gaudia votis

10 Afticior totusque aniraa exsultante resolvor, Spe certus, quoniam venerandi limina templi Ingrediar genitorque tui sub nominis aula Carmina laetitiae laudisque sonare perennis Iam liceat fulvoque lyram percurrere plectro.

15 Quare ergo maestas, mens o gemebunda, querelas Volvis et anxiferis turbaris saucia curisV Quin magis a Domino vitam sperare memento. Credo, pius genitor lacrimarum flumina siccet, Induat et placidum dulcis confessio vultum.

20 Nam meus interno exundat de pectore luctus; Meme quippe tui memorem facit, alme creator, Ipse situs patriae, quae collibus undique laetis Cincta nitet, mediam Iordanis et alluit unda Fecundans patrios vitreo de gurgite campos.

25 Ecce, tuis tumidi iussis fremit aequoris aestus, Spumeus inque vicem fervor concurrit abyssi, Me coniurato certans me perdere fluctu, Sed tua mandatur pietas, quae luce diei Clarior e summis atra sub nocte refulget.

30 Haec labiis clausis, sed cordis voce frequenti Deprecor implorans tete, spes unica vitae, Qui me, inquam, solus sueras defendere ab hoste Solarique pius maestum. Nunc quare repente Oblitus miseri vultus avertis egenti,

35 Solivagusque gemo, dirus dum praevalet, bostis? Qui mea decrucians vinclis et verbere membra, Insuper ipsa fero bacchatur in ossa furore Exprobratque, tui cunctas lascivus in horas Relligio quod cassa hat, frustraque perenni

40 Sedulus obseq uium arderem deferre tonanti.

Sed rogo, quid tristes, anima o tremebunda, loquelas Versas et stupido variaris in anxia quaestu? Desipiant caeci, tibi sit spes unica Christus, Terget ab ille oculis luctum vultuque ruborem.

45 Qui mihi perpes erit Deus, illi usque per aevum Dona canam memori semper replicanda relatu.

Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 265. A. Collect. ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/n. Cod. Bambergen. B II 10. B. Collect, ms. Tegurinum saec. 10/n. Clm. Monacen. 19413. C. Homil. ms. Benedictoburanum saec. 8/9. Clm. Monacen. 4547. add. saec. 11. D.

2 alma D. 6 Namque diu lacrimis poscor B. 7 Cum sociat A. 8 quia B. 9 gaudia veris C. 10 Afficiar ACD; resolvar BCD.

116

11 lumina templi C. 12 Ingredior CD; aulae D. 15 gemibunda D. 17 Cum magis a AC. 21 memorem fac CD. 22 patriaeque B. 23 Cinctam det mediam A; Cinctam det medio D; undis D. 25 tumidis B. 26 inque virem fervor cucurrit D ; fervor concussit A. 28 piatasque B. 31 spe D. 32 sueveras B. 33 Nee quare D. 34 avertas CD. 35 bis Schlufs felilen B. 36 verberae C, verbera AD. 38 in oras C. 39 Religio quod casta fiet (korrig. in fiat) C; Religio que eausa fuit A; Religioque eausa fiat D. 42 quaestus AD. 44 rubore A. 45 Deus illiusque per C.

„Item Carmen eiusdem (sei. Bedae) soliloquum de psalmo XLI. com- positum" A; in C von späterer Hand am Rande: „Soliloquium venerabilis Bedae presbyteri" ; in B am Rande des Gedichtes (nicht der Handschrift) von erster Hand „Beda".

Beda liebt es auch in den Miracula s. Cuthberti Psalmverse zu metrifi- zieren. Für die Echtheit dieser Paraphrase spricht auch in Vers 32 das „sueras defendere ab hoste", womit zu vergleichen Miracula XII, 7; XIII, 19; XXIV, 22.

Die Collation von A verdanke ich Stiftsarchivar Joseph Müller in St. Gallen.

94. 16.) Carmen venerabilis Bedae presbyteri de Psalmo CXII.

Laudate altithronum, pueri, laudate tonantem, Sit magnum Domini benedictum in saecula nomen. Solis ab exortu Dominum laudate potentem, Solis ad occasum in hymnis persistite laudum. 5 Excelsus gentes Dominus supereminet omnes, Eius et astriferos transscendit gloria caelos. Quis Domino est similis, sedes cui perpes in altis? Respicit ast humiles caelo terraque benignus, Maerentes inopesque a rudere tollit eosque 10 Primates inter populi sublimat opimos.

In sterilem babitare domo miseratur et amplo Laetari tribuit natorum germine matrem.

Carm. ms. Walafridi saec. 9. Cod. Sangallen. 869. A. Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 265. B. Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. 10/ii. Cod. Bambergen. B II 10. C. Homil. ms. Bene- dictoburanum saec. 8/9. Clm. Monacen. 4547. add. saec. 11. D.

3 laudate po . . . D. 9 a rudere fehlt (Lücke) C; tollet C. 11 In sterili AB; Inque sterilem habitare domos C; miseratus BD; opimos D.

„Carmen venerabilis Bedae presbyteri de psalmo CXXII". AD; „Item Carmen eiusdem de psalmo XXII". B. In C am Rande des Gedichtes (nicht der Handschrift): „Item Bedae".

In B und D folgen auf diesen Psalm noch drei weitere Verse, die sich aber auf Ps. 3, 6 beziehen und also wahrscheinlich ein Bruchstück einer weiteren Psalmenparaphrase Bedas bilden :

Non circumdantis timeo me milia plebis. Quem metuant fines terrarum funditus omnes, Gaudebunt mea, cum tibi decantavero, labra.

Der letzte Vers in D irrtümlich : Gaudebunt in ea, tibi cum cantavero, labra. Die Kollation von A und B durch die Güte des Herrn Stiftsarchivar Joseph Müller in St. Gallen.

Paulus Diaeonus,

Monachus Casinensis. f 799.

Paulus , mit dem ständigen Beinamen „der Diakon" , entstammte edler Langobardensippe, die einst mit Alboin und Gisulf nach Italien gekommen. Seine Vaterstadt war Cividale, wo er um das Jahr 730 das Licht der Welt erblickte. Sein Vater hiefs Warnefried, Theudelinde die Mutter, ein jüngerer Bruder Arichis. Erzogen zu Pavia an Ratchis' (744— 749) Hofe, ward er von seinem Lehrer Flavianus in den Sprachen Latiums sowohl wie Attikas unterrichtet. Wann und wie er an den Hof Arichis' von Benevent kam, ent- zieht sich unserer Kenntnis; jedenfalls befand er sich 763 schon dort. Eine Freundschaft, die nur der Tod löste, verband ihn mit dem vortrefflichen Fürsten und seiner edlen Gemahlin Adelperga. Ebensowenig sind wir über den Zeitpunkt unterrichtet, wann er dem geistlichen Stande sich widmete, wann er zu Montecasino in den Orden des hl. Benedikt sich aufnehmen liefs ; wir wissen nur, dafs beides vor seiner Reise nach Francien, also vor dem Jahre 782 geschah. Es war nämlich Paulus jüngerer Bruder, sei es 774 bei der Ein- nahme von Pavia, sei es 776 bei der Niederwerfung des Aufstandes Hrodgauds von Friaul, gefangen und über die Alpen weggeführt worden. Von der Not- lage der Schwägerin und ihrer Kinder bestimmt, entschlofs sich Paulus nicht nur die Freilassung des Bruders in einem noch erhaltenen Gedichte an Karl d. G. zu erflehen , sondern begab sich , der Bitte gröfseren Nachdruck zu geben , persönlich an das Hoflager des Königs (782). Hier wurde die Er- füllung seiner Bitte zwar noch einige Zeit hinausgezaudert, ihm selbst aber der liebenswürdigste Empfang zuteil, ja er wurde gegen eignen Wunsch und Willen längere Jahre (ca. 782 786) am Hofe zurückgehalten, wo er wie mit dem Könige, so mit verschiedenen Männern von Bedeutung bekannt und befreundet wurde, am innigsten wohl mit Petrus Diaeonus aus Pisa. Auch ward ihm der ehrenvolle Auftrag zuteil, die Kleriker, welche Karls Tochter Rottrudis, der Verlobten des griechischen Kaisers, in ihre neue Heimat folgen sollten , in der Sprache von Byzanz zu unterrichten. Ende 786 war Paulus wieder in Montecasino , literarischem Schaffen hingegeben. In diese Zeit fällt die Abfassung jenes Werkes, mit dem vor allem die Unsterblichkeit seines Namens verknüpft ist, der Historia Langobardorum. Er starb den 13. April wahrscheinlich 799. Vgl. Bethmann, Archiv X, 288 324; Dümmler Neues Archiv IV, 102—113.

Von den poetischen Werken unseres Dichters, soweit dieselben uns er- halten , hat Dümmler im Rahmen der Monumenta Germaniae Historica eine Ausgabe veranstaltet (Poetae Aevi Carolin! I, 27 86). Unter ihnen sind nur wenige Hymnen. Zwei Gedichte auf den hl. Benedikt hat Paulus selbst uns in seiner Historia Langobardorum aufbewahrt, das erzählende Gedicht Ordiar unde tuos, sacer o Benedicte, triumphos (Dümmler 1. c. 36 sqq.), welches in 77 Distichen (versibus reeiprocis) die Wunder des hl. Benedikt zusammenfafst (singula eius miracula per singula disticha elegiaco metro coutexui) und einen, denselben Vorwurf nach den Dialogen des hl.

118 -

Gregor behandelnden Hymnus , von dem die meisten späteren Benediktus- hymnen abhängig geblieben sind. Von den übrigen Hymnen, die ihm zu- geschrieben werden, werde ich, um hier nicht zu weitläufig zu sein, bei den einzelnen in den Noten handeln. Hier sei nur noch bemerkt, dafs ich von den zwei Gedichten auf die hl. Scholastika , welche bei Wion, Lignum Vitae I, 47, Paulus Diakonus zugeschrieben werden, keins aufgenommen habe, da deren Abfassung durch unseren Dichter sich nicht stützen läfst. (Vgl. auch Traube, Poetae Aevi Carolini III, 392). Noch weniger konnte ich mir beifallen lassen, den Hymnus auf den hl. Merkurius, Martyr Mercuri saeculi futuri, den Bethmann (Archiv X, 332 sq.), aus dem „höchst .wunderlichen Buche" des Petrus Pipernus, De magicis effectibus Neapoli 1634, mitteilt, hier aufzunehmen, da er ersichtlich viel späterer Zeit angehört. Dagegen möchte ich Paulus Diaconus für den Verfasser des liebenswürdigen, jedenfalls aus Montecasino stammenden Hymnus auf den hl. Maurus Confessor Domini, Maure, paterni (Anal. XIV ff. 45) halten, eine Vermutung, die ich allerdings durch äufsere Zeugnisse nicht zu stützen vermag. Warum Dümmler die beiden Abcdare de bonis et de malis sacerdotibus (Poetae Aevi Carolini I, 79 sqq. und 81 sq : Anal. hymn. XXXIII, 186 sqq. und 188 sqq.) unter die Opera dubia des Paulus aufnahm, ist mir völlig unerfindlich.

95. (1.) Hymnus sancti Benedicti.

1. Fratres, alacri pectore Venite, concentu pari Fruamur buius inclitae Festivitatis gaudiis.

2. Hac Benedictes aurea, Ostensor arti tramitis,

Ad regna conscendit pater Captans laborum praemia.

3. Effulsit ut sidus novum Mundana pellens nubila, Aetatis ipso limine Despexit aevi florida

4. Miraculorum praepotens, Adflatus aiti Haniine, Resplenduit prodigiis Ventura saeclo praecinens.

5. Laturus esum pluribus Panis reformat vasculum, Artum petens ergastulum Extinxit ignes iguibus.

6. Fregit veneni baiulam Crucis per arma cymbiam, Coercuit mentein vagam Leni flagello corporis.

7. Funduntur amnes rupibus, Redit calybs e gurgite, Currit per undas obsequens, Peplo puer vitat necem.

8. Virus patescit abditum. Mandata praepes efficit, Hostem ruina content, Cedit fremens leo grave.

9. Immota fit moles levis, Rogus migrat phantasticus, Fractum revisit sospitas, Excessus absentum patet.

10. Rector vafer, deprenderis, Inique possessor, fugis, Futura, praenoscimini, Arcana, cor, non contegis.

11. Fundantur aedes somniis, Tellus vomit cadavera, Dracone frenatur fugax, Aether pluit numismata.

12. Vitrum resistit cautibus, Manant olivo dolia, Vinctum resolvit visio, Vitam receptant funera.

119

13. Tanti potestas luminis 15. Haec inter instar nectaris Voto sororis vincitur, Miranda plectro damit, Quo plus amat quis, plus valet, Nam pinxit apte lineam Enare quam cernit polum. Vitae sacrae sequacibus.

14. Non ante saeclis cognitura 16. Iam, dux alumnis sat potens, Noctu iubar effulgurat, Assis gregis suspiriis,

Quo totus orbis cernitur Gliscat bonis hydrum cavens,

Flaramisque subvehi pius. Sit callis ut sequax tui.

Collect, ms. Corbeiense saec. 9. Cod. Parisin. 14143. A. Hymn. ms. Casiuense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. Hymn. ms. Beueventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172 D. Hymn. ms. Rhenoviense(?) saec. 10/n. Cod. Turicen. Rhen. 91. E. Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Turicen. Rhen. 82. F. -- Hymn. ms. S. Sophiae Beneventan. saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. G.

1 , 2 concentum F. 2 , 1 Ac Benedictus E ; Fac Benedictus D. 2, 2 Hostensor A; tramite EF. 3, 1 Qui fulsit ut G. 3, 3 in limine A; in limite C; ipse limite F. 3, 4 Despexit tui florida D. 4, 4 Venturo B. 6, 1 baiula BDEG. 6, 2 cymbria BEG- 6, 3 Cercuit C. 7, 2 calyps A. 7, 4 puer vitam necet D. 8, 3 ruinam AD 8, 4 ut leo D. 9, 1 Imo sit moles A. 9, 3 Factum A; revixit C. 10, 2 Iniquus possessor furit C. 10, 4 contegit BCDEG. 11, 1 aedos E. 11, 3 frenatum A. 12, 2 olivum C. - 12, 4 Vita C. 13, 3 Quod plus amat D; quae plus valet D; qui plus valet CG. 13, 4 quem cernit G. 14, 2 Natu iubar D; effulgorat C. 14, 4 subvehi pium CF; subvehit is pium D. 15, 3 linea A. Nach Str. 15 schieben BG ein:

Cernit germanae spiritum, Forma vivendi scribitur,

Secum cadaver condidit, Iter migrantis cernitur,

Mundum collectum conspicit Ab angelis deducitur,

Vatemque globo subvehi. Demensque menti redditur.

16, INamduxCF; alumne BG; alumnis adpetens C; alumnis praepotens F. 16, 2 Assit E; regis F. 16, 3 Gliscant C. 16, 4 callis tu A; callis ut sequacibus D. Nach Str. 16 folgt in BG:

17. Hymnum patrono concinant 18. Gloria summum resonet Nursia, Roma, Sublacus, Patrem, natum, paraclitum,

Nosque datori munerum Unum semperque Dominum

Deo dicamus gloriam. Cuncta per aevi saecula.

18, 1 summo G. 18, 2 Patri, nato, paraclitum B; Patri nato, paraclito G. Eine andere Doxologie in C:

Alto tonanti gloria,

Sit proli laus quam maxima

Cum spiritu paraclito

Et nunc et in perpetuum.

In DE ist der Hymnus für die sog. kleinen Hören in vier Teile zerlegt, die jedesmal mit der Doxologie Deo patri etc. schliefsen; die Teile um- fassen ad Primam Str. 1 4; ad Tertiana 5 8; ad Sextam 9 12; ad Non am 13—16. G teilt den Hymnus in zwei Teile 1 9 und 10 16.

Diesen seinen Hymnus hat Paulus Diaconus in seine Historia Lango- bardorum I, c. 26 aufgenommen und mit den Worten eingeleitet: r Hymnum quoque singula eiusdem patris miracula continentem metro iambico archiloico

120

ita texuimus." Für die Lesarten der Handschriften der Historia Lango- bardorum verweise ich auf die Ausgabe von Waitz, Script. Rer. Langobard. et Italic, p. 67. sq. Von den obigen Hs. habe ich die Kollation von A Dämm- ler entlehnt; die andern hier aufgeführten Hs. hat D. nicht verglichen

96. (2.) Hymnus s. Iohaimis Baptistae.

1. Ut queant laxis resonare tibris Mira gestorum famuli tuorum, Solve polluti labii reatum,

Sancte Iohannes.

2. Nuntius celso veniens Olympo

Te patri magnum fore nasciturum, Nomen et vitae seriem gerendae Ordine promit.

3. Ille promissi dubius superni Perdidit promptae modulos loquelae, Sed reformasti genitus peremptae

Organa vocis.

4. Ventris obstruso positus cubili Senseras regem thalamo manentem ; Hinc parens nati meritis uterque

Abdita pandit.

5. Antra deserti teneris sub annis Civium turmas fugiens petisti, Ne levi saltem maculare vitam

Famine posses.

6. Praebuit liirtum tegimen camelus Artubus sacris, strophium bidentes, Cui latex haustum, sociata pastum

Mella locustis.

7. Ceteri tantum cecinere vatum Corde praesago iubar adfuturum, Tu quidem mundi scelus auferentem

Indice prodis.

8. Non fuit vasti spatium per orbis Sanctior quisquam genitus Iohanne, Qui nefas saecli meruit lavantem

Tingere lymphis.

121

9. 0 nimis felix meritique celsi, Nesciens labem nivei pudoris, Praepotens raartyr eremique cultor, Maxime vatum!

10. Serta ter denis alios coronant Aucta crementis, duplicata quosdam, Trina centeno cumulata fructu

Te, sacer, ornant.

11. Nunc potens nostri meritis opimis Pectoris duros lapides repelle, Asperum planans iter et reflexos

Dirige calles,

12. Ut pius mundi sator et redemptor Mentibus pulsa livione puris

Rite dignetur veniens sacratos Ponere gressus.

13. Laudibus cives celebrant superni Te, Deus simplex pariterque trine, Supplices ac nos veniam precamur,

Parce redemptis.

Cod. Bernen. 363. saec. 9. A. Hymn. ras. Campidunense saec. 9/io. Cod. Turicen. Eh. 93. B. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. Eit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17072. D. Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305. E. Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. F. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Eossian. VIII 144. G. Hymn. ms. Ehenoviense (?) saec. 10. Cod Turicen. Eh. 91. H. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. I. Hymn. ms. Farfense saec. 10/n. Cod. Eoman. 175 (Farf..4.). K. Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Turicen. Eh. 82. L. Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. M. Hymn. ms. S. Eutychii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B. 79. N. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. O. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) P. Hymn. et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV 25. Q. Collect, ms. S. Mariae in Huisbroch (?) saec. [8 ]11. Cod. Vatican. Palat. 235. E. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Urbin. 585. S. Trop. ms. Ehenoviense saec. 11. Cod. Turicen. Eh. 97. T. Hymn. ms. Ehenoviense saec. n/i2. Cod. Turicen. Eh. 129. U. Brev. ms. Altahense saec. u.'ia. Clm. Monacen. 9633. V. Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. W. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. X.

1, 2 famuli tui T. 1, 3 polluti labiis G; pollutis labiis N; labiis reatu H. 2. 1 olimpho G. 2, 2 patre G. 2, 3 gerendi T. 3, 1 promisit L. 3, 2 loquelle H. 4, 1 abstruso C ; recubans cubili IKM. 4, 3 Hunc H. 4,4 pangit B. Str. 4 fehlt E. 5, 1 modicis sub annis HKL; modicis ab annis I. 5, 2 turmis I; petistis HL. 5,3 saltim BGQ. Str. 5 fehlt DE. 6, 1 hirtum F ; irtum V. 6, 2 Artibus G; trophium W; bidentis A. 6, 3 Ast latex K; korrig. N; austum GF; satiata B. Str. 6 fehlt DE. 7,1 Ceteri tarnen B ; vates H ; affaturum B. 7, 3 auferentem Christum agnum (Glosse) A. 8, 1 vastis M. 8, 3

122

meruit laevantem A. Str. 8 fehlt DE. 9, 1 meritisque O. 10, 1 coronat M. 10, 3 Trino KQX ; centena C; fructum L. Str. 10 fehlt DE. 11, 1 Hunc BL. 11, 3 planas BGO; plana T; reflexo F. 12, 1 At pius B. 12, 2 pulsat IM; pulsans W; luvione AOW: lubione KL; Mentibus laetis simulet piatis DE. 12, 3 sacratus. 12, 4 Pandere gressus B. 13, 3 at nos GIKMTV; et nos NW. Str. 13 fehlt ABEFOQX;

statt dessen in A:

Gloria patri genitaeque proli Et tibi, compar utriusque, semper Spiritui sancto simul atque magnam Laudem et honorem.

in B (über Rasur) und UX, in V am Rande beigefügt:

Laus Deo patri patris atque proli, Laus et amborum tibi pneuma sacrum Nunc et in toto maneat futuri Tempore saecli.

T fügt am Rande den Anfang dieser Doxologie bei; in EO :

Hoc pater summus patris atque natus Praestet et complex utriusque flatus, Trinitas simplex pietasque perpes Omne per aevum.

Nach Str. 13 fügen IHL eine zweite Doxologie hinzu , die natürlich über- flüssig und Zutat ist:

Gloriam patri resonemus omnes Et tibi, Christe, genite superne, Cum quibus sanctus simul et creator Spiritus regnat.

Der Hymnus erscheint für den kirchlichen Gebrauch häufig in mehrere Teile (Divisiones) zerlegt. Keine Teilung haben ADEFIQSU, von denen aber DEU Strophen auslassen: einmal teilen BCGKLMNOPWX, u. z. vor Str. 7 LMOPWX, vor Str. 8 CK. vor Str. 9 BG; dreimal teilen, wie die meisten späteren Handschriften TW , so dafs je vier Strophen samt Doxologie auf Vesper, Nokturn, Laudes treffen. Diese Teilung ist nicht nur die symmetrischste, sondern auch die sinnentsprechendste, so dafs die Frage entsteht, ob sie nicht schon vom Verfasser beabsichtigt gewesen sei.

Die Anfangssilben der Halbverse der ersten Strophe Ut, re, mi, fa, sol, la hat bekanntlich Guido von Arezzo zur Bezeichnung der Töne der Noten- skala gewählt. Dümmler I, 83 sq.

Diesen Hymnus zählt Petrus de viris illustr. Casinen. c. 8 : unter den WW. des Paulus auf mit den Worten: „Hymnus quoque s. Iohannis Baptistae sanetique Benedicti" ; ebenso Albericus in seiner Chronik (Mon. Germ. SS. XXIII, 725): „Fertur idem Paulus composuisse hymnum de s. Iohanne Baptista''. Bei Durandus (Rationale divin. offic. 1. VII) hat sich bereits die Legende des Stoffes bemächtigt: „Paulus historiographus, Romanae ecclesiae diaconus, Casinensis monachus, quadam die, cum vellet paschalem cereum consecrare, raucae sunt faetae fauces eius, cum prius vocales essent. Ut ergo vox sibi restitueretur, composuit in honore beati Iohannis hymnum Ut queant laxis."

Es ist mir unerfindlich, wie Dümmler dazu kommt zu schreiben: „Hymnos autem de sancto Iohanne baptista et de assumptione Mariae virginis pactos ei vix cum scriptoribus recentioribus attribuere audeo ," 1. c. 28. Ich sehe im Gegenteile keine Gründe, die allgemeine Annahme in Zweifel zu ziehen und diese Perle unter den lateinischen Hymnen dem Paulus abzusprechen.

123

Dasselbe gilt von dem folgenden Hymnus, obschon sich die Überlieferung für ihn weniger einsetzt. Es ist auffallend, wenngleich sehr erklärlich, dafs unser Hymnus jede Elision vermeidet: auffallend bei der sonst ausgesprochenen Nachahmung der Antike; erklärlich, da jede Elision als eine Unbequemlich- keit im Gesänge empfunden wird. Da ist jedenfalls die Beobachtung nicht ohne Gewicht, dafs Paulus, während er in anderen Gedichten, auch in dem mit dem Hymnus sancti Benedicti verschwisterten Ordiar unde tuos, die Elision anwendet, sie in beiden Hymnen, dem auf Benedikt und dem auf Johannes, sorgfältig vermeidet.

97. (3.) Hymnus in Assumptione B. Mariae T.

1. Quis possit araplo famine praepotens Digne fateri praemia virginis,

Per quam veternae sub laqueo necis Orbt retento reddita vita est?

2. Haec virga Iesse, virgo puerpera, Hortus superno germine consitus, Signatus alto munere fons sacer, Mundum beavit viscere caelibi.

3. Hausto maligni primus ut occidit Viro chelydri lerrigenum parens, Hinc lapsa pestis per genus irrepens Cuuctum profundo vulnere pereulit.

4. Herum misertus sed sator, inscia Cernens piacli viscera virginis, His ferre mortis crimine languido Mandat salutis gaudia saeculo.

5. Missus ab astris Gabriel innubae Aeterna portat nuntia virgini, Verbo tumescit latior aethere Alvus replentem saecula continens.

6. Intacta mater virgoque tit parens, Orbis creator ortus in orbe est, Hostis pavendi sceptra remota sunt, Toto refulsit lux nova saeculo.

124

7. Sic virginalis vincula permanent, Prodit pudoris dum thalamo potens, Mansere clausae artius ut fores Intrante Deo, quas sera vinxerat.

8. Hoc signat aedis ianua non patens, Quam celsa vatis visio prodidit, Soli tremendo pervia principi, Mansura nempe clausa perenniter.

9. Sit trinitati gloria unicae, Virtus, potestas, summa potentia, Regnum retentans quae Deus unus est Per cuncta semper saecula saeculi.

Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex Cod. Vatican. 7172. B. Hymn. ms. Severini- anum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. Hymn. ms. Casinense saec. 11. Cod. Casinen. 420. D. Hymn. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 11. Cod. Neapolitan. VI G. 31. E. Hymn. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. F. Brev. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 11. Cod. Vatican. 4928. G. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vatican. Urbin 585. H. Hymn. ms. Monasticum saec. 12. in. Cod. Capit. Vaticani D 156. I. Psalt. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. 12. Cod. Neapolitan. VI F 2. K. Hymn. ms. S. Renati Surrentini saec. 13. Cod. Barberin. XI 171. L.

2, 1 virga puerpera BC. 2, 4 viscera BC. 3, 2 virus, alle Hs. 5, 1 Emissus astris DGH. 5,2 virginis BC. 5 Alvus repente BC; replente D. 7, 2 Prodis H. 7, 4 Intrante demum DGH ; seras iunxerat BC. 8, 1 hedis BC.

Petrus, De Viris illustr. Casinen. c 8. schreibt Paulus Diaconus einen Hymnus auf Mariae Himmelfahrt zu mit den Worten: „Exstat pariter hymnus Alcaico metro e veteri manuscripto Langobardo Beneventanae ecclesiae ritu, in festo assumptae virginis driparae decantari solitus, a nostro Paulo, ut asseritur, scriptus." Dies Zeugnis, das auf lokaler Tradition ruht, hat trotz des beigefügten „ut asseritur" seinen Wert. Der Hymnus, von dem Petrus redet, kann nur der obige sein. Die metrischen Licenzen sind nicht derart, dafs sie die Abfassung des Liedes durch Paulus ausschlössen; das vor- wiegende Auftreten desselben in Casinenser und Beneventaner Handschriften stützt die Tradition.

98. (4.) Oratio Vespertina.

Christe, decus mundi, qui lux es clara diesque Noctis tu tenebras illustrans detegis atras. Lucifer exoriens lumen de lumine profers, Vitam dignanter tribuis sine fine beatis.

125

2. Tu nos, omnipotens, dementer, sancte, precamur, Hostis ab insidiis defendas nocte dieque.

Sit nobis in te requies ; tu, conditor alme, Instantem fieri noctem largire quietem,

3. Ne gravis impediat noctis caligine somnus, Hostis subrepat nobis ne fraude maligna, Ne caro peccando fragilis consentiat illi Nosque reos statuat iusto sub iudice Christo.

4. Gloria magna patri iugiter per saecula cuncta, Gloria summa patris nato sit semper in aevum ; Spiritui amborum pariter sit gloria perpes, Gloria saeclorum per saecula sit trinitati.

Collect, ms. incertae orig. saec. 10. Cod. Lipsien. Rep. I, 74. Daraus Haupt , Berichte der legi, sächsischen Gesell, d. Wissensch. Philol. histor. Kl. 1850, S. 1—14; Dümuiler, Poetae Aevi Carol. I, 78. 3, 2 subripiat. 3, 4 iustos.

Palliums II,

Patriarcha Aquilegiensis, t 802.

Paulinus, etwa im zweiten Viertel des achten Jahrhunderts, vermutlieh zu Cividale gehören, gehörte dem geistlichen Stande an und war, wahr- scheinlich in seiner Vaterstadt „artis grammaticae magister", als er mit Karl dem Grofsen bekannt wurde, von ihm (776) mit Landbesitz ausgestattet und an den fränkischen Hof gezogen ward, wo er in dem Gelehrtenkreise, mit dem der König sich umgeben hatte, zahlreiche Freunde fand. Im Jahre 787 zum Patriarchen von Aquileja erhoben , residierte er zu Cividale , be- gleitete 796 König Pipin in das Land der Avaren , für deren Bekehrung er leitende Grundsätze aufstellte, und hielt nach seiner Rückkehr noch in dem- selben Jahre zu Cividale eine Synode ab. Zu den dogmatischen Fragen seiner Zeit , namentlich in der Kontroverse gegen den Adoptianismus des Felix von Urgel, nahm er in mehreren polemischen Schriften Stellung. Er starb den 11. Januar 802 und wurde im Dom von Cividale beigesetzt. Alkuin dichtete ihm die Grabschrift. Vgl. über sein Leben die Monographie Giannonis, Paulinus IL, Patriarch von Aquileja, ein Beitrag zur Kirchen- geschichte Österreichs im Zeitalter Karls des Grofsen. Wien. 1896.

Dafs Paulinus gedichtet, wird aufser durch die „Regula fidei" und die Klage de Herico duce (Poetae Aevi Carolini 1, 126 ff. und 131 ff.) auch durch Alkuin bezeugt, der für eine poetische Zuschrift dankend (Carm. XXII, 4) von ihm sagt: „Mellifluis nostras musis qui impleverat aures;" dafs er speziell auch für kirchliche Zwecke gedichtet, wird von YValafrid (De exor- diis et increm, rerum ecclesiast. c. 24) berichtet: „Traditur siquidem Paulinum, Foroiuliensem patriarcham, saepius et maxime in privatis missis circa immo- lationem sacramentorum hymnos vel ab aliis vel a se compositos celebrasse."

Von den neun hier unter Paulinus' Namen vereinigten Hymnen hat einige (Nr. 1, 2, 4, 5, 7) zuerst Georgius Cassander in seinen Hymni Eeclesiastk-i, Coloniae 1556, (Abdruck Opera Omnia, Parisiis 1616, I, 147 bis 315) mitgeteilt, Nr. (5) ohne den Namen des Verfassers. Er entnahm dieselben laut Vorrede (fol. 2 v.) aus Handschriften oder Abschriften (ex aliis tuis libellis), die der kaiserliche Rat Kaspar von Nydbruck ihm behufs Herausgabe gesandt, „in quibus fuerunt hymni aliquot Paulino inscripti.'' Da Cassander begriff, dafs der handschriftlich genannte Paulinus nicht der Bischof von Nola sein könne, schlofs er, dafs Paulin von Aquileja gemeint sein müsse. Ihm schlofs sich Madrisius an, der 1737 die erste Ausgabe der Werke dieses raulin besorgte (Abdruck Migne PP.LL. 99) und der den Hymnen des Cassander Nr. (6) beifügte. Von Nr. (3), das zuerst Ozanaiu (vgl. Anal. XIV a, 5) aus Vatican. 7172. publizierte, hat Dümmler (Poetae Aevi Carolini I, 140) erkannt, dafs es in die Serie der uns beschäftigenden Hymnen gehöre, die er in Paulini Aquileiensis Carmina dubia einreichte, leb kann zu den pondera Cassanders und Madrisius' ein neues Gewicht

127

hinzufügen. Ein bisher unbekanntes Gedicht „ad pluviam postulandam", in demselben Versmafse geschrieben wie die Hymnen (2) (8) findet sich unter dem Namen des Paulinus in der Münchener Handschrift 2990. Die Hymnen (2)— (8) stammen zweifellos von einem Verfasser; dieser Verfasser ward und wird handschriftlich als Paulinus bezeichnet, kann also kaum ein anderer sein als Paulin II. von Aquileja, um so mehr als dieser in seiner Klage über Hericus sich desselben Versmafses bedient. Ist dies in der Klage weniger sorgfältiger gehandhabt als in den Hymnen, so vermag doch diese Beobachtung den Glauben an die Abfassung jener und dieser durch einen Verfasser in dem nicht zu erschüttern, dem der Dichter kein Automat ist und der insonderheit das Postskriptum Paulins hinter dem Carmen de regula fidei (Dümmler 1. c. 130) gegenwärtig hat. Ähnliche Gründe sprechen zugunsten der Hymnen (1) und (9), von denen letzterer schon frühzeitig mit dem Namen des Hilarius von Poitiers in Verbindung gebracht worden; wohl mit Unrecht. Madrisius , dem nur die zwei ersten und die beiden letzten Strophen dieses Gedichtes bekannt waren, glaubte schon aus diesen auf Paulin als Verfasser schliefsen zu sollen. Und in der Tat kann man sich, vergleicht man Nr. (9) Str. 14 mit Nr. (4) Str. 2, dieses Gedankens nicht erwehren.

Dagegen mufs der Hymnus 0 Petre petra ecclesiae, den Madrisius ohne Angabe von Gründen Paulin beilegt, abgelehnt werden, da er höchst wahr- scheinlich mozarabischen Ursprunges ist. (Vgl. Anal. XXVH, 228). Ebenso ist es höchst zweifelhaft, ob das längere erzählende (und demgemäfs hier ausgeschlossene) Gedicht „de Lazaro" mit dem Anfange „Fuit Domini (Hiatus languens a Bethanien Paulin angehöre. Ihm schreibt es freilich Parisin. 1154 zu; allein die Handsch. 227 der Bibliotheque de T Arsenal, ein Pontifikale von Poitiers aus dem 8. Jahrhundert, welches neun Strophen des Gedichtes zur Fufswascliung des Gründonnerstages (ad Mandatum) vor- schreibt, bezeichnet dieselben als „versus Bedae". Die zwei letzten Strophen der Handschrift des Arsenals fehlen dem Torso bei Dümmler (1. c. p. 138 sqq.) Sechs Strophen des Gedichtes finden sich auch in der Wiener Hand- schrift 1888, einem Sakramentar von S. Alban in Mainz aus dem 10. Jahr- hundert. Die Strophen stehen daselbst „in letaniis maioribus."

99. (1.) In Natiritate Domini.

Versus ante Episcopum.

1. Gloriara Deo in excelsis hodie Caelestis primura cecinit excercitus, Pax angelorum et in terra voeibus

Vera descendit.

2. Hodie caeli facti sunt melliflui,

Et mare dulces undas blando gurgite Aequavit lento respirante sibilo Flatu sereno.

3. Astra polorum rutilanti radio Subfusa lactis irrorant dulcedinera, Totus exsultat laetabundo gaudio

Gavisus mundus.

4. In hora, quando Iesus Christus Dominus Nasci dignatus est sacra de virgine, Dulcis, suavis ac desiderabilis,

Bethlem in urbe.

128

5. Angusti cunas pertulit praesepii, Foeno iacere non abhorret Dominus, Summa qui patris sedebat in dextera,

Rex angelorum.

6. Pannis velatus, vili strictus fascia, Inclusus parvis lacrimabat cunulis, Mater beata sancta premit ubera

De caelo plena.

7. Sanctus sacratae fecundavit Spiritus Virginis vulvam, verbum caro factum est, Et habitavit in nobis omnipotens,

Filius Dei.

8. Gabriel ante te praedixit angelus, Quando felicem salutavit virginera. Paries, inquit, filium, Emmanuel

Nomen habebit.

9. Pastores erant proximis in pascuis Bethlem ad urbem, noctis sub silentio Instabant suos supra greges vigiles;

0 quam beati !

10. Ciaritas Dei cinxit illos fulgida; Angelus inquit : nolite pavescere,

En, ego modo magnum namque gaudium Nuntio vobis,

11. Erit quod omni saeculo mirabile, Hodie quia vobis Christus Dominus Natus est Bethlem, Davidis in oppido,

Salvator mundi.

12. Hoc vobis Signum erit: in praesepio Infantem pannis involutum positum Invenietis cum Maria pariter,

Matre beata.

13. Subito facta fulgentis militiae Est multitudo caelestis exercitus Eodem simul angelo cum flammeo

Valde praeclara.

14. Gloria Deo in excelsis sidera Plena sonabant, pax et in hominibus Auditur bonae voluntatis vocibus

In terra sanctis.

120

15. Pastores namque loquebantur invicem : Eamus usque in Betblem celeriter

Et videamus hoc de verbo, qualiter Angelus dixit.

16. Yenerunt ergo, invenerunt puerum, Angelus sicut dixit. in praesaepio Positum, sanctara genetricem virginera,

Ioseph praesentera.

17. In caelo Stella novo clara radio Refulsit, ante quae nunquam resplenduit, Clarior cunctis astris, mundo nuntians

Gaudium magnum.

18. Hanc stellam magi fulgore perspicuo In Oriente viderunt resplendere :

Hoc Signum, fantur, tarn famosum, nobile Regis est magni.

19. Eamus ergo, inquiramus, ubi est, Et offeramus Uli saltem munera Nostris oblata de thesauris optima,

Aurum, tus, murram.

20. Haec tria magnum demonstrant mysteriura Dona, quae Deo hominique dederant Tres magi, sancto perdocente spiritu

More divino.

21. In auro regis signat excelleutiam,

In ture summum sacerdotem typicat, Per murram Christi sepulturam mystice Optime docet.

22. Ecce, venerunt magi Hierosolymam Dicentes : Stellam vidimus perfulgidam In Oriente; ubi est, qui natus est,

Rex Iudaeorum ?

23. Herodes magno timore perterritus Revolvit sacras prophetarum paginas Praecepit scribis : Legite, si verum est,

Scriptura teste.

24. Prophetam dudum dixisse commemorant : Et tu, Bethlem, in terra Iuda minima Nequaquam eris, ex te dux egreditur,

Iacob qui regit.

Dreves, Lateinische Hymnendichter II.

130

25. Herodes magis clam vocatis inquiens: Ite, videte, ubi est; recurrite, Referte mihi, ut et ego veniens

Adorem eum.

26. Vulpes Herodes, cur cauda dissimulas Praedam captare, qui belvino guttnre Sangainem sitis, agui carnes esuris,

Lupe crudelis?

27. Non vales tuara satiare rabiem, Non agnus ille singularis moritur; Nam, velis, nolis, ipse rex est Israel,

Rerum creator.

28. Mori dignatur alio in tempore, Quando de cruce pretiosi fuderit Sanguinis undam, quae mundi mortifera

Crimina tollat.

29. Quid fremis, pestis? iste rex omnipotens Non quaerit tuum regnum ; tibi poterat Donare suum, si non esses perfidus,

Valde superbus.

30. Quos iugulasti teneros agniculos Sanguinolento, maledicte, gladio, Ablactat vivos in ovili proprio

Pastor benignus.

31. Euntes magi, Stella nova praevia

Hos praecedebat, donec venit, steterat, Ubi tunc puer erat in cunabulis, Redemptor orbis.

32. 0 quam pervalde magno magi gaudio Videntes stellam sunt gavisi ! protinus Intrantes domum invenerunt puerum,

Virginis prolem.

33. Qui procedentes flexis eum genibus Adoraverunt apertis de thesauris Aurum, tus, murram obtulerunt Domino,

Regi Deoque.

34. In somnis Persae, ne redirent, caelitus Sunt admoniti, ad Herodem perfidum; Suam reversi sunt viam per aliam

In regionem.

131

35. Illusum demens se videns rex impius

A magis, Bethlem misit, cunctos pueros Mox a bimatu et infra per gladium Mandat extingui.

36. 0 quam crudelis saevaque sententia ! Mactare iubes teneram infantiam, iDsciam mali; cur non parcis, impie,

Lacteae proli?

37. Vox in excelsis, heu, quam tristis resonat, Ploratus multus, ululatus maximus! Maternus luctus frustra premit ubera

Nullo sugente.

38. Salvete, flores martyrum candiduli, Respersi tarnen rore, sed purpureo, Felices nati hac in luce rosuli,

Pulchri, tenelli!

39. Caelestes prorsus, manibus angelicis Collecti, estis in canistro positi, Agni sub throno quam bene reconditi

In sempiternum.

40. Herodes iacet in profunde- tartari Combustus fiammis, laceratus vermibus, Pice decoctus, dissipatus fulgure,

Infelix ille.

41. In paradiso vos, famosi pueri, Aureas domus fontesque lactifluos, Mellitos modo possidetis rivulos,

Semper felices.

42. Gloria sanetae trinitati unicae, Patri natoque, flamini paraclito,

Et nunc et ultra per immensa saecula Sit semper. Amen.

Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1154. A. Cod. Bruxellen. 8860 67 saec. 10. in. B. Grad. ms. saec. 10ii. Cod. Angelic. ]'. III 18 (123). C. Martyrol. et hymn. Modoetin. saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). D. Cod. Capit. Veronen. 88 (83). saec. 10. add. saec. 10. E. Georgii Cassandri Hymni Eccles. imp. Coloniae 1556. p. 101 sqq. F.

2, 2 undas fehlt E; unda D; dulcis undis A. 2, 3 Equavi A. 2,4 Flactus sereno C; Flato A. 3, 1 rutilanti CDE; rutilantur A. 3. 2 Subfusa D; laetis BF; inroram C; inrorat E; irrorat D; in terra A; dulcedinis C; dulcedine A. 3, 3 laetabundus C. 3, 4 Gavisus Deus A. 4, 3 suavis hec desiderabilis D. 4, 4 in orbe AB; in orbem D;

9*

132

in urbem C. Str. 5 bis Schlufs fehlen D. 5, 1 cuna C: praesaepia E.

5, 2 abborreret A. 5, 3 Summa que A. Str. 6 und 7 fehlen E. 6, 1 ulli strictus A ; vili strictis C. 6, 2 cunolis A. 6, 3 sanctaque pre ubera A; premet BC. 7, 2' vulva A. 8, 1 ante hoc praedixit angelus F. 8, 2 felice C. 8, 3 inquid A. 9, 1 propriis in pascuis A. 9, 2 ab urbe AE. 9, 3 suas A. 9, 4 Quoque beati A; O quam beata C. 10, 2 inquid A; paviscere B. 10, 3 En ego mundo C. 10, 4 Nuntia B. 11, 1 saeculum mirabilis E. 11, 2 quia fehlt C; nobis Christus Deus C; quia Iesus Christus A. 11, 3 Bethleem, Bethleem C; est in Bethleem F; Natus in Bethleem est Davidis pomidis A. 12, 1 eri C. 13, 1 fulgentes CE. 13. 3 flameo A. 13, 4 Vade C; praeclaro A. 14, 1 Gloriam AC 14, 2 sonabatABC; in fehlt A. 14, 3 Auditor bone A; Audiatur E. Str. 15 bis 40 inkl. fehlen E. 15, 4 dixerat F.

16, 4 praesente C. 17, 1 clara fehlt C: nova claro A. 17, 3 resplendere C. 17, 3 sq. fehlen C. 17, 3 nuncia A: nuntiam B. 18, 1 perspiciunt A. 18, 2 videre A. 18, 1 und 2 fehlen C. 18, 3 signa A; fantur fehlt F; nobilem AB. 18, 4 Regere rnagrii A. 19, 3 tesauris obtima A. 20, 1 demonstrat C; demontrant A. 20, 2 dederat A. 20, 3 magis compar docente Spiritus C; perducente ABF. 21 , 1 regi AB; regni F; signat fehlt C: signa A; excellentia AC. 21, 2 tibigat A; tvpice C. 21, 3 Christus sepultura C. 21, 4 obtime A. 22, 2 Stella C. 22, 3 ubi es A. 23, 2 Revolvit CF; prophetarum fehlt A. 23, 3 scribi scripturas legite A. 23, 4 Scriptu teste C. 24, 1 Prophetae A; comemorant A; commemorat B. 24, 2 in fehlt ABF. 24, 3 Nequam eris B. 25, 2 ubi est videte recurrite F. 26, 1 Vulpis A, quur AB; caudam A. 26, 2 captaret C; quia belluino AF; gutturu C. 26, 3 Sanguine C; igni carnes A. 27. 1 valis A. 27, 2 Magnus ille C. 27, 3 velles, nolles A. 28, 3 unda A; qui C. 28, 4 tollit AF. 29, 1 Qui fremis C: petis A; istis C. 29, 2 tibi poterat fehlt C. 29, 3 Donare suum fehlt C; Donare regnum BF. 29, 4 Calde superbus C. 30, 2 Sanguinolente maledicto gaudio A. 31, 1 pervia A. 31, 2 donec veniens staret A. 31 , 3 Ubi nunc C. 32, 1 per valde C; magnum magi gaudium A. 32, 2 Stella C. 32, 3 Intraute C. 32, 4 Virgines proles C. 33, 1 procurrentes A. 33, 2 Adoraverunt et apertis tesauris A. 33, 4 Regique Deo A. 34, 4 Sic regionem A ; In regionem suam C. 35, 1 vidit A. 35, 2 magos A : cunctus C ; puero F. 35, 3 gladio

A. 35, 4 extinguit C. 36, 2 iubet tenera infantia A. 36, 3 Inscia B; In sua C; malis A. 36, 4 Lacteo prolis A: Lactea prole C. 37, 1 Mox in C. 37, 3 premet C: praebet A. 38, 1 candidoli A; candituli

B. 38 , 2 Respersita est rore set A. 38 , 3 hac in lucem resoli C Str. 39 bis 41 inkl. fehlen F. 39, 2 Collectis sitis A; in canesto C. 39, 4 In sempiterni A. 40, 2 Combusti B. - 41, 1 formosi E. 41, 2 Aureos AE , domos E. 41, 3 Mellidos ABC; possidens E; rivolos B. 42, 1 trinitatis A; trinae C; unicae fehlt C. 42, 2 Patri natoque flamini

C. 42, 3 saecula saeculorum C.

De [nativitate] Christi B ; Incipit versus de nativitate Domini A ; De nativitate Domini E; Versus ante episcopum C.

100. (2.) In Purificatione sanctae Mariae.

[. Refulsit almae dies lucis candidus Partum puellae virginis per aureum, Quando supernis filius de sedibus A patre missus homo nasci voluit, Permansit idera proles alti numinis.

133 -

2. Legis sacratae sanctis cerimoniis Subiectus omnis calamo Mosaico Dignatur esse, qui regit pertulgidos In arce patris ordines angelicos Caelumque terram fundavit ac maria.

3. Postquam puellae dies quadragesimus Est adimpletus, iuxta legem Domini Maria virgo Iesum sanctum puerum Ulnis sacratis templi tunc in atriis Tulit tremendi genitoris unicum.

4. Mater beata carnis sub velamine Deum ferebat umeris castissimis, Dulcia strictis basia sub labiis Deique veri hominisque impresserat Ori, iubente quo sunt cuncta condita.

5. Duos parentes tulerunt candidulos Pullos columbae lacteolis plumulis, Dedere in templo par pro eo turturum, Legis veluti promulgabat sanctio, Quales perustas consecrarent hostias.

6. Dei sacerdos humilis, mitissimus Erat in urbe, iustus, senex optimus, Felix beatus Simeon caelifluo Sanctoque plenus adfuit spiramine Sacra sub aula nutu Dei concitus.

7. Hie namque dudum responsum aeeeperat Sancto docente spiritu, quod vineulo Mortis resolvi uon possit de corpore, Donec videret Cbristum vivens Domini, Quem misit altis genitor de soliis.

8. Suscepit ergo puerum in manibus Agens superno genitori gratias, Ulnis retentans benedixit Dominum, Amore plenus cordis cum dulcedine, Addens et alto sermone subintulit:

9. Dimitte tuum, Domine, nunc obsecro, In pace servum, quia meis merui Tuum videre salutare visibus,

Quod . praeparasti pietate unica Ante tuorum populorum faciem,

134

10. Fulgensque lumen gentium in oculis, Gloriam plebis Israelis germini ; Positus hie est in ruinam scandali Et in salutem Iacob stirpis aureae, Donec secreta revelentur cordium.

11. Ipsius, inquit, tua, saneta genetrix, Transibit ictus gladii per animam. Servabat alto mystica sub pectore Maria verba conferens alacriter, Dictis supernis credula fideliter.

12. Doxa sit patri per immensa saecula Et Iesu Christo, patris unigenito, Decus, potestas, virtus super aethera Sancto per omne saeculum paraclito, Laus intinita, honor et imperium.

Hyran. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 1092. B. Grad. ms. S. Laurentii in Verano(?) saec. 10/n. Cod. Angelic. B. III 18. C. Georgii Cassandri Hymni ecclesiastici, Colon. 1556, p. 241 ff. D.

1, 1 Refulget D; candidum C. 1, 2 post aureum D. 1, 5 prolis C; nominis CD. 2, 1 Regis sacrato B; sanetum C. 2, 2 subiectus omnia AB; omni calamo D. 2, 3 Dignatus esset qui regis de sedibus

C. 2, 4 Ab arce CD. 2, 5 Caelum qui AB; terra C; fundavitque CD. 3, 2 adimpletum C. 4, 2 umeri castissimus C. 4, 2 Dulcis adstrieta C ; Dulcia strictim D. 4, 4 Deoque vero homini impresserat AB. 4, 5 Ore ABC; quod sunt C. 5, 2 lacteoli plumuli C. 5, 3 Dedero AB; Dederunt C; in fehlt AB. 5, 4 Regis veluti C; Legis veluti D; promul- gabant saneti os C. 5, 5 Quales per istas ABC. 6, 2 in orbe D ; iuxta senex C. 6, 3 caelifluos C. - 6, 5 verbi Dei conscius AB. 7, 1 suseeperat

D. 7, 3 posset AB. 7, 4 Nisi videret AB. 7, 5 Que misit C; alto genitor de solio AB. 8, 1 Suscepit namque AB; de manibus C. 8, 2 Regis superni genitoris gratia C; Egit superno D. 8, 3 Ulnis redemptis C. 8, 5 Addens et almo C; sermones AB. 9, 3 Videre tuum CD. 9, 4 pietatem unicam C. 9, 5 facies C. 10, 1 Fulgentem C, Fulgente D. 10, 2 Gloria C; Israel C; germinis ABD. 10, 5 secreta cordium sepellieut C; se pallient D. 11, 1 Ipsius ecce CD. 11, 2 Transibit intus gladius C; per nimiam AB. 11, 3 Servabat casto AB. 12, 1 sq. in CD:

Gloria tibi, Iesu, magni nominis Et tibi, nate patris unigenite,

nato pater unigenito C. 12, 3 potest C. 12, 4 omnes saeculum paraclitum C. „Incipiunt versi in Purificatione sanetae Mariae". C; „De sancto Simeone" D. „Paulini Aquileg." D.

101. (3.) Tempore (Juadrasreshnae.

1. Insigne sanetum, tempus aeeeptabile Assunt, salutis dies venerabiles, Plenis olivo sponso cum lampadibus Curramus omnes obviam palmifero Mundi superbo superato principe.

135

2. Caste pieque vivamus ac sobrie Soli tremendo servientes Domino, De corde puro totisque praecordiis Landes feramus trinitatis unicae, Quae nos redemit pretioso sanguine.

3. A paradisi laetabundis gaudiis Nos traxit olim ciborum cupiditas, Portas polorum dulcedo gluttifera Clauserat alta dispensante gratia, Quae nos reduxit ad caelorum limina.

4. Nos laeta traxit caro de paradiso, Misit in buius saeculi exsilium;

In lacrimarum valle delitescimus, Diris ligati peccatorum vinculis ; Afflicta modo reducat ad sidera.

5. Ieiuniorum sunt sacrata tempora,

In quibus hostis bellum movet invidus ; Ne sanctitatis cumulentur merita, Tentationum infigit aculeos, Quos sola sedat singularis bonitas.

6. Ieiuna vincit vitiorum milia Divina caro suffragante gratia, Resistit irae, abdicat libidinem, Dat castitati triumphale praemium, Cingit Corona virginalem verticem.

7. Moyses, electus Domini tirunculus, Montis sub antro quadraginta dierum Ieiuniorum consecravit ferias,

üt possit almo legem scriptam digito Sancta sub aura leniter suscipere.

8. Propheta sanctus Helias abstinuit Continuatis totidemque diebus, Ionas dicavit triduani temporis Ninivitarum celebre ieiunium, Detersit omne criminis piaculum.

9. Föns pietatis, in finita bonitas, Suscepta carne quadraginta diebus Iesus redemptor ore nullo pertulit Potum cibumque, sacravit ieiunium A spiritali fame nos eripiens

13(3

10. Gloria Deo sit patri perenniter,

Sit seraper honor alti nato nominis, Virtus, potestas sanctoque spiritui, Sit trinitati decus et imperium Per infinita saeculorura saecula.

Cod. Bruxellen. 8860—67. saec. 10. in. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. B. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C.

1, 5 Mundi tropaeo superato principe A. 2, 1 Casto A. 2, 2 serviamus A. 2, 3 totis cum A. 2, 4 Dei sapientiae A, augenscheinlich Korrektur. 3, 5 Qui nos reduxit A. caro traxit BC. 4, 3 valle directi sumus BC. 4, 4 Diris diligati A. 4, 5 revehit ad sidera A. 5, 2 movit ABC. 5, 4 infligit A. 6, 1 Ieiunia vincit A ; Parcitas vincit vitiorum agmina BC. 6, 2 Divinitatis suffragante BC. 6, 3 refrenat libidinem A. - 6, 4 castitatis A; dafs castitati zu lesen, wird aus der folgenden Zeile deutlich. 6, 5 Cinxit BC. 7, 2 Petrae sub A. 7, 4 almam legem scriptam digitos BC. 7, 4 sub aure B ; sub ture A. 8, 1 Helias sustinuit A. 8, 3 Ionas diacum triduam A. 9, 3 ore nullus pertulit A. 9, 4 Potu ciboque BC. 9, 5 fame fehlt A. 10, 2 nati A. Die Doxologie lautet in BC:

Gloria tibi sit, pater ingenite,

Sit nato tibi virtus et imperium

Sancto simulque potestas spiritui,

Sit trinitati salus individuae,

Manens et regnans per immensa saecula.

Aus A gedruckt bei Dümmler Rhythmorum ecclesiasticorum aevi Carolini specimen, Halis 1881, p. 20 sq.

102. (4.) In Resurrectione Domini.

1. Refulget omnis luce mundus aurea Perfusus, aether irrorat dulcedinem, Astra, iucunda caeli luminaria, Cingit per orane decus radiantia, Distillat aer balsamorum guttulas.

2. Occasus, ortus, aquilo, septentrion, Tellusque pontus, oceani limites, Lati polorura, iubilate, cardines, Fontes aquarum, Humina labentia, Gaudete, campi, montium cacumina.

3. Surrexit, ecce, Dominus ab inferis, Devicta morte cum triumpho rediit, Victor iniquum spoliavit tartarum, Claustra gehennae fregit et chirographum Mortis cruore diluit rosifluo.

137

4. Sol luminare, schema mundi candidum, Delusit omne saeculum meridie,

Texit polorum lampades nigredine, Caelum tabescit taetra nocte territum Languit omnis mundus sub caligine.

5. Expavit arvum, tremuerunt maria, Velum recisum templi mox per medium, Fissae deinde patuerunt silices,

Multa piorum surrexerunt corpora

De monumentis, dudum qui dormierant.

6. Ut vidit anguis immolatum vespere Corporis almi sanctum sacrificium, Quod mane caelum replevit odoribus, Dolore multo saucius increpuit, Perculsus agni mansueti vulnere.

7. Vidit in ara sacram crucis hostiam. Sanguinis undam, laticem de latere Sancto fluentem, saeculi qui crimina Abluit, alta paradisi gaudia

Data latroni, fractus colla sibilat.

8. Felix refulsit tristia post sabbata Dies serena perlustrata lumine, Quae sola cunctis antefertur diebus, In qua redemptor surrexit a mortuis Mundi superbo superato principe.

9. Venit Maria Magdalene sabbato, Maria venit altera diluculo

Ad monumentum, portantes aromata. Ut venientes corpus sacratissimum Christi linirent redolente chrismate.

10. Concussa tellus ab irao resiluit, Terrore pulsa riguerunt marmora, Invasit horror mulieres pavidas, Ab ore namque monumenti lapidem Dum sanctus ovans angelus revolveret.

11. Flentes at illae loquebantur mutuo: Quis a sepulcri clauso nobis ostio Magnum revolvet lapidem, quo smyrnea Tinguatur unda corpus, aromaticis Litum respiret pretiosis roribus?

138

12. Angelus, ecce, Domini praefulgidus Sedens in albis revoluto lapide Illas refovit talibus alloquiis:

Quid vos in antris viventem cum mortuis Quaeritis ? ipse surrexit, ut dixerat.

13. En, ecce locus, ubi fuit positus Dominus; ite, dicite discipulis: Surrexit, autem Gallilaem petiit, Destruxit eum, qui mortis imperium Habebat ante, sicut ipse dixerat.

14. Ibant alacri pectore feliciter, Occurrit illis Iesus, mundi gloria, Mitis, suavis ac desiderabilis, Totus benignus, dulce desiderium, Salus perennis aeternorum civium,

15. Spes namque mundi salutaris unica, Föns, vita, virtus sempiterna veritas. Pietas ardens, omnis consolatio, Yultu sereno solis super radio Dixit: Avete, sanctis mulieribus.

16. Illae sacratos ac desiderabiles Sanctosque pedes tenuerunt dulcius, Dedere strictim basia melliflua, Plantas beatas non cessabant lambere Per mille vices venerandis labiis.

17. 0 quam beatas, felices, lectissimas Quapropter istas mulieres dixerim ! Sed nullus inest mihi sermo facilis,

Qui possit harum saltem summum tegminis De laude iilum promulgando tangere.

18. Istos sacratos patriarchae nobiles, Multi prophetae, reges et pontifices Pedes videre voluerunt anxie,

Sed non viderunt, quos felices feminae Dulci retentu meruerunt stringere.

19. Tunc Iesus illis, totus bonus Dominus, Dixit: Nolite iam ultra pavescere, Sed ite, meis dicite discipulis,

In Gallilaeam montis in cacumine Eant, ibique me videbunt pariter.

139

20. Haec quippe visa festinantes poplite Peracta sanctis dixerunt discipulis: Surrexit, ecce, Dominus, ut dixerat, In Gallilaea montis super verticem Illuc euntes vos eum videbitis.

21. Cursim venerunt undecim discipuli In Gallilaeam, sed Petrus ex nomine Venit vocatus, suavique Domino Adoraverunt, quibus vulnus lanceae Ostendit atque clavorum vestigia.

22. Magno beati sunt gavisi gaudio Omnesque prorsus felices discipuli; Quidam labenti dubitabant pectore, Firmabat unus Tbomas: Nisi videro Latus apertum, non credam, per lanceam.

23. Nisi sacratas fixuras in manibus Tangam, foderunt quas clavorum iacula, Non credam. Iesus cui, dulcis Dominus, Palpanda membra concessit continuo; Dominus, inquit, meus et Deus meus.

24. Tunc dixit illis: Pax vobis, en, ego sum; Omnis potestas in caelo cum gloria

Est data mihi, fixo corde credite, In terra summa potestas, victoria Mihi manebit per aeterna saecula.

25. Cur dicis, alta Dei sapientia, Hanc esse tibi potestatem traditam, Quam semper habes cum patre consimilem, Datam sed carnis per naturam subditam, De matre sancta quam venisti sumere?

26. A patre data non creditur aliter Gignendo nisi modo ineffabili,

Nam semper aequa, semper compar gloria Patri tibique sanctoque spiritui Manet, potestas, virtus. laus, imperium.

27. Spirans in eos insufflavit protinus, Sanctum. profatur, accipite spiritum, Peccata quorum commissa dimittitis, Erunt remissa, quorumque tenebitis, Erunt retenta; his praeceptis edidit:

140

28. Nunc ite, cunctas per mundum celeriter Gentes docete, Jordanis sub gurgite

In patris atque filii et spiritus Sancti lavate nomine, praecipite Mundum servare sacratum mysterium.

29. Docete cuncta servare ruricolas, Praecepit, vobis quae mandavi lucida, Quo tendit orbis quattuor ad angulos; En, ego cunctis sum vobiscum diebus, Quousque saecli fiat consummatio.

30. Mors inimica se perisse doleat, Mortua vita mortis regnum diripit, Mors illi ultra iam non dominabitur, Ovem reduxit ad ovile perditam,

In cruce totum renovavit saeculum.

31. Sit tibi Deo patri laus et gloria. Sit crucitixo decus et imperium Sanctoque simul potestas spiritui, Sit trinitati salus individua

Per cuncta semper saeculorum saecula.

Martyrol. et hymn. Modoetin.(?) ms. saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 (85.) A. Cod. Bruxellen. 8860 67. saec. 10. B. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. C. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. D. Psalt. ms. S. Vincentii Cenomannen. saec. 15. Cod. Cenomannen. 134. E. Georgii Cassandri Hymni Ecclesiastici, Colon. 1556, p. 191 sqq. F. Unvollständig bei Mone I, 186 ff. nach einem Blatte saec. 8. in Privatbesitz G.

1, 1 Refulgit G. 1, 2 dulcidine G. 1, 3 iucundis caelum luminariis ABFG. Str. 1 und 2 fehlen E. 2, 1 Ortus, occasus AG; septendrion A ; septendrio F. 2, 5 Plaudite manu AG. 3, 1 Surrexit enim G Str. 4 fehlt CD. 4,1 Sed schema mundi , decus caeli rutilum A ; Si luminare, schema mundi candidum E; Sol, schema mundi, decus caeli rutilum G, als Lesart F. 4, 2 Deluxit F; Diluxit omne B; meridiae G. 4, 3 lampadis B. 4, 4 tabescet B; terra nocte territur G; territus B. 4, 5 obsidus G; Languit omnis mundus sub caligine CDF. 5. 1 arva AHF; der Vers fehlt G. 5,2 Velum scissum A ; scissum est BEF ; rescissum est G. 5, 4 corpora surrexerunt B ; corpora surrexerant FG. 5, 5 quae dormierant E; De monumentis suis quae CD. 6, 1 Ut vidit agnum immo- latum CD. 6, 3 Qui manet AB. 6, 4 Dolore multos A. 6, 5 Perculsus G, als Lesart F; Perfusus agnus mansuetus CD. 7, 1 In ara sacra CD; in aram F; aram sacram A. 7, 2 unda A; latices de latere AB; lancea de latere CD. 7, 3 fluente CDG; saeculique CD; crimine B. - 7, 4 Abluit BG. 7, 5 fracta colla A ; fractus colla BFG. 8, 1 tristia post sabbata FG, tristia post sabbatum B; tristitias post sabbati CD.

8, 2 die sereno G; serena A; serenus perlustratus B. 8, 3 antecellit diebus CDE. 8, 1 sabbati G. 9, 2 Altera simul Maria diluculo G.

9, 3 Ut valde mane corpus BCDF. 10, 2 Terre pulsari aguerunt A.

10, 3 pavidus A. 11, 1 Flente A. 11, 2 sepulcro G. 11, 3 Magno removet lapide A; Magno removit lapide G; revolvet setze ich nach Marc.

141

16, 3. 12, 3 refovet BEF; Talibus illas refovit G. 12, 4 Quem vos in antris CD ; Quod vos in astris ; Quid vos in astris F ; Quid, mulieres, viventem cum mortuis G. 12, 5 ipsum E. Str. 13 ff. fehlen G. 13, 2 Citius ite CD. 13, 3 Quia surrexit F; Gallilaeam abiit E. 13, 5 ante sicuti praedixerat BEF; Habebat, ibi vos eum videbitis A. Str. 14 und 15 fehlen CDFG. 14, 3 Suavis, pius amor saeeuli E. 15, 2 sempiterna deitas E. 15, 5 Habete sanctis A. Str. 16 bis 39 inkl. fehlen in allen Quellen aufser A. 16, 3 Dedero A. 17, 4 saltim sumum tecminis A. 17, 5 filium A. 18, 3 ansie A. 20, 1 festinanter A. 21 , 1 discipulis A. 21, 3 Venit vocaui sonamque domino A. 21, 5 adquem clavorum A. 23, 5 inquid A. 24, 3 Est fehlt A. 25, 4 ver- schrieben A. 26, 1 datam A. 26, 2 Ginendo A. 26, 4 que fehlt A. 27, 2 prefatur A. 27, 3 Peccatorum concessa dimittitis A. 27 , 5 Erunt fehlt A ; is praeceptis A. 28 , 3 adque A ; spiritum A. 28, 5 sacris misterium A. 29, 2 mandavit A. 30, 2 vitam A. 16, 3 ultra iam non illi CD; dominatur A. 30, 4 ovilem A. 30, 5 crucem A. 31, 2 decus ac imperium E; virtus et imperium CD. 31, 4 Salus individua virtus A. 31, 5 Per fehlt A.

103. (5.) In Natali ss. Petri et Pauli.

1. Felix per omnes festuin mundi cardines Apostolorum praepollet alacriter,

Petri beati, Pauli sacratissimi,

Quos Christus almo consecravit sanguine,

Ecclesiarum deputavit principes.

2. Hi sunt olivae duae coram Domino Et candelabra luce radiantia, Praeclara caeli duo luminaria; Fortia solvunt peccatorum vincula, Portas Olympi reserant fidelibus.

3. Habent supernas potestatem claudere Sermone sedes, pandere splendentia Limina poli super alta sidera; Linguae eorum claves caeli factae sunt, Larvas repellunt ultra muudi limites.

4. Petrus beatus catenarum laqueos Christo iubente rupit mirabiliter, Custos ovilis et doctor ecclesiae, Pastorque gregis conservator ovium, Arcet luporum truculentam rabiem.

5. Quodcunque vinclis super terram strinxerit, Erit in astris religatum fortiter

Et quod resolvit in terris arbitrio, Erit solutum super caeli radium, In fine mundi iudex erit saeeuli.

142

6. Non irapar Paulus huic, doctor gentium, Electionis teraplum sacratissimum,

In morte compar, in Corona particeps; Ambo lucernae et decus ecclesiae In orbe claro coruscant vibramine.

7. 0 Roma felix, quae tantorum principum Es purpurata pretioso sanguine! Exceliis omnem mundi pulchritudinera, Non laude tua, sed sanctorum meritis, Quos cruentatis iugulasti gladiis.

8. Vos ergo modo, gloriosi martyres, Petre beate, Paule mundi lilium, Caelestis aulae triumpbales milites, Precibus almis vestris nos ab omnibus Munite maus, ferte super aethera.

9. Gloria Deo per immensa saecula Sit tibi, nate, decus et imperium, Honor, potestas sanctoque spiritui, Sit trinitati salus individua

Per infinita saeculorum saecula.

Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. C. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. D. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. E. Hymn. ms. Farfense saec. 10/n. Cod. Roman. 175 (Farf. 4). F. Psalt. et hymn. Marchianense saec. 9. et

10. Cod. Duacen. 170. add. saec. l0/n. Fa. Hymn. ms. Veronense saec.

11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). G. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. H Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. I. Brev. ms. Benedictinum saec. 11. Cod. Valicellan. B 79. K. Brev. ms. Altahense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. Ka. Grad. et Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. L. Brev. et Orat. ms. Secoviense (Monial.) saec. 15. Cod. Graecen. 1611. M.

1, 1 festa CDE. 1, 2 praepotens DE. 2, 1 duo A. 2, 4 Porta L: olimphy A. 3, 1 superna ADE; potestates L. 3, 2 Sermonessedes Gl: Sermone aedes F. 3, 5 limitem KaM : hinter Str. 3 Divisio L. 4, 2 iuvante DEF; rumpit M. 4, 3 ovili H. 4, 5 Arce AG; Arcens DE; Arcent CFI: truculenta HI; rabie I; nach Str. 4 Gloria Deo etc. G. Str. 5 und 6 umgestellt A. 5, 4 caelum G; solis radium B. 6, 2 Ecclesiarum templum A. 6, 5 bibramine C : nach Str. 6 Divisio AFIKL. 7, 1 tantorum militum DE. 7, 2 expurpurata D. 7, 5 Quos truculentis A. 8, 1 Hos ergo B: gloriosi principes ACDEF. 8, 5 super aethere D; super sidera AGHIL. 9, 1 Patri supremo sit immensa M. 9, 3 Una cum patre sanctoque L. 9, 4 trinitatis D; individuae Ka. M hat nur die Strophen 4, 5 und 9.

Von den Hymnen des Paulinus hat dieser allein weite und weiteste Verbreitung gefunden und findet sich daher in zahllosen Quellen, die sämtlich zu vergleichen ebenso unnötig als unmöglich wäre. Er kommt nirgends handschriftlich unter Paulinus Namen vor, wohl aber irrtumlicher-

143

weise (infolge von Verwechslung mit dem Hymnus Aurea luce et decore roseo) unter dem der Elpis; so in Cod. Prägen. I G 39 saec. 15: „Hunc ymprum fecit Helpes, nobilis domina, uxor Boecij senatoris , in honorem sanctorum apostolorum Petri et Pauli." Georg. Cassander 1. c. p. 167 sqq. bietet diesen Hymnus ohne den Namen des Verfassers; Thomasius, Opera (ed. Vezzosi) II, 388 überschreibt ihn „Paulini," ohne Gründe beizubringen. Für Paulin sprechen aufser den allgemeinen Gründen die von Madrisius und Giannoni mit Recht betonte Übereinstimmung von 2, 2 mit Contra Felicem I, 36: „Ecce, Petrus et Paulus, duo videlicet fulgentia mundi candelabra" und von 2, 3 mit I, 45 : „Petrum Paulumque, duo praeclara caeli luminaria." Trümmer dieses Hymnus sind noch heute in römischem Gebrauch. So dient Strophe 4 mit einer Doxologie als Hymnus auf Petri Kettenfeier mit dem veränderten Anfange: Miris modis repente liber ferrea Christo iubente etc. Ebenso bildet unter starker Umänderung die Strophe 5 nebst einer Doxologie einen Hymnus für das Fest Petri Cathedra nämlich: Quod- cunque in orbe nexibus revinxeris. Strophe 7 endlich ist ebendort in den umgedichteten Hymnus Aurea luce et decore r o s e o (Urbanische Fassung: Decora lux aeternitatis aurea) eingeschoben.

104. (6.) In Natali sancti Marci.

1. Iam nunc per omne lux refulget saeculum, Lux illa, patris quae lucet de solio, Quae fons, origo, splendor lucis aureae Habensque semper lumen indeficiens Caelum serenat, arcens mundi tenebras.

2. Huius sacrato lucis de vib ramine Suscepit almum radium sub pectore Marcus beatus, doctor evangelicus, Factus lucerna more tanti luminis, Ardens fugavit saeculi caliginem.

3. Septem columnis una de candidulis, Aureis septem unum de candelabris Cingitque totum mundum claro sidere, Ecclesiarum nititur sub culmine, Sustentat altae fundamenta fabricae.

4. Quartum. quod olim viderat Hiezechiel, Propbeta sanctus, animal lectissimum, Vidit Iobannes ceu Christi recubitor Leonis boc et typice sub specie Clamore multo per deserta frendere.

5. Sic a beato Petro missus adiit Aquileiensem dudum famosissimam Urbem, sacrati verbi pullulantia Disseminavit sata, quo centuplices Fructus ad alta vexit felix horrea.

144

6. Christi dicavit raox ibi ecclesiam, Nam fundamentum tidei fortissimum Fixerat umim petram super limpidam, Quam flumen undans nee ventorum fulmina Quassare possunt. torrentes nee pluviae.

7. Deinde rursus cum corona rediens Athleta Christi, compta pulchris liliis, Mixtumque palmis lauro atque rosulis Portabat gaudens diadema vertice, Ingressus urbem Romam Christo comite.

8. His ita gestis pergit Alexandriarn Sancto repletus spiritu, laetissimos Fines per omnes iugiter Memphiticos Patris tremendi praedicabat unicum Venisse mundi pro salute hlium.

9. Turba crudelis Christi circa militem Turnens parabat tormentorum spicula, Vinxit catenis, transtixit aculeis Dilaniando flagris sacra viscera Carceris umbras misit ad phantasticas.

10. Primus superni nominis notitiam Dedit in urbem Marcus Alexandriarn, Christi dicavit mox ibi basilicam, Quam expiavit pretioso sanguiue, Yallavit almae tidei munimine.

11. Gloria patri, decus et imperium Sit, nate, semper tibi super sidera, Honor, potestas sanetoque spiritui, Sit trinitati virtus individuae

Per infinita saeculorum saecula.

Hymn. ms. Severiniantim saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianüm saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. 1, 3 splendorem AB. 3, 3 Cingit qui AB. 5, 4 sato AB. 11, 1 Gloriam AB. 11, 4 trinitati- AB. Diesen Hymnus hat zuerst Madrisius herausgegeben und Paulin zugeschrieben. Er bemerkt: .. llvninuin hunc iuter schedas ill. episcopi Adriensis repertum nepos eins, Laurentius a Turre, liumanissime communieavit. Quem, statim ac legi, Paulinum illico auetorem agnovi." (Migne 1. c. 495). In der Tat weist aufser .Metrum und Sprache hier vor allem der Inhalt auf den Patriarchen von Aquileja.

10">. (7. In Dedicatione Ecclesiae.

1. Refulgent clara huius ternpli eulmina, Perfusa luce septiformis spiritus Christi rubeseunt purpurata sanguine, Perlita rore pretiosi balsami Odore fragrant mixtis aromatibus.

145

2. Sint semper istara supra domum, Domiue, Tüi aperti, deprecaraur, oculi, Auresque tuae sint intentae iugiter

Diem per omnem noctis et in tempore, Tuoque semper ore benedicito.

3. Sit angelorum hie alta frequentia, Descendat omnis huc caelestis gratia, Diffusa saneto largiente spiritu, Vultu sereno saneta semper trinitas Pio favore dignetur inspicere.

4. Nubes sacrata, quae pendens ineubuit Deo iubente supra tabernaculi Tectum, beatus quod Moyses in eremo Fixit, precamur, huius aulae moenia Adflata saneto perfundat spiramine.

5. Famosa, dudum quae replevit atria Templi dicati, nebula perlucida Orante puro Salomone pectore,

Hanc missa, Christe, caeli de cacumine Domum feeundet sempiterno munere.

6. Quicunque tuum sanetum nomen supplici Plenoque corde precatusque fuerit Huius in aedis saneto domicilio,

Te largiente sit über a crimine; Exclude pestem, morbos omnes dilue.

7. Tuo sacrato hie depasti corpore Tuoque saneto satiati sanguine, Ab hoste tuo defensi munimine Laeti fideles sortiantur servuli Vitae perennis sine fine gaudia.

8. Rerum creator, Iesu, patris unice, Munduni cruore salvas qui purpureo, Peccata tollis solus qui pestifera, Dignare tuos munere gratuito

Ad astra caeli mittere ruricolas.

9. Sit semper alta Deo patri gloria, Omnis potestas sit dilecto filio Sanctoque semper gloria paraclito, Honor et virtus, laus, decus, imperium Et nunc et ultra sit per euneta saecula.

Dreves, Lateinische Hyinnendichter. II. 10

146

Hymn. ms. Severiniartum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. A. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. B. Georgii Cassandri Hymni ecclesiastici Colon. 1556, p. 230 ff. C.

1, 1 Refulget A : Clara refulgent C. - 1, 3 rubescunt fulgora sanguine A; purpurato B. 1, 4 Praeleta rore A; Praelato rore B; Perlitatore C.

1, 5 fragant A: flagrant BC. 2, 1 Sint ista supra domum, üomine, tui AB; Domini C. 2, 2 Apertis semper, deprecamur AB ; oculi A; oculis B. 3, 1 Sint ABC; alba irequentia C. 3, 2 hie AB. 4, 1 Nubes sacraque A; sacrasque B; quae fehlt AB: pendentes B. 4, 2 Deo iuuente AB. 4, 3 Tecum beati A. 4, 4 huius alme menie B ; alme meniae A.

5, 4 Hac missa A; Ac missa B; Hanc, Christe, caeli missa de C 5, 5 feeundes C. 6, 2 deprecatus fiierit C. 6, 3 sacro domicilio A. 7, 2 Tuoque sacro B. 7, 5 perenni A: gaudiis AB. 8, 2 salvasti purpureo AB. 9, 4 Honorque virtus C. Am Bande: „Paul in i Aquileg." C.

106. (8.) Carmen S. Paulini ad pluviam postulandam.

1. Herum Creator, protector ornnipotens, Älundum qui salvas pretioso sanguine, Aera complens luce qui condiflua Cuncta gubernas pio raoderamine,

Est tibi cura quoniam de omnibus.

2. Sol tuum iubes oriri splendiflue,

Latum vestire mandas orbera radio Stellasque roris imbrera facis fluere, Bibit quem tellus, fruetus offerre optimos, Nutrit de quibus proprios ruricolas.

3. Tua sunt cuncta, de tua suseepimus Omnia manu, Domine, largissima, Licet ingrati munere gratuito,

Qui reples omne animal dulcedine, Das escas eunetis tu solus viventibus.

4. Te deprecamur nos. quamvis inutiles Servuli tui, Deus pater, subveni, Xullis confisi nostris iam de meritis, Sed tua certi summa de dementia, Magna qui facis solus mirabilia.

5. Illo dignare, quaesumus, imperio Mandare ventis, imperare nubibus,

Quod dudum nauta deperit; cum carperes In navi somnum, dignatus es surgere Tunc exoratus tuis a diseipulis.

6. Dixisti mari: tace! mox contieuit ; Ventos iussisti prorsus obinutescere, In se refudit mare fluetus tumidos, Procella venti dissipata siluit,

Est facta magna quapropter tranquillitas.

147

7. Beatae modo genetricis virginis, Mariae, sancti Michael et Gabriel, Iohannis, Petri Paulique nos precibus Apostolorum, deprecatu adiuva Patriarcharura, prophetarum, martyrum.

8. Die Austro, flatu tranquillo per aera Collecto spiret lento, die [et] Africo, Fugata nube, resoluta nebula Cessent effusas irrorare pluvias, Terram fovere solis iube radio.

9. Turbo, procella, tempestas tonitruum, Igneus aether coruscante lampade Tuo iubente mitescant imperio; Flagellum, digne quod meremur, grandinis Sola suspende miseratus gratia.

10. Nos sumus digni railies, quam patimur, Vindicta, iusto si feras iudicio Percelli ; nostrae quodsi recordaberis Iniquitatis, Domine, quis, Domine, Alta potestas, sustinere poterit?

11. Sed quia tu es pius, dulcis Dominus, Totus suavis ac desiderabilis,

Mitis, benignus, unicus omnipotens, Aeterni patris tu dilectus filius, Tuo nos salva cruore rosifluo.

12. Kyrie, eleison, miserere, Domine, Parce placatus, infinita pietas, Kyrie, eleison, subveni, misericors, Indulge, dulcis bonitas, altissime, Kyrie, eleison, Christe, tu nos libera.

13. Gloria Deo patri sit altithrono, Gloria semper coaeterno filio,

Sit semper omnis gloria paraclito, Trinus qui regnat Deus et omnipotens In aevum et ultra per eunetaque saecula.

Collect, ms. Libehardi, prioris Eeichenbacen., anni 1476. Clm. Monaeen. 2990. 1, 2 salvans. 2, 5 Nutrix; roricolas. 5, 3 dudum nostra deperit. 5, 4 somno. 6, 4 dissipate. 7, 2 Michaelis et Gabrielis. 9, 1 tonitrum. 10, 4 Iniquitate. 13, 4 sq. Trinus qui regnat Deus et unus in aeternum et ultra per euneta sit saecula.

10*

148

107. (9.) Versus de Paenitentia.

1. Ad caeli clara non sum dignus sidera Levare meos infelices oculos,

Gravi depressus peccatorum pondere; Parce, redemptor!

2. Bonum neglexi facere7 quod debui, Probrosa gessi sine fine crimiaa, Scelus patravi nullo clausuni termino,

Subveni, Cbriste !

3. Cunctae, quae salso maris sunt in littore, Arenae, mixtae purpuratis concbulis, Non meis possunt coaequari vitiis,

Fateor. malis.

4. Doleo multis peccatorum iaculis Confossus arcu, quo Venus libidinis Intorsit lita spicula mortiferi

Fellis abunda.

5. Effudit daemon de pbaretra flammeas Sagittas, nieuni super vulnus vulnera Inrlixit statin) cupido turpissima

Fronte rugosa.

6. Factus sum vilis cuncta super vilia, Venit latenter gladius superbiae, Cordi infixit mucronem sub medio

Manu cruenta.

7. Genus serpentis adfuit invidia, Veneni portans poeula pestiferi Dedit in siti, mortis auctor exstitit

Sordida lues.

8. Horrida vultu faculam discordia Igne succensam deferens sulpbureo Medio meo posuit sub pectore,

Coxit amare.

9. Inter has quoque pennas gerens plumeas Inanis cursim transvolavit gloria,

Quae me ventosa nitebatur subito Fraude perire.

10. Kanendo venit fistula ingluvies. Bona praesentis irrogabat temporis, Extendit ventrem, temulentum reddidit, Miscuit risus.

149

11. Lugere modo me permitte, Domine, Mala, quae gessi, reus ab infantia, Lacrimas mihi tua dona gratia

Cordis ab imo.

12. eis, ut puto, vitiis tartarea Tormenta multis non valent sufficere, Nisi soccurrat, Christe, tua pietas

Misero mihi.

13. Nullum peecatum super terrae faciem Potest aut scelus inveniri quodpiam,

A quorum non sim inquinatus faecibus Infelix ego.

14. Ortus, occasus, aquilo, septentrion, Caelum terraque, mare, fontes, flumina, Montes et colles, campi, mixta rosulis

Lilia, flete.

15. Plangite mecum, astra rutilantia, Mecum mugite, bestiae silvicolae, Dicite: Tu es miser, qui sub impio

Crimine gemis.

16. Quis me de manu Cocyti flammivomi Erui potest, nisi patris unica

Proles, quae munduni pretioso sanguine Iure redemit?

17. Redemptor mundi, unica spes omnium, Aequalis patri sanctoque spiritui, Trinus et unus Dens invisibilis,

Mihi succurre.

18. Si me subtili pensas sub libramine, Spes in me nulla remanet fiduciae, Sed, rogo, tua me salva potentia,

Filius Dei.

19. Tolle peecatum, dilue facinora Ablue sordes donoque charismatum, Instaura meum clementer pectusculum

Munere tuo.

20. Yeniam peto non meis de meritis Fisus, sed tua certus de dementia, Qui bona reis pietate solita

Gratis impendis.

150

21. Xriste, te semper recta fide labiis Confessus, corde credidi orthodoxo, Haereticorum dogma nefas respui

Pectore puro.

22. Ymnum fideli modulando gutture. Arrium sperno, latrantem Sabellium, Adsensi nunquam grunnienti Simoni

Fauce susurra.

23. Zelum pro Christi sum zelatus nomine, Me sancta mater lacte nam catholico Tempus per omne nutrivit ecclesia

Ubere sacro.

24. Gloria sanctae trinitatis unicae Sit Deo patri, genito, paraclito, Laus mea sonet in ore per saecula

Domino semper.

Collect, ms. Hibernicum saec. 9 in. Cod. Carolsruhan. Augien. CXCV. A. Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1154. B. Collect, ms. Laudunense (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. C. Mart. et Collectar. ms. Frisingense saec. 10. Clm. Monacen. 27 305. D. Glossar, ms. Ansileubi saec. 10/n. Cod. Claromontan. 240 (189). E. Opp. ms. S. Hilarii Pictaven. saec. 12. Cod. Bernen. 100. F.

1, 3 depressos F. 2, 2 cremina A; crimine C. 2, 3 nullum C; clauso DE; clausu B. 3, 1 Cuncta E; mari CEF; salsi D. 3, 2 conchiliis F. 3, 3 coaequare B ; quoaequare E. 4, 2 Confosso sarca D ; Confusüs arcu C ; Confusus rui A ; quae Venus ABE ; quem Venus C ; qua venenum D. 4, 3 licta E ; lata CD ; mortifera BEF. 4, 4 abunde E.

6,1 Effudit demum ABCDF. 5, 2 vulnere ABCEF. 5, 3 Infixit ABCF; Cordis infixit mucrone sub medio E. 5, 4 Manu cruenta E. 6, 1 Factis A ; cincta super A ; super ilia ABCEF. 6, 2 gladium ABCE ; gladio F; superbia ABDF. 6, 3 Cordi D; sub fehlt F; Infixit statim cupido turpissima E. 6, 4 Fronte rugosa E. 7, 2 pestifera BEF. 7, 3 in sitem ABCE; mortus B. 7, 4 sordita C. 8, 1 Horrido F; facula BCDE.

8, 2 succensa CDE; succenso F. 8, 3 mei D. 9, 1 plumbeas BCE.

9,2 Inanes C ; Inanem BF ; cursi B ; cursim ACD ; transvolavi C ; gloriam B. 9, 3 ventosam B. 9, 4 Fraude decepit E ; Perdere fraude F. 10, 1 festula C; ingluvia F. 10, 2 irrogavit A. 10, 3 ventre C.

11, 1 me modo F. 11, 3 Latentia tuae mihi dona gratiae D. 11, 4 ab immo F. 12, 1 Mens utut puto D; vitis C. 12, 2 Tormenta non valent sufficere multis F. 13, 2 invenire B ; inveniri copia DEF. 14, 1 septentrio ABEF. 14, 2 terramque BC. 14, 3 Montes fehlt A; rosul B; quoque rosulis A; rosula F; rosulo E^rosolis C. 15, 1 rutulantia A.

15,2 Mecum mugete D ; Mugite mecum C ; silviculae AC. 15,3 Cremine C; geris F. 16, 1 Conciti E; Quoquidi C. 16, 2 Eruere DF; lies: Trahere potest? 16, 3 Prolis BC; pretiosi sanguinis D. 17, 1 hunica B. 17, 2 Alius patris C. 18, 1 penses sub libramina E. 18, 3 Sed rogatiua A ; salva CD ; dementia EF. 19, 1 delue A. 19, 2 donaque AC; charismata A. 19, 3 clementer fehlt D. 20, 1 non de meis BEF. 20, 2 Fisus de tua certus sum C. 20, 3 bona regis pietate solida C 21, 2 Confessum B; ore confesso F; credidit orthodoxa E. 21, 4 Pectore toto E. 22, 1 guttore A. 22, 2 Harrium B; latrante C;

151

et latrantem F. 22, 3 grunnientem D; grunienti C; Simoni fehlt E. 22, 4 fehlt E ; Aure susurra BF. 23, 1 Zeloque Christi BEF ; zelatus sum D; sum zelatus nomine fehlt E. 23, 2 Nam sancta mater A; Me mater sancta E ; Me scamni lacte C ; lacte iam F ; lacte namque C ; lacte me catholico A; catholico fehlt E. 23, 3 omnem BE; ecclesae B. 23, 4 Hubere B. 24, 1 trinitati AD. 24, 3 meum C; meo A; in ore fehlt C; sonnet omnia per E; in omne per BF; saeculum AC. 24, 4 Domini AD: Dominum F.

„De lamentatione cuiusdam" A ; „Versus confessionis de luctu paenitentiae" B; „Versus de paenitentia'' C; „Versus sancti Hilarii episcopi, almi confessoris, quos composuit in novissimis diebus suis flendo atque fideliter paenitendo peccata sua" F. Aus A bei Mone I, 387 ff. (Irrig ist die Angabe Mones, dafs A 1, 1 Ad caeli culmen non sum dignus lese); aus B und E bei Du Meril II, 297 ff. Ein schlechter Abdruck bei Pitra , Analecta Sacra V, 138 ff., wiederholt in Zeitschrift für kath. Theol. XIII, 737 ff. Madrisius kannte von diesem Hymnus nur die zwei ersten und die beiden letzten Strophen und hielt das Gedicht für verloren; die Bruchstücke genügten ihm, um Paulin als den Verfasser zu vermuten : „Inter Opera s. Hilarii Pictaviensis episcopi (edit. Paris. 1693 col. 1214) inseritur rhythmus quidam, qui, ut verum fatear, sapit stylum phrasemque Paulini. (Migne 1. c. 501). Vgl. u. a. Str. 14 mit Nr. (4), Str. 2. A hatte Dr. A. Holder die Güte für mich nochmals zu vergleichen.

Alcuiims Flaccus,

Abbas S. Martini Turonensis, f 804.

Alkuin, auch Albinas genannt, war ein Sohn Northumbriens und das Kind edler Angeln , Willibrords Verwandter. Seine Geburt dürfte in die Mitte der dreifsiger Jahre des 8. Jahrhunderts fallen. Die Domschule von York ward die geistige Amme des Knaben und Jünglings , von der später der Mann sang:

Illie invenies veterum vestigia patrum, Quidquid habet pro se Latio Romanus in orbe, Graecia vel quidquid transmisit clara Latiuis.

Noch in jungen Jahren war es ihm vergönnt, mit Erzbischof Egbert (732 766) Rom zu besuchen und später in Begleitung oder im Auftrage seines Lehrers Aelbert Reisen im Frankenreiche zu machen, die ihn u. a. nach Murbach und Echternach führten und mit verschiedenen kirchlichen Würdenträgern bekannt werden liefsen. Als nach Egberts Tode Aelbert den Stuhl von York bestieg (767), folgte Alkuin diesem in Leitung der Schule und nach dessen Abdankung (778) auch in der der Bibliothek. Nach Aelberts Tode (780) reiste er abermals nach Rom, für dessen Nachfolger Eanbald das Pallium zu holen. Auf dieser Reise traf er (781) in Parma mit Karl d. G. zusammen, folgte (782) mit mehreren seiner Schüler dem Rute des Königs an seinen Hof, wo er als einer der angesehensten Glieder in den Gelehrten- kreis trat, mit dem sich Karl umgeben hatte und in dem er den Namen Flaccus führte. Bis zum Jahre 789 scheint Alkuin ununterbrochen im Frankenreiche geblieben zu sein. Ausgestattet mit den Abteien Ferneres und Saint-Loup de Troyes , blieb er bei Hofe, mit der Leitung der Palast- schule betraut. Im Auftrage des Königs 7S9 "der 790 in die Heimat zurück- gekehrt, betrat er 793 von neuem die fränkische Erde, in beständigem Ver- kehr mit dem Herrscher und von diesem mehr noch denn früher zu Staats- geschäften herangezogen. Im Jahre 796 zum Abte von Saint-Martin in Tours ernannt, sollte und suchte er die dortige Schule zu liehen und zu einer Zentrale geistigen Lebens und Strebens zu gestalten. Von 804 an /j>o- er sich ganz auf Tours zurück und starb daselbst den 19. Mai desselben Jahres. Unter den zahlreichen Poesien Alkuins linden sich nur wenige, welche der Hymnendichtung zuzuzählen sind. Dieselben sind im folgenden nach der Ausgabe Dümmlers (Poetae Aevi Carolini I, 160 351) wiedergegeben; bei einigen konnte ein Teil der Quellen neu verglichen werden. Auch Dümmlcr bleibt mit einer Au/ahl von Gedichten auf die Ausgaben von Andreas Quercetanus, Paris 1617, und Frobenius, Regensburg 1777,.angewiesen. Einen Hymnus Alkuins auf den hl. Richarius, von dem Mabillon Acta SS. IV [, 117 eine Strophe anführt:

153

Tu struxisti coenobium In loco prope Argubiurn Et aliud in Centula, Ambo perenni merito,

bat Dümmler vergeblich gesucht (Poetae aevi Carolini I, 164;: er ist leider auch mir nicht zu Gesicht gekommen. Die Sequenz Summi regis archangele Michael, die Mone I, 452 nach einer Trierer Hs., Nr. 120 (1285), dem Alkuin zuschrieb, ist nicht von diesem verfafst, obschon die Handschrift ihn als Autor bezeichnet. Denn diese Annahme widerspricht anderweitig festgestellten Tatsachen. Die Sequenz ist von einer Hand saec. 11. geschrieben. Der Vers „Has tibi symphonias plectrat sophus, induperator", sind von anderer Hand am Bande beigefügt. Vgl. Dümmler 1. c. 169 und 348 sq.

Auetores antiq. XIV p. XV schreibt Vollmer Alkuin ein längeres Lied zu mit dem Anfange Nunc tibi, C briste, carmina laeta, das sich in Cod. Bambergen. B II 10 befindet. Er tut es, weil in einer vorhergehenden Kapitelangabe sich die Worte befinden: „Albinus credulus", welche er der Reihe nach auf das in Rede stehende Gedicht beziehen zu müssen glaubt. Ich nehme dasselbe unter Alkuins Lieder nicht auf, hauptsächlich weil ich nicht wage, ihm ein so verwahrlostes Gedicht beizulegen, in dem Adonii vorkommen wie: Praesepe parvus Ut redimeret Iordänis amnis. Tamquäm (oder Namque) moriri ; sodann weil sich die im Inhaltsverzeichnisse befindlichen Worte „Albinus credulus" doch nicht mit Sicherheit auf dies Gedicht beziehen müssen. Teile desselben sind schon gedruckt worden Anal. II, 80 und XI, 14; das Ganze XIX, 10 u. f.

108. (1.) Hymnus ad Deum.

Te homo laudet, Alme creator, Pectore, mente Pacis amore, Non modo parva Pars quia mundi est,

2. Sed tibi, sanete, Solus imago Magna, creator, Älentis in arce Pectore puro Dum pie vivit.

3. 0 Deus et lux, Laus tua semper Pectora et ora Compleat, ut te Semper amemus, Sanctus, ubique.

Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14510. A. Collect, ms. Emmeramense saec. 9,io. Clm. Monacen. 14 614. B. Collect, ms. Salisburgense saec. 9. Clm. Monacen. 15813. C. Opera ms. Alcuini saec. 11. Ulm. Monacen. (d. Tegurin.) 18372. D. Opera ms. Alcuini saec. 9. Cod. Sangallen. 272. E. Collect, ms. incertae orig. saec. 8/9. Cod. Montis Pessulan. 141. F. Auch in Cod. Casanaten. B IV 18.

1, 5 modo prava A. 1, 6 Parsque mundi que über Rasur A. 2, 1 sanetae B. 2, 6 piae A; vivet F. 3, 6 Spiritus ubique B.

Dies Gedicht ist aus Alkuins an Emma gerichteter Abhandlung über die

154

Seele genommen. Auf die drei im vorstehenden mitgeteilten, an Gott ge- richteten Strophen folgen noch drei weitere, in welchen Emma aufgefordert wird, diesen Hymnus zu singen:

Haec pia verba, Virgo fidelis, Ore caneto, Ut tua mitis Tempora Christus Tota ffubernet.

5.

Te cui castam Corpore, mente Dirige templum, Dulcis amica, Et sine semper Fine valeto.

6. Qui tibi solus Sit, rogo, semper Lux, amor atque Forma salutis, Vita perennis, Gloria perpes.

4, 4 mittis A. 4, 6 gubernat E. Bei Dümmler 1. c. I. 303 ist diese Ordnung der Strophe irrtümlicherweise verändert; es folgen sich 1. 2. 5. ;!. 4. 6. Diese Anordnung hat in der Tat B; ACD haben dagegen die obige, vom Sinne geforderte Anordnung. Wie sich EF verhalten, kann ich nicht sagen, da ich bei Dümmler keinerlei Angabe über die abweichende Strophen- folge finde.

109. (2.) Hymnus sancti Vedasti.

1. Christe. salvator hominis ab ore Hostis antiqui superantis Adam. Nostra clementer, Domine, precamur

Suscipe vota.

2. Multa fecisti meritis tuorum, Dona Vedasto propria dedisti. Nos, tui servi, tua larga, Christe,

Corde rogamus.

3. Terra Francorum tenebras habebat. Horridas dempsit radio salutis, Viscera nostra pietate patris,

Christe, refulge.

4. Vultibus caecis pietate motus Lumina clara dedit ipse sanctus, Lucida fecit tenebrosa corda

Ignifer ille.

Debiles turbas solita salute Reddidit sanas populo vidente. .Multa praeclara Domino favente Fortiter egit.

155

6. Mortifer ursus timidus recessit, Voce Vedasti prohibentis ultra Terminum scriptum penetrare dirum

Omne per aevum.

7. Pectore puro pia verba vera Auribus fudit populi fidelis, Auxerat inde numerum piorum

Sedibus altis.

8. Ob via venit radians columna Splendida caeli coraitata plebe Spiritum purum Domino vocante

Fine beato.

9. Zabulo victo fide cum iabore Belliger miles penetravit astra, Praemia digna retinet honore

Regis in aula.

10. Gloria laudis resonet in ore

Omnium patris genitaeque prolis, Spiritus sancti pariter resultet Laude perenni.

Lib. iniracul. et Offic. S. Vedasti saec. 11. Cod. Atrebaten. 686. A. Pass. ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Vindobonen. 550. B. Martyrol. ms. Modoitiense (?) saec. 9. ex. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). C.

1, 2 Ostis sanguis superantis C. 2, 2 Vedasti C. 2, 3 tue larga C. 3, 1 babebant C. 3, 2 Orridans densis radio C ; radios B. 3, 3 pietatem C. Str. 4—10 fehlen C. 7, 3 Auserant B. 9, 1 Zibulo B. Dümmler 1. c. p. 313.

110. (3.) Hymnus Yespertinus.

1. Luminis fons, lux et origo Iuris, Tu pius nostris precibus faveto. Luxque peccati tenebris fugatis

Nos petat alma.

2. Sancta vis cuius horainem creavit, Iusque damnavit, pietas redemit, Sis ut in cunctis pius atque iustus

Omnipotensque.

3. Excitat cur nos fidei potestas, Erigit spei decus in futura, Caritas iungit habitura önem

Tempore nullo.

156

4. Et pias vitae moderator huius Et labor tempus habeat quiesque, Dumque succedunt sibimet vicissim,

Nos vegetemur.

5. Ecce, transactus labor est diei, Nosque te tuti sumus adnuente, En, tibi grates agimus perennes

Tempus in omne.

6. Solis abscessus tenebras reduxit ; Ule sol nos irradiet coruscus, Luce qui fulva fovet angelorum

Agmina sancta.

7. Caelitus lumen rutilum refunde, Et fuga mentis tepidae tenebras, Simus accensi ut face spiritalis

Yaseula lucis.

8. Quas dies culpas bodierna texit, Christus deleto pius atque mitis, Pectus et puro rutilet nitore

Tempore noctis.

9. Sit procul luxus, procul omnis horror Atque phantasma speciesque pulchra, Mens sed insomnis valeat supernos

Cernere cives.

10. Te Deum semper vigilans requirat, Cogitet cunctis resoluta curis Actibus cunctis queat ut placere,

Rex, tibi summe.

11. Muniat frontem loca sive cordis Sermo divinus crucis et tropaeum, Daemonum vafros abigat maeandros

Sive rapinas.

12. Membra, quae casto dabimus cubili, Prompta consurgant opus ad diurnum, Quae suum mundum velit esse templum

Spiritus almus.

13. Quod pius totum habitet per aevum, Hunc nee offendat vitium luesque, Sed vocet vitae probitas, fiatque

Mansio grata.

157

14. Sit via prndens, via fortis, arta, Iusta seu sollers bene temperata, Huius ut cursus peragamus aevi

Tramite recto.

15. Sex dies iustos operemur actus, Septimo captent anirai quietem, Sint in octavo rediviva nobis

Gaudia vitae.

16. Gloria, laudum pia plenitudo, Sit patri, proli, tibi, spiritusque Sancte, qui trino vehis alma sceptra

Nomine solus.

Dümmler, Poetae aevi Carolini I, 349 nach der Ausg. von Quercetanus 1673 ff. 6, 2 inradiat Q. 9, 1 honor Q. 9, 3 inerinis Q. 11, 3 ambigat korr. in abigat Q. 12, 1 casta Q. 12, 3 venit Q. 14, 1 Sed via prodens Q. 15, 1 operamur Q. 15, 2 animo Q. 16, 2 Sit patri soli Q; patri, nato Dümmler (nach Wattenbach).

111. (4.) Ad s. Benedictum Oratio.

0 Benedicte, vale, monachorum maxime pastor,

Quos generas verbis, hos rege iam precibus. Iudicis ante thronum doctorura quisque cohortes

Deducet proprias, quas genuit Domino. 5 Tunc quoque tu monaehos deduxeris ante tribunal

Celsithroni regis, alme pater, proprios. Auxiliare tuos precibus, quapropter ubique

Grex numero crescat, pastor amate, tuus. Iam gregis ex numero pastoris gloria crescit, 10 Conserva meritis, ecce, tuos famulos.

Dümmler 1. c. p. 264 nach den Ausgaben von Quercetanus und Frobenius. 4 proprios, quos Q. 8 tuum Q.

112. (5.) De Ecclesia.

Quam dilecta, Deus, mihi sunt tua templa, Sabaoth,

Virtutum Dominus, rex meus atque Deus. Te, pater alme, meum cor, te caro quaerit ubique,

Tuque, Deus vivus, gaudia magna mihi. Quique tuis tectis habitant, sunt valde beati

Et resonant laudes hie tibi perpetuas. Hie mihi, quaeso, domum tribue, mitissime pastor,

Utque tuas laudes hie sine fine canam.

Dümmler 1. c. p. 324 nach den Ausgaben von Quercetanus und Frobenius 4 grandia magna Q.

158

113. (6.) De Ecclesia.

Haec sit sacra domus. sie sit, precor, aula salutis,

Ore simul, Christe, sit benedieta tuo. Non hie flanima vorax laedat, non falgur ab alto,

Non languor cruciet, non labor atque fames, Non rapidus daemon forum non factio fallax,

Sed maneat pietas hie, precor, atque salus.

Collect, ms. Tegurinum saec. 9. Clm. Monacen. 19410. 2 benedictio tua. 5 facio. Dümmler 1. c. p. 268.

111. (7.) Benedictio Mensae.

Christe, Leus noster, benedic convivia mensae, Quaeque tuis servis, raitissime, dona dedisti, Per te sint benedieta quidem. Tu largiter almus, Omnia tu dederas nobis, iam quidquid habemus. 5 Sunt bona quippe tua, quia tu bonus omnia condis. Vos quoque, convivae, laudes, rogo, dicite Christo, Semper in ore sonent pacis vel verba salutis. Semper amat pacem Christus qui dixerat ipse: „Do vobis meam pacem pacemque relinquo." 10 Sit quoque nostra manus miseris largissima semper Pauperibus tribuens panes partemque eiborum. Accipiet Christus, dederis tu pauperi quidquid, Et tibi non tardat mercedem reddere magnam.

Collect, ms. S. Mariae Lucionen, saec. 9. ex. Cod. Parisin. 5577. A. Martyr. ms. Modoitiense(?) saec. 9. Cod. Capit. Veronen. 90 B. Cod. Angelic. V 3. 22. saec. 10. C. 2 Quique AC ; tui servi B ; mitissima AB. 3 Per te sunt AC ; largitor ABC. 6 Vos qui convivae AC. Nach 6 folgt noch in B: Precibus mercens crimina magna; das Weitere fehlt. 8 amate A; quia dixerat C. 10 vestra manus C. 11 partimque C. 12 Accipiet hoc Christus A; paupere A, korr. in pauperi C. „Versus Alquini ad mensam" A ; „Versus Alcuini ante mensam" C. Dümmler 1. c. p. 327 sq.

115. (8.) Post Cibos sumptos.

Assis, Christe, dapes nunc benedicere sumptas,

Ut satient famulos fercula ista tuos. Tu nostras animas, petimus, et Corpora victu

Dulcifero pascas, semper alas, vegetes. Xamque eibum siccis et potum largum in arvis

Tu dederas populo rite petendo tuo.

Collect, ms. Tegurinum saec. 9. Clm. Monacen. 19410. 2 satiant 4 parcas; vigites. Dümmler 1. c. p. 267 sq.

159

116. (9.) Ad Deum Precatio.

0 Deus omnipotens, nostrae spes sola salutis, Exaudire preces famuli super omnia Clemens Atque mei cordis tenebras depeile malignas, Ut lux alma queat venas intrare fatentes. 5 Da lacrimas oculis, placidos da pectore sensus. Da veniara, Christe, sceleratis da, rogo, gestis, Da spem perpetuae faraulo mitissime vitae. Tu mihi certa salus, dominus, rex, vita, potestas, Ad te confugio et supplex tua munera posco,

10 Ut me defendas dement er ab hoste maligno Inspiresque tuum durato pectore amorem Inque vias laetum facias me pergere rectas, Ne me fluctivagi teneant mala gaudia mundi, Nee scelerum rapiat memet per crimina vortex,

15 Sed tua dextra suum servum comitetur ubique, Ut laudes laeti tibimet dicamus ubique.

Collect, ms. Salisburgense saec. 9. Cod. Vindobonen. 89. 7 mitissima. 11 Inspirasque: amore. An das Lied schliefst sich in der Hs. un- mittelbar, ohne Absatz das Gedicht ßedas lnter florigeras feeundi cespitis herbas. Von Frobenius II, 616 aus dieser Hs. unter Alkuins Namen herausgegeben. Auch bei Dümmler I, 351, mit der Bemerkung: „De huius carminis auetore nihil certi affirmari potest." Vgl. Neues Archiv IV, 138.

Theodulplms,

Episcopus Aurelianensis, t 821.

Theodulph, gotischen Stammes, aus Septimanien oder Spanien stammend, zum höfischen Gelehrtenkreise Karls des Grofsen zählend, spätestens seit 788 Bischof von Orleans, Abt von Fleury-sur- Loire und Saint- Aignan, besafs nicht nur selbst hervorragende literarische Bildung, sondern bewährte sich auch als eifrigen Förderer bildender und graphischer Kunst, wovon die Kirche zu Germigny, die er bauen und ausmalen, sowie die Bibelhandschriften Zeugnis geben , die er mit Miniaturen schmücken liefs. Im Jahre 798 vom Kaiser zum „Missus dominicus" ernannt, begleitete er Karl nach Rom, um mit ihm in der Streitsache des Papstes Leo und seiner Gegner zu ent- scheiden. Auch bei Karls Sohn und Nachfolger, Ludwig dem Frommen, stand Theodulph anfänglich in gleicher Gunst; 818 aber wurde er, der Teil- nahme an der Schilderhebung Bernhards, Königs von Italien, bezichtigt, sämtlicher Würden entsetzt und in ein Kloster in Haft gesetzt, wahrschein- lich zu Angers, woselbst er 821 als Gefangener verschieden sein soll. Andere verlegen den Ort seines Exils nach Le Mans, wieder andere lassen ihn, vom Kaiser rehabilitiert, auf der Rückreise nach Orleans verscheiden. Vgl. Bzehulka, Theodulf, Bischof von Orleans, Breslau 1875. Dümmler, Neues Archiv IV, 241 u. f.

Unter den zahlreichen Gedichten Theodulphs befinden sich nur sehr wenige, die der hymnischen Dichtung zugezählt werden könnten. Sie sind im folgenden nach der Ausgabe Dümmlers, Poetae Aevi Carolin! I, 437 ff. wiedergegeben. Zu dem einzigen in liturgischen Gebrauch gekommenen Gedichte Theodulphs, dem weitverbreiteten Gloria, laus et honor, sind die Lesarten weiterer Handschriften hinzugefügt worden.

117. (1.) In Dominica Palmarum.

Ad Processionem.

Gloria, laus et lionor tibi sit, rex Christe, redemptor,

Cui puerile decus prompsit Hosanna pium. Israel es tu rex Davidis et inclita proles,

Nomine qui in Domini, rex benedicte, venis. 5 Coetus in excelsis te laudat caelicus omnis

Et mortalis homo et cuncta creata simul. Plebs Hebraea tibi cum palmis obvia venit,

Cum prece, voto, bymnis assumus, ecce, tibi.

161

Hi tibi passuro solvebant munia laudis,

10 Nos tibi regnanti pangimus, ecce, raelos.

Hi placuere tibi, placeat devotio nostra,

Rex pie, rex Clemens, cui bona cuncta placent. Fecerat Hebraeos hos gloria sanguinis alti,

Nos facit Hebraeos transitus, ecce, pius. 15 Inclita terrenis transitur ad aethera victis,

Virtus a vitiis nos capit alma tetris. Nequitia simus pueri, virtute vieti,

Quod tenuere patres, da, teneamus iter. Degeneresque patrum ne simus ab arte piorum, 20 Nos tua post illos gratia sancta trahat. Sis pius ascensor, tuus et nos simus asellus,

Tecum nos capiat urbs veneranda Dei. Vestis apostolicae rutilo fulgore tegamur,

Te bene tecta ut ea nostra caterva vehat. 25 Tegmina sive animae sternamus corpora nostra,

Quo per nos semper sit via tuta tibi. Sit pia pro palmae nobis victoria ramis,

Ut tibi victrici Sorte canamus ita: Castaque pro ramis Salicis praecordia sunto, 30 Nosque operum ducat prata ad amoena viror. Pro ramis oleae pietas, lux dogmaque sancti

Flaminis in nobis sit tibi rite placens. Arbore de legis caedamus dogmata quaedam,

Quis veniendi ad nos sit via tuta tibi. 35 Nostraque sie praesens celebret devotio festum,

Continuo ut valeant annua festa sequi. Urbem ut cum ramis et laudibus imus ad istam,

Celsa poli meritis fac ita adire piis. Hanc in amore tuo collectam respice plebem 40 Suscipe et illius vota precesque libens. Ecce, sacerdotum turbae popularis et aula

Concinit et laudes sexus uterque tibi, Quos habet Andegavis venerabilis ambitus urbis,

Qui pia devota carmina mente canunt, 45 Quam Meduana morans fovet et Liger aureus ornat,

Quam rate cum levi Sarta decora iuvat. Fruge, ope, nundinis pulchris et rebus abundans,

Obsita seu sanetis est bene tota locis. Plebs venit Albini sanetae haec de sede beati 50 Cum voto et ramis carmina digna ferens. Illaque baptistae coneurrit ab arce Iohannis

Consocians ramis dieta canora suis. Nee, Martine, cohors tua serior, ahne, recurrit

Fertque manu ramos, mente et in ore melos.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 11

162

55 Turba Saturnini venit his sociata beati,

Quam crux et rami laus et adornat ovans. Et, Petre, cella tuo vocitata e nomine sancto,

Quos quit, ad boc laudum mittere gestis opus. Sergius et proprios martyr venerandus alumnos 60 Mittit ad officii gesta beata pii.

His tua, Maurili, coniungitur, ahne, caterva Et prece, laude, sono sie pia vota canit. Tardior Aniani non currit turba beati, Istas ut laudes rex tibi Christe canat. 65 Plebsque salutiferae procurrit ab aede Mariae, Huc quam transmisit pons, Meduana, tuus. Plebs quoque Germani venit huc de sede beati,

Praesulis eximii pontificisque sui. Scandimus, en, sanetum Michaelis ad atria clivuin, 70 Christe, tuus dulcis nos ubi iungit amor. Quo sua pontifici iungatur turba benigno,

A capite et membris laus sonet ista Deo. Hinc pia Mauritii veniamus ad atria saneti,

Quo simul et laudum et vox sonet ista precum. 75 Illic et titulis nos mater colligat una,

Quae caput et speeimen istius urbis habet. Nostra ubi nos prex et benedictio praesulis ornet Cum laude ac mittat ad sua quemque loca.

Pontif. ms. Pictaviense saec. 8. Cod. Parisin. Arsen. 227. A. Collect, ms. SangalJense saec. 9. Cod. Sangallen. 899. B. Trop. ms. Augiense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed V 9. C. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed. III 7. D. Trop. ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. E. -- Rit. et Sacram. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. F. Trop. ms. S. Martini (?J Lemovicen. saec. 11. in. Cod. Parisin. 1120. G. Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod. Sangallen. 376. H. Trop. ms. Lemovicense saec. 11. Cod. Parisin. 903. I. Grad. ms. Cameracense saec. 11. Cod. Cameracen. 79 (78). K. Grad, ms. Vedastinum saec. 11. Cod. Cameracen. 76 (75). L. Cod. Parisiu. 8319. saec. 11. M. Trop. ms. Emmeramense saec. 11/i2. Clin. Monacen. 14083. N. Trop. ms. Martialense saec. n/i2. Cod. Parisin. 1136. O. Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. P. Trop. ms. S. Arnulpbi Meten, saec. 12. in. Cod. Meten. 452. Q. -- Trop. ms. Epternacense saec. 12. Cod. Parisin. 10510. R. Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60). S. Process. ms. Benedictin. saec. 13. Cod. Vatican. 4750. T. Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Bibl. Archiep. Utinen. Oct. 2. U. Grad. ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod. Mellicen. 1056. V.

Es enthalten die Verse: 1 bis 40, 53 u. f., 75 bis 78 G; 1 bis 36 AEM; 1 bis 14, 21 u. f. I; 1 bis 14 OQ; 1 bis 12 BCDFHNPRTUV; 1 bis 10 KS; 1 bis 8 L. Das ganze Gedicht, wie es vorliegt, kennen wir nur aus der Aus- gabe Sirmonds (Paris 1646), aus der es bei Dümmler, Poetae Aevi Carolini I, 558 wiederholt ist.

3 rex fehlt M; prolis T. - 4 Domine qui in U; in fehlt A; rex bene- dictus I. 5 caelitus EGNORSTU. 5 sq. und 7 sq. umgestellt IN. 6 et fehlt AQ. 7 obviam U. 8 hymni I; voce hymnis U. 9 Hie tibi KR; Si tibi G; solvebat R; munera laudis M. 9 sq. und 10 sq. um-

163 -

gestellt I. 11 Si placuere G. 11 sq. und 13 sq. umgestellt Q. 12 aus- radiert H. 13 hos gratia M. 14 faciat O; transitis M. 15 transitura G; transiturad A ; ad aethera vitis EG. 17 virtute vegeti AEG. 18 dait (statt da ut?)M; da ut (Dümmler). 19 Segnes esque patrumG; nos simus E; ab arce EGM; priorum A. 20 sancte G. - 21 Tu pius (Sirm.). 23 togamus E. 24 Te bene docta ut eis AM ; Te benedicte ut eas nostra EG. 25 suae animae EG; sie animae (Sirm.); capita nostra G. 26 sit tuta tibi Deus E. 27 pro palmis G; victoriam G; victoriae E; ramus EG. 30 Nos (Sirm.); uico korrig. in viro G; virorum E; uiros M. 31 Oro ramis G; pietatis dogmaque saneti E. 32 Flammis in nobis E; pacens M. 34 Qui veniendi E. 35 sit praesens M. 36 Continua A. 38 facit adire piis G. 39 Iam in amore tuo G. 41 et ala (Dümmler). 42 Concinit has laudes G. 53 recurrat G. 54 Ferque G. 78 hac mittat G. Vers 1 und 2 dienen als Rundreim. Dafs diese ihre Bestimmung ursprünglich vom Dichter beabsichtigt, zeigen Verse wie 28, 62 die ohne den Refrain des vollen Sinnes entraten.

Versus Dieotolfi C; Versus in ramis palmarum E; Versiculi F; Versus Tietolfi unde supra H; Item versus I; Versus ad processionem N; Versus ad portam O; Versus de palmis R. Auch in Trop. ms Mindense saec. 11. Cod. Guelfenbyteran. 1110. (Helmstad. 1008.) mit der Bemerkung „Versus T i o t o 1 f i."

Die Legende, welche sich an diese Hymne geknüpft hat und die uns Hugo von Fleury berichtet (Mon. Germ. SS. IX, 363 sq.), ist als unhistorisch fallen gelassen. Die Echtheit der zweiten auf Angers bezüglichen Hälfte des Gedichtes (Vers 37 bis 78) ist bestritten von Celestin Port, Questions Angevines, Angers 1879, mit nicht zu verachteten Gründen (Dagegen Liersch, Die Ge- dichte Theodulfs, Bischofs von Orleans, Halle 1880, S. 62 ff.). Die Frage ist wesentlich auf dem Boden der Angers'schen Lokalgeschichte zu lösen. Man bezieht auf Vers 47 die Stelle bei Servatus Lupus (Ep. 20.): „Nundinas in Theodulphi carmine legi producta paenultima" , obschon an dieser Stelle nundinis, nicht nundinas steht.

118. (2.) In die Resurrectionis.

Eia, Camena, libens nunc dicito carmina, quaeso,

Nunc cane, posco, melos, eia, Camena, libens. Festa decora satis nunc mecum promere certa,

Postmodo ut aeeipias festa decora satis. 5 Carmine dignus inest, pangamus carmina euneti,

Iste dies rutilus carmine dignus inest. Mors quia vieta iacet Christo surgente perempta,

Laetemur euneti, mors quia vieta iacet. Tartara vieta iacent Christo visente beatos, 10 Principe devicto tartara vieta iacent.

Expulit inde probos, reprobos dimisit ibidem

Calcatoque hoste expulit inde probos. Caelica regna petunt post tartara dira beati,

Erepti a tenebris caelica regna petunt. 15 Verte, Camena, gradum nee taedia fratribus addas;

Hinc te quaeso, cito verte, Camena, gradum. Dicito „Praesul, ave", colloque genuque reflexo

Hie et in aeternum dicito „Praesul, ave" !

Poetae Aevi Carolini I, 553 nach Mabillon, Vetera Analecta I, 37.

11*

164

119. (3.) In Adventu Regis.

1. En, adest Caesar pius et benignus, Orbe qui toto rutilat coruscus Atque prae cunctis bonitate pollet

Munere Christi.

2. Cernuus, prudens, sapiens, modestus, Mitis et Clemens, moderatus acta, Temperans, fortis. probus et honestus,

Censor et aequus.

3. Hie decus Iudae ecclesiae paterque Ornat hanc sollers recreat fovetque, Erudit, munit, colit instruitque

Dogmate largo.

4. Hie potens armis Domino favente Viribus gentes reprimit superbas, Harura et hie victor subigendo calcat

Colla triumphans.

5. (uius adventus miserante Christo Et nitens multum facies serenat, Civitas temet populosa nempe

Aurelianis.

6. Hinc Deo laudes agita perennes. Cuius hie nutu properavit ad te, Huius et vultum tibimet videndum

Praebuit, ecce.

7. Has canat clerus simul omnis et plebs, Has senex pangat puer atque parvus, Pauper et dives reboent ovantes

Pectore puro.

8. Hoc chorus cleri populique turba Sapphicum Carmen recinens precetur, Des Hludovico ut, Deus, imperandi

Tempora longa.

9. Prosperum Clemens ferat omne semper, Pellat adversum proeul et repellat Huius et vitam tueatur aevo

Tempore clemens.

105

10. Caesaris huius valeat per aevura Nobilis coniunx seu clara proles, Gaudeat felix populus domusque

Pace perenni.

11. Muniunt urbem hanc proceres fideles, Qui pio Christo sua dedicarunt Hostis adversi tolerando bella

Corpora casta.

12. Hi duces sancti reducesque sunto. Ut tui, Caesar, foveantque temet, Horam et obtentu superes duelles,

Poscimus omnes.

13. Actibus cunctis placeas tonanti Et Dei leges mediteris almas, Quis viara vitae valeas tenere

Tramite recto.

14. Temporis huius spatio peracto Alta conscendens subeas polorum, Te pius captet chorus angelorum

Et sibi iungat.

15. 0 decus regni, imperii propago, Macte tu semper vigeas, Hluthari, Et patris sedem teneas potenter

Saecla per ampla.

16. Sit patri et nato tibi spiritusque Splendor aeternus bonor atque perpes, Nunc ut in praesens, ita et in futura

Saecula semper.

Poetae Aevi Carolini I, 529 nach: Cod. Sangallen. 899. saec. 9. A. Mabillon, Vet. Anal. 410 (e Cod. S. Vitoni) ß. 2, 1 Cermius A. 2, 4 Censor et iudex B. 3, 1 decus sudam A ; sudam ecclesiaeque pater fehlen v B. 4, 3 subiendo A. 5, 1 adventu A. 6, 1 agito AB; per annos B. 7,3 ovanter B. 8, 2 retinens A. 8, 3 ut fehlt B; deus operandi B. 11, 2 Qua B. 11, 3 toleranda B. 12, 1 Hie B. 12, 2 faveantque B. 12, 3 duelles fehlt A. 13, 3 Quo B. 15, 2 hlothari B. 16, 2 Semper aeternus A. 16, 3 Nunc et B. In A dem Nachfolger Theodulfs, Ionas zugeschrieben.

120. (4.) In Adventu Regis.

1. 0 pater cleri populique decus, Caesar insigni pietate pollens, Ut fores nostras adeas libenter, Poscimus omnes.

166

2. 0 Dei cultor miserorum et altor. 0 pupillorum viduaeque tutor, Summe rex Clemens, precibus, rogamus,

Annue nostris.

3. Ergo iam tandem precibus rogatus Redde te nostris domibus paratis Et dies laetos habeas in ipsis,

Rex benedicte.

4. Te sacerdotum cborus atque cleri Totius multum populique turba, Namqae te maior pariterque minor

Cernere gestit.

5. Rex, vale, prudcns, venerande, salve, Rex, ave nostrum capito, precamur ; Poscimus Christum, ut tibi det salutem

Poplite flexo.

6. Sähet Albini precibus beati

Te. tuam prolem sociamque vitae Sorte felici tibi mancipatam Christus ubique.

7. Post dies saecli subeas tonantis Regna tu felix. habeas quietem Inter electos tribuente Christo

Fine perenni.

Poetae Aevi Carolini I, 560 nach Mabillon, Vetera Analecta I, 410.

Walalifridus Strabo,

Abbas Augiensis,

f 849.

Walahfrid, mit dem Beinamen Strabo oder Strabus (der Schieler), war nicht „venerabilis Bedae sive frater sive consanguineus" IPitseus), sondern von Eltern niederer Herkunft, alamannischen Stammes zu Anfang des 9. Jahr- hunderts geboren und kam als Knabe unter Abt Haito (806 823) in die Reichenau, wo nacheinander Erlebald, Wettin, Tatto und Grimald seine Lehrer wurden. Später begab er sich zu Rhaban nach Fuld, kam durch den Erzkanzler Hilduin an den Hof Ludwigs des Frommen und ward Er- zieher seines Sohnes Karl. Nach Abt Erlebaids Tode verlieh ihm Ludwig die Abtei Reichenau, aus der er indes schon bald von Ludwig dem Deutschen verdrängt, 842 aber wieder eingesetzt wurde. Er starb 849 in Frankreich auf einer Reise zu seinem ehemaligen Schüler Karl. Seine irdischen Über- reste wurden auf der Reichenau bestattet. Vgl. Ebert, Zu der Lebens- geschichte Walahfrid Strabos , Berichte über die Verhandlungen der kgl. sächs. Gesellschaft der Wissensch. Philol. hist. Kl. XXX (1878) S. 100 ff.

Walahfrids Gedichte , unter denen sich nur eine kleine Anzahl von Hymnen befinden denn die Handschrift von der Jo. Pitseus (Relationum Historicarum Tom. I. [Parisiis 1619] p. 146) redet: „Sacrorum hymnorum librum unum, Oxonii in Bibliotheca publica", scheint verschollen sind uns in verschiedenen , vorwiegend aber in St. Gallischen oder ehemals St. Gallischen Handschriften erhalten (vgl. Dümmler, Neues Archiv IV, 271 ff.), die uns interessierenden vor allen in Sangallen. 869 und Vatican. Reg. 469. Die Hymnen sind hier nach Dümmlers Ausgabe, Poetae Aevi Carolini II, 259 sqq. wiedergegeben; den verbreiteren sind die Lesarten weiterer, dort nicht benutzter Handschriften hinzugefügt.

121. (1.) Hymnus de Natale Domini.

1. Gloriam nato cecinere Christo Angeli, famam retulere clara Voce pastores, nova concrepabant

Gaudia mundo.

2. Laus in excelsis, pia pax in arvis Dicitur magnis celebranda votis, Omnis adventu Domini movetnr

Machina rerum.

168

3. Virgo conceptu gravidatur almo, Coniugum mutae sterilesque fibrae Iam vigent donis uteri, prophetat

Carcere vates.

4. Splendidam caeli faculam dedere, Movit ardorem sacra lux magorum, Territant saevam nova Iudaeorum

Nuntia plebem.

5. Sera longaevus Simeon videndo Vota tarn longe prius expetitam Praedicat cunctis Domiüi salutem

Patris adesse.

6. Anna iam natu gravior, repente Lucis attactu penetrata sanctae, Quod diu traxit toleranter aevum,

Laeta peregit.

7. Martyrum flores ferus interemptor Milibus multis avide cruorem Quaeritans Christi cruciat malignae

Frigore mentis.

8. Ergo quam nostrae caput optionis Novimus lucem celebrare plenis Gaudiis, omni studeamus almae

Pacis amore.

9. Editus sacro patris ore semper Virginis casta voluit sub alvo Arta naturae tolerare factor

Munia nostrae.

10. Yirgo portantem veneranda portat, Lactat altorem, vehit et parentem, Spiritu praegnans operantis in se

Mater opusque.

11. Yeritas terra pietasque nata est, Solvit et primae maledictionis Damna, pro spinis tribulisque fructum

Terra ministrat.

12. Fructus hie terrae prius a propheta Valde sublimis fuit indicatus,

Qui greges sanetos saturare vivo Pane valeret.

169

13. Hie sub humana specie coruscans Vile praesaepis voluit cubile Ferre, quo sese dare nuntiaret

Pascua pastor.

14. Gaudeat caeli chorus, ut creator Eius antiquum numerum novaret, Ipse descendit, simul et superbura

Sterneret bostem.

15. Terra laetetur radiata tanti Luminis tractu genus et rederaptum Vota gratanti voveat feratque

Debita mente.

16. Cbriste, regnorum dominator, äuge Principi nostro decus et triumphos Eius et prolem bene cum pudica

Coniuge salva,

17. Sponsa quo felix tua sub patronis Polleat tantis merito locoque Praeminens mundo maneatque longa

Pace fidelis.

18. Christe, da nobis tua iussa vero Corde seetari simul et beatis Actibus vitae nitidum mereri

Stemma perennis.

19. Praestet hoc nobis deitas beata Patris et nati pariterque saneti Spiritus, summa pietate regnans

Omne per aevum.

Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sang-allen.) saec. 9. ex. A. Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex. B. 8, 3 studii eamus korrig". in studeamus A. 8, 4 lucis A. 10, 3 pregnas A. 11, 4 ministrans A. 14, 1 Gaudeant A. 17, 3 longo A.

122. (2.) Sabbato Quattuor Teniporuiu

Adventus Domini.

R. Omnipotentem Semper adorent Et benedicant Omne per aevum

170

1. Astra polorum Cuncta chorique, Solque sororque, Lumina caeli.

5. Arida, montes, Germina, colles, Flumina, fontes, Pontus et undae.

2. Sic quoque lympbae Quaeque supernae, Ros pluviaeque, Spiritus omnis.

3. Ignis et aestus, Cauma geluque, Frigus et ardor Atque pruina.

4. Nix glaciesque, Noxque diesque, Lux tenebraeque, Fulgura, nubes.

6. Omnia viva, Quae vehit aequor, Quae vehit aer, Terraque nutrit.

7. Cuncta hominum gens, Israel ipse Christicolaeque, Servuli quique.

8. Sancti bumilesque Corde benigno, Tresque pusilli Exsuperantes

9. Rite camini Ignei flammas, Iussa tyranni Temnere prompti.

Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex. A. Grad. ms. Vedastinum saec. 11. Cod. Cameracen. 76 (75). B. Grad. ms. Ravennatense saec. 11. Cod. Capit. Mutinen. O I N 7. C. Grad. ms. Martialense saec. 11. Cod. Parisin. 909. D. Grad. ms. Cameracense saec. 12. Cod. Cameracen. 61 (60). E. Miss. ms. Montis S. Michaelis saec. 13. in. Cod. Abrincen. 42. F. Miss, ms. S. Felicis Gerunden, saec. 14. Cod. S. Felicis s. n. G. Miss. ms. Gerundense saec. 14. Cod. Capit. Gerunden, s. n. H. Miss. ms. Saris- beriense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 213. I. Missale Tolosanum imp. Lugduni 1524. K.

R, 2 sq. adorant et benedicunt alle Quellen aufser AD ; adorant et bene- dicant D. 1, 2 Cuncti C; Cuncta hominum gens I. Str. 2 fehlt G. 2, 1 Nie quoque BE. 3, 2 gelique C. 3, 4 pruinae AF. 4, 4 nubis C. 5, 4 unda BE. 6, 2 Quae vegit C. 6, 3 Quae vegit C. 7, 2 Israel Christi G. 7, 3 bis Schlufs fehlt A. 8, 4 exuberantes CG. 9, 4 Tempore prompti. FGHIK fügen folgende Doxologie an:

Sit genitori laus genitoque Lausque beato flamini sacro;

das zweite laus fehlt I. Der Text in D ist so abweichend, dafs er eine vollständige Bearbeitung darstellt:

1. Astra polorum Cuncti chorique, Solque sororque, Lumina quaeque,

2. Frigus et aestus, Cauma roresque, Nix glaciesque, Noxque diesque,

171

3. Luxque tenebrae, Cetus [1: Cete] et ipsae Fulgura nee ne, Volucres cunctae, Montes et colles,

Flumina fontes, 6. Bestiae cunctae

Simul et omnes

4. Maria nee non Spiritus atque (et Hs.) Aquae eunetaeque, Cuncta sacrata,

Sic quoque nymfae,

Quaeque supernae. 7. Tres puerique - Simul honeste,

. Psallat et arva, Sidrag [et] Misac

Landet et oret Abdenagoque

8. Terna(m) persona(rn) Unura collaudent.

Ganz so findet sieb der Text auch in Trop. ms. Martialense saec. 11. in. Cod. Parisin. 1121. Nur 6, 4 liest diese Hs. Cuncta saneciti.

Das Gedicht ward als „Tractus" benützt „Sabbato quattuor temporum adventus Domini" I: „Sabbato quattuor temporum post Pentecosten" K fol. CXL verso; „Sabbato quattuor temporum Benedictiones" G; „Duo clerici de seeunda forma in superpellicibus ad gradum chori hoc modo dieunt tractum" I.

123. (3.) Hymnus de saneto Gallo

Confessore Christi.

1. Vita sanetorum, via, spes salusque, Christe, largitor probitatis atque Conditor pacis, tibi voce, sensu

Pangimus hymnum.

2. Cuius est virtus manifesta toturn, Quod pii possunt, quod habent, quod ore, Corde vel factis cupiunt, amoris

Igne flagrantes.

3. Qui tua sanetum pietate Gallura Indicem lucis superae dedisti, Eius ut docti monitis tenebras

Mente fugemus.

4. Hie ad exemplum volucris canorae Actibus sese prius excitavit,

Ut, quod ingessit vigor instruentis, Vita probaret.

5. Qui potens verbo, venerandus actu, Semper aeternis inhians lucellis, Multa virtutis meruit supernae

Dona patenter.

172

6. Quaesumus, mundi sator et redemptor, Ut sacris eius precibus tueri

Hanc velis plebem, tribuens, quod optat, Corde benigne-.

7. Temporum pacem, fidei tenorem, Languidis curam veniamque lapsis, Omnibus praesta pariter beatae

Munera vitae.

8. Ne, quibus tanti dederas patroni Prima provisor documenta Clemens, Illius sacram patiaris umquam

Defore curam.

9. Cuius obtentu liquet accitari,

Iste ne laudem tibi, summe rerum Rector, aeeeptam locus expedire Cesset in aevum.

1 0. Hoc patris proles, pater boc benigne, Spiritus praesens hoc utrique compar, Nunc et aeterno facias perennis Tempore saecli.

Cod. Vatican. "Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. Cod. Sangallen. 562. saec. 9. B. Hymn. ms. Rhenoviense saec. 10. Cod. Turicen. Rhen. 111. C. Hymn. ms. Campidunense(?) saec. 10. ex. Cod. Turicen. Rhen. 83. D. Cod. Londinen. Add. 21170. saec. 10/u. E. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan, theol. IV. 25. F. Collect ms. Cremifanense saec. [14. et] 11. Cod. Cremifanen. 126. G. Cod. Parisin. 5364. saec. 12. H. Brev. ms. Superioris Althae saec. 12. Clm. Monacen, 9633. I. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. K. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. L. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Adm unten. 18. M. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Prägen. XII G IIa. N. Brev. ms. Emmeramense saec. 14. Clm. Monacen. 14771. O. Brev. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14757. P.

1, 3 pietatis D. 2, 1 Huius D. 2, 4 flagrantis D. 3, 1 Qui via sanetum N. 3, 3 Ut docti eius G. 3, 4 fugiamus DI. 4, 1 canores D. 4, 3 in gestis D. 5, 3 Plura virtutis DFGIKLMNOP; supermae A. 5, 4 signa BEH; potenter N. 6, 1 Quos mundi N. 6, 3 Velis hanc N. 7, 2 veniamque fessis N. 7, 3 praesta BEHDFGIKLMNOP. 7, 4 Munera vitae DEGIKLMNOP. Str. 8 und 9 fehlen FILMN. 8, 1 De quibus DG: Ut quibus L; Nee quibus F. 9, 1 Huius BDFIKLM; optentu E. 9, 2 tibi fehlt D. 9, 3 sq. fehlen H; tibi expedire L. 9, 4 Cesset nunc et in aevum D. 10, 2 Spiritus praestet I. 10, 3 aeterni F; faciat D; perenni FGHIKLNOP; facias manere M. „Hymnus de saneto Gallo" A; „Hymnus de saneto Gallo confessore", H; „Item ymrlus Walah- fridi de saneto Gallo, confessore Christi" E; „Item ymnus Waltfridi de saneto Gallo, confessore Christi". B.

173 -

124. (4.) In Nataleni sancti Mammetis

Hymnus eiusdem Strabonis.

1. Laudem beati martyris Ad trinitatis gloriam Sanctae canamus supplices, Quae dat coronam testibus.

2. Adversa mundi pertulit, Calcavit eins prospera, Mammes tonanti reddidit, Quod pro reis hie passus est.

3. Virtute, vita, moribus, Sermone iueuudissimus, In caritatis gratia Semper manens ditissimus,

4. Spernens opes cum casibus Mundi supernis institit, Liber caducis exiit

Nil ambiens ex inrimis.

5. Mitis domans immitia Illisque promens mystica Vivebat inter bestias, Quo cive gaudent angeli.

6. Adiutus armis spiritus Vicit furores prineipum, Saevi draconis conterens Sacris caput conatibus.

7. Magni favor praeconii Debetur isti martyri,

Cui Christus esset vivere, Lucrum resolvi maximum.

8. Mansit fides in pectore, Spes mente felix integra, His maior illum Caritas Intus, foris possederat.

9. Exsultet omnis supplicum Coetus sereno gaudio Huius patris suffragia Pronis rogando cordibus.

10. Te, martyr, ergo quaesummus, Mammes, fave poscentibus, Sacro precatu protege, Quos instruis certamine.

11. Impende curam dapsilis, Aufer malum placabilis, Confer boni solacia Yitae parando praemia.

12. Sit trinitati gloria, Virtus, honor per saecula, Quae nos beatis martyrum Semper iuvet suffragiis.

Cod. Vatican. Reg. 469. (olim Sangallen.) saec. 9. ex. A. Cod. San- gallen. 869. saec. 9. ex. B. 5, 2 promaus korrig. promens B. 12, 4 iuvat B. „Hymnus in natale eiusdem" A.

125. (5.) Hymnus sancti Ianuarii Martyris.

1. Festa, quae magno colimus novoque Gaudio, martyr Ianuarius mox Fautor invisit Dominoque laudum

Munera perfert.

2. Additur tanto penitus favori Caesar illustris cumulatque vota Nomini trino tua, pacis auetrix,

Pompa, Lothari.

174

3. Gratias summo ferimus parenti, Qui diem tanti voluit tropaei Regis in nostri redimire magno

Lumine votum.

4. Concrepat tellus Latium per orane. Tota miratur via Transpadani Lirainis, quidnam nova gaudiorura

Nuntia signent.

5. Alta Penninus iuga flectit, horror Solvit et cautes, retrahit fluenta, Murmurant silvae, silices feraeque,

Terra stupescit.

6. Inde Ticini superatur amnis, Mysticis gaudens pariter camenis Vera respondet stupidasque mentes

Erigit orsis.

7. Urbe de magna numeri perennis Unus advenit, iuvet ut beatum Caesaris nostri populique proni

Semper honorem.

8. Hinc viri, matres, iuvenes senesque, Divites, sani, tenues et aegri, Quique, quod possunt, genus administrant

Laudis lionestae.

9. Ipse pugnaces docet et phalanges Instar agnorum reboare laudes Pacis, oblitas odii nocentis

Induperator.

10. Purpuram, sceptrum, diadema, fasces Militum turmas, decus et paternum Temnit, ut Christi melius honorem

Comprobet in se.

11. Nam pedes muHis medius catervis Vadit et sacro scapulas feretro Ossa gesturus pretiosa subdit

Martyris almi.

12. Clerus orditur sequiturque clerus, Gesta mirandae sacra passionis, Militis Christi referens triumphum

Vocibus istis:

175

13. Floridam mundi speciem, beate Martyr. ut luti maculas putasti, Respuens omnes vitiantis aevi

Pectore noxas.

14. Orane tormentum gladiosque saevos Corde risisti, solido supernam Intuens palniam genus omne leti

Lene putando.

15. Tu pios inter speciale fratres Munus invictae fidei secutus Spiritus inter superos mereris

Esse coheres.

16. Te sacerdotum veneratur ordo, Hostiam temet quia victimamque Vividara Christo sacra proferendo

Dona litasti.

17. Tota te plebis populique passim Turba collaudat Dominumque pro te, Quos tui saevam faciunt agones

Temnere mortem.

18. Ergo gratanter capito pieque Dona, quae magnus parat imperator, Iam subi sedes tibi praeparatas

Munere largo.

19. Illius regnum spatiumque vitae, Coniugem, prolem populum fidelem Semper oratu meritisque, martyr

Alme, iuvato.

Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. 1, 2 ianurius. 2, 2 vot[a]. 10, 2 patenum. 17, 4 morter.

126. (6.) Oratio Dominica.

Omnipotens auctor, caeli regnator in aula, Sanctificetur honore tuum laudabile nomen Longe repulso hoste, qui nos livore fatigat, In terrisque hat nostris tua clara voluntas, Sic veneranda poli qualis in culmine constat. Summe pater, nobis panem concede diurnum,

17G

Donec nostra fides meritum succrescat in almum, Plura[que], quae facimus, nobis delicta remitte, Ut veniam dantes laxemus debita fratrum. 10 Naturam nostram mala uon temptatio frangat, Nos super et laqueos ne inducas bostis iniqui. Ergo mali magnis tu nos defende periclis, Ut mereamur inire tui alta ad praemia regni. Ista quidem, lector, qui sim, cognosce loquela.

Cod. Sangallen. 869 saec. 9. ex.

127. (7.) De beata Maria Yirg-iue.

Sit Dominus tecum, semper tua gratia mecum, Pacis et indicium porrige daque manum.

Ad te clamantes, lacrimis et voce precantes Auxilio tutos undique redde tuos.

Exhilara tristes, solare, piissima, flentes Nostraque turbata tergito prece tua.

Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex.

128. (8.) Incipit Psalmus.

Quam bonum, ecce, simul, fratres, concorditer omnes Est babitare pios, capitis ceu vertice quondam Limpida fomenti fundunt velamina pepli, Udaque roriflui veluti cacumina collis 5 Hermon et Sion bumescunt rorida rura ! lllic perpetuo pollebunt munere patris, Vitaque fine tenus durat per saecula sospes.

Cod. Sangallen. 869. saec. 9. ex. 3 perfundunt korrig. in fundunt. 5 Aermon. 6 pollebant korrig. in pollebunt.

129. (9.) In Adyentu Hlotharii Imperatoris.

R. Imperator magne, vivas semper et feliciter.

1. Innovatur nostra laetos 2. Gaudeat totum tuorum terra flores proferens, agmen bic fidelium,

Ver novum praesentat aetas, Omnis aetas, omnis ordo,

dum datur te cernere. corde dicens intimo:

177

Exstet adventus beatae nunc tuae praesentiae

Gaudio plenus sereno et favore simplici.

Iuste, felix et benigne,

mitis et piissime, Pande mentis hie nitorem

nostra complens gaudia.

Quod minus digne valemus

Servitute debita. Hoc tui donet favoris

laeta nobis gratia.

Sancta, Lotbari, Maria virgo te cum fratribus

Et simul cum patre magno servet, arraet, protegat.

7. Et Valens iunetus beatis

hoc precetur omnibus, Vestra pax ut pace eunetos firmet apta subditos.

8. Intus, extra, longe, iuxta

fulgeat concordia, Brito cedat atque Bulgar, omnis ardor hostium.

9. Vita, virtus et potestas

robur et victoria, Fama felix te sequantur atque vitae praemia.

10. Summa summae trinitati sit per aevum gloria, Quae gubernet et Coronet per te omne saeculum.

Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. Cod. Sangallen. 899. saec. 9/io. B. 7, 1 Valens für Valentinus, dessen Reliquien 830 nach Reichenau kamen. 7, 3 euntos B. 8, 1 late iuxta A. 9, 3 sequatur AB. 10, 1 Summa laude trinitati A.

130. (10.) In AdTentu Caroli, fllii Angrustorum.

R. Salve, regum sancta proles, care Christo Carole.

1. Ecce, votis apta vestris

venit hora, psallite,

Gaudium cordis patescat

claritate carminum.

2. Nullus ordo, nulla rerum

nunc silescat vastitas Mens et lingua, cor, voluntas laudem dando personet:

3. Credimus superna votis

angelorum milia Nostris congaudere digne, ut dicamus cernui:

4. Anna vatem, Sara risum

non fudit libentius, Quam de toto nunc tenellum corde muleet Augia.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

5. In te terra nostra patrem

suseipit cum fratribus, Cum quibus tibi decora pars honoris permanet.

6. Ferte nabla tibiasque,

Organum cum cymbalis, Flatu quidquid, ore, pulsu arte constat musica.

7. Dicat omne plebis agmen,

clerus ipse primitus, Dives, pauper, sospes, aeger consonent in laudibus:

8. Te Maria, sancta virgo,

cum subiectis omnibus In salutem christianam protegat feliciter 12

178

9. Turba quod simul piorura, 10. Gloriara dignam triformi qui Deo sunt proximi, pangimus potentiae,

Actitet penes supernam, Quae te sanum vexit isthuc

poscimus, clementiam. Francorura per regmina.

Cod. Vatican. Reg. 469. (ol. Sangallen.) saec. 9. ex. A. Cod. Sangallen. 899. saec. 9/io. ß. 9, 3 Accitet A.

131. (11.) Hymnus de sanctis Sergio et Baccho.

(Dubius.)

1. Pangite, caeli, reboemus odas. Alma promamus Domini tropaea, Praecluem sanctis celebremus hymnum

Cordis ab imo.

2. Martyres sancti meritis micantes. Sergius, Baccbus, socii Corona, Carnis e claustro pariter migrando

Sidera supra,

3. Athletae fausti Domini superni, Morte devicta superastis arma Hostis antiqui trucis atque cosmi

Carnis agone.

4. Nunc, corouati fidei favore,

Vos decus, virtus sequiturque stemma* Esse caelestis meruistis agni Sanguine loti.

5. Qui pius mundi Deus et redemptor, Martyr et miles radians herilis, Rore robustus roseo salutis

Scbemate servi.

6. Quem vocat votis polus, unda, tellus, Quemque collaudat chorus angelorum, Tagma caelestis Solymae supernae

Consona cantu.

7. Quem timens atrox Erebi vorago, Daemonum princeps metuit rebellis, Zabulus taeter. sceleris repertor,

Mortis origo.

179

8. Inde vos saecli pretium sequentes, Quaesumus, nobis meritis favete, Noaog ut vestris nequeat uocere

Civibus istis.

9. Hie ronog vester vocitatur Alba Civitas, sacris decorata gazis, Quem sacrosaneti cineres adornant,

^a>f.iaza saneta.

10. Sospitas aegris, laxqia lassis, Rosque caelestis veniaque nostris Fertur omissis, timor atque maeror

Tollitur omnis.

11. Hymniger psallit eborus bieque vobis Concinens nablo sonitu sonoro, Cantibus saneti Trophimi videmur

Pangere melos.

12. Vos crucis Christi socios rogate, Qui Dei patris comitantur aguura, Intra caelorum mereamur urbis

Saepta subire.

13. Doxa sit patri genitoque Iesu, Pneumati saneto siniul, ac potestas Sit tibi trino, deitate soli,

Compar in aevum.

Cod. Sangallen. 899. saec. 10/n. A. Brev. ms. Schwarzacense saec. 13. Cod. Carolsruhan. Sw 2. B. Milchsack I, 4 ohne Angabe seiner Quelle C.

1, 2 Alma per manus C. 1. 3 Praedulcem C. 2, 1 Martyres fausti C. 2, 2 et Bacchus C; socius B. 2, 3 migravit B. 3, 2 Mortis devicti B.f 4, 1 Hinc coronati fidei fervore C. Str. 5 bis 11 incl. fehlen BC. 6', 3 Tacma A. 10, 2'Vosque A. 12, 1 socii fideles BC. 12, 2 Vos piis semper preeibus iuvate BC. 13, 1 genitaeque proli B. Vgl. Neues Arch. IV, 276.

12 =

Magneutius Rabaims Maurus,

Archiepiscopus Maguutinus,

f 856.

Raban wurde zu Mainz, glaublich um das Jahr 776, geboren und ward unter Abt Baugulf von Fuld (780 802) in die dortige Klosterschule auf- genommen. Schon 801 zum Diakon ordiniert, wurde er von Baugulfs Nach- folger Ratgar nach Tours zu Alkuin gesandt, dessen exegetischen, moral- philosophischen und humanistischen Vorlesungen er folgte. Alkuin, mit dem ihn eine bleibende Freundschaft und später ein reger brieflicher Verkehr verband, gab ihm den Beinamen Maurus, das Prädikat Magneutius scheint er sich selbst beigelegt zu haben. Nach Fuld zurückgekehrt, lehrte Raban an der dortigen Schule, bis er 822 nach dem Tode Eigils, der 817, kurz nach Rabans Priesterweihe, Ratgar im Amte gefolgt war, zum Abte seines Klosters gekürt ward. Auch als solcher entsagte er nicht völlig der ge- wohnten Lehrtätigkeit, da in dieser Zeit Lupus, Walafried, Otfried seine Schüler wurden. Aber schon 842 legte Raban die ihm lästige Würde nieder und zog sich auf den Petersberg bei Fuld zurück, um daselbst ausschliefslich der Mufse und den Musen zu leben, als ihn 847 die Wahl von Klerus und Volk auf den durch Otgars Tod erledigten Stuhl von Mainz berief. Noch im ersten Jahre seiner Amtsführung berief er nach Mainz eine Synode, auf der u. a. Gottschalk, einst in Fuld sein Schüler, seiner namentlich die Prä- destinationslehre berührenden Irrtümer wegen verurteilt wurde. Ein Achtziger starb Raban den 4. Februar 856.

Auf die ausgebreitete literarische Tätigkeit Rabans einzugehen, die sich mehr in einer Verarbeitung des Gegebenen als in selbsteigenem Forschen ge- fiel, ist nicht dieses Ortes. Wir haben uns auf seine Dichtungen und unter diesen wieder auf seine Hymnen zu beschränken.

Rabans Gedichte sind zuerst von Chr. Browerus als Anhang der zweiten Auflage seiner Fortunatus-Ausgabe aus einer alten Fuldaer Handschrift ver- öffentlicht worden unter dem Titel: Hrabani Mauri, ex magistro et Fuldensi abbate archiepiscopi Moguntini, poemata de diver- sis. Moguntiae 1617. Die Handschrift, der Browerus diese Gedichte entnahm, ist heute in Verlust geraten bis auf ein wenig umfangreiches Bruch- stück, das jetzt einen Teil des Einsiedler Miscellan-Codex 266 ausmacht und uns zeigt, dafs" Browerus' Quelle im 10. Jahrhundert geschrieben war. Da die Handsclirift verloren, mufs uns der Abdruck die Quelle vertreten.

Die Hymnen Rabans stellen mit Ausnahme der Nr. 1 3, die im ersten Teile der Carmina sich befanden, bei Browerus auf S. 66 ff. unter der Auf- schrift: „Hymni llrabano in eodem msc. attributi." Der Heraus- geber bemerkt dazu S. 144: „Porro hymnos nonnullos hie reperiri , qui scriptoribus aliis vindicari possint, band diffitear; et quia vetustae membrauae manu non antiquissima nonnullos insertos observavimus , eos ad dis- crimen faciendum asteriseis insignivimus ; reliquos plerosque, quia eodem charactere et titulo versuum Hrabani praescripti sunt, eidem seu prolis legitimae parenti trausscribere nil veremur." Diesem Schlüsse pflichtet zwar Dümmler, Neues Archiv IV, 290 mit den Worten bei: „Im allgemeinen wird

181

man diese Annahme gelten lassen können , insoweit nicht ein Gegenbeweis geführt werden wird" : in seiner Ausgabe Rabans (Poetae Aevi Carolini II, 159 ff.) bezeichnet er jedoch alle diese Hymnen als Dubia mit Ausnahme von zweien (Broweri NNr. 20 und 23), die er stillschweigend unter die Genuina versetzt.

Mit einem Sterne hat Browerus nur fünf Hymnen als von späterer Hand geschrieben stigmatisiert, die mit den Anfängen:

Quod chorus vatum.

Fit porta Christi pervia.

Gloria Deo in excelsis hodie.

Tibi, Christe, splendor patris.

Aurea luce et decore roseo. Von diesen habe ich drei (den 2., 3. und 5.) als aufser Frage stehend fort- gelassen, zwei (den 1. und 4.) als zweifelhaft an den Schlufs gesetzt.

Von Browerus' Nr. 24, die aus mehreren nicht zueinandergehörigen Stücken zusammengesetzt ist, fangen aber ersichtlich neue Nachträge an, wenn sie auch von erster Hand geschrieben gewesen, da sich unter denselben auch Stücke anderer, mit Namen genannter Verfasser, wie Columbans und eines Deudofredus finden. Aus diesem Wirrwarr habe ich zwei Stücke (26) Deus orbis reparator und (25) Sophia patris als möglicherweise von Raban herrührend unter den Dubia beibehalten. Die andern Dinge haben mit ihm zweifellos nichts zu schaffen. Dagegen habe ich zwei Hymnen, die bei Bro- werus sich nicht finden, den Hymnus Sanctorum meritis (21 und den andern Fratres unanimes (22) als Raban gehörig eingeschoben. Für diese Hymnen Nr. (1) bis (22) läfst sich meines Erachtens auch aus innern Gründen die Überzeugung gewinnen, dafs sie legitime Kinder der Mu<e Rabans sind, und dafs Browerus recht hatte, seiner Quelle mit der stets nötigen Vor- sicht zu trauen. Ich mufs aber diesen Beweis, da er hier zu viel Raum be- anspruchen würde, an anderem Orte führen.

132. (1 . Oratio Mauri ad Deiiui.

Omnipotens genitor. qui reruni es maximus auctor,

Xate coaequalis Spiritus atque Dei, Unus natura, personis trinus et ipse

Vivificans cuncta, vita beata, Deus. 5 Respice me miserum flenti et miseratus adesto,

Qui graviter peecans aeger in orbe dego. Eripe me his, invicte, malis, procul omnia pelle,

Quae mentem et corpus crimina dira tenent. Nam vitam variis maeularam erroribus omnem 10 Atque tuam legem spernere non timui. Lingua, mente, manu commisi noxia multa,

Textus evangelii quaeque vetare solet. Et quid tunc volui deceptus fraude maligni,

Quemve sequebar amens decipulam hostis amans? 15 Ac miser inferni redolentia sulfure stagna

Ignem cum verme, perpete cum gemitu, Elegi amare magis, quam dulcia gaudia caeli,

Turiferos campos quam, paradise, tuos.

flf f I C I 14

f Itfff f 14 rrtu ( (U(

((im i irrfftrrct

(((111114 ( (((111(1

r r t r t i t ( « rrrr((((

( 4 *-■ ( ( t C C

11111 11411

Hill Ulli

I ( ( ( 1 f I I 4 f

1II1J

IHK 44 11 J

( I 1 1 X. 4 4JUI

44 1

14

5C

4 JT

( I I I I I II 1TT7-, 1 4 4 4 4 4.44 4 4 1 11

U I I ( I I I ! I I II II 1114 1 44 4 4 4 44

4 «4 mmn 4 i i et

SV

4 i I 4 1

4 44 44 4 4 11144 I I 4 J 14 4 4 1 14 4 4 4 4 1 I III 4 4 11111114 1 4_

- -■_

. - [ i

ood dtidnm. psal". . .

"...

wmnam am.

. .

- ". '

i

...

. :im.

:

....

-

:

. im.

- .

...

. . ...

,';:V/i

t=^i i r « i

' »i ÄÄViiii iii mm i v i

<Vi iiAVimV»jj.i.i.».»%»j * A *

: . :

r rrmone loqai, te «Sscere «iaeaate reesa. Qaaerere te wiaihap pan ae et aea&e pre-.

Tm merces vperis. zw iw^crr. laoiae <toe::T.

z ~ ^-~ : Sieqoe taaa aetaa rrfraas tae eeraar

1 -.TZ-.— : -: :T~ :: j-i; . .-—-:. zrz.~z.

i » » >

MH 1 1 ■■ IUI

1 > '. 1)111

1111,

IHM

im

i I 1 I !

* » » >

IU1I

1 V

- -

I i m '-"

.

--^«

. . - - - Filii ; 1- ;---- ;-.:z f^i . r__ nzr.z

Zz ..:l:^

la qao saae eaaeta. ra pn t«» Tide. ~as pa^oais. aatara qhbhi x:z~.

:per iiescc pias. -3CQsaan >±rp: Maria.

: -

_-. zz-: I

. . . PKijiHaa aoias erHirVuaaa acte.

?aacti pazres. etariäare r^tn. as apossräkas JMBitrr aoaessaä.

: precibas arias fiaaaa paaie poä.

-

Taoaaas caat larota. PiiüafB..,. Bartaaaaaacas.

- . : :::: r-r:r

182

Heu miser, heu demens, ubi nunc tua vita periret, 20 Quosve dares gemitus tortus in igne dire, Ni Deus immensae bonitatis, verus amator

Humanae formae, retraberet miserans! Fit quoque, quod dudum psalmista ast voce canebat,

Cum stupuit mirans dona superna Dei : 25 Ni foret adiutor Dominus, iam infernus liaberet

Sontem trux animam et cruciaret eam. Nunc, Deus alme, tuum famulum pietate sueta

Conversum recipe, quem dolor excruciat. Sana contritum. flentem solabere maestum, 30 Indulgens, quaeso. crimina cuncta tuo.

Da mihi spem veniae, fac corda maerentia laeta,

Commutans lacerum iam facias placidum. Daque fidem plenam. da spem, da pignus amoris,

Mandataque tua corde mauuque geram. 35 Strinxi nie voto; comple hoc, pius arbiter orbis,

Natura fragilis quod celerare nequit. Sitque opus omne tuum. quodcumque expendis alumno,

Sit tibi laus soli gloria sitque tua. Cumque velis vitae finem finemque laboris 40 Imponere, servo tunc miserere tuo,

Xe occursus saevus noceat, ne Tartarus ardens,

Missus sed lucis ducat ad astra poli. Dum iudex venias meritorum iura repandens,

lustifices servum tunc, precor, ipse tuum, 45. In dextra ponens, cum iustis praemia reddens,

Cernam quod vultum lucis in arce tuum. Te, bone Iesu, precor, rector, salvator et auctor,

Quidquid protuleram rite loquendo prece hie, Suscipias miserans famulum clementer et audi, 50 Ardua poscenti des quoque regna poli. Portio sim plebis laudes et in ordine cantem

Sanctorum gratulans cantica grata tibi. Gloria magna Deo. sempei tibi gloria, Christe,

Amen, in aeternum gloria magna Deo.

Collect, ms. Fuldense saec. 10. Cod. Eremiten. 266. 4 beate korri^ in beata. 39 que fehlt. Browerus p. 6; Diimmler II, 171 sq.

133. (2.) Ad Deuin Oratio.

O Deus aeterne, mundi sanetissime rector, Te mea mens ambit animaeque ac vivida virtus, Laus, amor atque decus, cordis tu lumen honestum, Membrorum gestum tu oeculorum reddis et usum. 5 Auribus auditum, manibus opus indis amatum.

183

Quidquid tellus habet, pontus atque aethera claudunt, Et quidquid sentit, sapit, est et vivit ubique, Omnia nempe tua sapientia condita fulcit, Vivificat, servat valido et regit omnia nutu.

10 Fac me, summe pius, toto te corde fateri, Te sermone loqui, te discere dogmate recto, Quaerere te manibus pura te et mente precari. Tu via, tu virtus, tu vita et ianua vitae. Tu merces operis, tu factor, tu quoque doctor,

15 Da mihi nunc veniam misero et mea crimina laxa, Fac me velle bonum, scire actu et rite probare Sicque tuum laetum tribuas tunc cernere vultum Perpetuo et vera me gaudia carpere fructu.

Collect, ms. Fuldense saec. 10. Cod. Eremiten. 266. Browerus p. 9: Dümmler II, 175.

134. (3.) Tersus more Litaniae facti.

Arbiter omnitenens, rerum tu summe creator,

Aspice de superis, omnipotens genitor. Omnipotens genitor, ex quo sunt omnia, vere

Principium aeternum, tu miserere tuis. 5 Filius ipse Dei, per quem sunt condita cuncta,

Tu Clemens nostras suscipe, quaeso, preces. Spiritus alme Dei, caeli terraeque repertor,

In quo sunt cuncta, tu pia vota vide. Trinus personis, natura conditor unus. 10 0 Deus altithrone, semper adesto pius. Clara Dei genetrix, sanctissima virgo Maria,

Ora pro nobis rite favendo Deum. Pro nobis poscas, Michael archangelus, ipse

Et Gabriel fortis et Raphael medicus. 15 Cum aethereis turmis placantes sceptra superna

Propitium nobis celsithronum facite. Zachariae natus praeco cunctique prophetae

Et sancti patres, conciliate Deum. Coetus apostolicus, Christi comitatus honestus, 20 Tu precibus nobis limina pande poli.

Claviger aethereus Petrus Paulusque magister,

Andreas, Iacobus atque Iohannis amor. Thomas cum Iacobo, Philippus, Bartholomaeus,

"Mattheus et Simon, Thaddeus et Mathias. 25 Doctrina gratulans rutilans et sanguine rubro,

Victorum alme chorus, nos rege tu moniti>.

184

Barnabas, Silas, Stephanus, Marcusquc Titusque,

Lucas et Clemens, sanetus Apollinaris, Sixtus, Alexander, Cornelius et Cyprianus, 30 Felix, Urbanus Mauritiusque pius.

Cum quis tu, doctor Bonifaeius. inclite martyr,

Placans altithronum fuade preces. petimus.

Alme tuos socios vaoneas. Martine, precamur,

Pro nobis Dominum poscere rite pium.

35 Hoc Leo, Silvester simul et confessor Amandas,

Ambrosius praesul papaque Gregorius,

Augustinus honor. doctor Hieronymus atque

Maximinus pastor Eusebiusque gerat. Hoc. Benedicte, tuis monaebis impende, precamur. 40 Cum Antonio et Paulo regna beata tenens. Martyr Agatha Dei, foveas nos rite, precamur,

Agnes sie virgo, sie et Anastasia. Lucia, Balbina, Petronella, Eulalia. Thecia. Regina, Euphemia, Caeciiia, Sotheris, 45 Eugenia, Prisca, Monegundis, Praxidis. Afra, Christina, Brigida turbaque casta poli. Caelicolae euneti, sanetorum exercitus omnis,

Hoc preeibus agite, ut nos Deus ipse iuvet. Expurget miserans, exaltet, diligat, ornet. 50 Illaesos servet, protegat atque regat.

Det pacem veram, det plenum munus amoris.

Actus det placidos spemque rinemque bonam. Virtutum copiam tribuat mentemque benignain Et carnem castam tempus et omne bonum. 55 Det victum. vestem, fidos det semper amicos Atque hostes eunetos arceat ipse procul. Famem depellat, morbos simul auferat omnes,

Conterat et longe daemonis insidias. Curramus laeti, ut capiamus regna beata 60 Cum Christo sursum semper in arce poli. Agnus sanete Dei. qui tollis crimina mnndi,

Semper in aeternum tu miserere tuis. Tu nos. Christe, audi. tu exaudi. Christe, precamur, Te sequimur, Christe, te volumus, cupimus. « 65 0 Domine, salva, quia vitam quaerimus abs te, Redde tuum vultum. sie erit atque satis. Tu quofniam] virtus. tu vita es. Christe perennis, Tu, Christe, eleison, tu Kyrie eleison.

Browerus p. 48 sqq.; Dümmler II. 217 sq.

185

135. (4.) Hymnus <le Caritate.

1. Alta res magnumque bonum, salubre Munus ex alto veniens supernum, Conditoris maxime ius potentis,

Lux pia mundi,

2. Caritas praeclava tonantis atque Ardor et communio trinitatis. Cuncta virtus rite regens, potens lex,

Agmina caeli.

8. Haec creaturae fuit alma origo,

Nam per hanc caelestia condita exstant. Et maris terraeque simul reperta Germina constant.

4. Haec Adam primum dedit in se habere, En, Dei exemplar fieretque imago Conditoris praeposuitque toto hunc

Conditor orbi.

5. Haec prophetas et patri fecit archas. Cum sacro spiramine eos replevit,

Ut salutarem pie praedicarent Dogmate Christum.

6. Haecque huc descendere fecit ipsnm Filium summi patris ad medelam, Ut supernam terrigenamque plebem

lungeret auctor.

7. Haec pati Christum cruce, haec flagella, Sputa, spinas ferre dedit, sepulcrum Atque victorem fore deque morte

Surgere fecit.

8. Haec poli regnura dedit esse apertum, Christus ex quo celsa petit, sequentes Eius et vestigia fecit omnes

Scandere caelum.

9. Spiritum sanctum dedit haec ab arce Pentecostes sicque [diem] sacravit, Primitivum cum paracletus agmen

Visitat orbe.

186

10. Haec salubrem dirigit et cohortem, Primitus Christi comites dehincque Praedicatores fidei, ut salutem

Mundus haberet.

11. Martyres cum virginibus paravit Ad honorem regis in arce magni, Christianam ducit ad astra plebem, ad

Gaudia vitae.

12. Corpus haec Christi copulans adunit, Membra cum membris sociat valenter, Membra supponit capiti, caput cum

Corpore iungit.

13. Ecce, haec dilectio vera, haec arx Summa virtutum, caput et regina, Plenitudo haec legis utriusque,

Föns bonitatis.

14. Nemo viventum sine hac videbit Regis aeterni faciem, sed atra Introibit Tartara, horret hunc quo

Inferus ardens.

15. Hancque mandatum vocitat novum auctor, Hanc habere eius comites iubebat; Valde hinc nos hanc habeamus omnes

Pectore puro.

Browerus p. 66; Dümmler II, 244.

136. -5.) Hymnus de Natali Domini.

R. Christo nato, rege magno, totus orbis gaudeat.

1. Lumen darum rite fulget 3. Hunc regalis virgo mater

orto magno sidere, partu gaudens edidit,

Quod per totum splendet orbem Quem Gabriel nuntiavit

umbras noctis aufugans. salvatorem gentium.

2. Dux de Iuda, quem propheta 4. Cum pastores excubantes.

olim iam praedixerat, cura mordet nam gregis,

Laetus nobis, ecce, venit Clarus ipsos ad laetandum

Bethlem nascens inclita. exhortatur nuntius.

187

5. Concinebat angelorum

turba laeta laudibus, Terrae pacem praedicantes caelo reddunt gloriam.

6. 0 stupendum mirandumque

sacramentum gloriae, Quod tonantem supra cuncta virgo gestat parvula!

7. Factor caeli, terrae factor

vulva est clausus feminae, Auetor summus angelorum tit praesaepe conditus.

8. Palmo caelum qui metitur,

terram claudit pugili,

Pannis paucis obvolutus

infans vagit parvulus.

9. Quae divisit lucem ab umbris

summi primum dextera,

Matris mammas, ecce, traetat

lactis potum quaesitans.

10. Os praeclarum conditoris,

quod formavit saeculum, En, admotum nunc libenter sugit matris ubera.

11. 0 beata mater Christi,

David stirpis femina, Tu laus orbis et regina, laeta virgo Maria.

12. Votis assis tu piorum

omne servans saeculum, Patriarchis et prophetis laus, Corona gloriae.

13. Ecce, sperant laetabunda

angelorum agmina, Christi plebem quod gubernes arcanorum conscia.

14. Namte, virgo, caelebs, nupta,

sexus oranis adpetit,

Tu parentes atque natos

deprecando protege.

15. Gaudet caelum cum supernis angelorum milibus, Omnis terrae plenitudo, pontus, astra, flumina.

Collect, ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 899. A. Sacram. ms. S. Simeonis Treviren. saec. 9. Clm. Monacen. 10077. add. saec. 12. B. Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. add. saec. 14. C. Browerus p. 68; Dümmler II, 245.

1, 4 effugans B; aufugat C. 2, 1 prophetae BC. 2, 2 praedixerimt B: praedixerant C. 2, 4 natus inclitus BC. 3,2 partu gaudens fehlt C; ortum nobis edidit B. 3, 4 salvatorem saeculi B. BC haben nur drei Strophen, ebenso Browerus ; in BC folgen nach dem Hymnus die Worte : „Iam fulget oriens, iam praecurrunt signa, iam venit Dominus illuminare nos."

137. (6.) Hymnus de Natali Innocentum.

Carmina psallere voce, lyra, Edere nunc iuvat arte melos, Quomodo lactea turba perit Principis impie caesa dolo, Ipsaque sanguine tineta suo est.

188

2. Ast ubi se furiata lues Excitat inque necem Domini Provocat invida corda ducis, Concite mittere cogit eum Stemere et agraina plura nece.

3. Ceu leo nam fremit in facinus, Cuius ab ore tener subito Effugit agnus in arva procul, Vertit in innocuum arma gregem, Atterit, excruciat, lacerat.

4. Sic Herodes stimulante chao More lupi furibundus. amens, Parvula milia strage dedit Turgidus, horridus atque ferox, Christus at arma nefanda vitat.

5. Quis tibi tunc, lanio, ardor erat, Talia cum quoque prospiceres. Pectore quosve dabas gemitus,

" Cum puerilia membra secans Matribus ipse lugere dabas?

6. Dux bone, arbiter egregius, Sanguine pasceris innocuo, Corporibus minimis inbians Viscera sobria dilaceras, Gaudia mors aliena dabit.

7. Ergo age, tortor, adure, seca, Divide membra coacta luto ! Solvere rem fragilem facile est; Non penetrat dolor interius, Mentis in arce manet Dominus.

8. Hie funeris quia causa fuit, Praemia bis super astra dabit, Tu quo, mortis amator amens, Mortis in extima iure cadis Et gemitum sine tine dabis.

9. Cedat amor lacrimantum hominum, Qui celebrare suprema solent, Flebile cedat et officium, Martyribus quia regna patent, Gaudia perpetuaque manent.

189

10. 0 socii, sine fine Deum

Carmine iara resonemus eum, Qui sua munera rite dedit Nostra libenter et ipse capit, Christus et optiraus hie Deus est.

Browerus p. 69; Dämmler II. 246. 1, 2 tunc. 4, 5 Christus et arma. 5, 3 quosvis.

138. (7). Hymnus de Epipkania.

1. En, caeli rutilant lumina splendida, Testantur Dominum nascere parvulum, Qui format minima et qui ereat ardua, Regni seeptra tenens est Deus atque homo.

2. Duxit Stella magos mystica quaerere Regis paeifici rite eunabula,

Quem Iudaea tenens orbis in ultima Diffusis radiis nuntiat inclita.

3. Herodes capiens impius auribus, Quod rex hie fuerat natus, in urbibus Iudaeae hunc citius quaerere praeeipit Tristis moxque neci tradere destinat.

4. Inventus Dominus indice sidere est

In Bethlem pariter cumque parentibus,

Cui mox ergo magi munera deferunt,

Tus, murram, aurum ab Ophir regi, homini, Deo.

5. Huic, trux ipse licet saeviat horride Herodes, iubeat caedere parvulos, Regnum rite suum örmiter undique Servatur Domino; corruit invidus.

6. En, est ista dies munere nobilis, Baptismo haec Domini, nobilis exstitit, Quod vinum Dominus fecerat ex aqua, Commendat placide haec sacra dogmata.

7. Gaudemus pariter mentibus, en, precor, Quod nobis Dominus hie pius advenit, Quod nostra voluit munera sumere, Quod baptisma dedit, pocula contulit.

8. Nam rex Christus adest orbis et arbiter, Lux de luce pia et pater omnium,

Qui nos ad patriam ducat et optimam Et vitae faeiat gaudia metere.

Browerus p. 70; Düramler II, 217.

190

139. (8.) Hymnus de Epipliania.

1. Venit Deus factus homo, 3. Aurum potentis regmina, Exsultet omnis natio, Numen sacrum tus indicat Caelum dedit sidus novum, Carnemque murra mortuam, Apparet auctor omnium. Mundi piantera machinam.

2. Magi ferebant muuera 4. Herodes, hostes invidus, Primi legati gentium, Ignorat baec trucissimus, Quae cum sacro mysterio Cbristus saluti gentium Signant latentis gloriam. Quae sie ministrat praevius.

5. Iesus, precamur, optime, Tu nos benignus dirige, Prompti feramus quod tibi Laudis sacrata munera.

Diuru. et hymn. ms. Suecicum saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. A. Browerus p. 71 ; Dümmler II, 248.

3, 1 regimen A. 3, 3 myrram A. Doxologie: Praesta, beata trini- tas. A.

140. (9.) In Epiphania Domini.

Item alius.

1. Cbristus, redemptor plebium, 3. Fletus amaros fundite, Baptisma consecrat novum, Mentis secreta pandite; Venite, euneti, criminum Salsae per ora lacrimae Lavare sordes omnium. Dulcern salutem praeparant.

2. Iordanis amnem dedicat 4. Faex nulla nos coinquinet, Salvator undas expians, Mortis vetustae portio, Fontes abyssi, flumina Sed lucis almae mansio Consecrat orbis artifex. Vitam perennem conferat.

5. Gloria tibi, Domine,

Qui natus es de virgine etc.

Brev. ms. Fuldense saec. 15. Cod. Fulden. Aa 81. B. Browerus p. 71; Dümmler II, 248.

1, 1 Christe A. 2, 2 expiat A. Der Umstand, dafs dieser Hymnus sich im Breviere von Fuld, und dort allein wiederfindet, spricht stark für die Abfassung durch Raban.

141. (10.) Hymnus dicendus in Pascha Domini.

R °. Surrexit quia Christus a sepulcro, Collaetetur homo choro angelorum.

1. Cantemus Domino Deoque nostro, Fratres unanines, probas verenter Laudes ex animo pio canentes, Nunc paschalia festa cum tenemus.

191

2. Agnus nempe sacer patres de Aegypto Olim eduxerat edito cruore,

Et nunc sanguine Christus e tenebris Infernalibus ipse nos redemit.

3. Qui sicut populum tulit priorem

Per rubrum mare hoste ibi interempto, Sic baptismate nosque liberavit Submerso zabulo unda passionis

4. Nam Iudaea fremens necem paravit Christo inferre crucis dolo magistro, Quam sedare nequit pia medela Nee verbi Studium boni parentis.

5. Prendunt arte nova prodente alumno Doctorem manibus, trahunt ligando, Tradunt pontifici dein tyranno, Insontem ut cruciet pium ac flagellet.

6. Post quae dant alapas, vomunt salivam In sacram faciem et caput coronaut Spinis, in cruce hunc repente figunt, Potum fei dederant, latus terebant.

7. Emittens animam chaos penetrat, Christus mortis ovans fugans tenebras, Iustos eripuit, ligavit hostem, Donans astra piis, dolorem iniquis.

8. Surgit dilueulo a sopore mortis Salvator placide angelo ministro, Custodes pavitant, pii resultant, Gaudent diseipuli, invidi dolebant.

9. Cognovit Maria ex sono magistrum, Thomas perque latus Deum reclamat, Flagrans rite Petrus adit sepulcrum,

In monte Dominum undeeimque adorant.

10. Quid, Iudaea, furis Deo reluctans, Fingens arte scelus dolo reperto, Furatum crepitans, qui ovat coruscans, Qui mundum reparat, Satan trueidat?

11. Laudant astra, poli, mare solumque Gaudentes Dominum videre Christum, Tristis sola doles iniqua fingens Consors daemonum, partieeps gehennae.

Browerus p. 71; Dümmler II, 249. 11, 2 vivere Christum.

« ^ l » * m w ■» » w

r ff * ff ff ff 1 ff •'• * i *

"rt fi« c c * et «

r * * * * ff ?i^t*f «• *•

f f f t i c f ff t ff II

r f c ff ff t c ff t * ff ■•

ff ff C ff ff ff f f t ff I

r r ff < * ■• c ■■* « ff ff

mmmmmmm ~

R ff ff ff ff

ff ff ff C ff :i

'ff ff ff * ff ff ff t ff

t ( t r i

* * f t «

t ff ii

ff ff c < s

t i * ff j

* ff ff ,jr

-^ ■-%• 'i

c t t i

mJmM

K\

ff

3s Ä

«t '• « 5i * <■ « Jffjl

tll I « « I ff ff

ff I I 4 I I ff I t

« m «ffL ff ff i « i « t « i « « t

" « m m m m ' «ijff

145

192

(11.) In Ascensione Domini.

Ad Vesper um.

Adest dies sanetus Dei Claro resplendens lumine, Quo victor ad caelos potens Rex Christus exsultans petit.

Quem turba tunc cum laudibus Fortem resultans praedicat, Regem triumpbantem sequens Intrat polorum ianuas.

Hoc tunc videntes prineipes Hinc obstupeseunt protinus, Quis sit tonans, interrogant, Tanti ducis hie transitus.

4. Reddunt quibus mox praevia Haec angelorum tum agmina : „Rex gloriae fortis, potens, Est iste virtutum Deus."

5. Claustra ast patent mox omnia, Gaudent in alto milia, Christum sedentem cum vident Laetum superna gloria.

6. 0 rex supernae gloriae, Qui patris in dextra sedes, Tu nos vide Clemens tuos Nunc deprecantes servulos.

7. Da spem, fidein et catholicam, Da caritatis munera, Grates pias rite ut tibi Reddamus omni tempore.

Browerus p. 73; Dümmler II, 249. Vgl. Analecta XII, 81.

143. (12). In Ascensione Domini.

Ad Matutiuum.

1. Festum nunc celebre magnaque gaudia Compellunt animos carmina promere, Cum Christus solium scandit ad arduum,

Caelorum pius arbiter.

2. Conscendit iubilans laetus ad aethera, Sanctorum populus praedicat inclitum, Concinit pariter angelicus chorus

Victoris boni gloriam.

3. Qui scandens superos vineula vinxerat, Donans terrigeuis munera plurima, Districtus rediet arbiter omnium,

Qui mitis modo transiit.

4. Oramus, Domine, conditor inclite, Devotos famulos respice protegens, Ne nos livor edax daemonis obruat

Demergat vel in inferos.

v r i: <■

iV

1 I

l 1 .: I I & 1

.

1 : '

»feit ^'- 1 1 1 1 1

193

5. Ut cum flamtnivoma nube reverteris Occulta hominum pandere iudicans, Non des supplicia horrida noxiis,

Sed iustis bona praemia.

6. Praesta hoc, genitor optime maxime. Hoc tu, uate Dei et bone spiritus, Regnans perpetuo fulgida trinitas

Per cuncta pie saecula.

Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14461. add. saec. 9.

A. Rit. et hymn. ms. Scheftlarieuse saec. 10. Clm Monacen. 17027.

B. Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305. C. Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. D. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. E. Hymn. et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. F. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.) G. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). H. Trop. ms. S. Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (10U). I. Brev. ms. Secoviense saec. n/i2. Cod. Graecen. 770. K. Brev. ms. Seco- viense saec. 12. Cod. Graecen. 763. L. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 864. M. Brev. ms. Superioris Althae saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. N. Browerus p. 73; Dämmler II, 249.

1, 1 bis 3, 2 fehlen C. 2, 1 Conscendens iubilat G; Ascendens iubilat D. 2, 4 Victori bono D. 3, 1 tartara vinxerat DGH. 3, 3 rediens KLM : Brow. 4, 2 protege B. 4, 3 doemonis F. 4, 3 Dimergat BCKLMN. 5, 1 Ut cum in flammivoma AG; mit 5, 1 bricht I ab. 5, 3 Ne des, Brow. 6, 3 Regnas H ; perpetua E ; perpetue D. „In Ascensione, in Laudibus vel vesperis" G ; „In Vigilia Ascensionis ad vesperas" H.

144. (13.) Hymnus in Pentecosten.

1. Veni creator, spiritus, Mentes tuorum visita, Imple superna gratia, Quae tu creasti pectora.

2. Qui paracletus diceris, Donum Dei altissimi, Föns vivus, ignis, Caritas Et spiritalis unctio.

3. Tu septiformis munere, Dextrae Dei tu digitus, Tu rite promisso patris Sermone ditans guttura.

4. Accende lumen sensibus, Infunde amorein cordibus, Infirma nostri corporis Virtute firmans perpeti.

5. Hostem repellas longius Pacemque dones protinus, Ductore sie te praevio Vitemus omne noxium.

6. Per te sciamus, da, patrem Noscamus atque filium,

Te utriusque spiritum Credamus omni tempore.

7. Praesta, pater piissime, Patrique compar unice Cum spiritu paraclito Regnans per omne saeculum.

Dieves, Lateinische Hvnmendichter. II.

» ■> i,i.

m m

•er

» t s

» *

H

1

l 1

ä

II3H

•VA

192

142. (11.) In Asceiisione Domini.

Ad Vespern m.

1. Adest dies sanctus Dei 4. Reddunt quibus mox praevia Claro resplendens lumine, Haec angelorum tum agmina: Quo victor ad caelos potens „Rex gloriae fortis, potens, Rex Christus exsultans petit. Est iste virtutum Deus."

2. Quem turba tunc cum laudibus 5. Claustra ast patent mox omnia, Fortem resultans praedicat, Gaudent in alto milia. Regem triumphantem sequens Christum sedentem cum vident Intrat polorum ianuas. Laetum superna gloria.

3. Hoc tunc videntes principes 6. 0 rex supernae gloriae, Hinc obstupescunt protinus, Qui patris in dextra sedes, Quis sit tonans, interrogant, Tu nos vide clemens tuos Tanti ducis hie transitus. Nunc deprecantes servulos.

7. Da spem, fidem et catholicam, Da caritatis munera, Grates pias rite ut tibi Reddamus omni tempore.

Browerus p. 73: Dünimler II, 249. Vgl. Analecta XII, 81.

143. (12). In Ascensione Domini.

Ad Matutinum.

1. Festum nunc celebre magnaque gaudia Compellunt animos carmiua promere, Cum Christus solium scandit ad arduum,

Caelorum pius arbiter.

2. Conscendit iubilans laetus ad aethera, Sanctorum populus praedicat inclitum, Concinit pariter angelicus chorus

Victoris boni gloriam.

3. Qui scandens superos vineula vinxerat, Donans terrigeuis munera plurima, Districtus rediet arbiter omnium,

Qui mitis modo transiit.

4. Oramus, Domine, conditor inclite, Devotos famulos respice protegens, Xe nos livor edax daemonis obruat

Demergat vel in inferos.

193

5. Ut cum flammivoma nube reverteris Occulta hominum pandere iudicans, Non des supplicia horrida noxiis,

Sed iustis bona praeraia.

6. Praesta hoc, genitor optime maxime. Hoc tu, nate Dei et bone Spiritus, Regnans perpetuo fulgida trinitas

Per cuncta pie saecula.

Collect, ms. Emmeramense saec. 9. Clm. Monacen. 14461. add. saec. 9.

A. Rit. et hymn. rns. Scheftlariense saec. 10. Clm Monacen. 17027.

B. Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305 C. Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. D. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. E. Hymn. et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. F. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.) G. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). H. Trop. ms. S. Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (100). I. Brev. ms. Secoviense saec. 1I/i2. Cod. Graecen. 770. K. Brev. ms. Seco- viense saec. 12. Cod. Graecen. 763. L. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 864. M. Brev. ms. Superioris Althae saec. n/i2. Clm. Mnnacen. 9633. N. Browerus p. 73; Dämmler II, 249.

1. 1 bis 3, 2 fehlen C. 2, 1 Conscendens iubilat G; Ascendens iubilat D. 2, 4 Victori bono D. 3, 1 tartara vinxerat DGH. 3, 3 rediens KLM : Brow. 4, 2 protege B. 4, 3 doemonis F. 4, 3 Dimergat BCKLMX. 5, 1 Ut cum in flammivoma AG; mit 5, 1 bricht I ab. 5, 3 Ne des, Brow. 6, 3 Regnas H ; perpetua E ; perpetue D. „In Ascensione, in Laudibus vel vesperis" G; „In Vigilia Ascensionis ad vesperas" H.

144. (13.) Hymnus in Pentecosten.

1. Veni creator, spiritus, 4. Accende lumen sensibus, VIentes tuorum visita, Infunde amorem cordibus, Imple superna gratia, Infirma nostri corporis Quae tu creasti pectora. Virtute firmans perpeti.

2. Qui paracletus diceris, 5. Hostem repellas longius Donuni Dei altissimi, Pacemque dones protinus, Föns vivus, ignis, Caritas Ductore sie te praevio Et spiritalis unetio. Vitemus omne noxium.

3. Tu septiformis munere, 6. Per te sciamus, da, patrem Dextrae Dei tu digitus, Noscamus atque filium,

Tu rite promisso patris Te utriusque spiritum

Sermone ditans guttura. Credamus omni tempore.

7. Praesta, pater piissime, Patrique compar unice Cum spiritu paraclito Regnans per omne saeculum.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 13

r * * « i x i i

t t f C * M f

r t ic c ct( c t * < c f f r

r c 1 1 * f m

c t * * c t t r

C f « s C C I

t I I 5t I ( f f

c c c « ■« f r

* * f m r

ff ff

r

l l <"« I I IIH

r t c iiij

r t « jr iit i « «

r t t i i i in

.- Dei

-

com laudibus

. ..

,uens •um ianu

192

142. illi In Ascensione Domini.

•perum.

4. Reddunt «juibus mox praevia Haec angeloram tum aginina : _Rex gloriae fortis. potens, virtutum I>eu-."

~; patent mox omnia, Gaadent in alto milia. l hristum sedentem cum vident Laetum superna gluria.

. supernae gloriae,

nui jiatris in dextra sed< Tu nos vide dem Nunc deprecantes Bervu

tholicam,

ut tibi

_.. Analetta MI. 81.

1 1:;. L2 In Lacensione Domini.

' i t i n um.

1. Kostüm nunc celebre i i iia

iunt animoe carmiDa promere,

lit ad arduum, pioe : biter.

il iubilans lactus ad a im popalu inclitg

acinit pai

Donans terrigeois mu Districtus n di< I arbi mui mit

4. Or.. mine,

»tos famuli» r

Di :

IUI 1! 1 I > 3 1 I 1 1.1

I

1 >

1 1

T

1 \

"-C Ml1

.. . '.

m 9MM

_

5. Ut cum flara Occulta hom

Xon dos si

Sed ius -

6. Praesta Hoc tu.

Regna^

( lollect. ins. Emmerai

A. Rit. et hymn. m-

B. Mart. et C.-Uectar. 27305 C. Hymn. 145. D. Hymn. in- et Seq. ms. Fn saer Psalt. et hymn. ms. Farfenae i Hymn. ms. Veronens-

ms. S. Benedicti Mantuani smc

Brev. ms. Secoviense

viense saec. 12.

Cod. Graecen. 864. M. r

Monacen. 9633. N. l<-nwtm?

1. 1 bis 3, 2 febJe: D. 2, 4 Viel KLM: Brow. - l BCKLMN. 5. 1 I des, Jiiow. ' in Laudibus vel v-

1. Veni ert

.-■*• P*

w* ■■

■ras

ilmmare.

ü- Ercedera certa ta - Tunt

ti g<

r angel.

I -terno pai lio mitissio,

uenter imolatur

netque iu

us in natta saneto sphmine. 13

194

Browerns p. 74. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. B. Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. C. Martyr. et Collect, ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305.

D. Collect ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592.

E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII. 144. add. saec. 10/n. F. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. G. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. H. Hymn. ms. Farfense saec. 10/n. Cod. Roman. 175 (Farfen. 4.). I. Hymn. ms. Bene- ventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. K. Hymn. ms. Fredes- lariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. L. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). M. Hymn. ms. Bobbiense saec. 1 1. Cod. Vatican. 5776. N. Brev. ms. Nursinum saec. 11. Cod. Valli- cellan. B 79. O. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. P. Brev. ms. Altabense saec. n/i2. Clm. Monacen. 9633. Q. Grad, et Ant. ms. Xivemense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. R. Pass. et Orat. ms. Emmeramense saec. 14. in. Clm. Monacen. 14528. S.

2, 4 spiritali K. 2, 3 ignis fehlt A. Str. 3 und 4 umgestellt R. 3, 1 septiformis gratiae BQ; munere, darüber gratiae F. 3, 3 promissum patris BR. 3, 4 ditas CDF : ditat K. 4, 4 tirma CDF ; perpetim OP.

5, 1 repeile F. 5, 2 Pacemque redde F ; donans N. 5, 4 omnem noxium O. Vor Str. 6 schieben CDS ein:

Da gaudiorum praemia, Da gratiarum munera, Dissolve litis vincula, Astringe pacis foedera.

6, 3 Te utrorumque F. Nach Str. 6 schieben OS ein :

Hie, Christe, nunc paraclitus Per te pius nos visitet Novansque terrae iaciem Culpis solutos recreet.

Hierauf folgen in S noch die Stropben 7, 5, 6 des Hymnus Beata nobis gaudia, Anal. II, 50. Die Doxologie lautet

in NIOP: Gloria patri Domino Natoque, qui ex mortuis Surrexit ac paraclito In sempiterna saecula.

in R: Sit laus patri cum filio, Sancto simul paraclito, Nobisque mittat filius Charisma saneti Spiritus.

Dieser über die ganze lateinische Christenheit verbreitete Hymnus stand nicht nur in Browerus' Quelle unter anderen Hymnen Rabans , sondern er wird auch in Cod. Londinen. Add. 18922, einem Breslauer Sammelbande des 15. Jahrhunderts, ausdrücklich als „Impnus Rabani" bezeichnet. Beachtet man, dafs diese Angabe von Browerus' Quelle völlig unabhängig ist. und dafs Raban im späten Mittelalter sozusagen ein vergessener Mann war, so wird mau derselben ihre Bedeutung nicht absprechen können.

Moue I, 242 bekämpft die Meinung derer, welche diesen Hymnus Karl dem Grofsen zuschrieben, mit der Entgegnung, dafs „die Handschriften dieses Hymnus zum Teil älter sind als Karl der Grofse." Von den Handschriften, die Mone benutzt hat, ist aber keine älter als das 14. Jahrhundert; mir ist keine Handschrift dieses Hymnus bekannt, deren Alter Rabans Autorschaft ausschlösse.

195

145. (14.) Item de Nativitate Doiuini.

1. Gratuletur omnis caro

nato Christo Domino, Qui pro culpa protoplasti

carnem nostram induit, Ut salvaret, quos plasmavit

Dei sapientia.

2. Verbum patris caro factum

nascitur ex virgine, Non amissa deitate

forraam servi suscipit, Ut peccatum de peccato

damnaret omnipotens.

3. Magnam valde commendavit

per Iohannem gratiam, Baptizatus in Iordane

lavit mundi crimina, Ut credentium purgaret

gentium piacula.

4. Quem et vox paterna vocat:

Ecce, meus filius, In quo complacui, dilectus,

caeli, terrae dominus, Ipsi, gentes, oboedite,

regesque, subdimini.

5. Qui venit surdis audituin,

caecis visum reddere, Claudis gressus restaurare,

mortuos viviscere, Paralyticos curare

daemonesque pellere,

6. Leprosos quoque mundare,

morbos omnes tergere, Fluctus raaris mitigare,

ire super latices Et ignota demonstrare

saeculis miracula.

7. Nam et sponte immolari

voluit pro omnibus, Colaphis, sputis infectus,

coronatus sentibus Lignoque clavis confixus

in crucis patibulo.

8. Hoc in ligno vitis vera

pinguem botrum protulit, Ex qua nobis manaverunt

sacramenta maxima : Sanguis roseus et aqua,

quae libantur mystice.

9. Virus pepulit chelidri

et momordit inferos, Patriarchas captivatos

longum post exsilium Ab inferno liberavit,

paradisum transtulit.

10. Claustra ferrea disrupit

et concussit Tartara, Terra tremuit ab imo,

crepuerunt marmora, Et multorem tunc sanctorum

surrexerunt corpora.

11. Exsultate, nationes,

plausu cordis intimo, Quia vicit leo fortis

draconem pestiferum, Passus est et resurrexit

cum triumpho nobili.

12. Sedem caeli repedavit

dextra patris residens, Inde creditur venturus

in die iudicii Mundi molem inflammare,

impios exurere,

13. Reddere sanctis mercedem

digno de certamine, Qui praecepta servaverunt

testamenti gemini, Ut effecti cives Dei

socientur angelis.

14. Gloria aeterno patri

et agno mitissimo, Qui frequenter immolatur

permanetque integer Deus unus in natura

cum sancto spiramine. 13*

196

Collect, ms. Fuldense saec. 10. (Nach Browerus p. 74) A. Collect, ins. Coloniense saec. 9. Cod. Capit. Colonien. XXXV. add. saec. 9. B. Cod. Scorialen. 6 III 2. saec. 9. (Nach Ewahl-Dümmler) C. Cod. Bruxellen. 8860 67. saec. 10. in. D. Trop. ms. Casinense saec. 11. ex. Cod. Vati- can. Urbin. 602. E. Trop. ms. incertae orig. saec. 11. Cod. Angelic. B III 18 (128). F. Brev. ms. Kremsense saec. 12. Cod. Capit. Olomucen. 258. G. Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. H. Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 831. I. Brev. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgeu. anni 1336. Cod. Clau- stroneoburgen. 1000. K. Brev. ms. Claustroneoburgense anni 1369. Cod. Claustroneoburgen. 967. L. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. in. Cod. Florian. XI 401. M. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 384. N. Brev. ms. Salisburgense saec. 14. Cod. Voravien. 378 (89). O. Brev. ms. Salisburgense saec. 15. Cod. Salisburgen. V 1 B 21. P. Hymn. et psalt. ms. Secoviense saec. 15. [et 14.] Cod. Graecen. 287. Q. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. R. Offic. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a VI 52. S. Dümmler II, 25 a.

1, 3 Quia culpam B; Quia culpa BEF; Qui ob culpam D; Qui per culpam LMNK; protoplausto B. 1, 3 Deus sapientia A. 1, 5 quod plasmavit GHIKLMNPQRS; Ut credentium purgaret F. 1,6 gentium piacula F. 2, 1 Verbum Dei GHIKLMNOPQKS ; caro factum est I. 2, 3 Non amisit deitatem ADEFGHIKLMNOPQS. 2, 4 accepit AB; suscepit korrig. in suscipit C; suscepit alle andern Hss. -- 2, 5 peccatum de peccatum de peccato C. 3, 1 Magna valde F: Magna nobis O; Magnam nobis GHIKLMNPQRS; condemnavit E. 3, 2 et per C; per Iohannis E. 3, 5 sq. Ut salvaret quos plasmavit etc. wie oben 1, 5 sq. F. Str. 4 bis 14 inkl. fehlen EF; nach Str. 4 fügt F bei: Alleluia, alleluia patri uni genito, Alleluia, alleluia spiritui paraclito, Alleluia, alleluia in sempi- terna saecula. - - 4 , 1 Quem vox paterna vocavit ABGHIKLMNOPQRS ; filium vocat C. 4, 2 filius meus C. 4, 3 In quo sibi complacuit A; In quo complacuit dilectus B; In quo mihi complacui GHIKLOPQRS; In quo mihi complacuit MN. 4, 5 Ipsum gentes oboedite BD; Ipsum gentes obaudite' GS ; Ipsi gentes obaudite HIOQ. Str. 5 bis 14 inkl. fehlen A ; 5 bis 13 inkl. fehlen GHIKLMNOPQRS. 5, 5 Paralyticos mundare B. 6, 4 sq. saeculis demonstrare C. 7, 1 et fehlt D; immolare B. 7, 5 Lignum quoque clavis infixum D. 7, 6 patibulum C. 8, 1 Hoc maligno fides vera D; vitis vere B. 8, 3 Ex quo D. 8, 6 bibantur C. Zwischen Str. 8 und 9 schiebt B ein:

Mersus traxit victor antri(x) taetri laesus tartara,

Terra tremuit ab imo, crepuerunt marmora,

Et multorum nunc sanctorum surrexerunt Corpora.

Da dies augenscheinlich nur eine andere Lesart von Str. 10 ist, mufs ent- weder diese Einschaltung oder aber Str. 10 wegfallen. Str. 9 und 10 fehlen D; umgestellt C. 9, 1 Verus pepulit ilitri B. 10, 1 Claustra cetea B. 10, 2 tartara concussit C. 10, 3 ab imo tremuit B. 11, 2 plauso BCD. Str. 12 fehlt D. 12, 1 repetavit B. 12, 4 diem B. - 13, 2 digno Dei B; dignus de D; digne de certantibus C. 13, 4 Christo regi Domino D. 13, 5 Et effecti D ; ut cafecti C. 13, 6 sociantur D. Vor Str. 14 schiebt D noch ein :

Gratias agamus Deo, Christo regi Domino, Qui baptismo relevavit et redemit sanguine, Esse facit coheredes in regno perpetuo.

Str. 14 fehlt B. 14, 8 immolavit HI. 14, 5 Utraque Deus natura (': Veraque Deus natura D; Unus Deus in natura S. 14, 6 cum sancto spiritu CD.

197

146. (15.) Hymnus de sancto Michaele Arehangelo.

1. Christe, sanctorum decus angelorum, Rector human i generis et auctor, Nobis aeternum tribue benignus

Scandere regnura.

2. Angeluni pacis Michael ad istam Caelitus mitti rogitamus aulam, Nobis ut crebro veniente crescant

Prospera cuncta.

3. Angelus fortis Gabriel, ut hostem Pellat antiquum, volitet ab alto, Saepius templum veniens ad istud

Visere nostrura.

4. Angelum nobis, medicum salutis, Mitte de caelis Raphael, ut omnes Sanet aegrotos pariterque nostros

Dirigat actus.

5. Hinc Dei nostri genetrix Maria Totus et nobis chorus angelorum Semper assistat simul et beata

Contio tota.

6. Praestet hoc nobis deitas beata Patris et nati pariterque sancti Spiritus, cuius reboatur omni

Gloria mundo.

Browerus p. 75 sq. Trop. ms. Martialense anni 931 934. Cod. Parisin. 1240. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506.

B. Rit. et hymn. ms. Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072.

C. Mart. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10 Clm. Monacen. 27305. D. Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. G. Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Uuacen. 170. Gg. Brev. ms. Benedictin. saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. H. Brev. ms. Strnmense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. I. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). K. Hymn. et Seq. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV 25. L. Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235 M. Brev. ms. Rotomagense saec. 13. Cod. Mus. Venet. Cicogna 220 (51). N.

1 , 2 Auetor humani generisque rector GH. -1,4 Scaudere caelum BGHI. 2, 1 Angelem G; Angelus pacis Michael assistat A. 2, 2 mite F. 2, 4 eunetis C. 3, 1 Angelum BK; forti I: Gabriel ut fortem A: forte korrig. in hostem E. 3, 3 veuiat F: veniet L; ad istum E; in istnd ABHIM: et istud C. 3, 4 Misertus nostri F. 4, 1 Angelum pacis DK. 4, 2 Mite F ; de caelo E. 4, 3 Sanet languores A : languorem I : infirmos

198

G. 5, 1 Hie Dei F. 5, 2 Totus et omnis chorus F. 6, 2 ac nati I. 6, 3 reboat in omni IMN; Brow. In DK lautet die Doxologie:

Gloria patri genitaeque proli Et tibi, compar utriusque semper Spiritus alme, Deus unus omni Tempore saecli.

147. (16.) Hymnus in Natale saneti Iohannis Baptistae.

1. Praeco praeclarus sacer et propheta, Regis aeterni paranymphus almus Voxque clamantis, Domino potenter

Dirige callem.

2. Qoi redemptorem digito notasti, Rite tollentem scelus omne mundi, Intimans agnum pietate eunetum

Solvere mundum.

3. Tuque sensisti reborare patrem, Spiritum supra volitare sanetum, Dum redemptorem meruisti in undis

Tingere Christum.

4. Teque splendentem fidei lucernam Angelo teste decus et Heliae Credimus natum, prece hodierna

Quem colit orbis.

5. Ecce, poscentum pie eerne plebem Facque rogantes bene nos parentem Sorte clementi munerave lucis

Sumere vota.

6. Augelus cum tu vocitaris alti, Iure formantem rogita Tonantem, Quatenus sanetis sociemur astris

Arce polorum.

7. Hocque tu praesta, genitor superne,

Nate supremi, dato hoc, redemptor, Spiritus rector, tribue, precamur, Omne per aevum.

Browerus p. 76. sq. A. Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Vati- can. 7172. B. Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. C. Hymn. ms. Rhenovien. saec. 10/u. Cod. Turicen. Eh. 91. D. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). E. Hymn. ms. Elienoviense saec. n/i2. Cod. Turicen. Rh. 97. F. Hymn. ms. Hermetis- villanuni anni 1553. Cod. Griesen. 23. G.

199

1, 3 potenti D. 2, 1 redemptore F. 3, 1 revoare D; roboare F. 3. 3 creatorem meruist in D. 4, 1 eque mit fehlender Initiale D ; lucerna D. 5, 2 Facque regnantem bene ADEF. 5, 3 numerare A; munerare DEF; luci AD. 6, 1 Angelum sanctum vocitaris D. 6, 2 flagita Tonan- tem F. 7, 1 Hoc tuque F. 7, 2 Nate superni dator ac redemptor F. 7, 3 tribue, precamur fehlt F. 7, 4 fehlt F. G hat nur die Strophen 1, 2, 6 und 7; ebenso Cassander, Hymni eccles. p. 262 sq. und Daniel I, 267.

14S. (17.) Iu Natale Apostolorum Petri et Pauli.

1. Sanctorum pariter promite principum

Natalera, socii, psallite laudibus Insignemque triumphum Gaudentes soDitu date.

2. Hoc poscit utique inclita gloria Tantorum comitum regis et optimi,

Cum quo lucis in arce Laeti perpetuo manent.

3. Nam Petrus titulura erigit arduum, Cum pro laude Dei claviger aetheris

Exsultat generosus

Caeli regna potens tenens.

4. Cuius perpetuus exstat et inclitus Paulus nam socius, doctor et optimus,

Christi vas pretiosum Et rector populi Dei.

5. En, quos iste vocat, ille supra locat, Quos Paulus adhibet, hos Petrus inserit;

Christi testis uterque est, Caeli civis et incola.

6. Christum morte crucis nam sequitur Petrus, Cum caesus capite Paulus et horride est,

Victores caput unum

Ambo rite tenent Deum.

7

Nos horum precibus, Christe, piissimis Te dones citius poscere caelitus, Absit quod scelus omne Et cuneta veniant bene.

8. Immunes manibus simus et actibus, Sensum corde pium confer et optimum. Ut te rite colentes

Cernamus Dominum greges.

200

9. Cuius orbis honor, cuius et aethera, Cuius vita salus et bona maxima, Est cui nomen in aevura, Regnum perpetuum simul.

10. Sit patri ingenito gloria maxima. Sit nato pariter consona gloria Cum tlatu simul almo Per cuncta pie saecula.

Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV 25. A. Browerus p. 77 sq.: Dümmler II, 250. 1, 1 promitte A. 1, 4 sonitum A. 4, 1 ut inclitus, Brow. 5, 2 hoc Petrus inseret A. 7, 3 Absit scelus quod omne A. 7, 4 veniant bona A. 9, 2 bona et maxima A. Str. 10 fehlt A.

149. (18.) Hynmus in Laudem sancti Bonifacii Martyris.

1. Inclita sanctorum cum gloria crescit ubique.

Et meritum splendor fulget in orbe soli. Asia magnificat Jacobum, Ausonia quoque Petrum Iohannemque Ephesus, Africa Cyprianum.

2. Non minus exaltans celebrat Germania laudes

Et Bonifacii opus martyris almiticum. Ordinat bunc Roma, mittitque Britannia mater Doctorem populis boc decus ecclesiae.

3. Pontificem summum, signorum fulmine darum,

Eloquio nitidum, moribus egregium, Tanta propbetalis quem gratia fulcit honoris, Ventura ut multa retuleritque nova,

4. Quem Francus Fresoque simul Saxoque ministrum

Aeteruae vitae praedicat esse sibi, Quamquam Fresonum gens, moribus effera semper, Martyris ergo manus sanguine polluerit.

5. Praedixit Christi sed vox verissima, quod nunc

Cernitur impletum pluribus esse locis : Quod terra moritur, frumentum plurima confert Semina fructumque multiplicare studet.

6. Sicque sacerdotis Domini laetissima crescit

Paucis ex granis gloriticanda seges. Älortuus, ecce, modo viveusque, solebat ut ante. Lucratur Christo agmina multivaga.

7. Signa movent populos, cernunt magnalia caeci,

Surdorumque sonus auribus ipse tonat, Morborum fugiunt labes, furor impius atri Daemonis absistit martyris ex precibus.

201

8. Sicque suum famulum Christus ditavit bonore,

Ut regnet caelo imperet atque solo. 3Iultorum aeternas Dominus dat crescere laudes, Quos fidei meritum fecerat esse sacros.

9. Sed merito ecclesiae laudantur in orbe magistri,

Quos opus et verbum praeparat atque fides. Ergo vir iste Dei spernens mundana reliquit Pro Christo cuncta, qui meliora daret,

10. Centuplicemque metens fructum hie aeeipit amplum,

Insuper aeternam possidet et requiem. Dignus laude quidem est vitara sine crimine ducens, Qui aevi sie metas clauserat et numeros.

11. Aceola iam Domini saevum iam vicerat hostem,

Cum Christo regnat aceola iam Domini. Gaudia magna Dei iam intravit laetus et ille Invitat nos ad gaudia magna Dei.

12. Sanguine nempe suo requiem sibi comparat almam,

Impetrat hanc nobis sanguine nempe suo. Martyrio decorat, quidquid Germania nutrit, Et proprio subolem martyrio decorat.

13. 0 patria, o populus, tanto ditata patrono,

Per quem vita venit, o patria, o populus ! Dignaque quae fueras, o ter quaterque beata, Praesule hoeque regi dignaque quae fueras.

14. Gloria digna Deo, talein qui illum dedit esse,

Quique dedit nobis, gloria magna Deo. Gloria magna Deo semper per saecula cuncta, Dicamus omnes : gloria magna Deo.

Browerus p. 73; Dümmler II, 234 sq.

150. (19.) In Natale saneti Andreae Apostoli.

1. Nobis, ecce, dies ordine congruo Venit nunc celebris, clarus, amabilis, Quo victor super alta Scandit propere sidera

"2. Andreas, Domini sanetus apostolus Germanusque Petri, prineipis incliti, Princeps ipse virilis Consors martyrio fuit.

3. Dum Christum comites gressibus et pares Exaequant pariter. dogmata colligunt, Eius morte sequuntur Et vestigia per crucem.

202

4. Piscator fuerat Petrus et Andreas, Post ambo rapiunt orbis et agmina,

Yastant aequora mundi

Ad regna atque trabunt poli.

5. Laudem rite crucis fortiter expetunt, Dum Christi crepitant de cruce gloriam,

Caeli regna capescunt, Vitam de cruce colligunt.

6. Andreas utique conspiciens crucem Exclamat subito taliter intonans :

Salve, sancte triumphus, Christi perpetuus honor.

7. Me nunc tu famulum suscipe cernuum, Quae dudum Dominum extuleras pium,

Tu nunc redde magistro, Quae me exquisieras Deo.

8. Huius nos precibus, Christe, piissimis Absolve, petimus, ipse reatibus,

Luci trade redemptos, Purgans sanguine noxios.

9. Da mentem sobriam sie regis advenam, Da stamen operis de fece corporis,

Intus, foris, ubique

Tu nos, inclite, protege.

10. Praesta hoc, genitor optime maxime, Hoc tu, nate Dei, et bone spiritus, Regnans solus in arce Per euneta pie saecula.

Browerus p. 80 ; Dümmler II, 251.

151. (20.) Hymnus de Confessore.

1. Sancte confessor, meritis beate, Gerne devotum tibi congregatum Mentibus coetum resonare cantum

Voce canorum.

2. Qui tuum gaudet celebrare festum, Quo sacer letum viceras amarum, Corporis claustra reserans eumlo

Victor ad astra.

203

3. Unde nunc praesens pie, te rogamus, Iadicera pulses precibus sacratis, Quatenus nostri miserando Clemens

Sit memor auctor.

4. Detque nos semper sibi corde fidos Actibus gratis satis et placere, Omnis et noxae veniam mereri

Ipse redemptor.

5. Hoc, pater sancte, precibus beati Adnuas, tecum tuus atque natus Almus et flatus tribuat, precamur,

Trinus et unus.

Browerus p. 81 ; Dümmler II, 252.

152. (21. Hymnus de sanctis Marcellino et Petro Martyribus.

E. 0 victores gioriosi.

his ovate laudibus.

1. Claras laudes ac salubres,

posco, fratres, dicite, Quas proferre cogit apte nunc sanctorum gloria.

2. Quos virtute regis almi

fortes vidi martyres, Marcellinus atque Petrus iam vicerunt saeculum.

3. Quos arx orbis et regina.

Roma quondam protulit, Ipsa misit ad supernum regis Christi solium.

4. Exorcista Petrus exstat,

Marcellinus presbyter, Plebem sacram convocantes ambo Christo praeparant.

5. Verbo curant ac medelam

aegris praebent artubus, Ex insanis foris arcent vim horrendam daemonis.

6. Qui torquentur caesi flagris,

exarantur unguibus,

Vincti taetro bi catenis

includuntur carcere,

7. Xam in cippo Petrus arto,

Marcellinus crustulis Fracti vitri decubando toto nudus corpore.

8. Iudex ater quos Serenus

certat poenis vincere, Uli laudes valde dignas Christo regi personant.

9. Qui de caelis misit ipsis

mox solamen angeli, Ut de vinclis liberati, quoquo vellent, pergerent.

10. Ipsi vero roborati,

confortati martyres Post sereno iam parati praesentari festinant.

11. Tunc Serenus turbulentus

valde iratus praecipit, Ut in silva tracti foras truncarentur Candida.

12. iiuo profecti gratulantes

celsa scandunt sidera. Laudes illic sempiternas Christo dicunt principi.

204

13. Hoc hymnista Carmen offert pauper vobis, martyres, Qualecumque sit, teuere servus vester obtulit.

Browerus p. 81 sq.; Dümmler II, 235 sq. 2, 1 Quot. 8, 1 serenus. 11, 1 serenus. 10, 3 Post serens.

153. (22.) In Festis plurimorum Martyrum.

1. Sanctorum meritis inclita gaudia Pangamus, socii, gestaque fortia, Nam gliscit animus promere cantibus

Victorum genus optimum.

2. Hi sunt, quos retinens mundus inhorruit, Ipsum nam sterili flore peraridum Sprevere penitus teque secuti sunt,

Rex Christe bone, caelitus.

3. Hi pro te furias atque ferocia Calcarunt hominum saevaque verbera, Cessit his lacerans fortiter ungula

Nee carpsit penetralia.

4. Caeduntur gladiis, more bidentium Non murmur resonat, non quaerimonia, Sed corde tacito mens bene conscia

Conservat patientiam.

5. Quae vox, quae poterit lingua retexere, Quae tu martyribus munera praeparas? Rubri nam fluido sanguine laureis

Ditantur bene fulgidis.

6. Te, trina deitas unaque, poseimus, Ut eulpas abluas, noxia subtrahas,

Des pacem famulis, nos quoque gloriam Per euneta tibi saecula,

Psalt. et hymn. ms. Anglicanum saec. 9/io. Cod. Vatic. Reg. 338. A. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casineu. 506. B. Rit. et hymn. ms. Seheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. C. Mattyr. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27305. D. Collect, ms. S. Maximini Treviren. saec. 10. Cod. Treviren. 592. E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. G. Psalt. et hymn. ms. Marchia- nense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. Gg. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. H. Psalt. et hymn. ms. Far- fense saec. 10/u. Cod. Roman. 175. (Farf. 4.) I. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). K. Hymn. et Sequent. ms.

205

Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV. 25. L. Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisiu. Nouv. acq. 1235. M. Brev. ms. Pruvniugense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. N.

1, 2 socia E. 2, 1 Hie sunt F; inorruit F. 3, 1 ferociam CG; ferocium D. 3, 2 suaque verbera G. 3, 3 ungulas G. 3, 4 Nee car- sit B; Neearsit G. 4, 2 nee querimonia A; Brow. 4, 3 cordis taciti C. 4, 4 patientia K. 5, 3 Rubris I; nam fulgido K; laurei F 5, 4 bene fulgidi F. 6, 1 Te summa deitas unaque Gg; Te summa deitas una te posciinus M. 6, 2 abluat K. 6, 3 gloria BFGK.

Der Anfang dieses Hymnus ist entlehnt aus Eugenius Toletan. ad Euse- bium presb. „Sanctorum meritis elaro semperque beato" (Auctt. autiq. XIV, 268). Mehrfach bezieht sich Hinkmar von Rheims in seinem Werke De non trina deitate auf diesen Hymnus. Am interessantesten ist für uns die folgende Stelle, aus der hervorgeht, dafs er den Verfasser unseres Liedes nicht kannte oder auch vielleicht nicht kennen wollte: „ex hymni, cuius initium est: „Sanctorum meritis inclita gaudia", cuiusque compositorem hactenus in venire nequivimus, finalitate, ubi a quibusdam cantatur vel potius blasphematur : „Te trina deitas" (Migne PP. LL. 125, 498.). Die Kirche hat sich in dieser Blasphemie durch Hinkmar nicht irre machen lassen; sie hat diese Doxologie so gesungen bis auf Urban VIII., ja sie singt sie noch heute, da der gröfste Theologe der mittelalterlichen Kirche gerade mit diesem be- anstandeten Vers seinen Sakramentshymnus „Sacris sollemnis" beschliefst.

154. (23.) De saneto Martine

1. Fratres, unanimes foedere nexili, Mecum partieipes luminis annui, Quo solis bodie fulminat orbita Martini revehens festa celebria,

2. Cantemus pariter Carmen amabile, Martini meritis oppido nobile, Clerus nam populo consonet organo, Grandi nam volupe est psallere gaudio.

3. Martinus quoniam vota fidelium Attendit tribuens euneta salubria, Confert bic famulis rite canentibus Stellis aureola serta micantibus.

4. Cunctis candelabrum luminis exstitit A multis tenebras mortis et expulit, Virtutum statuit crescere germina, In quorum fuerant pectore crimina.

5. His nos subsidiis undique praediti Pangamus proprio cantica praesuli, Laudemus parili voce, quod adprobat, Damnemus vigili mente, quod improbat.

6. Martinum preeibus gens modo Gallica Dignis sollicitet nostraque Francia, Martinus faciat tempora prospera ; Mundi Christe salus, o tibi gloria.

206

Trop. ms. Rhenoviense saec. n/ia. Cod. Turicen. Rhen. 97. A. Antiph. ms. Sanctense saec. 13. Cod. Capit. Sancten. s. n. B. Brev. ms. Tullense saec. 15. (Privatbesitz.) C. Brev. ms. saec. 14. Cod. Lincen. Cc II 17. D. Brev. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14638. E. Brev. Maguntinuin imp. Lugduni 1507. F. Brev. Traiectense imp. Coloniae 1517. G.

1, 3 fulgurat orbita D. 2, 2 nobilis A. 2, 3 populis E: insonet D; consonat AB. 3, 2 Transscendens tribuit DEF. 3, 4 aureolis A. 4. 3 germina crescere A. 5, 2 über jiroprio „inclito" A. 6. 2 Nostra et Germania, darüber Saxonia A: nostra Germania DEF: nostraque Fresia G. Obschon F Germania liest, ist doch zweifellos Franeia die ursprüng- liche Lesung, was indes hier ..unser Frankenland" heilst, wie schon der Gegensatz zu (Jens GaUica anzeigt und was in die Zeit und den Mund des „Franken" Raban pafst. (In französischen Brevieren kommt das Lied, wie man sich in Chevaliers Repert. überzeugen kann, nicht vor.) Martinus ist Bistumspatron von Mainz, daher 5, 2 Pangamus proprio cantica prae- s u 1 i , was nicht auf eine Abfassung in oder für Tours zu deuten ist. 6, 3 facit A.

155. (24.) In Puriflcatioue B. M. V. (Dubius.j

Qui sine peccato templi est oblatus ad aram, A nobis Clemens crimina quaeque demat.

1. Quod chorus vatum venerandus olim Spiritu sancto cecinit repletus,

In Dei factum genetrice constat Esse Maria.

2. Haec Deum caeli Dominumque terrae Virgo concepit peperitque virgo Atque post partum meruit manere

Inviolata.

3. Quem senex iustus Simeon in ulnis In domo sumpsit Domini gavisus, Ob quod optatum proprio videret

Lumine Christum.

4. Tu libens votis, petimus, precantes Regis aeterni genetrix faveto, Clara quae celsi retinens Olympi

Regna petisti.

5. Sit Deo nostro decus et potestas, Sit salus perpes, sit bonor perennis, Qui poli summa residet in arce

Trinus et unus.

Kit. et Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. A. Trop. ms. Maguntinuin (?) saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19768. B. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. Rit. et hymn. ms.

207

Scheftlariense saec. 10. Clm. Monacen. 17 072. D. Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. Ah'). E. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. F. Hymn. ms. Beneventan. saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobon. 145. G. Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. H. Hymn. ms. Severinian. saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. I. Hymn. ms. Farfense saec. 10/n. Cod. Eoman. 175 (Farf. 4.) K. - Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). L. Hymn. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. theol. IV. 25. M. Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. N. Psalt. et hymn. ms. Val- cidorense saec. u/ia. Clm Monacen 13067. O. Brev. ms. Altahense saec. 11/i2. Clm. Monacen. 9633. Oo. Grad, et Ant. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. P. Brev. ms. Rotomagense saec. 13. Cod. Venet. Cicogna 220 (51). Q. Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. R. Diurn. ms. Caelestin. Parisien. saec. 15. Cod. Vindobonen. 2019. S. Browerus p. 74 sq. T.

R, 1 templi oblatus est R. 3, 3 Hoc quod BFNQ; optavit F: videre F. 4, 1 precantum BNOo. 4, 3 celsa GK; retines MN; retines korrig. in retinens D; renitens FQ; Olymphi O. 4, 5 Regna beata MN. - 5, 2 Sit laus perpes HIKL. 5, 3 summa poli GK. Der Rundreim nur in AB, in denen der Hymnus als Prozessionshymnus zur Lichtervveihe steht, und in R.

156. (25.) Hymnus de Mickaele Archangelo.

(Dubius.)

1. Tibi, Christe, splendor patris, 3. Quo custode procul pelle,

Vita, virtus cordium, rex Christe piissime,

In conspectu angelorum Orane nefas inimici,

votis, voce psallimus, mundos corde et corpore

Alternantes concrepando Paradiso redde tuo

melos damus voeibus. nos sola dementia.

2. Collaudamus venerantes 4. Gloriam patri melodis

omnes caeli milites, personemus voeibus,

Sed praeeipue primatem Gloriam Christo canamus,

caelestis exercitus, gloriam paraclito,

Michael em in virtute Qui Deus trinus et unus

conterentem zabulum. exstat ante saecula.

Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Martyr. et Collectar. ms. S. Mariae Frisingen. saec. 10. Clm. Monacen. 27 305. B. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. C Hymn. ms. S. Iohannis Laudunen. (?) saec. 10. Cod. Bernen. 455. add. saec. 10.

D. Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. Dd. Hymn. ms. Beneventanum saec. 10. ex. Cod. Vatican. Ottobonian. 145.

E. Psalt. et hymn. ms. Farfense saec. 10/ii. Cod. Roman. 175. (Farfen. 4.)

F. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Casselan. Theol. IV 25. G. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. H. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). I. Grad, et Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. K. Brev. ms. Rotomagense saec. 13. Cod. Mus. Venet. Cicogna 220 (51). L. Brev. ms. Romanum saec. 13/u. Cod. Archiv. Venet. 122. M.

1, 2 vita ac virtus Dd. 2, 1 Collaudemus C. 2, 6 zabulon DK. 3, 1 pellens B. 3, 2 Christe rex B; piissimi E. 3, 4 mundo AGHK; casto

r r f f r f c f c t r 4

t .S II 4

c t m * n m f r f f i 4

<C « 1114 _f * 4 4 * * t f r 4 4 4 4 f 4 4 4 4 4 4 4 4 4 1111 f MM 4 4 4 4 f : 4 4 4 II 4 4 f I 4 1111 I Ja 4 4 4 I

kiiilJ tili t

MW 4 4 1 IJI

M

¥ c _

I I II

I t 4 4 f f t I I I III I IM.

4 4 4 I 4 4 4 4 4 11 i 4 4 4 Jijk 44 C 4 4 C C 4 4 I 4 4 C t I 1

14 4 1 4 I 14 4 1 M4 4 i 11

mm i i mmmmm 4 4 i t m ...

I (1414y«4 I I II •»•„•-*.* MM 4 4 1 4 144141 MJIjC 4 4 4 4 4 4 4 I 4 1 4 4 4 Ij4A_M

'•44444 11

v*v

206

Trop. ms. Rhenoviense saec, T1 12. Cod. Turicen. Rhön. 97. A. Antiph. ms. Sanetense saec. 18. Cod. Capit, Saneteu. s. u. B. Brev. ms. Tuliense saec. 15. (Privatbesitz.) C. Brev. ms. saec. 14. Cod. Lincen. Co II 17. D. Brev. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 1468*. E. Brev, im imp. Lugduni 1507. F. Brev. Traieetense imp. Coloniae 1517. G.

1. 8 fulgurat orbita D. 2, 2 nobilis A. 2. 3 populis E: insonet

ns aal AB. 3 2 Trausseendens tribuit DEF. 8. 4 aureolis A.

gennina erescere A. 5. '2 über proprio „inelito" A. 6. 2 Nostra

rmania, darüber Saxonia A: nostra Germania PEF: nostraque Fresia

G. Obschon F Germania liest, ist doch zweifellos Francia die ursprüng-

liche Lesung, was indes hier „unser JJYankenbmd0 heilst, wie schon der

- GralUca anzeigt und was in die Zeit und den Mund des

.Franken" Rabau palst. (In französischen Brevieren kommt das Lied, wie

mau sich in Chevaliers Repert. überzeugen kann, nicht vor. Martimis ist

Bistumspatron von Mainz, daher 5. '2 PangamuS proprio cantua prae-

suli, was nicht auf eine Abfassung in oder für Tours zu deuten ist.

:;ic:: A.

I.V). 24.) In Puriticatione B. M. T. (Dubios.

K ' Cjui sine peeeato templi est oblatus ad aram, A nobis Clemens erimina quaeque demat.

1. Quod eliorus vatum venerandus olim Spiritu saneto ceeinit repletus.

In Dei factum genetrice constat Esse Maria.

2. Haec Deum caeli Dominumque terrae Yirgo coneepit pcpentqne virgo Atque post partum meruit manere

Iuviolata.

3. Quem senex iustus ^imeon in ulnis In domo sumpsit Domini gansu-. Ob quod optatum proprio videret

Lumine Christum.

4. Tu libens votis. petimus. precantes Regis aeterni genetrix faveto. Clara quae celsi retinens Olympi

.1 petisti.

5. Sit Deo nostro decus et potestas. Sit salus perpes, sit bonor peremiis. Qui poli summa residet in arce

Trinus et unus.

Kit. et Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Yindobonen. 1888. A. Trop. ms. Maguntinumi?) saec. 10. Cod. Londinen. Add. 19768. B. Hymn. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. C. Rit. et bvmn. ms.

.

STTf l 3 j 1 J J

ti&V v.y. .

2 7

aec. 10. Gin. Mona " 72. D. Hymn. - annis

Landnnen.(?) saee. 10. Cod. Bernen. 455- E. Hymn. ins. M

10. Cod. Bossian. VIII 144. F. Hyi ex. Cod. ' tttobon. 145. G. Hymn ä -rinian. saee. 10. ex.

1 " - an. 7172. BL Hymn. ms. Severin

man. 175 X. -

Hyinn m- ' . 11. Cod. Capit Veronen. 109 (102 1 L. Hymn.

»aec. 11. Cod. Casselan. theoL IV. 25. M. B

Vindobonen. 1106. N. bymn. ms. Val-

eidorense saee. u/ia. Clm ' "

Clm. M naeen . et Ant. . 12.

' . Parisin. Nouv. aeq. 1235. P. Er _ Cod.

Venet 22 Q. Viat. ms. lohai I iren. saee. 14. Cod.

M s. 2. R. Diurn. mv Parisien. saee. lö.

1 '•' 2019. 8. Browerus p. 74 sq. T.

K. 1 tempH oblafus est R. 3, 3 Hoc quod BFXQ: optavit F: F. 4. 1 preeantam BNOo. ~

in retinens D: renitens FQ- Olymphi O. 4. 5 Begna beata MX. " _ Sit laus perpes HHvL. ö. 3 -'lmma poli GK. Der Rundreim nur in AB. in denen der Hymnus a ionshymnus zur Licbterweihe -"

und in R.

| » 1 1 1

> 1 1 ■> » jöt •-' A4HS

156. 25. Hyrunn* le Mlekaele Archansrelo. [Dul

1. Tibi, Christe. splendor patris, 3. Quo custode proeul pelle,

Vita, virtus cordium. In conspectu aDgelorum

votis. \ Alternantcs concrepando

melos daraus .

Colläudarnus vener: omnes caeli milr -

Sed praeeipue primatem caelestis exercr.us.

Michael em ia ortete conterentem zabulum.

rex Christe piissime, Omne nefas inimici.

mundos corde et corpore Paradiso redde tao

nos sola dementia.

Gloriam patri melodis personemus voeibus,

Gloriam Christo canamus. gloriam paraclito,

QQi Leus trinus e: ulus exstat ante saecula.

Hymn. ms. Casinense saee. 1 " A. Mar"

CoUectar. ms. 8. Mariae Frising . 10. Clm. Monaeen 27 " B-

Hymn. ms . M VHI 144. C Hymn.

ms. S. Iohannis Laudun;: 10. Cod. Bernen. 455 add. saee. 10.

D. Psalt et hymn. ms. MareLia: i. Duaeei.

Dd. Hymn. ms. Beneventanum s& Cod. Vatican. Ottobonian. 145.

E. Psall ' hymn. ms. Farfense saee. 1('n. Cod. Roman. 17-5. I

F. Hymn. et Sequent, ms. Fredeslari-: . - 11. Cod. Casselan. Theol. IV 25. <j. Brev. ms. Shrnmense saee. 11. Cod. Laurentian. C

BL Hymn. ms. Vea lee. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 1 .

I. Grad, et Antiph. m-. Nirernei 12. Cod. Paris acq.

K. Br tomagense saee. 13. Cod. Mus. Ve:. I gna 22

L - Brev. ms. Romanum saee. u u. Cod. Archiv. Venet. 122. M.

1. 2 vita ac -rirtus Dd. 2. 1 Collaudemus GL 2, G zabulon I 3, 1 j 2 Chris! ~x B; piissimi E. 3, 4 mundo AGHK :

1

208

corde E; et fehlt D. 3, 5 redde tua I; redde tuos E. 4, 1 Gloria HIK. 4, 5 Qui trinus et imus Deus I.

In späteren spanischen Brevieren ward dieser Hymnus auf das Fest des Angelus Gustos angewandt und dementsprechend Str. 3 umgedichtet :

Collaudemus venerantes omnes caeli milites, Sed praecipue custodem urbis, regni, populi. Qui concessus ahs te, praesul, nos custodit perpetim.

So Brev. Bur^ense imp. Compluti 1538; Brev. Cordubense irap. Cordubae 1557.

Unter Urban VIII. fand man diesen Hymnus zu barbarisch und dichtete ihn rücksichtslos um in: Te splendor et virtus patris (vgl. Kepert. hymnol. 20236); als später das Fest des hl. Raphael eingeführt wurde, er- innerte man sich nicht, dafs dieser Hymnus früher verfehmt worden war; er war jetzt gut genug, und man änderte nur die dritte Strophe entsprechend um :

Collaudemus venerantes omnes caeli principes, Sed praecipue fidelem medicum et comitem, Rapliaelem, in virtute alligantem daemonein.

So hausen nun der Beschnittene und der Unbeschnittene friedlich beisammen.

157. (26.) Hymnus de Christo.

(Dubius.)

Sophia patris, Christe magister, Munera linguae Dulcia nostrae Da, Deus auctor Rexque redemptor.

Semina verbi Sparge per orbem, Gentibus ut te Rite canentes Laudibus ornent, Lucis amator.

5

Psallite summo,

Psallite regi,

Psallite Iesu,

Psallite Christo,

Psallite vivo,

Psallite vero.

Hosanna in altis, Hosanna in astris, Hosanna in arvis, Hosanna in undis, Hosanna in istis, 0 Deus, odis.

Gloria patri, Gloria nato, Gloria sancto Spiritui, qui es Summo potestas Sanctaque virtus.

Collect, ms. S. Michaelis Bambergen. saec. n/i2. Cod. Bambergen. B II 10. add. saec. 13/u. (Das Gedicht hängt unmittelbar angeschlossen an Nunc tibi, Christe, und ist wie der zweite Teil von diesem im 13. oder 14. Jahrb. neu geschrieben, da das letzte Blatt beschädigt.) Browerus p. 84; Dümmler II, 257.

Die Str. 2 5 schon Anal. XIX, 12, ebenfalls angehängt an das Lied Nunc tibi Christe, von dem es aber die Doxologie scheidet. Vgl. über letzteres das in der Einleitimg zu Alkuins Hymnen S. 153 Gesagte.

158. (27.

- 209

Hyniuus Paenitentis.

(Dubius.)

1. Deus, orbis reparator,

lux aeternae gloriae, Mihi, quaero, paenitenti praebe pius veniara,

2. Ut admissi delitescant

facinoris cumuli, Quorum gravi mole cogor anxiari spiritu.

3. En, ad rutila polorum

non sum dignus sidera Infelices pro delictis sublevare oculos.

4. Nisi tu cleinens mearum

lacrimarum rivulos Ope tuae pietatis digneris respicere.

5. Ut ablata vitiorum

sorde puro pectore Tibi regi sempiterno grates queam solvere.

6. Ergo pius obstinati

duritiam corculi Et mollesce et maerore sere medicaminis,

7. Qui cum patre sempiterna regni tenes solium In unitate perenni atque sancto spiritu.

Martyrol. ms. Modoitiense(?) saee. 9. ex. Cod. Capit. Veronen. 90 (85). A. Browerus p. 83. B. 2 , 1 eommissa delitescat A. 2 , 2 cumulus A. 2, 3 male A. 2, 4 anxiaris A. 3, 1 ad ultima polorum B 4, 3 Opern A. Str. 5 ff. fehlen B. 5, 1 oblata A. 5, 4 gralasque ex absolvere A. 6, 1 obstinate A. 6, 2 torculis A. 6, 4 medicamine A. 7, 2 tene A. Zu Str. 3 vgl. den Hymnus Ad caeli dam non sum dignus sidera, w. o. S. 148.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

14

Florns,

Diaconus Lugduncnsis, saec. 9. med.

Florus, dem Klerus des Lyoner Sprengeis angehörig, später Magister der Dornschule, dann (Erz-)Diakon der Domkirche, über dessen Lebensschicksale uns nichts Näheres bekannt ist, war ein von den Zeitgenossen geschätzter und gefeierter theologischer Schriftsteller und Dichter. Walahfrid Strabo und Wandalbert von Prüm, jener in seinem Gedichte an Agobavd von Lyon (Poetae Aevi Carolini II , 357) , dieser in der Einleitungsepistel seines Mar- tyrologiums an Otricus (Ibid. II, 569), rühmen sein Wissen und bewundern seine Bücherei. Über Florus' anderweitige Schriften vgl. Ebert, Allg. Gesch. d. L. des MA. II , 268 ff. Unter seinen Gedichten befinden sich zwei , die der Dichter selbst als Hymnen bezeichnet (1 und 2), drei metrische Psalmen- paraphrasen (3, 4 und 5) und eine ebensolche Umschreibung des sog. Canticum trium puerorum ; dieselben sind im folgenden in der Dümmlerschen Passung (Poetae Aevi Carolini II, 507 sqq.) wiedergegeben.

Nach dem Vorgange Dümmlers belasse ich bei den Hymnen des Florus auch ein Carmen de cereo paschali , das einen sonst völlig unbekannten Dichter Drepanius zum Verfasser hat. Da es in einer Handschrift sich findet, in der auch Gedichte des Florus gesammelt sind, hat es den ersten Herausgeber der letzteren, G. Morel, verleitet, in seiner 1560 zu Paris er- schienenen Ausgabe den Dichter Drepanius mit unserem Florus zu identifizieren und diesem den Namen Drepanius Florus beizulegen. Wahrscheinlich war, wie aus dem Inhalte seines Carmen abzuleiten ist, dieser Drepanius wie Florus (Erz-)Diakon einer Kirche, vielleicht auch der Lyoner, da der Diakon nicht nur die Laus Cerei in der Liturgie des Charsamstages zu singen hatte, sondern sie altem Brauche zufolge auch nicht selten verfasste.

159. (1.) Hymnus in sollemnitate sancti archangeli Michaelis.

Clarent angelici sublimia festa diei

Allatura piae dona beata animae. Hunc etenim Michael, aulae caelestis alumnus,

Conspicuo nobis consecrat ore diem, 5 Dignatus Petri Paulique invisere sedem

Imperiumque fovens, inclita Roma, tuum. Qui proceres inter primaeva luce coruscos

Egregio vultu splenduit orbe novo, Cum Deus expulsis luccm depromeret umbris 19 Conderet et stabilem nocte ruente diem.

211

Hie vati eximio plaeidi Iordanis ad undam

Se castris Domini prodidit esse ducem, Cum saero in campe- stricto consisteret ense

Subrueretque piis impia saepta tubis, 15 Deiciens Septem victrici fulmine gentes

Sacratisque Deo mystica regna ferens. Hunc Gabriel solum auxilium sibi ferre fatetur

Ad pia caelestis castra tuenda Dei,

Admissas referens Danielis in atria caeli,

20 Quas saneto impastus fuderat ore, preces.

Hunc oculis mentis inter myrteta beatus

Zacharias roseo sidere vidit equo, Tendentem niveas templa ad caelestia palmas

Proque Dei affectu plebe rogare pio. 25 Quattuor ex gemino ruerent cum monte quadrigae

Disparibus raptae praeeipitanter equis, Dum ruti atque nigri, nivei variique iugales

Perlustrant euneti iugera vasta soli, Atque Dei summo referunt exaeta ministro 30 Principis et pendent ad pia iussa sui, Hierusalem Dominus larga pietate reviset

Atque illa aeterno iam fiet aula Deo, Quam tantus numerus hominumque gregumque replebit,

Nullius ut muri cingier orbe queat, 35 Sed Deus banc ignis iugi munimine cinget,

Consumens hostes lumen et intus agens. Hie sub fine etiam, cum serpens ille vetustus

Intulerit Christo proelia cassa Deo, Caelestem cupiens telis excindere sedem 40 Et populum sacrum carpere dente fero, Consurget toto caelestis turbine pugnae

Flammarumque globis castra nefanda premet. Tum populus Christi perfecta pace fruetur,

Semper et angelico concinet ore melos. 45 Hunc igitur tantum, rex optime. Christe, patronum

Respice et ipsius nos prece purifica.

Cod. Parisin. 2832. saec. 9. A. Cod. Parisin. 7558 saec. 9. B. 7 pia meua luce B. 10 necte ruentem. 23 planmas B. 25 rurent B. 33 Hirusalem B. 35 repleam B. 36 cingier orbeaqueat B. 43 pagne. Dümmler II, 504 u. f.

160. (2.) Hymnus in Satale sanetorum Iohannis et Pauli.

Iohannis Paulique diem sol attulit orbi, Qui rubra martyrii serta cruore gerunt.

Unicus hos sanguis germano foedere iunx.it, Unica mors fratres morsque fidesque parit.

14*

212

5 Olim Romulei servantes moenia regni

Barbaricos strarant saepe mucrone globos. Nunc ovium Christi purissima saepta tuentes

Daemonicas arcent vi precibusque minas. Hos morti addixit sacra pro lege tyrannus, 10 Contemptor Christi, Iulianus rabidus. Unius ille Dei cultum prius ore ferebat,

Donec ad culmen scanderet imperii. Ast ubi convaluit misero terrena potestas, Idolum vero praetulit ille Deo. 15 Tum famulos Christi lanians et sanguine pastus Iunocuo horrendis saevit ubique modis. Verum ubi caelesti prospexit Christus ab arce

Audivitque pii sanguinis ille preces, Confestim misero cladem exitiabilis horae 20 Destinat, hostili hostis ut ense ruat. Vastata ecclesia Persas in bella vocarat Ac multis saeptus milibus ibat atrox, Cum subito arentes deserti rux-is in agros Devenit et cuneos perdit ubique suos, 25 Qua neque victus erat nee fons nee fluminis unda. Caumate sed nimio tota iacebat humus. Dumque fremens montes, valles camposque peragrat,

Sicubi vel modico stilla liquore fluat, Incidit adversas condiguo errore phalanges 30 Perfossusque atra cuspide pectus obit. Sed rabidus semper et in ipsa morte rebellis

Infremit et summum hac voce lacessit herum : Ebibe nunc nostrum, quem quaeris, Christe, cruorem Atque avidus leto iam satiare meo. 35 Ille quidem tales iusto sub iudice poenas Exsolvit, post haec Tartara caeca petens. At Domini testes sacrato sanguine loti Vertice laurigero sidera celsa petunt, Quos toga paeifico vestit praefulgida eultu 40 Regalique ambit purpura clai*a peplo. Hos ceu fruetiferas florens paradisus olivas

Irriguo vitae iugiter amne rigat. Hi sunt aeterno candelabra fulgida templo Progenies lucis et pietatis honos, 45 Sidereo regi sublimi semper in aula

Astantes, populis qui pia vota ferunt. Quorum propitius preeibus nos respice. Christe, Et purga, obscaenum quidquid inesse vides.

Cod. Parisin. 2832 saec. 9. Dflmmler II. 541 ü. f. 4 Unica mox fratres. 14. Idolium vero.

213

161. (3.) Epigranima Psalmi vicesimi secundi.

Me pater oranipotens clementi iure gubemat,

Non mihi dira fames, non ulla nocebit egestas.

Assunt graminei colles et pascua laeta,

Assunt et liquidi fontes et flumina larga. 5 His ego uutritus, his semper abunde refectus,

Iustitiae rectos contendam carpere calles,

Quos mihi dux mentis secreto lumine pandit,

Ipsius ut nomen celebretur laude perenui.

Illum ego corde sequens leti mortisque tenebras 10 Intrepido calcabo pede, mala nulla timebo.

Meme quippe tuae, pie rex, correptio virgae

Me baculus, pater alme, tuus firmatque regitque.

Tu mihi delicias, tu mensam epulasque parasti,

Quis satur invictas adipiscar pectore vires 15 Adversasque acies pulchro certamine vincam,

Ut mihi post validos pugnae victricis agones

Laetitiae largo caput aspergatur olivo

Lucifluusque calix pleno me proluat haustu

Servatusque tua cunctis pietate diebus 20 Sidereum Christi merear conscendere templum,

Sub quo perpetuis vivam feliciter annis.

Cod. Parisin. 7558. saec. 9.-2 Non me. 6 colles. 9 laeti. 17 capud. 19 cinctis. Dümmler II, 535.

162. (4.) Epigraniuia Psalmi vicesimi sexti.

Lux mihi pura Deus, Deus est mihi vivida virtns,

Nee tenebras igitur nee mortis iura verebor.

Hoc tutore mea et munitur denique vita.

Ne me dira loco possit formido movere. 5 Sed spernam eunetos robustis viribus hostes.

Qui properant nostras malis absumere carnes.

Ecce, meum tanto pulsant qui turbine pectus.

Robore contrito tristi periere ruina.

Sive ergo castris sedeant seu proelia temptent. 10 Ponam corde metum, spem tota mente resumam.

Unum est. quod caeli dominum terraeque poposci

Quodque ardens nimio voti fervore requiram,

Ut maneam cunctis Christi sub moenibus annis.

Ipsius ex saneto succensus semper amore 15 Saepius aeterni visam sacra limina templi.

Hie me namque, feris cum cingerer undique bellis.

214

Swb proprio abscondit thalamo velisque sacratis Obtectum grata niraium confovit in umbra. Hie me praevalida saxi sublimis in arce

20 Constituit saevosque super pius extulit bostes, Quo subieeta meus temnet certamina vertex. Ibo igitur sacri veneranda per atria templi Ac munus laudum Christi devotus ad aram Persolvam gaudensque melos et carraina dicam.

25 0 Deus, aetberei censor mitissirae regni, Pande salutiferas maestis clamoribus aures, Quosque gemens fundo, miseratus respice fletus. Te mea vult facies, te mens, te corda precantur, Conspectum facienique tuam, pater alme, requiro,

30 Neve pios oculos sanetum neu subtrabe vultum Neu famulum, Dominus, bello ineumbente relinque. Esto mihi Clemens potius fidusque patronus Nee me contemptum truculentis desere monstris. Meme quippe feri quondam liquere parentes,

35 At bonus hie Dominus dulei pietate refovit. Pande mihi rectum perplexa per avia callem Legis et.eximiam tribue fulgere lucernam, Ne ferro accinetos ineurram nescius bostes, Sed duce te gradiar inimica per agmina tutus.

40 Nam me falsiloqui cinxerunt undique testes ; Nil tarnen insontem mendacia vana nocebunt, Sed mendax proprium portabit lingua reatum. Ast ego confido, Domini quod gaudia larga Vitali in patria lactus sine fine videbo.

45 Exspecta Dominum constanti corde benignum, Semper et adversis conrlige viriliter armis, Nam bona perpetui patiens feret inclita regni.

God. Parisin. 7558. saec. 9. 3 et fehlt. 5 hostis. 13 anni. 22 sacra. 27 fleti. 31 bello fehlt. 38 aeinetos. 39 tutis. 43 Aest. Dümmler II, 535 ff.

163. (5.) Epigranima Psalmi yicesimi septiini.

1. Ad te, polorum conditor, 3. Audi precantis anxia, Clamore supplex intimo Pater supreme, murmura, Votum precemque dirigo ; Dum templa caeli ad ardua Aurem benignus commoda. Elata tollo brachia.

2. Nam si tuis oraculis 4. Ne me scelestis, obsecro, Indigna gesto pectora, Et criminosis coetibus His exsto iam simillimus, Mixtum trahas ad intima Imo vorantur qui laou. Poenae voracis Tartara,

215

5. Qui lingua et ore subdolo Pacem loquuntor proximo, Dirum sed altis contegunt Bellum feri praecordiis.

6. His ergo, iudex optirae, Parem repende gratiam. Tormenta versutis vafra lnfer malignis callida.

7. Manus iniquis actibus Vitamque fraudi deditam Condigna plectat ultio, Fraus fraude victa concidat.

8. Domus dolosis inlita Fucis perenne corruat, Quae facta mens nescit Dei, Densis tenebris horreat.

9. Grates polorum principi, Qui vota servi supplicis Vocemque Clemens flebilem Tanto beavit munere !

10. Hie dimicantem protegit, Iuvat, tuetur, erigit, Huius favente numine Claros triumphos consequor

11. Tunc dura post discrimina Caro dolore libera Florebit et decus novum Pulchrae salutis induet.

12. Huic ergo prompto spiritu Mei decoris principi Laudes sacrabo debitas Dulces et bymnos concinam.

13. Hie namque virtus inclita Plebis beatae praeminet, Hie ipse Christo proflua Servat salutis gaudia.

14. Salva, creator optime, Plebem redemptam sanguine Tuaeque dita praemiis Hereditate gloriae.

15. Hanc cum potenti dextera Seraper guberna et protege, Extolle summis hanc bonis Aevi perennis saeculis.

Cod. Parisin. 7558. saec. 9. 6, 2 rependi. 7, 4 vita. 15, 1 hanc o potenti. Dümmler II, 537.

14, 4 liereditas.

IM. (6.) Epigramma Hymni Ananiae, Azariae, Misaelis, sanetorum trium pueroruin.

Omne, quod aeternus per verbum condidit auetor, Auctoris nomen celebret laudesque resultet Exaltetque suum per saecula euneta parentem. Angelicae vestro turmae benedicite regi, 5 Ingentumque simul resonet vox celsa polorum.

Hunc modulentur aquae, quas sustinet arduus aether, Hunc omnis saneto virtus decantet amore, Hunc sol ardenti psallat splendore coruscus, Hunc gelido fulgens collaudet lumine luna, 10 Huuc pariter totus stellarum concinat ignis. Te pluvia exundans, te ros lenissimus edat, Discordesque aurae concordi voce resultent.

216

Artificem proprium pulcherrima flamma loquatur, Et rapidus Domini nomen simul aestus anhelet.

15 Hoc glacialis hiems, hoc torrida personet aestas, Roseida temperies et tempora cana pruiuis Horrendumque gelu et magni vis frigoris ingens Et glacies crustis vertens immanibus undas Atque nives denso velantes vellere terras

20 Auetori per saecla Deo sua carmina dicant. Hunc nox somniferis involvens euneta tenebris Atque dies varios distinguens luce colores Mortalesque animos terrentia fulgura laudent Et nubes largo ditantes ubere terras.

25 Te, sator, immensas tellus fundata per undas, Te quoque sublimi gaudentes vertice montes Et colles humili speetantes sidera collo Aeriaeque sonent iueundo murmure silvae Atque omnis celebret fetus telluris opimae.

30 Tum fontes gelido moderantes caumata potu Et maria horrendo quatientia litora fluetu Flumineusque canat lapsus clamore sonoro. Te ceti immanes et quidquid reptat in undis Et volucrum dulcis laudet concentus in agris.

35 Te pecorum mitis grex, inclite, personet et te Vis etiam resonet rabidarum torva ferarum. Hüne hominum omne genus pollens ratione potenti Innumeris recinat unguis, hunc ipsa resultet . Israelitarum nimium plebs cara tonanti,

40 Vosque, sacerdotes, quos nobile germen Aaron Edidit, et sacro levitae sanguine creti, Quos propra templi voluit Deus esse ministros, Perpetuas supero laudes persolvite regi.

Spiritus hunc animaeque ciant per saecla piorum

45 Et saneti atque humiles pura pietate frequentent. Hunc Anania sacer summo sustollat amore, Atque Azaria simul reverendo praedicet ore, Et Misael pulchro sanetus collaudet amore, Qui se de medio fornacis turbine tutos

50 Eruit et venti rorantis tiamine fovit,

Cum rapidis cineti canerent haec carmina flammis, Vimque suam oblitus sanetos non laederet ignis. Res mira et nullis abolenda in saecula saeclis! Non caro, non vestis, non verticis ipse capillus

55 Ardorem sensit piceum flammaeve vaporem, Quin laeti atque alacres ipso poscente tyranno Egressi in laudes veri domuere profana Ora Dei, quo pallcnti mirantia vultu Horrore ingenti tremuerunt barbara corda.

217

60 Hunc et nos igitur summum sanctumque parentem Cum nato, iramensi statuit qui culmina caeli, Cumque sacro flatu, virtutum auctore potentum, Laudibus assiduis digno exaltemus honore. Te, Domine, aeternus caelorum praedicat axis,

65 Te laudat caeli sacrosancto exercitus ore, Glorificatque ingens cunctarum machina rerum, Extollit, metuit, clamat, benedicit, adorat.

Cod. Parisin. 7558. saec. 9. A. Cod. Parisin. 2832. saec. 9. B. 3 Exsultetque sum per saecla B. 7 virtutis korrig. in virtns A. 17 gelum

A. 19 valentes A. 22 distinguens lucet odores B. 25 immensa stellus A. 30 acumata potu A. 35 porsonet B. 39 Hisrahelitarum

B. 42 Quas A. 53 saeculis A. 56 tyramno A. 58 spallenti B. 63 assiduus B. Dümmler II, 538 u. f.

165. (7.) Incipit Tersus Drepaiii de Cereo Paschali.

Alme Deus rerum, caeli custodia, cuius Legibus aeternis vertigine concita iugi Volvitur immensi socialis machina mundi, Te caelum et, quidquid caeli tegit aureus ümbo, 5 Te chorus astrorum, te sol, te menstrua luaa, Te nimbi et nebulae verrentesque aequora venti, Te lucis noctisque vices, te quattuor anni Tempora transcursis in se redeuntia metis, Te terra et, quidquid terras ambitque tegitque.

10 Te freta, te curvis errantia flumina ripis, Te properi fontes et iussae stare paludes, Te pronae pecudes sortitaeque alta volucres, Te muti pisces, te virosi serpentes Pro se quisque tremunt; age, rerum maxime rector,

15 Sidereas acies oculorum blanda tuentum Ad famulos demitte tuos vultuque serenus Aspice constructam tanta in mysteria plebem, Unum quae trino celebrat sub nomine numen. Non sie Idaeis simulatur Dindyma Gallis,

20 Attica nee Grais nuribus vigilatur Eleusis, Orgia Thebanus vel agit nocturna Cithaeron, Nil habet insanum strepitu, nil ture vaporum, Sanguine nil madidum, nil cursibus immoderatum Nox sacris operanda tuis, tantum prece pura,

25 Simplicibus votis manibusque ad celsa supinis Te colimus natumque tuum, quem euneta tuentem Et tibi consortem verbo genitore creasti, Ignea quem celsi linquentem moenia caeli Visurumque suas hominis sub imagine terras

30 Intacto praegnans utero dedit iimuba mater.

218

Hunc ut per totam possimus dicere noctera, Inferimus claros sanctis altaribus ignes. Vestibus innumeris tereti circuraflua gyro Aequoream cohibet formatrix cera papyrum,

35 Cera, domus mellis. Iam cetera turba colentum Nigrantes tenuat vario splendore tenebras, Übertat stuppas, fervet discordia Concors, Ut, dum sacra pio peraguntur mystica ritu, Aemula sidereis vigilent funalia üammis.

40 Haec tibi quippe, tui patris indiscreta propago, Multa luce micans terra nox splendet in omni, Nox claro mage clara die; gens nulla nivali Usque adeo subiecta polo est, quam frigore pigrum Sidus et aeternae premat inclementia brumae,

45 Quae te, Christe neget. Rutilum qua flammeus orbem Sol agit, occidui qua meta secunda diei est Et qua prima patet rediturae ianua lucis, Tu coleris. Dum finis erit, dum terra manebit, Vertetur caelum, vertentur mensibus anni,

50 Semper bonos nomenque tuum laudesque canentur.

Cod. Parisin. 7558. saec. 9. Nach 50: „Finit Drepanius". Dümmlerü, 564 ff.

Godescalcus,

Monachus Orbacensis, f 86Ö.

Gottschalk , Sohn Berns , eines sächsischen Grafen , und zu Anfang- des 9. Jahrhunderts geboren, ward in kindlichen Jahren als Oblat nach Fuld ge- stiftet und von Raban gegen seinen Willen zum Mönch geschoren. In den Künsten der Schrift und des Gesanges unterrichtet, schlofs er mit Walahfrid während dessen Aufenthaltes in Fuld den Bund der Freundschaft und erhielt von diesem den Namen Fulgentius beigelegt. Zum Jünglinge gereift, entfloh Gottschalk vor den höheren Weihen aus dem Kloster und ward von Erz- bischof Otgar von Mainz auf einer in seiner Angelegenheit einberufenen Synode zu Mainz (869) seiner Gelübde ledig erklärt, während Raban Be- rufung an eine, vom Könige zu präsidierende Synode einlegte. Gottschalk begab sich nun nach Corbie, wo er mit Rathramnus Freundschaft schlofs, besuchte Bischof Lupus von Chälons und mufs in dieser Zeit, wie es heifst, von dem Chorbischofe Richbold, die Weihen erhalten haben. Wahrscheinlich ist auch in diesen Jahren ein erster Aufenthalt Gottschalks in Orbais an- zusetzen. Von Francien zog derselbe sodann nach Italien, ward von Eber- hard , Markgrafen von Friaul , aufgenommen und verbrachte zwei Jahre auf einer nicht näher bekannten Insel. Durch einen Brief Rabans , der ihn häretischer Ansichten über die Prädestination zieh, von dem Hofe Eberhards verscheucht (846), durchzog er Dalmatien, Pannonien, Steiermark, überall seine Lehre von der Vorherbestimmung verbreitend , und kehrte auf diesem Wege nach Deutschland zurück, wo inzwischen sein Freund Walahfrid Abt der Reichenau geworden war. Im Oktober des Jahres 848 auf einer Mainzer Synode unter dem Vorsitze Ludwigs des Deutschen und des inzwischen zum Erzbischofe beförderten Raban verurteilt und gestäupt, ward er des Reiches verwiesen und zu Hinkmar von Rheims abgeschoben , der ihn mit einigen Komplicen in das Kloster Orbais sperrte. Von neuem auf dem Konzil zu Carisiacum (Q^uiersy), 849, unter dem Vorsitze Karls des Kahlen und Hinkmars ver- urteilt, suspendiert und gestäupt und in dem Kloster von Hautvilliers ein- gesperrt, gelang es ihm trotz des scharfen Gewahrsams, durch Schriften und Gegenschriften für seine Lehre zu kämpfen, ein Kampf, an dem sich Hink- mar, Raban , Rathamnus u. a. beteiligten , das ganze Frankenreich sich zu interessieren schien. Noch auf seinem Todesbette zum Widerrufe vermahnt und, da er sich zu einem solchen nicht verstand, der Tröstungen der Sterbenden beraubt, verschied Gottschalk den 30. November 869 (870). Vgl. Freystedt, Studien zu Gottschalks Leben und Lehre, Zeitschrift f. Kirchengesch. XVIII (1897) 1—22; 161—82; 529—45 und vor allem Traube, Poetae Aevi Caro- ini III, 707—720.

220

Von den Dichtungen Gottschalks ist uns nur weniges erhalten. Was daraus in das Bereich der Hymnenliteratur gerechnet werden kann, ist im folgenden teils nach den Quellen, teils nach der Ausgabe von Traube, a. a. O. 724 732 wiedergegeben.

1<»6. (1.) Oratio ad Christum Prima.

Christe, mearum Lux tenebrarum, Memet in atrum Griminis antrum Sive barathrum Respiee lapsura.

6. Tu Deus unus Cum patre summus, Flamine plenus, Semper amandus, Mente colendus Seu venerandus.

Unde per almum, Te rogo, flatum, Nobile verbum, Qui regis ipsum Cum patre mundum Compar in aevum,

7. Tu metuendus Rexque tremendus, Tutor haben dus Et reverendus Duxque sequendus Atque petendus.

Erue servum Valde misellum. Pelle piaclum, Tolle reatum, Dirige gressum, Redde paratum

Inclitus omnis Conditor orbis Luxque perennis, Tu pia cunctis Norma ministris, Forma salutis,

Atque clientem Suscipe tlentem Teque timentem. Da mihi mentem, Fraude carentem, Pravä caventem,

Dextera fessis, Spes quoque lapsis, Palma regressis, Sedula iustis Gloria servis Et decus almis.

Ima sinentem, Summa petentem Tcque colentem Atque scientem, Te venerantem, Quin et amantem.

10. Spes mea, Christe, Rex benedicte, Lux pia vitae Duxque perite. Pastor amande, Quin venerande,

221

11. Respice nunc nie, Da, sequar ut te; Iam miserere Iamque niedere Et tibi fac nie Iamque placere.

12. Gloria lausque Sit tibi, Cbriste, Cum genitore, Quin et amore Nunc utriusque, Quin sine fine.

Collect, ms. incert. orig. saec. 11. Cod. Guelfenbyteran. 1164 (Heimst. 1062.1 1, 3 atru. 3, 3 pliadum. 3, 5 dirigre. 6, 3 flammine. 7, 1 Tum intuendus. 7, 3 Tu cor habeudus. 7, 6 Atque per. 9, 4 scedula. 10, 4 rexque perite. 11, 6 placer. 12, 5 Nunc iusque. Überschrift : „Versus Godescalchi". Einige Verse dieses Liedes auch in Collect, ms. S. Augustini Cantuarien. saec. 11. Cod. Cantabrigien, Gg V 35, nämlich:

1. Christe, mearum 3. Erue servum

Lux tenebrarum, Valde misellum,

Memet in altum Pelle piaclum,

Criminis antrum Tolle reatum

Dirige gressum Sive paratum

Respice lapsum. Aspice lapsum.

4. Atque clientem

Suscipe flentem

Teque timentem,

Da mihi mentem

Temet amantem

Omnipotentem.

1, 3 altrum. 3, 3 piaculum. Die weiteren Irrungen dieses Exzerptes zeigt der Vergleich mit dem obigen Texte. Vgl. Traube 1. c. 724 sq. und 737.

1(>7. (2.) Oratio ad Christum altera.

1. Spes mea, Christe, Rex benedicte, Lux pia vitae Duxque perite, Pastor amande Seu vencrande.

2. Summe creator Et reparator, Sis mihi factor Semper et auctor, Sis animator

Et recreator.

3. Tu iugis esto Gloria servo, Perpes alumno Vita misello, Semper adesto, Rex pie, voto.

Respice flentem, Quaeso. clientem, Te metuentem Atque petentem, Te venerantem, Quin et amantem.

Porrige dextram, Erige vernam, Exue multam. Postulo, culpam, Corrige vitam Tu male tritam.

Tolle ruborem, Mitte pudorem, Pelle pavorem, Funde nitorem. Velle rigorem Daque vigorem.

•»}

Necte timoreni, Quin et amorera, Posco, perennem Per genitorem, Qui regit omnem Fortiter orbem.

Semper ubique, Christe, tuere Et mihi, celse, Tu miserere Daque timere Atque amare,

Per tua, sancte, Scripta meare, Corde vel ore Hinc peragrare, Perpete niente Hinc recitare.

10.

11.

12.

Da meditari Et modulari, Ore profari, Corde operari Et tibi regi Da famulari.

Haec ego verbi Munere summi Atque corusci Posco adipisci, Pressus enormi Mole piacli.

Cbriste, clienti Consule flenti Et, precor, audi Vota miselli, Unice tili Patris amandi.

13. Sedula dulci Laus genitori Et tibi proli Flamini et ipsi, Perpes et uni Laus deitati.

Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisiu. 1154. 7, 3 perhennem semper. 7, 5 reget. 8, 3 Teque timere. 9, 1 per via sancte. 9, 2 et scripta meare. 9, 5 perpeti. 10, 3 proferri. 11, 5 pressum. 11, 6 More. 12, 4 Uitam miselli. Aufschrift: ..Incipit Carmen". Cfr. Anal. XIX, 16; Traube 1. c. 725 sq.

l«s. (3.) Oratio ad Christum tertia.

1. Christe, rex regum, dominans in aevum, Lumen aeternum patris atque verbura, Qui regis cunctum pietate mundum.

Factor egentum.

2. Flebilem multum miserere servum, Mente corruptum recreans alumnum, Sis memor dudum tibi recreatum

Atque redemptum.

3. Fac mihi Signum, pie rex, benignum, Quin et indignum, rogo, redde dignum, Ut canam laudum tibi, Christe, metrum

Nunc et in aevum.

223

4. Corrigas ipsam, precor, alme, vitam, Fraude devictam vitiisque tritam,

Ut tibi dignam, Deus, obsequelam Iam modo solvara.

5. Tende praecelsam, peto, sancte, dextram Et fuga foedam variamque lepram, Pelle iam noxam, nimium nocivam

Delue culpam.

6. Expia vernam reparando formam, Exhibe gratum citius medelam, Forte ne tetram ruar in gehennam

Daemone plenam.

7. Nempe tu pridem, Deus, hunc in orbem Veneras omnem recreare plebem, Omnibus pacem populisque lucem

Ferre perennem.

8. Tuque mortalem, Deus alme, carnem Sumpseras idem, bomo factus autem Fuderas dulcem simul et salubrem

Sponte cruorem.

9. Hancque per mortem religando fortem Liberas omnem, reparator, orbem, Vasa caelestem revehens ad arcem

Rege nitentem.

10. Tanta tu, pastor pariterque doctor, Perpes adiutor iugis atque tutor, Feceras, ductor, sator et redemptor

Lucis et auctor.

11. Sis mihi factor, mihi sis et altor, Esto protector iugiterque rector, Esto defensor, necis o peremptor,

Semper et ultor.

12. Esto salvator simul et ducator, Sis gubernator, velut es creator, Sis triumphator mihi sive victor

Et superator.

224

Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. 3, 2 Qui nee indignum. 4, 2 uniusque tritam. 6, 3 ne terram. 7, 4 Fore. 8, 1 Tu quem. Zu 9, 1 vgl. „Cum fortis armatus custodit atrium suum, in pace sunt ea, quae possidet". Luc. 11, 26. Aufschrift: „Versus cuius- dam". Cfr. Anal. XXIII, 47; Traube 1. c. 727 sq.

169. (4.) Oratio ad Christum quarta.

1. 0 veneranda Dei suboles Inclita patris et effigies, Intime splendor et alma dies, Qui loca lumine euneta reples Totus et in genitore manes,

2. Nempe minus patre nee quid habes, Sceptra pari ditione tenes, Quaeque cupis, Domine, illa potes, Nam recreas revocasque homines

Et patria pietate foves.

3. Qui miseros facis incolumes Linquere crimina quique iubes, Nos et in exsilio esse doles Ad patriamque redire mones Teque Deum reperire doces.

4. Tu, rogo, suseipe nunc humiles, Quas ego, rex, tibi fundo preces Meque, precor, miserum releves Ac pietate tua vegetes

Et proeul a vitiis segreges.

5. Omnibus, ora, bonis solides, Ne premat amplius ulla lues, Sed merear tuus esse comes, Ut mihi detur amanda quies, Quam meruere tui proceres.

6. His tua, Christe, patet species, Emicat et rutilat facies,

Hinc quoque sunt iugiter hilares Teque colunt et amant alacres; His, Deus, obsecro, me socies.

Collect, ms. incert. orig. saec. 10. Cod. Parisin. 3877. 6, 5 Über me nos. Aufschrift: „Versus Gothascalci1'. Vgl. Traube 1. c. 728.

225

170. (5.) Versus de Ploratu paenitentiae.

7

1. 0 Deus, miseri

raiserere servi. Ex quo enim me iussisti

Hunc in mundum nasci, Prae cunctis ego amavi

Vanitate pasci. Heu, quid evenit mihi !

2. 0 Deus, miseri 8,

miserere servi. Tu nie, Domine, fecisti,

Ut servirem tibi ; Ego miser te dimisi

Et longe abivi. Heu, quid evenit mihi !

3. 0 Deus, miseri 9.

miserere servi. Tu me quoque redemisti

De iugo servili, Et ego te non agnovi

Nee ad te redivi. Heu. quid evenit mihi !

4. 0 Deus, miseri 10.

miserere servi. Mandata, quae praeeepisti,

Prob, dolor, reliqui, Fateor voce lugubri,

Nimium deliqui. Heu, quid evenit mihi !

5. 0 Deus, miseri 11.

miserere servi. Almam legem, quam dedisti,

Denique neglexi Et illa, quae vetuisti,

Avide dilexi. Heu. quid evenit mihi !

6. 0 Deus, miseri 12.

miserere servi. Cuncta bona praeterivi

Animo libenti Atque multa mala egi

Pectore ferventi. Heu, quid evenit mihi !

Dreves. Lateinische Hymnendichter. II.

0 Deus, miseri

miserere servi. Voluptates non dimisi,

Sed his me addixi Et totius me peccati

Vinculis devinxi. Heu, quid evenit mihi !

0 Deus, miseri

miserere servi. Iram tuam provoeavi

Crimine frequenti Ideoque te offendi

Offensa ingenti. Heu, quid evenit mihi !

0 Deus, miseri

miserere servi. Sed quid plura dicam tibi,

0 pia lux saeeli? Mala quoque, quae permisi,

Cuncta miser feci. Heu, quid evenit mihi !

0 Deus, miseri

miserere servi. Ergo iam suecurre flenti,

Domine, clienti, Scelera tibi fatenti,

Veniam petenti. Heu, quid evenit mihi !

0 Deus, miseri

miserere servi. Affer opem indigenti

Iam manu clementi Vulneraque detegenti

Medere languenti. Heu, quid evenit mihi!

0 Deus, miseri

miserere servi. Subveni te invocanti

Et in te speranti, Dextram da, quem redemisti,

Iam periclitanti. Heu. quid evenit mihi ! 15

226

13. 0 Deus, miseri

raiserere servi. Igitur vos, omnes sancti,

Coheredes Christi, Exorate prece dulci

Pro rae infelici. Heu, quid evenit mihi !

17. 0 Deus, miseri miserere servi.

Martyrumque gloriosi Beatorum globi,

Flagitate pro miselli Peccatis alumni.

Heu, quid evenit mihi !

14. 0 Deus, miseri miserere servi.

Alma tu, Maria, tui Virgo mater Dei,

Interventu nunc salubri Memor esto raei.

Heu, quid evenit mihi !

18. 0 Deus, miseri miserere servi.

Patriarchae quin electi Et prophetae sancti,

Suffragamini petenti Precibus clienti.

Heu, quid evenit mihi !

15. 0 Deus, miseri

miserere servi. Sancte Michael, insigni

Supplicato regi. Deprecentur atque cuncti

Angelorum chori. Heu, quid evenit mihi !

19. 0 Deus, miseri

miserere servi. Virgines o clarae, vestri

Per amorem sponsi Memoramini nunc mei

Delictis oppressi. Heu, quid evenit mihi!

16. 0 Deus, miseri

miserere servi. Claviger quoque praecelsi,

Sancte Petre, regni, Socios adiungens tibi

Preces funde patri. Heu, quid evenit mihi !

20. 0 Deus, miseri

miserere servi. Insuper vos, summi Dei

Confessores almi, Opern ferte, precor, mihi

Oratu instanti. Heu, quid evenit mihi !

Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. A. Pass. ms. Aeduense(?) saec. 10. Cod. Semin. Aeduen. 33. add. saec. 10. B.

1. - misere korr. 13. 1, 7 Statt heu liest B konstant gunav (oder guay). 2, 1 sq. Diesen Refrain setzt B nur einmal (vor Str. 1). 3, 7 quid evenit mihi läfst B in der Folge fort. 4, 4 dolo A. 6, 5 Atque multa mala peregi A: adque mala multa egi B. 7, 3 Voluntates AB. 8, 6 offenso A. 9, 5 Malaque quae permisisti B. 10, 6 poetenti B. 11, 5 Vulneraque degenti B. 11, 6 Me delinquenti B. 12, 5 quam AB. 12, 6 peridyanti B. 13, 3 Interea omnes A. 13, 4 choeredes B. 15, '-\ insignis B. 15, 5 deprecemur A. 16, 3 praecelse B. Str. 18 steht vor 16 B. 20, 3 Insignes o summi B. 20, 5 mihi precor B. Str. 20 steht vor 19 B.

„Versus Godiscalchi et oratio" A; „Versus Gotiscalci" B. Cfr. Anal. XXIII, 48 sq. ; Traube 1. c. 729 sqq.

227

171. (6.) In Landern ss. Trinitatis.

1, Ut quid iubcs. pusiole, Quare mandas, filiole,

Carmen dulce me cantare, Cum sim longe exsul valde

Intra mare?

0 cur iubes cauere?

2. Magis mihi, miserule, Flere übet, puerule,

Plus plorare quam cantare Carmen tale. iubes quäle,

Amor care.

0 cur iubes canere?

:'>. Mallem, scias, pusillule, Ut velles tu, fratercule, Pio corde condolere Mihi atque prona mente Conlugere. 0 cur iubes canere V

4. Scis, divine tiruncule, Scis, superne clientule.

Hie diu me exsulare, Multa die sive nocte

Tolerare.

0 cur iubes canere?

5. Scis captivae plebeculae Israeli cognomine

Praeceptum in Babylone Dccantare extra longe

Fines Iudae.

0 cur iubes canere ?

6. Non potuerunt utique Nee debuerunt itaque

Carmen dulce corain gente Alieua nostrae terrae Resonare. 0 cur iubes canere?

7. Sed quia vis omnimode, Consodalis egregie,

Canam patri filioque Simul atque procedente

Ex utroque.

Hoc cano ultronee.

8. Benedictus es, Domine, Pater, nate, paraclite,

Deus trine, Deus une, Deus summe, Deus pie,

Deus iuste.

Hoc cano spontanee.

9. Exsul ego diuscule

Hoc in mare sum , Domine, Annos nempe duos fere, Nosti fore, sed iamiamque

Miserere.

Hoc rogo bumillime.

10. Huic cano ultronee Interim cum, pusiole,

Psallam ore, psallam mente Psallam die, psallam nocte Carmen dulce Tibi, rex piissime.

Collect, ms. Martialense saec. 9. Cod. Parisin. 1154. A. Poss. ms Aeduense(?J saec. 10. Cod. Semin. Aeduen. 33. B. Collect, ms. Ande- gavense(?) saec. 9. Cod. Andegaven. 477 (461). C.

1, 1 O quid C. 1, 2 mandas fratercule B. 2, 3 plus plore A.

2, 4 Carmen dare C: iubes quare A. 2, 6 canere fehlt B; iubes canere fehlt von hier an immer A. 3, 1 Malern A. 3, 3 cum dolore AC.

3, 4 promo mente A. 3, 5 Cum lugere A. 3, 6 canere fehlt C. 4, 1 divina vaetriencule C; tyroncule A. 4, 2 superna cliencule C. 4,4 Multa sive nocte die C. 4, 6 Von hier ab fehlt der Refrain C. 5, 1 plebicule BC; prebicule A. 5, 2 cum nomine A. 5, 4 longe extra BC. 6. 1 itaque BC. 6, 2 utique BC. 6, 4 Alienae C; nostri AC; nostri

15*

228

in C. 7, 1 Sed quam vis C. 7, 2 O sodalis AC ; carissime C. 7, 3 Cano AC; Traube bemerkt: patri; entmtiandum patre; dazu ist doch zu bemerken, dafs der Binnenreim in den ersten und zweiten Zeilen an- gestrebt, aber nicht durchgeführt ist. 7, 4 das weitere fehlt C ; procedeuti 15. 7, 6 O cur [iubes canere] AB'. 8, 2 Nate pater A. Str. 9 fehlt B. 9, 6 Huic rogo A. 10, 2 Interim cum pusione gegen den Rhythmus A. 10, 3 psallam voce B. 10, 4 Psallam mente , psallam uocte B. 10, 5 Psallam die B. Str. 10 bei Traube:

Interim cum pusione Psallam ore, psallam mente, Psallam voce, [psallam corde], Psallam die, psallam nocte Carmen dulce Tibi, rex piissime.

Vgl. Anal. XIX, 10; Traube 1. c. 731 sq; Bibl. des Chartos LIX (1898) 667 sq.

Sedulius Scottus,

Scholasticus Leodiensis, f nach 874.

Über die Lebensschicksale dieses Dichters irischer Nationalität besitzen wir keine anderen Nachrichten als jene, die wir seinen Gedichten zu ent- nehmen imstande sind. Geboren im ersten Viertel des 9. Jahrhunderts, ver- liefs er, nachdem er sich tüchtige theologische und literarische Kenntnisse erworben und zum Presbyter ordiniert war, seine Heimat und fand gastliche Aufnahme bei Bischof Hartgar von Lüttich. Dies geschah zwischen 840, dem Amtsantritte Hartgars, und 851, dem Todesjahre der Kaiserin Irmgard, das unsern Sedulius schon in Lüttich fand. Seine Tätigkeit an der dortigen Domschule liefs ihm reichliche Zeit, sich literarisch zu betätigen. Er selbst schildert uns die Aufteilung seiner Stunden unter seine vsrschiedenen Neigungen mit den Worten:

Aut lego vel scribo, doceo scrutove sophiam, Obsecro celsithronum nocte dieque meum;

Vescor, poto libens, rhythmizans invoco Musas, Dormisco stertens, oro Deum vigilans.

Hartgars Gunst (dieser starb 855) übertrug sich auf dessen Nachfolger Franco, weiland Abt von Lobbes. Sedulius lebte noch 874. da er die, in diesem Jahre zu Lüttich stattfindende Zusammenkunft Karls des Kahlen und Ludwigs des Deutschen besingt. Vgl. Grosse, Sedulii Scoti Carolina, Königs- berg 1868. Dümmler, Sedulii Scotti Carmina quadraginta, Halle 1869. Dümmler, Neues Archiv IV, 315 ff. Pirenne, Sedulius de Liege (Memoires courones et autres memoires publies par l'Academie Royale de Belgique XXXHI) Bruxelles 1882.

Unter den zahlreichen Gedichten des Sedulius finden sich nur wenige, die wir der Hymnenliteratur beizählen können. Dieselben sind im nach- folgenden der Ausgabe Traubes (Poetae Aevi Carolini III,) entnommen. Am Schlüsse füge ich zwei Osterlieder bei, die zuerst (mit sechs anderen Ge- dichten) von Hagen, Carmina medii aevi, Bern 1877, veröffentlicht wurden, und von denen Dümmler, Neues Archiv IV, 315 ff. den Nachweis angetreten und wie mir scheint erbracht hat, dafs sie Sedulius beizulegen seien. Vgl. die beipflichtenden Aufserungen Eberts (Allg. Gesch. d. Literatur des M. A. II , 193) sowie die ablehnenden Bemerkungen Traubes (a. a. O. 153). Läfst mau die fraglichen Gedichte als Schöpfungen des Sedulius gelten , so ist man deshalb noch nicht genötigt, diesen mit Dümmler nach Italien über- siedeln und dort sterben, ja nicht einmal mit Pirenne eine Romreise unter- nehmen zu lassen. Die von karolingischen Dichtern viel geübte Praxis auf Bestellung für andere (ex persona alterius) Verse zu schreiben, würde uns einen dritten, noch gangbareren Weg zeigen, um die Widmung von Gedichten des Sedulius an Tado von Mailand (f 868) erklärlich zu finden.

230

172. (1.) De Paschali Festiritate.

Sedulius.composuit.

1. Haec est alma dies, sanctarum sancta dierura,

Veris pulcher honos signiferique decus. Hie est namque dies, Dominus quem fecit Iesus, In quo laetetur cosmicus orbis ovans.

2. Crinibus hunc niveis croceo vestitus amictu

Solis ab exortu lucifer, ecce, stupet. Clarus et oeeiduis rutilascit Vesper in horis Atque sui Domini noscit amore diem.

3. Vernat stelligeri Septemtrio cardine caeli

Haec septenaria lampade festa colens. Aegypti tenebras dispellit luce Canopus Ac sie lucifluos spargit ab ore globos.

4. Aurea sideream transcurrit luna per aethram,

Gestans seeptrigerum nunc diadema novum Ipsaque celsithroni miratur cornua Christi Exaltata, sui prineipis ac domini.

5. Titan gemmigeri centrum conscendit Olympi,

Ardens flammivomis emicat, ecce, rotis. Victorem celebrat Christum rota fulgida solis, Dum fit nocte nitens maior in orbe dies.

6. Tellus florigeras turgescit germine bulbas

Floribus et pictum gaudet habere peplum. Nunc variae volucres permuleent aethera cantu, Produnt organulis celsa tropaea novis.

7. Exsultant caeli, laetatur terreus orbis,

Nunc Alleluia centuplicatque tonos. Nunc chorus ecclesiae hymnizans cantica Sion Ad caeli superos tollit Hosanna polos.

Cod. Vatican. Palatin. 591. saec. 15. 3, 3 Canopos. 6,1 bullas. Dümmler, Sedulii Carmina p. 27 sq.; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 218.

173. (2.) Idem Contra Plaijam.

1. Libera plebem tibi servientem, Ira mitescat tua, sanete rector, Lacrimas clemens gemitusque amaros Respice, Christe.

231

2. Tu pater noster dominusque celsus, Nos tui servi sumus, alme pastor, Frontibus nostris rosei cruoris

Signa gerentes.

3. Infero tristi tibi quis fatetur? Mortui laudes tibi num sacrabunt? Ferreae virgae, metuende iudex,

Parce, rogamus.

4. Non propinetur populo tuoque Nunc calix irae meriti furoris, Clareant priscae miserationes,

Quaesuraus, audi.

5. Deleas nostrum facinus, precamur, Nosque conserva, benedicte princeps. Mentium furvas supera tenebras,

Lux pia mundi.

6. Sancte sanctorum dominusque regum. Visitet plebem tua sancta dextra, Nos tuo vultu videas serenus,

Ne pereamus.

Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. 1, 3 gemens korrig. w. o. 2, 2 tui serio. 5, 2 benedicite korrig. w. o. Pirenne, Sedulius de Liege p. 61; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 209.

174. (3.) Contra Pluvias inundautes.

1. Te, beate rex, precamur 3. Quaesumus, superne rerum

ore, corde, mentibus, temperator oranium,

Quo serenus atque mitis Frugibus sit te regente

des serena tempora. blanda temperatio.

2. Ecce, nunc aquosus aer 4. Comprecamur, alme rerum,

imbre rura perluit, te, imperator omnium,

Uberes agros vides ut Vitibus sit te dictante

über unda dissipat. fertilis serenitas.

Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. 2, 4 dissipet. 4, 3 Vitibus te uincante korrigiert w. o. 4, 4 terulis. Grosse, Sedulii Scoti carmina, p. 6; Traube, Poetae Aevi Caroliui III, 218. Der abrupte Schlafs legt die Vermutung nahe, dafs das Lied nicht vollständig erhalten ist.

175. (4.) Oratio contra falsidicos testes.

Lux aeterna, Deus, fons lucis, fons veritatis, Perspicua tales argue luce viros.

232

Ins est namque tibi gemitus audire tuorum,

Qui te quique tuura nomen amore sonant. 5. Tu pater es veri, verus Deus, orania verax,

Te verum Dominum cuncta creata probant. Ergo fuga densas, o lux immensa tenebras,

Detege mendosos luminis ore globos Non confundantur mites te principe pacis, 10. 0 tili David, o Salomone prior,

Sed confundantur mendosi daemonis arma,

Quis inopes contra sibilat aspis oves. Tu, leo de Iuda, tu, rex, tu, splendide Cbriste,

Vince latebrosas luce nitente strophas. 15. Clarescat cunctis erroris et atra caverna,

Unde serit piceas falsa loquela faces. Tu quondam fueras castae fautorne Susannae,

Testes falsidici nee valuere viri? Non illis geminus numerus, non cana vetustas 20. Profuit, haud fusum falsa per ora malum, Sed te veraci Domino, te iudice summo

Sorpserunt reprobos Tartara caeca viros; Qui dilexerunt mendosis figmina plastis,

Inter mendosos praemia digna luunt. 25. Magne, tui victrix sie splendet celsa potestas,

Cuius in aspectu nubila falsa cadunt. Tu solus nobis sis iudex, Christe, benignus

Alto deque throno propitiare tuis. Credimus altitbroni genitum te, maxime rector, 30. Speramus mitem mitibus esse ducem. Ergo tuis famulis alienae sarcina molis

Non adponatur iudice te Domino. In te sperantes non confundamur in aevum,

Sceptri virga tui frangat enorme nefas. 35. Iustitiae trutinam manibus rege, candide iudex,

Vera volent sursum, vergat in ima malum. Tu nobis clipeus, tu sis turrisque salutis,

Maxime, tu miseros respice, Cbriste, tuos.

Cod. Vatican. Palat. 591. saec. 15. 5 verus dr (statt ds). 19 venustas. 20 Profluit. Pirenne, Sedulius de Liege, p. 64 sq.; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 213 sq.

170. (5.) De Strafe Normannorum

Gaudeant caeli, mare, cuncta terra, Gaudeat Cbristi populusque vernans, Facta miretur Domini tonantis Fortia patris.

233

2. Laudibus dignis, bonitatis auctor, Magnus in magnis opifex beatus Cuncta dispensat dominante nutu

Sceptriger orbis.

3. Spes, salus raundi, pius ipse rector, Conterens pravos hurailes coronat; Sublevat valles reprimitque montes

Celsa potestas.

4. Qui facit rectis radiäre verum Lumen in cordis speculoque mentis, Quos tegit semper pietate pollens

Conditor almus.

5. Pauperes, dites, laici, potentes, 0 coronate clericalis ordo, Omnis aetatis decus atque sexus,

Plaudite cuncti.

6. Brachium patris validum potentis, Ecce, protrivit subita rebellem Strage Norraannum, pietatis hostem ;

Gloria patri !

i

Proelium campo struitur patenti, Splendor armorum radiat per auras, Voce bellantum varia tremescit Machina caeli.

8. Tela sparserunt geminae phalanges, Danus infelix sua damna quaerit, Ferreos imbres serit atque tixit

Agmen enorme.

9. Quem sitiverunt varios per annos, Sanguinem sumunt rabidi tyranni, DuJce fit cunctis satiare pectus

Caede virorum.

10. Quique foderunt foveas, ruere; Quae fuit turris nimium superba, Ecce, curvatur nihilata Christo

Gens inimica.

1 1 . Sternitur grandis populusque fortis, Tota contrita est maledicta massa, Sorbet os mortis subolem malignam;

Laus tibi, Christe !

234

12. Hinc ferunt stragem populi fuisse Praeter ignotos hominesque viles Horrido campo nimio cruore

Tres myriades.

13. Iustus est iudex, dominator orbis, Christian orum decus omne, Christus, Gloriae princeps, domitor malorum

Regraine sumrao.

14. Fortis est turris, clipeus salutis, Conterens hello validos gigantes, Cuius excelsura super omne nomen

Est benedictum.

15. Ultor exsistit populi fidelis.

Qui maris quondam tumidis procellis Pressit Aegyptum celeres rotasque Obruit irao.

16. Ostriger Iesus super omne regnat, Quidquid excelsus genitor creavit, Stirpe Davidis benedieta proles,

Gloria nostra.

17. Cui rependatur tymiama voti, Quem celebremus pietatis actu, Cui melos promat super astra regi

Fistula laudis.

18. Gloriae plausus, modulans Hosanna Personet patrem genitumque Christum, Spiritum sanctum polus, unda, tellus,

Gloriticate.

Cod. Vatican. Palatin. 591 saec. 15. 3, 2 Conteres. 4, 2 Über lumen: „vel Christus"; speculoque mtis. 8, 1 Tala. 9, 4 Caede suorum. - 11, 3 hos. 17, 3 über super astra regis „vel : liquidi canoris. Grosse, Sedulii Scoti Carmina, p. 8; Traube, Poetae Aevi Carolini III, 208.

177. (60 Hymnus Paschalis

ad Tadonem prior.

1. Omnium regi referamus oranes Gratias. Christo, Domino Sabaoth, Cuncta quem laudant elementa regem Consona votis.

2. Quem canunt cives Solymae supernae, Cum regit mundum, mare, rura, Stellas Continens nutu Dominus creator

Omne creatum.

3. Pascha qui nostrum, via, vita fulsit, Ortus in terris oriens ab alto, Carnis in claustro patiendo mortem

Morte redemit.

4. Providus custos generis humani, Morte devicta rediens redemptor, Victor ad vitam tulit ipse praedam

Mortis ab ore.

5. Hinc planetarum chorus axe fulget, En, iubar pulchrum speculumque solis Plena fulgescit radiisve luna

Lumine fratris.

6. Inde congaudet polus. unda, tellus, Gloriam Christo recinunt ovantes Praepetes pennis volucres volatu

Nunc philomelae.

7. Tado, te Christi pretiosa palma Sublevet semper meritis in altum, Omnibus nobis pater atque fautor Orbe remotis.

Cod. Bernen. 363. saec. 9. 1, 3 quae. 4, 3 über praedam mundum 6,3 über pennis omnes. 6,4 neben Nunc philomelae „Carmina cantant". Hagen, Carmina medii aevi, p. 1 sq.; Traube, Poetae aevi Carolini III, 232.

178. (7.) Hymnus Pasclialis

ad Tadonem alter.

Emicat, ecce, dies paschalibus alma triumphis,

In qua congaudent sidera, rura, solum. Salve, festa dies, festarum sancta dierum,

Qua Deus infernum vicit et astra tenet. Tellus, en, vario pandit sua munera partu,

Spondens agricolae vincere posse famem. Surrexit Christus, sol verus, vespere noctis,

Surgit et hinc Domini mystica messis agri.

236

Nunc vaga puniceis apium plebs laeta labore 10 Floribus instrepitans poplite mella legit. Nunc variae volucres permulcent aethera cantu,

Temperat et pernox nunc philomela melos. Nunc chorus ecclesiae cantat per cantica Sion Alleluia suis centuplicatque tonis.

15 Tado, pater patriae, caelestis gaudia paschae Percipias meritis, limina lucis: ave !

Cod. Bernen. 363. saec. 9. 6 Über agricolae vincere posse famem „agricolis plurima dona suis". 11 Über aethera „aera". 12 Über melos „sonos". Hagen Carmina medii aevi, p. 3.

Ratpertus,

monachus Sangallensis f nach 884.

Ratpertus, von Geburt ein Züricher, über dessen äufsere Lebensumstände uns nur wenig berichtet wird, blühte in der zweiten Hälfte des 9. Jahr- hunderts unter den Äbten Grimald und Hartmut und war, wie Notker und Tutilo , wenngleich älter als beide , ein Schüler Isos und des Marcellus. Durch seine Casus sancti Galli als Geschichtsschreiber für sein Kloster, doch nicht nur für dieses von Wichtigkeit , war er auch als Dichter nicht un- tüchtig. So besang er die Einweihung des Frauenmünsters seiner Vater- stadt, ja er beschrieb sogar in deutschen, uns leider nur in der lateinischen Übersetzung des IV. Ekkehart erhaltenen Versen das Leben des hl. Gallus. Als Lyriker feiert ihn schon Ermenrich in seinem Briefe an Grimald : „Insuper et Alpes philosophantur circum, sub quibus iugum Sambutinum Radpertus lyrico possidet sono." (Ermenrici Epist. ad Grimoldum ed. Dümmler, Halis 1873, p. 34.) Was uns von seinen liturgischen Dichtungen erhalten und be- kannt geblieben, verdanken wir vorwiegend der St. Galler Hs. 381. Ob auch Nr. (5) von Ratpertus herrührt, läfst sich mit Sicherheit nicht feststellen. Der Tag seines Todes ist der 25. Oktober, das Jahr aber ist ungewifs.

Vgl. Ratperti Casus Sancti Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen zur Vaterland. Gesch. XIII) St. Gallen 1872, S. VI ff. Ekkeharti (IV) Casus sancti Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen XV), St. Gallen 1877, S. 4, n. 16. Dümmler, Neues Archiv IV, 542.

179. (1.) Versus Ratperti ad Processionem diebus doininicis.

Ardua spes mundi solidator et inclite caeli,

Christe, exaudi nos propitius famulos. Virgo Dei genetrix, rutilans in honore perenni

Ora pro famulis, sancta Maria, tuis. 5 Angele summe Dei, Michael, miserescito nostri,

Adiuvet et Gabriel atque pius Raphael. Aspice nos omnes, Clemens baptista Iohannes,

Petreque cum Paulo nos rege doctiloquo.

Coetus apostolicus sit nobis fautor et omnis

10 Ac patriarcharum propheticusque chorus.

Poscere nunc Stephanum studeamus carmine summum,

Ut cum martyribus nos iuvet ipse pius.

238

Inclite Laurenti, qui flamraas exsuperasti, Victor ab aethereo nos miserere choro. 15 Splendide Silvester Gregori ac sancte magister, Nos quoque cum sociis ferte iuvando polis. 0 Benedicte, pater monachorum, Galleque frater,

Cum reliquis sanctis nos refovete polis. Maxime de Suevis superis coniuncte catervis, 20 Sancte Otmare, tuum laetifica populum.

Inclite Magne, tuam Clemens nunc inspice plebem,

Auxilio tutos undique redde tuos. Virgineos flores Agnes Agathesque ferentes, Auxilio vestris addite nos sociis. 25 Innocuos pueros resonemus laude peractos,

Qui modo nos pueros dant resonare melos.

Omnes o sancti, nostrae succurrite vitae,

Perque crucem sanctam salva nos, Christe redemptor.

Ira deque tua Clemens nos eripe, Christe. 30 Nos peccatores audi, te, Christe, rogamus.

Ut pacem nobis dones, te, Christe, rogamus.

Crimen ut omne tuis solvas, te, Christe, rogamus.

Aurae ut temperiem dones, te, Christe, rogamus.

Ut fruges terrae dones, te, Christe, rogamus. 35 Ut populum cunctum salves, te, Christe, rogamus.

Ecclesiamque tuam firmes, te, Christe, rogamus.

Fili celsithroni, nos audi, tete rogamus.

Agne Dei patris, nobis miserere pusillis.

Christe, exaudi nos, o Kcgie ijfxcov el&ijoov.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Saugallen. 381. A. Trop. ms. Barnbergense saec. 10. God. Bambergen. saec. 10. Ed. III 7. B. Rit. et. Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. C. Collect, ms. liturg. Cellense (vel Hornbacense) saec. 10. Cod. Vatican. Palat. 489. D. Trop. ms. Mindense ann. 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV. 11. E. Trop. ms. Emmeramense saec. u/i2. Clm. Monacen. 14083. F. Process. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. IV G 5. G.

6 Adiuva B. 9 fautur et omnes D. 9 und 10 fehlen G. 11 Poscito tu, Stephane, veniam et, Heimrame beate F. 12 nos iuvet intrepidus G ; nos redimat Dominus F. 13 bis 26 inkl. fehlen B. 14 miserate AE. Vor 15 schiebt D ein:

Martyr magne Dei, nobis, Fabiane, faveto

Cum socio Eustachio prelibus [sie] atque suis.

An gleicher Stelle G:

Martyr sancte Dei, nostri miserere, Georgi,

Atque tuis preeibus gaudeat iste locus. Viteque Wenceslae, pariter (cum) martyr(e), Adalberte,

Martyr et ipse Dei, nos refove miseros.

239

An gleicher Stelle C

Care üeo martyr, patriae decus huius herile,

Sancte Albane, tuis esto favens t'amulis, Victor, Alexander, meritis utrique beati,

Nobis orate de Domino veniam.

15 Gregorii D. 17 bis 22 fehlen D ; statt dessen :

Addere Perminii nobis miserando misellis Atque tuis precibus, sancte Philippe, iuva.

Nach 16 schiebt D ein:

() Martine, Dei confessor, summe sacerdos, Gemma sacerdotum, auxilium fer ymon.

17 Magneque frater F. 18 Tu pie cum sanctis nos refove reliquis F. 19 bis 22 inkl. fehlen DFG. 19 Maxime de Francis D. 22 Pontifiees fidos ac reliquos famulos D. Nach 24 schiebt D ein:

His Waldburga comes nostras, pia, suscipe voces Nos et cum Domino protege, sancta, polo.

Am gleichen Orte interpoliert G: Sis, Margareta, comes nostras pia etc. wie D. 25 u. f. fehlen DFG. 30 audi te, sancte, rogamus D. 32 his 37 inkl. fehlen B. 33 Aeris ut temperiem G. 34 u. f. fehlen D. 36 te, summe, rogamus D 37 audi, Christe, rogamus D ; audi, te deprecamur G ; nos exaudito, precamur F. 39 audi nos B; o fehlt B; ymon eleison A bis G. „Versus Eatperti ad processionem diebus doininicis" A; „Versus in dominicis diebus" B; „Letania metrica" D. Die Litanei steht auch in dem Trop. Mindense saec. 11. Cod. Guelfenhyteran. 1110 (Heimst. 1008) mit der Aufschrift: „Versus Katperti ad processionem diebus festis." Vgl. dazu Ekkehard IV. Casus S. Galli c. 6: Katpertus, qui Anlua spes miuuli .... dictaverant." Wertlos für die Gestaltung des Textes, ver- anschaulichen die nicht sanktgallischen Handschriften die Zersungenheit des Liedes.

ISO. (2.) Item eiusdem ad Eucliaristiam sumendam.

Laudes, omnipotens, ferimus tibi dorm colentes

Corporis immensi sanguinis atque tui. Tangimus ecce, tuara, rector sanctissime, mensam,

Tu, licet indignis, propitiare tuis. 5 Propitiare pius, peccata absolve benignus,

Prosit ut invictis appropiare sacris. Angelus aethereis sanctus descendat ab astris,

Purificans corpus cor pariterque pius. Haec mediana potens caeli nos ducat in arces, 10 Interea terris dans medicamen opis.

Quod colimus fragiles, salvator, respice Clemens

Summeqae pascentes protege pastor oves. Protege, quas recreas, hostis ne proterat illas,

Consolidans dono nos sine fine tuo.

240

15 Nam sumus indigni, quos ornes munere tali, Tn pietate tua, rex, rege castra tua. Hoc, pater omnipotens, cum Christo perfice Clemens, Spiritus atque potens, trinus et unus apex.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10/it. Cod. Sangallen. 381. ß. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. C. Trop. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 376. D. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. E. Cod. Vindobouen. [Pseudo-Augustinus de categoriis] saec. 10. add. saec. 10 F. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV 11. G. Trop. ms. Emmeramense saec. n/ia. Clm. Monacen. 14083. H.

3 Pangimus EFH ; sanctissime, laudem FH. 6 ut intactis F. 7 des- cendit F; descendat sanctus H. 9 adarces EFH. 10 dat medicamen F. 11 Ad colimus E. 12 Sumeque F. 16 tua protege castra tua H. „Item eiusdem ad eucharistiam sumendam" B; „Ad eucharistiam suscipiendam" D; „Versus Radperci ad communicandum." G; „Versus ad sumendam eucharistiam" H. Mit der Aufschrift: „Versus Hartmanni [sie] ad eucharistiam" in Trop. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst. 1008).

181. (3.) Item Ratperti ad Beginam suscipiendam.

Aurea lux terrae, dominatrix inclita, salve,

Quae dominus nostris nunc benedieta venis. Larga maneto tuis semper, clarissima, servis

Qui tibi mente canunt Carmen et ore ferunt. 5 Plus bodie solito radiat sol clarus in alto,

Cumque, serena, venis, nubila euneta teris. Floribus arva nitent, quia te nos visere cernent,

Fetibus atque solum germinat omne bonum. Gloria magnificae rutilas celsissima Romae 10 Atque Italos radiis comis amoena tuis. At tibi se famulam praebet Germania fidam

Saepius et facie te cupit aspicere. Caesaris ipsa decus populorum corrigis actus

Pluribus et validis imperitans populis. 15 Nunc sine fine vale miserans et nostra tuere,

Sit tibi magna salus, laus honor atque decus.

Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. lllU(Helm. 10U8). B. „Versus Ratperti" B. Dieses Lied enträt des religiösen Momentes, welches sonst die sanktgallischen Begrüfsungshymnen der Herrscher kennzeichnet. Gleich- wohl mag ihm hier der Platz belassen sein, den ihm die Mönche in ihren liturgischen Büchern anwiesen. „Bei der Kaiserin, an welche die obigen Verse gerichtet sind, kann kaum an eine andere gedacht werden als an Karls des Dicken Gemahlin Richgard , die Tochter Erchangers, die mit ihm zugleich im Januar oder Februar 881 die Kaiserkrone empfing. Dümmler, St. Gallische Denkmale (Mitteilungen der antiquarischen Gesellschaft in Zürich XII.). Zürich 1859, 256.

241

1S2. (4.) Versus Ratperti de Festivitate Sancti Galli.

R. Annua, sante Dei, celebramus festa diei, Qua, pater, e terris sidera, Galle, petis.

1. Ecce, dies populis micat haec sanctissima nostris,

Quorum tu princeps auctor ad astra meas.

2. Finibus occiduis abiens succedis eois,

Dans lucem plebi dogmatis igne toi.

3. Quae tenebrosa fuit fidei nee luce refulsit.

Per te caelestem coepit habere diem.

4. Hie ubi nocticolae tenuere cubilia larvae,

Ad laudem Christi psallit ubique chorus.

5. Hie fuit, ecce, feris statio gratissima saevis,

Nunc sedes sanetis te respuente manet.

6. Tu, pater, huc veniens fers tecum pacis honores,

Hinc totum pellens, quidquid adesse nocet.

7. Expuleras noeuum complens dulcedine totum,

Quo corpus linquens spiritus astra petit.

8. En, hodie meritam tu post certamina palmam

Sumpsisti, Galle ; protege nos hodie.

9. Iam super astra nitens famulorum suseipe laudes

Qui te devoto nunc iubilant modulo.

10. Aspice propitius venerantes nobile pignus

Corpus praeclarum, Galle beate, tuum.

11. Aspice, quae canimus, expurga corda benignus,

In rebus eunetis rector adesto tuis.

12. Hinc Domino trino laeti pangamus in uno,

Qui nos hunc talem fecit habere patrem.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Process. ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 260. B. 5, 2 respuente jeden- falls fehlerhaft; lies vielleicht residente oder remanente? Dümmler, Neues Aivli. IV, :A1: ..in Cod. S. Galli 381. p. 142, 360 p. 25 abgedr. bei Canis. V. 736, woselbst es Metzler Ratpert zuschreibt. Die Hss. nennen keinen Ver- fasser". Dies ist unrichtig. Die Überschrift steht in A.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 16

242

183. (5.) Ad Descensum Fontis.

(D u b i u s.)

Ro Rex sanctorum angelorum, totum mundum adiuva.

1. Ora primum tu pro nobis,

virgo mater germinis, Et ministri patris summi, ordines angelici.

2. Supplicate Christo regi,

coetus apostolici, Supplicetque permagnorum sanguis fusus raartyrura.

3. Sancte Galle, pater alme,

tuo fac oramine, Quo dignetur his festivis interesse gaudiis

4. Implorate, confessores

consonaeque virgines, Quo donetur raagnae nobis tempus indulgentiae.

5. Omnes sancti atque iusti,

vos precamur cernui,

Ut purgetur crimen omne

vestro sub oramine.

6. Huius, Christe, rector alme,

plebis vota suscipe, Qui plasmasti protoplastum et genus giguentium.

7. Fac interna fontis huius

sacratum mysterium,

Qui profluxit cum cruore

sacro Christi corpore.

8. Mitte sauctum nunc amborum

spiritum paraclitun In hancplebem, quam recentem fons baptismi parturit,

9. Ut laetetur mater sancta

tota nunc ecclesia

Ex profectu renascentis

tantae multitudinis.

10. Praesta, patris atque nati compar sancte spiritus, Ut te solum semper omni diligamus tempore.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslarien.se saec. 11 Cod. Casselan. theol. IV. 25. B. Trop. ms. Emmeramense saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. C. Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. r p 15. D. Pontif. ms. Augustanum saec. 12. Clm. Monacen. 3917. E. Miss. ms. Pragense saec. 12[ 15]. Cod. Mus. Bohem. XIV D 12. F. Trop. ms. Sangallense saec. ,0/n. Cod. Sangallen. 382. add. saec. 13. G. Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Kossian. VIII 18. H. Grad. ms. Aquilegiense saec. 14. Cod. Semin. Goritien. G. I. Grad. ms. Aquilegiense saec. 14. Cod. Semin. Gm-itien. F. K. Auch in Process. ms. Schafihaburgense saec. 14. Cod. Capit. Schafthal nirgen 154. Process. ms. Aqueligiense saec. 15. Cod. Capit. Utinen. VI. Collect, ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14 703. Process. ms. Schafihaburgense saec. 16. Cod. Capit. Schafi'naburgen. 9*. Rituale ms. Glemonense anni 1559. Cod. Civit. Utinen. s. n.

1, 3 summi patris H. 2, 3 Supplicatque D. Str. 3 fehlt immer aufser in AG. 4, 2 consonentque HIK. 5, 3 omne crimen D. -r>. 4 sub hnamine A. Nach Str. 5 schieben HIK ein:

243

Hermachora, diu optato

nos refove gaudio, Ut colatur haec sancta te

praesente ecclesia.

6, 4 germen gignentium HIK: genus gigantium D, gygantium ß. Str. 7 und 8 umgestellt BCDEFHIK. 7, 1 Ac in terra fontis D; Hac interna E.

7, 2 sacramentum mysterium E. 8, 1 abborum D. 8, 3 receutis E. Str. 9 fehlt AG. 9, 1 Et laetetur BDE. 9, 3 Et profectu C; renastis D.

„Sabbato sancto ad fontem" B; „Letania ad baptismum in sabbato" C; ., Versus ad processionem, quae fit ad fontem benedicendum in vigilia paschae et pentecostes" G. Von Dümmler, Neues Archiv IV, 542 unter Nr. X unter Ratperts Gedichten aufgeführt : „bei Canisius V, 745 ; Daniel I, 2ö0 : Mone I, 183 (woselbst es Ratpert abgesprochen wird);" ebenso von Scherer S. 134.

16:

Waldrammus,

Monachus Sangallensis, saec. 9. ex,

Über das Leben dieses St. Gallischen Mönches und Dichters, dem Ekkehart IV., wie es scheint mit Unrecht, den Titel decanus beilegt, er- fahren wir nichts Gewisses. Abt Salomo bezeichnet ihn in seinem Gedichte an Dado, Bischof von Verdun, als „doctiloquus vir", Hartmann der Biograph der hl. Weibrath, als „venerabilis monachus et presbyter, literis eruditus et egregius praedicator", während Ekkehart IV. seine musikalische Tüchtigkeit hervorhebt mit den Worten: „cuius etiam melodiae, quis fuerit, non celant".

Als Verfasser . der Sequenz Nr. (1) bezeichnet ihn Ekkehart IV. in den Casus S. Galli c. 46: „Waltrammus autem, quem supra diximus, decanus, sed et Hartmanrms. qui abbas noster factus est, quas fecerant laudes, sua nomina quia proferuntur in cantileuarum libellis, studiose transimus, praeter quod Waltrammi sequentia Sollemnüatem Indus dewti filii ecclesiae sine eius nomine scribitur". Der Name des Dichters ist von späterer Hand auch in Cod. Sangallen. 875 beigefügt. Das zweite und vierte Gedicht wird ihm handschriftlich zugeschrieben in Cod. Sangallen. 381. und Helmstadien. 1008. Dafs auch (3) von ihm, bleibt Vermutung. Vgl. über ihn Ekkeharti (IV) Casus S. Galli ed. Mayer von Knonau St. Gallen 1877, S. 137, n. 47-5 und S. 164, n. 592.

184. (1.) In Dedicatione Ecclesiae.

1. Sollemnitatem huius,

2 a. Devoti 2 b. Nimiruin

filii, ecclesiae, vestrae matris, colite,

3 a. Quae vosmet 3 b. Quae partus

ex alvo terrenos

spiritali genuit, caeli beredes freit.

4 a. Igitur celebris 4 b. Istius qui matris

haec eunetis se natos

festivitas maneat, esse pro certo sciant.

5 a. Oremus omnes, 5 b. Omnes oremus,

245

6 a.

Ut matri coniunctos

6 b.

Ac pacis aeternae

catholicae

consocians

omnipotens

visionis

filios faciat in

coetibus angelicis

Hierusalern

coheredes

celsa iucundos

esse tribuat.

7 a.

Amen et Amen,

7 b.

Fiat et fiat.

8 a.

0 sancti,

8 b.

Salvator

haec domus

hoc nobis

quorum artus continet,

precibus vestris donet,

9 a.

Quod nullis meritis

9 b.

Ut puta qui terra

coguovimus

sumus atque

nos mereri propriis,

tabescens cinis.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. add. saec. 12/i3. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. '618. B. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. C. Trop. ms. Sangallense saec. ,0/n. Cod. Sangallen. 382. D. Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod. Sangallen. 376. E. Seq. ms. Sangallense anni 1507. Cod. Sangallen. (Brander) 546. F. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. IV.o 11. G. Miss. me. Murbacense saec. 13. Cod. Colmarien. 444. H. ,

3 b, 3 facit H. 8 b, 3 nostris ABCEH. 9 a, 3 sqq. fehlen B.

185. (2.) Versus ad regem suscipiendum.

Rex benedicte, veni, visens habitacula Galli,

Otmari tectis accipiende sacris. Istud sanctorum concludit milia templum,

Quam subiens aedem experiaris opera. 5 Iugiter ista suis te servet turba sub alis,

Cuius reliquias haec tenet aula pias. Francia te Suevis, o rex, direxit alendis,

Iam pecuare tuum pasce diu viduum. Noricus et Sclavus, Bemanus, Saxo, Toringus 10 Corde manent alacri te dominante tui. Occiduae gentes, Hispania, Gallia triplex

Se studeant propere sub tua sceptra dare. Italiae populus diverso sanguine mixtus

Ad te pigmentis palliolisque ruat. 15 Ebrus, Thermoodon, Thrax, Nucbul, Bosforus, Ufens

Sumant maxillis iam tua frena suis. Hos inter populos nostri miserere, monarchos,

Commonitus fido a Salomone tuo. Fias placatus nobis maneasque misertus, 20 Quos stirps Scottorum suasit in hanc eremum.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. 10 dominante sui. „Item Waldrammi de quo supra".

246

186. (3.) Versus ad regem suscipiendum.

1. Imperatorum genimen potentum, Macte regnorum novitate mira, Semper antiquis famulis benigne

Rex, miserere.

2. Franciae reges micaere patres Fulgidi regis Karoli per orbem, Nee minus matres Alemanna tellus

Misit honoras.

3. Hie domus, hac est patria creatus Fautor Otmarus benedictus abba, Gallus ex Scottis veniens beavit

Omnia nostra.

4. Barbaros terrens proprios foveto, Cum quibus omnes Orientis artes, Immo quadrati superabis arvi

Summa vel ima.

5. Iuris et pacis moderator aequus, Temperans, fortis vigeas per omne Tempus hie degens, super astra caeli

Hinc abiturus.

Collect, ms. Sangallense saec. 9. Cod. Sangallen. 889. A. - Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. B. „Item de quo supra". ,,Sie scheint Waldrammus zum Verfasser zu haben, dessen Namen beim unmittelbar vorhergehenden Gedichte in der Handschrift genannt ist." Schuliger, Sängerschule S. 32. not. 2. Dieser Grund besagt nichts. Auch Scherer legt im Handschriftenverzeichnis von St. Gallen das Gedicht Wald- ramm bei ; doch ist sein Anspruch zweifelhaft.

Ist. (4.) Tersus ad Processionem.

R. Votis supplieibus voces super astra feramus,

Trinus ut et simplex nos regat omnipotens.

1 Sancte pater, iuva nos, 3. Summae sedis minister,

Sancte tili, salva nos, Quis ut Deus, Michael,

Compar bis et Spiritus, Cum supernis civibus

Ungue nos intrinsecus. Sis nobis propitius.

2. Sancta virgo virginum, 4. Praeco Christi Iohannes,

Stella maris, Maria, Agni Dei ostensor,

Tu pro nobis filium Redemptoris baptista

Ora, Christum Dominum. Tu nos Deo commenda.

247

5. Sancte Petre ac Paule Cunctique apostoli. Vos orate pro vestris Christianis populis.

6. Iuncti saucto Stephano Universi martyres, Estote auxilio Populo catholico.

7. Sancte Galle, succurre, Sancte Ottmare, subveni, Nos cum confessoribus Adiuvando precibus.

s. 0 martyr Felicitas Cohors atque virginum, Postulate pro nobis Maiestatis Dominum.

9. Omnes sancti Domini, Angeli et homines, Vos ad aures divinas Ferte preces sedulas.

10. Ut nobis remissio Peccatorum donetur, Aeris temperies Terraeque fertilitas.

11. Pacem nobis imploret Vestra intercessio, Sanitätern corporum Et perenne gaudium.

12. Ut famem et morbi vim Amovere dignetur Omnipotens Dominus, Obtinete precibus.

13. Ut saeviens gladius Et paganus populus Depellatur a nobis, Te rogamus, Domine.

14. Ut pastorem tueri Nostrum velis et clerum, Omnes simul oramus, Iesu Christe, audi nos.

15. Ut rex noster Chuonradus Eius et exercitus

Hinc et inde servetur, Oramus, Christe, audi nos.

16. Ut cruore redemptum Pretioso populum Conservare digneris, Oramus, Christe, audi nos.

17. Animas catholicas In aeterua requie Confoveri iubeas, Oramus, Christe, audi nos.

18. Omnes tibi canimus, Universi clamamus Yocibus et cordibus : Oramus, Christe, audi nos.

19. Oramus, Christe, audi nos, Christe, Christe, audi nos; Kyrie, eleison, canimus, Christe, eleison, psallimus.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed. III 7. B. Rit. et Sacram. S. Albani Magunt. saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. C. Collect, ms. Cellense (vel Hornbacense?) saec. 10. Cod. Vatican. Palat. 489. D. Trop. ms. Milidense anni 1024. Cod. Berolinen. IV0 11. E. Trop. ms. Emmeramense saec. n/i2. Clm. Monacen. 14083. F.

R, 1 vocis D. R, 2 ut fehlt D. Str. 1 fehlt D. 1, 1 adiuva F. 1, 4 Iunge nos E. 2, 1 Sancta mundi domina CE. 2, 4 Ora XPOYE-ßYM. D. 3, 2 Quis sicut Deus F. 2, 4 Nos iuvato precibus D. 4, 3 baptisma D. 4, 4 Nos Deo concilia D. 5, 1 Petre cum Paulo D.

248 -

5, 2 Cunctisqtie apostolis D. 5, 8 pro cunetis BEF; Implorate pro nobis D. 5, 4 Maiestatis Dominum D. Vor Str. 6 schiebt C ein :

Martyr Christi, Theodole Patroneque Albane, Fune (?) vinctis meritis Nos solvite criminibus.

Statt Strophe 6 haben

D:

Protomartyr Stephane Omnes atque martyres, Vos orate pro eunctis Piebibus catholicis.

O praesul sancte Emmerame Et omnes martyres, devote Estote in auxilio Populo catholico.

Vor Str. 7 schiebt C ein:

Obodarde confessor Martineque pariter, Nos cum confessoribus Adiuvate precibus.

Statt Strophe 7 haben:

D: Sancte pater Philippe Pirminiqu.e, pariter Nos cum confessoribus Adiuvate precibus.

0 Benedicte, pater pie, Sancte Galle, doctor bone, Nos cum aliis confessoribus Adiuvate precibus.

8, 1 Et martyr D. 8, 2 Et virginalis castitas F. 8, 3 Postulate pro nostris F. 8, 4 Iesum Christum peccatis F. Str. 9 lautet in

D:

Omnes sancti Domini Angeli et homines, Commendate populos Domino catholicos.

F:

Omnes sancti Dei, Nos exaudire dignemini Et ad aures divinas Ferte nostras miserias.

Str. 10 ff. fehlen F. 10, 3 temperiem C. Str. 11 lautet in BCD:

Ut pacis tranquillitas Corporumque sanitas A Christo detur nobis, Obtinete meritis.

Str. 12 fehlt BCD. Str. 13 hinter 15. BCD. 14, 1 Ut praesulem D; Ut N praesulem C; tueri fehlt CD. 14, 2 Clerum eius et omnem BD; Eius clerum et omnem D. 14, 3 Conservare digneris BCD. 14, 4 Oramus, Christe, audi nos. BCD. 15, 1 Ut rex noster D; rex noster Otto C; rex noster Henricus E. Str. 16, 17 und 18 fehlen BCD. -- Str. 19 lautet in BCD:

Christe, Christe, audi nos,

Kyrie, eleison, canimus,

Christe, eleison, canimus (psallimus C),

Iesu pie, audi nos.

In der einzigen St. Galler Hs., die heute dieses Lied enthält, ist dasselbe namenlos. Dagegen überschreibt das Mindener Tropar (saec. 11 in.) zu

249

Wolfenbüttel (Cod. Helmstadien. 1008), welches wie sein Milchbruder, die Berliner Hs. IV0 11. mittelbar oder unmittelbar nach St. Gallischen Vor- lagen geschrieben wurde, dasselbe mit den Worten: „Versus Waldrammi unde supra" ; ein Beweis, wenn es dessen bedürfte, dafs in St. Gallen Quellen vorhanden waren, die heute nicht mehr fliefsen. Bei Canisius Lect. aut. V, 746 wird das Gedicht ohne jede handschriftl. Grundlage dem Notker Balbulus zugeschrieben.

Der Königsname in 15, 1 hat nichts mit der Abfassung des Liedes zu schaffen, wie Winterfeld (Poetae Aevi Carolini IV, 327.) nach Dümmler (Neues Arch. IV, 547) meint ; er zeigt nur durch seiuen Wechsel an, unter welchem Kaiser die betreffende Handschrift geschrieben wurde.

Hartmannus,

Abbas Sancti Galli, f 925.

Über die Herkunft und Jugend dieses (jüngeren) Hartmann geben uns die St. Gallischen Geschichtsqnellen keinerlei Aufschlufs. Im Jahre 895 be- gegnen wir ihm dann urkundlich als Diaconus, 910 13 als Camerarius, 920 als Propst. Nach dem Tode Salomos III. (5. Januar 920), wenngleich erst nach längerer Sedisvakanz, zum Abte gewählt, stand er als solcher dem Stifte nur noch kurze Zeit (drei Jahre und drei oder vier Monate) vor. Vgl. Ekkeharti , Casus Sancti Galli ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen zur Vaterländischen Geschichte XV), St. Gallen 1877, S. 4 n. 16; S. 165 n. 596, S. 176 n. 617.

Unsere Kenntnis von den liturgischen Dichtungen Hartmanns ruht wieder auf den St. Gallischen und einigen andern Handschriften , die Abschriften von St. Gallischen Vorlagen sind. Nur einer Dichtung unseres Autors gibt auch Ekkehart Zeugnis, wenn er in seinen Casus c. 6 schreibt: „Consuluntur Hartmannus, consilio magnus, ille quidem, qui Humili prece melodiam fece- rat". Vgl. Dümmler, Neues Archiv IV, 556.

Die Nummern (6) bis (10) folgen sich, ohne Namen des Verfassers in der St. Galler Handschrift 381 in der hier beibehaltenen Ordnung. Die fünf Lieder, die sich alle auf ein und dieselbe Tatsache, dafs Adalbero, Bischof von Augsburg (887 910) St. Gallen mit Reliquien des hl. Mang von Füfsen beschenkte, welche von Saloino III. in eine zu Ehren des hl. Kreuzes und des hl. Magnus erbaute Kirche feierlich übertragen wurden (vgl. Nr. (9) 8, 1), bilden somit einen Cyklus, ein Ganzes; spricht man eines derselben Nr. (10) mit C'anisius, Schubiger und Dümmler dem Hartmann zu, so macht man es eben dadurch wahrscheinlich, dafs er alle fünf Lieder verfafst hat. Nr. (10) ist für das „Einholen" der Reliquien geschrieben, Nr. (11) für die „Über- tragung", Nr. (7), (8) und (9) sind für Umzüge mit denselben gedichtet, Nr. (6) ist schlechthin als Hymnus gedacht. Da Ratpertus beim Amts- antritte Adalberos entweder schon tot war oder bald nach demselben ge- storben ist, kann an ihn als Verfasser dieser Mang-Lieder nicht gedacht werden. Höchstens könnte Notker in Frage kommen.

188. (1.) Versus Hartmanni ante Evangelium cantandi.

1. Sacrata libri dogmata 2. Muuderaus omnes corpora

Portantur evangelici, Sensusque cordis simplici

Cunctis stupenda gentibus Purgantes conscientia

Et praeferenda laudibus. Verba pensemus mystica.

251

3. Vultus declini pariter Clausa tenentes storaata Stemus intentis auribus, Ut decet, ante Dominum.

4. Nee sat videtur sonitus Auditu solo capere,

Ni cor purgatum teneat Factisque iussa compleat.

5. Sic mandat ipse maximus Magister, summi filius, Sensus nostrorum pectorum Arvis diversis comparans.

6. Sunt, ait, rura plurima, Quis semen frugis spargitur, Censu sed multum dispari Reddunt aeeepta foenora.

7. Quaedam saxorum Stramine Replentur nimis pessimo, Frugemque necat maximus Ardor solaris luminis.

8. Quaedam siccato germine Replentur spinis horridis, Viarum strata plurimis Officiunt seminibus.

9. Ast qui felices fertili Glebas feeundat germine, Illum laetantem cumulat Fructus laboris centuplex.

10. Sic voluntatis integrae Perfecta nitent opera, Terraque cordis optimi Centenum refert numerum.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. B. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. C. Trop. ms. Sangallense saec. ,0/n.[et 13.] Cod. Sangallen. 382. D. Trop. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 376. E. Grad. ms. Ottobnranum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. F.

1, 1 evangelii E. 2, 2 simplicis F. 3, 1 Vultus. 5, 2 Artus diversis BE. 6, 2 Quo semen F. 9, 3 cumulat laetantem D. „Versus Hartmanni ante evangelium, cum legatur, canendi" C; „Versus H art in anni ante evangelium cantandi" E; „Versus ante evangelium, eum legatur, canendi" D; auch in Trop. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst. 1008) mit der Aufschrift: „Isti versus Hartmanni canendi sunt, antequam legatur evangelium". 1,1 sqq. und 1, 3 sqq. abwechselnd als Rundreim benutzt.

18$). (2.) Versus eiusdem de Natali Iuuocentum

Ad Pr ocessionem.

Salve, lacteolo decoratum sanguine festum,

Salvete, innocua corpora fusa neci. Concinit, ecce, Deus, tibimet grex iste pusillus

Festivum laude praeveniendo diem. 5 In qua morte pia puerorum maxima turba

Occidit et victrix regna superna capit. Nam quia terrenum metuit disperdere regnum,

Impius immani rex feritate furit. Audierat regem, quem euneta oracula dudum 10 Spondebant vatum, virgine matre satum, Iudaicae gentis cui debita regna manerent,

Hocque magos Stella testificare nova.

252

Nee mora, pestifera succenditur efferus ira,

Dum sibi praeripier regia iura timet. 15 Mox iubet innocuam ferro prosternere plebem

Destinat atque neci corpora lacteola. Perderet ut Cbristura, dum nemo evaderet ipsum,

Inter et innumeros sterneret hunc pueros.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 382. B. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV 11. C.

10 vatum fehlt B. 11 bis Schlufs fehleu B. 17 Perderet et C. „Versus eiusdem de natali innocentum ad processionem" AB; „Versus in vigilia innocentum ad processionem". C; auch in Trop. ms. Mindense saec. 11. iu. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst. 1008), als „Versus eiusdem in natale innocentum". 1 und die beiden Hälften von 2 abwechselnd als Rundreim gebraucht.

190. (3.) Item eiusdem de eadem Festivitate.

1. Cum natus esset Dominus, Turbatur rex ineredulus, Magi tulerunt munera, Quos Stella duxit praevia.

6. Mas omnis infans oeeidit, Quem novus partus protulit, Scrutatur, ah ! eunabula Ac ipsa matrum ubera.

2. Herodes rex interrogat, Quo Christus nasci debeat, Locumque dici Üagitat, Ut hunc necare valeat.

Quid furis. crndelissime O carnifex et pessime? Hie solus, qui requiritur, Impune Christus tollitur.

3. Adorant magi Dominum Viamque carpunt aliam, Nee saevi regis impiam Ultra vident praesentiam.

8. Pectus tenellum rumpitur, Matrum sinus perfunditur, Sed lactis plus quam sanguinis De loco stillat vulneris.

4. Tunc rex Herodes fervida Succenditur insania Mandatque sterni milia Lactantium innumera.

9. Salve, lactans exercitus, Flores sanetorum martyrum, Ad aram summi numinis Qui laeti semper luditis.

5. Completur saeva iussio, Mactatur omnis pusio, Aetatis bimae parvuli Vel infra subduntur neci.

10. Nos vos laudantes pueros Semper iuvate preeibus, Vobiscum uti iugiter Possimus laeti psallere.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Maguntinum [?] et Tegurinum saec. 10 et 11. Cod. Londinen. Add. 19 768. bis. B et C. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV 11. D.

I

253

1, 2 Turbatus D. „Item eiusdem de eadem festivitate". A. „Versus in epiphania Domini ante evangelium" 1); auch in Trop. ms. Mindense saec. 11. in. Cod. Guelfenbyteran. 1110 (Heimst, 1008) mit der Aufschrift: „Item versus eiusdem unde supra".

191. (4.) Item eiusdem ad Processionem diebus dominicis.

R ° Humili prece et sincera devotione

Ad te clamantes semper exaudi nos.

1. Summus et omnipotens genitor, qui cuncta creasti,

Aeternus Christus filius atque Deus, Xec uon sanctificans dominator, spiritus almus Unica maiestas trinaque sola Dei.

2. Ipsa Dei genetrix, reparatrix inclita mundi,

Quae Dominum casto corpore concipiens Perpetua semper radias cum virginitate, Indiguos famulos, virgo Maria, tuos

3. Angelici proceres. caelorum exercitus omnis

Aeterno semper lumine conspicuus, Agmine ter trino supero per sidera regno

Laudibus aeternum concelebrans Dominum,

4. Petrus cum Paulo, Thomas cum Bartholomaeo

Et Iacobus sanctis nos relevent precibus. Andreas, Mattheus, Barnabas atque Iohannes, Matthias, Lucas, Marcus et altisonus.

5. Coetus apostolicus duodeno sidere comptus,

Propitius cunctos protege nos famulos, Et, quos muitiplices lacerant per crimina pestes, Peccata absolvens fac bona cuncta sequi.

6. Nunc Stephanus, Linus, Clemens Anacletus et almus

Xystus, Alexander Corneliusque pius, Hippolytus, Vitus, Laurentius atque Modestus Chrysogonusque pius nos miserando iuvent.

7. 0 vos martyrio decorati in nomine Christi

Conspicui testes, purpurei proceres, Qui bello invicti superastis daemonis iras, Conspirata manus vincere morte minas.

8. Silvester, Damasus, Gregorius Ambrosiusque,

Hilarius, Zeno, Maximus atque Leo, Martinus, Proculus, Caesarius Eusebiusque Orent pro nostris criminibus variis.

254

9. Ordo sacratus confessorum praecipuorum, Auxilio tutos undique redde tuos Atque tua nosmet prece dimittendo reatum Nos fragiles multum cladibus omnigenis

10. Paulus et Antonius, Macarius Arseniusque,

Pachomius, Beda, Attala, Paphnutius, Bertolphus, Libertinus, Basilius atque

Hieronymus doctor, nos miserate, precor.

11. Galle, Dei summi miles fortissime Christi,

Nobis nunc famulis auxiliare tuis. Nil sie perspieuum poterit vox clara referre, Ut decet in tali nunc patris obsequio.

12. Hie tibi perpetuis resonant concentibus aedes

Ossibus et sacris semper habetur bonos, Cum laeti famuli celebrant hie festa benigni Laudibus instantes nocte dieque tuis.

13. Dirige corda pius et tempora dirige nostra

Atque dies laetos ducere da famulos,

Ut semper valeant tibimet cantare quieti,

Te quoque caelesti cernere luce poli.

14. 0 dilecte Deo, radians virtute corusca

Sancte Ottmare pater, iunge preces pariter. Intercede pius veniam poscendo misellis Aureque iam blanda carmina pereipiens.

15. Summe Dei eultor, monachorum rector et abba,

0 Benedicte, sacer atque benigne pater, Istud coenobium coetumque tibi famulantum Nostraque sanetificans euneta tuere simul.

16. Felicitas felix. Eulalia, Digna, Verena

Petronellaque cum perpete Perpetua, Agnes atque Agathes, Christina, Euprepia, Thecla, Eufemia, Regula, Eugenia atque bona,

17. Virginitate chorus resplendens candidularum

Turba puellarum integritate nitens, Quae geminis gaudes pulchrum decorata coronis Laude pudicitiae martyriique simul,

18. Omnes nunc saneti, nostris suecurrite lapsis

Et veniam eunetis ferte iuvando malis ; Nam vestris preeibus, petitis quaeeunque rogantes, Annuit ipse pius nilque negat Dominus.

255

19. Pacem perpetuam, rogitamus, prospice, Christe,

Et sanae vitae gaudia longa diu, Temperiem caeli tribuens, ut copia frugum Omnibus exundet ubere laetitia.

20. Agne Dei patris, qui mundi crimina tollis,

Optatae pacis raunera dona tuis. Kigie TtavTOXQaTOQ, Yacog codiLers rcdvteq v ßaoileig rjfxäiv, Xqlox\ eXeyoov r^fxwv.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. B. Trop. ms. Bambergelise saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. C. Rituale et Miss. ms. S. Albani Maguntini saec. 10. Cod. Vindobonen. 1888. D. Trop. ms. Maguntinum (?) et Tegurinum saec. 10. et. 11. Cod. Londinen. Add. 19 768. E. Pass. ms. Cellense (Hornbacense?) saec. 10. Cod. Vatican. Palat. 489. F. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. Theol. IV. 11. G. Trop. ms. Nonantulense saec. 11. Cod. Roman. 1343 (Sessor. 62). H. Trop. ms. Einmeramense saec. 11. Clm. Monaceu. 14083. I. Trop. ms. Nonantulense saec. u/ia. Cod. Casanaten. C IV 2 (1741). K. Proeess. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 15. L.

R, 2 Christe exaudi nos DFIKL. 1, 2 filius atque tuus L. 2, 1 Sancta Dei genetrix I ; reparatrix et inclita DFL 2, 2 bis 4 fehlen I ; dafür: Ora pro nobis et pia pro populis. 2, 3 Perpetuam F; radians GH.

3, 1 omnes H. 3, 2 conspicuos C. 3, 3 radians per sidera HK; regni K; regem H. 3, 4 concelebrant D. 3, 2 bis 4 fehlen I; dafür: Pro toto mundo funde preces Domino. 4, 2 Et Iacob K; Et Iacobi CD; sancti C ; revelent F. 4, 3 sq. fehlen I. Von 4, 4 springt F auf 20, 1 über. Str. 5 fehlt L. 5, 2 Cunctos propitius H. 5, 3 Ut quos C. 5, 4 absolve H. 6, 1 Tunc L. 6, 2 Alexander precatibus omnes C; Eustachius fortis cum sociisque suis L. 6, 3 fehlt C; Georgius, Cosmas, Vitus , Wenceslaus , Adalbertus L. 6, 4 miserendo A ; Christo credentes protege martyr oves C. Dann springt C auf Str. 19 über. Statt Str. 6 setzt I ein:

Norica regna tuens, Heimrame, precatibus omnes

Christo credentes protege, martyr, oves. Istud coenobium coetumque tibi famulantum

Nostraque sanctificans cuncta tuere simul.

An eben dieser Stelle schiebt H drei Strophen auf Synesius und Theopontus ein. Vgl. Anal. XXIII, 84; D setzt an diese Stelle Str. 11 bis 14 auf Theodolus angewandt (Theodole summi miles) und Str. 14 auf Alban (Sancte Albane pater). 7,1 Qui sunt martyrio I. 7,2 Orent pro nostris criminibus variis I. 7, 3 u. f. fehlen I, das sofort auf Str. 15 übergeht.

Vor Str. 8 drei Strophen auf Silvester eingeschaltet H; daran reihen sich Str. 11 13 inkl. auf Adrian angewandt (Adriane Dei miles); die weiteren Abweichungen von H siehe Anal. XXIII, 1. c. 8, 1 Urbanus, Damasus H.

Str. 9 fehlt L. 9, 1 Ordo confessorum sacratus K. 9, 2 Auxilio totos B. 10, 2 Bachumius D. 10, 3 Pertolfus G; Pertolius D; Blasius pater, Augustinus, praesul amandus L. 12, 1 perpetuo B. 17, 2 gaudens D. 18, 2 ferte iuvando polis D; milis C. 18, 3 Iam vestris DL. 18. 3 u. f. fehlen I. 19, 2 sanctae vitae D; longe diu D. Str 19 fehlt CFIL. 20, 1 sq. zweimal. 20, 1 mundi qui K. 20, 3 sq. fehlen I.

2j, 1 Kyrrie (Kyrie) pantocrator ysos sodisse tepantes AG : Kyrie panto- crator ysos sodisse te pantes B; Kyrie pantocrator ysossodisse te pantes CK: Kyrie pantocrator yson sodisse te pantos 1) ; ysosodisse te pantos F : Kyrie

256

panton craton ysos sodisse te pantes H; ysos sodisse te pontos L. 20, 2 Suba syleos ymon, Christe, eleyson ymas A; Su basyleos ymon, Christe, eleyson ymas B; Su basileos imon, Christe, eleison imas C; Sub basiltos ymon, Christe, eleyson ymas D; Sub asileos ymon G; Sub basileos ymon, Christe, eleison ymas HL; Sub basileos ymon, Christe, eleyson ymas K. „Item eiusdem ad processionem diebus dominicis" A; „Letania in dominicis diebus" G; „Dominieales Letaniae" I. Für die Feststellung des Textes sind die nicht St. Gallischen Handschriften so gut wie wertlos; sie schildern aber die liturgische Zersungenheit des Liedes. Vgl. bezüglich dieser Litanei die Bemerkung Ekkeharts w. o. in der Vorbemerkung'.

192. (5.) Yersus Hartmanni ad suscipienduin Regem.

Suscipe dementem, plebs devotissima, regem

Ducque canens Galli teeta sub alta pii. Iam, benedicte, veni, rector dignissime mundi,

Dextera te Christi protegat arce poli. 5 Actibus in eunetis tibi prospera euneta superne

Proveniant votis et sine fine piis. Hoc nos instanter rogitamus pectore fido,

Hoc petimus omnes nocte dieque simul. Te nobis blandum dederat dilectio Cbristi, 10 Qui nosmet tanta sedulitate foves

Insita te nobis bonitas et saneta voluntas

Ante dedit carum, quam quoque visus eras. Cernere nunc faciem liceat virtute nitentem,

Optio quod nostra saepe cupita fuit. 15 Rex, dominus regum, factor rectorque potentum,

Qui te terreno praetulit imperio, Hie te confortet semper virtute polorum

Et secum regno laetificet populo.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.

193. (6.) In Susceptione Reliquiarum saneti Magni.

1 . Mire eunetorum Deus et creator, Mitis et fortis solidator orbis, "Vota servorum tibi subditorum

Aspice Clemens.

2. Pangimus darum cupidi triumphum, Mente gaudentes simul et precantes, Sanctus ut praesens super astra gaudens

Nos benedicat.

257

3. Ille dam vita frnitur cadnca. Lucis aeternae radios videre Visibus cordis studuit sab imis

Fretus ab altis.

4. Nomen hie Magni reserando plebi Viribus magnis colitur celebris, Auetos a Gallo superis amando

Dogmate largo.

5. Hostis immitem domuit furorem, Pacis auetorem comitando suavem, Omnibus sanetae placidaeque vitae

Normula factus.

6. Ille post darum remanens magistrum, Eius exemplis inhians beatis, Turbidum mundi reprobans honorem

Terrea sprevit.

7. Spiritu pauper fuit hie minister, Hinc et in regno micat ille dexter, Mitis exstabat, tenet atque terram

Viva gerentem.

8. Fervido planctu simul hie dolebat. Inde solatum Dominus coronat Tristibus spretis lacrimisque tersis

Perpete regno.

9. Famis, en, iustae pariterque sitis Damna perpessus fuit hie beatus. Unde divinis dapibus repletus

Gaudet in astris.

10. Hie fuit Clemens miserans misellos, Eius et iudex miseretur altus, Tota cum mundi species obibit

Fine sub uno.

11. Corde nam mundo fuit atque puro, Hinc Deum clare meruit videre Filius summi simul et vocari

Pacifer ipse.

12. Persecutorem toleravit iste,

Iusta dum vovit Dominoque redtlit, Inde caelestem merito decorem Possidet ipse.

Dreyes, Lateinische Hymnerxliehter. II. 17

258

13. Bis quater surarais speciebus, ecce, Praeditus splendet pater hie beatus, Omnibus nobis veniam benignus

Conferat idem.

14. Inde nunc caeli rutilans in aula Civis aeternae sociusque turmae Nostra placatus pius et benignus

Crimina tergat.

15. Praestet hoc nobis genitor perennis Katus et plenus patrii vigoris Spiritus saneti moderante nostros

Lumine sensus.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. Von Schubiger, die Sängersehule St. Gallens, S. 38, doch ohne Angabe seiner Gründe Rat- pertus zugeschrieben und auch von Dümmler, Neues Archiv IV, 542 (als Nr. X) unter Ratpertus Gedichten aufgeführt. Bei Canisius, Lectt. Antiq. V, 750 als „Versus Ratperti de saneto Magno".

1W. (7.) In Susceptione Reliquiaruni saneti Magni.

1. Iam fidelis turba fratrum 4. Hinc exsultent astra caeli

voce dulei consonet, lacteusque circulus,

Hymnum dicat et serena Signa tum bis sena saltent

partiatur dramata, et Corona nobilis

Dulce pondus et beatum Ornatusque totus soli

in lectica deferens. conditori cognitus.

2. Scandens et descendes inter 5. Nos istorum semper clara

montium confinia consecuti munia

Silvarum scrutando loca Sanctitati tantae cantu

valliumque coneava, personemus bombico,

Nullus expers ut locus sit Exaudire quod delectet

istius solaminis. euneti plasten saeculi.

3. Iamque caelum iamque terra 6. His ineeptis assit alma

iamque pontus laudibus felix et theotocos,

Plaudant atque circumquaque Assit Petrus, hunc sequatur

vox emissa plebibus omnis atque apostolus,

Auctorem patremque tanti Martyr et confessor atque

tamque clari luminis. turba saneta virginum.

7. Nunc redemptor et creator,

auetor veri gaudii, Largiatur aptaro nobis

virtutis tiduciam, Ut sibi volendo digna

captemus perennia.

Tmp. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.

259

195. (8.) In Susceptione Reliquiarum sancti Magni.

1. 0 rector invictissirae 5. Nam spiritas ex sidere Regumque sator inclite, Haec creditur revisere, Nostras preces cum carmine Gaudens honore provehi Intende nunc piissime. Quandoque reddendnm sibi.

2. Timenda res est denique, 6. Nunc Magnus iste nomine Praesumimus quam tangere, Maiorque Christi munere Artus et horum pandere, Defendat alma gratia

Quos tu beasti in aethere. Plebis viantis pectora.

3. Absterge nostra, quaesumus, 7. Portamus, ecce, cernui Peccata, quae commisimus, Pignus decoris spien didi

Ut sancta membra tangere Nunc plana, nunc per aspera

Non poena sit sed praemium. Ad sedis aptae culraina.

4. Adest fides promptissima, 8. Hie civium caelestium Spondens per ista munia Lux clara splendet obvia, Nos adiuvari certius; Ac compares fidissimi Discedat hinc iam perfidus. Iunguntur ore nobili.

U. Illic parentis gloriam Summique nati gratiam Cum claritate spiritus Laetis canamus voeibus.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381.

196. (9.) In Susceptione Reliquiarum sancti Magni.

1. Christus ad nostras veniat camenas, Christus et vocem tribuat salubrem, Christus ad vitam vehat et perennem

Se modulantes.

2. Audiat nosmet chorus angelorum, Protegat nos plebs et apostolorum, Patriarchae omnes simul et prophetae

Luce perenni.

3. Martyrum turbas petimus serenas, Sanguinis palma pretioqae ciaras,

' Vocis ut nostrae modulis reeeptis . Gaudia praestent.

17*

260

4. Nunc sacerdotes monachosque claros Ad preces nostras cupidi vocaraus, Nosmet ut seraper foveant et nostra

Pace suavi.

5. Virginum dulces nitidosque flores Semper in nostro petimus favore Esse praesentes simul et fugantes

Noxia quaeque.

6. Omniura sane rutilus piorum Coetus ad nostram vigilet salutem, Invidum pellens rapidumque furem

Munere Christi.

7. Christe, nunc servos miserare fidos Ob precem sanctae nitidaeque plebis, Inter hos Magni meritum recordans,

Maxime iudex.

8. Per Crucera sanctam moderare nostram, Conditor, vitam tribuens quietam, Perditis culpa veniam rependens,

Luminis auctor.

9. Pacis augraentum tribuas, rogamus, Utque salvemur, pariter precamur, Ac remittendi decus exhiberi

Te miserante.

10. Aetheris blandos facilesque raotus Frugis et largos reraeare quaestus, Regibus vitam populisque pacem

Da, pater orbis.

11. Praesuli nostro dominans faveto Huicque caelestera tribuens honorem Posthumum Petri facito perenni

Laude beatri.

12. Agne, qui tollis facinus reorum, Conditor lucis, miserere nobis, Christe, nos audi, patris alme fili,

Kyrie, eleison.

Trop. ms. Sangallense sae<% 10. Cod. Sangallen. 381, A. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 382. B. Trop. ms. Cremifanense saee. 12. Cod. Cremifanen. 309. C.

261

Nach Str. 1 schiebt C ein:

Virginum virgo meritis Maria Atque cum choris Michael novenis Digni cum dignis precibus Iohannis (Iohannes Hs.) Ferte iuvameu.

Da diese Str. in den St. Galler Quellen fehlt und die Chöre der Engel auch 2, 1 vorkommen , dürfte dieselbe spätere Zutat sein. 2 , 2 et fehlt C. 3, 2 palmam C. 3, 3 susceptis C. 7, 1 miserere C. 8, 3 repren- dens A. 11, 2 que fehlt B. In C der Rundreim: Exaudi, Domiue, miseris miserere famulis; lies: famulis miserere? „Dominica post as- censionem Domini ad processionem. Ut Vita sanctorum canitur." B.

197. (10.) In Susceptioue Reliqniarum Sancti Magni.

R°. Carmina nunc festis psallamus rite choreis, Obvia laetantes pectora qui ferimus.

1. Aurea iam resonent redimitis carmiDa bombis,

Quae variis mixtim vocibus aura ferat. Nil sie perspieuum poterit vox clara referre, Ut decet in tali nunc patris obsequio.

2. Sic devota tarnen pandamus ora canentes

Pectore de puro hos referendo sonos: Istuc iam properans, Domini dilecte, propinqua. Quo tibi condigna corporis aula nitet.

3. Hie tibi perpetuis resonant concentibus aedes,

Ossibus et sacris semper habetur bonos, Dum laeti famuli celebrant hie festa benigni Laudibus instantes nocte dieque tuis.

4. Laetus ob hoc nostros blandusque invisito fines

Atque pius servis auxiliare tuis; Iam nunc servitiis famulum consuesce tuorum Prosper et huc vultum flecte, serene, tuum.

5. Dirige cor da pius et tempora dirige nostra

Atque dies laetos ducere da famulos,

Ut semper valeant tibimet cantare quieti,

Te quoque caelesti cernere luce poli.

6. Sternere supplieibus ishaec modo patria votis

Et venerans tanti suseipe membra viri,

lpsas omnigeno decorans cum flore plateas,

Lumine perpulchris obvia lampadibus.

262

7. Adveniunt pariter necnon comitantur euntem

Perspicui fratres, angelici proceres. Qai sancti feretrum circumvolitando beatum Alarum expansu undique membra tegant.

8. Inde Columbanus, nostcr pater atque magister,

Alpibus excursis aeriisque viis Hie aderit praesens alacrisque ad gaudia tanta Agmina coniungit consociata simul.

9. Coniunguntur ei celeres gressusque fatigant

Tres quoque Francorum Scottigenae pariles, Quos volitans fama asciscens ad gaudia tanta Unitos tulerat dulcibus obsequiis.

10. Obvius hinc proprios Gallus producit alumnos Longius oecursu adpropians rapido. Hunc circum medium numerosis coetibus auetus Densatur nitidus caelicolum populus.

11. Omnes qui pariter saneta te voce salutant

Et proprios lares, Magne, subire rogant,

Ut, quos aetbereis retinet communio templis,

Hie quoque consortis iungat honoris amor.

12. Interea Ottmari praestabit cura beati,

Mansio construeta quoque parata fiat, Ut nil displiceat venientis hospitis ori, Omnia splendenti sed niteant facie.

Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen. 381. Zu diesem Gedichte bemerkt Canisius (bezw. Metzler) V, 753: „Incerti auctoris, monachi tarnen S. Galli atque, ut videtur Hartmanni propter quosdam eius versus, quos habet etiam in litania Hurnüi prece". Dem schliefst sich Schubiger an, Sängerschule 34, n. 2 und zweifelnd Dümmler N. A. 1. c. Nr. VI.

11)8. (11.) In Susceptione Reliquiaruin Sancti Magni.

R. Miles, ad castrum properes novellum * Pridem et notos repetas locellos. Posside terram tibi praeparatam, Iam, comes Galli, sociare illi.

1. Nos sua, Magne, 2. Nunc studet ille Pignora Gallus Rus laquearque

Miserat ad te Te veniente

Teque venire Comere laute,

Oppido poscit. Nil remoreris.

263

Sexus uterqoe, Vir mulierque, Turba pedestris, Coetas equestris Vociferantur.

6.

Ad tua quisque Limina stratus Te sibi poscat, Sancte, favere; Esto misertus.

4. Te, pater, aetas Expetit omnis, Ut veniendo Concta mederis Et modulantur.

Igne nocivo, Grandine, morbo Daemonis astu, Marte fameque Protege cives,

Quando parata Ingrediaris Tecta, patrone, Nos famulantes Ipse tuere.

Corporis ut qui Reliquiarum Condere partem Proraeruerunt, Iuveris illos.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. Vgl. Diimmler a. a. O. Nr. "VTI. Wem Hartmann für den Verfasser von (6) gilt, dem liegt es nahe, ihn auch für den Dichter dieses Liedes für die gleiche Ge- legenheit zu halten. Ganz daneben ist es aber, wenn Canisius V. 760 in Hartmann auch den Dichter des Liedes Tribus signis Deo dignis sehen möchte, das schon nach Ausweis des Reimes späterer Zeit angehört. Vgl. Anal. XX, 128.

Odo,

Abbas Cluniacensis, f 943.

Odo , der Begründer der berühmten Kongregation von Cluny , war 878 (oder 79) wahrscheinlich in der Landschaft Maine geboren. Sein Vater Abbo, durch Rechtskenntnis und literarische Bildung hervorragend, nahm eine ein- flufsreiche Stellung am Hofe Wilhelms von Aquitanien ein. Von heftigen Kopfschmerzen befallen, liefs sich Odo, der vielleicht schon von den Eltern dem Altardienste verlobt war, zu St. Martin in Tours zum Kleriker scheren, eine Zeremonie, die ihm Heilung seines Leidens brachte. Fulko, Graf von Anjou, sein Gönner, wohnte derselben bei. Odo studierte nun zunächst unter der Leitung Odalrichs, des Scholasters von St. Martin, dann zu Paris unter der des Remigius von Auxerre , kehrte hierauf nach Tours zurück , wo er Kanonikus, Scholastikus und Präzentor von St. Martin wurde. Dies Leben und Streben genügte indes seiner frommgerichteten Seele nicht. Mit einem Gefolgsmanne Fulkos, Adhegrin mit Namen, liefs er sich 908 (oder 909) von Bern in die in der Freigrafschaft Burgund belegene Abtei Baume aufnehmen. Nach dem Tode Bernos, der auch den Abteien Cluny, Massai und Bourgdeole vorstand, ward Odo um 924 zum Abte gewählt und ihm vom Erzbischofe Berengar von Besancon, die Benediction erteilt. Er beginnt mit diesem Momente ein überaus tatenreiches Leben , indem er in zahlreichen Klöstern die ursprüngliche Zucht herstellt und dieselben ein bisher unbekanntes und beispielloses Vorgehen zu einer Art geistlichen Ordensstaates zu- sammenschlofs, der sich später zu dem weitverbreiteten, reichbegüterten und einflufsreichen „Ordo Cluniacensis" erweiterte. Noch zu Odos Lebzeiten hatte derselbe nicht nur im gesamten Frankreich Fufs gefafst, sondern auch weit über die Alpen, ja bis nach Unteritalien hinübergegriffen. Auch in die öffentlichen Angelegenheiten von Staat und Kirche ward er, wie es in einer Zeit, die Imperium und sacerdotium mehr und mehr verquickte, nicht anders zu denken, tiefer und tieier hineingezogen, so dafs sein Dasein fortan einer ununterbrochenen Reise nicht unähnlich sieht. Diesen verschlungenen Lebens- pfaden nachzugehen, kann nicht Aufgabe dieses Ortes sein. Odo starb im Kloster St. Julien zu Tours den 19. November 943, noch auf dem Totenbette Hymnen auf den hl. Martinus dichtend. Vgl. Vita Odonis auctore Iohanne monacho coaevo, Migne 133, 43 86. ; Haureau, Hist. Lit. du Maine I, 133 sqq.; Sackur, die Cluniacenser I, 43 116.

Auch die literarische Tätigkeit Odos in ihrer Gesamtheit kann uns hier nicht beschäftigen. Bezüglich derselben sei verwiesen auf Sackur II, 331 bis 336. Odo war besonders als Musiker hervorragend. „Odo musicus," schreibt Sigebert von Gembloux, „ex archicantore Turouensi monachus et primus abbas Cluniacensis, in homiliis scribendis et declamandis et maxime in componendis sanctorum cantibus elegans ingenium habuit." De Scriptt. eccl. 124. Es sind uns aber neben einer Anzahl in Prosa abgefafster Antiphonen auf Martin von Tours, den Lieblingsheiligen Odos (Bibl.

2(55

Cluniacen. 262 sqq.), nur wenige Hymnen erhalten. Von den in der Bibl. Cluniacen. mitgeteilten haben wir noch jenen der hl. Maria Magdalena „Lauda mater ecclesia" zu streichen. Er kann nicht von Odo stammen, mit dessen Verskunst er im Widerspruche steht, und gehört zweifellos einer späteren Zeit an. Stünde es fest, dafs Odo Hymnen auf Magdalena verfafst, wofür ich mich vergeblich nach einem älteren Zeugnisse umsehe, so hätten eher die beiden Hymnen „Fidelium devotio" und „Maria fusis crinibus" (Anal. II, 97 sq.) für sein Werk zu gelten. Die uns erhaltenen Trümmer der hymnodischen Tätigkeit Odos sind im folgenden zusammen- gestellt und ist des Verfassers Autorrecht in den Noten begründet.

199. (1.) In sancti Martini.

Ad Vesperas.

1. Rex Christ e, Martini decus, 3. En, pauper hie et modicus Hie laus tua, tu illius, Polum dives ingreditur,

Tu nos in hunc te colere, Caeli cohortes obviant,

Quin ipsum in te tribue. Linguae, tribus, gentes ovant.

2. Qui das per orbis cardines, 4. Ut vita fulget transitus Quod gemma folget praesulam, Caelis et arvo splendidus ; Da, quos premunt eulpae graves, Gaudere eunetis pium est, Solvat per ingens meritum. Cunetis salus sit haec dies.

5. Sit trinitati gloria,

Martinus ut confessus est, Cuius fidem per opera Qui semper in nos roboret.

Brev. ms. Gasinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. B. Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 170. C. Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144. D. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod. Laurentian. Conv. sup. 524. E. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102.) F. Hymn. ms. S. Sophiae Beneventan saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. G. Brev. ins. S. Eutychii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B. 79. H. Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4). I. Antiph. et Grad. ms. Nivernense saec 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. K. Bibliotheca Cluniacen. col. 264. L.

1, 4 Et ipsum B. 2, 1 Cui das A ; orbem F. 3, 2 Dives polum ABG: Caelum dives CIK. 3, 3 Caeli fehlt A. 4, 2 Caelis et orbi I. 7. 1 trinitatis F. 7, 3 fide F. 7, 4 In nos et ipse roboret CEFHIK. Vor Str. 5 schieben B eine (die erste), D zwei Strophen ein :

Erili nocte media Martine, mundus te colit

Abrahae sinus subiit, Consertum ut apostolis,

Qui pace migrat reddita, Voces precantum suseipe,

Quam reddet et nunc dyscolis. Cunetis, quod egent, obtine.

Vinzenz von Beauvais bemerkt in seinem Speculum Historiale c. 55 von Odo: „Hie etiam antiphonas et hymnos de beato Martino dietavit

266

et vitam beati Geraldi deseripsit", und Iohannes monachus, der Biograph Odos, der spätere Abt von Salerno, schreibt in seiner Vita 1. 1. c. 10: „Tres vero hymnos in eius (sei. Martini) laude composuit, e quibus unius tantum exemplar inserere huie operi adiudicavi :

Rex Christe, Martini decus, Hie laus tua, tu illius, Tu nos in hunc te colere, Quin ipsum in te tribue."

Sackur 1. c. II, 331 bemerkt dazu (not. 4 und 5) „Johannes zitiert einen davon, und zwar den gedruckten; die andern sind unbekannt geblieben." Dies ist glücklicherweise nicht ganz zutreffend. Der eine gedruckte Hymnus (Bibl. Cluniac. 264) besteht nämlich aus zweien; der zweite beginnt mit den Worten Martine par apostolis. Schon das Hymnar von Moissac, einer Abtei, die zu Cluny gehörte, trennt die beiden. Als dritten im Bunde werden wir dann, den Hymnus Martine iam consul poli hinzuzufügen haben.

Hat Odo diese Hymnen schon als Kanonikus von St. Martin zu Tours gedichtet, oder erst als Abt von Cluny? Der Ort, an welchem Johannes von demselben spricht, möchte ersteres vermuten lassen. Sieht man indes ge- nauer zu, so kann man sich des Eindruckes nicht erwehren, dafs er von denselben in einer Art Digression redet und die chronologische Reihenfolge für einen Augenblick verläfst. Die Verse des zweiten Hymnus nämlich 4, 3 sq:

Monastico nunc ordini Iam pene lapso subveni,

die in keines Menschen Mund passen, wie in den Odos, zeigen deutlich, dafs diese Hymnen nicht ein Kononiker für Kononiker sondern ein Mönch für Mönche schrieb. Die Hymnen finden sich denn auch nicht in den Chor- büchern von St. Martin.

•200. (2.) In saneti Martini.

Ad Nocturnum.

1. Martine, par apostolis, 3. Qui ter chaos evisceras, Festum colentes tu fove, Mersos reatu suscita, Qui vivere diseipulis Diviseras ut chlamydem, Vis aut mori, nos respice. Nos indue iustitiam.

2. Fac nunc, quod olim gesseras, 4. Ut specialis gloriae Nunc praesules clarifica, Quondam recorderis tuae, Auge decus ecclesiae, Monastico nunc ordini Fraudes relide Satanae. Iam pene lapso subveni.

5. Sit trinitati gloria,

Martinus ut confessus est, Cuius fidem per opera Qui semper in nos roboret.

Brev. ms. Casinense saec. 10. Cod. Casinen. 506. A. Collect, ms. Martialense saec. 10. Cod. Parisin. 1240. B. Psalt. et hymn. ms. Marchianense saec. [9. et] 10. Cod. Duacen. 17U. C. Hymn. ms. Mossiacense saec. 10. Cod. Rossian. VIII 144 D. Brev. ms. Strumense saec. 11. Cod.

267

Laurentian. Couv. sup. 524. E. Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102) F. Hymn. ms. S. Sophiae Beneventan. saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. G. Brev. ms. S. Eutychii Nursini saec. 11. Cod. Vallicellan. B 79. H. Hymn. ms. Farfense saec. 11. Cod. Roman. 175 (Farf. 4). I. Antiph. et Grad. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. K. Bibl. Cluniacen. col. 264. L.

Vor Str. 1 Martine mundus te colit etc. B. Str. 1 und 2 umgestellt B. 1, 4 Vis et mori H; non respuis EH; non respuit I. 2, 2 praesule E. 2, 3 Auge piis D. 2, 4 elide AD. 3, 1 Cui ter A; eviscera F. 3, 4 iustitia B. 4, 3 hordini D. 5, 1 trinitatis F. 5, 4 In nos et ipse roboret CEFHIK. Vor 1, 1 Divisio C; Divide H. Dieser und der vorhergehende Hymnus sind nur einer AGL.

Dieser Hymnus ist als von Odo herrührend durch den Umstand be- glaubigt, dafs er mit dem von Johannes zitierten in Cluny zu einem ver- schmolzen war. Er ist es auch durch die folgende Stelle bei Udalricus, Constitutiones Cluniacenses 1.1, c. 43: „Quod festivitatem s. Martini cum octavis celebramus , hoc processit a primo loci nostri abbate proprio, scilicet domino Odone, qui Turonis oriundus S. Martini alumnus et canonicus erat ibidem; unde antiphonas, non antiquas sed novas, quas modo decantamus in depositione sancti confessoris et episcopi, super nocturnos ipse fecit, ipse hymnum, ipse quoque, ut praemissum est, octavas suas indixit . . . Omnibus horarum hymnis hie versus apponitur: Martine par apostolis."

201. (3.) In sancti Martini.

Ad Laudes.

1. Martine, iarn consol poli, 3. Coraplexus olim monachos Causas precantum inspice, Revise nunc licet reos, Iam intimus comes Dei, Et simus in memoria Cunctis, quod egent, obtine. In speciali gloria.

2. Te mundus omnis percolit 4. Affectus ut ille tuus, Consertum ut apostolis, Qui non refutat vel pecus, Hanc redde singulis vicem, Nos corrigat donans, tuae Placa suum his iudicem. Quod suppetit clementiae.

5. Sit trinitati gloria,

Martinus ut confessus est, Cuius fidem per opera Qui semper in nos roboret.

Brev. ms. Maioris Monasterii saec. 11. Cod. Rotomagen- 243. A. Brev. ms. S. Mauritii Turonen. anni 1343. Cod. Turonen. 145. B. Brev. ras. Lingonense saec. 12. Cod. Turonen. 807. C. Brev. ms. Columbense saec. 13. Cod. Ebroicen. 31. D. Brev. ms. S. Petri de Cultura saec. 13. Cod. Cenomannen. 188. E. Brev. ms. Lirense saec. 14. Cod. Ebroicen. 120. F. Brev. ms. Turonense saec. 15. Cod. Turonen. 147—148. G. Brev. ms. Turonense saec. 15. Cod. Parisin. 1032. H. Brev. ms. Benedictin. saec. 15. Cod. Parisin. 1043. I. Brev. Turonense imp. Parisiis 1522. K. 1, 3 intime HI. 3, 1 Amplexus BG. Str. 3 fehlt H.

Dieser Hymnus erweist sich meiner Meinung nach als der gesuchte, zu den beiden vorhergehenden gehörige Drilling, denn er ist ihnen formell und inhaltlich verwandt. Formell : er zählt dieselbe Strophenzahl wie jene,

268

beobachtet wie jene das Metrum, meidet die Elision, aber ebenso den Hiatus mit Ausnahme nach m. Inhaltlich: Man vergleiche:

Hymnus 2. Hymnus 3.

Martine par apostolis, Te mundus omnis percolit

Festum colentes tu fove. Consertum ut apostolis.

Zu letzterem ist auch heranzuziehen Hymnus 4, Str. 5, 4: Ut con- sertus apostolis.

Hymnus 2. Hymnus 3.

Monastico nunc ordini Complexus olim monachos

Iam pene lapso subveni Eevise nunc licet reos.

In Cluny hat sich dieser Hymnus , wenn er dort je im Gebrauch war, was zweifelhaft ist, nicht erhalten, wohl aber in den Benediktinerstiften in und um Tours. Es kann nämlich recht wohl der Fall sein, dafs die Hymnen ursprünglich für ein solches Stift, Saint Julien de Tours oder Marmoutiers geschrieben wurden und hernach in Cluny nur einer, aus zweien zusammen- gesetzt, in Gebrauch kam.

Aufser diesem Hymnus erinnern stark an Odos Art auch die Hymnen In laude Martini, Deus, Anal. XII, 186, von dem im Hymnar von Moissac zwei Strophen (5 und 6) in den ersten Hymnus Odos eingegliedert erscheinen; Martine, praesul optime, Anal. XII, 187, der im Hymnar von Moissac und im Brevier von St. Martin von Tours vorkommt, der aber einmal Hiatus aufweist. Auch der Hymnus Martine, confessor Dei, Anal. XXVII, 218, gemahnt manchmal an Odos Behandlungsweise.

'202. (4.) Hymnus in honorem sancti Martini, a S. Odone in extremis compositus.

1. Martini renitet, en, speciosa dies,

Qua scandit modicus dives Abrahae sinus, Concentusque poli obvius astat ei,

Nos hymnis hunc honoremus.

2. Est Iesus vehemens laus, honor atque decus, Nam caelos decorat arvaque clarificat. Emergens quasi sol alter ab occiduo

Splendorem dat in hunc diem.

3. Cultorem Domini hie tener imbiberat Et nil praeter eum sumere iam poterat, Signis a puero plenus et in senio

Ipso fide fit inclitus.

4. Qui, nee dum madidus fönte sacro laticis, Vestivit Dominum parte suae chlamydis Et semet gelidat, algidus ut tepeat,

Nosque nunc meritis tegat.

5. Ter virtute potens mortibus imperitat, Signorum titulis totus ubique micat,

Ut, quod Christus habet, nomen ibi niteat, Ut consertus apostolis.

269

6. Instinctu supero cardine quadrifido

Gens, linguae, populi hunc celebrant seduli, Certatimque fluit illius ad tumulum, Martinum decet hoc decus.

7. Haec, Martine, dies arva polosque replet, Sit per te salubris his, quibus est celebris, Sit gaudere pium, sit generale bonum

Hoc per te, pater inclite.

8. Tu pacem reparas hie et ad astra migras, Nunc nos te raedio concilies Domino Odonis famuli, hoc opus qui condidit

Emigrando de saeculo.

9. Misertus, domine, quos enutristi pie, Semper misericors, misericordissime Tetolonis servi ceterisque tuis Miserere, o Martine.

Mabillon, Annales Ord. S. Benedicti III, p. 712 mit der obigen Auf- schrift und dem Zusätze : „Communicavit D. Edm. Martene." 2, 4 dat hunc diem, a. R. „alias invidiam." 5, 3 niteseit. 8, 4 Emigrans. Der Hymnus ist metrisch gedacht, enthält aber einzelne Fehler, die teils auf schlechte Überlieferung, teils auch darauf zurückzuführen sein mögen, dafs der Sterbende nicht die Zeit hatte , die letzte Feile anzulegen. Das Metrum :

VJ V^-> I ^_A_' ^KJ

W ^>— i \J

Fehlerhafte Stellen sind: 1, 2 Abrahäe. 1, 4 hüue honoremus. 8, 3 qui condidit, was sich allenfalls verbessern liefse, ohne den Binnenreim zu zerstören in: hoc opus condidit hie.

Der Binnenreim ist ersichtlich angestrebt, aber nicht durchgeführt. Str. 9 ist nicht mehr von Odo, sondern von Erzbischof Theotolo , der seiue Silben nicht mifst, sondern nur zählt, hinzugefügt. Vielleicht liefsen sich auch die zwei letzten Zeilen von Str. 7 auf seine Rechnung setzen unter der Annahme, dafs der sterbende Odo sie unvollendet gelassen.

Zur Geschichte des Hymnus vgl. Mabillon l. c. III, 461, wo nach der Chronik des Klosters Saint-Julien in Tours von Odos letzten Tagen erzählt wird: „Atque ut erat semper saneti Martini memoria et laudibus oecupatus, singulis diebus versus singulos in eius honorem composuit, quorum initium est „Martini renitet, en, speciosa dies", extremi : „Theotoloni servis ceterisque suis miserere, o Martine."

203. (5.) De Corpore Christi.

Convivas epuli mundos Deus esse superni Edocet et servis Dominus vestigia lavit.

270

Muneribus variis et pluribus inde reiectis Frumentum et vinum cunctis hoc protulit unum. 5 Hoc sacrat, hoc, nimium quod fit breve, quod ninus altum Tarn modicum sumptum, tarn facile tamque pacatum, Sufficit hoc solum mundi piare piaclura. Hinc placet hoc munus, quo fit de pluribus unum; Corpus hinc capiti, caput inde cohaeret et illis. 10 Hoc genus, hoc unum placet, hoc durabit in aevum, Hoc facile est, nitidum, simplex deitateque plenum.

Bibliotheca Cluniacen. col. 263. 2 Ut docct; a. R. Edocet. 6 facile atque pacatum. 8 quod fit.

Ekkehartus,

Decanus Sancti Galli, + 973.

Ekkehart I., einer adeligen Sippe des Thurgaues entsprossen, erhielt, als Knabe der St. Galler Klosterschule zugewiesen , von seinem Lehrer Gerald („ab adulescentia usque senilem vitae finem semper scholarum magisteru, sagen von ihm die Casus) eine hervorragende literarische Bildung, die schon dadurch allein hinlänglich bekundet wird, dafs er in noch jugendlichen Jahren und fast ein Anfänger befähigt war, den spröden Stoff des Walthari- liedes in lateinische Hexameter umzugiefsen und so der Nachwelt zuzuhanden. Sein vom vierten Ekkehart so stark betonter liebenswürdiger Charakter (natura et studio caritatis dulcedine plenus) bewirkte, dafs er zunächst unter Abt Craloh zum Dekan, ja nach dessen Tode (958) zum Abte erwählt wurde, eine Würde, der er indes, infolge eines Sturzes vom Pferde hinkend, ent- sagte. Nachdem er unter Abt Burchard (958 971) eine Romfahrt vollendet, für die vom Papste erhaltenen Reliquien des hl. Johannes des Täufers die (1578 niedergelegte) Johanneskirche erbaut und vier seiner Neffen, zwei Ekkeharte , Burchard und Notger dem mönchischen Berufe zugeführt hatte, starb er den 14. Januar 973.

Was wir von den liturgischen Dichtungen des ersten Ekkehart wissen, verdanken wir den Angaben des vierten: „Scripsit enim doctus ille sequentias: Prompta mente canamus , Summum praeconem Christi, Qui benedici cupitis , A solis occasu. De sancta Afra Antiphonas, ut reliquias eius, mereretur, Liutoldo (lies Udalrico) episcopo et sequentiam dictavit. Hymnum 0 martyr aeterni patris, Ambulans lesus, Adoremus gloriosissimum scripsit (Casus S Galli. c. 80). Von diesen Werken sind uns die vier an erster Stelle genannten Sequenzen sowie der Hymnus 0 martyr aeterni patris in St. Galler Handschriften erhalten. Über Afra ist uns unter Ekke- harts Namen keine Sequenz überliefert; doch findet sich in den älteren St. Galler Handschriften eine Afrasequenz, die wir auf diese Angabe der Casus gestützt, um so eher Ekkehart beizulegen berechtigt sind, als sie sich im Stile ganz den Sequenzen dieses Autors verwandt zeigt, von denen Notkers aber sich entfernt. Die beiden folgenden Anfänge bezeichnen aller Wahr- scheinlichkeit nach prosaische Antiphonen, vermutlich aus dem Officium des hl. Andreas.

Nachdem Ekkehart IV. sich dann gegen allzu sklavische Übertragungen aus der Muttersprache ins Lateinische ausgelassen, fügt er bei: „Quae deceptio Ekkehardum in opere illo (dem Walthariliede) adhuc puerum fefellit, sed postea non sie, ut in lidio Charromannico: Mole ut vincendi ipse quoque oppeteret.u Auch diese Sequenz ist uns in der Abschrift Branders, dem die Stelle Ekkeharts nicht gegenwärtig war, und der daher den Ver- fasser nicht ahnte, erhalten. Wenn dagegen Brauder in seiner Sequenzen- sammlung auch die Prose auf den hl. Constantius „Christo, regi regum, virgo" vermutungsweise Ekkehart beilegt („Credo Ekkeharti"), so haben wir dieser Ansicht schwerlich gröfsere Bedeutung beizulegen. Von Interesse ist

272

es dagegen zu sehen, dafs alle Sequenzen Ekkeharts bis auf eine bereits vorhandenen (mit einer Ausnahme auf Notker zurückgehenden) Melodieen unterlegt sind, dafs also Ekkehart wohl Dichter, nicht aber auch Ton- dichter war.

Vgl. Ekkeharti (IV) Casus S. Galli, ed. Meyer von Knonau (Mitteilungen zur vaterl. Gesch. XV u. f.) St. Gallen 1877, S. 280 ff.

204. (1.) De sanctissinia Trinitate.

1. Prompta mente

2 a. Trinitati 2 b. Patri summo,

canamus qui cuncta

individuae: condidit verbo,

3 a. Eiosque sancto 3 b. Universalem

et unico per quem pater

filio Deo, fecit machinam,

4 a. Spirituique, 4 b. Et omne bonum

qui procedit fovet, äuget

ab utroque et adimplet.

5 a. His tribus 5 b. Nescia

est par et simplex Crescendi, nunquam

unaque deitas, quae valet minui,

6 a. Absque tempore 6 b. Et mortalibus

regnans, temporibus pie quaerentibus

metas statuens vitam tribuens,

7. Quam nobis dare dignetur.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380 ß. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. add. saec. 10. C. Sequent. ms. Rheno- viense saec. 10/n. Cod. Turicen. Rhen. 132. D. Trop. ms. S. Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (100). E. Trop. ms. Emmeramense saec. n/ia. Clm. Monacen 14083. F.

3 b, 3 machina E. 4b, 3 et implet AE. 5a, 1 Hie tribus E. 5 b, 2 sq. numquamque F; quae nunquam E. 6 a, 3 metas imponens CEF. 6 b, 3 vitam condonans EF. Mel. : „Metensis minor'' ABC.

205. (2.) De sancto Beuedicto.

1. Qui benedici cupitis,

2 a. Huc festini currite, 2 b. Terrena spernite,

Benedicti patris ad poli gaudia

opem quaerite, mentes tendite,

- 273

3 a. Qoo vir inclitus iste

certissimam monstravit semitam,

4 a. Hie iam a prirao flore

et annis teneris maturis raoribus seneetam possidens,

5 a. Quantas Deo animas

lucratos fuerit, Dominus numerat et hostis ingemit,

6 a. Iste calicem

letali potu spumidura

eminus

raisso signo crucis

ceu saxo iacto fregerat.

7 a. Ut sacer Moyses

de rupe fluvium

preeibus elicit,

ferrum natare praeeipit.

8 a. Orbati patris luctura

abstersit

defuneto vitae reddito.

9 a. Diu praescriptum

beati sui transitus

10 a. Obeunte eodem

quidam pulcberrimam viderant viam.

3 b. In quo nil nisi pia

simplicitas

ac norma radiat.

4 b. Cunctas laseivae carnis

illecebras domans, hagio pneumati se vas exliibuit.

5 b. Cuius novas naenias

et crudelissima proelia caelitus suffultus straverat.

6 b. Persequentium

ruinas dolet ut David,

opera

absentum spiritu

cognoscit Helisaico.

7 b. Ut Petrum Dominus,

sie Maurum currere

fecerat pelagus,

pbvsin per fidem superans.

8 b. Collectum mundi globum

nocte ceu

sub solis iubare vidit.

9 b. Diem praenoscens

signavit caris fratribus.

10 b. Per quam illis est dictum Benedictum patrem caelos advectum,

11 Quo sequi

nos donet Christas.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. A. Trop ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 331. add. saec. 10. B. Trop. ms. Sangallense saec. 10/ii. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. C. Grad. ms.

Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 375. D Trop ms Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed V 9 Trop. ms. Casinense saec. 11. Cod. Casinen. 546. F. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. theol. IV. 11 G. Trop. ms. Emmeramense saec. 1'/i2. Clm. Monacen. 14083. H. Hvmn. t-t Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. Theol. IV. 25. I. Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. T o 15. K. - Miss. ms. Sanblasianum saec. 12. Cod. Paulan. 25. 3. 17 (Blas. memb. 60). L- Trop. ms. S Benedicti Mantuani saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 107 (100J. M. Trop ms. Wingartensei?) saec. 13. Cod. Stuttgartien. HB Asc. 95. N.

2a, 2 gaudia poli I. 2a, 3 mentem M. 3 b. 1 In qua HI. 5a, 2 fuerat M.* 5b, 1 Huius H. 5b, 4 sraverat GL 7a, 4 praeeepit Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 18

274

GH. 7 b, 4 pbysira N. 8b, 2 per noctem M, 8b, 3 videt ABEGHIL. 9 a, 1 perseriptnm M. 10 a, 3 viderat M; viderunt N. 11, 1 Quam sequi I. Mel: lustus germinabit.

206. (3.) De sancto Columbano.

1. A solis occasu usque ad exortum

2 a. Est cunctis nomen tuum,

Deus, laudabile,

3 a. Qui lustret orbem radiis

4 a. Hie Columbanus nomine

columbinae vitae fuit,

5 a. Hie terram cum Abraham

reliquit et cognatos propter Deum.

6 a. Huic pastum

dat Deus in deserto cum Moyse.

7 a. Hie feras mansuefacit

et corvos ut Elias et Daniel.

8 a. Huic ipse veritatis hostis

nutu Dei

2 b. Qui in de novum solem

mittis mira lege,

3 b. Et foetu terras vegetet.

4 b. Dignus habere Spiritus

saneti pignus in hac vita.

5 b. Hie cum Iohanne regis

incestum increpare non metuit.

6 b. Huic caelum

obsequi est parat um cum Iosue.

7 b. Hie persecutiones

cum apostolis Christi perpetitur.

8 b. Testatur, quod hie veritatis

eultor foret.

9. Nos ergo tete poseimus, beate, quo nos Domino tu commendes.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Bangallen. 378. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380. B. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. C. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. [et 13.] Cod. Sangallen. 382. D. Trop. ms. Sangallense saec. 11. in. Cod. Sangallen. 376. E. Grad. ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 375. F. Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen Ed V 9. G.

Trop. ms. Bambergense saec. 10. Cod. Bambergen. Ed III 7. H. Trop. ms. Emmeramense anni 1024—39. Clm. Monacen. 14322. I. Trop. ms. Emmeramense saec. llli>i. Clm. Monacen 14083. K. Hymn. et Sequent. ms. Fredeslariense saec. 11. Cod. Kasselan. IV. 25. L. Trop. ms. Sammaglorianum saec. 11. in. Cod. Parisin. 13252. M. Grad. ms. Sanbippolytanum saec. 12. Cod. Vindobonen. 1821. N. Sequent. ms. Ehenoviense saec. ,0/n. Cod. Turicen. Khen. 132. O.

2b, 1 solem novum L. 3a, 1 lustrat IK. 3b, 1 i'otu HIKL. 4 b, 2 sq. umgestellt M. 4b, 3 in hae terra L. 5b verstellt M. 6a

275

und 6 b hinter 7 a M. 7 a, 1 mansuefecit L: mensefecit M. 7 a, 2 et Helias. B. Von ut Elias an Neuschrift saec. 13. D. 7 b, 8 a und 8 b fehlen M. 7b, 1 persecutionem IK. Vor Str. 9 schiebt M ein: Hie Danielis eonsors inter preces secretorum resplenduit; darauf 5 b. 9, 1 te depos- eimus GHIKLMN. 9, 2 domine M. 9, 3 commendas K. 9, 1 bildet in den Hss. meist eine eigene Klausel, seltener 9, 2; musikalisch besteht aber kein Parallelismus zwischen 9, 1 und 9, 2. Melodie: Beatus vir, qui suffert.

207. (4.) In Decollatione s. Iohannis Bapt.

Summum praeconem Christi collaudemus laeti,

2 a. Quo ipsa veritas

protestatio

maiorem fore neminem

3 a. Hie matre diu

iam sterili editus

4 a. Sed qui de eaelo

meruit nominari, mundi nequit illecebris infici;

5 a. Et solus solius

inhaerens Dei visibus

6 a. Severitatemque

sibimet placitam ceteris intentans

7 a. Hie idem maior vatibus,

aequipar angelis,

peccata mundi tollentem notat digito,

Hunc talem ac tantum protervae saltatrici exponit praemium maechus rex adulter.

2 b. In natis gignentum

praeter unum, naq&iviy casta genitum.

3 b. Non solum patri

muto eloquium reddit, sed plurimis gaudium.

4 b. Innocens degere

qui cum desiderat, vitat omnes exsecrandi consortii aditus

5 b. Corporis lubricos

Inxus edomans carnem spiritui subegerat

6 b. cOöov ad civ&gwntov

corda parat Deo verbis et exemplis.

7 b. Utque nil boni deforet,

famulus Dominum, patris saperni voeibus prodiho», supersedente saneto spiritu caelo mirante lavat flumine.

8 b. Proh dolor,

proh nefas, ah, scelus inauditum ! quis tantum facinus cogitaret unquam? 18*

276

9 a. Sed tu quidem, Christi nepos egregie, martyr memorande,

9 b. Praecurre iam gaudens, nuntia mortuis vitam adventare

10. Nosque de tenebris luci restitutos offer Christo.

Grad. ms. Sangallense saec. 12. Cod. Sangallen. 875. A. Grad. ms. Sangallense saec. 13. Cod. Sangallen. 379. B. Trop. ms. Emmeramense saec. ll/i2. Clm. Monacen. 14088. C. Miss. ms. Sanblasianum saec. 12. Cod. Paulan. 25. 3. 17. (Blas. memb. 60). D. Miss. ms. Sanblasianum anni 1482. Cod. Paulan. 25 2. 15 (Blas. memb. 61). E.

1, 2 collaudamus CE. 2 a, 2 protectatur A. 2 b, 3 parthenu ABCDE. 5 a, 1 At solus DE. 6 b, 1 Adon ad DE. 7 a, 2 et qui par CDE. 8b, 2 ius omne violatum C. 9b, 3 advenisse CDE. Mel: „Captiva" A.

208. (5.) De saiicto Paulo.

2 a.

3 a.

5 a.

1. Concurrite huc et insulae,

Mentibus ut promptulis

magist ro gentium

assistatis,

laudibus

hunc super aethera

elevantes.

populi

Et qui tuuc, sub umbra

■priscae legis

velamine Mosaico

obsitus,

daemoni

se praebuit hospitium,

2 b. Hie lupus licet ferox ovile Domini turbaverit, mitior

agnelli vellere induitur.

3 b. Ecce, nunc caelesti

illustratus

ex iubare. pneumatico

hagio

nitidum

vas exhibet et electum.

Nee mora,

ubi Christum

indi^nantem

[audivit],

quod sibi praesumpsisset

contra calcitrare,

se protinus

coaptavit

ad eius opus.

Iamque baptizatus

atque spiritalis

unetione charismatis

refectus

plehi iustorum iungitur

5 b. Et, qui paulo ante castra christiana perseeutor invaserat, pro iisdem dimicans signa corripit

277

6 a. Et primo eongressu

rabiem Iudaicam in Damasco confuderat acri bello.

7 a. Denique iste belliger

eximius

Asiam

et Lybiam indomitam

monarcbo

priraato

tributarias esse fecit.

8 a. Hie Cilicos

atque Achaicos, Rhodios, Iconium, Thessalonieam, Pontum Galatiarnque vicit,

9 a. His pro sudoribus

sie eum Dominus coronavit,

10 a. Post longos

in membris mundi conflictus caput ipsura Romam in impetu mentis adit.

IIa. Quem verus tantas sibimet rex ferentem vidit laureas,

12 a. Nunc preces fundite sedulas,

qui gratia vos Christi nostis indigos, quia Paulus hie magnus est apud Deum,

13 a. Nos igitur supplices

in hac die

nee non omni tempore,

o Paule,

cum Christo refice.

6 b. Exinde collectis

viribus Arabicam

experiri

profectus est barbariem.

7 b. Noctibus tarn indefessus

ut diebus

ad solam

summi imperatoris

laudem arte

et virtute

palmae gloriam asciscere.

8 b. Emathios,

Troas, Ephesios, Atticos, Corinthios, Pamphilicos[que] Cretas, Thraces et lllyricos.

9 b. Ut arcana caeli

prius intraret, quam obierit.

10 b. Haue tanto

propulsaverat triumpho, mole ut vincendi ipse quoque oppeteret.

IIb. Simoni, dueum prineipi, mox coaequat in arce poli.

12 b. Ut preces dando continuas

magnus ille nos in paradisiacis, in quae raptus est, collocet secum locis.

13 b. Ut Stadium fidei

legitimum

haud lassis permeantes

cursibus

coronam reportemus.

Sequent. ms. Sangallense anni 1507. Cod. Sangallen. Brander) 546. 7, 5 arti 8 a, 2 et Achaicos. 9 a, 2 sie eum coronavit Dominus. 13b, 1 Studium. .3b, 3 haud lapsis. Aufschrift: De sanetissimo Paulo apostolo ac gentium doctore in commemoratione eiusdem „liddy Karlo- mannici." Vgl. eine zweite, derselben Weise folgende Sequenz bei Dume- ril I, 163 ff. und über beide Bartsch, die lat. Sequenzen des M.A., 157 ff.

278

Vgl. Meyer von Knonau a. a. V. S. 290, n. 964. Die Deutung Meyers, „liddy" oder wie Ekkehart IV schreibt „lidius" von der Lydischen Tonart herzuleiten, möchte ich mir nicht aneignen. Auch die w. o. zitierten Worte Ekkeharts enthalten Unverständliches, da es sich doch bei diesem Werke unseres Dichters scheinbar nicht um eine Übertragung handelt, sondern um Unterlegung eines neuen lateinischen Textes unter die vorhandene Melodie eines deutschen Sanges.

209. (6.) Hymnus in fatale unius Martyris.

1. 0 martyr aeterni patris, Invicte miles filii, Athleta fortis Spiritus, Nobis fave poscentibus.

2. Christi crucem tu baiulas Christoque confixus cruci, Iucunda spernens saeculi, Gau des modo in regno Dei.

3. Nunc ergo nobis, quaesumus, Praesens adesto comminus Omne impetrando commodum Et post perenne gaudium.

4. Praesta, pater piissime Patrique compar unice, Cum spiritu paraclito In sempiterna saecula.

Brev. ms Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 387. A. Brev. ms. Sangallense saec' 11. Cod. Sangallen. 413. zweimal: fol. 442. B: fol. 457. C. Psalt. et hymn. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 440. D. Hymn. ms. Sangallense (Mindense?) saec. 12. Cod. Berolinen. VIII 1. E. Brev. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 526. F. Brev. ms. Disertinum saec. 12. Cod. Sangallen. 403. G. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Vatican. 7172. H. Hymn. ms. Severinianum saec. 10. ex. Cod. Parisin. 1092. I. Brev. ms Emmeramense saec ]3/u. Clm. Monacen. 14741. K.

1, 1 Confessor aeterni ACDK. 2, 1 baiulans E. 2, 4 in fehlt EI. 3, 2 Praesens fehlt K. 4, 1 sqq. Deo patri HI.

210. (7.) De sancta Afra.

1. Laudes Deo perenni,

2 a. Auctori redemptionis,

nostra persultet nunc harmonia,

3 a. Huius ipse

diei nobis consecravit sancta praeconia,

4 a. Mutatio dexterae

placida cuius

apparebat

in beata Afra,

2 b. Qui vult omnes salvos esse,

nulluni fraudans sua dementia.

3 b. Mundans vas ad

spiritalia. quod replebat inimicitia,

4 b. Quam sordibus erutam fecerat munda sibi offerrc thymiamata

279 5. Carnis ac suae sacrificia.

6 a. Quam de luto sumptam 6 b. Et cum candidulis

caelestia virginibus

fecit calcare fecit habere

pedibus lilia regni consortia,

7. Huius obtentu nostra tergat pius delicta.

Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 381. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen 380 add. saec. 13. B. Trop. ms. Sangallense saee. 10/n. Cod. Sangallen. 382. Xeuschrift saec. 13. C. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. D. Trop. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 376. E. Trop. ms. Mindense anni 1024. Cod. Berolinen. IT0 11. F. Trop. ms. Heidenhemen.se saec. 11. Cod. Oxonien. Seiden sup. 27. G. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. H. Sequent. ms. Sangallense anni 1507. Cod. Sangallen. (Brander) 546. I.

2a, 2 praesultet CDGHI. 3b, 1 Mundans nos DH; Mundans hoc ad AEI. 3b, 3 quos D: replebit AH. 4a. 4 Afara E. 4 b. 2 fecerat amoris H. 6a, 1 Quam delicto H. 6a, 3 dedit calcare G. 6b, 1 Ac cum AEFHI: At cum D: candulis H. 7. 1 Cuius CGH. Melodie: Amoen;1. CF: Pascha AI: Fidicula E.

Fulbertus,

Episcopus Carnotensis, f 1028.

Fulbert mufs etwa um die Mitte des zehnten Jahrhunderts geboren sein, aller Wahrscheinlichkeit nach in Italien, vielleicht in Rom. Er entstammte unangesehener und unbegüterter Sippe:

Sed recolens, quod non opibus neque sanguine fretus Conscendi cathedram, pauper de sorde levatus, schreibt er von sich selbst. In der Jugend Kleriker bei einem italienischen Bischöfe, kam er später nach Rom, ward vielleicht hier schon ein Schüler Gerberts, dem er dann nach Rheirns gefolgt sein könnte. Jedenfalls treffen wir ihn als Schüler Gerberts, als Mitschüler und Freund Roberts des Frommen zwischen den Jahren 984 und 987 in der Krönungsstadt der französischen Könige. Vielleicht 9>7, jedenfalls 992 kam er nach Chartres, erhielt hier ein Lehramt, ein Kanonikat und endlich das Kauzleramt, das er urkundlich 1004 bereits innehatte. Im Jahre 1006 durch die Gunst Roberts zum Bischof"} ernannt und von Leotheric, Erzbischof von Sens, seinem früheren Mitschüler konsekriert, entsagte er auch als Bischof dem Lehrfache nicht, entfaltete aber aufser demselben auch eine rege äufsere Tätigkeit, wie er sich denn neben dem kirchlichen auch am politischen Leben der Nation lebhaft beteiligte. Den 7. September 1020 zerstörte Feuer die Kathedrale von Chartres; Fulbert baute sie von neuem. Das Jahr 1022 ist durch eine Romreise des Bischofs bezeichnet; 1028 am 10. April verschied er, nachdem er 21 Jahre und 6 Monate den bischöflichen Sitz innegehabt, einen der ge- feiertsten Namen seines Jahrhunderts, ja des gesamten Mittelalters, der Nach- welt hinterlassend. Vgl. Pfister, De Fulberti Carnotensis vita et operibus, Paris 1885; Clerval, Les ecoles de Chartres au moyeu-age (Memoires de la societe archeologique d' Eure et Loire Tome XI) Chartes 1895, p. 31 40.

Bezüglich der Hymnen Fulberts sind wir im grofsen und ganzen auf die Editio princeps seiner Werke angewiesen Auch die eingehenden Forschungen Clervals haben hier keine neuen Wege gewiesen. Die erste Ausgabe Fulberts veranstaltete Charles de Villiers: „D. Fulberti Carnotensis episcopi antiquissimi opera omnia. Parisiis MLCVHI." Villiers konnte aus drei Handschriften schöpfen: die eine, damals im College de Navarre be- findlich, ist noch vorhanden: es ist der heutige Parisinus 14167. Die 11s. enthält keine Hymnen. Die beiden anderen Hss. , Dennys Petau und Nicolas Lefevre gehörig, sind verschollen. Im nachfolgenden sind aus der Ausgabe de Villiers diejenigen Stücke ausgehoben, welche als in die Hymnen- literatur gehörig bezeichnet werden können. Wo mir Handschriften zur Hand waren, habe ich sie verglichen; wo nicht, mufste ich de Villier folgen. Nicht unwichtig ist die Pariser Hs. 2872, aus der Pfister einige noch un- edierte Gedichte Fulberts mitteilen konnte. Sie besteht aus drei Teilen: der erste (fol. 1 24) saec. 12. enthält nur Briefe; der zweite (fol. 25 28) saec. 11. in. enthält fast nur Gedichte, darunter leider blofs zwei Hymnen; der dritte

281

(fol. 29- 130), ein Apographum des angehenden 17. Jahrh., enthält Briefe, Predigten und Gedichte. Eine Anzahl von Stücken, die de Villiers als „Hymnen" oder als „Prosen" bezeichnet, habe ich nicht aufgenommen, aus dem einfachen Grunde, weil sie weder das eine noch das andere sind. Nennt er doch z. B. den Hymnus Chorus novae Jerusalem fol. 184 ein Respon- sorium. Sie einzeln hier aufzuführen, kann ich füglich unterlassen.

Ein weiteres liturgisches Opuskulum Fulberts lehrt uns Wilhelm von Malmesbury (Gesta pontificum Anglorum, Lond. 1870, p. 440) kennen. Er erzählt, dafs eine gelähmte Person, die schon viele Heiltümer Heilung halber besucht hatte, doch immer vergebens, angelockt durch die Wundertaten Ald- heltns, nach Malmesbury kam. „Iam paschalis laetitiae favor mentes mor- talium hilaraverat, iarmuie secunda die peregrinos agebamus. Cantabatur ille versus, quo Fulbertus Carnotensis episcopus pulcherrima dis- iuncta Iudaeos convenerat, ut aut sepultum reddant Christum, aut resurgeutem adorarent, cum illa ante erucifixum baculis innixa stans gravi praeter solitum ad terram ruina pavimentum allisit." Dieser „Versus" Fulberts lautet (nach Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monaeen. 27037):

Dicant nunc Iudaei, quomodo milites custodientes sepulcrum perdiderunt regem ad lapidis positionem. Quare non servabant petram iustitiae? Aut sepultum reddant, aut resurgentem adorent nobiscum dicentes Alleluia.

Dieser Versus kommt auch vor mit Farsa (nach Brev. ms. Garstense anni 1415. Cod. Lincen. r p 12):

Dicant nunc Iudaei,

Qui crucifixerunt filium Dei,

Quomodo milites,

Scelerum suoriini coraplices,

Custodientes sepulcrum perdiderunt regem

Caelum et terram regentem

Ad lapidis positionem?

Advolverunt enim sepulcro lapidem.

Quare non servabant,

Sicut pacti fuerant,

Petram iustitiae,

Qui sunt convicti suae perfidiae?

Aut sepultum reddant,

Alterum illorum eligant

Aut resurgentem adorent

Piaque voce Concorden t

Nobiscum,

Ut laudent Christum

Dicentes Alleluia.

Es bleibt somit ungewifs, ob der tropierte oder der tropierende Text von Fulbert herrührt. Die gröfsere Wahrscheinlichkeit spricht wohl für den ersteren.

Eine Oxforder Hs., Cod. Iunius 121., legt fol. 1 in einer im 13. Jahr- hundert niedergeschriebenen, die Verfasser verschiedener Sequenzen betreffenden Notiz Fulbert die Sequenz Exsultemus in hac die festiva (Anal. VIII, 220) bei. Es heifst in der Hs. an vorletzter Stelle: „Fulbertus, episcopus Carnotensis: Exsultemus in hac. die festiva." Die Notiz enthält, soweit sie kontrollierbar ist, wahres und falsches fast zu gleichen Teilen. Auf welche Seite diese Angabe zu schlagen, bleibt unsicher. Ich habe daher den Text aus Anal. VIII nicht wiederholt.

Endlich ist hier auf die zum Teile jedenfalls unechten, zum Teile sehr fraglichen Poesien hinzuweisen, die Fulbert im sogenannten Codex Calixtinus zugeschrieben werden. Vgl. über die (Quelle Anal. XVII, 5 16; die Texte ebenda S. 191, 200—207.

211. (1). Precatio ad Deum.

Tu, qui de nihilo mundum finxisse probaris

Nam tibi materies nulla coaeva fuit Et nutu facili noto tibi tempore solves,

Tarn diutarne debinc, quam prius exstiteras, Quantulus hie noster modus est, quo saecula volvi

Cum vitiisque iubes strenua bella geri ! Regem militibus propriis te semper adesse

Ad bene certandum nos vegetando proba.

Opera ms. Fulberti saec. [12. 11. in. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A. De Villiers fol. 182 b. B.

•212. (2). In Xatiritate Domini.

2 a. Cuius pater fecit

omnia,

mater est

virgo sacratissima.

3 a. Verbum, corde patris

genitum ante saecula,

4 a. 0 mira genitura,

o stupenda nativitas !

5 a. Sic te nasciturum,

fili Dei,

vates tuo docti

spiritu dixerant.

6 a. Elementa

vultus exbilarant,

7 a. Clamando :

Salve nosque salva,

Sonent regi nato nova cantica,

2 b. Generalis bic nescit

feminam,

illa est

sine viro gravida.

3 b. Alvus matris prodit

corporatum post tempora.

4 b. 0 proles gloriosa,

humanata divinitas !

5 b. Sic te Oriente

laudes tibi

cantant, pacem terris

angeli nuntiant.

6 b. Omnes saneti

gaudentes iubilant

7 b. Deitas

in personis trina,

Simplex usia.

Trop. ms. Wintoniense saec. 10/u. Cod. Oxonien. Bodl. 775. add. saec. 11. A. Trop. ms. Wintoniense saec. 11. Cod Coli. Corp. Christi Canta- brigien. 473. b. Trop. ms. Carnotense saec. 13. Cod. Angelic. D V 3 (435), C. Grad. ms. Rotomagense saec. 14. Cod. Parisin. 905. D. Sequent et hymn. ms. Emmeramense saec. 15/ie. Clm Monacen. 14667. E. Miss. ms. Silvanectense saec. 15. Cod. Sangenovefen. BB1. 11 Fol. (102i. F. Miss. ms. Rotomagense saec. 15. Cod. Portos Gratiae 325. G. De Villiers fol. 173 b.

283

1, 1 regi, alleluia, nato C. 2b, 1 nescit hie C. 2b, 4 sine virgo gravida D. 3a, 1 corde prius F. 3b, 1 matris gessit DEG. 3b, 1 per tempora E. 6b, 2 laudantes AB; cantantes D. 5a. 4 dixerunt D. 5b, 3 docti tuo DE. 7a, 1 Salve clamando ABCDEFG. Vgl. Kehrein S. 33.

213. (3). In Epiphania Domiui.

1. Nuntium vobis fero de supernis: Natus est Christus, dominator orbis, In Betlüem Iudae, sie enim propheta

Dixerat ante.'

2. Hunc canit laetus chorus angelorum, Stella declarat, veniunt Eoi Principes digno celebrare eultu

Mystica dona.

3. Tus Deo, murram troelotem humando, Bratheas regi ebryseas decenter, Dum colunt unum, rneminere trino

Tres dare terna.

4. Gloriam trinae monadi canamus, Cum Deo divae genitore proli Flamini nee non ab utroque fuso

Corde fideli.

Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. ex. Cod. Rossian. VIII 144. A. Hymn. ms. Veronense saec. 1 1. Cod. Capit. Veronen. 90. B. Grad, et Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1235. C. Offic. ms. Praedicat. Italic, saec. 13. (Privatbesitz). D. Horar. et Vesp. ms. Atrebatense saec. 15. (Privatbesitz). E. Brev. Augustense imp. Taurini 1533. F. Opera ms. Fulberti Carnoten. saec. [12. 11. in et] 17. Cod. Parisin. 2872. G. De Villiers fol. 183 a. H.

2, 1 Nunc canit C; Tunc canit DF; Hiuc canit E. 2, 2 veniunt eo G. 2, 3 Principe C; Principem B; Principi E; dignum celebrare cultura ACG. 3, 1 Tus Deum ABC; myrra . A; troclades B; troclatem C; trocletes E: trocletam F; murram tribuunt sepulto D; tribuunt sepulcro G. 3, 2 BratheaA; BrateaD; BratheamF; regis A; chryseaA; chryseam F; decenti ABCF; Auream regi speciem decenti DG. 3, 3 meruere trino D. 3, 4 ternas ACE. 4, 1 trino A; monodi C; Gloriam magno Domino canamus ß; Gloriam patri modo decantemus EF. 4, 2 Cum Deo diro genitori proli A; Cum Deo digno E. 4, 3 fuso fehlt A; Flamine sacro ab utroque E; Et tibi nee non ab utroque C. 4, 4 fidelis B.

Zwei Gründe lassen sieb allenfalls gegen die Abfassung dieses Hymnus durch Fulbert geltend machen: einmal das Alter von A, das die Verfasser- schaft Pulberts zwar nicht ausschliefst, aber gefährdet erscheinen läfst; zweitens der Gebrauch des griechischen Wortes chryseas , da Fulbert des Griechischen unkundig war :

Me non Argolici doeuit, sed virga Latini, Mecum Virgilius, nequaquam lusit Homerus.

Aber auch ein- des Griechischen Unkundiger kann ja ein Gedicht mit einzelnen griechischen Brocken verunzieren. Dagegen spricht wieder sehr

284

für Fulbeit, dafs die Doxologie des Hymnus dieselbe ist wie die des Hymnus auf den hl. Geist (Nr. 6). Üo mufs es bei dem Verdachte sein Bewenden haben. Sicher ist der Hymnus französischen Ursprungs, da er in französischen Handschriften häufig, aufserhalb Frankreich äufserst selten sich findet.

214. (4). De sancta Cruce.

Vexillum regis venerabile cuncta regentis, 0 crux sancta, micans super omnia sidera caeli, Mortifero lapsis gustu quae sola reportas Antidotum vitae, fructum suspensa perennem, 5 Te colo, te fateor venerans, te pronus adoro. Christus principium, finis, surrectio, vita, Merces, lux, requies, sanctorum doxa, coroua, Pro servis Dominus redimendis hostia factus, In te suspendens per lignutn toxica ligni

10 Purgavit clausae reserando limina vitae.

Tantae pars ego suni libertatis, bone pastor, Sed mala semper agens nunquam tibi digna rependi. Heu, mihi iam bibulae numerum transscendit arenae Sarcina multorum, mihi quae crevere, malorum !

15 Sed quia. peccantis potius bona quam mala quaeris, Plusque tibi pcccat, spem qui peccando relinquit, Ad te confugio, tibi supplico connteorque. Parce, precor, miserere mei, miserere meorum, Defuncti qui sunt et in liac qui luce, parentum.

20 Qui bona fecerunt mihi pro te, centupla redde, Qui mala, convertens peccamina cuncta remitte, Omnes hoc signo qui te venerantur et orant, Dirige, sustenta, custodi, protege, salva. Da, procul a nobis elatio sistat ut omnis,

25 Quo tibi submisso placeamus pectore semper. Protege nos iugiter ventosae laudis ab aura Et nobis dignas confer tibi solvere grates, Invidiae maculam de mentibus ablue nostris Infundens nobis ignem caelestis amoris,

30 Irae compescens stimulos fac nos patientes

Tristitiamque fugans in damnis spem retinentes. Crimen avaritiae nobis dona fugiamus, Ut pietatis opus placite tibi ferre queamus. Ingluviem ventris nos vincere sobrietate

35 Luxuriaeque luem casto concede pudore,

Ut per te mundi, per te quoque viribus aucti Constanter vitam studeamus adire supernam.

Opera ms. Fulberti saec. [12. 11. in. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A. De Villiers fol. 177 b. B. fecerunt bis per te centupla B. 21 remittis B. 25 submissi placeamus pectore puro B. 26 ventosa B. 33 pla- cide A.

285

215. (5). In Resnrrectione Domini.

1. Chorus novae Ierusalera Novam meli dulcedinem Promat colens cum sobriis Paschale festum gaudiis.

2. Quo Christus, invictus leo, Dracone surgens obruto, Dum voce viva personat, A morte functos excitat.

3. Quam devorarat improbus, Praedam refundit tartarus, Captivitate libera

Iesum sequuntur agmina.

4. Triumphat ille splendide Et dignus amplitudine, Soli polique patriam Unam fecit rempublicam.

5. Ipsum canendo supplices Regem precemur milites, Ut in suo clarissimo Nos ordinet palatio.

6. Per saecla metae nescia Patri supremo gloria Honorque sit cum filio Et spiritu paraclito.

Hymn. ms. Moissiacense saec. 10. ex. Cod. Rossian. VIII 144. A. Hyran. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. B. Brev. ms. Sangallense saec. 11. Cod. Sangallen. 387. C. Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a V 24. D. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. E. Brev. ms. Engelbergense saec. 12. Cod. Engelbergen. 42. F. Brev. ms. Baiocense saec. 13. Cod. Capit. Baiocen. 73. G. Brev. ms. Pataviense(?) saec. 13. Cod. Hilarien. III. H. Psalt et hymn. ms. Portae Mariae Virginis in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. I. Collectar. et Capitular. ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien. 48. K. Hymn. ms. Pragense('P) saec. 14. in. Cod. Vindobonen. 15108. L. Hymn. ms. Cisterciense saec. 14. Cod. Carolsruhan. Pm. 47. M. Brev. ms. Tegurinum saec. 14. Clm. Monacen. 19302. N. Psalt. et hymn. ms. Buribergense anni 1395. Clm. Monacen 23101. O. Sequent. et hymn. ms. Emmeramense saec. 15/i6. Clm. Monacen. 14667. P. De Villiers fol. 184 a.

1, 2 Nova meli dulcedine BDH; Nova mellis dulcedine L. 1, 3 Promat edens cum A. 2, 1 invivietus B. 2, 2 obruta B. 2,3 viva voce BE. 3, 2 Praedam refudit BDEGHOP. 3, 3 Cativitate B. 4, 2 Et difi-nis L ; Qui dignus O. 4, 4 Una fecit A. 5, 1 Ipsum canendo D. 5, 4 hordinet A. 6, 1 saecla mente nescia LP. 6, 3 Honor virtus cum L. 6, 4 Sancto simul paraclito L.

Dieser Hymnus wird Fulbert zugeschrieben in der Chronik des Martinus Oppavien. (al. Martinus Polonus): „His temporibus floruit Fulbertus, Carno- tensis episcopus, qui inter alia laudabilia Stirps lesse et Solem iustitiae et Chonis novae Ierusalem composuit." Mon. Germ. SS. XXII, 466. Auf dies Zeugnis beruft sich G- Fabricius, Comment. p. 57., von dem vermutlich wieder G. ('assander abhängig ist (Hymn. eccles. 1556 p. 183). Das Zeugnis des Polonus gewinnt an Glaubhaftigkeit, weil es den Hymnus zusammen mit Antiphonen nennt, die auch sonst Fulbert zugeschrieben werden.

216. (6). De Spiritu Sancto.

Organum mentis tibi, quaeso, nostrae Temperans plectro moderare linguae. Cuius ad laudem cupide movemur, Spiritus alme.

286

2. Tu Dei patris genitique pura Caritas, qua se pariter benigne Confovent et, quae bona audit auctor

Esse creata.

3. Tu fidem spiras, sacra iura dictas, Gratiae largus venia reperta, Victor errorum, probe veritatis

Testificator.

4. Cum venis, culpam lacrimae sequaces Diluunt, vitae recalescit ignis, Atque compuncti cremat ara cordis

Tus pietatis.

5. Gloriam trinae monadi canamus, Cum Deo divae genitore poli Flamini nee non ab utroque fuso

Corde fideli.

Opera ras. Fulberti saec. [11. in. 12. et] 17. Cod. Parisin. 2872. A. De Villiers fol. 184 a. B.

217. (7). In Nativitate B. M. V.

1. Solem iustitiae, regem paritura bupremum, Stella Maria maris bodie procesbit ad ortum ; Cernerc divinum lumen gaudete, fideles.

2. Stirps Iesse virgam produxit virgaque florem, Et super bunc rlorem requievit spiritus almus; Virgo Dei genetrix virga est, flos fiiius eius.

3. Ad nutum Domini nostrum ditantis bonorem Sicut spina rosam genuit ludaea Mariam, Ut vitium virtus operiret, gratia culpam.

De Villiers fol. 177 b. A. Brev. ms. Dominican. saec. 14. [et 15]. Clm. Monacen. 23154. B. Collect, ms. Franciscan. Parisien. saec. 15/i6. Cod. Parisin. ^639. C. 1, 2 nobis processit C. In B bilden diese Verse die dritten Responsorien der drei Nokturnen zum Feste der Geburt Mariens u. z. 1 in der dritten, 2 in der ersten, 3 in der zweiten Nokturn. Betreffs der Autorschaft Fulberts vgl. das beim Hymnus Chorus novae Ierusalem Gesagte.

2ls. (8). De saneto Carauno.

1. Carus abunde, Caraune, nites Idque vocamine significas 5 Lyricos ideo Tibi versiculos Canimus hilares Et amore pio, Tu, pie martyr,

Posce nobis veniam.

287

2. Roma superba suis titulis Hunc genitoribus eximium Tulit ingenii Validi puerum, Animo facilem. Specie nitidum ; Tu quoque, martyr, Posce nobis veniam.

De Villiers fr. 181. b. Auf dies Bruchstück eines Caraunus-Hymnus folgt ohne Überschrift ein anderes Gedicht mit dem Anfange Prandia laut« modum : in dem Abdrucke bei Migne ist aus den beiden disparaten Stücken eines gemacht.

211). (9;. De sancto Martine

1. Inter patres monastiei Yel cleriealis ordinis Martinas est virtutibus Insignis et miraculis.

2. Non quilibet de pluribus. Sed ille solitarius Primo, dehinc Turonicae Praesul paterque patriae.

3. Directa quem prudentia Fortisque temperantia, Quin universa sanetitas Ornavit, hoc est Caritas.

4. Is pauperi quam dividit, Se veste Cbristus induit. Dans signa tantae gratiae Necdum renato cernere.

Mox foute caeli roseidus, Sancto repletur spiritu Divoque fretus numine 1t ut potens apostolus.

Confutat ortas baereses, Iussu repellit daemones, Leprae medetur oseulo Et mortuis precario.

Quid igne rapto caelitus Cremasse fana funditus Gravesque moles per fidem Hunc transtulisse praedicem,

Dedisse caecis sidera, Sentire surdis Organa Mutisque praecinentibus Aptasse claudos saltibusV

9. Quot gesserit buiusmodi Miraculorum milia,

Fugit ligari calculo Velut suburra pontica.

Opera ms. Fulberti saec. 11. in. [12. et 17.]. Cod. Parisin. 2827. A. Brev. ms. Maioris Monasterii saec. 13. Cod. Turonen. 153. B. Brev. ms. Lirense saec. 14. in. Cod. Ebroicen. 119. C. Brev. ms. S. Vincentii Cenomannen. saec. 15. Cod. Semin. Cenomannen. s. n. D. De 'Villiers fol. 176 b. E.

1, 1 patres monachalis E. 1, 3 sq. Virtutis excelentia | Martinus [est] notabilis E. Str. 2 fehlt C. 2. 3 Primo deinde E. 3, 1 Diserta quem E 5 , 1 roseido DE. 5,2 repletus E : replente D. 5, 4 Id ut B; Et ut E. 6, 3 Medetur leprae E. De Villiers bezeichnet dieses Lied als „Prosa de divo Martino ;" die Bezeichnung ist unzutreffend, da das Stück ein metrisch gebauter Hvmnus ist.

288

220. (10). Prae Gaudio Pacis.

1. Sanctum simpliciter Patrem cole,

pauperum caterva, Quantumque nosti, laudibus honora,

2. Ad normani redigit qui subdita

saecla pravitati, Potens novandi sicut et creandi

3. Et, grave damnate, longi tibi

subvenit laboris Opern ferendo pacis et quietis.

4. Iam proceres legum rationibus

ante desueti, Quae recta discunt, strenue capessunt.

5. Praedo man um cobibet furcae memor,

et latrone coram Inermis alte praecinit viator,

6. Deute saturnali restringitur

evagata vitis Cultuque tellus senta mansuescit.

7. Gaudet lancea falx, gaudet spata

devcnire vomer, Pax ditat imos, pauperat superbos.

8. Salve, summe pater, fer et oranibus

integram salutem, Quicunque pacis diligunt quietem.

9. At, qui bella volunt, hos contere

dextera potenti, Tradens gehennae filios maligni.

Opera ms. Fulberti saec. 11. in. [12 et 17]. Cod. Parisiu. 2872. A. Ibidem manu saec. 17. B. De Villiers fol. 182a. C. 2, 3 Potens uouendi B. 3, 1 Et grave dam nati B; Et gratia damnati C. 4, 3 recte BC. 9, 1 Et qui AC. 9, 3 Trudens C.

221. (11). Oratio pro Rege.

Regum princeps atque virtus,

cuius nutu inaria Caelum gyrat, terra perstat,

disponuntur saecula,

289

De Villiers fol. 10 vivat in aethere.

Regi Ruodberto, nato stirpe nobilissima,

Sic doraare des superbos et subiectis parcere,

Ut hie regnans gloriosus quondam vivat aethere.

177 a.

2 cuius nutu mundi. 5 Regi Roberto.

(12.) Kyrie rex genitor.

1 a. Kyrie, rex genitor ingenite, vera essentia eleison.

1 c. Kyrie, qui nos tuae iraaginis signasti specie eleison.

De Villiers fol. 182b. Vgl. dies Kyrie farcie Anal. XLVII, 75 sqq. Das Alter der Quelle A schliefst Fulberts Autorschaft nicht aus, da es als saec 10. ex bezeichnet wird, eine Wertung, die ohnehin nur auf paläo- graphischer Abschätzung ruht.

Dreves. Lateinische Hymnendichter. II.

19

Heribertus a Rothenburg.

Episcopus Eistadiensis, t 1042.

Heribert, der Eichstädter Überlieferung zufolge aus dem Geschlechte der Grafen von Rothenburg a. T. entsprossen und verwandt mit dem gleich- namigen Erzbischofe von Köln, studierte in Würzburg, ward Domherr und 1021 Bischof von Eichstädt. Als solcher reduzierte er sein Kapitel von 70 auf 50 Kanoniker, entfaltete eine grofse Bautätigkeit und war bemüht, den Verlust, welchen die Errichtung des Bamberger Bistumes seinem Sprengel zugefügt, zu ersetzen. Konrad II. war bereit, ihm die Abtei Neuburg a. D. zu überweisen, wenn er den Sitz des Bistums verlegen und die Gebeine des hl. Willibald dahin überführen wolle. Ein plötzlicher Sinneswechsel des Kaisers verhinderte die Ausführung des Planes und alterierte den Bischof derart, dafs er auf der Rückkehr vom kaiserlichen Hoflager in Freising er- krankte und den 24. Juli 1042 verschied. Vgl. über ihn: Anonymus Haserensis, De episcopis Eistetensibus (ed. Bethmann) Mon. Germ. SS. VII, 261 sqq. Gretzer, Catalogus episcoporum Eistettensium, Ingolstadii 1617. Strauss, Viri scriptis, eruditione ac pietate insignes , quos Eichstadium vel genuit vel aluit. Eichstadü 1790.

Unsere Kenntnis von der Tätigkeit Heriberts als Hymnendichter ruht auf den detaillierten Angaben des nur wenig jüngeren Anonymus von Hase- rieth (Herrieden); er lebte unter Bischof Gundechar IL (f 1075). Derselbe schreibt in dem schon erwähnten Lebensabrisse : „Hie Herbipoli jnutritus, edoctus, egregia dietandi dulcedine in tantum enituit, ut tunc tem- poris hac in arte nulli seeundus fuerit. Ilic spiritu saneto adüatus sex hymiKis pulcherrimos composuit: unum de sanota cruce: Salve crux sinn tu: alterum de saneto Willibaldo: Muri, fons, ostium; tertium de saneta Walpurga: Ave, flos virginum; quartum de saneti Stephani Inventione: Deus deorum Domine; quintum de saneto Laurentio: Conscewlat i<s,int> sidera; sextum de omnibus sanetis: Omnes si</»nn ordines. De saneta Maria vero fecit quinque intimas orationes, quarum onmium commune initium est: Ave, Maria, gratia plena. Fecit etiam duas has initiatas [?| modulationesj „Advertite, omnes popidi" ei „Peccatores, peccatrices quandam." Mon. Germ. 1. c. p. 261. Die sechs genannten Hymnen sind uns erbalten: die Mariengebete und die beiden letztgenannten Stücke kennen wir nicht. Soviel alier scheint gewifs, dafs sie nicht in den Kreis der Hymnendichtung Helen. Wir beobachten, dafs die Hymnen Heriberts, namentlich Nr. (4) und (6) in den Brevieren verschiedentlich gekürzt wurden; es ist daher nicht aus- geschlossen, dafs wir von einigen nicht den vollen Text besitzen.

291

223. (1.) De saiicta Crnce.

1. Salve, crux sancta, salve, mundi gloria, Vera spes nostra, vera ferens gaudia, Signum salutis, salus in periculis, Vitale lignum, vitain portans omnium.

2. Te adorandam, te crucem vivißcam In te redempti, dulce decus saeculi, Semper laudamus. semper tibi canimus, Per lignum servi, per te, lignum, liberi.

3. Originale crimen necans in cruce,

Nos a privatis, Christe, munda maculis,

Humanitatem miseratus fragilem

Per crucem sanctam lapsis dona veniam.

4. Protege, salva, benedic, sauctifica Populum cunctum crucis per signaculum, Morbos averte corporis et animae,

Hoc contra signum nulluni stet periculum.

5. Laus Deo patri sit in cruce tilii, Laus coaequali sit sancto spiritui, Civibus summis gaudium sit angelis, Honor in mundo sit crucis inventio.

Hymn. ms. Bobbiense saec. 11. Cod. Vatican. 5776. A. Hymn. ms Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109. B. Hymn. ms. S. Sophiae Benevent, saec. 11. Cod. Neapolitan. VI E 43. C. -- Hymn. ms. Angli- canum saec. 11. Cod. Londinen. Vesp. D XII. D. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. E. Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod Petrin, a V 24. F. Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 12/i3. Cod. Graecen. 1237. G. Psalt. et hymn. ms. Mosacense saec. 13. Cod. Archiep. Utinen. 20. H. Brev. ms. Aquilegiense saec. 13/i4. Cod. S. Danielis 166. I. Brev. ms. Gorziense saec. 14. in. Cod. Spinalien. 204 (97). K. Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clm. Monacen. 14771. L. Brev. ms. Zagrabiense saec. 15. Cod. Cathed. Zagrabien. VII 6. 115. M. Breviarium Eistettense imp. s. 1. et a. N. Breviarium Eistettense imp. s. 1. 1483. O.

Ferner Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. Brev. ms. Emmeramense saec. l3/u. Clm. Monacen. 14741. Psalt. et hymn. ms. Ostroviense anni 1174. Cod. Cap. Prägen. A 57. add. saec. 14. in. Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen VI F 12 a. - Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. Brev. ms. Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F. 23. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII F 14. Psalt. et hymn. ms. Portae Mariae V. in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. Psalt. et hymn. ms. Olomucense saec. 14. Cod. S. Iacobi Brunen. 33. Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12. Psalt. et hymn. ms. Buribergense anni 1395. Clm. Monacen. 23101. Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni 1470. Cod. Capit.

19*

292

Prägen. P 11. Psalt. et Antiph. ms. S. Petri Erphesfordien. anni 1481. Cod. Rosenbergen. 62. Brev. ms. FF. Teutonicorum anni 1498. Cod. Mus. Bohem. XII G 17. Breviarium Coenobii S. Mariae Suessionen. imp. Parisiis 1533.

1, 2 vera muudi gaudia B. - 1, 4 portans hominum M. 2, 1 vivi- ficandam K. 2, 4 per te suraus liberi K. Nach Str. 2 häufig „Divisio", u. a. G. 3, 3 liberatus fragilem A. 4, 1 salvifica G. 4, 3 Virtutes äuge, vitia cuncta preme B. 4, 4 Concordes serva, rebelles pacifica B. 5, 1 Laus Deo patri , laus in cruce A1KO ; Sit Deo patri laus in cruce BCFGH; Sit trinitati laus in cruce M. 5, 2 Sit coaequalis laus sancto ACFGHIK, gegen den Reim; Sit coaequali laus sancto B; Sit coaequalis laus semper spiritui E: Laus coaequalis sit sancto M; Laus coaequali, laus semper spiritui O. 5, 4 crucis sit ABFGK; statt „inventio" häufig „exaltatio" ; häufig „ad libitum" daneben.

Dieser Hymnus steht auch in Cod. Carnoten. 162. saec. 12 fol. 250 b mit der Angabe; „Versus Henrici imperatoris de sancta cruce;" ge- meint ist Heinrich II. Dieselbe Bemerkung wiederholt Cod. Alexandrin. 93. I (Acta SS. ms. Constantini Caietaui) fd. 22: „Hymnus Henrici regis in festo iuventionis sanctae crucis." Am Schlüsse : Excerptum ex antiquo breviario nostrae bibliothecae (d. h. Monte casinos) ante annos septingentos scripto." So interessant diese Angabe und so frappant die Übereinstimmung der beiden Quellen ist, die bestimmten Angaben des Anonymus Haserensis schliefsen die Autorschaft Heinrichs aus.

224. (2.) De sancto Willibaldo.

1. Mare, fons ostium atque terrarum, Deus, tu omnium caput bonorum, A te bona fluunt, ad te recurrunt.

2. Longe ab insulis pars bona maris Ad fontem rediit teque requirit, Iesu, viventium fontera aquarum.

3. Maris fons est Deus, pars Willibaldus, Quem proeul patriis sitit ab oris, Cervi more suum tendit ad baustum.

4. Anglorum insulae felix alumne, Nos prece sedula dignos fac aqua, Quam quisquis biberit, sitim post nescit.

5. Mundos baptismate fraudes iniquae Semper inficiunt maleque mergunt

Per stagnum criminis in poenam mortis.

6. Sed tuis preeibus omnes rogamus De saeva eripi noxa Charybdis Tangentes lacrimis portum salutis.

7. Laus tibi, trinitas, laus et potestas, Te laudant flumina, caeli ac terra, A mari ad mare laus sit hac die.

293

Brev. ins. Pruvningense saec. 12. Cod. Vindobonen. 1826. A. Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clm. Monacen. 14771. B. Brev. Eistettense imp. s. 1. et a. C. Brev. Eistettense imp. s. 1. 1483, D. 5, 1 fraudes fehlt C. 5, 2 malosque mergunt B. Vgl. Anal. IV. 174. Dieser und der folgende Hymnus sind auf Melodie und Schema des ^Nikolaus-Hymnus Plnudat Jaditia lux hodierna gedichtet. Letzterer ist der ältere: er ver- bindet Metrum und Reim, während die Hymnen Heriberts rhythmisch sind.

225. (3.) De sancta Walpnrgra.

1. Ave, flos virginum, soror magnorum Fratrum Willibaldi et Wunibaldi, Ave, virginei sponsa decoris.

2. iDter innumeros. quos misit sanctos, Te lectam genuit lectamque misit Florem angelicum Anglia raater.

3. Te mater Domini, mater et virgo, Choreis virginum virginem iunxit Filioque suo sponsam dicavit.

4. Ingressa thalamum regis caelorum Audis angelicum earmen iucundum: Intra. virgo. tui gaudium sponsi.

5. Laus tibi, trinitas, laus et potestas, Te laudant virgines quinque prudentes, Te oret pro nobis virgo "Walburgis.

Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI F 12. A. Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VII G 7. B. Brev. ms. S Georgii Prägen, saec. 14. Cod. Prägen. XII G 11. C. Brev. Eistettense imp. s. 1. et a. D. Brev. Eistettense imp. s. 1. anno 1483. E. Ferner: Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. [12/is. et] 13. Cod. Prägen. XII E 5 Hymu. et Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. Cod. Prägen. XII E 15 c. Diurn. ms. Pruvningense saec. 14. Cod. Alto- vaden. X.

2, 2 Electam genuit lectamque A : Te laetam genuit laetamque BDE. 5. 3 Walburga B; Walpurgis D. Cfr. Anal. IV, 256.

220. (4 i In Iuventione 8. Stephani.

1. Deus, deorum domine, 3. Omnes devoti martyres, Rex sempiternae gloriae. Laudate protomartyrem, Rex invictorum militum, Vestris dignus est laudibus Carmen exaudi supplicum. Vestri dux belli praevius.

2. Terra tegens absconditum 4. Donatur primus laurea Dulcis thesauri pretium In acie dominica, Invento protomartyre Quem prostratum lapidibus Mundo reddit spem gratiae. Dei assumpsit tilius.

294

5. Iam, protomartyr Stephane, Preces devotas accipe, Quibus per te nos quaesumus Deo placari caelitus.

6. Quem pro persecutoribus Exaudiebat Dominus,

Et pro tuis supplicibus Exaudiet propitius.

7. Vosque iuncto Nicodemo, Gamaliel et Abibon,

Pro sine fine excessibus Finem non date precibus.

8. Deo patri sit gloria Eiusque soli tilio Cum spiritu paraclito

Et nunc et in perpetuum.

Collect, ms. Benedictoburanum saec. n/i2. Clin. Monacen. 4608. A. Brey. ms. S. Georgii Prägen saec. 14. in. Cod. Prägen. I G 17. B. Hymn. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. XII E 15 a. C.

Hymn. ms. S. Mariae Magdalenas Claustroneoburgen. anni 1336. Cod. Claustroneoburgen. 1000. D. ßrev. ms. Chimense (?) saec. 14. Cod. Vindobouen. 1893. E. -- Brev. ms. S. Floriani saec. 14. [et 13.] Cod. Florian. 384. F. - Brev. ms. Pataviense saec. 14. Cod. Lambacen. CLXXIV. G. Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199. H. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 416. I. Collect. ms. BrigittinumC?) saec. 15. Cod. Praedicat. Vindobonen. 282. K. Brev. ms. S. Iacobi Viennen. saec. 15. Cod. Praedicat. Vindobonen. 70. L. Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 15. Cod. Claustroneoburgen. 1189. M.

Brev. et Orat. ms. S. Andreae ad Traisam saec. 15. Cod. Ducumburgen. 85. N. Brev. ms. Hospitalense saec. 15. Coi. Paulan. 26. 1. 25 (ol. Hosp. memb. 122). O. Brev. ms. Pataviense saec. 15. Cod. Admunten. 874. P. Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 15. ex. Cod. Claustroneo- burgen. 1169. Q.

ABC haben nur die Str. 1, 5, 7. 1, 1 Deus, tuorura domine, HKLMQ.

- 1, 4 Exaudi carmen K. 2, 3 In ventre protomartyre D. 3, 4 Nostri

dux KL. 4, 1 Coronatur K; primus fehlt N. 5, 1 Nam protomartyr

(': Nunc protomartyr BC. 5, 4 Deo placere LN. 7, 1 Vosque que K.

7,- 2 Abiban K. 7, 3 Pro fine sine BC. 7, 4 Finem nobis date K; Non date finem N". Der Hymnus ist der einzige unter den sechs, der sich im gedruckten Eichstätter Brevier nicht findet.

227. (5.) De saneto Laurentio.

1 . Conscendat usque sidera Caelique pulset intima Vox atque cantus omniuin Te Deum collaudantium.

Qui superatis ignibus Et impiis tortoribus, Devictis saevis hostibus Nunc gaudet in caelestibus.

2. Adest namque festivitas Et dies venerabilis, In quo caelum pro meritis Laurentius ingressus est.

4. Ipse dignetur Dominum Rogare clernentissiinuni, Ut ab aeternis ignibus Nos salvet et daemonibus.

5. Deo patri sit gloria Eiusque soli filio Cum spiritu paraclito Et nunc et in perpetuum.

295

Hymn. ms. Veronense saec. 11. Cod. Capit. Veronen. 109 (102). A. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. B. Brev. ms. Superioris Althae saec. 'Via. Clm. Monacen 9633. add. saec. 12. C. Psalt. et hymn. ms. Mosacense saec. I2/i3. Cod. Archiep. Utinen. Fol. 18. D. Brev. ms. Lambacense saec. '" u. Cod. Lambacen. CLXXVII. E. Brev. ms. Emmeramense saec. 18/u. Clm. Monacen. 14741. F. Brev. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Piagen. 1 G 17. G. Hymn. et Ant. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14 in. Cod. Prägen. XII E 15 c. H Brev. ms. SanbTasianum saec. 14. Cod. Paulan. 25. 2. 34 (Sanbl. memb. 50). I. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bolitm. XIV G 13. K. Brev. ms. Aquilegiense saec. 15. Cod. Semin. Brixinen. s. n. L. Brev. ms. Ioliannis, plebani in Bichnow Bohemicali anni 1485. Cod. Altovaden. 98. M. Breviarium Eistettense imp. s. 1. et a. N. Breviarium Eistettense imp. s. 1. 1483. O.

Ferner : Brev. ms. Gluniacense saec. 12. [et 14.J Cod. Lincen. T p 19.

Brev. ms. Teplense anni 1353. Cod. Prägen. VII F 23. Brev. ms. Pragense saec 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 b. Brev. ms. Hanussii de Colowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. Brev. ms. Pragense saec. 15. Cod. Capit. Prägen. O 83. Psalt. et Antiph. ms. S. Petri Erpbest'urten. anni 1481. Cod. Rosembergen. 62. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecie. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. —r Brev. ms. Salislmrcrense saec. 15. Cod. Salisburg-en. V 1. I. 257. Brev. ms. S. Michaelis Hildeshemen. saec. 15. (Privatbesitz). Brev. ms. Emmeramense saec. 14. Clm. Monacen. 14 771.

Brev. ms. Gorziense saec. 14. in. Cod. Spinalien. 204 (97). Brev. ms. Canon. August, saec. 15. Clm. Monacen. 23 101.

1, 4 Te, Deus I. 2, 3 In qua AL. 3, 3 Saevis devictis G. 4, 4 Salvet nos K. In L auf Vincentius

228. (6.) De Omnibus Sanctis.

1. Omnes superni ordines, 6. Quibus dicatur hie dies,

Mille milleni milies, Vestros audite supplices.

2. Primum virtutes igneae, 7. Mox repletae scientiae,

Exin iuvate nos prece, Sessiones dominicae.

3. Tum vos, caelestes Domini 8. Et prineipes praevalidi Potentiaqae praediti,

Estote nobis placidi.

4. Hinc ditati virtutibus 9.

Vosque tremendi nutibus Et fulgurosi vultibus, Christi favete plebibus.

.">. Omnes, quos Dei gratia 10.

Ab hac exemit patria Bona donans caelestia, Xostra laxate crimina.

Tu pater assis Abraham, Ciaram regens prosapiam, Cum ipsis necessariam Nobis precando veniam.

Tandem, David, hymnidicis Hinc inde stipatus choris, Pulcher coronis regiis, Cunctis suecurre miseris.

Sacer, adesto flagitans, Coetus futura praedicans, Nobis Christum concilians, In caelo iam tripudians.

Omnes, dum carnem induit, Quos Christus praesens doeuit C'uosque absentes imbuit, Erigite, quod corruit.

Hinc posce, Dei genetrix, Omnisque carnis domitrix, Ut cesset culpa perditrix, Et plebs salvetur debitrix.

296

11. Nostros, superne claviger, 12. Nunc omne sacerdotium, Et novae pacis legifer Primus ordo pontificum,

Omnisque Christi crucifer, Clerum docendo subditum

Actus mundate pariter. Fletura tergite supplicum.

13. Istud concede, triuitas Et indivisa unitas, Domus regens pacificas Aetates per interminas.

Collect, ms. Sangallense saec. 12. [et 14.] Cod. Sangallen. 18. A. Brev. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 418. B. Psalt. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 438. C. Brev. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 526. D. Legend, ms. Alderspacense saec. 10. Clm. Monacen. 2531. add. saec. 1!/ia. E. Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clm. Monacen. 14 771. F. Psalt. et hymn. Bnribergense anni 1395. Clm. Monacen. 23 101. G. Hymn. ms. incertae orig. saec. 15. Cod. Stuttgartien. 16 101 (nach Mone III, 13). H. Antiph. ms. Sangallense saec. 15. Cod. Sangallen. 529. I. Hymn. ms. Cellae S. Mariae in Austria saec. 15. Cod. Campolilien. 15. K. Brev. ms. Eistettense imp. s. 1. et a. L. Brev. Eistettense imp. s. 1. 1483. M.

Der ganze Text nur in ACH; B hat 1. 2. 4. 6. 10. 11.; D hat 1. 2. 4. 6. 10. 11. 12. 18; E hat 1. 2. 6. 10 und Doxol.: Deo patri; F hat 1. 2. 4. 6. 10 ohne Doxol.; G hat 1. 2. 4. 10. 6 und Doxol.: I hat 1. 5. 6. 8. 12. 11. 13.; LM haben 2. 4. 6. 10 und Doxol.

1, 2 baec dies BCH. 1. 3 millenis B; Milleni mille milies D; Mille in milies I. 1. 4 Xostros F. 2, 3 Exhinc CD; Exinanite nos (a. K: Exin iuvate) B. 2, 4 Sessionis G. 3, 1 Cum vos H; Dum vos C. 3, 3 praedici H. 4, 1 dicati H. 4, 2 tremendis D ; mutibus M. 4, 3 fulgurosis CD. 4, 4 fovete (a. E. favete) B ; precibus BF. 5, 2 dans CI. 6, 2 Ciaram gerens FGHLM. 6, 4 Nobis donando E. 7, 2 chorus CH. 8, 2 Caecus t'utura H. 8, 3 conciliens H. 9, 2 Christe A. 9, 4 qui corruit ACH. 10, 1 Nunc posce ACI; Hoc posce D; Tu pascis Dei 13. 10, 3 cessat BH; culpae B. 10, 4 salvatur BI; solvatur AC. 11, 1 suprenie elavier A: Pater adesto clavier BF; Sacer adesto clavier CELM; Sacer adesto claviger DG. 12, 1 Hinc omne C. 12, 4 Fletus D. 13, 3 regnas H.

Odilo de Mercoria,

Abbas Cluniacensis, t 1048.

Odilo , der dritte Sohn Beralds von Mercoeur und seiner Gemahlin Gerberga, erblickte das Licht der Welt 962. Er studierte zu St. Julien de Brioude und ward Kanoniker daselbst. "Wilhelm Abt von St. Benigne zu Dijon wufste ihn für das Mönchtum zu gewinnen und Majolus von Cluny nahm ihn in seine Abtei auf. Schon bald darauf liefs dieser, die Last des Alters empfindend, Odilo zu seinem Coadjutor, den 11. Mai 994 zum Abte ■wählen. In Odilo wiederholt sich die rastlose Tätigkeit Odos. Unter ihm greift die Reform nach Deutschland und Spanien hinüber, erreicht Cluny den Höhepunkt innerer Tüchtigkeit und äufserer Machtstellung. Mit den Päpsten seiner Zeit von Gregor V. bis zu Clemens II. steht er in fortwährendem Kontakte, häufig in persönlichem Verkehre. Ebenso zu den Kaisern sächsischen und salischen Stammes, zu Otto III. und Heinrich IL, zu Konrad IL und Heinrich III. Innige Freundschaft verband ihn mit der hl. Kaiserin Adelheid, deren Leben er beschrieb, die er durch ein kirchliches Offizium verherrlichte. Im Jahre 998 führte er das Fest Allerseelen in der Obedienz von Cluny und damit in der Christenheit ein; 1032 ernannte ihn Johann XIX. motu proprio zum Erzbischofe s'on Lyon und übersandte ihm das Pallium ; aber Odilo lehnte die angetragene Würde beharrlich ab, und auch das Mifsvergnügen des Papstes machte ihn in seinem Entschlüsse nicht wankend. Im Jahre 1046 unternahm der Abt von Cluny seine letzte Romreise es war die neunte wohnte der Wahl und Krönung des Papstes Clemens IL (des Bischofs Suidger von Bamberg) sowie der Kaiserkrönung Heinrichs III. bei. Willens heimzukehren verunglückte er den 13. Januar 1047 durch einen Sturz vom Pferde. Im Oktober 1048 begab er sich zur Visitation in das Priorat von Souvigny (Bourbonais) und starb daselbst den 31. Dezember des- selben Jahres. Er ward später im linken Nebenschitfe der Kirche an der Seite seines Vorgängers Majolus beigesetzt, dessen Officium er verfafst, den er in Hymnen verherrlicht hatte. Vgl. Jotsaldus , Vita Odilonis, Bibl. Cluniacen. 329 sqq.; Ringholz, der hl. Abt Odilo, Brunn 1885; Sackur, Die Cluniacenser I, 300 ff.: Jardet, Saint Odilon, Lyon 1898.

Die literarische Hinterlassenschaft Odilos ist nicht grofs. Zu aus- gebreiteter literarischer Tätigkeit mufste dem Vielbeschäftigten die nötige Mufse fehlen. So sind uns auch nur wenige Hymnen von ihm erhalten, zwei derselben sogar unvollständig. Diese geringen Reste seiner hymnodischen Dichtung sind im folgenden teils nach handschriftlichen Quellen, teils nach Marriers Bibliotheca Cluniacensis zusammengestellt. Vgl. Sackur a. a. O. II, 341 u. f.

298

•229. (1.) In Assninptione Beatae Mariae.

1. Adest dies laetitiae, Iucundus omni lumine, In quo regina virginum Scandit iter astriferum.

2. Angelorum praefulgidis Circumvallata cuneis, Quamque sanctarum virginum Sequitur agmen inclitum.

3. Ut decet omnes credere,

Caelesti diademate Clarus occurit obvius Christus ex ea genitus

4. Ultra angelorum gloriam Thorum delicti neseium Secum ad patris solium Reportat pignus Optimum.

5. Caelestis regni civitas Et eius omnis dignitas Parentem sui principis Votis honorat congruis.

6. Cum quibus nos laetissima Huius diei gaudia Concelebremus alacres Deum laudando supplices.

7. Huius festi clarissima Prosequamur praeconia ^lentis affectu supplices, Effectu vocis alacres.

Collect ms. Cluniacense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. A. Biblioth. Cluniacen. col. 406. B. „Reliqua desiderantur in ms. sicut et magna pars sermonis sequentis." B.

230. (2.) In Natmtate Beatae 3Iariae.

1. Oritur sidus inclitum Illustrans omne saeculum, Per quod dies et tempora Assumunt vitae lumina.

Collect, ms. Cluniacense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. A. Biblioth. Cluniacen. col. 408. B. ..Reliqua non exstant in Ms." B.

231. (3.) In sanctae Adelheidis.

1. Anni voluto tempore Festiva lux Adalheidae Nobis beatae elarait,

Qua saeculum iam respuit.

2. Apostolici dogmatis Instructa didascalicis, Sic utitur regalibus,

Ut usa non sit fastibus.

-".. Fudit opes largissimas Donis replens ecclesias, Regni facultas maxima Dispersa pavit agmina.

4. Marthara sequi decreveratj Opus manu compleverat, Ainii Mariam pectpre, Secuta Christum cernere.

299

5. Summo tonanti gloria Aeterna sit per saecula, Qui nos sacris sollemniis Iungat polorum gaudiis.

Vita ms. S. Adelheidis saec. 15. Cod. Eremiten. 86. A. Brev. ms. Pollingense saec. 15. Clin. Monacen. 11771. B. Breviarium Magdeburgense imp. Xurembergae 1491. C. Bibliotheca Cluniacen. col. 369. D.

1, 2 Adelhaidis B; Adheydis C. 1, 4 Quae C; Quae secu lumen resplenduit B. 2, 1 In apostolici B. 2, 2 didascolicis BC. 3, 1 largissime C. 4, 2 manus compleverat B. Vgl. Mon. Germ. SS. IV, 649.

232. 4.) In sancti Maioli. In 1. Vesperis.

1 . Victoris agni sanguine Dies sacratus hodie, Fusus suprerao lamine, Gemina pollens lampade.

2. Ecce, paschale gaudiam Fulget per omne saeculum Magni Maioli transitum, Vitam siraul et meritum

3. Pangat clerus et populus, Maxime grex monasticus, Quo nil habuit dulcius, Dum esset terris positus.

4. Praecedit Christus patiens, Maiolus illum confitens Sequitur recto tramitc. Dei praeventus munere.

5. Patriarcharum solidam Fidem opere coluit,

Quod chorus vatum cecinit, Fideli tide credidit.

6. Ordinis apostolici Sectando sacra dogmata Factus est pater inclitus Ipse vir apostolicus.

7. Cuius clara confessio Coronatur martyrio Decertando legitime Subacto mundi principe.

8. Templum ipse virgineum Pectus sacravit proprium, Caelestis vitae nuntius Recte vocatur angelus.

9. Quorum gaudet nominibus Pater noster egregius, Hie nos iungat in aethera Christi favente gratia.

10. Tibi sit laus et gloria Tollenti mundi crimina Cum patre et saneto spiritu In sempiterna saecula.

Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496 saec. 12 in. Augenscheinlich aus der- selben Hs. Bibliotheca Cluniacen. col. 291. Wiederholt aus Anal. XIX, 187 sq.

233. (5.) In sancti Maioli.

Ad Xocturnum.

1. Cbriste, eunetorum via, lux sanetorum, Precibus sacris venerandi patris, Magni Maioli, populo fideli Gaudia pacis

300

2. Mitte de caelis veniamque nostris

Largire culpis

Assit et nobis gratia perennis

Spiritus almi.

3. Cuius protecti munere potenti Patrum exemplis meritisque celsis Pariter artum mereamur altum

Scandere regnum.

4. Gloria patri genitaeque proli

Et tibi, compar utriusque semper Spiritus alme, Deus unus, omni Tempore saecli.

Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. Daraus Bibl. Cluniacen. col. 291 sq. Wiederholt aus Anal. XIX. 188.

234. (6.) In sancti Maioli.

Ad Laudes.

1. Maiole, consors procerum 3. Unde, pater, nos respice Regum regi placentium, Pressos peccati pondere, Inter caelestes aulicos, Depone gravem sarcinam, Divinitatis conscios, Leviga conscientiam.

2. Honoris privilegio 4. Hie faseibus depositis Coetu iunetus monastico, Mortis solutos vineulis Sed et choris angelicis Iunge nos, tuos servulos, Frueris aula luminis. Monachis praestantissimis.

5. Cum quibus nos perpetua Possideamus gaudia Christi favente gratia Per infinita saecula.

Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. Daraus Bibl. Cluniacen col. 292. Wiederholt aus Anal. XIX, 189.

235. (7.) In sancti Maioli.

In 2. Vesperis.

1. Christe, eunetorum pariter tuorum Palmitum vitis, Deus alme, nobis Praebe Maioli celebrare tanti

Festa patroni.

2. Quem tibi nostris placuit diebus Pluribus signis meritisque dignis Regibus coram bominumque turmis

Glorificare.

301

3. Annuas istisque sie interesse G-audiis nos perpetuis et almis, Pro reis gestis merito carere

Ut nequearaus.

4. Quaesumus, rector, pietatis auetor, Noster hie pastor tibi sit precator, Quo tua nobis pietate eunetis

Crimina dones.

5. Cuius in tanto pia vota festo Congruit nobis iugiter caneudo, Insuper Paschae tibi duplicatas

Solvere laudes.

6. Trinitas, unus Deus atque summus, Sit tibi, rex, gloria sempiterna, Qui regis tanta bonitate euneta

Omne per aevum.

Cod. Parisin. Nouv. acq. 1496. saec. 12. in. Daraus Biblioth. Cluniacen. col. 292. 6, 2 Deus unus. Wiederholt aus Anal. XIX, 189 sq.

Leo IX.,

Romanus pontifex,

t 1054.

Bruno, der Sohn Hugos II. Grafen von Egisheim, und der Hilewida von Dagsburg, erblickte da* Liebt der Welt ilen 21 Juni 1002 zu Egisheim im Elsas*. Beide Eltern waren nicht nur von hoher Geburt ider Vater war ein Vetter Konrads II.), sondern auch von höherer Bildung; waren sie doch beide des Lateinischen mächtig. Fünf Jahre alt, ward Bruno dem Ilischofe Bertbold von Tul zur Erziehung übergeben: Adalbero, nachmals Bischof von Metz, ein älterer Studiengenosse des Knaben, versah bei diesem eine Art von Hofmeisterstelle. Nach der Wahl Konrads II. zum römischen Könige kam Bruno an dessen Hoflager und machte als Erzdiakon von Toul an der Spitze der Bistumsmannen den Römerzug des Kaisers mit (1026). Wahrend desselben starb den 1. April Bischof Hermann von Toul, ein Todestall, der Bruno in die Heimat zurückrief. Zum Nachfolger des Verstorbenen erkoren, ward er am 19. Mai von seinem Verwandten, dem Bischöfe Dieterich von Metz, inthronisiert, aber erst am 9. September des folgenden Jahres von Erz- bischof Poppo von Trier geweiht Als Bischof hielt er treu zu Kaiser und Reich, so namentlich im Kriege desselben um Burgund gegen Odo von Champagne. Diese Treue übertrug er auch auf Konrads Nachfolger Heinrich III. Inzwischen war am 9. August Papst Damasus, der zweite deutsche Papst, mit Tode abgegangen. Da der Erzbischof von Lyon die auf ihn gefallene Wahl ablehnte, einigten sich auf dem Fürstentage zu Worms der Kaiser und die Abgesandten des römischen Klerus auf Bruno als Nachfolger, der auch nach einigem Zögern die Wahl unter dem Namen Leo IX. annahm. Als Papst führte er. ähnlich wie die Kaiser pflegten, ein fast ununterbrochenes Wanderleben, das ihn von Salerno bis Köln, von Reims bis Pressburg führte. Zahlreich sind die Konzilien und Synoden, die der den L'luniaeensischen Reformideen zuneigende Papst in den wenigen Jahren seiner Regierung ab- hielt. Die letzten Anstrengungen seiie-s Leben- galten der Vertreibung der Normannen aus Unteritalien. Dieselbe mifslang gänzlich. In der unglück- lichen Schlacht von Civitate (18. Juni 1053) ward er selbst ein Gefangener des Feindes. Doch konnte er den 12. März 1054 Benevent verlassen und nach Rom zurückkehren, wo er den 19. April desselben Jahres verschied. Vgl. Wibertus, Vita Leonis papae IX. (Mabillon Acta SS. VI. II, 49; Migne 141. 457 sqq.). Brucker, P. P., L'Alsace et l'Eglise au temps du pape saint Leon IX. Strassbg. 1889.

Bruno von foul war als Musiker hervorragend. So schreibt von ihm Sigebert von Gemhloux in seiner Chronik zum Jahre 1048: „Hie de multis sanetis cantus composuit et scripsit ecclesiae utilia." (Mon. Germ. SS. IV. 359). Ebenso der Anonymus Mellicensis c. 85: „Hie in musica subtilis- simus fuit et inter cantus alios, quos plurimos edidit, historiam beatissimi papae Gregorii satis artificiose composuit (Ausg. v. Ettlinger S. S3). Am eingehendsten berichtet Wibert, der Biograph Leos 1. I. c. 13: „Sapientia divinarum humanarumque arrium in eo refulgebat amplissima, maxime artis delectabilis musicae peritia, qua antiquis auetoribus non modo

I

303

aequiparari poterat, iramo in mellifica dulcedine nonnullos eorum praecellebat. Nam componens responsoria in veneratione gloriosi martyris Cyriaci sanctique Hidulphi, Treviroram archiepiscopi , nee non beatae Odiliae virginis atque venerandi Anglorum apostoli Gregorii doctoris divini laudes servitii mirifico decore ampliavit" (Migne. 1. c. 481). Der Dominikaner Johannes de Bayono, welcher in der ersten Hälfte des 14. Jahrhunderts schrieb, nimmt zwar diese „Responsorien" für einen Mönch von Moyenmoutier namens Hnmbert, der später Kardinal wurde, in Anspruch, welcher dieselben dem Bischöfe Bruno zur Komposition übergeben habe: „Hie anno 1044 laudes SS. . . ., quae vulgo responsoria nominantur, rhythmice ac metrice componens, episcopo Brunoni modulanda tradidit" (Vgl. Brucker 1. c. p 119. not. 3). Auf diese Behauptung ist indes kein grofses Gewicht zu legen gegenüber den Angaben des gleichzeitigen Wibert.

Von den Werken, welche dieser anführt, können wir leider nur das Gregoriusotficum nachweisen. Es ist zweifellos das Anal. V, 184 mitgeteilte, das im elften Jahrhundert wie auf einen Schlag in den römischen Brevieren auftaucht. Die Zeit stimmt also mit der Leos IX., und es begreift sich das Auftreten im römischen Breviere, wenn ein Papst der Verfasser war. Das Officium auf Hidulphus Anal. V, 192 tf. kann nicht von Bruno herrühren; es ist jünger und zeigt spätere Formen in Rhythmik und Reim. Bei den vielen und nahen Beziehungen, die Bruno als Bischof von Toul zur Abtei Saint-Evre hatte, möchte man erwarten, dafs er Hymnen oder ein Officium auf den hl. Aper gemacht. Aber auch das Officium auf diesen Heiligen Anal. XVIII, 20 sq. fällt in eine jüngere Zeit. Sonst habe ich in Hand- schriften nur noch die beiden im folgenden mitgeteilten Gedichte unter Leos Namen gefunden.

236. (1.) De saiicto Gregorio. In I. Vesperis. Ad Magniücat.

A. Gloriosa sanetissimi Sollemnia Gregorii Toto corde catholica Suscipiat ecclesia, Cuius doctrina aurea Per mundi splendet climata, Quam meritis et preeibus Christo commendet, quaesumus.

Vgl. Anal. V, 184 sqq. Aufser den dort genannten findet sich dies Officium u. a. in folgenden Quellen:

Antiph. ms. Romanum saec. 11. Cod. Graecen. 258. Brev. ms. Pratense saec. 12. Cod. Parisin. 12035. Antiph. ms. Nivernense saec. 12. Cod. Parisin. Nouv. acq. 1236. Brev. ms Crucilingense saec. 12. Cod. Frauenfelden. Y 28. Brev. ms. Maguntinum saec. 12. Cod. Scaffnaburgen. 54. Brev. ms. incert. orig. saec 12. Cod. Bruxellen. 353. Brev. ms. Aquüegiense saec. 12/i3. Cod S. Danielis V. Antiph. ms. Lambrechtense saec. J-/i3. Cod. Graecen. 258. Brev. ras. Wingartense saec. 13. Cod. Fulden. Aa 56. Antiph. ms. Claustroneoburgense saec. 14. in. Cod. Clau- stroneoburgen. 1015. Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in (Jim. Monacen. 3215. Brev. ms. S. Sepulchri anni 1340. Cod. Capit. Posonien.

304

88. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Capit. Posonien. 32. Antiph. ms. Sabariense saec. 14. Cod. Sabarien. s. n. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. 401. Brev. ms. Wratislaviense saec. 14. Cod. Capit. Posonien. 159. Brev. ms. Wormatiense (Reinoldi de Sickingen) saec. 15. Cod. Parisin. 1310. Antiph. ms. Schaffnaburgense saec. 15. Cod. Schafmaburgen. 4. Brev. ms. Hungaricum saec 15. Cod Gyula- Febervarien. Ms. IV S. Brev. ms. Walthausense saec. 15. Cod. Lincen. L p 24. Viat. ms. Johannis Noviforen. saec. 15. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. Brev. ms. S. Alexandri Embecen. saec. 15. Cod. Gotingan. 239. Brev. ms. Nissense saec. 15. Cod. Wratislavien. I Q 246. Brev. ms. Stephani de Nagylak saec 15. Cod. Mus. Hungar. 343. Antiph. ms. Posoniense saec. 15. Cod. Capit. Posonien 2. Brev. ms. Lamspringense anni 1446. Cod. Guelfenbyteran. 168 (Helm. 145). Brev. ms. Ducum- burgense anni 1451. Cod. Ducumburgen. 67. Breviarium Lubucense imp. s. 1. et a. Breviarium Sedunense imp. 1497.

237. (2.) In Tigilia Natiyitatis Domini.

Ad Laudes.

1. Egredere, Emmanuel, 3. Sicque lege deposita Quem nuntiavit Gabriel, Tua simus sub gratia, Uti sponsus de thalamo Qui aperis diu clausuni Virginis matris utero Bonis intrandi aditum.

2. Spiritus sancti opere 4. Laus sit patri et filio, Sine virili semine, Spiritui paraclito,

Ad tuum natalitium Unitati sit gloria

Delens Evae flagitium. Per infinita saecula.

Brev. ms. Casinense saec. 11. Cod. Vindobonen. 1106. A. Brev. ms. S. Sophiae Beneventän. saec. 1,/i2. Cod. Vatican. 4928. B. Brev. ms. S. Sophiae Beneventanae saec. n/ia. Cod. Neapolitan. VI E 43. C. Collect. Fragment, ms. saec. [11. et] 12. Cod. Eremiten. 366. D. Psalt. et hymn. ms. Eugelbergense saec. 13. Cod. Engelbergen. 61. E. Cod. Wratislavien. I F 236. saec. 15. F. Milchsack I, 6 (ohne Angabe einer Quelle) G. Brev. Constantiense imp. 1499. H.

1, 1 Egredietur H. 1, 3 Tamquam sponsus H. 2, 3 Per tuum G ; Factus in tine temporum G. 2, 4 Homo creator omnium H. Nach Str. 3 schiebt G ein:

Verbum procedens a patre,

Lumen verum de lumiue,

Deus de caelis humilis,

Homo nobis visibilis.

3. 1 Da, ut lege G. Statt Str. 3 und 4 setzt H:

3. Terra nostra fructifera 4. Gentium exspectatio Germen profert puerpera, Patris descendens solio,

Ad eius natalitium Et [1.: Ut] in Israel reliquias

Delens Evae flagitium. Spiritu misso colligas.

Nach Strophe 3 schiebt G ein:

Servos veni redimere Ut cum sanctis perenniter

Tuo sacrato sanguine, Laudes solvamus pariter

Fac nos tecum resurgere Saeculorum altissimo

Devicto mortis principe, Laudes ovantes Domino.

- 305

In BundC wird der Hymnus bezeichnet als „Leonis papae", womit nur Leo IX. gemeint sein kann, zu dessen Metrik der Hymnus, so wie ABC ihn bieten, stimmt. Man erinnert sich angesichts der Quellen unwillkürlich an den unfreiwilligen Aufenthalt dieses Papstes in Benevent, wo er auch das Weihnachtsfest 1053 feierte, das vielleicht zu diesem Hymnus Anlafs ward. Vgl. Anal. XXIII, 13.

238. (3.) Kit hin us papae Leonis IX.

1. 0 pater Dens aeterne,

de caelis, altissime, Respice iacentera multis

perforatum iaculis, Singaltibns in extremis

suspirantem ultirais.

2. Invoco te, Iesu Christe,

fili patris unice. Cui consabstantialis,

deitate similis, Pietate factus homo

virginis ab atero.

3. Advocatum te subnixe,

Spiritus paraclite, Proeedentem ab utroque,

flagito, sanetissime, Per te patrem nliumque

credam omni tempore.

4. Unus es in trinitate,

trinus unus Domine, Fabricator sempiterne

[trinae mundi machinae], Lapsum stude reformare,

prostratum erigere.

5. Heü, miser per peccatum 11.

attraxi exordium, In peccatis sum coneeptus

parentum sceleribus, Huic natus luctuosae,

proh dolor, miseriae.

6. Ex quo natus visum cepi, 12.

auditum obtinui, Tactum, gustum, odoratum

a te, factor omnium, Talibus ditatus donis,

studui laseiviae.

Oreves, Lateinische Hymnendichter. II.

7. Beneficium aeeepi, non servans, ut debui,

Sed perverse errabunda

destruxit infamia, Quod ad bonum datum fuit,

in malum se contulit.

8. Sicque crescendo decrescens, multa mala peragens,

Quae nie vexit tum perversa

gravitas infantia, Hanc post sibi effraenata

capit pueritia.

9. Adulescens perpetravi mala, quaeque potui,

Verbis, factis, totus foedus

cogitationibus, Vitia sie sum lucratus

miser pro virtutibus.

10. luventute iam constrictus

patratis sceleribus Catenatus sum induetus

servus ut emptitius Volens, nolens per diversa

reatus facinora.

Unde magna cum virtute, heu, coepi deficere,

Amans malum, vitans bonum deserensque Optimum,

Mensque fuit ruitura per quaeque flagitia.

Iam tunc coepi cogitare saeculo me tradere

Delectari atque eius oblectationibus

Adversa nee ulla timens, salutera despiciens. 20

306

13- Hierusalem linquens sanctam, eivitatem optimam,

Yere est quae pacis visio, descenderam Iericho,

Huius mundi ad defectum totuin dedi animuni.

14. Insperate laqueatus

cecedi improvidus In manus tan dem latronum

dire saevientium, Me quaerentum devorare

leonina rabie.

15. Captum, caesum, vulneratum.

spoliatum, miserum Reliquerunt semivivum,

ad terrain depositum, Duris rlatibus spirantem

peneque exauimem.

16. Sic et omnis male captus,

saeculo qui deditus Sanctae pacis visionem

dimittit Hierusalem, Iericho. lunae defectum

adhuc tenens noxium,

17. Inde cadet in latrones,

videlicet daemones, Vitiis misellum plagant,

virtutibus spoliant, Immortalitatem demunt.

rationem nequeunt.

18. Iam [iacet] velut captivus,

cui nullus proximus. Parens. notus vel amicus,

doloris qui conscius, Nisi pius Deus meus,

super omnes providus.

19. Sacerdos currens transivit,

viso nie praeteriit, Perdidit compassionem

non sciens se liominem, Pietatem habens nullam

seu misericordiam.

20. Ut sacerdos, sie levita

ipsa tenens devia, Minor gradu, par in actu

simili exhibitu, Mente transit ipse prava

cordis cum duritia.

21. Transiens Samaritanus

visum flexit placidus Et respexit me iacentem,

lividum ac debilem, Magna sua pietate

accessit humillime.

22. Custos qui Samaritanus,

Christus Dei filius, Peccatores sauciatos

respexit in filios, A respectu pio cuius

recreatur Spiritus.

23. Secum ducens in iumentum

corpus quidein carneum Ecclesiae, quo sanandum

dueimur, ad stabulum. Plagis aptans legis vinuni

gratiaeque oleum.

24. Respice nunc, Iesu Christe,

pietatis unicae, Fleete visum tuum ad me,

rlagito, piissime, Ut respectus queam mea

plangere facinora.

25. Respexisti quondam Petrum

peccato obnoxium. Qui respectus flevit dure

divino ex munere, Ad gratiam restauratus

permansit apostolus.

26. Respexisti et latronem,

sceleratum liominem, Ut te Detim maiestatis

fateretur humflis: Meruit sie paradisi

tecum portas ingredi.

307

27. Respexisti at Mariam,

peccatricem animara, Quae compuncta sub momento

haud se dedit nuntio, Pedibus sed provoluta

deflevit flagitia.

28. Lacrimis eos rigavit

et capillis abluit Frequentibus stillans guttis,

ut careret maculis, Perunxitque pretiosi

fomento antidoti.

29. Multum est sibi dimissura,

quod dilexit plurimum, Passionem veneratur

huius, quo diligitur, Eius capiti unguentum

superfundens pisticum.

30. 0 sancta taa voluntas,

creator et bonitas, Respicis qui te credentes,

ut a morte revoces, Bodus pastor oves tuis

reportas in umeris.

31. Sic, sie. pastor, nunc iacenti.

languido ac debili Elevandum manum praebe,

velis me erigere, Ut erectus possim stare

coram te, dulcissime.

32. Piagas meas, [cicatrices]

novas atque veteres Studeas sie tu curare,

quaeso, bone medice. Sim per te ut hinc securus,

sanatus languoribus.

33. Oleum infundens sanetum.

vinnm simul optimum, Tuum ponens interventum

perducas ad stabulum. Pellens mortem, donans vitam

fac, tecum ut veniam.

34. Duobus largitis nummis

donis fulto mysticis, Stabulario comitte

mei curam gerere, In tua reversione

respice me, Domine.

35. Hoc des, pater ingenite,

nate unigenite, Par spiritus ab utroque

procedens paraclite, Deus unus, sempiterne

regnator per saecula.

Pass. ms. Admuntense saec. 1,/i2. Cod. Adraunten 664. 6, 6 Lies: laseiviis? 9,3 factus 11, 5 Mensque fit. 13, 3 Übersehufs von einer Silbe. 15, 5 suspirantem. 16, 5 Hierusalem lunae defectum. 20, 5 transit ipse prae. 29, 4 a quo diligitur. 31, 3 Elevandum für ad elevandum. 34, 3 comite. 35, 1 Hoc Deus pater.

20-

Herimannus Contractus,

Monachus Augiensis, f 1054.

Herimann, mit dem Beinamen Contractus, ward den 18. Juli 1013 ge- boren (1013 Herimannus ego 15. Kai. Augusti natus sum). Sein Vater war Wolfenrad IL, Graf von Veringen auf Altschhausen (OA. Saulgau); die Mutter, Hiltrude mit Namen, wird uns vom Sohne als eine Frau von seltener Herzensgüte gerühmt. Sieben Jahre alt bezog Herimann unter Abt Hern die Klosterschule der Reichenau (1020 ego Herimannus litteris traditus sum 17. Kai. Octobris), um später in die Zahl der dortigen Mönche eingereiht zu werden , unter denen sich auch einer seiner Brüder er hatte im ganzen dreizehn Geschwister Werinharius befand. Von Kindheit an gichtbrüchig und verkrümmten Oberleibs, so dafs er aufserstande war, sich alleine fort- zubewegen, war er auch der Sprache halb beraubt, vermochte blofs im Flüster- tone zu reden und konnte mir schwer verstanden werden. All dies körper- liche Elend hinderte ihn nicht, ein beliebter Lehrer und ein fruchtbarer und gefeierter Schriftsteller zu werden. Aufser seinem Hauptwerke, dem Chronicou Augiense, der ersten Weltchronik des MA. , verfafste er mathematische, astronomische und musikalische Schriften. Namentlich als Komponist erfreute er sich allgemeiner Bewunderung. Er starb den 21. September L054 und ward in der Familiengruft zu Altschhausen beigesetzt. Vgl. über sein Leben das Elogium Herimanni seines SchüleVs und Freundes Bertholdus, Mon. Germ. SS. V, 267 sqq; Hansjakob, Herimann der Lahme, Mainz 1875.

Von den liturgischen Schöpfungen Herimanns ist uns nur wenig unter seinem Namen überliefert. Sein Schüler Bertholdus schreibt in dieser Hin- sicht: „Cantus item historiales plenarios , utpote quo musicus peritior nou erat, de sancto Georgio, sanctis Gordiano et Epimacho, sancta Afra martyre, sancto Mangno confessore et de sancto Wolfgango episcopo mira suavitate et elegantia euphonicos praeter alia huiusmodi perplura neumatizavit et composuit." Berthold redet hier von sog. Historien oder Officien. Eine dieser Historien ist uns bekannt, die der hl. Afra. Vgl. Brambach, Die verloren geglaubte Historie der hl. Afra und das Salve regina des Hermanuus Contractus, Karlsruhe 1892. Dies Officium trägt im Cod. Augien. LX. zu Karlsruhe die Marginalnote: „Haue historiam composuit Hermanuus contrac- tus:" es ist bis auf ein Kesponsorium [vgl. Nr. (9)] in Prosa abgefafst. Den in Augsburg zu diesem Officium üblichen Hymnus „Gaucle, civitaa Aitfi)<xt<iu werden wir Herimann nicht zuschreiben dürfen. Die Kreuzsequenz „GfrateSf honos, hierarchia" wird dem Contractus von Gottschalk von Limburg zu- gewiesen: „domnus Herimannus de sancta cruce sequentiam Grates, honus, hierarchia dicitur composuisse"; vgl. Dreves, Godescaleus Lintpur^ensis, Leipzig 1897 , S. 105 Diese Angabe Gottschalks findet ihre Bestätigung in der Einsiedler Hs. 366. saec. 12., in welcher bei dieser Sequenz am Rande der Name Herimannus steht. Bezüglich Nr. (2) habe ich ein älteres Zeugnis für Herimann nicht gefunden, glaube aber den neueren Autoren, wie Schuliger (Sängerschule S. 84) aufs Wort , dafs diese Sequenz von ihm her-

309

rührt, weil sie ebenso wie Nr. (4) und (5) ganz die in Nr. (1) sich häufenden, charakteristischen Eigentümlichkeiten an sich trägt. Rücksichtlich der NN. (6 , (7) und <9) kann ich auf die angezogene Schrift von Brambach ver- weisen. Nr. (3) wird zwar in der Einsiedler Handsch. 366 p. 6 durch Marginalnote einem, sonst völlig unbekannten „[He] iuricus m" zugeschrieben, einem Zeugnisse, bei dem ich mich unbedingt beruhigen würde '), wenn nicht die spätere Tradition, welche diese Sequenz dem Contractus zuweist, durch die stilistischen Besonderheiten derselben eine so starke Stütze fände , und wenn es nicht ein nur zu leicht zu erklärender Lapsus calami wäre wenn ein Heinricus statt eines Herimannus monachus der Feder entflösse. In Cod. Oxonien. Iunius 121 heifst es fol. 13. von einer Hand des 13. Jahrb. geschrieben: „Hermannus contractus fecit Sancti Spiritus assit nöbis grafin et Are praeclara." Die erstere Angabe ist irrig; die zweite zeigt aber doch, dafs Htrimann schon im 13., nicht erst im 16. Jahrhundert für den Verfasser der berühmten Sequenz galt. Nr. (8) wird dem Reichenauer Sänger von Thrithemius (Chronicon Hirsaugien. I, 149) zugeschrieben. Wer dieselbe mit Nr. (9: vergleicht, wird dem unschwer beistimmen.

Durandus (1230 96) legt in seinem Rationale divinorum officiorum 1. IV. p. I. rub. 22. noch audere Dichtungen dem Herimann bei: „Hermannus Contractus Thetunieus, inventor astrolabii. composuit sequentias illas: Bex omnipotens et Sancti Spiritus et Are Maria et Antiphonam Alma ■redemptoris mater et Simon Bariona. Die Sequenz Bex omnipotens kann aber, abgesehen davon, dafs sie keinerlei Ähnlichkeit mit andern Werken desselben zeigt, Herimann schon deshalb nicht zugeschrieben werden, weil sie in Handschriften vorkommt, die älter sind als er. Vgl. Anal. VII, 83. Dasselbe gilt von der Sequenz Sancti Spiritus as*it nöbis gratia. Bei der Antiphon oimon Bariona handelt es sich um einen prosaischen Text, den Herimann wohl nur vertont hat; was dagegen Durandus mit der Sequenz „Ave Maria" meint, bleibt leider ungewüfs. Wollte er vielleicht die in Frankreich nicht übliche Sequenz Ave praeclara niaris Stella bezeichnen? Von Sequenzen, die wortwörtlich beginnen, wie Durandus sie beginnen läfst, und für uns in Betracht kommen könnten, wage ich die eine Are, Maria, gratia plena, Dominus tecum, virgo serena (Kehr. S. 203) unserem Dichter nicht beizulegen, weil sie sich der Reimsequenz sehr viel mehr nähert, als dies sonst mit seinen Sequenzen der Fall ist; die andere: Ave Maria, gratia plena, Dominus tecum (Anal. XL, 115) enthält eine Reihe von Wendungen, welche mich bestimmt an die Autorschaft Gottschalks von Limburg glauben lassen.

Von einem Rhythmus Herimanns auf die Ungarnsiege Kaiser Heinrichs vom Jahre 1040 hat uns Otto von Freising wenigstens die Kunde bewahrt: „Unde rursus est ille rhythmus Hermanni Contracti de praefato triumpho compositus, qui sie ineipit: Vox haec melos pangatu. Sein Gedicht de octo vitiis prineipalibus hat Dümmler, Zeitsch. f. deutsches Altertum XIII, 385 ff., herausgegeben.

239. (1.) De saneta Cruce.

1. Grates, honos, hierarchia et euphonizans tibi interrainabiliter hymnologia,

J) Vgl. Dreves Godescalcus Lintburgensis, Leipzig, 1897, S. 21.

310

2 a. Sacrosancta

tu patris hostia,

Iesu Christe, rex monarchos,

omniura antistes et

evXoyovfiGve,

2 b. Pietate

tu, propitiator, qui gratuita ipsum te propter nos obtuleras ozavooi in ara.

3 a. Suavitatis Spirans

Deo torridulus odorem, cum. eumandrita, profunderes tuum pro erroueo grege cruorem.

3 b. Yas excoctus igne

passionis ut testaceum, summe plastes, tu fragilium physin restauras pius irae vasorum.

4 a. Legis qui peccatum

crucisque

factus es maledictum,

libidinis victimarum

bestiale nostrum

caelitus,

o Emmanuel, ablue delictum.

5 a. Tu magnus,

respice parvulos, archiater, nos morbidulos

6 a. Tu totus desiderium,

böni totius genus

generalissimum,

gaudiraonium

tu quam verissime

hyperbolicum

solaque tu soteria,

Clemens tui nos intima

pasce theoria.

7 a. Fac, nos calix inebriet

perquam optimus

sobrietatis,

spiritalium

dulcedinis,

aeternorum mirae

dilectionis

sophiaeque salutaris,

quo vitis Sorech palmites

fructus plures

forre queamus laetantes.

•ib. Reconciliator, asylum

spesque sola reorum, inspirans dedititiam tu confessionem, fer nobis, parclite. propitiationem.

5 b. Et contra

mortis poterium

Yitae propines antidotum.

6 b. Qe ög TtdiTa ekeij/xtov,

acfEGig benignula

tu xCov ai.iaQTiLüi',

sanctimonium

dulce, iucundulae

tu deliciae,

portus quietis unicae,

aqyog patrum et optimas

ikerjGov tjuäg.

7 b. Et tu, solus qui fortiter

crucis torcular tristeque prelum vir de gentibus nullus tecum idem ipse botrus elegaus Cypri rubicundulus calcasti, bibens nobiscum poturn te ipsum nobis tui fer patris in regno,

311

a. Nos ut immolantes 8b. Teque, dux, sequamur

tui sanguinis sacri sponte voluntaria.

tibi rubentia non abre ut Simon

musta cotidie et in angaria,

mundicorditer mundo revera

et intime moriendo

nudam crucem nuduli tibique nos, non nobis,

baiulemus vera vita,

carne et noy, postbac vivendo,

9. Rex, Christe, noster crucifixe, praestante tua pietate nimia, qui redemptio sola totaque nostra tu propitians es misericordia.

Trop. ms. Emmeramense saec. 12. in. Clm. Monacen. 14845. A. Grad, ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a XII 7. B. Miss, ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. C. Seq. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. D. Sequent. ms. Eremitense saec. 12. Cod. Eremiten. 366 E. Grad. ms. Ottobnranum saec. 12. Clm. Monacen. 27 VoO. F. Auch : Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. F o 15. Miss. ms. Augustanum saec. 12. Cod. Londien. Add. 11669.

1, 5 ymnoloia D. 2a, 5 eulogemene A. 26, 2 tu fehlt ABCDF.

2 b, 4 obtuleris E. 2 b, 5 stauros CD ; stayros ABE. 3b, 1 Vas es coctus B. 3b, 3 tu fehlt ABCDEF; fragilium fehlt E. 3b, 5 restaures F.

4a, 4 und 4b, 4 Neue Initiale CD. 4b, 4 inspiras E. 5b, 2 poti- rium F. 5 b, 3 propinans AE. 6 a, 2 totius generis E. 6 a. 4 sancti- monium BCD. 6a, 5 verissimum B. 6a, 7 tu fehlt E. 6a, 8 tua B. 6 b, 1 Theu ABCDEF ; panton B ; eleymon ABCDE 6 b, 2 affesis A benignicula AE. 6 b, 3 tu ton amartyon BE; amartion A; amarthion CD.

6b, 4 gaudimonium BCD. 7a, 2 per quem ACDE. Str. 7a und 7b umgestellt E. 7b, 5 nullusque. F. 7b, 10 ipsum nobis F. 7b, 11 regnum B. Str. 8 a ff. fehlen E. 8a, 7 nudula A. 8 a, 9 die unrichtige Form noy (statt r&3) beizubehalten zwingt das Versmafs. 8b, 3 zu abre vgl. Diefenbach, Glossarium Latino-Germ. p. 5. 8 b, 9 post haec AC 9, 1 Te Christe A; O Christe F. 9,4 qua redemptio CD. 9, 5 totaque fehlt F; nostra que F.

Die Autorschaft des Hermannus Contractus bezeugt E , das den Namen des Verfassers beifügt, sowie Gottschalk von Limburg Opusc. 2, 12: Domnus Herimannus de sancta cruce sequentiam Grates, honos, hierarchia dicitur composuisse." Vgl. Hymnol. Beiträge I, 105.

•240. (2.) In Pascha Domini.

1. Rex regum, Dei agne, leo Iuda magne.

312

2 a. Cruce virtutum mors peccati, vita iustitiae,

Daus fructum iam ligni vitae pro gustu scientiae, pro rapina gloriae.

3 a. Haec dies Domini celebris

pax est in terris, fulgor inferis et lux superis, Dies duplicis baptismi legis, evangelii.

4 a. Submersis hostibus,

signatis postibus assum pascba nocte domo una iam cum lactucis ede agrestibus.

5 a. Hac die

nos lava. Christe, mundans bysopo Fac et dignos boc mysterio, mare siccans, Leviathan

perforans maxillam hämo, armilla.

6 a. 0 flos virgineae

virgae fraglans,

Plena septemplici

rore lampas,

Vino, lacte pulchrior

specie,

Rosae rubor,

lilii candor,

Quo te tantae clementiae

cousilio

Microcosmi

inclinaveras auxilio,

Ut miseri particeps

redemptor esses,

Absque peccati naevo

gestans formulam peccati.

2 b. Dum tuus sanguis

ius rompbcae restrinxit flammeae, Paradisi pandit hortum stirps oboedientiae mediana gratiae.

3 b. Christus pascha est homini,

dum vetus transit,

novus surgit ;

haec dies Domini.

Gaude, mens expers fermenti,

plena panis azimi.

4 b. Accinctis renibus,

pellitis pedibus cum baculo propera et

caput cum in testinis et pedibus vora.

5 b. Calice

nos inebria, sopi, suscita, De torrente bibens in via damna nostra, Tu pontifex hostia, torcular calcans tu uva.

G b. 0 consanguinee servi domine, Spes avaavdaeiog primae, ultimae per iusiurandum semini Abrahae Firma et nos, dux düdvarog, Nos tuo convivificans corpori, Commortuos Adae, parenti veteri, Tu membris fortioribus iungens infirma, Vitae aeternae des pascua, tu pascha.

313 -

Trop. ms. Germanicum saec. 1!/i2. Cod. Angelic. R IV 38 (948). A. Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. B. Grad. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314 C. Miss. ms. Admuntense saec. 12. Cod. Admunten. 786. D. Miss. ms. Florianum saec. 12. Cod. Florian. III 208. E. Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin. a IX 11. F. Grad. ms. Wingartense saec. 12. ex. Cod. Mus. Palat. Vin- dobonen. 118. G. Trop ms. incertae orig. saec. 13. Cod. Stuttgartien. HB. Asc. I 95. H. Grad. ms. Pataviense (?) saec. 13. Cod. Hilarien. 148. I. Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 378. add. saec. 13. K. Miss. ms. Mellicense saec. 14. Cod. Mellicen. 1057. L. Miss. ms. Pataviense saec. 14. Cod. Zwettlen. 229. M. Miss. ms. Zagrabiense saec. 15. Cod. Capit. Zagrabien. XLIV 2. 323. N. Ferner: Enchir. S. August, ms. saec. 12. Clin. Monacen. 17 058. add. saec. 12. Grad. ms. Rhenoviense saec. 13. Cod. Turicen. Rh. 23. Miss. ms. Secoviense saec. 15. Cod. Graecen. 147. Miss. ms. Pataviense saec. 15. Cod. Rossian. X 158.

1, 1 Rex Deus, Dei agne BCDEFGIL. 2 a, 1 Crucis virtute BCDEFKN; crux es virtutum M. 2 a, 4 da BCDEG. 2 b, 1 Cum BDFJKL. 2 b, 2 rompheae fehlt M; ropheae L; tropheae N. 2 b, 3 restinxitDH; restin- guit BCEF; restringit I; perstrinxit N. -2b, 6 gloriae M. 3a, 1 Hie dies HK. 3a, 2 est pax EF. 3 a, 3 fulgur BCDEGIL. 3a, 4 ut nix superis BCDEFGILM; lumen superis N. 5a, 3 duplici FI. 3a, 6 et evangelii GHIKLMN. 3b, 1 hominis N; Domini CH. 3b, 4 hie H; dies fehlt M. 3b, 3 novum KL. 3b, 5 Pange mens K; fermentis H.

4a, 3 assunt pascha H. 4a, 5 iam fehlt DGK. -4b, 1 und 2 um- gestellt K. 4b, 6 ac pedibus K; et plantis N; fora L. 5a, 2 nos Christe lava ELN. 5 a, 3 mundans nos F. - 5a, 4 et fehlt BCDEFGIKLMN.

5a, 5 nos mysterio EFIKLM. 5a, 8 maxilla E. 5a, 9 armillam DGHIKLMN. 5b, 3 sopis I; sopitos suscita H. 5b, 5 in via bibens L. 5 b, 6 damua fehlt F; nostri F; poenas nostras N. 5 b, 9 tu calcans N; tu una L. 6 a, 1 O fehlt E. 6 a, 2 nagrans BEGHIKLM; flammans F. 6 a, 4 Nive lacte GK. 6a. 5 sq. und 6 sq umgestellt DK. 6a, 9 Quod te H. 6 a, 12 inclinaverat H. 6 a, 13 miseris LX. 6 a, 16 formula E. 6 b, 1 Ergo consanguinee EFIL. 6 b, 3 Spe BCEFGIKLM. 6 b, 9 Tuo nos N; Nunc tuo CEFIL; Hunc tuo B. 6 b, 10 corporis H. 6 b, 12 veteris G. 6b, 15 In te aeternae BC EFILM; aeterne mit Melisma. 6 b, 16 dano LMN.

241. (3.) In Assumptione B. Mariae V.

1. Ave, praeclara maris Stella, in lucem gentium Maria, divinitus orta.

2 a. Euge, Dei porta, quae non aperta veritatis lumen, ipsum solum iustitiae, indutum carne ducis in orbem.

2 b. Virgo, decus mundi , regina caeli, praeelecta ut sol, pulchra lunaris ut fulgor, agnosce omnes te diligentes.

314

3 a. Te, plenam fide

virgam almae stirpis Iesse,

nasciturara

priores

desideraverant

patres et prophetae.

4 a. Tu agnum regem,

terrae dominatorem,

Moabitici

de petra deserti

ad montem filiae Sion

transduxisti.

5 a. Hinc gentium

nos reliquiae

tuae sub cultu memoriae, mirum in modum quem es enixa, propitiationis agnum, regnantem caelo aeternaliter, devocamus ad aram mactandum mysterialiter.

6 a. Fac fontem dulcem,

quem in deserto

petra praemonstravit,

degustare

cum sincera fide

renesque constringi

lotos in mari,

anguem aeneum in cruce

speculari.

7 a. Audi nos,

nam te tilius

nihil negans honorat.

8 a. Da fontem boni visere,

da purae meutis oculos in te defigere,

3 b. Te, lignum vitae,

sancto rorante pneumate

parituram

divini

floris amygdalum

signavit Gabriel.

4 b. Tuque furentem

Leviatban serpentem

tortuosumque

et vectem collidens

damnoso crimine mundum

exemisti.

5 b. Hinc manna verum

Israelitis

veris, veri Abrabae filiis,

admirantibus,

quondam Moysi

quod typusfigurabat, iamnunc

abducto velo

datur perspici ;

ora« virgo, nos illo

pane caeli dignos effici.

6 b. Fac igni sancto

patrisque verbo, quod rubus ut flamma tu portasti, virgo mater facta, pecuali pelle discinctos pede mundis labiis cordeque propinquare.

7 b. Salva nos,

Iesu, pro quibus mater virgo te orat.

8 b. Quo haustu sapientiae

saporem vitae valeat mens intellegere,

9. Christianismi fidem operibus redimire beatoque fine ex huius incolatu saeculi, auctor, ad te transire.

315

Grad. et. Antiph. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. in. Cod. Petrin, a. XII 7. A. Miss. ms. Admuntense saec. 12. Cod. Admunten. 780. B. Mis-^. ms. Sanblasianum saec. 12. Cod. Panlan. 25. 3. 17 (ol. Sanbl. membr. 60). C. Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. 14. D. Grad. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13814. E. Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208. E. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27130 G. Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. H. Grad. ms. Bambergense saec. 12. Cod. Bambergen. Ed. III 2. I. Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11. K.

Grad. ms. Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 12. L. Evang. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. XI 29. add. saec. 12. M. Grad. ms. Sanblasianum saec. 12/i3. Cod. Vindobonen. 1909 N. Grad. ms. Pataviense saec. 13. in. Cod. Hilarien. 148. O. Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. P. Miss. ms. Maguntinum saec. 13. [et 15.] Cod. Rossian VIII 120. Q. Miss. ms. Veteris Montis saec. 13. Cod. Mus. Archiep. Colonien. VI 2. R. Grad. ms. Minorum Colonien. anni 1299. Cod. Mus. Archiep. Colonien. VIII 237. S. Grad, ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod. Mellicen. 1056. T. Miss. ms. S. Barbarae in Algia saec. 13/i4. Cod. Sangenovefcn. 96 (BB1. Fol. 7.) U. Grad. ms. Aquisgranense anni 1330. Cod. Capit. Aquisgranen. XIV. V.

Ferner: Miss. ms. S. Coronae saec. 13. Cod. Prägen. IB 10. add. saec. 14.

Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in. Cod. Paulan. 27. 3. 19 (Hosp. memb. 49). Trop. ms. Wingartense? saec. 13. Cod. Stuttgartien. HB I Asc. 95.

Miss ms. Monasteriense saec 15. Cod. Monasterien. 347 (41). Grad, ms. Unterlindense saec. 15. Cod. Colmarien. 445. add. saec. 15. - Grad, ms. Praedicatt. Colonien. anni 1425. Cod. Capit. Aquisgranen. XXVII. Miss. ms. Zwettlense saec. 15. Cod. Zwettlen. 198. Miss. ms. Agriense anni 1394. Cod. Capit. Agrien. U 2 VI 5. Grad. ms. Praedicatt. Insulen. saec. 15/i6. Cod. Upsalen. C 513.

1, 3 in luce IP. 2b, 4 fulgur P. 2b, 6 über diligentes indigentes E. 3a, 1 und 3b, 1 vertauscht A. 3a, 5 desideraverunt I. 3b, 5 über signavit aqnovit E. 4a, 6 transduxisti korrig. in traduxisti E. 5a, 1 Sic gentium P. 5a, 7 in caelo GP. 5a, 9 devotamus AIL; re- vocamus G. Str. 6 a und 6 b umgestellt H. 6 a, 5 quam sincera II. 6 a, 6 resque N. 6 b, 3 flamma IT. 6 b, 7 discincto G. 6 b, 8 mundos H. 7b, 3 virgo mater E. 8a, 1 Fac fontem GL. 8a, 2 da puros AFHI. Str. 8 b fehlt AEHIL; ist nachgetragen F. 9, 2 redimere I. 9, 3 que fehlt I; Alinea H.

242. (4.) De sancta Maria Magdalena.

1. Exsurgat totus almiphonus supercaelestium chortis citharoedorum omnifarie Deo eulogizans cum Alleluia.

Vgl. Text und Lesarten dieser Sequenz Anal. XL1V, 204 ff

243. (5.) De sanctissima Trinitate.

1. Benedictio trinae unitati, simplici deitati semper omnifaria:

31 G

2a. Parenti,

cui sempiternalis stat identitas, sempiternitas iatriel mira :

2 b. Par verbo,

quod coessentiva sapientia, vere veritas exsplendet viva.

3 a. Tibi et, amborum voluntas,

pneuma, et suavitas; tu beatitudo sancta, sanctitas es exstantiva.

3 b. Tres omnium genus bonorum generalissimum, wv, ens, nobis ex quo vita stillat, atnor et sophia.

4 a. Optima veraque aeternitas, aeterna et optima veritas,

vera aeternaque bonitas.

4 b. Odium, falsitas morsque cedant, figuram tuam nobis explicet usia, ratio, Caritas.

5 a. Föns, in quo sunt, vivunt, quorum umbras mortales expetunt, vitae deliciae, decus, sotheria, regnuin. virtus, victoria.

5 b. Fac tuos supplices tuae dilectionis compotes, effuga daemones, orbem cbristianum, io y.ai dlcpa, magnifica.

6 a. Pater, El, Eloi, Eloe, Elion, Ia, Sadai, lux, Samain, tu Eie, rex Sabaoth, ineffabilis, Adonai,

tuum nos plasma conserva.

(Jb. Proles Emmanuel, mire niirabilis, summe consul, ])eus fortis, Dominus iustus, futuri pater saeculi, princeps pacis, Iesu Messia, nos salva.

t a.

Spiritus timoris pietatis, scientiae, fortitudinis, consilii, iniellectus ac sapientiae, nos illustra, unge, sanctifica.

7 b. Simplex trinitatis tu unitas, unitatis trina deitas, purga culpas, aegros sana, hostes pacitica, solve vincla, pelle pericula.

317

8. Ac te sitientes pio vultu saties paceque aeterna in Ierusalera superna.

Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clin. Monacen. 27130. A. Grad, ins. Secoviense saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 314. B. Seq. ms. Emmera- mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. C. Miss. ms. Florianum saec. 12. Cod. Florian. III. 208. D. Miss. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11. E. Miss. ms. SeligenpergenseT?) saec. 12. Cod. Florian. XI 396. add. saec. 12 13. F. Grad. ms. Ratingense saec. 12/i3. Clm. Monacen. 10 075. G. Grad. ms. Pataviense saec. 13. in. Cod. Hilarien. 148. H. Offic. ms. Altahensia anni 1442. Clm. Monacen. 9508. I. Grad. ms. Monasteriense saec. 15 (Privatbesitz). K.

Ferner: Trop. ms. Sangallense saec. 10. Cod. Sangallen. 380 add. saec.

12. Grad. ms. Cranenburgense saec. 13. Cod. Capit. Cranenburgen. s. n.

Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. Oration. ms. Secoviense (Monialium) saec. 12. Cod. Graecen. 1501. (In beiden letzteren Anfang: Benedictio summae trinitati.) Grad. ms. Veteris Montis (1) saec.

13. Cod. Mus. Archiep. Colouien. VI 2. Grad. ms. Sanblasianum saec. 12/i3. Cod. Vindobonen. 1909. Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in. Cod. Paulan 27. 3. 19. (Hosp. memb. 49). Miss. ms. Hospitalense anni 1427. Cod. Paulan. 26. 1. 9. (Hosp. memb. 7). Miss. ms. S. Gangolphi Maguntini anni 1444. Cod. Maguntin. 136. Cant. ms. Tegurinum saec. 15. Cgm. Monacen. 716. Grad. ms. Freckenborstense (Oitbergae de Langen) anni 1530. Cod. Frecken- horsten. s. n.

1, 2 summae trinitati B; unitatis F. 2 a, 2 qui sempiternalis CD. - 2a, 3 est identitas K; idemptitas G. 2a, 5 iactriel D; yatriel Fl; ia triel H; ya triel E. 2 b, 1 verbum AG. 2 b, 2 quo H; coessentia I. 2 b, 4 vera ADEFH. 2 b, 5 exsplendent G; explens et viva A. 3a, 1 Sibi H.

3a, 4 sacra H. 3a, 5 extentiva D. 3 b, 1 Tu es omnium D; Rex es omnium K; Tres omnium F. 3 b, 2 simplex et F. 3 b, 3 principalissimum F. 3b, 4 o ens D; oriens F. 4b, 1 Odia CDEH. 4b, 2 cedat CGHIK. 4b, 4 explicet C; exprimat F; exprimant E; expleat AGH1K; expleant D. 4b, 5 usya EF; usion D. 5a, 2 cuius umbram D. 5 a, 4 in te deliciae EFGK. 5 a, 6 virtus fehlt C. 5 b, 1 Fac nos supplices C 5b, 2 dilectioni AFI. 5 b, 6 oki alpha A; o et alpha GIK; o qui alpha CDEFH; w fehlt H. 5b, 7 sanctifica DK. 6a, 1 hei A; eloy CDEFHK; eloym I; heloim A. 6a, 2 heloe AI; eloym K; helion AI; elyon DEFGHK. 6a, 3 Ya EFGK; saday FK; sadday AGEIK; saddaym E: iassadday D; iassa day H. -6a, 4 samay F; sammay D; sammaym CH ; amayn K; amaim A; amaym G. Eye G; eige A; egie C; yeie I; yge E; geie F; genye D; iege K; ie ie H. 6 a, 9 sanctifica D. 6 b, 5 Dominus fehlt E; iustus fehlt E. 6 b, 6 pater futuri DEK. 7 a, 1 Öpes timoris C. 7a, 7 laus sapientiae A. 8, 1 Et te A; Ad te FGHK. 8, 2 tuo vultu D; vultu tuo A. 8, 3 pacemque H.

244. (6.) Antiphona Maior de B. M. V.

Alma redeniptoris mater, quae pervia caeli Porta manes et Stella maris, succurre cadenii, Surgere qui curat, populo, tu quae genuisti Natura mirante tuuni sanctum genitorem, Virgo prius ac posterius, Gabrielis ab ore Sumens illud Ave, peccatorum miserere.

318

Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 23037. A. Psalt. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1119. B. Psalt. et Orat. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1202. C. Brev. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 832. D. Collect, ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14965 a. add. saec. 12. Da. Trop. ms. Maitialense saec. 11 14. Cod Parisin. 1139. add. saec. 13. E. Diurn. ms. Pruvningense saec 14. Cod. Altovaden. X. F. Caut. ms. Altovadense anni 1410. Cod. Altovaden. 42. G. Orat. ms. Tirnsteinense saec. 15. Cod. Ducuraburgen. 84. H. Horae et Orat. Ultraiectinum saec. 15. Cod. Altovaden. II. I. Cant. ms. S. Iacobi Augustani anni 1481. Clm. Monacen. 6913. K. Collect, ms. Italicum anni 1489. Cod. Paulan. 25. 4. 19 (ol. Sanbl. memb. 45). L. Psalt. et hvmn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. M.

2 manens BCDDaEFGHIKLM. 3 quae D; curas ACEFGH; cura O. 4 mirantem A. 5 prius tu posterius ABCDDaE ; aut posterius F.

In A ist fol. 329 b sqq. Herimans Historia sanctae At'rae von einer Hand des 12. Jahrh. eingetragen. Unmittelbar an dieses Officium, mit dem sie doch nichts zu tun hat, schliefst sich fol. 241 b die Antiphon Alma redemp- toris. Der eine Verfasser beider Stücke erklärt, warum sie beide hier beieinanderstehen. In Da steht die Antiphon mit Neumen en points superposes. Die Antiphon steht auch in Cod. Vindobonen. 3721 (Collect, ms. Luuaelacense saec. 15). Die Tabulae codicum III, S. 63 geben als Ver- fasser Johannes Sax an. Diese Angabe ist unrichtig, ebenso wie der an gleichem Orte angegebene Anfang „Maria redemptoris mater". Die Hs. liest richtig: „Alma redemptoris". Vor dem Liede steht zufällig die Einleituugs- formel eines Briefes, die beginnt: „Iohannes, dictns Sax etc.; dieselbe wurde von den Tabulae irrtümlicherweise als Autorenangabe aufgefafst.

245. (7.) Antipliona Maior de B. M. V.

Salve, regina misericordiae, \"ita, dulcedo et spes nostra, salve! Ad te clamamus exsules tilii Evae, Ad te suspiramus geraentes et flentes 5 In liac lacrimarum valle. Eia ergo, advocata nostra, Illos tuos misericordes oiulos ad nos converte Et Iesum, benedictum fructum ventris tui, Nobis post hoc exsilium ostende, 10 0 Clemens, o pia, 0 dulcis Maria.

Brev. ms. Secoviense saec. 11/ia. Cod. Graecen. 1244. A. Psalt. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1119. B. Brev. ms. Secoviense saec.

12. Cod. Graecen. 832. C. l'salt. et Orat. ms. »Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1202. D. Trop. ms. Martialense saec. 11 14. Cod. Parisin. 1139. add. saec. 13. E. Antiph. ms. Lambrechtense saec. 12. Cod. Graecen. 528. add. saec. 13. F. Collect, ms. Ottoburanum saec. 12/ia. Clm. Monacen. 9921 add. saec. 13. Fa. Antiph. ms. S. Coronae saec. 13. Cod. Fragen. XII C 7 a. G. Hvmn. et psalt. ms. Cistereiense (postea Valdicense) saec.

13. Cod. Prägen. VII V 11. add. saec. 14. in. II. Horar. et Orat Ultraiectinum saec. 15. Cod. Altovaden. II. 1. Cant. ms. S. Iacobi Augustani anni 1481. Clm. Monacen. 6913. K. Psalt. ms. Hasileense saec 1 16. Cod. Paulan 25. '_'. 33 (ol. Sanbl. memb. 57). L. l'salr. et hvmn ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. M. „Ad M.igni-

319

ficat" E; „In Purificatione B. M. V. ad Magnif." G; „In festis IX lectionum et infra I. Vgl. über das Salve regina Brambach a. a. O. S. 15 und S. 16 n. 8 17. Das jetzt übliche Wort mater in Vers 1 (mater miseri- cordiae) findet sich in keiner Quelle und ist ein spätes Einschiebsel des XVI. Jahrh.

246. (8.) Antipkoua de B. Maria Y.

0 Hörens rosa, Domini mater speciosa, 0 virgo mitis, o fecundissima vitis, Clarior aurora, pro nobis omnibus ora, Ut simus digni postrema luce beari.

Offic. ms. Millestadien, saec. 12. Cod. Virunen. 38. A. Brev. ms. Emmeramense saec. 14. ex. Clin. Monacen. 14771. B.

2 o iucundissima vitis B. 4 fehlt B. Ant. ad. Complet. in Concept. B. M. V. A. Ant. 2. ad Laudes in Assumpt. B. M. V. B. Vgl. Anal. V, 50; XXIV, 6.

247. (9.) Responsorium d. s. Afra.

R. Martyr sancta Dei, quae flagrans igne fidei Flammas sprevisti tortorum, victima Christi, Qui foedant mores, precibus restingue calores,

V. Crescat ut in nobis divini fervor amoris.

Antiph. ms. Augiense saec. 12. Cod. Carolsruhan. Aug. LX. A. Brev. ms. Pruvningense saec. 12. Clm. Monacen. 27037. add. saec. 12. B. Brev. ms. Augustanum saec. 15. Clm. Monacen. 3902. C. In 2. Noct. Resp. 4 A; In 1. Vesp. Resp. C.

Otlilo.

Monachus Emmeramensis. f 1072.

Othlo (auch Otlohc geschrieben) war in Oberbayern zu Anfang des 11. Jahrhunderts geboren. Schon als Knabe kam er nach Tegernsee, wo er mit gleichgrofsem Eifer als Erfolg die Kunst des Bücherschreibens erlernte, und von da nach Franken. In die höheren Wissenszweige führte alsdann die Hersfelder Schule ihn ein: namentlich fühlte er sich von den Klassikern, unter ihnen am meisten von Lucanus angezogen. Durch Bischof Meginhard, der von seiner Kunst als Schreiber erfahren, erhielt er einen Ruf nach Würz- burg und ein Kanonikat an der dortigen Kathedrale, entsagte indes 1032 der Welt und trat unter Abt Burkhard in das Kloster St. Emmerau ein. Bald ward er mit der Leitung der dortigen Klosterschule und zwischen 1052 und 56 auch mit der des Stiftsdekanates betraut. Nachdem er dreifsig Jahre im Kloster zugebracht . entzog er sich 1062 den Anfeindungen der jüngeren Ordensgenossen, indem er mit Genehmigting des Abtes Reginward sich in die Abtei Fuld begab. Vier Jahre weilte er dort, seine Zeit zwischen Schreiben uL,d Abschreiben von Büchern teilend. Im Jahre 1066 nach Regensburg zurück- berufen, begab er sich zunächst nach Amorbach und von da im folgenden Jahre nach St. Emmerau. wo er den 23 November 1072 (oder 73) verstarb. Vergl über sein Leben B. Pez, Thesaurus Anecdot. III. p. 1 sqq. Monum. Germ. SS. XI, 376 <qq.

Die Schritten Othlos gehören teils der Hagiographie (Leben des hl. Wolfgang, des hl. Boniracius, des hl. Magnus teils der asketischen und mvstischen Theologie an iLibrr de t<-ntationibus suis. Liber visiouum u. a. I Migne PP. LI.. 146, 10 122: Mon, Germ. SS. XI. 378 sqq. Die hier mitgeteilten religiösen Gedichte sind seinem eigenen Autogramm, den Münchener Handsch. 1-4-4HJ und l-4 7-V> t-ntnommen. die beide mannigfache Korrekturen von der Hand de< Verfassers aufweisen.

24*. (1). Oratio ad Deum.

0 princeps pacis, recolendus nomine patris,

0 patris verbum, per quod manet omne ereatum.

Spiritus o sancte, quo constant cuncta creante.

His qui personis Deus unus semper haberis,

Ordine qui miro finis constas et origo

Leges aeternas ac solus iure gubernas,

0 pater aeterne, cui semper idem manet esse.

Qui genus humanuni miseratus mortificatam

321

Propter mortifera primi delicta parentis 10 Vivere fecisti pretioso sanguine Christi,

Cuius in adventu mundum totum reparasti,

Cuius iudicio statuentur cuncta sub aequo,

Da mihi velle bonam, vires ad perficiendum.

Nam sine te nequeo vel mente capessere quidquam, 15 Tu nisi des votum, frustrabor ad omnia motum.

Unde mihi, posco, Clemens hoc annue primo,

Quo proferre queam poscendi verbula recte,

Exin sinceris precibus, precor, ut pius assis;

Da mihi, quaeso, fidem, per quam te semper adorem 20 Quaque sciam plane, quod iustum sit vel inane.

Spem concede mihi talem, spes unica nostri,

Qua sufferre queam vitae caelestis habenam.

Restat in bis prima virtus, dilectio bina.

Qua te factorem debemus amare hominemque, 25 Quam, Deus, infunde super intima cordis abunde.

Non mea mens, quaeso. laedatur more superbo,

Adveniat rite custos patientia vitae.

Mors et perditio, discedat caeca libido.

Me quoque, posco, regas, cum videro res alienas, 30 Ne quid in bis captus fieri compellar avarus.

Non cibus aut potus me deprimat immoderatus.

Fac, precor, et vestes contemnere me pretiosas,

Da vigiles artus ad cuncta tui famulatus

Atque quiescentes solita de fraude tuere, 35 Ne corrupta caro somno turbetur araaro.

Sint procul invidia, iactantia, lis, sed et ira,

Nee rebus vanis me laus seducat inanis.

Non peto, divitias nee honores carnis ut addas,

Sed da propitius tantum solacia victus 40 Fructificaque, mihi quaeeunque talenta dedisti,

Quatenus usuram merear tibi reddere iussam.

Sicque meos mores in amore tuo, precor, aptes,

Ut mea sit cura, quod gestet vita futura,

Ac regno Christi merear tandem sociari, 45 Qui tecum, pater, et cum pneumate regnat in aevum.

Opera autogr. Othloui Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14490. A. Opera autogr. Othloni Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14756. fol. 106. ß. Ibidem fol. 159. C.

1. O pater aeterne, cui semper idem manet esse BC. 2 bis 4 incl. fehlen B. 4 O qui personis tribus his Deus unus haberis C. 7 fehlt BC; zwischen den Zeilen nachgetragen A. 9 zwischen den Zeilen nach- getragen ABC. 11 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. 12 fehlt B. 24 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. 25 Quam, precor, infunde. BC. 31 und 32 zwischen den Zeilen nachgetragen AC. Vor 33 schiebt B ein: Ne videar quemquam per tales laedere vestes. 3^ Non rogo divitias C; vel honores B. 45 tecum patre et A.

Dreves. Lateinische Hvmnenclichter. II. 21

322

249. (2.) Hymnus de Xatali Domiiii.

1. 0 salus rnundi, sator universi. Sola spes vitae, decus o perenne, Debitas laudes tibi nos ferentes

Suscipe cleraens.

2. Qui volens totum reparare mundum. Gratiam miris dederis habenis,

Ne iugo legis premeretur omnis Plasmatis aetas.

3. Haec agens gratis vice caritatis Res protoplasti miserans levasti

Et premens taudem Leviathan anguem Nos revocasti.

4. Kam coaeternum tibi, summe, verbum Prolis bumanae speciem probare Miseras orbi, sine labe naevi

Virgine sumptam.

5. Iam novum lumen datur ad salutem. Natus est nobis novus auctor orbis, Splendor aeterni patris ac superni

Iam caro factus.

6. Ille signatas reserans figuras Legis obscurae fideique purae Sensibus nostris aderit perennis

Pro renovaudis.

7. Nulla vis nobis remanet doloris, Filius summi vigor exstat omni, Qui fide pura vigilique cura

Credit in ipsum.

8. Hinc melos bymni resonemus illi Supplici voto studioque toto,

Ut coheredes sibimet fideles lnveniamur.

9. Laus patri summo sit honorque nato, Pneumati sancto decus atque doxa, Qui manens trinus Deus est et unus

Semper ubique.

Opera autogr. Othloni Emmeramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14756.

323

250. (3.) Yersus super Evangelium

„Cum natus esset Iesus".

1. Cum puer Iesus deitate plenus Bethlehem Iuda genetrice summa Editus mire sub Herode rege

Viseret orbem,

2. Mox recens Stella- simul est oborta. Quam magi quidam Oriente visam Usque regalem comitantur urbem

In Hierusalem.

3. Et requirentcs inibi manentes Inquiunt illis: Reserate nobis,

Quo sit hie natus modo tarn probatus Rex Hebraeorum.

4. Vidimus mempe super hoc potente Sideris miri radios oriri,

Hüne ut oremus, ideo venimus Partibus istis.

5. Audit haec maestus nimium scelestus Atque cum totis Hierosolymitis Anxius cura capitur dolosa

Hostis Herodes.

6. Et vocans eunetos populi raagistros Sciscitabatur, quid ad haec agatur, Unde sit Christus, ubi quippe natus

Inveniatur.

7. At requisiti ita sunt locuti: Bethlehem castrum parit ergo Christum, Sicque revera legitur propheta

Hinc cecinisse :

8. Bethlehem Iuda, eris haud minuta Inter affines procerum cohortes, Exiet namque novus auetor a te,

Qui regat omnes.

9. Tunc magis illis pariter vocatis Coepit oeculte ab eis notare, Quando praedictum iubar esset ortum,

Quod sibi fulsit.

21

324

10. Exin insanus ait his tyrannus: Ite iam, quaeso, puerum sequendo Et nimis caute, ubi sit, rogate

Regulus idem.

11. Cumque compertum teneatis illura, Siquidera certe mihimet referte, Ipse quo regem veniens eundem

Pronus adorem.

12. Haec magi dicta capiant dolosa; Tum dehinc rursum iniere cursum Ac satis gratum iter inchoatum

Perficiebant.

13. Sed statim Stella Oriente visa Praevia luce comes est ubique, Usque dum supra remaneret ipsa,

Quo fuit infans.

14. Cuius aspectu nimium gavisi Tngredi sancta meruere tecta, Quo puer Iesus genetrix et eius

Inveniuntur.

15. Moxque prostrati studio fideli Supplices Christum venerantur ipsum, Insuper dona tribuere trina

Mystica valde.

16. Nam Deus ture celebratur apte, Est et in murra hominis figura, Rexque nimirum rutilans per aurum

Significatur.

17. At magi somno moniti supremo, Ut minus regem redeant Herodem, Sunt viam nisi aliam reverti

In regionem.

Opera antogr. Othloni Emmcramen. saec. 11. Clm. Monacen. 14756.

251. (4.) In Resurrectioiie Domini.

Oblato Christo studeat sibi quilibet isto Tempore paschali laudis dono speciali Pacificare Deum, qui depopulans hypogaeum Ut tiro magnus, tondendus mitis ut agnus,

325

5 Agnos excinit exinde suosque redemit, Nos miseros vero simili pietate supremo Patri placavit, miserando reconciliavit. Mors contra vitani pugnam confert inimicam, Dux regnat vitae vivus mortis sine Ute.

10 Die, die ergo pia nobis dukisque Maria,

Quid vidisti flens prope tumbam quando stetistiV Angelicos festes, sudaria, lintea, vestes. Unica spesque mea surrexit et hoc Gallilaea Approbat, est visus ibi nara multis redimendus.

15 An vis Iudaee tibi credamusve Mariae? Illius sanis verbis tu falsificaris. Qui vivis vere, tu nobis, rex, miserere.

Opera autogr. Othloni Erameramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14490. Zuschrift, wie es scheint, von Othlos Hand. Von Vers 5 an metrische Um- schreibung des Victimae paschali.

252. (5.) Item in Resurrectione Domini.

Vocibus altisonis Dominum laudemus in odis Caelestique melos regi dulces iubileraus, Per se, non actus, qui caelitus est caro factus Sub carnis fatis latitante typo deitatis. 5 [Dum] tegitur pannis mundis puerilibus annis, Illi fit euna praesaepis mansio dura. [E]ius praeeeptum miserans, qui fecit ineptum, Non inproviso nudum pulsum paradiso, Subditur egregie Iosepb matrique Mariae.

10 Se circumeidi patitur [ri]tu puerili, Sicut peccator in templo purificatur, Crimina delere qui scitur nostra valere. Sub ditione pari baptismi fönte lavari, Qui sibi servus erat, ab eo dignando volebat.

15 Fortis et, ut nostis, temptamina pertulit hostis, A nullo tactus lapidum refugit quoque iactus Sustinuitque famem plerumque sitis cruciamen Ac auditorum plantas lavit ipse suorum. Haec intus facta, quamvis vi corporis acta,

20 Non poterat sane deitas eius latitare. Verbo divino mutavit aquam cito vino, Orbatos visu vestivit luminis usu, Sanos reddebat leprosos, quosque videbat, Patres defunetos iubet ipse resurgere eunetos.

25 Omnes curabat, quos [a]quae vis debilitarat, Quos cruor impinxit, iluxus hos ipse restrinxit.

326

Panibus e quinque satiavit milia quinque,

Ventos sedavit, mare ceu siccum peragravit,

Linguas mutorum iussu verbi reseravit, 30 Aures surdorum sputo tactas reparavit,

Febres morborum quartanas porro fugavit.

Talia post signa, post haec signacula digna

Sponte sua capitur, crucifigitur et sepelitur.

Ast in morte sua sol subtrahitur quoque luna. 35 En, lux illius est nobis orta diei,

Quam fecit Dominus, typus aeternae requiei.

In qua ceu fortis leo vicit debita mortis

Atque suis visus est dilectis redivivus

Post, primus primae peecanti primo Mariae, 40 Fratribus undenis post bac maerore repletis,

Informans illos scripturas corde pusillos,

Gentibus ut plane scirent iilas reserare.

Ecce, resurgentem sollenniter omnitenentem

Laetitia multa laudant nascentia cuncta. 45 Cuncta carent luctu, segetes vernant modo fructu,

Producit flores varios ex more colores

De terra late tersa nivis asperitate.

Carmina nunc plena dulcedine dat philomena,

Nunc sol et luna perlucent clarius una, 50 Herbarum vellus producit florida tellus.

Ergo die, fratres, hac exsultemus alacres,

Instat quae fulgens, in qua de morte resurgens

Mundi salvator, verus vitae reparator,

Caelestis nobis patefecit iter regionis. 55 Totus iucundus sit per pia gaudia mundus,

Coniubilent sancti simul Alleluia tonanti.

Opp. autogr. Othlonis Emmeramen. saec. 11. Clin. Monacen. 14490. Zuschrift von anderer Hand , aber mit einer Korrektur, die Othlos Hand zu sein scheint.

253. (6.) Versus super sequentiam sancti Spiritus.

Assit iam nobis dementia spiritus alini, Quae sibi cor nostrum faciat consistere templum, Expellens inde peccatorum genus omne. Spiritus alme, veni nos et dignare tueri, 5 Fac procul borrendas de nostro corde tenebras. Tu consolator et purae mentis amator, Infer chrisma tuum clemens in pectora nostrüm. Tu quoque cunctorum mundator flagitiorum, Mundatos hominis oculos fac interiores, 10 Ut sie caelestem mereamur cernere patrem, Quem possunt oculi iustorum cernere soli.

327

Tu sanctos vates fecisti degere tales,

Ut rairanda Dei canerent praeconia Christi.

Discipulos Christi tarn fortes esse dedisti, 15 Eius ut in cunctum veherent miracula mundum.

Cum machinam reruni faceret Deus oranigenarum,

Tu foturus aquas has iure tuo solidabas.

Tu lymphas pandis animabus vivificandis

Ipseque carnales fieri das spirituales, 20 Tu quoque divisum per linguae Schismata mundum

Et varios ritus coadunasti, pie flatus.

Idolatras gentes, hoc est simulacra colentes,

Ad cultam Domini tu, praesul summe, vocasti.

Nunc assis, sancte, nobis clamantibus ad te ; 25 Nam sine te frustra tit tota precatio nostra.

Tu, qui cunctorum docuisti corda piorum,

Efficiens illos proprio de numine dignos

Christi discipulos, hodie tu, spiritus, ipse

Insolito cunctis benedicens munere saecl[is] 30 Hunc idcirco diem fecisti iure celebrem.

Opera autogr. Otbloni Emmeramen. saec. 11. Clm. Monacen 14756. Aufschrift wie oben. Poetische Umschreibung1 der Sequens : Sancti spiritus assit nobis gratia.

254. (7.) Versus de die iudicii.

0 vos christicolae, qui iam remanetis in orbe,

Dum bene possitis, pergite de vitiis, Nam valet hie multa constans oratio vestra,

Quam tunc pro nihilo proferet omnis homo, 5 Cum suprema dies actus reseraverit omnes,

Et Deus omnipotens de superis veniens Iustos in dextra, sed pravos parte sinistra

Pastor ut ex hoedis dissociabit oves. Talibus intenti verbis animo sapienti 10 Semper traetate, quod genus estis Adae.

Praesens vita brevis, sed erit Ventura perennis,

Nempe beatus homo despicit apta modo, Aedificat mores, ad veros tendit honores,

Nam, quod mundus amat. hoc velut umbra labit. 15 Si nos ex variis cognoseimus ultimn signis,

Hinc minus incauti turbine iudicii, Eius in oecursum teneamus pectora sursum,

Ut Dominus veniens inveniat vigiles. Nam sol et luna pallescent lege sub una, 20 Rebus abhinc finis coeperit esse cinis.

Denique nil restat, nisi, quod spes ultima praestat,

Quod mortale fuit, hoc moriendo ruit, At animae meritum mercedis pereipit usum.

328

Sic quondam lenis propitiusque nimis, 25 At tunc districtus veniet nimiumque verendus. Tunc quoque monstrabit vulnera, quae subiit. Quem transfixerunt, ut . fert scriptura, videbunt Reddentes planctum, prob dolor, ia vacuum. Cum transfixa cutis sit spes et causa salutis, 30 Si quos error amat, bosce salus reprobat. Porro dies ille complebit vata Sibyllae

Atque propbetarum comprobat indicium, Cordis et arcana fieut hoc tempore plana, Illic sero gemet, quem modo risus habet. 35 Ille dies mire pravis advenerit irae,

Quos reparare modo nulla valet ratio, Si quasi securi sectantes commoda mundi

Nee curant animas aedificare suas. Illic causa gravis, quam nee incredulus audis, 40 0 miser imprudens, pessima quaeque gerens. Nolis sive velis, hoc iudieium patieris, Gestis et ipse tibi discutiendus ibi. Tunc igitar linques invitus carnis amores, Nil mercedis habens, his quia nunc frueris, 45 Sed magis aeternum pro talibus ibis in ignem, Quo dolor, ah et vae semper erit sine spe. 0 nimium miseri, sentite locum miserendi Et vel adhuc vobis poscite pacis opem. Currite, dum quitis et vitae lumen habetis, 50 Dum maneat tempus, non neglegatur opus. At neglegens tempus fuerit sine fine neglectus, Quod sibi quisque legit, hoc habiturus erit. Nam sermone brevi concluditur hie modus ei, Perpes vita bonis, mors sine fine malis. 55 Haec pensate, viri, libeat virtute potiri, Ne mortis turbo vos capiat subito.

Opera autogr. Othloui Emmeramen. saec. 11. Clm. Monaden. 14490.

Alplianus L,

Archiepiscopus Salernitanus, f 1085.

Alphanus von Salerno erblickte das Lieht der Welt in der Stadt, die ihm den Beinamen gegeben, unter der Regierung des Fürsten Guaimarus III., mit dem er nahe verwandt war. Seine Geburt mufs in die Jahre 1015 bis 1020 fallen. Er besuchte die berühmte ärztliche Hochschule seiner Vater- stadt, verband aber mit dem Studium der Medizin das der schönen Wissen- schaften und der Gottesgelehrtheit und trat in jungen Jahren in den geist- lichen Stand. Seine Brüder, deren Namen uns die Geschichte verschweigt, nahmen Teil an der Verschwörung des Pandulphus, der am 3. Juni 1052 Guaimarus IV. zum Opfer fiel. Dafs Alphanus an dieser Gewalttat be- teiligt gewesen, ist unwahrscheinlich, jedenfalls aber unerwiesen. Übergehen wir die weiteren politischen Ereignisse. Im Jahre 1054 kam Desiderius, Mönch des Sophienklosters zu Benevent, ein Sprofs des langobardischen Fürstenhauses dieser Stadt, Heilung1 suchend nach Salerno. An ihn schlofs sich Alphanus in inniger Freundschaft an, begleitete ihn nach Benevent und nahm daselbst das Ordenskleid des hl. Benedikt. Zwei Jahre später traten beide in das Kloster von Monte Casino über, doch schon 1057 ward Desiderius zum Abte des Klosters von Capua, Alphanus zum Abte des Klosters San Benedetto in Salerno erwählt. Nach dem Tode des Erzbischofes Johannes ward Alphanus zu seinem Nachfolger erkoren und in den Quatembertagen des März 1058 zu Rom vom Papste Stephan IX. konsekriert. Die Regierung Alphanos fällt in die Zeit der Ausbreitung der Normannischen Herrschaft in Unteritalien , welche derjenigen seines eigenen Hauses ein Ende bereitete. Seine Lage mufste eine noch schwierigere sein, weil die Päpste von Leo IX. bis zu Gregor VII. mehr denn einmal ihre Politik gegenüber den eindringenden Eroberern wechselten, je nach den Bedürfnissen des Atigenblicks. Es ist schwer, an diesem Orte unmöglich, die politische Stellung Alphanos in den verschiedenen Phasen dieses Kampfes zu verfolgen und zu präzisieren. Am 13. Dezember 1076 zog Robert Guiscard in Salerno ein; das letzte lango- bardische Fürstentum des unteren Italien war gefallen. Das Verhältnis des Kirchenrürsten zu dem Eroberer war ein freundliches; sie fanden sich zu ge- meinsamer Arbeit zusammen, indem sie die berühmte Kathedrale des hl. Matthäus erbauten. Um die Concha der Apside lief die Inschrift:

Da, Mathaee pater, patris hoc det et innuba mater, Ut pater Alphanus maneat sine fine beatus.

Zu Anfang des Jahres 1085 konnte Gregor VII., von Heinrich VI. aus Rom vertrieben, den vollendeten Dom einweihen; am 28. Mai starb der Papst, und Alphano begrub ihn in seiner Kathedrale. Am 9. Oktober desselben Jahres folgte der Bischof dem Papste in die Grube. Wir besitzen über Alphano eine eingehende Monographie von Michelangelo Schipa, Alphano I.. Archivescovo di Salerno, Studio Storico-Letterario. Salerno 1880. Vgl. auch Gisebrecht, De literarum studiis apud Italos primis medii aevi saeculis. Berolini 1845. Über Alphanos Schriften vgl. Petrus Diaconus, De viris illustribus

330

Casinen. VI , 10 (bei Muratori , Rerum Italic. Scriptt. VI , 34 sq.) ; Leo von Ostia, Chronicon Montis Casinen. Muratori IV, 455.

Für die Gedichte Alphanos kommen zwei Hauptquellen in Betracht: Erstens die Handschrift seiner Gedichte Cod. Casinen. 280 saec. 11. ex.; zweitens das seltene Sammelwerk des Tito Prospero Martinengo ; vgl. Titel und Inhalt Anal. XXII, 5 sq. Aus diesen beiden Quellen sind die liturgischen Hymnen Alphanos bereits im XX. Bande der Analecta gedruckt worden. Es sind die folgenden :

Adesto sancte Spiritus XX, 190.

Ad patris decus optimi 244.

Alma dies rutilat toto celeberrima mundo 230.

Apostolorum nobili victoria 188.

Ardet intactae faciem puellae 18.

Aureo solis radio perenni 54.

Ecce dies rediit iubili 207.

Fontem perennis gratiae 73.

Fulgur aspectus placuit virorum 274.

Gaudere fratres nos hodie decet 197.

Igne divini radians amoris 17.

Laetare mater parturis quae filios 189.

Laudibus vestris modulando noster 241.

Praebe Christe canentibus 242.

Quid tuo nobis potius placere 198.

Eex regum Deus omnium 205.

Salve dies tutoribus 104.

Sanctis martyribus laus honor et decus 103.

Virgo dicata üeo nobis Christina faveto 72.

Virgo sideris ardua sedibus 73.

Votis tuorum Christe fidelium 107.

Ein Reimofncium auf die hl. Sabina steht Anal. XXIV, 274 sqq. Es bleiben hier nur einige andere lyrische Poesien Alphanos nachzutragen, die sich nur bei Martinengo rinden. Dom Bruno Albers in Monte Casino hatte die Güte, die Texte nochmals mit der ersten Ausgabe, Nr. (1) mit der Hand- schrift zu vergleichen.

255. (1.) Ad Christum precatio.

Christe Deus, vitae verae fabricator et almae,

Christe Deus, pulchri conditor atque boni, Christe Deus, per quem, quod non est, tendit ad esse

Atque, quod est, factum creditur ex nihilo; 5 Christe, malum qui non ullum facis et facis esse,

Pessima ne fiant et bona proveniant; Christe, malum nibilum qui confugientibus ad te,

Qui vere bonus es, ex ratione probas; Christe Deus, per quem sunt et cum parte sinistra 10 Omnia perfecta condita, pulclira, bona;

Christe Deus, quem, quidquid amare potest, amat illud.

Sive sit ignoi*ans sive sciens, quod amat ; Christe, pater Clemens, cui verum non nisi mundos

Noscere perfectum et reperire placet ;

331

15 Christe, sator veri, per quem sunt omnia vera Et per quem sapiunt omnia, quae sapiunt; Christe, pater clemens, perfectaque summaque vita,

Quo vivit summe, vivere quidquid habet ; Christe Deus, cuius totius machina mundi 20 Est regnum, quem non sensus obire potest ; Christe Deus, cuius de regno venit in ista

Lex etiam regna iustitiaeque vigor ; Christe, pater clemens, a quo discedere mors est, Est in quem regredi vita, manere salus; 25 Christe Deus, nisi deeeptus, quem nemo relinquit, Quem, nisi praemonitus, quaerere nemo valet; Christe, pater Clemens, quem non nisi iustificatus,

Non nisi mundatus invenit, invoco te. Christe, pater Clemens, ad quem contendere amare, 30 Et quem conspicere est illud habere, quod est; Christe, fides cui nos vera excitat, erigit et spes, Iungit amor, per quem vincimus omne malum; Christe, pater Clemens, qui nos miserando reducis Ad te, qui vera ianua, vita, via es; 35 Christe Deus, proprio qui nos dignaris honore Quique coheredes nos facis esse tuos; Pax mea, laus mea, spes mea, res mea, lux mea, Christe,

Glorifico, veneror te, benedico, colo. Te solum laetor, te solum gaudeo, solum 40 Amplector, cupio, diligo, quaero, sequor.

Cod. Casinen. 280. saec. 11. fol. 73b. sqq. Vorstehendes ein Bruch- stück aus einer längeren „Oratio seu confessio metrica" mit dem Anfange Pr.isca lavans proprio; vgl. Ughelli, Italia Sacra II, 1115 sq. Das Ganze , ein Dialog zwischen dem Betenden und Christus konnte ich füglich nicht aufnehmen, diese charakteristische Partie mochte ich nicht missen. Die zum Teil sinnstörenden Lesefehler Ughellis hier zu verzeichnen hat keinen Zweck.

256. (2.) Loquitur Maria virgo ad lesum natuin.

Has mundi tenebras noster bene veneris infans Visere, qui lato diffundis lumina caelo. Fili mei filique Dei, novus accola, salve. Sed quis, quo properas, compar genitoris, ab alto 5 Prosiliens, quo nate venis? qui lata polorum Reples, telluris sinus hie mage complacet artus? Concludi num forte venis, qui fine carebas? Qui stans euneta moves, venisti in carne moveri? Qui geris in dextra mundanae pondera molis, 10 Ancillae tremulique senis portabere palma? Cuius caelicolae paseuntur munere, parvas, Quas tarnen implesti, placuit tibi sugere mammas?

332

Quem superi cecinere chori. quo dante beati Exsultant animi, venisti emittere luctus?

15 En, age, iam nostros subeas, mi nate, lacertos, Parva geret magnura genetrix fragilisque potentem, Factorem gestabit opus nubesque deoorem. Astat inops ancilla tibi, quae mollia parvo Membra tegat panno ; non hie domus inclita sumptus

20 A dparat, ancillae desunt gnavique ministri,

Cumque furat Boreas, non igne aut pelle fovebo. En, tenerum patere loculo deponcre corpus, En, tibi pro lecto praesaepe insternitnr amplo, Qualia nate legis, tali tibi more parabo.

Martinengo 1. c. p. 193 sq.

257. (3.) Incipit Oda in honorem Innocentum.

10

Candentem segetis novae Miremur cumulum, choros, Qui fauces teneras agant Coram principe canticis. Gaudet primipilos recens Ductor mittere praevios, Laetatur paribus puer Flurum primitias legens. Hie gaudet titulis loqui, Quo.s prorsus dabat inscius Aetas et sine crimine. Sic dignis canitur prior, Insons innoeuum tonat;

Si linguae officio carent, 15 Clamat sanguineus rubor, Occisi resonant decus, Quod vivi nequeunt loqui. Quid vis, tigride durior, Quid, saevis canibus canis 20 Peior? quid furiis vacasV Pignus caelicolum putas Infandis manibus premi? Sed frustra tumeat furor, Et te magnificum puer 25 Materna ubera subbibens Vincat, te fugiens dornet.

Martinengo 1. c. p. 19"> sq. 5 primipulos. 10 inseios. quid. „Explicit de Innocentibus".

20 Prior

10

258. (4.) De saneta Christina.

Intemerata fide nostrae suecurre ruinae,

Ipse dedit vires, cuius amore viges. Te patre contempto regi coniuneta superno

Iurgia derides, verbera nulla times. Et quia te Christus salvator possidet intus,

Ira, furor, gladius nil valet exterius. Iussa dueum spernis, temnis praeeepta parentis,

Sic servat sponsam rex in agone suam. Aestuat Urbanus, fremit Idion et lulianus;

Arma pudicitiae quis superare potest?

333

Sed quia mente colis Christum, quem nomine prodis,

In fragili sexu fortis inest animus. Caelitus igniti frigescit flamma camini,

Virgineum corpus non retinet pelagus. 15 Non rota, non ferrum, non spicula mille furentum

Immutant animum, virgo beata, tuum. Virgineis precibus iuvenis de morte resurgens

Aetherei regis subditur imperiis. Quid Iuliane facis ? quid, censor inique, moraris? 20 Yictus es, ut video, pectore femineo.

Pertice, quod restat, tenta, quod durius exstat,

Non cesset feritas, non vacet impietas, Aufer adhuc linguam, miser, aufer utramque mamillan,

Sed si non loquitur, mente Deo fruitur. 25 Nos tibi commissos, Christina, piissima virgo,

Protege perpetuis, poscimus, auxiliis. Affluat in nobis aeterni munus amoris,

Quam colis, ad patriam grex tuus ut veniat.

Martinengo 1. c. p. 170. „In eandem" (sei. Christinam).

259. (5.) De saneta Katharina

Laudes non pigeat promere cantibus, Quas virgo meruit, nee meritis pares. Candor virgineus, praeeipuus nitor, Quo fulsit sapiens, et stabilis valor 5 Extolli titulis iure petunt novis, Virtutum numerus, quo viguit brevi Hoc vitae spatio sub fragili statu, Extolleas Catharinae niveum decus, Quod non dilacerent plurima commoda,

10 Non tollat species, divitiis cadat, Sexus feminei libera portio. Grandis sub tencrae visa scientia Arcano iuvenis multa scientibus, Dum profert fidei mystica dogmata,

15 Non infert aliquid conscia contio Victricis retinens lumina fulgidae Perdentesque animas inveniunt eas. Excellens fragili robur in arbore Experta est, regimen quae tenuit, manus,

20 Dum pulsat precibus, dum furiis minax Carnem dilacerans sub tenebris locat, Ut demptis dapibus praeeipitet neci.

334

Splendor sed famulae gaudia congregat,

Ut carnem foveant; pabula pracparat. 25 Verbum fructificat, germina colligit,

Fortis terribiles non timuit rotas

Et mortem patitur. ne subeat necem,

Et lac consequitur vulnera candidum,

Montanoque locant vertice funera 30 Dextrae caelicolum, quis refluit liquor

Reddens debilibus membra valentia.

Martinengo 1. c. 191 sq. 8 Caterinae. „Alia oda in ipsius laudem''

•2(>0. (6.) De sancta Katharina.

Alulta nos cogit bonitas puellae

Cantico laudes agitare nostro,

Pauca dum spernit, sibi quae parentes

Liquerant. multis opibus fovetur. 5 Sceptra dum regis fragilis reliquit.

Alta dotavit iuvenem corona.

Plurima fulsit Catbarina forma.

Sed magis pulcbram numerosa virtus

Reddidit summi meruitque patris 10 Unico iungi speciosa nato.

Eius amplexu cupiens foveri,

Terra quod posset dare, non cupivit

Prosperum quidquam mala nee refugit.

Unde nee praesul potuit minaci 15 Pectus illius removere vultu

Eius et sprevit placitis favere.

Monstrat arguto rationis actu,

Quae ridem lustrent, senibus togatis

Vicit, et victis placuit subesse, 20 Fine dum vitam sübeunt carentem.

Carnifex ferro lacerat tenellam,

Forte sed pectus nequiit ferire;

Carceris taetra latuit caverna,

Splendor ast summi patuit decoris 25 Et lucrum Cbristo parat in caterva.

lam novum pondus cecidit rotarum

Ante se, sacrum tulit et maniplum.

Iussa sed tandem caput amputari,

Suj>plices Cbristo rogitat ferendos. 30 Vulnus illatum laticem dat album,

Caelicae turbae sepelivit ossa

Puritas, manant oleum salubre.

Martinengo 1. c \>. 190. 7 Caterina. „Oda in laudem eiusdem virginis.'-

335

261. (7.) Ad Landern sanctae Luciae virgiuis et martyris.

Qui caelos quondam statuisti lumina terris Spargere, da tenebras pellentis munera lucis. Nocte licet pressos nubes nos pallida condat, Lucida gaudemus tarnen hie quaudoque tueri. 5 Clara quidem fidei gestans sub agmine virgo Lumina nos doeuit constanti lucida bello Sistere, dura preeibus Dominum vicisse tonantem Yisa quoque est morbo praestans sufi'ragia matris. Multa parat daemon, vis carnis proelia, mundus,

10 Docta ferit iaculo latitantem nubibus hostem. Luce micans fidei carnis molimina viiicit, Dam se terricolae faeibus non iungit amantis. Quae potiora quidem caelestis foedere sponsi, Quem fovet in minima diffundens munere raembra?

15 Fortior insurgit mundus pro marte seeundus, Inde sinister adest et verbo et verbere turgens. Nulla potest animum fragili sub carne virilem Frangere vis clausuni, de cuius robore traxit Robora mortalis moles; nam sistere visa est

20 Multimodis hominum conatibus acta boumque, Ad loca perdendi ut traheretur foeda pudoris. Incensas superat flammas nee vulnera mortis Expavit sacroque cbarismate fota reliquit Membra quidem terrae, sed spiritus aethera scandit.

25 Hie tua lucifero resplendet eulmine sedes,

Hie sacer amplexus tibi porrigit oscula sponsus, Huc quoque nos tua vota trabant, o lucida virgo.

Martinengo, 1. c. p. 194 sq.

262. (8.) Incipit Oda excitativa militis Christi.

Quid stas? otio quid, pugil, haeres? Belli moveat fervidus horror. Quodsi retrabat frivola virtus, En, auxilium dextera Christi 5 Praestat, fragiles portans umeros. Intende ducis, quam cape, formam, Forti dabitur fulva Corona. Prudentia te protegat ante, Et iustitia postera purges, 10 Ac, ne tumeas temne seeunda, Laevam retine robore fortis.

336

Summi capias iussa magistri

Servant fragilem, si bene servas,

Sermone sacro sternitur hostis. 15 Ensem capias hunc tibi tutum,

Nee le subigi crux sinet hosti.

Hac qui steterit, non timet illum,

Miles tegitur votaque fundens,

Moyses populum protegit orans. 20 Scutum fidei suseipe fervens,

Ictus poteris tollere victor ;

Spes d'et galeam, quae caput abdit,

Cape loricam membra tegentem,

Quam iustitiae dextra propinet. 25 Multum iuvat et cingere lumbos,

Pacis caligas subdere talis,

Hostis latitans his cadet armis.

Martinengo 1. c. p. 209. 7 Dabitur forti 18 Tegitur miles. 25 Iuvat et multum. - 26 Caligis pacis subdere talos. Zwei Fehler oder Anomalien vermag ich nicht zu beheben : 5 portans nmeros ist eine erste Vershälfte an Stelle einer zweiten; 2:3 Cape loricam fehlerhaft oder allenfalls eine zweite Vershälfte an Stelle einer ersten.

•J(>;{. (9.) De Omnibus Saudis.

1. Gaudete, iusti, mites et paeifici, Et omnes recti corde gloriamini, Semper manentis possessores bravii, Filii Dei, conspectores Domini,

Sic ordo sacri testatur eloquii.

2. In vobis quidem sanetus ille iugiter Spiritus pietatis, sapientiae

Et intellectus, timoris, scientiae, Consilii, fortitudinis residet, Largiter satis unumquemque imbuens.

3. Inenarranda Domini est pietas, Qui tantum diligit corda humilia, Ut ca replens septiformi gratia Spiritus sui condat babitacula,

Cuius est fruetus gaudium, pa\, Caritas.

4. Sternit elata, fundit arrogantia, Bracbio suo content praelustria,

Sic quondam summa redimitum gloria Pro sola tantum angelum superbia Felicitate reppulit perpetaa.

337 -

5. Qui tarn formosus et decorus exstitit, Ut nihil intra paradisum Domini Aequari posset eius pulchritudini, Platani, cedri, vertex et abietis Fondibus eius non fuit aequabilis.

6. Similitudinis Dei signaculum Erat decoris specie praenimius, Cuius in veste fulserat carbunculus, Sapphirus, iaspis, sardius, chrysolithus, Smaragdus, onyx, beryllus, topazius.

7. Infelix homo, qui, cum superbierit Elationis crimine, passurus sit,

Si iustus iudex veniam non tribuit, Qui claritatis tantae lumen intulit, Ut rite cunctis praeferetur angelis. «

8. Sed felix ille, quem res istae possident : Mens bona, pectus purum, vita innocens, Cuius in caelo merces orbe maior est, Et nomen ille magnus über continet, Quem ante tempus scripserat oranipotens.

9. Illic divinae pietatis munere

Vos, Oderisi, tu, Dinetras mundule, Conscripti vitae fulgitis caractere; Apostolorum chorus hinc et martyres Et confessores exsultant ac virgines.

10. Postquam finita statione saeculi

Vos scriptor idem antiquus citaverit, Caelorum regni claviger mox aperit, Regis aeterni virgo mater excipit Et statim choris sociat angelicis.

11. Sanctorum omnis concinit exercitus, lubal est primus in choro canentium, Pulsat Maria, soror Aaron, tympar.um, Rex autem David personat psalterium Et Benedictus reguläre praemium.

12. Cernit insignes legis sui dogmate Inter ignitos et condensos lapides Nitore miro coruscare pariter, Miratur opus et laudat artificem, Inde scholarem rimatur originem.

Dreves, Lateinische Hymnendichter II. 22

338

13. Accedit Maurus, Honoratus, Placidus, Et Coustantinus, Faustus et Simplicius, Beato Patri omnes ita referunt:

Quos sie miraris, ex Casino prodeunt; Hos expolivit noster Desiderius.

14. Cui pater almus grates fert innumeras Eique digna praemia pronuntiat, Auctorem rerura omnium expostulat, Ut in superna angelorum gloria

Sibi cum illo congaudere liceat.

15. Inter haee vobis Seraphim micantia Sanctus et sanetus, sanetus proclamantia Inaestimanda conferunt tripudia, Canere iubent canticorum cantica,

Ut illa quater triginta sex milia.

16. Citharizantes cantico virgineo Decenter agno psallitis purpureo, Laudatis eum in choro et tympano, Cantatis ei in chordis et organo, Caeli terraeque iubilatis Domino.

17. Cuius effecti gloriae partieipes,

Iam, precor, sitis mei seraper memores, Sic eum mihi facite placabilem, Ut me dignetur superis coniungere, Unde vos possim vel longe respicere.

Martinengo I. c. p. 178 sqq. 2, 1 In nobis. - 6, 1 quid cum. 6, 5 praeferrentur. 8, 3 Conscriptis. 9, 2 Vos oderis . . . tudine . . . tras mundule. 16, 3 Sic tum mihi. Da dieser Hymnus bei Martinengo unter den Werken des Alphanus steht, belasse ich ihn da, wo ich ihn finde, ob- schon Zweifel an seiner Echtheit nur zu begründet sind, du wir sonst keine rhythmischen Dichtungen von Alphanus kennen.

Godescalcus Luitpurgensis,

Praepositus Aquensis,

f 1098.

Über die Lebensumstände dieses fruchtbaren deutschen Sequenzendichter* sind wir nur sehr ungenügend unterrichtet. Wir erfahren aus seinen eigenen Werken, die uns in der Wiener Handschrift 917 (saec. 12.) aufbewahrt sind, dafs er Mönch zu Limburg an der Hardt war, dafs er zum Lehrer einen Mönch Heinrich mit Namen hatte , der gleichfalls Komponist war und ein Eesponsorium mit dem Anfange Omni* lapis pretio'sus verfafst hatte. Wir er- fahren, dafs Gottschalk in seinem Kloster das Predigtamt ausübte, und dafs seine Predigten seinen Mitmönchen Anlafs zur Kritik gaben; dafs er eine Historia, d. h. ein Festoffizum, auf die Patrone seines Stiftes, die hl. Irenäus und Abundius , verfafst und vertont hatte ; endlich dafs er Dichter von Sequenzen war, von denen er vier, die Nr. 1, 2, 4 und 5, mit den Anfangs- worten nennt, von einer, Nr. 3, den vollen Text mitteilt.

Wir erfahren dann aus anderer Quelle, einem Werke des bekannten Humanisten Wimpheling „De Hymnorum et Sequentiarum auctoribus . . . brevissima eruditiuncula" vom Jahre 1499, dafs Wimpheling, Wackei und Keuchlin in dem pfälzischen Kloster Klingenmünster eine handschrift- liche. Kaiser Heinrich IV. gewidmete Sequenzensammlung sahen, welche dessen Hofkaplan Gottschalk, zugleich Probst des Liebfrauenmünsters in Aachen, zum Verfasser hatte. Aus den Sequenzen, welche dieselbe enthielt, teilt der Humanist fünf, die Nr. 4, 5, 6, 7 und 8 mit. Da zwei dieser Sequenzen, 4 und 5, auch unter den fünf Sequenzen der Wiener Handschrift sich befinden, so folgt, dafs der Mönch Gottschalk von Limburg a. d. Hardt und der Probst Gottschalk von Aachen eine Persönlichkeit sind. Dies wird bestätigt durch eine Nachricht des Necrologium Aquense, dem zufolge der Probst Gottschalk in Aachen das Fest der Divisio Apostolorum einführte, für welches wir schon den Mönch eine Sequenz verfassen sahen. Gottschalk starb als Probst von Aachen den 24. November 1098.

Eine dritte kurze Nachricht über ihn bietet, das obige bestätigend und ergänzend, der Anonymus Mellicensis (ed. Ettlinger p. 95): „Gotscalchus, monachus de Clinge (nicht Declinge), scripsit inter alia libellum quattnor sermonum, quorum primus est de conceptione s. Iohannis Baptistae, secundus de sancta Maria, tertius de dispersione apostolorum, quartus de initio evangelii secundum Matthaeum." Wir erfahren also von eifern zweiten opusculum quattuor sermonum, ähnlich offenbar dem der Wiener Handschrift 917, in welchem der zweite sermo möglicherweise identisch ist mit dem von mir aus Vindobonen. 2235 herausgegebenen. Dafs diese Nachricht des Ano- nymus vertrauenswürdig ist, beweist der Inhalt des dritten Sermo. Wir er- fahren ferner, dafs Gottschalk auch Mönch des Klosters Klingenmünster war, in welchem Wimpheling sein Opus Sequentiarum fand. Ob wir den Aufent- halt Gottschalks in diesem anderen pfälzischen Kloster vor oder nach seiner Liinburger Zeit anzusetzen haben, bleibt ungewifs. Vgl. Dreves, Godescalcus

22*

340

Lintpurgensis (Hymnol. Beiträge I) Leipzig 1S97, aus welcher Monographie im folgenden Gottschalks Sequenzen übernommen sind. Ich habe denselben nur eine weitere (Nr. 19) hinzugefügt, an der ich untrügliche Anzeichen Gottschalkischer Art wahrzunehmen glaubte.

264. (1.) De sancta Cruce.

1. A solis ortu et occasu,

ab aquilone et mari, Christe, laus sit tibi,

2 a. Quattuor per crucis cornua

viva pacis hostia,

3 a. Non tarnen in omni homine,

sed in his tantum, qui te credunt et fatentur solum Deura,

4 a. Peccati destruis corpus

qui Deus,

suis quattuor

partibus quod construxit

diabolus.

5 a. Suggestio, delactatio,

consensus, consuetudo mali, quibus perit homo.

6 a. His nialis captivam

Sunanitera animam ecclesia revocat ad te quater dicens ei:

7 a. Hunc artos et dysis,

anatole, mesis notant, qua suis in primis Adam literis signant nomine.

8 a. Nam via crucis

quos ad te non trahis,

in quadrifida

nunquam

lucis gaudebunt patria.

2 b. Quattuor per mundi cliraata

rumpens mortis vincula,

3 b. Quem clamant evangelia

quattuor Deum missum a patre. Dominum Iesum Christum.

4 b. Quae sunt aspis, basiliscus

et leo

simul et draco,

quatriduanae mortis

vocabula.

5 b. Quattuor quae crucis cornibus

adfigens mortificas tuae carnis vulneribus.

6 b. Revertere, revertere,

revertere, revertere despecta, crucis notans quadrangulum.

7 b. Quem disseminatum

his quattuor plagis terrae suis in filiis ad te revocas, bone crucifer.

8 b. In cruce iungis

simul caelestia

et terrestria,

per tuum

sanguinem cuncta paciticans.

341

9 a. 0 benedicte,

dum tu maledictum

factus es pro nobis,

maledictus

nam omnis, qui pendet

in ligno, nos facis

de maledictis benedictos.

10 a. Hanc tituli inscriptionem,

inscriptam

nobis spiritu sancto

crucis charactere,

IIa. Cuius est imago

regis et superscriptio, quae moneta nos, dragma, quam invenisti.

12 a. Dominus quorum tu

sicut hominum

hinc, qnod Deus homo

factus es ;

13 a. Frumento et vino

stabilitus es nobiscum stayros in ara?

14 a. Corpore

qui tuo et sanguine, quos devirginavit Satan,

9 b. Te adorantes, Iesu Nazarene, rex Iudaeorum, in occulto, non in manifesto Iudaei, qui tuo imperio sunt intitulati.

10 b. Ne corrumpi sinas in nobis in finem,

tu, finis sine fine, Dei patris nate.

IIb. Quam inspicientes

patriae cives supernae dignantur suos conservos cognoscere.

12 b. Angelum in caelo

vitae confortans de morte hominem reparas.

13 b. Panis angelorum

nos reficiens et vinum germinans virgines.

14 b. Nos tuos

revirgines, virginis tili, Deus benedicte,

15. Ut simus revirginati cum sancto sancti.

Miss. ms. Slierbacense saec. 12. Cod. Stierbacen. I 13. A. Miss. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. C. Orat. ms. Secoviense (Monial.) saec. 12. Cod. Graecen. 1501 D. Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. E. Miss. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. F.

1, 4 Laus sit tibi, Christe BDEF. 2 a, 2 patris hostia ADEF. 3 a, 3 et feblt D. 2 b, 2 mortis pocula C. 4 a, 3 suis a quattuor D. 5 a, 3 quibus perit homo tribus A. 5 b, 1 Quattuor per crucis cornua AD. 6 a, 2 Sunanitis A. 7 a, 1 Hinc arctos D 7 a, 2 mesim D. 8 a, 2 quod ad te D. 8 a, 3 quadrifidae ADEF. 8 a, 5 in patria E. 9 a, 2 cum tu D. 9b, 1 Te adoramus AD. IIa, 2 et fehlt D. -- IIa, 3 sq. qua monetas nos dragmam AEF; quam monetam nos dragma D. 11 b, 4 agnoscere DEF. 12 a, 1 Dominus quorum es BDEF. 12 a, 3 tu qui Deus BDEF; in quo Deus C. 12b, 4 reparans DEF. 13b, 3 vino ABC. 13 b, 3 germinas ABC. 14 a, 2 quo tuo DEF. 14 b, 2 revirgines fili DEF. 14 b, 3 virginis Deus EF; benedicte D.

342

265. (2.) De beata Maria Virgine.

1. Fecunda verbo tu virginüm virgo,

2 a. Maria, 2 b. Dignare

Dei raater inclita, nos indignos famulos

omni laude te laudare,

tu sola digna. regina caeli,

3 a. Mediatrix 3 b. In qua Deo

raediatoris iunctus est homo

tu genetrix, Deus homini.

4 a. Unius tria sunt facta 4 b. Angelus ne cadat, homo

trinitatis opera lapsus hinc ut redeat

in carne de te snmpta: temptator nee resurgat.

5 a. Se similans altissimo 5 b. Immortaliter mortuus

iam nee par est infirao, sed est mendax spiritus,

redemptus quia quem strangulat ventris

vivit homo. tui fruetus.

6 a. At nos vitae reparat, 6 b. Ergo, omnium domina,

angelum firmat, filium placa,

in se quos unus sociat. supplices tuos adiuva,

7. Per quam solam solus omnibus vitam dat salvandis.

Trop. ms. Rhenoviense saec. l0/n. Cod. Turicen. Rhen. 132. add. saec. 11. A. Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208. JB. Miss. ms. Slierbacense saec. 12. Cod. Slierbacen. I 13. C. Miss. ms. S. Petri S.ilisburgen. saec. 12. Cod. Petrin, a IX 11. ü. Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. r o 15. E. Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. CXXVll. F. Miss. ms. Voraviense saec. 12. Cod. Voravien. 37. G. Grad. ms. Sanhippolytanum saec. 12. Cod. Vindobonen. 1821. H. Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. I. Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. K. Grad, ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 180. L. Grad. ms. Disertinum saec. 12. Cod. Sangallen. 344. M. Miss. ms. Pragense saec. 13. Cod. Altovaden. CXII. N. Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. O. Miss. ms. Magimtinum (Monastic.) saec. 13. in. God. Rossian. VIII 120. P. Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. Q.

3a, 3 tui genetrix OP; tu genetrix homini C. 3b lautet in I: In qua Deus factus est homo et homo Deus. 3 b, 3 homini fehlt und 4 a schliefst ohne Absatz an 3 b an. C. 4a, 3 der ursprüngliche Text in una carne tua (vgl. Godecalcus Lintpurgen. p. 77j ACM. 4 b, 1 Angelus ut gaudeat I. 4b, 3 ne resurgat ABCLNOP; ne triumphet CI. 5a, 1 Sed similans O; simulans C. 6 a, 1 Ad nos A: Et nos K. 6 a, 2 angelos BI; integrat I. 6 a, in te quos L; unum OP. Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. 19-J.

343

266. (3.) In Assumptione beatae Mariae.

1. Exsulta, exaltata super creata cuncta.

2 a. Creatoris omnium

genetrix Dei, virgo virginum,

3 a. Cui chorus omnis obviat

in excelsis beatorura spirituum,

4 a. Quam Christus per seipsum

hie visitat,

de carnis ergastulo

suseipiens

matris animam,

5 a. Sed cum sit sepultum

corpus tuum mortis debito,

6 a. Quam solidavit

ignis spiritus saneti, testam tui corporis virginei, in qua patris splendor voluit incorporari,

7 a. 0 quanta vel qualis

gloria tuo sufficit corpori plus quam virgineo .

8 a. Qui sie suam

in te devinxit omnipotentiam, quod nulli sine te suam monstrabit praesentiam.

9 a. Sed nee patriarcha

nee propheta

nee plus quam propheta

ante te pervenit

ad Dominum

adhuc clauso

caeli regno,

2 b. Stella maris, Mai'ia,

caeli regina, mundi domina.

3 b. Iubilans dignis laudibus

exeunti

hinc, Aegypti de finibus.

4 b. Honorem tibi praebens,

quem fieri praeeipit parentibus de filiis a se genitis.

5 b. Adhuc ne sepultum

sit, est tuo dignum filio.

6 b. Hanc nee corrumpi

nee putredine solvi

optat tibi

plebs fidelis Domini

et Corona

resurgentium

nunc te laetari.

7 b. Hinc, quod comprehenderat

incomprehensibilem Deum cuncta comprehendentem ?

8 b. Nam te sine

sicut Deus non venit ad hominem, sie homo sine te ad Deum nunquam perveniet.

9 b. Exspectantes tui

ventris fruetum,

qui est spes sanetorum,

per quam exspeetatus

fidelium

caeli claustra

reseravit.

344

10 a.

IIa.

Cuius claves tenens Petrus nulli pandit, nisi tuum natum adorantibus.

Inter quos noscat nos natus ex te virgine notatos suae crucis caractere.

12.

10 b. Qui ad tuum imperium dat ingressum se tibi devote commendantibus.

IIb. Cum dederit dilectis suis somnum, nos simus iilii mercis fructus ventris tui.

Qui fructus

in se nos dignetur

mortis in somno sopire

et cum sanctis suis

resuscitare.

Opusc. ms. Godescalci saec. 12. in. Cod. Vindobonen. 917. A. Grad, ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B 2b fehlt B.

4 b, 2 quem deferri B. 6 a, 5 in quo B. 7 a, 3 competit B. 8 a, 5 monstravit B. 9 b, 4 cuius mors in cruce B. 9 b, 5 fidelibus B. IIa,

5 genetrice B. IIb, 5 merces B.

267. (4.) In Divisione Apostolorum.

1. Caeli enarrant gloriam Dei filii, verbi incarnati, facti de terra caeli.

2 a. Haec enim gloria

soli Domino est congrua,

3 a. Istud consilium,

lapso bomini auxilium, est antiquum et profundum et verum factum, solis tantum sanctis cognitum.

4 a. Hie est dominus

exercituura,

Deus, cuius sunt angeli

missi in terram apostoli.

5 a. Pax vobis, ego surn,

inquit, nolite iam timere, praedicate verbum Dei creaturae omni coram regibus et prineipibus.

2 b. Nomen est cuius

magni consilii angelus.

3 b. Cum angelus iste,

bomo natus ex muliere, immortalem ex mortali. de terra caelum fecit, ex homine angelum.

4 b. Quibus se ipsum

vivum praebuit

resurgens multis argumentis,

pacem victor mortis nuntians.

5 b. Sicut misit nie pater,

et ego mitto vos in mundum ; estote ergo prudentes sicut serpentes estote ut columbae simplices.

345

6 a. Hinc Petrus Romam,

apostolorum

princeps, adiit,

Paulus Graeciam,

ubique

docens gratiam;

ter quattuor alii

proceres in plagis terrae

quattuor evangelizantes

trinum et unura.

7 a. In omnem teram exivit

sonus eorum

8 a. Quam speciosi

pedes evangelizantium bonum, praedicantium pacem,

9 a. Qui verbo

saecula fecit,

quod pro nobis verbum

caro factum

est in fine saeculorum,

10 a. Hi sunt caeli,

in quibus, Christe, babitas, in quorum verbis tonas, fulguras signis. roras gratia.

IIa. Germen iustum,

suscita terram nostram, quam apostolicis verbis serens germinare facias.

6 b. Andreas, Iacobus

uterque, Philippus,

Bartbolomaeus,

Simon. Thaddaeus.

Iobannes,

Thomas et Matthaeus,

duodecim iudices,

non ab uno, sed in unum.

divisi per orbem divisos

in unum colligunt.

7 b. Et in fines orbis terrae

verba eorum.

8 b. Sanguine Christi

redemptis ita dicentium: Sion, regnabit Deus tuus !

9 b.

10 b.

IIb.

12 b.

12 a. Hi caeli,

quos magni consilii angelus

inhabitas,

quos non servos,

sed amicos appellas,

quibus omnia,

quae audisti

a patre, notificas.

13. Miserere nobis tu, qui habitas, rex, in caelis.

Trop. ms. Rhenoviense saec. 10/n. Cod. A. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n.

11.

Hoc verbum,

quod praedicamus

Christum crucitixum,

qui vivit

et regnat Deus in caelis.

His dixisti :

Rorate, caeli, desuper,

et nubes pluant iustem,

aperiatur

terra germinans.

Quorum verbis verbum patris tenentes in patientia fructum ferre fac nos tibi, Domine.

In quorum

divisione collectum gregem

custodias

indivisum

et in vinculo pacis,

ut in te unum

simus, sicut

in patre tu es unus.

Turicen. Rhen. 132. add. saec. Cod. Sanoallen. 378 add. saec.

346

13. B. Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 814. C. Trop. ms Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. D. Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. E. Grad, ms. Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. F. Miss. ms. Ratingense saec. 13/u. Clm. Monacen. 10075. G. Miss. ms. Maguntinum (Monastic.) saec. 13. in. Cod. Rossian. VIII 120. H. Grad, ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. I. Grad. ms. Augus- tanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. K. - Miss. ms. Bambergense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232. L.

1, 1 hinter gloriam Alinea A. 3a, 2 hinter auxilium Alinea AF. 3 a, 4 factis F. 3 b, 1 Dum DI. 3 b, 2 factus ex. E. 3 b, 3 Alinea AF. 4 b, 3 in multis FHL. 5 a, 3 Alinea F. 5 b, 3 Kein Alinea F.

6 a, 4 Alinea DFGK. 6 a, 5 ibique D. 6 a, 6 gratiam fehlt F. 6a, 7 alii ausgestrichen C; quattuor hii HL. 6a, 7 Alinea DGK. -6a, 7 sq. proceres alii F. 6 b, 4 Kein Alinea DFG ; Alinea K. 6 b, 7 Kein Alinea DG; Alinea K. 6b, 8 sed in uno EK. 6b, 9 colligunt in unum L. Str. 8 ff. fehlen A. 8a, 3 bona H. 9a, 1 Hoc verbum K. - 10b, 5 germinet F. IIa, 3 suscitat FL; terra nostra CG; in H ist das m in beiden Worten ausradiert. IIa, 5 faciat F. IIb, 3 Alinea E.

12 a, 3 Alinea E. 12 b, 2 festivitate collectum H. 12 b, 6 unum ut in te unum DEHIK. 12b, 6 Alinea E. 12b, 7 simus semper sicut C.

Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. 196 sqq.

268. (5.) De s. Maria Magdalena.

1. Laus tibi, Christe, qui es creator et rederaptor, idem et salvator ;

2 a.

3a

Caeli, terrae, maris,

angelorum

et hominum

Qui peccatores,

venisti,

ut salvos faceres,

4 a. Quorum de grege

ut Chananaeam Mariam visitasti Magdalenam,

5 a. In domo Simonis

leprosi conviviis aecubans typicis.

6 a. Peccator contemnit

compeccantem, peccati nescius paenitentem exaudis. emundas, foedam adamas, ut pulchntm facias.

2 b.

3 b.

4 b.

Quem solum Deum

confitemur

et Dominum ;

Sine peceato

peccati

assumens formulam.

Eadem mensa verbi divini

illam micis , hanc refovens poculis,

5 b. Murmurat pharisaeus,

ubi plorat femina criminis conscia.

6 b. Pedes amplectitur

dominicos, lacrimis lavai, tergit crinibus lavanda, tergenda, unguento unxii. osculis circuit.

347 -

7 a. Haec sunt convivia, quae tibi placent, o patris sapientia.

7 b. Natus de virgine qui non dedignaris tangi de peccatrice.

8 a. A pbarisaeo es invitatus, Mariae ferculis satiatus.

8 b. Multum dimittis multum amanti nee crimen postea repetenti.

9 a. Daemoniis eam septem mundans septiformi spiritu,

9 b. Ex mortuis te sorgentera das eunetis videre priorem.

10 a. Hac, Christe, proselytam signas ecclesiam, quam ad filiorum mensam vocas alieniMnam.

10 b. Quam inter convivia legis et gratiae spernit pharisaei fastus, lepra vexat haeretica.

11 a. Qualis sit, tu scis, tangit te quia peccatrix, quia veniae optatrix.

Hb. Quidnam haberet aegra. si non aeeepisset, si non medicus adesset?

12. Rex regum dives in orones, nos salva

peccatorum tergens euneta crimina, sanetorum spes et gloria.

Trop. ms. Rhenoviense saec. 10/n. Cod. Turicen. Ehen. 132. add. saec.

11. A. Trop. ms. Emmeramense saec. 11. Clm. Monacen. 14322. B. Trop. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14083. C. Grad. ms. Ottoburanum saec. 13. Clm. Monacen. 27130. D. Sequent. ms. Emmera- mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. E. Grad. ms. Salisburgense saec.

12. Clm. Monacen. 11004. F. Grad. ms. 8ecoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. G. Miss. ms. Maguntinum (Monast.) saec. 13. in. Cod. Rossian. VIII 120. H. Trop. ms. Sangallense saec. 10'ii. Cod. Sangallen. 378. add. saec. 13. I. Grad. ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. K. Miss. ms. Ratingense saec. 13. Clm. Monacen. 10075. L. Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. M. Miss, ms. Bambergense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232. N.

1, 2 Alinea A. 1, 3 et fehlt B. 2 b, 1 Te solum Deum F. 2 b, 3 et hominem EGK. 6 a, 3 Alinea D. 6 a, 5 Alinea D. 6 a, 5 sq. exaudis, emundas E; exaudit, emundat F. 6 b, 3 sq. lacrimis pedes tergit A. 6 b, 4 sq. lavando, tergendo ABCDKN. 6 b, 7 nngit A. 7 b, 3 a peccatrice A. 9 a, 3 sq. septiformis spiritus DFK. 9 h, 2 resurgentem KN. 10 a, 1 Hanc, Christe DL. 10 b, 3 pharisaeus factus L. 10 b, 4 vexatus haeretica A. 10 b, 4 falsa vexat iustitia G. Mel. siehe Godes- calcus Lintpurgen. p. 201.

348

269. (6.) In Conversione s. Pauli.

1. Dixit Dominus: ex Basan convertam, convertam in profundum maris.

2 a. Quod dixit et fecit,

Saulum ut stravit Paulum et statuit

3 a. Quod dum impugnat

audivit: Säule,

Säule, quid nie prosequeris?

4 a. A facie

Domini mota est terra contremuitque mox et quievit.

5 a. Hinc lingua tuoium

est canum

ex inimicis

rediens ad te, Deus,

6 a. Docens crucifixum,

nee esse alium

praeter Christum Deum,

7 a. Hinc lingua sacerdotum

more canis dum perlinxit, legis et evangelii duos molares in bis contrivit.

8 a. Qui convertendis

conversum converteras Paulum, vas electum,

9 a. Quo docente Deum

mare vidit et fugit,

Iordanis

conversus est retrorsum,

2 b. Per verbum suum

incarnatum, per quod fecit et saecula.

3 b. Ego sum Christus ;

durum est tibi,

ut recalcitres stimulo.

4 b. Dum cognito

credidit Domino, Paulus persequi cessat conchristianos.

5 b. Dum Paulus in ore

omnium

sacerdotum

iura dat praeeeptorum,

6 b . Cum patre qui regnat

et saneto spiritu, cuius testis Paulus.

7 b. Corrosit universas

species medicinarum, quibus curantur saucii, reficiuntur enutriendi.

8 b. Per quem conversus

ad nos tu vivificas, Christe, peccatores.

9 b. Quia turba gentium,

vitiorum rediens

profundo,

Og, rege Basan, confuso

10. Te solum adorat, Christe, creatorem, quem et cognoscit in carne venisse redemptorem.

- 349

Grad. ms. Secoviensef?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Grad, ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. 13. Sequent. ms. Emmera- mense saec. 12. Clm. Monacen. 14845 add. saec. 12. C. Grad. ms. Salis- burgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. D. Miss. ms. Katingense saec. 13. Clm. Monacen. 10075. E. Trop. ms. Sangallense saec. 10/n. Cod. Sangallen 378. add. saec. 13. F. Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. G. Miss. ms. Barabergense saec. 15. Cod. Kossian. VIII 232. H. Grad. ms. Gaesdoncanum saec. 15 Cod. Gaesdon- can. s. n. I.

1, 3 convertar C. 1, 4 convertam nachgetragen C. 3 a, 2 audiit B. 3 b, 1 Christe C; Iesus HI. 4 a, 3 quo fehlt B. 4 b, 3 cessans ABDE. 4b 4 christianos C. 5a fehlt D. 5a, 1 Hie lingua AC; Hie linguas B. 5 b, 3 secretorum CD. 7 a, 1 Hie lingua C. 7 a, 2 canum CH. 7a, 5 contritas A; contritos CD. 7b, 1 corrasit ADE; collegit B; conlegit (legit korr.) C. 7 b, 5 et nutriendi D. 8 a fehlt EI. 8 a und b umgestellt BC. - 8 a, 1 Quo convertendi D. 8 a, 2 conversus D. 8b fehlt DEI. 9b, 2 rediens vitiorum B; relicto vitiorum EHI. 10, 1 Te Deum adorat B. 10, 2 Christum BEHI. 10, 3 et fehlt D ; teque cognoscit I. Nach 10, 4 von anderer Hand: Te solura cum patre et spiritu saneto trinum et unum semper laudamus Amen. C. Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. 204. sqq.

Von dieser Sequenz schreibt der Anonymus Mellicensis (ed. Ettlinger p. 77): „Paulus* Iudaeus, Fuldensis monachus, vitam saneti Herhardi, Ratis- ponnensis episcopi, sed et de conversione saneti Pauli apostoli composuit prosam, cuius hoc est exordium: Di xit Dominus: ex Bas an convertam." Diese Angabe des Anonymus, der ja auch sonst mancherlei Irrtum bucht, kann gegenüber dem Zeugnisse Wimphelings, der die Sequenz in der Klingen- münsterer Sammlung Gottschalkscher Prosen sah , wohl kaum ins Gewicht fallen, um so weniger, als sie ganz den Charakter des Legendarischen an der Stirne trägt.

270. (7.) In Decollatione s. Iohamiis B.

1. Psallite regi nostro psallite, psallite, psallite sapienter.

2 a. Nam psalteriura

est iueundura com cithara.

2 b. Nato virginis

quo psallens natus sterilis

3 a. Citharam carnis percussit in domo Doraini,

3 b. Dum, quod sonabat clamando, doeuit vivendo,

4 a. Mortificando,

quae super terram

sunt, membra

et hoc alios docendo,

4 b. Praeparans Christo plebem perfeetam Iohannes, vox clamantis in deserto.

5 a. Sed vox haec impium Herodem, quem corripit, minime corrigit.

5 b. Haud tarnen taeuit,

sed ad usque sanguinem sceleri restitit.

350

6 a. Non licet, inquit, te

fratris tui

habere coniugem

raptam sibi,

peccasti,

quiesce,

paenitentibus

sie praeeipit Dominus.

7 a. Sedet in tenebris

lucerna lucis, araicus omnipotentis ;

8 a. Meretrix suadet,

nata precatur, rex iubet, sanetus decollatur.

9 a. En, quoraodo

perit iustus, quasi non sit Deo dilectus, .

10 a. Nos corde percipiinus,

qualis et quantus est, quam convicinus dignitate Christo sit et morte.

1 1 a. Carcere carnis

duetum quem ferunt

psallendo

caelis angeli angelum.

6 b. Vocem incantantis

sapienter

Herodes ut aspis

surda spernit,

ut iustum

et sanetum

Iohannem timet,

quem vinxit in carcere.

7 b. Studet deliciis

mundi prineipis filius perditionis.

8 b. Dat rex saltanti

caput Iohannis, qui sanetus ante tit quam natus.

9 b. Cum sit eius

pretiosa

mors haec in conspectu

Domini.

10 b. Nam morte turpissima

damnatur sponsus, sponsi et amicum damnat morte recte turpissima,

IIb. Et nos in terris tibi psallere fac, Christe, in memoriam baptistae,

12. Herodis spreta quo mensa,

ipsum te dum sumimus, sein per tibi psallamus.

Grad. ms. Secoviense(V) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. ; Grad, ms. Otloburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. B. Miss. ms. Maguntinum (Monast.) saec. 13. in. Cod. Rossian. VIII 120. C. Trop. ms. Wingartense (?) saec. 13. Cod. Stuttgardien. HB. 1 Asc 95. add. saec. 13. D. Grad, ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. E. Miss. ms. Bambergense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232. F.

1, 3 fehlt CD. 1, 4 prudenter BCF. 3a, 2 percussam D. 3b, 1 sonavit A. 4a, 4 boc fehlt F; et haec B. 6b, 6 ut sanetum CF. 6b, 7 timens I). -- 7a, 2 lucens D. 7b, 2 prineeps huius A. 8a, 2 puella saltat F. 8b, 3 antequam sit natus F. 8b, 4 sit quam D. 9b, 1 Dum sit CD. --.9b, 3 hie A. 10a, 1 pereepimus F. 10a, 2 talis ac tantus ABD; est fehlt A. 10a, 3 quia vieimus BCF. 10 b, 3 sq. et amicum morte turpi damnat turpissimi A. 10 b, 4 turpissima korr.

351

in turpissimi B. IIa, 2 fehlt F; eductum A. 10a, 4 caelis fehlt A; sancti angeli F. 12, 1 ut spreta A. 12, 2 quo fehlt A ; mensam D. 12, 4 te quie A: te Deum sumimus F. 12, 5 caiiamus DF. Mel.: Laus tibi, Christe qui es creator.

271. (8.) De Tilginibus.

1. Exsultent filiae Sion

in rege suo,

2 a. Nescientes thorum

delicti crimine sordidatum,

3 a. Cuius gratiae

mira opera in sanctis tuis sunt merita,

4 a. Quae fragili

sexu femineo

viriliter

carnis iure domito

5 a. Hoc miratur

serpens antiquus, calcaneum eius observabat callidus.

6 a. Insidias bostis

hanc, Christe, docuisti

virginem vincere

in prima congressione.

7 a.

a.

Quem haec virgo resistens a se fecit fugere,

Kam inter virgines adducta post eam, quae est mater intacta, virginum virginis, Mariae digna est pedissequa.

2 b. Quarum, Christe, sponsus

virginum virginis es tilius.

3 b. Ut das cernere

hac in virgine, cuius festa sunt hodie.

4 b. Angelicam

hie vitam duxerat,

in carne dum

praeter carnem vixerat.

5 b. Quo-d nocere

dum machinatur, sub pedibus feminae caput eius teritur.

6 b. Dum non consentiret,

sed illi resisteret, vincere qui solet, temptatus si non repugnet.

7 b. Quo fugato

adpropinquavit tibi Domino.

8 b. Te agnum sine macula

iam sequitur stola Candida, filium virginis, quocumque, virginum flos, ieris.

9. Cuius intercessione tu nos tuere.

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindohonen. 13314. A. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. B. Trop. ms.

352

»Sangallense saec. 10/u. Cod. Sangallen. 378. add. saec. 13. C. Grad. ms. Salisburgense saec. 12. Clm. Monacen. 11004. add. saec. 13. D. Sequent. ms. Emmeramense saec. 12. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. E. Grad, ms. Aquilegiense saec. 13. Cod. Rossian. VIII 18. F. Grad, ms Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. G. Miss. ms. Bambergense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 232 HG.

3a, 4 sunt edita BGH. 5a, 4 observare H. 5b, 1 Quo H: Ut noceret E. 6b, 4 temptatum D: repugnat B. 7b, 2 appropinquabit BD. 7 b, 3 tibi, Domine H; Dominus E; Christo Domino A; 8 a, 1 Nunc inter BDEFH. 8 a, 2 postea quae B. 8a, 3 mater est BDFH. - 8 a, 4 filium virginis Mariae B. 8 a, 5 es DE. 8 b, 1 ierit DFH. 9, 1 Huius DF. Mel. siehe Godescalcus Lintpurgen. p. '206 sqq.

272. (9.) In Xativitate Douiini.

1 a. Verbum aeternaliter

unigenitum, infallibile principium,

2 a. Vigor

lucis, aevura temporis,

mundi

mobilis rex stabilis,

3 a. Ut dragmam requireret

decimarn.

Lucernam accendit,

tabernaculum

in sole posuit,

prodiit,

quo flamma

sui caloris

testa duresceret

hominis.

4 a. Se uobis pabulum

parvulis, potum,

lac, butyrum praebens et

solidum cibum.

5 a. Gustent Adae filii

bunc suaviter adipern tritici, benedictum seminis Abrahae granum.

6 a. 0 magni

consilii angelus,

o pax, o veritas,

ad gemmam in caeno venis

e caelo.

1 b. Patris lingua, calamus,

sapientia,

virtus, ratio perpetua,

2 b. Panis,

quo greges angelici

vivunt,

cives theologici,

3 b. Ut ovem redimeret

perditam,

Pastor bonus fit agnus

ovis virginis,

ros absque macula

velleris,

quo primae

nos bysso stolae

ut sponsam revestiat

gloriae.

4 b. In favo est mel

hominis verbi,

in manna Emanuel

Israel veri.

5 b. Virus vomant colubri,

desiderent fontem vivum cervi serpentis antidoto aenei hausto.

6 b. Rex pie,

nos dirige in arta, qua cursitas. via, gigas, vita, Hos de virga Maria.

353

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13 314. 3b, 3 und 8 eine Silbe mehr als die Gegenzeile; ebenso 4a, 1 Mel. : Dies sanctificatus. Wiederholt aus Anal. IX, 14 sq.

273. (10.) In Octava Epiphaniae.

1. Laus tibi, Christe, sponso sponsae, laus in te trinitati sanctae.

2 a. Quia mundi sator,

salus es et reparator,

3 a. Vi rationis

cor signans angeli et hominis,

4 a. Tu fons benigne,

finis aeterne,

origo

rerum, clausula operum,

5 a. Ut consors naturae

humanae des homini divina sapere,

6 a. Quem pater tunc per te

in pneumate voluit, fecit, fovit machinam, creatae, formatae distiuguis, pingis speciem variam.

7 a. Hanc. flos stirpis Iesse,

unctus oleo ungis laetitiae,

8 a. Cuius timoris

2 b. Rebus dans singulis

tuae umbras imaginis,

3 b. Eius crystallum

indurans,

nuius testam solidans.

4 b. Corde parentis

unicus uatus,

es fratres

habere nos dignatus;

5 b. Et lucis particeps

divinae

cor hominis

non laedant tenebrae.

6 b. Tibi corpus aptans

ecclesiae.

palmites viti,

membra capiti,

sordentem,

marcentem

tu fide mundas,

spiritu vegetas.

7 b. Septeno chrismate,

quod in Iordane columba intulit Noe.

8 b. Vox in virtute

vox super aquas, est pietatis,

ut mentes terreat moralis regula

fluetivagas, gravitatis.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. IX.

23

354

9 a. Scientiae

sacrae dogma

vox est

in magnificentia.

10 a. Vox scindit consilii

flammas incendii, voce intellectus movet Cades desertum Dominus.

11 a. Pax mundi cordis, Christe,

miserator noster, egens, lugens, mitis, pauper,

12 a. Te solem de Stella ortnm

in ture, auro, murra, monstrat Stella gentium, dominum, regem, mortulem.

9 b. Vox Domini fortitudo, cedros confringit in Libano.

10 b. Vox de sapientia cervis dat pascua, his, quibus descendit Deus, homo ascendit gradibus.

IIb. Tu mali temptantis dimitte debita, tu pauis, da regnum patris.

12 b. In vinum converte aquam et legem in gratiam, pro figura veritas, pro iugo tu hereditas.

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. 3a, 3 angeli, hominis. 6b, 1 korrig. in: tibi coniungens corpus. 7a, 1 stirps Iesse. 7a, 3 fehlen zwei Silben. IIb, 2 korrig. in: solve debita. IIb, 3 sq. tu panis, fac nos velle regnum patris; über „fac nos" die Korrektur: „da". Mel: Laus tili/ Christe oder Psallite. Wiederholt aus Anal. IX, 18 sq.

274. (11.) In Transflguratione Domini.

1. Speciosus forma prae filiis bominum,

2 a. Vultum desiderant cuius

angeli

deiformem intueri,

3 a. Hodie

formae pandit divinae lucem inaccessam per lucem theophanicam,

4 a. Vultu soli,

veste par nivi,

qualem soli

tres cernebant tbeorici.

ö a. Hie est natus mihi dilectus, in quo mihi complacui,

2 b. Pro nobis exinanitus,

in forma

servi rex humiliatus,

3 b. In monte

transnguratus celso, verus ipse mons montium, celsior caelo.

4 b. Caro, sanguis

non revelavit,

sed caelestis

pater, vox cuius edixit:

5 b. Hunc docentem

omnes audite,

buic iubenti oboedite.

355

6 a. 0 vere nimium beati

huius secreti conscii,

7 a. Mirabile secretura

vobis est revelatura, quos nubes obumbravit pater docuit.

8 a. Hie, caeli claviger,

carne dormis, corde impiger.

9 a. In hunc montem conscendite post tres istos de tribus quique tomis terrae.

10 a. In paternae maiestatis regnans celsitudine,

6 b. Vos, Petre, Iacobe, Iohannes,

ex electis electi tres!

7 b. Nubes haec non terrorem,

sed gratiae dat rorem, non fumo subobscura, sed lucivoma.

8 b. 0 sonum gratiae

vobis condignura, Boaner- gae!

9 b. Nunc homo supra hominem

exstat Iesus,

mons niundis corde

conspieuus.

10 b. Ut Moyses et prophetae cecinere consone.

11. Quo nos post te, rex Iesa, trabe.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Offic. ms. Altahensia anni 1442. Clm. Monacen. 9508. B. Miss ms. Brixinense

Hymn. et Sequent. ms. Emmera- D. Miss. ms. Salisburgense anni Grad. ms. Sedlicense saec. 15. ex.

saec. 15. Cod. Vindobonen. 1782. C. mense saec. 15. Clm. Monacen. 14667. 1490. Cod. Vindobonen. 1778. E. Cod. Prägen. XIII A 5 c. F.

1. 2 prae natis BCDEF: hominum Iesus CEF. 3a, 4 symbolicam BCDEF. 3 b, 2 excelso C. 3 b, 3 mons ipse montium E. 4 a, 1 solis BF. 4a, 2 par veste nivi D. 4a, 4 deividi BD; dei filii CE. 4b, 3 sq. pater caelestis ABC'DEF. 4b, 4 cuius vox DCF. 5 a, 1 Hie natas est E. 5 b. 2 semper audite B. 5 b, 3 soli omnes oboedite B. 6 b, 1 Tu, Petre, BCDEF. 7a, 3 quod nubes E. 7a, 4 edoeuit CBDEF. 7 b, 3 subobscurat B. Str. 8 a und b umgestellt BCDEF. 8 a, 1 Tu caeli claviger BDF. 8b, 1 O somnum gratiae BCDEF. 8b, 2 nobis D. 9 a, 4 thronis terrae B. 9 b, 3 mundus BCF. 9 b, 4 prospieuus B; perspieuus CDEF. Str. 10a und b umgestellt BD 11, 1 Tu nos post te CEF. CEF nach Rev. H. M. Bannister. Mel: Eia turma.

275. (12.) In Octava Pentecostes.

1. Pater, da per verbum nobis septiformera spiritum,

2 Li. Qui septena signacula dissignans doceat nos oninem iustitiara

2 b. Et devotas cor excitans in preces provebat per beatitudines.

23*

356

3 a. Timor Domini,

iudicii claviger,

Summo iudici

dos prosternat,

hactenus

inilatos et rebelies

reddat supplices

ac spiritu pauperes,

4 a. Clavis pietas Christi

scansionis

peccatis

nostris adversanti

legi

donet consentaneos.

5 a. Det scientia

resurgendi conscia

His paraclitum,

qui lugent, ut liberentur

mortis corpore,

quod repugnat animae.

6 a. Qui esuriunt iustitiam,

hos fortitudo reficiat, Christi tumulum recludens, quae scandalizant, membra proiciat, panem rogitet.

7 a. Intellectus,

baptismatis dissignator,

8 a. Unde Deum rogent

mundicordes,

9 a. Similitudo

patris pacificis

Detur spiritu,

qui dat sapere,

qui Domini aperit natale,

10 a. His muneribus cumulavit

patres Dei digitus: Adam nomina primitiva rebus cunctis imposuit, inspiratus dono sapientiae;

3 b. Legis apicem

et iota non solvere,

Fratri temere

non irasci

vel laeso

mox reconciliari,

sanctum fieri

orans nomen Domini.

4 b. Adaperiens novum

testamentum

heredes

patris formet mites,

petat,

Dei regnum veniat.

5 b. Pellat etiam

a corde luxuriam, Nos erudiens flagitare, ut voluntas fiat Domini tarn carne quam spiritu.

6 b. Dono parili consilium

misericordes remuneret, Crucem reserans exoret pro inimicis, dimitti debita pacto postulet.

7 b. Mundet corda,

ut nesciat dextram laeva.

8 b. In temptationem

ne inducat.

9 b. Ducat ad vitam

viam per arduam Per ieiunia,

elemosynam,

oramen a malo liberatos.

10 b. Noe habuit intellectum, Abraham consilium, Fortis Isaac permanebat, scitus Iacob et Moyses legislator pius, David humilis.

357

IIa. Ergo pari

voto imploremus spiritum

septiformem, septuplura nos expurget tandem

IIb.

Et per septem gradus spiritales perducat

expurgatos ad ipsam contemplationem

12. Veritatis.

Cod. Palat. Vindobonen. 628. saec. 11. A. Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B. Grad. ms. Augustanum saec. 14. in. Clm. Monacen. 39U6. C. Miss. ms. Augustanum saec. 14. Cod. Vatican. Palat. 503. D. Sequent. ms. Sangallense anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander) 546. E.

la, 3 designans DE. 2 b, 3 preces vehat E. 3a, 8 et spiritu B. 3b, 2 iotam ABE. 4a, 6 donec D. 5a, 1 Ut scientia B. 5b, 1 Pellat et B. 6 b, 5 dimitti fehlt D. 7 a, 3 designatur E. 8 a, 1 Inde BC. 9 a, 3 spiritui C. 9 a, 5 qui donum B. 9 b, 1 viam D 9 b, 2 vitam D. 9 b, 3 ieiunium C. 10 b, 5 permanebit E. 10 b, 6 sqq. fehlen E. IIb, 1 Ut per C. IIb, 4 ipsius B. IIb, 5 contemplatione C; in- spectionem B. DE nach Rev. H. M. Bannister. Mel. : Frigdola.

276. (13.) In Exaltatione s. Crucis.

2 a. Dominum mecum

et exaltemus nomen eius in id ip&um,

3 a. 0 altitudo

atque profundura crucis purpuratae in Christi sanguine,

4 a. Haec sursum corda

stipite suo levat, quo exaltatus est per ipsam trahens ad se omnia,

5 a. Sed quia tunc vere

diligitur Dominus,

cum servus

ut sese diligit

conservulos,

amicos

et hostes pariter.

6 a. Hoc signo consignati

famuli clareamus conformes Domino,

Magnificate

2 b. Qui ascendit in

palmam, apprehendere fructus eius dulces.

3 b. Quae caelo terram

reconciliat, suprema contingens et ima penetrans.

4 b. Ut toto corde,

tota anima,

tota fortitudine

diligatur

nos in finem diligens.

5 b. In ligno transverso

sacri patibuli docemur

expansis manibus crucifixi dextros et sinistros amplecti.

6 b. Ut iugiter in nobis

ferveat ipsius et fratrura dilectio.

358

7 a. Cuius ne tepescat 7 b. Ligna duo crucis,

ignis caelicus, en, colligimus,

8. Per quae panis coquatur, quo Elias verus pascens pascatur.

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. 3a, 2 et prorandum. Wiederholt aus Anal. IX, 26 sq.

(i4.; l.

In Exaltatione s. Crucis

2 a. Magni regis novam

in cruce victoriam,

3 a. Qua evacuatum

est peccati veteris chirögraphura.

4 a. Qua torcular calcat,

de Edom qui venerat et de Bosra.

5 a. Per crucem Deo

reconciliatur mundus,

per lignum nunc redemptus,

per lignum

in Adam venditus.

6 a. Crux, vitae lignum,

vitam mundi portans atque pretium, tu vectrix es botri, nati in vineis Engaddi.

7 a. 0 virtus crucis,

mundum attrahis amplexando tuis hinc inde brachiis.

8 a. Christus carnis templum,

hac dierum

summa constructum,

quod tetragrammaton

Adam graece

colligit, in te

dissolvendum obtulit

sed ut mundum

salvet quadritidum,

reaedificat

post triduum.

Magnificent confessio atque pulchritudo

2 b. In qua triumphatus est mortis principatus.

3 b. Qua paschalis agni immolatur victima pro ovili.

4 b. Cuius antidotum serpentini vulneris sanat morsum.

5 b. Per crucem astris sociatur matutinis factura novissima, restaurans caeli dispendia.

6 b. Christus, pax nostra, inimicitias solvens in te his, qui erant prope, dans pacem, et qui a longe.

7 b. 0 excelsa crux, ima perforans, vinctos, quos absolvis, ad summa erigis.

8 b. Agne patris summi, cruce tollens crimina mundi, . da, ut in augmento caritatis, fidei, spei

stayros sacrosanctae valeamus

cum sanctis omnibus dimensiones comprehendere.

359

9 a.

Ut proximis

condolentes,

carnera

macerantes,

crucis alraae

baiulos

tua trahas post

vestigia.

9 b.

Quo hie tuti et indemnes, ibi

ad tribunal, iudex, tuum simus

sanetae crucis per signaculum,

10.

Annuntiantes in geutibus, quia regnavit Deus a ligno.

Cod. Palat. Vindobonen. 628. saec. 11. A. Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. B. Trop. ms. Emmeramense auni 1106 25. Clm. Monacen. 14845. add. saec. 12. C. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. D. Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. E. Grad. ms. Augustanum saec. 13. Clm. Monacen. 3914. F. Miss. ms. Augustanum saec. 14. in. Clm. Monacen. 3906. G. Miss. ms. Vindobonense saec. 15. (Privatbesitz) H.

Ferner: Grad. ms. Sangallense saec. ,3/i4. Cod. Sangallen. 379. Grad, ms. Claustroneoburgense saec. 14. in. Cod. Claustroneoburgen. 588. Miss, ms. Sangallense saec. 14. Cod. Sangallen. 337 b. Miss. ms. Strigoniense saec. 15. Cod. Salisburgen. V 3 B 20. Sequent. ms. Lunaelacense anni 1461. Cod. Vindobonen. 4977. Sequent. ms. Sangallense anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander) 546.

1, 1 Magnificet BEFG. 3a, 2 pacti AB. 3b und 4a umgestellt H. 3b, 1 paschali H. 5a, 3 nunc ausradiert C. 6a, 4 vectris AB; vectis CDEFG. 6 b, 5 dat pacem CFGH; pacem et qua longe E. 7 a, 3 tuis amplexando D. 8 a, 2 ac dierum E. 8 a, 4 Alinea FG; quam ACDF; detragrammaton FG. 8a, 6 te fehlt E; in se CFG. 8a, 10 fehlt AB. 8b, 4 Alinea FG; in alimento E. 8b, 5 verae caritatis B. 8b, 11 comprehendere DEFG. 9a, 1 Christe B. 9a, 7 sq. tua adtrahas post veniam D. 9 b, 1 Ut hie BEFGH. 9 b, 8 signacula A. 10, 4 a ligno Deus.

278. (15.) In Exaltatione s. Crucis.

1 a. Serpens antiquus

vicit in ligno,

2 a. Quo Claudicat dudum

in posteris carnis successio,

3 a. Verum arcano

gratiae commercio subvenit plasmator, protoplastum reformans veterem.

1 b. Primo parenti

virus infundens.

2 b. Et colligit spinas

et tribulos prona posteritas.

3 b. Ligno contractum

primum Adam seeundus extendit in ligno, in quo mortem vita mortifieat.

360

4 a. Christi figuram aeneara

intuebatur populus antiquus in ligno,

5 a. Hoc crucis tropaeum

praecessit crucem,

quod in ligno crucifigendi

crucifigendus agebat.

6 a. Christe Iesu,

fili-Dei athanatos, qui unigenitus theotocos, intactae virginis, passus es in cruce.

4 b. Et intuentem populum

Christus venturus in carne salvabat a morte.

5 b. Qui ferens in cruce

nostros languores

ovem, quam hostis abstulerat,

victor reportat umeris.

6 b. Dele culpam

et, quam pro culpa patimur, tolle afflictionem corporis, hagios o theos, per virtutem crucis.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Miss, ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. add. saec. ,2/i». B. Miss, ms. Millestadiense saec. 12. Cod. Virunen. (Hist. Verein f. Kärnthen) 214 (6/35). C. Miss, ms- Secoviense saec. 12. ex. Cod. Graecen. 479. D. Grad. ms. Pataviensef? saec. 13. Cod. Hilarien. CXLVIII. E. Miss ms. Mellicense saec. 13. Cod. Mellicen. 1701. F. Miss. ms. Secoviense anni 1320. Cod. Graecen. 469. G. Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod. Cremifanen. 373. H. Miss. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 388. I. Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 14. Cod. Petrin, a IV 14. K. Miss. ms. Slierbacense anni 1484. Cod. Slierbacen. I 14. L. Sequent. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 16. Append. ad Miss. Roman, imp. Venetiis 1513. M.

2 a, 1 Quod E. 3 a, 1 arcanum H. 4b, 1 populos B. 4b, 2 in carne venturus E. 5 a, 1 O crucis EH. 5 a, 3 in signo B; crucifigendis I. 6 a, 3 genetricis BDG. 6 a, 5 es fehlt B. 6 b, 3 tolle feblt EH. Wiederholt aus Anal. VIII, 23.

279. (16.) De Ang-elis.

1. Summae trinitatis tres summi adestote angeli,

2 a. Tu purgator Raphael,

illustrator Gabriel, consummator Michael,

3 a. Nam tu purgator

oculorum,

quos caecavit stercus

avium,

et demonstras

purgatorem cordium,

quibus nocet

foeditas

cogitationum.

2 b. Nos purgantes macula,

replentes scientia, consummantes gratia.

3 b. Sed tu, qui visum

Danieli

pandis et secretum

virgini,

te ostendis

scientiarum miuistrum,

quae de sursum

descendunt

a patre luminum.

361

4 a. Tu, qui habes aureum

turibulum

cum incensis orationum,

5 a. Ergo, quod Petras,

Iohannes, lacobus inter apostolos,

0 a. lacobus

et Raphael explantant

vitia,

Iohannes atque Gabriel

illustrant corda.

7 a.

8 a.

9 a.

10 a.

IIa.

12 a.

Tu draconem, tu Nerouem bumilias, tu angelum, tu hominem,

Michael

nani sonat : Quis ut Deus ? humilis at crucem gyrat Petrus,

Sic ter terni docetis ordines, ter sanctus consone conclaraantes,

Ad huius sanctae trinitatis cultum saDC- tissimura

Vos ternos continue ordines vestro iuvamine

Ut qui per superbiam, vanitatem. illecebram, heu, samus oppositi patri, verbo, pneumati,

13 a. In sancta fide, spe, caritate sani, laeti, integri.

14

4 b. Deum placas humilis

altissimum,

minister consummationum.

5 b. Hoc vos, Michael,

Gabriel, Raphael, estis inter angelos.

6 b. Tu, Petre,

tuque, Michael, bini vertices,

perfectricis virtutis paris perfectores.

7 b. Hinc daemonum,

hinc Romanum triumphantes in Domino principatum.

8 b. Docentes

omnem gloriam caelo, terra soli Deo condebitam.

9 b. Trinum atque

unum Deum, solum sanctum, sanctis cunctis praeferendum.

10 b. Coniugatorum,

contineutium atque rectorum

IIb. Purgate, illustrate, humilitate, perficite.

12 b. Iam per abstinentiam,

oramen, elemosynam sobrie, iuste, pie vivamus Deo placite,

13 b. Ter sanctus clamantes

dulcisone

corde, ore, opere,

Simusque vobiscum grati summae trinitati.

Grad. ms. Öecoviense('?J saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. Cberschufs von je einer Silbe: 3b. 6: 5b, 3: 6b, 5 ; 12b, 4. Wiederholt aus Anal. IX, 275.

362

280. (17.) De Angelis.

1. Michael, Gabriel, Raphael, adestote,

2 a. Summae trinitatis

nuntii summi,

3 a. Nam tu sacerdotum

Deo ministrantum comminister es, Michael,

4 a. Sed tu, Gabriel,

sine fiue Iesum nuntias regnaturum,

5 a. Tu, Raphael,

medicando atque nuptias ordinando

6 a. Sic tus et aurum

murraraque vos offertis et offerre docetis

2 b. Tres tribus officiis

praepositi.

3 b. Iuxta aram templi

director incensi aureum per turibulum.

4 b. Contra peccatum

administras regnum iustitiae invictum.

5 b. Deo mentem,

menti carnem casto socias coniugio.

6 b. Sacerdotale

regnum in castitate disponendo ecclesiae.

7. Quae sacrata ut regina coniuncta Christo iara plene vobis collaetetur, per vos vestrosque cives iuvetur.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 18 314. holt aus Anal. X, 267.

Wieder-

281. (18.) De beata Maria Virgine.

1. Mater dilecta dilecti ex dilecto, dilectionis gratia plena, semper virgo, sancta Maria.

2 a. Nam ut ovum volucris fotu et calore animatum circumdare cognoscitur intra se fotum,

2 b. Sic tu integra divino calescens amore virum novum circumdabas iuxta leremiae praedictum.

363

3a. Conceptum hunc

in utero sine tactu pudoris

genuisti

integra, non sentiens

partum doloris.

4 a. Quo veneno

infecti medullitus

5 a. Ut te iuvante

antidotum

de tua carne confectum in altaris mysterio digne sumamus,

3 b. Tu es ergo

evangelicum illud patrisovum, seorpionis letifero veneno prorsus oppositum.

4 b. Te benignam

pulsamus gemitibus,

5 b. Ne ultra scorpio

inficiat,

sed tuus amor foveat, quo fovente sanissimi semper vivamus,

6. Dilecti tuo

dilecto ex dilecto, dilectionis plena virgo.

Grad. ms. Secoviense('P) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Miss, ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. Miss. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 789. C Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584 D. Miss. ms. S. Floriani saec. 12. Cod. Florian. III 208. E. Brev. ms. German. saec. 12. Cod. Londinen. Add. 18302. F.

2 a, 2 fetum et A; fotu te D. 2 b, 1 Hie tu D. 3 b, 1 Tu es igitur ACE. 5 a, 1 Et te D. 5 b, 1 kein Alinea D. 6 b, 2 inhiscat D. 5b, 4 Alinea D. 6, 3 virgo, saneta Maria E. Wiederholt aus Anal. X, 107 sq.

2S.». (19 ) De beata Maria Yirgine.

1. Ave, Maria, gratia plena, Dominus tecum, benedieta tu in niulieribus.

2 a. Gratiam

filii tui,

quam merito

amisimus,

tu, gratia

plena, piis repara

preeibus.

3 a. Tu super

omnia benedictum

generans benedieta, nos a mortis maledicto libera.

2 b. Dominum,

qui nasciturus ex te totus erat tecum, obtineas

misericordem esse nobiscum.

3 b. Tu, vitae

porta supernae et

via caelestis patriae, nos exsules digneris reducere.

364

4 a. Ave, gratia plena 4 b. Hie nobis et mortis in et pietate, bora suecurre

quae genuisti plenum ac in orbis examine

gratia et veritate. nos tuos recognosce.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Miss. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 769. B. Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. XIV. C. Miss. ms. Garstense saec. 12. Cod. Lincen. ro 15. D. Miss. ms. Garstense saec. 12. [13. et 14.] Cod. Lincen. Jp 17. E. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27 130. F. Grad, et Sacram. incertae orig. anni 1151. Cod. Stuttgardien. Bibl. Fol. 20. G. Grad. ms. S. Albani Mosacen. saec. 13. in. Cod. Oxonien. Canon. Lit. 340. H. Collect, ms. Scbeftlariense saec. 13. [et 12.] Clm. Monacen. 17212. add. saec. 13. in. I. Miss. ms. Admuntense saec. 13/i4. Cod. Admunten. 751. add. saec. 14. K. Miss. ms. Mellicense saec. 14. Cod. Mellicen. 1057. L. Miss. ms. Mellicense saec. 15. Cod. Mellicen. 991. M. Miss. ms. Lambrecbtense saec. 15. Cod. Graecen. 115. N. Miss, ms. Admuntense anni 1485. Cod. Admunten. 692. O.

2 b, 1 Domini KO; nascitur DI. 2 b, 2 ex te feblt LM. 2b, 5 esse misericordem N. 3 a, 3 generas ENO. 3 b, 1 porta vitae HN. 3 b, 2 ad viam K. 4 b, 1 Hinc nobis DEO; Sic et nobis X. 4b, 3 ac mortis examine ACGH ; ac mortis in examine N. Wiederholt aus Anal. XL, 115.

283. (20.) In saneti Petri ad Vincula.

1. Benedictes Dominus Deus Israel,

qui erexit nobis cornu salutis.

2 a. Nam salutis cornu, 2 b. Ventilans destruxit

fides Petri apostoli, huius prineipem saeculi.

3 a. Quis est, qui vincit 3 b. Nisi qui credit,

nunc mundum quod Petrus

et eius prineipem, confitens doeuit?

4 a. Tu, quem bomines 4 b. Super homines

bominem dieunt atque prophetas

excelsum es Christus,

sicut unum ex prophetis, viventis Dei filius.

5 a. Fortior inferi 5 b. Quam caro et sanguis

est portis haec fidei nequaquam revelavit,

clara confessio, sed pater caelestis.

6 a. A petra sumitur 6 b. Haec est victoria

nomen Petri, vincens mundum

qui iunetus angulari fides nostra, deprompta

lapidi per Petrum,

portatur quae vincula

et portat dissolvit,

strueturam firmam tenebras fugat,

totius ecclesiae. aperit carceres.

365

7 a. Haec est laetitia 7 b.

suo pastori congaudentis ecclesiae,

8 a. Victo Herode 8 b.

succedit Nero vincendus a Petro apostolo.

9 a. Cum Simone 9 b.

quoque mago

fuit illi

maximus conflictus ;

10 a. Nunc, pastor ecclesiae, 10 b.

nos vinctos respice duabus catenis magnis, culpis culparumque poenis.

IIa. Lupos rapaces arce IIb.

de gregibus Christi, quos pascendos suscepisti,

Quod lupus Herodes

frustratus fremit

et plebs Iudaica gemit.

Illum vivendo, hunc moriendo devicit vinci nescius Petrus.

A Simone tarnen magno Simon magus cecidit devictus.

Culpas septuagies septies dilue, poenas amovendo sempiterna gaudia obtine.

Simonis magi fraudes

destrue malignas

per tuas preces benignas,

12. üt portis inferi fractis et caeli elevatis

grex tui regiminis pascatur vitae pascuis.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Sequent. ms. Sangallease anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander) 546. B.

5 a, 1 Fortior est inferis B. 5 a, 2 est portis fehlt B. 6 a, 7 firmat B. 6b, 8 carcerem B. 7b, 2 prostratus B. 8b, 1 videndo B. 9b, 3 Simon magis B. 10a, 1 Tu pastor B. IIb fehlt B. 12, 1 Et portis B. 12, 2 über fractis : ablatis A. Mel: Laus tibi, Christe, qui es creator oder Psaüite. „Cuiusdam nostrorum antiquorum patrum tituli Iucunda." B. Die Lesarten von B nach Kehrein Nr. 383.

284. (21.) De ss. Iolianne Bapt. et Iohanne ETang.

1.

Audite, cali, audi, tellus, auditu digna testimonia divinitus data.

*DW

»•V/t fcVi

2 a. Verbun U. quod eructatom homini,

ut optime

3 a. I . in D pn

jont, oniDia.

-unt, cunota,

Mimens . i i it

kpäm

in habitu

nurui.

4a.

Iohani

pera inat, snm in\u'

conternül fug

U Ihm*

falminavil

. i m.

■■"^

verbi fortitu 1

>eem.

5 a.

Nam

monio

In ro

.

xmve

t«ii

est in

i

Domino i

'.

:

«Mi

ardens

•■ rria localiter

.

6 a.

Nam i

ei verbum c

um,

esl u

rius;

in ii'

etj^j

equidera duabu

unitn-

ut unum

Hl »■»,

in quo ii

argenti fu

.

7 a

Audi ii" .

*»ii^

quem

quell

cancta donam

Audite, pari] [ohannes, qni quasi doo Cherubim

Cui

muh.

^

i i i p : . J\

r * I

> t r ij j

T tili t 3 9 9 . MO I i 9 9* •-».

*\WlVi\

Vi 1 »111 1119 1 11.

II I

1 * 1,

1

367

Quod ut propitium

sit nobis,

vos orando imj

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. ^4re, praeclara.

Cod. \ulobonen. 13314. Mel

285. (22.) De sancto Mahaeo.

1. In Deum vivum exsultet iubilando caro et cor nosti

2 a. Etenim passer 2 b. (fcwdo Christas Iesus

adinvenit sibi domum, vocavit Matthaeum.

3 a. Ascensiones

in corde

qui tone disposuit,

4 a. Misericordias

nunc et in aeternum cantemus patri misericordiarum,

5 a. Clarior facie Moysi

resplenduit facies Matthaei,

6 a. Hi duo consistunt

in capite

veteris ille, hie

novae scripturae,

sed ille

antiquam,

hie novam

scribit genealogiam.

7 a. Haec est mutatio,

quam operatur excelsi prineipis dextera.

8 a. Talis est fruetus

paenitentiae

et gratiae lapsos

relevanüs

9 a. Est etenim

omne debitum ad hoc servo a Deo dimissum.

3 b. Cm mundanarum

cuirum

la deposuit.

4 b. Irer apostolos

angelistas icavit ersum publicanum.

5 b. Nm über generationis

;ti clarior libro Genesi.

6 b. Pnnde quanta est

ntia scripturarum

ipia luae

>vae, i est [atthaeo et Moyse.

7 b. I^em qui dederat,

evangelizatur a transgressore.

8 b. I publicanos

tos unius plo ad vitam antis.

9 b.

I suimet 1 exemplum reri ■onservorum.

1 i 1 i i i i i ■»

XI

\

'.(

366

2 a. Verbum summi patris,

quod eructatum homini, angelo dedit esse ac sernper esse, ut daret isdem optime esse.

3 a. Hoc verbum, caro factum

in matre virgiue, processit de thalamo sponsus amabilis in habitu carnis.

4 a. Vox enim tonans

Iobanues evangelista

conterruit fugans,

fuhninavit hostes

ecclesiae

verbi fortitudine.

5 a. Kam vox tonitrui apostolus

in rota orbis terrae cognitus, sed vox clamantis est in deserto parata Domino parare perfectam plebem, praeco nobilis, ardens et luceus lucerna aeterni luminis.

6 a. Nam caro verbum

et verbum caro

est unus Emmanuel

in naturis

equidem duabus, sed

unitus taliter,

ut unum sit electrum,

in quo nostri

argenti fulgor crevit.

7 a. Audi nos, homo,

quem sie pater euneta donans honorat.

8 a. Audite, pariles

Iobanues, qui quasi duo Cherubim vosmet respicitis,

2 b. Carnem nostram sumpsit,

qua instauraret,

quae in caelis sunt, omnia,

quaeque in terris sunt, euneta,

coniungens in se

ista et illa.

3 b. Hoc verbum, vocem sumens

in casto theologo, gigas currens prodiit in fortitudine vocis tonitrui.

4 b. Haec vox dum personat,

abyssus abyssum invocat, Iohannes evangelista Iohannem baptistam, testis testem, verax veracem, vox vocem.

5 b. Uterque pari testimonio

in huius mundi

auditorio

plenum gratia

et veritate confirmat

unigenitum patris,

regnantem caelo

aeternaliter,

sed visum in terris localiter

ac temporaliter.

6 b. Crevit revera,

crevit in tantum,

ut nihil sit praeclarius;

nam lux lunae

lucem solis induit,

dum non ad inensuram

clarificando Deus

hominem

lux nubem lucem fecit.

7 b. Audi nos, pater,

quem et Deus factus homo honorat.

8 b.

Cum testimonio pari asseritis totum aureum propitiatorium.

367

9. Quod ut propitium sit nobis, vos orando impretate.

Grad. ms. Secoviense(?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. Mel : Ave, praeclara.

285. (22.) De sancto Matthaeo.

1. In Deum vivum exsultet iubilando caro et cor nostnim.

2 a. Etenim passer

adinvenit sibi domum,

3 a. Ascensiones

in corde

qui tanc disposuit,

4 a. Misericordias

nunc et in aeternum cantemus patri misericordiarum,

5 a. Clarior facie Moysi

resplenduit facies Matthaei,

6 a. Hi duo consistunt

in capite

veteris ille, hie

novae scripturae,

sed ille

antiquam,

hie novam

scribit genealogiam.

7 a. Haec est mutatio,

quam operatur excelsi prineipis dextera.

8 a. Talis est fruetus

paenitentiae

et gratiae lapsos

relevantis

9 a. Est etenim

omne debitum ad hoc servo a Deo dimissum,

2 b. Quando Christus Iesus

ad se voeavit Matthaeum.

3 b. Cum mundanarum

curarum vincla deposuit.

4 b. Inter apostolos

et evangelistas

qui locavit

conversum publicanura.

5 b. Nam liber generationis

Christi clarior est libro Genesi.

6 b. Proinde quanta est

distantia

inter scripturarum

prineipia

antiquae

et novae,

tanta est

in Matthaeo et Moyse.

7 b. Legem qui dederat,

nunc evangelizatur a legis transgressore.

8 b. Et publicanos

eunetos unius exemplo ad vitam revocantis.

9 b. Ut suiniet

per exemplum

misereri

sciat conservoruin.

368

10 a. Hinc vultu propitio

humana facie praefulget in caelis iuxta thronum suramae gratiae,

11 a. At tu, Mattbaee,

cordis et vultus humani, plagam generis humani

10 b. Qua leo, bos, aquila vultu borribili praemoustrant virtutem divinorum terribiliura.

IIb. Clemens respecta

simul et precibus cura, sicut tua est curata.

12. Quo tuo freti auxili

per Christum sie sanemur a peceatis omnibus, ut te sanatum credimus.

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. A. Miss, ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 479. B. Prosar. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. C. Miss. ms. Vindobonense saec. 15. (Privatbesitz) D.

3b, 1 Dum D; mundarum C. 5b, 3 genesis D. 6a, 8 taxat (lies texit) genealogiam D. 6b, 6 ac novae A. 8a, 4 revelantis D. 8b, 1 Ac BC. 8b, 3 ad se BCD. 9a, 1 enim B. -- 9a, 3 hoc sibi D. IIb, 2 et pleniter BCD. Mel: Laus tibi, Cliriste, qui es Creator (oder Psallite). Vgl. Mone III, 128, der die Sequens aus B mitteilt mit dem verstümmelten Anfange: In Deuru exsultet.

5 a.

286. (23.) In Natale Eyaugelistaruni.

1. Regnum tuum

regnum omnium saeculorum, Domine, rex regum.

2 a. Cuius regni gloriam

et potentiam tuam loquuntur

3 a. Leo, vitulus, homo,

aquila profunda rimans mysteria:

4 a. Quorum forma et doetrina,

Christe cum regina, sponsa tua, significaris ecclesia.

Et ecclesiae nati horaines ut membra novi sunt hominis,

2 b. Plena oculis quattuor

animalia ante et retro.

3 b. Marcus, Lucas, Matthaeus,

Iohannes oeculta verbi eruetuans.

4 b. Homo factus, bos in cruce,

leo, cum resurgis,

aquila

super astra Deus volitans.

5 b. Crucifigentes

se cura vitiis in crucis ara sunt vituli.

369

6 a. Vultu sunt leonino

ad resistendum fortiter diabolo;

7 a. Sic sunt enira, Christe,

quadrigae tuae salvatio,

8 a Auriga tui currus

super hos equos scandens, Domine,

9 a. Ut subvecti

hoc in curru maris de tumultu portum perpetuae contingamus patriae.

6 b.

7 b.

8 b.

9 b.

Aquilam tunc exprimunt, in verum solem figunt ut intuitum.

Quadrifida cruce quam rotae dant evangelicae.

Viam fac equis tuis in luto multo nostri pectoris.

Ubi sanctus, sanctus, sanctus nato maris stellae tibi clamemus his cum animalibus.

10. Quorum sit nobis oculorum multitudo bonae vitae circumspectio.

Grad. ms. Secoviense (?) saec. 12. Cod. Vindobonen. 13314. add. saec. 12. A. Sequent. ms. Secoviense saec. 12. Cod. Graecen. 1584. B. Miss. ms. Secoviense saec. 12. ex. Cod. Graecen. 479 C. Grad. ms. Ottoburanum saec. 12. Clm. Monacen. 27130. D. Hymn. et Sequent. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14667. E.

2a, 3 loquentur B; loquitur D. 3a und b umgestellt BC. 3b, 3 eructans AB. 5b, 3 in ara crucis D. 7a, 1 Hie sunt BC. 8b, 2 in multo luto D.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

24

Reginaldus Cantuariensis,

Monachus Sancti Augustini, f nach 1109.

Das Geburtsjahr Reginalds von Canterbury haben wir im zweiten Viertel des elften Jahrhunderts zu suchen. Als den Ort seiner Geburt bezeichnet er selbst ein in Frankreich gelegenes Fagia, nach Liebermann Faye-la-Vineuse im nordöstlichen Poitou, nach andern Tiffauges oder Titauge (Theofagium) an der Sevre. In seinem Heimatsorte in die ersten Anfangsgründe des Wissens eingeführt, kam er, jedenfalls frühzeitig, in die Abtei Noyers im Bistume Tours. Vielleicht dafs er schon hier dem Benediktinerorden sich anschlofs, vielleicht dafs es erst später in Le Bec geschah ; dieses wie jenes bleibt blofse Vermutung. Gewifs ist, dafs er vor dem Jahre 1092 nach Eng- land auswanderte und Mönch von Saint-Austin in Canterbury wurde. Hier begann er die Zeit ist ungewifs . jedenfalls aber vor 1102, sich der lateinischen Dichtkunst hinzugeben Das genaue Datum seines Todes ent- zieht sich unserer Kenntnis; jedenfalls war er 1109 noch am Leben, in welchem Jahre ihn ein uns erhaltenes poetisches Dankschreiben erfreute. Vgl. Wright, Biographia Britannica II, 77 sqq.; Liebermann, Reginald von Canterbury (Neues Archiv XIII, 519 556); Dictionary of National Biography XLVII, 420 sq.

Wir besitzen von Reginald eine Sammlung kleinerer Gedichte, meist poetischer Episteln, die uns in drei Handschriften, zwei englischen und einer Münchener, überliefert sind. Diese kleineren Gedichte, die Liebermann a. a. O. herausgegeben hat, enthalten nichts, was in den Rahmen der Hymnen- dichtung einbezogen werden könnte, zwei kurze Elegien (Nr. 11 und 12) ausgenommen, die sich nur in Laud. Miscell. 40 finden und von Liebermann wohl aufgeführt, aber nicht abgedruckt sind. Alle diese Gedichte Reginalds sind, in den verschiedenen Spielarten des leonischen Hexameters, zum Teil mit ausgesuchten Künsteleien geschrieben. Dasselbe gilt (bis auf einige wenige Parerga) von dem gröfseren epischen Werke, das vor allem den Ruf Reginalds begründete, der Vita Malchi monachi captivi. Diese enthält am Schlüsse im Vi. Buche eine ganze Reihe von Gebeten und anderen lyrischen Zugaben, welche für die hymnologische Forschung von Interesse und zum Teil nicht ohne poetischen Wert sind. Dieselben werden hier zum ersten- mal veröffentlicht. Ich mufs dankend erwähnen, dafs ich die Kollation der englischen Handschriften der Liebenswürdigkeit meines allzeit hilfsbereiten Freundes Rev. H. M. Bannister verdanke.

287. (1.) Tristichon Malchi ad Deum patrem.

1. Rerum plasmator, Deus, omnipotcnsque creator, Perpetui nati, patre perpetuo generati, Participes fieri fac nos ab eoque lueri.

371

2. Principium verum, cui subdita machina rerum Vivit et incedit. respondet, servit, oboedit, Fac tibi nos subici, calcare dolos inimici.

3. Qui Satanam, caelis deiectum vi Michaelis,

In barathrum trudis, hominem pro daemone cudis, Fac, bene vivamus, ne cum Sathana pereamus.

4. Qui post fallacem Sathanam ratione capacem Adam plasmasti, sed eurn culpa reprobasti, Casibus innumeris hominis miseri misereris.

5. Qui per Abel, fratcr quem Cain perdidit ater, Iam Christi rubeum signabas morte tropaeum, Per Christi mortem Christi defende cohortera.

6. Qui per Enoch raptum, paradisi sedibus aptum, Praestruis in fine mundi medicare ruinae, Nunc etiam morbis pietas tua consulat orbis.

7. Qui Noe vexisti super aequor et eripuisti, Saecula iusta parum cum mersit abyssus aquarum, Ne male mergamur, te quaesumus, eripiamur.

8. Qui per Abram perimis spoliatos rebus opimis Quinque simul reges nisos evertere leges, Quantumcunque vales, nisus preme daemoniales.

9. Qui Loth de Sodomis dux ad campestria promis l'erdis et obscaenos Sodomitas stercore plenos, Exime cunctorum nos de puteo vitiorum.

10. Qui lob vexatum totiens totiensque probatum Sanas divina bona multiplicans medicina, Aspice languentes, fer opem sanaque dolentes.

11. Quique Ioseph gratum tibi servas immaculatum Et dominam cari proprio siuis igne cremari, Effice nos gratos tibi semper et immaculatos.

12. Qui mare siccasti populum per sicca vocasti, Cum superimponis pelagus cuneo Pharaonis, Perde malignantes et nobis insidiantes.

13. Qui Deus Adonai tabulas in monte Sinai Sancto scripsisti digito Moysique dedisti. Per tua mandata vehe nos ad regua beata.

14. Qui nuce, qui flore, qui germine, fronde, virore Gestamen vestis Aaron signis manifestis,

Fac, ut amor crescat in nobis spesque virescat.

24*

372

15. Qui genus omne Chore puncto facis unius horae, Hoc obitu dignos, terram sorbere malignos, Disice placatus nostri genus omne reatus.

16. Qui Phinees ira propria requiescis ab ira

Et removes plagam, dedit ut manus aemula plagam, Vulnera nostrarum sana miserans animarum.

17. Ut male pergentem per asellam verba loquentem, Quod populum vendit, Balaam tua vox reprehendit, Sic mala vitare doceas nos et superare.

18. Qui muros Iericho sub Iosue frangis amico Civibus et turbis deletis illius urbis, Duritiam cordis tollas et crimina sordis.

19. Qui facis exertos Deborae per bella lacertos, Tempora per Sisarae quae clavum fixit amare, Expedias actus, noster cadat hostis abactus.

20. Qui duo signa boni praesaga notas Gedeoni, Quae simul ac vidit, bostilia castra cecidit, Signa triumphandi zabulum dabis et superandi.

21. Qui nece Susannam salvas, maeroribus Annam, Natum dans Annae, cynicos perdendo Susannae, Da subolem vitae, vitae da regna cupitae.

22. Qui subvertis Heli, ne iudicet, et Samueli Das puero vati cathedram vatis reprobati, Nos transferre velis ad regna tui Samuelis.

23. Qui Saulis rabie David manibusque Goliae Eripis et vasti regni sibi sceptra locasti, Eripe nos morti, caelorum iunge cohorti.

24. Qui vim Samsoni dederas, sensum Salomoni Pacifer est alter, invicti roboris alter

Da dociles mores et vires interiores.

25. Qui tibi Thesbitem iusfüm, super omnia mitem, Subvehis igne rota regione locando remota, Culpae suspensos nos esse fac irreprehensos.

26. Qui praedam ditis, puerum revocas Sunamitis Reddunt tartarei iuvenem meritis Helisaei Nos a peccato redivivos purificato.

27. Quique manum Iudith regis, ut caput extaque fudit Regis Holofernis, et eum turpi nece sternis,

Sic vegeta mentem cum daemone bella gerentem.

373

28. Qui per opem caeli clauso coraes es Danieli Per solitumque bonum defendis ab ore leonura, Dextra soo more tua nos trabat hostis ab ore.

29. Qui pueros mire per flamraas ire, redire Cogis inambustos, hymnum tibi pangere iustos, Ure cor et renes nostros et fac tibi lenes.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Rofiense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E.

3, 1 .Sathanas D; Sathan E. 3,2 trudi D. 3, 3 nee eum B. 7, 2 mersis A. 8, 2 Quinque C. 8, 3 Ut quaeunque vales B. Str. 14 steht hinter 16 E. 15, 3 Discite B. 16, 1 requiescit AC. 16, 3 sanas CD. 18, 2 delectis D. 19, 2 quem clavum fixit A: clavum quem fixit BCDE. 19, 3 Expidias A. 21, 1 salvans A. 24, 1 dederis BCD. 29, 2 tibi fehlt E. In allen Hss. geht Str. 1 voraus:

Fecerat et monachus sub eodem tempore Malchus Quaedam scripta precum faciens hoc ordine secum, lila peroravit, calamo cantuque notavit.

BD haben am Rande zu Str. 20 die Glosse:

l'rimtim Signum : Rore madet vellus, sub rore fit arida tellus.

Secundum: Aruit et vellus, maduit sub vellere tellus.

B setzt die beiden Verse sogar in den Text.

288. (2.) Tetrastichon Malchi ed fllium Dei.

1. Cbriste, patris verbum, qui destruis omne superbum, Exaltas bumiles, tumidos reputas tibi viles,

Cum patre maiestas, cui gloria, summa potestas ; Esto memor memorum, remove genus omne tumorum.

2. Factor facturae ratione tibi placiturae, Cum non essemus, qui feceris, ut fieremus, Lapsos postea nos tollis de pulvere sanos; Nunc etiam sana nova vulnera et veterana.

3. Virgine de sacra sine semine qui caro sacra Et Deus egrederis et in bac hominis misereris. Sic duo, sie unum, ne sis duo, Christus, at unum, Ne ruat in peius, hominem serva, genus eius.

4. Sic homo, sie Deus es, non unus ut esse recuses, Sic caro, sie anima duo, sed substantia prima

Et species simplex, hominis substantia duplex; Respice figmentum. caro carnem, membra parentum.

374

5. Hanc tibi pro reprobvis carnera placuit dare nobis, Nobis, pro nobis, de nobis, omnia nobis,

Qui tibi credidimus, tidei ruga quique subimus ; Hoc, quod es, et serva, rogat baec bumana catcrva.

6. Hoc, quod habes et amas, carnem caro nostra reclamat, Hac alapas, letora, convitia fers et acetum,

Sputa, fei et miseris, Deus, hac in carne mederis; Aegrotos cernas, medicinas adde supernas.

7. Quique resurgendo, scandendo, dona serendo Mysti^a de caelis, vatis promissa lohelis, Frigida corda virum reddis flamraantia mirum; Ut facis haec, vere fac nos hoc igne calere

8. Gloria cui Domino perpes de funere trino, Dasque tribus vitam mortemque repellis avitara, Urna, domus, porta festes, quia lux redit orta; Erige labentes et adhuc in sorde iacentes.

9. Ut tibi baptistam Iohannem sive sophistam Dissimilem iustis facis uti melle locustis Et iugulo plecti nee vero morte reflecti; Fac nos eunetorum luxus odisse eiborum.

10. Ut tribuis Petro solacia carcere taetro, Dura catenarum disrumpens vincla suarum, Vinctus ab Herode über fugit indice Rodae; Vincula nostrorum pariter dissolve malorum.

11. Ut facis electum tibi vas in quadra refectum, Cum fureret, Saulum, mutato nomine Paulum, Mox infeeundi verbum parit orbita mundi ; Nos ita mutato tibi quadrifidosque dolato.

12. Ut tuus Andreas, quem puniit hostis Aegeas, Cum patitur pro te, Salve crux, inquit, amo te, Te per te fruitur, flammis alius sepelitur;

Sic nobis dona requiem secumque Corona.

13. Utque sub insano Iohannem Domitiano Illaesum pleno pice, sulphure prodis aeno, Vita redit iuvenum, sua perdit iura venenum; Perpetuus custos sie omnes protege iustos.

14. Cum lapidaretur, tua quem tutela tuetur, Stephanus invictus, lapidam non senserat ictus, Agnum cumque videt caelo, sua vulnera ridet; Sic mala nos mundi contemnere fac fugibundi.

375

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Roffense saec. 12. Cud. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. Collect, ms. Ang- licum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digbv 65. E. Orat. ms. Tegurinum anni 1469. Clm. Monacen. 19124. F.

1, 3 Cum prece AF; pars potestas D; parque potestas BCE. 1,4 timorum D. 2, 4 vel veterana BCDE. 3, 2 et fehlt D. 3 , 4 in poenis B. 5, 1 placuit fehlt AF. 5,3 Qui tibi est didymus AF. 6, 2 cum vitia C. 7, 4 vera face BE; vere face CD. 9, 2 facias AF. 9, 3 vera F. 10, 3 incide D. 11 , 2 nomine pua B. 12, 1 punit C. 12, 3 Ut per te E; aliis ACE. 12, 4 secum quoque dona AF. 13, 1 Ut sub C. 14, 4 furibundi AF.

2sy. (3.) Tetrasticon ad sanctani crucem.

1. 0 decus, o clavi suaves in stipite suavi,

0 über, o lignum divino sanguine dignum, 0 pia crux Christi, quae tincta cruore fuisti; Sanguinis hoc sacro sacri nos tinge lavacro.

2. Robora conscendit tua Christus ibique pependit, Virginei floris honor et Mos castus honoris,

Fers, geris ipsa Deum, sumis de morte tropaeum; Servet ab impura lue nos tua sancta figura.

3. Rex in te magnus pia victima fit, pius agnus, Victima, quae lavit nos et te sanctificavit, Suscipis hinc rorem laticis rubeumque liquorera ; Potibus bis menles nostras satia sitientes.

4. Sola polum scandis secretaque caelica pandis, Gaudia stelliferae sedis per te patuere,

His habiles donis iustos hac sede reponis,

Vota precesque danius, fac, ut illuc ire quearaus.

5. Per te vita datur, per te mors evacuatur, Clausa recluduntur, reclusi suscipiuntur, Pondeie peccati per te sumus exonerati; Per te quaesitae vehe nos ad gaudia vitae.

6. Cum barathri clatros leo fortis frogerit atros, Te duce confregit, praedas ex hostibus egit, Te duce terrificum tutudit perimens inimicum ; Hac ope communi Stimulantia crimina puni.

7. Furibus antiquis timor exstiteras et iniquis, 31 agnus eras terror Iudaeis, gentibus error, Qui prius horrori, nunc est cruciatus amori-, Hostibus horrorem, credentibus infer aruorem.

376

8. Alta super caelos gemitus attendis anhelos,

Te polus iinplorat, mare servit, mundus adorat,

Angelicus coetus pangit tua munia laetus;

Te prece condigna petimus, famalos rege, signa.

9. Morte gravabamur, sed te relevante levamur, Dum mors vivebat, mortis nos vita premebat, Mors iacet exstincta, per te sunt vincla revincta ; His sumus exuti per te, simus ergo soluti.

Collect, ms. Tegurinuin saec. 12. Clm. Monacen. 18580 A. Collect, ms. Roffens'e saec 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. Collect, ms. Anglicum saec 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. Orat. ms. Tegurinum anni 1469. Clm. Monacen. 20124. F.

2, 1 ubique F. 3, 1 Rex cum te E. 3, 3 hunc E. 4, 1 scelera- taque B. 4, 3 ac sede D. 4, 4 Vita precesque D; illic ACF. 5, 1 Certe vita A. 5, 2 seclusi B : recipiuntur E. 5, 3 simus ADF. 6, 1 barathri datos AF: barathri claustros BD. 7, 1 tumor B. 7, 2 timor AF: gentililius F. 7, 3 Quae pi-ius F; prius errori D; non est AF. 8, 2 servi D. 8, 3 tua numina DF; coetus peragit DE. 9, 1 relevare D. 9, 3 revicta D ; sumus ergo C.

290. (4.) Tristichon ad sanctam Crucem.

1. O crux, vivificum quae pondus sustinuisti Et portare Deum cum corpore promeruisti Nudaque nudatum Domini corpus tetigisti;

2. O crux, quae pretium mundi benedicta tulisti Et rubeum rubra calicem de vite bibisti, Expugnare malos hoc sanguine praevaluisti.

3. 0 crux Iudaicam feritatem deseruisti, Ecclesiam fundans gentiles edomuisti

Et domitos Christo fidei lymphis genuisti.

4. O crux, quae Satanam de gentibus bis- pepulisti; Mysterioque crucis veram subolem peperisti

Et regale genus de*servis instituisti;

5. O crux, ante metum viventibus exhibuisti, Morte sacrata Dei terrore malo caruisti,

Ergo places, o crux, quae quondam displicuisti.

6. O crux, velle mori pro iustitia monuisti Et tormenta pati debere tuos docuisti Aethereamque domum dare te nobis pepigisti.

377

7. 0 crux, quae tenebras comitante Deo petiisti Infernique seras et pessula comminuisti

Et mortis laqueos et scandala saeva scidisti;

8. 0 crux, de paleis frumentum seposuisti, Solos de tenebris electos eripuisti,

Cum quibus ereptis caelos etiam subiisti.

9. 0 crux, sideribus quae clarior emicuisti

Ac renitens caelo sanctis loca sancta dedisti, Gratia magna tibi, quae tot potes et potuisti.

10. Ergo bonis tantis sit laus ex ore precantis, Ergo fave genti crucifixum teque fatenti Cultoresque crucis, o crux, fer ad atria lucis.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Koffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Yesp. E III. C. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. oUO. D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. Orat. ms. Tegurinum anni 1469. Clm. Monacen. 19 124 F.

1, 2 portare Dominum D. 2, 2 de vita B. 3, 2 Ecclesiamque ADF. 6, 3 pepegisti ACDF. 10, 1 boni E. Dieses Lied hängt in allen Quellen unmittelbar mit dem vorhergehenden zusammen, und hat also keine Aufschrift: nach 10, 3 folgen noch die beiden Verse:

O crux, protege me sub mortis agone supremae, Crux sacra, dum vivo, me salvet ab hoste nocivo.

291. (5.) Tetrastichon Malchi ad Spiritum Sauctum.

1. Omnipotens flauten, patris prolisque ligamen, Spiritus amborum, parium par nexus amorum, Vivificum numen, oriens de lumine lumen, Pleno sorde, malis, tua sit mihi laus venialis.

2. Hie ubi vult spirat, vadit, manet, omnia girat, Res nova procedit, venit inde nee inde recedit, Mirificum totum sensu linguaque remotum, Expiet hie mentem magnalia tanta paventem.

3. Luminis alme dator, caeli terraeque creator, Ordo, Dei digitus, donum patris, unetio, ritus, Gratia, fons vivus, lex, ignis, amor genitivus, Spiritus, ipse veni, maerentum pectora leni.

4. Pneumate repletis cum mystica dona prophetis Das, opifex horum sapiens mirabiliorum, Mira loqui mutos facis et sapientia brutos, Pneumatis ignaros fac enaros et tibi caros.

378

5. Sic ope divina cum claustra salus inopina Yirginis intravit, nee se nee eam violavit, Yirginei partus utero tu conficis artus ; Ad vitam portus sit nobis illias ortus.

6. Sic avis in specie partum super ipse Mariae Veneras et mundas Iordanis feceras undas, Intrat aquas harura duce te plasmator aquarura ; Munditiae munus praebete, duo Ueus unus.

7. Discipuli Christi, quibus ignea dona dedisti, Fantur inaudita nee in hac coramunia vita, Gens stupet, arescit, sonus viget, gloria crescit ; Propitius dona nobis haec ignea dona.

8. Subiuga sub ritum fidei summe stabilitum, Qui coadunasti gentes, quas ante creasti Cum patre cum nato deitate tibi sociato; Annue, gens eadem compagine vivat eadem.

9. Catholicae testes fidei qui fingis agrestes.

Per quam dulce mori nee parcere velle cruori Alartyribus donas et eos super astra Coronas. Quo vivant tecum, da nobis vivere seeum.

10. Quod nocet, extricas, Satanae fraudes inimicas Vi premis aeterna, componis in arce superna Elysiae sedis, quos dignos lumine credis; Hanc, petimus, sedem per te mereamur et aedem.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clin. Monacen. 18580 A. Collect, ms. Eoffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500 D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby ö5. E. Orat. ras. Tegurinum anni M69. Clm. Monacen. 19124. F.

1, 4 tua laus mihi sit venialis BCDE. 2, 1 Hie qui vult D; Sic ubi vult ACF. 2, 3 remotu D. 3, 4 maerentium BCDEF. - 4, 1 Pneumatis AF. 4,3 multos B. 6, 2 Veneris ABCDEF; feceris ABCEF. 6, 3 duce fehlt B. 6,4 praebete Deus duo unus C; praebete Domino Dens

unus E. 7 , 1 ignea corda dedisti C. 7, 3 sonus urget B. 8, 3 tibi solidato D. 9, 4 vivant F. 10, 1 extrices F. 10, 3 Helisie ACDEF; Elisei B.

292. (6.) Tetrastichon Malchi ad s. Mariam et ad apostolos.

1. O genetrix Christi, quae virgo Deum genuisti, 3later virtutis et nostrae causa salutis. Tu tuus et natus nostros tergete reatus, Salva per puerum sanetissima nos mulierum.

370

2. Virgo Deo sirailis, te causa rogat nionachilis, Esto cunctorum, genetrix, custos monachorum, Vise, parens Christi, per amorem quos genuisti, Ipsis esto pia protectrix, virgo Maria.

3. Tuque, sacer Roraae Petre pastor et incola, prome Numen et omne nefas dimitte, piissime Cephas; Est ignoscendi data lex tibi vel miserendi,

Dilue dilutus, solvendos solve solutus.

4. 0 tu, Thoma sacer, vir spiritualis et acer, Doctor et o Paule, caelestis verbifer aulae,

Qui sermone piagas premis, alter pollice piagas, Munus opis certae nobis orando referte.

5. Philippumque patrem, sanctum Simonis quoque fratrera, Andream iustum petimus Marcumque venustum, Consortes fidei, verbi, crucis et requiei,

Ut maculas tergant, ne nos in tartara mergant.

6. Cari cara Dei sancti suboles Zebedaei,

Hie martyr faustus, hie sacri pontifex haustus, Arabo refulgentes, caelo terraque potentes, Impetret hie veniam poscentibus, ille sophiam.

7. Simon, Thaddaeus, Matthias, Bartholomaeus, Natus et Alphaeo, Lucas sociante Matthaeo, Signiferi caeli, populo praebete fideli,

Quod sibi praeberi per vos rogat et redhiberi.

8. Sanctae vel sancti, quotquot placuere tonanti Vita condigna, Christi pietate benigna Obtineant vitam prece nobis usque cupitam ; Tuque mei miseri dignare, Deus, misereri, Protege nie, rege me, sit cura tibi, rogo, de me.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500. D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. Orat. ms. Tegurinum anni 1469. Qm. Monacen. 19124. F.

1, 1 Deum peperisti BCE. 1,3 tergite F. 3, 4 solvendo C. 4, 1 O fehlt AF. 6, 2 hie sacer ADF. 6, 3 Ambo resurgentes D.

293. (7.) (Juaterniones Malchi ad Angeluni suiiin.

1. Angele, qui meus es custos pietate superna, Me tibi commissum serva, tueare, guberna; Terge meain meutern vitiis et labe veterna Assiduusque comes mihi sis vitaeque lucerna.

380

2. Angele, fide comes, sapiens, venerande, benigne, Me movet et turbat mortis formido malignae Intentatque mihi poenas et tartara digne,

Tu succurre, precor, barathri ne niergar in igne.

3. Angele, confiteor, quia saepe fidem violavi Spiritibusque malis numeroso crimine favi Et praecepta Dei non, sicut oportet, amavi, Prob dolor, et prave Christum vivendo negavi.

4. Angele, quando meos actus per singula tango Meque reum mortis video, per singula plango, Ora rigo lacrimis, meutern cruciatibus ango ; His me solve malis, et laudes votaque pango.

5. Angele, me iugi tua salvet cura rogatu,

Ne pro multimodo peream damnerque reatu, Me de terribili tua liberet ars cruciatu, Dignus ut angelico possim fieri comitatu.

6. Angele, qui nosti, quae sunt in fine futura,

Qui medicus meus es, mea spes, mea vulnera cura, Yulnera, mens quibus est, nisi eures me, peritura; Ergo mei cordis fac sint penetralia pura.

7. Angele, nulla, reor, vox sufficit enumerare, Quotve quibusve modis libuit delicta patrare,

Sed mibi, qui potis es, fer opem veniamque precare, Proque salute mea, comes optime, sollicitare.

8. Angele, mox ut ego baptismate sum renovatus Et posui veteris maculas in fönte reatus, Sum tibi tuque mihi tradente Deo sociatus; Fac, precor, ut tecum pro me roget ordo beatus.

9. Angele, trina mali vis urget me vehementer

Et trahit in facinus mentemque rapit violenter, Scilicet ebrietas et luxus et ira frequenter, Has igitur furias, has, angele, perde potenter.

10. Angele, communi luxus nocet utilitati, Ebrietas auffert regni promissa beati, Ira viri sanctae contraria tit gravitati;

Haec portenta, rogo, metuendi comprime fati.

11. Angele, qui veram confers animae medicinam, Ex anima divelle mea pestem hanc genuinam, Ne ruat in casus aliquos mortisve ruinam, Sed valeam laetus deitatem cernere trinam.

381

12. Angele, tolle metum, spem. gaudia, tolle dolorem, Quatuor haec hominem sutfocant interiorem, Haec adimunt fidei sacrum temerando liquorem; His igitur pulsis sanctum mihi confer amorem.

18. Angele, verna tuus humili te voce precatur, Ut tibi commissam se serves, ne moriatur, Nam corruptelae vitiis et mole gravatur; Ergo tuum vegeta, ne mortis fasce prematur.

14. Angele, per Christum rogo te, quo gloriticaris, Ut non cum reprobis reprobari me patiaris, Sed me iustifices et ab hoste malo tuearis Meque iuves caelo cuneis assistere claris.

15. Angele, fac per eum, qui fecit in aethere Stellas, Mysterium cuius nullas scio scire tabellas,

Ut, quaecunque nocent, propria virtute repellas, Iurgia, livorem remove mundique procellas.

16. Angele, qui nostram fragilem scis condicionem, Solve Deo, quam non valeo, pro me rationem Ac mihi, dum vivo, veram pete relligionem, Vivorumque simul post mortem da regionem.

17. Angele, sobrietas, modus et pietas abierunt, Hisque superfluitas, tumor et levitas subierunt, Omnis me virtus et bonestas deseruerunt,

Tu revoca vires, quae sie me destituerunt.

18. Angele, qui meus es caelesti munere custos, Qui veterem vitam reprobas moresque vetustos Et nos esse novos cupis et sine crimine iustos, Renes ure meos ardore libidinis ustos.

19. Angele, qui mentis nitidae verax es amator Iustitiaeque meae studiosus ad aethra relator, Ante Denm testis meus esto, mei miserator, Parce mihi, ne me reprobet damnetque creator.

20. Angele, multa premunt, vincenda superbia restat, Haec me prae eunetis vitiis odiosa molestat, Haec per verba foris iaetantia se manifestat, Huic oppone manum per eum, qui vivere praestat.

21. Angele, mille modis stimulant me crimina centum Et mihi divinum cupiunt auferre talentum,

"Non ars ulla iuvat nee opes nee cura medentum ; Spes raea tu solus, me fatis eripe fientum.

382

22. Angele, qui maestos et tristia corda serenas, Aufer, quas timeo, meritas pro crimine poenas; Crimen namque meum pelagi superavit arenas, Tu mala, quae merui, .remove torraeuta, catenas.

23. Angele, roundani consurguut undique fluctus, Undique formido, lacriraae, suspiria, luctus, Iustitiaeque boni vix sunt hoc tempore fructus; Sed tot ab aerumnis sim te revocante reductus.

24. Angele, saepe rui, volo surgere meque fatigo, Membraque cum vitiis tidei sartagine frigo Et cum daemonibus iugi certamine Üigo, Meque iuva per eum, cuius nescitur origo.

25. Angele, qui meus es paedagogus et assecla dives, Qui tribuente Deo felix per saecula vives, Ducat ad aetheros tua me dementia cives,

Nee me pro meritis aeterno lumine prives.

26. Angele, cuius id est deitatis nosse profundum, Qui potes in puncto totum percurrere mundum, Curre, veni, fer opem simul et munimen abuudum, Semper adesto mihi praesens mea vota seeundum.

27. Angele, peceavi; non sunt tot in aequore stillae, Non tot in orbe manent per regna iacentia villae, Quot mala commisi, neque sunt tot in igne favillae; Evacua tarnen haec, quamvis sint millia mille.

28. Angele, multa tibi mea sum peccata professus Et prope defeci eulparum pondere pressus ; Tu remove eulpas et mentis dirige gressus, Mens ut inire queat sanetos ereeta recessus.

29. Angele, respice me miserum peccata fatentem, Eftice securum preeibus tormenta paventem Auxiliisque tuis ad caelum dirige mentem, Meutern corporea sub conditione gementem.

30. Angele, quo fugiamV tot sunt contraria laetis, Ut vix sufficiant ullis recitanda poetis,

Vix et ego valeam portum sperare quietis; Sed tu cum soeiis requiem portumque rogetis.

31. Angele, fe^tiua, tege me munimine grato Invidiaeque malum fraudisque venena fugato, Intus et exterius me semper purificato,

Ut per te merear regno gaudere bcato.

383

32. Angele, dulce tuum, mihi sie irapende iuvamen, Lustret ut omnipotens per te mea pectora flamen Optaturaque mihi tribuat mentis renovamen, Subjungatque pium plebs omnis : Fiat et Amen.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. Collect, ms. Burtonense saec. 13. Cod. Londinen. Vesp. E III. C. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 500 D. Collect, ms. Anglicum saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65. E. Orat. ms. Tegurinum anni 1470. Clm. Monacen. 20021. F. Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a IV 39. G.

1, 2 serva, defende, guberna ACFG. 3, 3 non ut oportet FG. 3, 4 Christum prave. D. 4, 2 mortis videns FG. 5, 2 Nee pro B ; damner peveamque E. 6, 2 Qui meus es medicus FG. 6,3 nisi eures mea peritura ADFG. 8, 3 satiatus G. 8, 4 ut fehlt C. Str. 9 fehlt D. 9, 1 terna mali G ; terreni mali F ; me fehlt AFG. 9, 2 rapit vehementer E. 9, 4 Has ergo furias FG. 10, 4 portenda A. 11, 1 animae confers ABFG. 11, 2 hanc fehlt C. 12, 4 His ergo pulsis FG. 13, 1 precamur B. 13, 2 se fehlt AFG. 14, 3 fehlt E. 14, 4 Me iuves E. 15, 1 fac fehlt AFG; fecis I). 15, 4 livores AFG. 16, 2 Solve, quam non valeo, pro me Deo rationem FG. 19, 2 aethera velator B. 19, 4 Parce mihi reo D. 20, 3 seminifestat C. 21, 3 nee opus AFG; cura fehlt E; medendum B. 21, 4 solus es, es über der Linie C. 22, 4 tormenti FG. 23, 3 bone korrig in boni E. 23, 4 sum F. 24, 2 sartagine fingo B. 24, 4 Me iuva per AFG. Str. 25 fehlt D. 27, 4 haec tarnen F; haec tu quamvis G. 28, 4 excessus FG. 29, 1 me respice FG. 30, 1 quos fugiam D; contraria legis AFG. 30, 2 reeidenda poetis C. 30, 3 Vix ut ego FG. 31 , 2 Invidique D. 32, 3 Aptatumque C. 32, 4 et fehlt G.

Aufschrift: Quaterniones Malchi ad angelum suum AB; Tetrasticon ad sanetum angelum D ; Tetrasticon Malchi E. Drei Strophen dieses Gebetes (1. 3. 2) stehen auch in Clm. Monacen. (ol. Schiren.) 17466 saec. 15. auf einem Vorsetzblatte saec. 14. sowie in Cod. Petrin, a IV 38 saec. 15. Fünf Strophen (1. 2. 3. 4. 5.) finden sich in der Prager Hs. XIII E 3 saec. 14

294. (8.) Epodou Reginaldi super Malchum.

1. Pater Deus, factor meus, Regurn rex et Domine, Te cum nato ioereato,

Te cum saneto flamine Supplex oro et adoro, Licet pressus crimine.

Quem foedavit et gravavit Multa labes scelerum,

Tua manus, ut sim sanus, Me confortet miserum,

Ope tua lues sua Medicatur vulnerum.

Assistentis et credentis Pius fave preeibus,

Me clementer ac potenter Duris solve nexibus,

Quibus ligor et affligor Miris cruciatibus.

4. Quam tinxisti et lavisti lnsiguitam titulis

Semel sacro in lavacro, Mentem lava maculis,

Sit abluta et soluta A peccati vineulis.

384

5. Fac benignus, ut sim dignus

Preces tibi fundere,

Te laudare, praedicare,

Nomen tu.uni canere,

Furo corde absque sorde

Hymnura tibi pangere.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. (Jim. Monacen. 18580. A. Collect. ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Land. Miscell. 40. B. In B sind die Strophen nur vierzeilig, es fehlt jedesmal die fünfte und sechste Zeile. Str. 1 lautet in B:

Audi, Dens, quid te reus, M->le pressus criminum, Supplex orat et implorat, i Credens in te Dominum.

4, 1 Quam finxisti et dedisti B. 4, 2 Mentem lava maculis B. Auf diese Invocatio folgt, im selben Versmafse geschrieben, in A in sechs-, in B in vierzeiligen Strophen , ein langes erzählendes Lehrgedicht de mundo , de elementis, de Adam, de Eva etc. etc. Den Schlufs bildet dann der folgende Hymnus auf Malchus, eingeleitet mit den Worten: Nunc canamus et pro- mamus Malchum nostri ordinis.

295. (9.) De sancto Malcho.

3.

4.

Suo rhythmum bunc et hymnura

Dedicemus nomini, Ad honorem et amorem

Christi tarnen Domini, Ut superno et aeterno

Assignemur lumini.

Uli detur et cantetur Laus et honor iugiter,

Qui virtutis et salutis Dona praestat largiter,

Per quem tanta scripsi, quanta Malchus egit fortiter.

Plurimorum laudes, quorum Deus est laus, contuli,

Ad extremum verba demum In captivum appuli,

Vita cuius non est buius, Qui nunc vivit, populi.

Non peccabo, si aequabo Sanctis huius temporis

Malclii vitam, redirnitam Omni lucendecoris,

Ipsum cio corde pio, Ut sit memor memoris.

5. Ergo ille sanctis mille

Est aequandus meritis, Qnisquis amat Deum, clamat

Huius nomen militis Nee non fandae et amandae

Suae sacrae comitis.

6. Illura ferae servavere,

Nam paganos ocius Invaserunt et straverunt,

Malchus stabat medius Ista videns et conti dens,

Adhuc tarnen dubius.

7. Cui bona inter dona

Tum per innocentiam Spes manebat et gaudebat

Tum per Dei gratiam, Evadendi et vivendi

Habebat fiduciam.

8. Quid terroris, quid amoris

Corde suo fuerit, Cum servire et perire

Suos hostes viderit, Se servatum et vitatum,

Null us sermo prompserit.

385

9. Quam virtutem et salutem Menüs suae puritas Uli dedit, sicut credit

Sensus nostri parvitas, Causa pravis leti gravis Exstitit rnalignitas.

10. Vera fide homicidae Strangulati pereunt,

Ibi stulti sunt sepulti Nee ad sua redeunt

Sic iniusti, sed raox iusti De spelunca exeunt.

13

11.

12.

Unde rogo te et cogo, Nostri lector epodi,

Sero, mane mecum cane Monachum huiusraodi,

Retractemus et narreraus Sui textum exodi.

Digno laude viro plaude, Mecum ede canticum,

Verba misce, mecum disce. Carmen istud rhythmicum,

Lyram tange, mecum pange Melos panegyricura.

Aetas frequens et plebs sequens,

Universi posteri Docti fiant, vitam sciant

Huius nostri pueri, Nam benignus est et dignus

Menü purae inseri.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clm. Monacen. 18580. A. Collect, ms. Koffense saec. 15. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. 4, 4 lue decaris A. 4, 5 Ipsum eio A. In ß ist das Lied so abweichend, dafs es angezeigt ist, seinen vollen Text hier folgen zu lassen :

1. Suo rhythmuni hunc et hymnum 4. Dei donum, quod leonum Dedicemus nomini, Dono sospes viveret,

Ad honorem et amorem Cum saevire et perire

Christi tarnen Domini. Suos hostes viderit.

Per quem tanta, scripsi quanta,

Malchus egit fortiter, Uli detur et cantetur

Laus et honor pariter.

Ergo ille sanetus mille Sanctis vixit sanetius,

Cui bona inter dona Datur hoc excelsius

5. Quam virtutem et .salutem

Mentis dedit puritas, Mortem hostis, sicut nostis, Sua dat iniquitas.

6. Unde rogo te et cogo,

Nostri lector epodi, Sero, mane mecum cane Munachum huiusmodi.

7. Digna laude mecum plaude, Mecum ede canticum, Illum laudo, illi plaudo Carmen edens rhythmicum.

296. (10.) De quot quot et tot tot.

Quot sunt horae et quot morae, 2.

Quot annorum spatia, Quot suntlaudes et quot fraudes,

Quot in caelis gaudia, Quot sunt visus et quot risus,

Quot virorum studia ;

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

Quot sunt montes et quot fontes Et quot ignes aetheris,

t^uot sunt apes et quot dapes Et quot aves aeris,

Quot sunt metus et quot fletus, Quot labores miseris : 25

386

3. Quot sunt lares 3t quot pares,

Quot per raun dum flumina, Quot sunt boves et quot oves,

Quot in pratis gramina, . Quot sunt stillae et quot villae,

Quot villarum nomina •,

4. Quot sunt leges et quot greges

Et quot fron des arborum, Quot sunt valles et quot calles

Et quot urabrae nemorum. Quot sunt manes et quot canes

Et momenta temporum ;

5. Quot sunt formae et quot normae,

Quot in terris bomines, Quot sunt luctus et quot fluctus,

Quot in mari turbines, Quot sunt grues et quot sues

Et quot vitae ordines:

6. Quot sunt stellae et quot velle,

Quot in castris milites, Quot sunt rura et quot iura,

Quot in orbe divites, Quot sunt fures et quot mures,

Quot in agris limites ;

10.

Quot sunt patres et quot matres Et quot matrum pueri,

Quot sunt rogi et quot logi, Quot metrorum numeri,

Quot sunt poenae, quot catenae, Quot in orco miseri;

Quot sunt mores, quot colores Et quot rerum species,

Quot sunt vites et quot lites, Quot bellorum acies,

Quot sunt mortes et quot sortes, Quot malorum rabies:

Tot honores, tot favores Et tot laudum titulos

Malcho demus et cantemus Dulces illi modulos,

Qui ut bonus sie patronus Nos agnoscat famulos.

Voce rauca seripsi pauca;

Malcbe, grata sumito Meque Deo gratum meo

Tua prece facito. Hie consisto, versu isto

Malchi Carmen limito.

11. Alpba Deus initium, £2 sit finis et praemium.

Collect, ms. Tegurinum saec. 12. Clin. Monacen. 18580. A. Collect. ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. B. 1, 3 fraudes et quot laudes B. 4, 3 calles et quot valles B. 9, 1 Quot honores tot A. Aufser diesen Abweichungen fehlen in B von allen Strophen die fünfte und sechste Zeile; ebenso 11, 1 sq. Aufschrift in B: Comparatio.

2!>7. (11.) Homo de Terra.

Quid tibi pendenti loquar et pro nie morienti? Quid loquar aut edam? stupeo magnalia quaedam. Mens bebet et cordis, sua lux fugit. borrida sordis, Efficior mutus, feror in lacrimis resolutus, Non babeo mentem, qua te videam morientem. Intueor lignum, clavos pretiumque benignuin Et lateris rivum, qui diluit orane noeivum.

387

Penso raeam causam, numeroso crimine clausam.

Nee spes ulla manet, nisi nie tua passio sauet. 10 Dignus eram poenis, croce, flammis. morte, catenis,

Et quasi sub eultro positum me surripis ultro.

0 pietas Christi, quid in hoc fieri voluisti ?

Dum pro me moreris, me vivere velle videris.

Quas referam grates, quae dona per has bonitatis ? 15 Cordis vota boni tua sint libamina doni.

Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40. 13, me velle vivere videris Hs.

298. (12.) Christus de Cruce.

Quid contemplaris ? morior, ne tu moriaris, Tactus amore pio pia pro te victima ho, Mortis ut exsortem faciam te. suffero mortem, Probra crucis tolero, tua dum lucra, non mea, quaero. 5 Huius agone crucis tibi comparo gaudia lucis, Scilicet istud ago. mea ne moriatur imago. Tota salus hominis meus est in hac cruce finis, Mortem morte gravi, dum pro te suffero, stravi, Sanguine quaesitam mortalibus erogo vitam.

10 Robora conscendi crueifixus ibique pependi. Grates ergo bonas et praemia digna reponas. Ne sis ingratus mihi, cuius es arte piatus. Haec nisi magna satis sunt dona meae pietatis, Addo tuus Iesus fio tibi potus et esus,

15 Suaviter appositae bibe; mandc eibaria vitae.

Collect, ms. Roffense saec. 12. Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 40.

25*

Marbodus,

Episcopus Redonensis, t 1123.

Marbod, neben Hildebert von Lavardin und Baudry de Bourgeuil eine der gefeiertsten literarischen Gröfsen des 11. Jahrhunderts, erblickte das Licht der Welt um das Jahr 1035 zu Angers, wo sein Vater Robert, nach seinen urkundlich beglaubigten Beinamen Pelliciarius undParamentarius zu schliefsen, ein Pelzhändler, das Haupt einer zahlreichen und angesehenen Familie war. Seine ersten Studien machte Marbod in den Schulen der Vaterstadt unter der Leitung Rainalds, eines Schülers Fulberts von Chartres. Mit Recht, schreibt er in der Vita Maurilii II, 3 ff, besinge ich diesen, den Patron von Angers,

Scilicet a puero proprio quem iungere clero Dignatus, pavit iuvenemque docendo levavit.

Später übte er ebenda die erste Lehrtätigkeit aus, welche solchen Bei- fall fand, dafs ihn Bischof Eusebius Bruno 1067 an die Spitze aller Schulen der Stadt berief. Nachmals finden wir ihn mit der Würde des Erzdiakons be- kleidet. Diesen Titel führte er, als ihn 1096 Urban II. zu Tours zum Bischöfe von Rennes ernannte. Als nach der Resignierung Gottfrieds von Angers Zwi^tigkeiten bezüglich der Wiederbesetzung des Stuhles Klerus und Volk in zwei Parteien spaltete, trat Marbod mit Entschiedenheit für den jugend- lichen Rainald von Martigne, einen seiner ehemaligen Schüler ein, wurde aber wegen dieser seiner Parteinahme von den Gegnern Rainalds, wie es liiefs, auf Anstiften Gottfrieds von Vendome gefangen und eine Zeit lang in Haft gehalten. Nachdem Rainalds Wahl durchgedrungen, geriet er mit diesem selbst in Zwistigkeiten, da derselbe ihn aller Pfründen beraubte, die er auch als Bischof von Rennes noch in der Heimatdiözese besafs, und erst 1108 kam eine Aussöhnung der Prälaten zustande. Im Jahre 1104 auf dem Konzil von Tours anwesend, verwaltete Marbod 1109 während einer Romreise Rai- nalds auch dessen Diözese. Gegen Ende seines Lebens zog er sich, acht- undachtzig Jahre alt, in das Kloster Saint- Aubin zurück und starb daselbst den 11. September 1123. Vgl. Ernault. Marbode eveque de Rennes. Sa vie et ses oeuvres. Rennes 1889. (Bulletin et Memoires de la societe archeologique du departement Ille-et-Vilaine. Tome XX, II).

Marbods Gedichte, unter denen sich nur wenige hymnische oder hymnen- verwandte Dichtungen finden, liegen uns in der Ausgabe von Beaugendre (Paris 1708) vor. Bei der durch Haureaus Untersuchungen über Hildebert erschütterten Zuverlässigkeit dieses Herausgebers ist es von Wichtigkeit, zu erfahren, dafs er in wesentlichen Dingen, namentlich aber bezüglich der Hymnen, ganz auf der Editio princeps der Werke Marbods fufst. Diese hat den Titel: „Incipit liber Marbodi, quondam nominatissimi praesulis Redonensis etc. Coloph.>n: „Impressum Redonis ... impensis reverenr dissimi . . . Domini | Yvonis, I>>i ijnttin Ri-rtoni mis ,],;.<<■<],) . . . || per

loannem Bäudowyn, primum et wnicum chälcographum finitque die

sabbati, vigesima prima mensis Maii mnw Domini millesimo quingentesimo

- 389

vicesimO quarto." Vgl. Brunet III. 1391 sq.; Panzer VIII, 244; Grässe IV, 379 sq. Das Werk ist in kl. 4 ° mit gotischen Typen auf unpaginiertem Papier gedruckt; es enthält folgende Gedichte:

Fol. 2 b. Maria mater Domini De s. Maria Magdalena.

Omnes immundi currite De s. Maria Magdalena.

Peccatrix quaedam femina De s. Maria Magdalena.

Aniversae [sie ] creaturae Oratio ad Patrem.

Fol. 3 a. Iesu Christe, Dens noster Oratio ad Filiuni.

Cum recordor, quanta cura Oratio ad Deum.

O saneta virgo virginum - Oratio ad s. Mariam.

Fol. 3 b. Cum sacerdotum celebrant De sacerdotibus.

Eine zweite Serie von sechs Gedichten findet sich zwischen der Vita b. Maurilii und dem Liber de Lapidibus eingeschoben :

Fol. 25a. Stella maris, quae sola paris Oratio ad matrem Domini.

Missus ad egregiam tulit De annuntiatione Domini.

Fol. 25 b. Inter festa Dei micat huius De epiphania. Fol. 26 a. Scribere delectat rem. quae De ypapanti Domini.

Destructor mortis vitaeque Triumphus Christi.

Fol. 26 b. Confessor vel laus stat primus De XII patriarchis.

Bei der Seltenheit dieser Ausgabe, die schon zu Beaugendres Zeit zu den libri rarissimi gehörte, wollte ich diese Angaben, die ich Henri Omont danke, nicht unerwähnt lassen. Die vier letzten Gedichte habe ich im folgenden nicht aufgenommen, weil sie der didaktischen Poesie angehören, nicht der hymnischen. Hält man mit Ernault und Ferry (De Marbodi, Kedonensis episcopi, vita et carminibus, Nemausi 1877) die Autorschaft Marbods bezüglich des Lapi- darius aufrecht, so kann ihm doch der Hymnus Cives caelestis patriae (Beaugendre col. 1679) nicht zugeschrieben werden. Sein Vorkommen im Hymnar von Moissac (Anal. II, 97) schliefst Marbod aus, dem das Gedicht wohl nur wegen der Berührung mit dem Inhalte des Lapidarius beigelegt ward.

299. (1.) Oratio Marbodi Episcopi.

1. Saticti Felix et Adaucte,

pretiosi martyres. (^iui per fidem superastis saevos mundi prineipes.

2. Impetrate mihi vestro

peccatorum veniam, Qui soletis sitienti terrae dare pluviam.

3. Vidi bis, cum siccitate

morerentur segetes, Arva finderentur siti. desperarent homines.

4. Postquam vestra saerosaneta

sunt prolata pignora, Statim venit de superuis exoptata pluvia.

5. Rursum vidi, dum natarent

arva magnis imbribus, Premerentur curvae messes noeivis grandinibus,

6. Postquam vestras sacrosanetas

promsimus reliquias, Statim fulsit impetrata caelitus serenitas.

7. Vos habetis potestatem

caeli portas claudere.

Rursus inde, quando vultis,

largas imbres fundere.

8. Irrigate, quaeso, meam

sitientem animam, Non per imbrem, sedperillam, quae nie mundet, gratiam.

390 -

9. Vobis mens deservivit qualiscunque calaraus, Per vos inundi conservator mihi sit propitius.

Comment. Bibl. ms. saec. 11. Cod. Rotomagen. 148 (A 202). add. saec. 12. A. Beaugendre col. 1546 B. Diese Oratio folgt auf die Vita rhyth- mica der beiden Märtyrer. Sie ist also wie diese in Angers, mithin vor 1096, geschrieben; denn die Reliquien dieser Heiligen, von deren Tragen im Bittgange diese Oratio redet, befanden sich in Angers. Cfr. Acta SS. Aug. VI, 547. n. 9.

Dies Gebet , das an den Schlufs einer vita metrica der beiden Märtyrer angefügt ist. die allgemein für authentisch angesehen wird, ist für uns des- halb von Wichtigkeit, weil es wie die Vita den Nachweis erbringt, dafs Marbod es sich bei reimenden trochäischen Tetrametern mit dem stumpfen Reime, mit der sogenannten Assonanz genügen liefs.

300. (2.) De Aniiuntiatione B. Mariae.

Missus ad egregiam Gabriel tulit ista Mariam : Innuba semper, ave, Hos pulcber olensque suave Christum ventre feres, benedicta super mulieres, Solus eri.t salvas, tua quem salvaverit alvus. 5 Ex te nascetur^ qui sceptra David moderetur, De fructu cuius spes gei.ninis exiet buius, Nunc et in aeternum geret hie diadema paternum, Iesus erit dictus, super omnia rex beneriietus. O felix fruetus vertens in gaudia ludus,

10-0 germen sanetum, neque tale fuit neque tantum ! Talibus auditis reddit virguneula mitis: Quomodo coneipiam vel mater quomodo riarn, Quae, sicut vovi, neque nosco virum neque novi? ( lorruptos artus sequitur coneeptio partus ;

15 Quae coitum nescit, venter suus unde tumescit? Virgine sie fata vox est divina relata : Progenies Iesse, Deus est qui sie iubet esse, Quique iubens esse facit esse iubendo necesse, Spiiitus aeternus tibi, casta, favorque paternus

20 Intus obumbrabit ventremque tuum gravidabit, Filius ipse Dei, noctis sator atque diei. Rector caelorum, Deus et dominus dominourn, Natorae geminae, sine prineipio, sine fine, Ultimus et primus, longus, brevis. altus et imus,

25 l'arvulus et magnus. magnus leo, parvulus agnus, Ex te mortalis, qualis pater, ex patre talis. Et tu, Stella maris, miseris eris auxiliatrix, Spes peccatorum, regina beata polorum, In terris totis pia. saneta vocabere votis.

391

30 Iustitiae solis genetrix sine semine prolis. Neu dubitare velis exemplo facta fidelis, Helisabeth sterili datus est in ventre senili De marcente viro magnus puer ordine miro. Lacte tumens pectus iam discit habere senectus,

35 Pignore gaudet anus, gaudet quoque pignore canus. Partus cognatae minor est et discrepat a te ; Iudex et praeco nee pondere penditur aequo. Sed tarnen et similem servi probat actus herilem, Si sterilis gravis est, si virgo puerpera visa est.

40 Unam qui credit, non hunc res altera laedit. Hinc firmato fidem, duo mira Deus facit idem. Credula respondit : Qui per te tanta spopondit, Ut sähet mundum, mihi det tua verba seeundum.

Collect, ms. 8. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. Collect, ms. Augustin. Tolosan. saec. 13. Cod. Tolosan. 871. B. Collect. ms. Tongerloense saec. 13. Cod. Bruxellen. 3185 (7797—806). C. Beaugendre col. 1567. D. 3 mente feres B. 7 gerit D. 10 tale fecit neque B. 11 fatur virguncula D. 19 tibi castae. 31 Nee dubitare B: velis verbo iam facta D. 38 tarnen ut similem D. 40 non habet res altera D. 41 facit Deus D.

301. (3) Oratio paenitentis saepe lapsi

Me miserum ! quid agani? porto sub pectore plagam,

Plagam peccati foetentis et inveterati,

Tamquam si portem sub eodem pectore mortem.

Quam quotiens lavi, quotiens emplastra ligavi, 5 A corruptela totiens est vieta medela.

Mille ligaturas admovi nil valituras,

Semper rupta cutis, semper via nulla salutis.

Hinc totis horis mens est mea plena timoris,

Nam formidat ita subito discedere vita 10 Et flammas horret, quibus ultio crimina torret,

Flammas aeternas infernalesque cavernas.

Cum tarnen haec meditor, frustra consurgere nitor,

Haerens quippe luto prae consuetudine nuto.

In tot et in tantis violavi iussa tonantis, 15 Quod prope despero meliorari, quia sero.

Sed quamvis sero, tarnen adiutoria quaero,

Non humaiia quidem, nam sunt mihi cognita pridem;

Sola divina sum salvandus medicina.

Ad te suspiro, caeli non subdite gyro, 20 Summe sacerdotum, tibi defero debile votum.

392

Dextera salvatrix, fac, haereat ista cicatrix, Nee renovet sulcum, sicut solet, ulcus hiuleum. Christe, Dei verbum, qui despicis omne superbum, Exaltas bumiles, tollis de pulvere viles,

25 Plasmator rerum, lumen de lumine verum, Huc adhibeto manus, ut fecit Samaritanus, Ablue divino saniem cum sanguine vino Et, donec vivo, perfundito vulnus olivo. Ut vino lotum saneturque unguine fotum.

30 Et, maior caelo, tibi, quod dolet, omne revelo, Culpas agnosco, laxari debita posco. Spernere me noli, quia peceavi tibi soli, Nee me trade neci, quia coram te mala feci. Mundi salvator nostraeque salutis amator,

35 Per cuius nutum replet faeundia mutum, Per cuius numen reeipit caecatio lumen, Ex oculis cordis mihi tolle, quod est ibi sordis, Et linguam mutam fac ad bona verba solutam. Languida qui sanas, cava reples5 aspera planas,

40 Rectiticas tortum, mortem convertis ad ortum, His aliisque malis pleno mihi sis venialis. Virgo parens Christi, placa mihi, quem genuisti, Audi, care Deo, qui natus es ex Zebedeo, Exora pro me, Petre, nobilis incola Romae,

45 Et tu, Paule sacer, vir spiritualis et acer, Omnes electi. Dominum prece cogite flecti.

Collect, ms. S. Gatiaui Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. Collect, ms. S. Mariae de Prato saec. 12. Cod. ßernen. 710. B. Collect. ms. Floriacense saec. 12. [13. et 14.J Cod. ßernen 702. C. Collect, ms. Voraviense saec. 12/i3. Cod. Voravien. 33 (111). D. Collect, ms. Fürsten- feldense saec. 13. Clm. Monacen. 6911. E. Beaugendre col. 1574. F.

4. Nam C. 5 fehlt B. -6 admovi ut valituras D. 7 rupta cuptis C. 8 In totis B; Omnibus hanc horis E; horis cum mens mea plena F. 9 fehlt B; decedere F. 11 fehlt B. 12 Cum tarnen hoc B. 13 prae consuetudine mitto C; nitor D. 14 sq. fehlen B. 15 Quot B; quod pene F; quoque sero DE. Nach 16 schieben BC ein:

Filius est irae, qui vult impune perire,

Ast impune perit, qui non sibi congrua quaerit,

Ergo, licet sero, tanien adiutoria quaero.

17. non sunt nisi cognita E. 19 fehlt B. 20 debile totum C. 21 fac fiat plaga cicatrix C; fac ut abeat ista D. 22 Nee removet sulcum, sicut movet ulcus in ulcum D; Nee renovet sulcum, sicut movet ulcus inulcum.

E. 23 esse superbum C. 26 Hie adhibeto F; Hunc adhibeto E. 27 divino famem F. 28. Atque redivivo perfundito BC. 29. sanetur et unguine BC. 36 fehlt BC. 37 Visum restaura, quia vitiet omnia bona

F. 44 Petre urbis incola D. 46 Dominum mihi cogite BC. De paenitentia versus D. Vgl. über die Echtheit dieses Stückes Haureau, Des Poemes Latins attribues ;'i Saint Bernard p. 20.

393

302. (4.) Oratio ad Matrem Domiui.

Stella maris, quae sola paris sine coniuge prolem, Iustitiae darum specie super omuia solem, Gemma decens, rosa nata recens, perfecta decore, Mella cavis inclusa favis imitata sapore 5 Omnirnodos tuus almus odos praecellit odores, Exsuperat, quos ver reserat, tua gratia flores. Corporeus te, casta, Deus conceptus inundat, Exoriens, passus, moriens nos crimine mundat. Ut miseros trahat ad superos, venit altus ad ima,

10 Eripitur, dum mors moritur, plasmatio prima. Eximium fuit hoc nimium tibi, sancta virago, Virgineum quod per gremium patris exit imago. Amplexus solet hie sexus sentire pudendus, Ut paribus de seminibus queat edere fiendos,

15 Tu vero praegnans utero servansque pudorem Producis Dominum lucis vitaeque datorem. Luciferi mater pueri, te mundus adorat, Te preeibus, te carminibus devotus adorat. Post Dominum tu spes hominum, quos conscia mordet

20 Mens sceleris, quae per Veneris contagia sordet. Supplicium post Judicium removeto gehennae, Elisios concede pios habitare perenne.

Collectan. ms. saec. 13. Cod. Oxonien. Digby 65 A. Beaugendre 1559 sq. B. 4 mutata sapore B. 5 bis 16 fehlen A. 18 honorat B. 19 quo conscia B. 22 Elisios habitare pios concede perenne B. An dies Gedicht ist in der Oxforder Hs. ohne Absatz an das Carmen Petri Pic- toris angehängt „Esse, quod est ex se, Deus est" etc. Zu der An- rede „casta" (v. 7) vgl. Nr. 2, 19.

303. (5.) Oratio pro fldelibus defuuetis.

Christus, rex magnus atque Dei patris agnus, Qui ligno fixum se morti tradidit ipsum, Ob nostros actus placabilis hostia factus. Ante suum letum fei praegustans vel acetum, Ut nos eriperet. quos vis inimica teneret, Arbore pro quadam, quam perfidus attigit Adam Per deeeptorem vetitum gustando saporem, Unde fuit dignum pro ligno ponere lignum, Sicque fuit iustum pro gustu ponere gustum,

394

10 Hie tandem medicus, cui subditus est iniraicus Et mors et morbus et frigus et ardor et orcus, Huic, cui vos vultis, prosit reliquisque sepultis.

Collect, ms. S. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. Collect, ms. S. Albini Andegaven. saec. 12. Cod. Andegaven. 303 (294). B. Collect, ms. Audegavense saec. [11. et] 13. Cod. Andegaven. 287 (276). C. Beaugendre col. 1578. D.

304. (6.) Oratio ad Patreai.

1 Universae creaturae Domiuator increate. Rerum motus principalis, Beatus et immortalis, 5 Virtus una, spien clor unus, In quo non est plus et minus ; Unus Deus, tres personae, Trinum nomen, unum esse; Qui de limo primum patrem

10 Et de patre primam matrem, Consequenter ex duobus Propagasti totum genus, Quibus et de eaelo mentes Inspirasti descendentes,

15 Ut sequenda nosse possent Sequerentur et, quae nossent. Praesta mihi, Deus meus, Factor et refector meus, Ut mens ortus sui memor

20 Te sequatur, bone duetor, Et sie currat libens post te, Ut et corpus trahat post se. In mandatis tuis vadat Sic, ut nunquam prorsus cadat.

25 Peto ergo mentem sanam

Et amantem diseiplinam Et cum sanitate mentis Incolumitatem carnis. Tu plasmator utriusque,

30 Da, quod competit utrique. Ad peccandum proni sumus Et ad bumum redit bumus; Tu ruinam nostram fulei Pietate tua dulci.

35 Quid est homo, proles Adae, Germen necis dignum clade? Quid est bomo nisi vermis, Res infirma, res inermis? Ne digneris huic irasci,

40 Qui non potest mundus nasci, Noli, Deus, hunc damnare, Qui non potest non peccare. Iudicare non est aequum Creaturam, non est tecum.

45 Non est miser bomo tanti, Ut respondeat tonanti. Sicut umbra, sicut fumus, Sicut foenum facti sumus, Miserere, Deus trine,

50 Miserere, miserere.

Beaugendre col. 1557 sq. 38 Res infima. 44 non est mecum. Dieses und das folgende Gedicht stehen wohl augenscheinlich in einem ge- wissen Zusammenhange mit Hildeberts Oratio ad ss. Trinitatem. Was abhält, diese Dichtungen ohne weiteres als Erzeugnisse Marbods anzusehen , ist die Tatsache , dafs der Beim (hier der weibliche) unvergleichlich nachlässiger gehandhabt ist, als es in Marbods Hexametern der Fall ist. Ist der Inhalt seiner nicht unwürdig, die Form möchte man ihm nicht zutrauen. Indes ist anderseits zu beachten dafs wir auch bei Marbods Zeitgenossen Gottfried von Vendome auf ähnliche Nonchalance stofsen, die dieser jedenfalls leicht in der Lage gewesen wäre zu vermeiden; ich erinnere an Keime wie reo und virgo r carnem und precem etc. Gesetzt, Marbod hätte diese Verse ge- schrieben, so müfsten wir ihnen das Verdienst zuweisen, llildebert zu seinen unsterblichen Trochäen veranlafst zu haben.

:l!>:

30*. (7.) Oratio ad Filium.

1 Jesu Christe, Deus r.oster, Bone pastor et magister, (^ui cum esses forma Dei Coaequalis patris tui, 5 Propter hominum saiutem Induisti carnis vestem Et de ventre virginali Tamquam sponsus processisti. Sic in carnis vetustate

10 Conversatus sine labe, Ut et opus adimpleres Et exemplum nobis dares; Opus, in quam, pietatis, Superans affectum mentis.

15 Contumeliis vexatus Et in cruccm sublevatus Generalis mortis iura Destruxisti morte tua. Dormivisti, surrexisti,

20 Super caelos ascendisti. , Inde venies in fine, Quae fecisti, iudicare, Redditurus digna factis Cum redditione carnis.

25 Deus-homo, Iesu Christe, Miserorum, miserere ; Deus-homo, rex caelorum, Miserere miserorum. Huius fidei confessor,

30 Licet reus et transgressor Duplex, oro, Iesu Christe, Nomen super nomen omne, Ut peccata confitenti Et. virtutes anhelanti

35 Haec condones, illas dones,

Sicut ipse docens mones, Ut et lumbos praecingamus Et luceruas teneamus. Cum virtutes mandas quaeri,

40 Quas appellas reguum Dei, Da, quod iubes, ut quaeramus, Et sie iube, quod agamus. Inter euneta, quae requiro, Unum est, ad quod suspiro,

4 h Quod exposco speciatim, Hoc et posco nominatim, Contra carnis corruptelam A te flagito medelam. Propter tuam pietatem

50 Dona mihi castitatem Et me ipsum et te nosse, Sicut est humanuni posse. Ilis, ex quibus voluisti Me seeundum carnem nasci,

55 Et maioribus ipsorum Computatis retroversum Cunctis praesta, Deus dives, Vitam inter tuos cives. Fratres meos et sorores

60 His in donis fac consortes ; Parentela mihi iunetos, Clemens Deus, salva eunetos. Omnes, qui tideles vivunt Vel fideles obierunt.

65 Sempiterna fac quiete Frui sine meta metae. Sit laus patri sempiterno Filioque coaeterno, Tibi, flamen utriusque,

70 Laus sit aequa cum utroque.

Beaugendre col. 1558. Vgl. das zur vorhergehenden Nummer Bemerkte.

r0f>. (8.) Oratio ad sanetam Mariam.

2

O saneta virgo virginum Quae genuisti Dominum, Triumphatorem zabuli, Reparatorem saeculi,

Ego peccator nimium A te posco remedium, Esto patrona misero, Sa ms atque defensio.

396

3. Incumbunt hostes undique Mortem quaerentes animae, Perversi foris homines, Intus maligni daemones.

-i. lam mihi multä vulnera Inflicta sunt, o domina. Quae, nisi tu curaveris. Sunt mihi causa funeris.

5. Consensi suadentibus Mortale crimen hostibus Et ob hoc reus tencor, Culpam meam contiteor.

6. Kam quinque sensus corporis Effeci portas criminis, Pulchra videndo cupiens, Lene tangendo diligens.

7. Audivi libens turpia. Narravi gaudens frivola, Kares replivi saepius Illicitis odoribus.

8. Esu potuque dulcium Sum delectatus nimium, Peccavi per superbiam Et per inanem gloriam.

9. Pollutus sum periurio, Contaminatus odio,

Per iniquum mendacium Fefelli saepe proximuin

10. Et de rapinis pauperum Collegi lucrum pcssimum, Irae et avaritiae Servivi quasi dominae.

11. In corpore et anima Commisi cuncta scelera, Kam, corpus quod non potuit, Mens perpetrare voluit.

12. Me turpis cogitatio. Me pestilens locutio,

Me culpa damnat operum,

Me nequitas consensuum.

13. Haec tibi nunc confietor, 0 cunctis sanctis sanctior, Tu causam meam suscipe, Tu dignum poenis eripe.

14. Exora tuum filium,

Ut mihi det remediuin. Ex tua carne genitus Favebit tuis precibus

15. Et matri, quae se peperit. Kegare nihil poterit.

Per eius natalitium, Per ipsius ieiunium,

16. Per asperas iniurias, Flagella, sputa, alapas. Quae sponte sua pertulit. Qui se pro suis obtulit,

17. Et per vestem coccineam, Et per coronam spineam, Per clavos, per patibnlum. Per cicatrices vulnerum.

18. Per aperturam lateris, Per rivum sacri sanguinis. Per sanctam eucharistiam Et per baptiömi gratiam,

19. Per sacramenta fidei. Quae corde credcns didici, Imploro te, piissima.

Pro impetranda venia,

20. Ut mihi Christi passio Culparum sit remissio Et eius ressurectio Virtutum augmentatio.

Collect, ms. s. Jacobi in Insula Leodii saec. I8/u. Cod. Darmstadien; 2777. A. Pass. et Orat. ms. Emmerameuse saec. 14. in. Clm. Monaceu, 14528. B. Orat. ras. Lambacense saec. 14. Cod. Lambacen. (I. XXXVI. C\ Collect, ms. incerti orig. saec. 15. Cod. Oxonien. Canon. Scriptt. eccl. 1 1 T D. Orat. ms. Hercnlis ducis Ferrarien. saec. 15. Cod. Marcian. L II 60.

397

E. Collect, me. Hospitalense saec. 15. Cod. Vindobonen. 4347. F. Orat. ms. Campense anni 14ö'2. Cod. Darmstadien. 521. G. Scala caeli saec. 14. Cod. Prägen. X11I E 3. H. Collect, ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b VI 3. I. Collect, ms. Augiense saec. u iö. Cod. Carolsruhau. Aug. 36. K. Collect, ms. Franciscan. Parisien. saec. 15i6. Cod. Parisin. 3639. L. Orat. ms Gallicum saec. 15. Cod. Hagen. AA 175. M. Horae

11. M. V. ad usum Cisterciensem imp. s. 1. et a. (1497.) X. Opera Marbodi 1524. tbl. 3. (ap. Beaugendre 1559) O.

1, 1 Sancta virgo virginum C; Ave, regina virginum E: Maria, virgo virginum F. 1, 2 peperisti F. 1, 3 Trium factorem cubulli D. 2, 1 Ego peccavi nimium BCEL. 2, 2 peto O. 2, 3 patrona devio B. 2, 3 sq. feblen F. 2, 4 Et salus et defensio O. 3, 1 Me gravant hostes CGF. 3, 3 Adversi foris H; Foris perversi BCE. 4, 1 Xam mihi CF.

4, 2 Inflixere, o domina C. 4, 3 Quae tu nisi EFL. 4, 4 Sint C.

5, 1 heu, suadentibus EF. 5, 2 Mortalen E. 5, 3 Et fehlt D: Et ob id E; Ob hocque reus I; In hoc reus videor G. 5, 4 Meam culpam D. 6. 2 Portas effeci H: Effecti portae criminum O. 6, 3 videndo diligens BG. 6, 4 Leve C: Lena I; Levia G; tangendo cupiens BG. 7, 4 In illicitis D. 8, 1 Esuque potu dulcium H. 8, 4 Et per vanam gloriam D 9, 2 otio 0. 9, 3 saepe fehlt O. 10 sq. fehlen H: später zugefügt B. 1U, 1 Et de substantia pauperum BGI; De substantia C. 10, 2 Sum male usus plurimum BG: Collegi censum plurimum CL. 10, 1 et fehlt G : vel avaritiae 0: ira et avaritia E. 10, 1 sq. und 3 sq. umgestellt D. 10, 2 Feci hierum D. 10. 4 quasi fehlt H; Servivi et lucuriae BCDI; et superbiae F. 11. 1 vel anima O; et in anima F. 11, 2 multa scelera CDEGL: euneta crimiua II; multa crimina F. 11, 3 Xam quae corpus GL; non valuit L. 11, 4 studuit F. Str. 12 fehlt H: später zugefügt B.

12, 2 pestilis D; Me pestilens aecusat locutio G. 12, 3 eulpae damnant F.

12. 4 Me iniquitas BC; Iniquitas consensuum G; Me pravitas consensuum F: nequitas consciorum O. Xach Str. 12 schiebt D ein:

Peccavi per malitiam, Quandoque per miseriam, Xec possum de nie surgere Tanto depressus pondere.

Diese Str. ist spätere Zutat, wie der Reim zeigt. 13, 1 Hoc tibi F; tibi fehlt D. 13, 2 O fehlt BD; In eunetis sanetis sauetior F: Quae eunetis exstas sanetior G. 13, 4 Et dignum CEFL; Me dignum DG; erue D. Xach Str. 13 schiebt D ein:

Tuis beatis labiis Et dedicatis meritis.

14. 1 Exoro C; Exora pro me filium F. 14, 2 Ut det mihi BEFGHL. 14, 3 Ex carne tua H. 14, 4 Tuis favebit CEFI. 15, 1 quae te peperit D; quae se genuit CG: Matri, quae Iesum peperit L. 15. 2 Nihil negare BDFL. 15, 4 Et per ipsius D: Et per eius G. 16, 2 Flagella. Sputa CH: et alapas BD. 16, 3 Quas BEO. 16, 3 Cum se pro F; Dum se pro c. 17, 1 Et fehlt BFH; Per chlamydem CGI. 17, 2 Et fehlt CIL

17, 4 Et per mortis supplicium F; Per mortis supplicium C; Et mortis per supplicium I. 18, 2 rivos BF. 18, 4 Et fehlt CH. 19, 2 Quae credendo didici C. 19, 4 Per impetranda C: Ut mihi detur venia B. 20, 1 Ut Christi mihi GH. 20, 2 Sit eulparum L: Sit de praesenti remissio E. 20, 3 Et sua resurrectio B. Xach 20. 3 eingeschoben: Malorum diruinutio FI. 20, 4 Et virtntum F; Et tuae ac suae pietatis optata propitiatio I. Xach 20, 4 wird beigefügt:

E: Atque eius ascensio, B: Laus trinitati debita,

Spiritus saneti missio. Honor, potestas (et) gloria

Tu haec mihi des gaudia, Perenniter sit omnia

Cum ipso sim in gloria. In saeculorum saecula.

398

CF : Te opitulante Et ipso donante Domino nostro Iesu Christo, Tuo dilecto filio,

in der zweiten Zeile Ipsoque praestante C, das dann noch fortfährt: qui cum patre et spiritu sancto vivit et regnat Deus per usw. D : Et per suam ascensionera G : Et ipsius ascensio

Me ducat ad visionem. Sit mihi consolacio.

307. (10.) De sancta Maria Magdalena.

Ad Yesperas.

1. Peccatrix quondam feraina, Ecclesiae notissima, Exuta carnis onere Caelos ascendit hodie.

2. Huius qui coluut exitum, Recenseant introitum

Ad laudem summi Domini, Qui tantum praestat bomini.

3. Sedebat apud Simonem Deus indutus bominem, Accessit niaerens languida

Ad medici vestigia.

4. Ex magno desiderio Processit b%ec praesumptio, Ut attrectaret meretrix, Quem tulit virgo genetrix.

5. Quid vellet, voce tacuit, Sed lacrimis exposuit, Et osculis et crinibus Oravit pro criminibus.

6. Interpellavit unguine. Cum non est ausa famiue, Dans pbarisaeo scandalum, Sed Deo sacrificium.

7. Ob hoc recessit omniuni Soluta nexo criminum Christo ferente veniam, Qui protulit sententiam,

8. Sit patri laus ingenito Et eius unigenito Cum spiritu paraclito Nee nato nee ingenito.

Brev. ms. Redonense saec 15. Cod. Vatican. Ottohon. 548. A. Brev. ms. s. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 10S. B. Brev. ms. SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen. 152. C. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. D. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven 106. E. Breviarium Lochense imp. Turonibus 1536 F. Breviarium S. Albini Andegaven. irnp. Andegavi 1531. G. Brev. S. Melanii Redonen. imp. Redonis 1526. 11. Beaugendre 1. c. col. 1557. I.

1, 1 Peccatrix quaedam CGI. 1, 2 novissima H. 2, 1 Cuius qui CI. 7, 3 Ipso ferente I. Vgl. Anal. XII, 167.

Dafs Marbod wirklich der Verfasser dieses und der folgenden beiden Hymnen sei, welche die editio prineeps ihm zuschreibt, findet eine nicht unerhebliche Stütze in dem Umstände, dafs die Hymnen gerade in dem Kloster in Gebrauch waren, in dem Marbod seine Tage beschlofs, in Saint- Aubin zu Angers, und auch in das Brevier der Kirche zu Rennes übergingen Der Umstand, dafs der Reim nicht zweisilbig, kann gegen Marbod nicht zeugen, spricht vielmehr für ihn. Vgl. das zu Nr. (1) Bemerkte.

- 399 -

308. (11.) De sancta Maria Magdalena. Ad Noeturnum.

1. Maria, mater Domini. Maria, soror Lazari, Duae patronae caelitus Collatae sunt fidelibus.

2. Impar aucilla dominae, Sed pari fulgens nomine ; Haec forma paenitentiae, At illa mater veniae.

3. Est illa virgo virginum, Sanctorum princeps omnium, Haec peccatorum eonscia

Et criminosis commoda.

4. Maria pedes genuit, Quos illa plorans tenuit. Quiii dilexit nimium, Purgatur labe criminum.

5. Haerens humi miserrima Complectitur vetigia, Undas, quas fudit oculis, Piis desiccans osculis.

6. Accessit eiu5 merito Mirabilis dignatio. Unguento nardi pistici Perfudit caput Domini.

7. Aequalis mundi terminis Laus huius vivet operis, Concurrens evangelio Ipso testante Domino.

8. Huic se resurgens Dominus Manifestavit primitus,

Infamem quondam feminam Constituens apostolam.

9. Sit patri laus ingenito Et eius unigenito Cum spiritu paraclito Nee nato nee ingenito.

Brev. ms. S. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 108. A. Brev. ms. SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen. 152. B. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. C. Hyinn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. D. Breviarium Lochense imp. Turonibus 1536. E. Breviarium S. Albini Andegaven. imp. Andegavi 1531. F. Brev. S. Melanii Redonen. imp. Eedonis 1522. G. Beaugendre 1. c. col. 1555. sq. H.

Str. 3 fehlt F. 5, 4 desiccat G. Str. 7 nur in H. 8, 1 Huic se surgens E. Tgl. Anal. XII, 167 sq. sowie das zu Nr. 10 Bemerkte.

30!). (12.) De sancta Maria Magdalena.

Ad Laudes.

1. Omnes immundi, currite, Föns patet indulgentiae, Nullus desperet veniam, Qui servat paenitentiam.

2. Exemplum Dei filius Ostendit peccatoribus, Mariam, vas spurcitiae, Septeno plenam daemone.

3. Qua quondam nulla turpior, Qua nunc vix ulla sanetior, Quae Cbristi pedes abluit, Sed mox et caput irabuit.

4. Abhorret Christus neminem, Deus non spernit homineni , Agamus illi gratias

Pias fundendo lacrimas.

400

5. Pedes, quos nudat Dominus, 7. Peccatrix haec sanctissima Tergamus nostris crinibus, Nostra propulset crimina, Superfluis ex opibus Eius nobis oratio Ministremus pauperibus. Sit virtutum largitio.

6. Augebit nobis gratiam, 8. Sit laus patri ingenito Qui praestat indulgentiaui. Et eius unigenito

Ut nostra ex fragrantia Cum spiritu paraclito

Redoleat ecclesia. Nee nato nee ingenito.

Brev. ms. Redonense saec. 15. Cod. Vatiean. Ottobon. 548. A. Brev. ms. S. Albini Andegaven. saec. 15. Cod. Andegaven. 108. B. Brev. ms. SS. Cosmae et Damiani prope Turones saec. 15. Cod. Turonen. 152. C. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. D. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. E. Breviarium Lochense imp. Turonibus 1536. F. Breviarium S. Albini Andegaven. imp. Andegavis 1531. G. Breviarium S. Melanii Redonen. imp. Redonis 1522. H. Beaugendre 1. c. col. 1557. I.

2, 4 plenam dedecore I. 3, 4 caput inunxit I. Vgl. Anal. XII, 168 und das zu Nr. 10 Bemerkte.

Anerkennt man diese drei Magdalenenhymuen als das Produkt Marbods, so entsteht die Frage, ob ihm nicht auch die drei Hymnen auf den hl. Albinos, Anal. XII, Nr. 125 127 zuzuweisen sind, von denen die beiden ersten den Magdalenenhymnen nicht unähnlich, der letztere der folgenden Nr. 13 ver=> wandt erscheinen.

810. (13.) Hymnus de Sacerdotibus. Ad Laudes.

1. Dum sacerdotum celebrant fideles Festa sollemni veneranda eultu,

In tuas laudes honor hie redundat, Summe sacerdos.

2. Cuius ex dono potuere saneti Saeculi fastus et opes caducas Ac voluptatum laqueos tenaces

Luditkare.

3. Sed nee adversis poterant moveri A tuae certo fidei tenore,

Quos futurorum rata praemiorum Spes animabat.

4. Unde post vitae fragiles labores Rite decursos patrias adepti Caelitus sedes solida beati

Pace fruuntur.

401

5. Gloriae summum decus atque laudis Rex tibi regum, deitas perennis, Quidquid est rerum, celebret per orane Tempus et aevum.

Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. A. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. Breviarium Ande- gavense imp. Andegavis 1541. C. Beaugendre 1. c. col. 1560. D.

3, 1 adversus B. 3, 2 Adrie certi B. 4, 2 patriae AB. 4, 3 Caelicas sedes AB ; Aetheris sedes C. Str. 5 fehlt G. Vgl. Anal. XIX, 29 sq.

Zugunsten der Annahme, dafs dieser Hymnus, den ihm die Editio princeps zuschreibt, von Marbod verfafst sei, spricht der Umstand, dafs er in an- gevinischen, und nur in angevinischen Quellen vorkommt. Ist dieser Hymnus von Marbod verfafst, dann sind es aber auch die beiden folgenden, die ich deshalb hier aus Anal. XIX, 28 sq. wiederhole.

311. (14.) Hymnus de Sacerdotibus.

Ad Vesperas.

1. Hi sacerdotes Domini sacrati Consecratores Domini fideles Atque prudentes famuli fuere

Ecclesiarum.

2. Namque susceptae benedictionis Dona servantes studuere, lumbos Fortiter cincti, manibus coruscas

Ferre lucernas.

3. Dum clientelae Domini fatentur Esse se factos bumiles ministros, Debitum cunctae meminere victus

Solvere sumptus.

4. Sicque suspensi vigilesque, quando Ianuam pulsans Dominus veniret, Obviaverunt cito properanti

Pandere limen.

5. Gloriae summum decus atque laudis Rex tibi regum, deitas perennis, Quidquid est rerum, celebret per omne

Tempus et aevum.

Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106. A. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. Str. 1 3 incl. aus- radiert. B. 3, 1 fatentes A. Mel: Iste confessor.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 26

402

312. (15.) De Sacerdotibus.

Ad Matutinum.

1. Talis ac tanti meriti laborem Regis aeterni pietas benigna Munerans larga retributione

Dulciter inquit:

2. Euge. dilecti mihi, serapiterni Gaudii mecum bona iara tenete, Rebus in paucis quia vos fideles

Esse probavi.

3. lam in Abrahae sinibus recepti, Iara suae certi solidae salutis, Nos adhuc carnis laqueis ligatos

Solvere curent.

4. Gloriae summum decus atque laudis Rex tibi regum, deitas perennis, Quidquid est rerum, celebret per omne

Tempus et aevum.

Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 106 A. Hymn. ms. Andegavense saec. 14. Cod. Andegaven. 105. B. 3, 1 Nam in AB. Der Hymnus ist wohl nur ein Teil (divisio) des vorigen. Mel: Iste confessor.

313. (16.) Oratio ad Denm.

1. Cum recordor, quanta cura 5. Cum singultu preces fundo, Sum sectatus peritura Flecto genu, pectus tundo, Et quam dura sub censura Ore loquens tremebundo Mors exercet sua iura, Ad te clamans de profundo:

2. In interiori meo, 6. Iesu Christe, tili Dei, Quod est parens soli Deo, Consubstantialis ei,h Dans rugitum sicut leo, Factor noctis et diei, Pro peccatis meis fleo. Quaeso, miserere mei.

3. Cum recordor transiturum 7. Per parentis primae morsum Me per mortis iter durum Lapsi sumus huc deorsum, Et, quid de me sit futurum Gravant nobis culpae dorsum, Post examen illud purum, Quas commisimus seorsum.

4. Mentis anxius tumultu, 8. Per secundam genetricem, Quae virtutum caret cultu, Saeculi reparatricem, Tristi corde, tristi vultu, Veterem converte vicem Preces fundo cum singultu. Corpus lavans atque psychen.

9. Sit laus Christo, nostro patri, Sit laus suae sanctae matri, Qui nos tueantur atri A suppliciis barathri.

403

Collect, ms. S. Gatiani Turonen. saec. 12. Cod. Turonen. 890. A. Beaugendre col. 1558 sq. ß; ein zweites Mal col. 1619 sq. C. 3, 1 Dum AC. 5,2 Fleso genu C. 7, 2 Lapsus sum et hinc retrorsum B. 7, 4 comittimus B. 8, 4 psychen fehlt B ; Sichern C. 9, 1 Christo sit, laus patri B. 9, 2 Sit laus et aeternae B: matri fehlt B.

Dieses Lied, das die Editio princeps Marbod zuschreibt, wäre nach Inhalt und Form Marbods nicht unwert; es findet sich auch in einer Hand- schrift, die nachweislich viele Gedichte Hildeberts und Marbods enthält. Seine wohlbesagte Form steht aber in einem auffallenden Gegensatze zu der vernachlässigten von Nr. (6) und (7), so dafs es schwer fällt, beide ein und demselben Autor zuzuweisen Da aber Hildeberts Hymnus auf die Drei- faltigkeit: Alpha et 0, magne Dens ebenso wohl besorgte Formen zeigt, wird man auch mit der Möglichkeit rechnen müssen, dafs Marbod, der überhaupt in einer Zeit des Überganges lebt, die sich allmählich zu reineren rhythmischen Formen durchringt, im hohen Alter dem Fortschritte der Zeit gefolgt sei, den er in seiner Jugend nicht kannte. Es wird also seine Autorschaft nur mit Mifstrauen anzunehmen sein, um so mehr als dies Lied eine auffallende Verwandtschaft zu anderen, jüngeren Dichtungen, so zu dem Liede Heu, lun, mala mundi vita (Mone 1, 411 ff.) und Cum revolvo ioto coräe (Mone I, 413 ff.) aufweist.

2U

Goffridus Viiidocinensis,

Abbas SS. Trinitatis et Cardinalis S. Priscae, f 1132.

Gottfried von Vendome war zu Angers als Sprosse einer vornehmen Familie geboren, nennt er doch Moritz und Rainald von C'raon seine Ver- wandten. Vermutlich war auch der Erzdiakon von Angers, Haimericus, der den Knaben aufzog, ein solcher. Noch in kindlichem Alter trat dieser in das Benediktinerkloster der heiligen Dreifaltigkeit in Vendome, zu dessen Abte er, ungeachtet seiner Jugend, nach dem Rücktritte Bernos gewählt ward (21. Aug. 1093). Yvo von Chartres erteilte ihm die Benediktion. Schon im folgenden Jahre eilte er nach Rom, wo er dem von den Wibertisten be- drängten Papste Urban II. zu dem Besitze des Laterans und der Engels- burg zu verhelfen wufste, indem er die nötigen Summen vorschofs, die der Befehlshaber Terrucio für Übergabe derselben forderte.' Der Papst bewiefs ihm seine Dankbarkeit dadurch, dafs er dem Stifte die ihm entrissene Kirche der heiligen Prisca am Aventin und dem Abte den mit ihr verbundenen Kardinalstitel verlieh. Nach dem berühmten Konzile von Clermont, dem auch Gottfried beiwohnte, besuchte der Papst diesen in seiner Abtei (1095). Auch mit den folgenden Päpsten von Paschalis II. bis Innocenz II. blieb Gottfried in ununterbrochenem Verkehr, überstieg er doch nicht weniger als zwölfmal die Alpen, wobei er mehrfach in Gefangenschaft geriet. Im übrigen erwies er sich als ein unerschrockener und nimmermüder Vorkämpfer für die Rechte seines Klosters und mischte sich nicht selten auch in die Händel seiner geistlichen Nachbarn, so u. a. 1101 in die strittige Bischofswahl zu Angers, in der er gegen Reinald von Martigne und dessen Beschützer, Marbod von Rennes, Partei ergriff. Nachdem er noch 1131 dem Konzil von Reims beigewohnt, starb er den 26. März des folgenden Jahres zu Angers. Vgl. Gallia Christiana VIII, 1368; Compain, Etüde zur Geoffroi de Vendöme, Paris 1891.

Die literarische Bedeutung Gottfrieds liegt in seinen Streitschriften (Vgl. Neues Archiv XVII, 327 ff) und seinen Briefen (Vgl. Hist. Liter. XI, 180 ff; Neues Archiv XVIII. 666 ff.) Hymnen besitzen wir von ihm nur wenige und wenig hervorragende , die aber insofern von literarhistorischem Werte sind, als sie auf die Umbildung der rhythmischen Formen im ausgehenden elften und angehenden zwölften Jahrhundert Licht verbreiten. Sie sind hier nach der Ausgabe Sirmonds (Paris 1610) unter Angabe seiner Quellen wiederholt.

405

314. (1.) Oratio ad Matreiu Domini.

1. 0 Maria gloriosa, Iesse proles generosa,

Per quem fuit mors clamnata Atque vita reparata.

2. Virgo semper pretiosa, Super omnes speciosa, Stella maris, eaeli porta, Ex qua mundo lux est orta.

3. Templum sacrum salvatoris, Refugium peccatoris, Mundi salus, mors peccati, Summi facta parens nati.

9. Hie, cuius est semper esse, Seit, quid mihi sit necesse; Meam seit infirmitatem, Quam sauet per pietatem.

10. Est haec mea infirmitas Peccatum et iniquitas. Cicatrix mei vulneris Obduratio sceleris.

11. Morbo peccati langueo, Qui rae curet, non habeo, Sola misereri mei Potest mediana Dei.

4. Quae filium habes regem, Qui divinam dedit legem. Tu mater, tu sponsa Dei, Mei miserere rei.

5. De convalle lacrimarum, Pressus mole peccatorum, Ad te clamo, virgo pia, Sis mihi dux atque via.

6. Quem tu, beuedieta, regis, Observat praeeepta legis, Deum amat, Heum credit, Numquam ab illo recedit.

7. Rege, quaeso, nie miserum, Sanctissima mulierum,

Ut divinae memor legis Sim ad velle magni regis.

12. Peccans corde, peccans ore Recessi a Creatore,

Sed suecurre mihi reo, Mater eius, saneta virgo.

13. Fac mihi [hunc] propitium, Quem genuisti filium,

Pro nie apud Iesum ora Et suecurre sine niora.

14. Qui assumpsit ex te carnem, Exaudiet tuam precem ; Nihil tibi denegabit,

Quem mamilla tua pavit

15. Et cui inter eunabula Cara dedisti oscula ; Quidquid illum petieris, Impetrare [tu] poteris.

Qui per suam caritatem Praestet mihi castitatem, Ut mundus ab omni sorde Hunc diligam puro corde.

16. Heus puer ex te natus Et filius nobis datus Mundet sua pietate Me omni iniquitate.

Opera ms. Goffridi Yindocinen. saec. 12. Cod. Ceuoniannen. (ol. s. Petri de Cultura) 130 fol. 19 b. Sirmond 1. c. 316 sqq. 8, 3 Et mundus. 16, 4 Me ab omni.

406

315. (2.) De sancta Maria Magdalena.

Ad Vesperas.

Maria paenitentiae, Forma lapsis, spes veniae, Ut nos auctor bonitatis Iam sepultos in peccatis Resuscitet, obtine.

Oi^a pro peccatis nostris, Iustificata peccatrix, Eo mentis studio, Quo aeterno, vivo, vero Supplicasti Domino.

Irrigavit te, Maria, Christi pietatis unda; Qui te lavit et mundavit,

Nos abluat a peccatis Caritatis gratia.

Haec infirma ad medicum Venit quaerens remedium, Prosternitur, non loquitur, Sed lacrimis confitetur; Sic agit negotium.

Plenus misericordia Dat medicus remedia, Nulla respuit vulnera Omnipotens medicina, At vult cordis intima.

Offert haec paenitentiam, Hie confert indulgentiam, Fugat septem daemonia Septiformis dementia A conversa femina.

7. Paenitentis devotio Peccatorum remissio Fiat nobis ; summo Deo, Qui est nostra redemptio, Laus, honor et gloria.

Opera ms. GoftVidi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindociuen. 193. Sirmond'l. c. p. 318 sp. 1, 2 Formula. 2, 3 fehlt eine Silbe.

31<>. (3.) De sancta Maria Magdalena. Ad Nocturnum.

1. Maria quaedam nomine, Magdalena cognomine. Arte sedueta daemonum Peccatrix fuit nimium.

2. Quae specie intumuit Et turpiter suceubuit, Superbae mentis vitio Venit carnis corruptio.

3. Crimen quidem est gravius Mentis, sed carnis turpius ; Dum turpius erubuit, Quod est gravius, timuit.

•1. Quaerit ancilla dominum, Optat infirma medicum ; Obtulit haec obsequium, Hie contulit remedium.

5. Mirifica potentia Et pietatis gratia, Quae in ista peccatrice Vulnus sanavit vulnere.

6. Gloria sit patri summo, Laus eius unigenito, Honor spiritui saneto, Trinitati uni Deo.

Opera ms. GoftVidi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindocinen. 193. Sirmond 1. c. p. 320.

407

317. (4.) De sancta Maria 3Iagdalena.

In Laudibus.

1. Et miseras et miseros Vocat üeus misericors Omnes ad paenitentiam Et pollicetur veniam.

2. Contemptor paenitentiae Solus est expers veniae, Factor misericordiae, Christe, nostri misererc.

3. Immensa tua bonitas Mariae dedit lacrimas, Per lacrimarum fluvium Fluxum restrinxit criminum.

4. Haec subdita daemoniis Atque dedita vitiis

A te prius obtinuit, Quidquid tibi exhibuit.

5. A te cordis compunctio Et capillorum tersio Et pedum osculatio

Et unguenti effusio.

6. Totum tuae pietatis,

Quod fecit baec pro peccatis, Quod pro nostris faciamus, Da pie, ne pereamus.

7. Deo patri et filio, Spiritui paraclito Honor, virtus et gloria In sempiterna saecula.

Opera ras. Goffridi Vindocinen. saec. 12. Cod. Vindocinen. 193. Sirmoud 1. c. 320 sq.

flildebertus de Lavartiiio,

Archiepiscopus Turonensis, f 1133.

Hildebert, einer der distinguiertesten lateinischen Dichter des gesamten Mittelalters, erblickte 1056 auf dem Kastell von Lavardin bei Montoire-sur- Loire das Licht der Welt. Sein Vater, ebenfalls Hildebert genannt, war Dienstmann des Salomon von Lavardin, seine Mutter trug den Namen Beresindis. Man hat Hildebert zu einem Schüler Berengars von Tours ge- macht, dem er ein Epitaphium gedichtet; es ist uns indes über Hildeberts literarischen Werdegang nichts berichtet. Er tritt uns zuerst (nach 1085) als Scholaster der Domschulen von Le Mans entgegen ; 1091 wird er vom Bischöfe Hoel zum Archicfiakonus befördert und nach dessen Tode (Juli 1096) in zwiespältiger Wahl zum Bischöfe von Le Mans gekürt. Der Herr von Le Mans, Elie de la Fleche, stimmte der Wahl zu, der Lehnsherr, Wilhelm der Rote von England, lehnte sie ab; erst zu Weihnachten konnte die Konsekration erfolgen. Als drei Jahre später, nach der zweiten Fehde gegen Elie de la Fleche der König nach Le Mans kam, führte er Hildebert in einer Art Gefangenschaft mit sich nach England , weil der Bischof sich weigerte, die Türme seiner Kathedrale niederzulegen, von denen aus, wie der König behauptete, seine Truppen beschossen worden seien. Erst der Tod Wilhelms (2. Aug. 1100) gab Hildebert die Freiheit wieder. Er benutzte sie zu einer Romreise, erbat von Paschal II. seine Enthebung, kehrte aber, als diese verweigert wurde, mit reichen Mitteln für den Ausbau seiner Kathedrale nach Hause Izurück (Pfingsten 1101). Im Jahre 1112 ward Hildebert hinter- listiger Weise von Hubert, Truchsefs des Grafen Rotrou du Perche, in Nogent- le-Rotrou gefangen gesetzt und bis März 1112 in Haft gehalten. Im Jahre 1116 erschien in Le Mans, eben als Hildebert seine zweite Romreise antrat, Heinrich von Lausanne , erbat und erhielt die Erlaubnis, in der Diözese zu predigen und benutzte die Gelegenheit, diese gegen den abwesenden Bischof auf- zuwiegeln. Als Hildebert um Pfingsten zurückkehrte, entwich der fanatische Sektierer aus der Stadt nach Saint-Calais, und bald auch aus dem Sprengel, doch hatte der Prälat noch lange zu tun, bis sich die Wogen wieder glätteten, die jener erregt hatte. Am 25. April 1120 erlebte Hildebert die Freude, die im wesentlichen vollendete Kathedrale zu konsekrieren; 1123 reiste er ein drittesmal nach Rom zu Kalixt II und wohnte aller Wahrscheinlichkeit nach dem Laterankonzil dieses Jahres bei : sieber ist seine Anwesenheit auf dem Konzil von Chartres 1124. Nach dem Tode Gisleberts von Tours ward er von Klerus und Volk des Erzbistums einstimmig zum Nachfolger erwählt; lange schwankte er, ob er die Wahl annehmen solle; ein Befehl des Papstes und die Bestätigung des Königs machten seinem Schwanken ein Ende. Auch diese letzten Jahre Hildeberts verliefen nicht ohne Störungen; sie brachten ihn in Gegensatz zum Könige, der das Recht beanspruchte, die Domdigni- täten zu vergeben, mit dem Bischof von Dol, der die Metropolitanwürde über die bretonischen Bistümer, beanspruchte. In dem römischen Schisma von

409

1130 nahm Hildebert eine zuwartende Stellung ein; noch im Februar weihte er eine Kapelle des Klosters Eedon; den 18. Dezember desselben Jahres ent- schlief er zu Tours, siebenundsiebzig Jahre alt. Yg]. über Hildeberts Leben Dieudonne Hildebert de Lavardin, eveque du Maus, archeveque de Tours (1056—1133). Sa vie, ses lettres. Paris 1898.

Wir besitzen von Hildeberts poetischen Werken nur eine vollständige (leider zu vollständige) Ausgabe, die von Beaugendre (1708), die 1854 von Bourasse neu herausgegeben und noch weiter „vervollständigt" wurde (Migne PP. LL 171); beide Herausgeber haben nämlich ohne Berechtigung und Be- weis , ja vielfach ohne den Versuch eines solchen, Hildebert Dinge zu- gelegt, die dieser nicht geschrieben. Dies veranlafste Haureau zu seinen vorbildlichen Untersuchungen: Les Melanges Poetiques d' Hildebert de Lavardin (Paris 1882.) Nur verschwindend wenige unter Hildeberts lyrischen Gedichten lassen sich den Hymnen (im weiteren Sinne) zuzählen. Dies Wenige ist im folgenden zusammengestellt. Nicht aufgenommen habe ich die zuerst von Bourasse veröffentlichte , von Haureau nicht behandelte „Lamentatio peccatricis animae", Migne 1. c. 1339 spp. Sie steht in der Hs. von Tours 1040 (13. Jahrh.), aus der sie Bourasse herausgab, ohne Namen des Verfassers. In der Behandlung erinnert sie lebhaft an das bekannte Dulcis Iesii memoria und dürfte wie dieses dem 13., höchstens dem aus- gehenden 12. Jahrh. zuzuweisen sein. Der männliche Keim ist hier niemals stumpf, sondern stets zweisilbig :

Cum dies mortis venerit, Unde nunc miser rideo,

Cum mors urgere coeperit, Unde sie modo gaudeo?

Tunc mihi risus deerit, Quare non semper lugeo,

Tunc sero luctus aderit. Cur peccata non defleo.

Ist der Reim besser, als Hildebert ihn gebraucht hätte, so ist die Be- tonung schlechter. Aber auch inhaltlich lassen sich solche breitspurigen Geistlosigkeiten dem immer geistreichen Hildebert nicht zuweisen.

318. (1.) De sanctissiina Trinitate.

Alpha et O, magne Deus, Mundummovensnonmoveris,

Heli, Heli, Deus raeus, Locum tenens non teneris,

Cuius virtus totura posse, Tempus mutans non mutaris,

Cuius sensus totum nosse, Vaga firmans von vagaris,

5 Cuius esse summum bonum, 25 vis externa vel necesse Cuius opus, quidquid bonum. Non alternant tuum esse.

Super euneta, subter euneta, Heri nostrum cras et pridem

Extra euneta, intra euneta : Semper tibi nunc et idem

Intra euneta non inclusus, Tuum, Deus, hodiernum

10 Extra euneta non exclusus, 30 Iudivisum, sempiternum. Super euneta nee elatus, In hoc totum praevidisti,

Subter euneta nee substratus ; Totum simul perfecisti

Super totus praesidendo, Ad exemplar suramae mentis

Subter totus sustinendo. Formam praestans elementis,

15 Extra totus complectendo, 35 Nate patri coaequalis, Intra totus es implendo. Patri consubstantialis,

Intra nusquam coartaris, Patris splendor et figura,

Extra nusquam dilataris. Factor factus creatura,

Super nullo sustentaris, Carnem nostram induisti,

20 Subter nullo fatigaris. 40 Causam nostram suseepisti,

410

Sempiternus temporalis,

Moriturus immortalis,

Veras horao, verus Deus, 90

Impermixtus horao-deus. 45 Non conversus hie in carnem

Nee minutus propter carnem,

Hie assumptus est in Deum

Non consumptus propter Deum, 95

Patri compar deitate, 50 Minor carnis veritate.

Deus pater tantum Dei,

Virgo mater sed et Dei.

In tarn nova ligatura 100

Sic utraque stat natura, 55 Ut conservet, quidquid erat,

Facta quiddam, quod non erat.

Noster iste mediator,

Iste noster legislator, 105

( ürcumeisus, baptizatus, 60 Crucifixus, tumulatus,

Obdormivit et descendit,

Resurrexit et ascendit,

Sic ad caelos elevatus 110

Iudicabit iurlicatus. 65 Paraclitus increatus,

Neque factus neque natus,

Patri consors genitoque

Sic procedit ab utroque, 115

Ne sit minor potestate 70 Vel discretus qualitate.

Quanti illi, tantus iste,

Quales illi, talis iste,

Ex quo illi, ex tunc iste. 120

Pater alter, sed gignendo, 75 Natus alter, sed nascendo,

Flamen ab bis procedendo,

Tres sunt unum subsistendo.

Quisque trium plenus Deus, 125

Nos tres tarnen dl, sed Deus. 80 In hoc Deo, Deo vero,

Tres et unum assevero,

Dans usiae unitatem

Et personis trinitatem.

In personis nulla prior, 130

85 Nulla minor, nulla maior,

Unaquaeque semper ipsa

Sic est constans atque fixa,

Ut nee in se varietur Nee in ullam iransmutetur.

Haec est fides orthodoxa, Non hie error sive noxa, Sicut dico, sie et credo Nee in partem pravam cedo. Inde venit, bone Deus, Ne desperem quamvis reus. Reus mortis non despero, Sed in morte vitam quaero. Quo te placem nil praetendo Nisi fidem, quam defendo. Fidem vides; hac imploro, Leva fascem, qua laboro, Per hoc sacrum cataplasma Convalescat aegrum plasma.

Extra portum iam delatum . Iam foetentem, tumulatum Vitta ligat, lapis urget, Sed, si iubes, hie resurget. Iube, lapis revolvetur, Iube, vitta disrumpetur, Exiturus nescit moras, Postquam clamas : Exi foras!

In hoc salo mea ratis Infestatur a piratis, Hinc assultus, inde fluetus, Hinc et inde mors et luctus. Sed tu, bone nauta, veni, Pro nie ventos, mare leni, Fac, abscedant hi piratae, Duc ad portum salva rate.

Infecunda mea fieus, Cuius ramus ramus siecus, Incidetur, incendetur, Si promulgas, quae meretur. Sed hoc anno dimittatur, Stercoretur, fodiatur, Quodsi needum respondebit, Flens hoc loquor, tunc ar- debit.

Vetus hostis in nie furit, Aquis mersat, flammis urit, Inde languens et afflictus Tibi soli sum relictus. Ut hie hostis evanescat, Ut intirmus convalescat,

411

Tu virtutem ieiunandi

135 Des intirmo, des orandi. Per haec duo Christo teste Liberabor ab hac peste. Ab hac peste solve m entern, 175 Fac devotum paenitentem,

140 Da timorem, quo prioiecto De salute nil coniecto. Da spem, fidem, caritatem, Da discretam pietatem, 180

Da contemptum terrenorum,

145 Appetitum supernorum.

Totum, Deus, in te spero, Deus. ex te totum quaero, Tu laus mea, meum bonum, 185 Mea cuncta tuum donum.

150 Tu solamen in labore, Medicamen in languore, Tu in luctu mea lyra, Tu lenimen es in ira, Tu in arto liberator, 190

155 Tu in lapsu relevator,

Metum praestans in provectu, Spem conservans in defectu. Si quis laedit, tu rependis, Si minatur, tu defendis, 195

1 60 Quod est anceps, tu dissolvis, Quod tegendum, tu involvis. Tu intrare me non sinas Infernales officinas, Ubi maeror, ubi metus,

165 Ubi foetor, ubi fletus,

Chi probra deteguntur, 200

Ubi rei confunduntur, Ubi tortor semper caedens, Ubi vermis semper edens,

170 Ubi totum hoc perenne.

Quia perpes mors gehennae.

Me receptet Sion illa, Sion, David urbs tranquilla, Cuius faber auctor lucis, Cuius portae lignum crucis, Cuius claves lingua Petri, Cuius cives semper laeti, Cuius muri lapis vivus, Cuius custos rex festivus. In hac urbe lux sollennis, Ver aeternum, pax perennis, In hac odor implens caelos, In hac festum semper melos. Kon est ibi corruptela, Non defectus nee querela, Non minuti, non deformes, Omnes Christo sunt con-

formes. Urbs caelestis, urbs beata, Super petram collocata, Urbs in portu satis tuto, De longinquo te saluto. Te saluto, te suspiro, Te affecto, te requiro. Quantum tui gratulentur, Quam festive conviventur, Quis affectus eos stringat Aut quae gemma muros pin-

Qnis chalcedon, quis iacin-

thus, Norunt illi, qui sant intus. In plateis huius urbis Sociatus piis turbis Cum Moyse et Elia Pium cantem Alleluia.

Collect, ins. s. Nicolai Patavien. saec. 12. Clm. Monacen. 16073 A. Collect, ms. Victorinnm saec. 12. Cod. Parisin. 14867. B. Collect, ms. Cirencestrense saec. 13. Cod. Parisin. 11867. C. Collect, ms. Carthusiae Montis s. Üeati prope Confluentiam saec. 13. [14. 15.] Cod. Vindobonen. 898. D. Collect, ms. Voraviense saec. 12/i3. Cod. Voravien. 33. (111). E. Collect, ms. Pruvningense saec. 15. Clm. Monacen. 12007. F. Speculum historiale Vincentii Bellovacen. saec. 14. Clm. Monacen. 17132 G.

1 AO Deus meus ABD. 2 mens Deus B. 9 nee inclusus D. 9 und 10 hinter 12 AF; 10 und 9 hinter 12 G. 10 nee exclusus F. 11 und 12 umgestellt BCG, 12 nee subtractus A. 13 Supra totus C: possidendo B. 14 subsistendo AB. 16 Intra totus in complendo FG. 17 nunquam B.

412

17 und 18 umgestellt und hinter 20 A. 19 und 20 umgestellt BDG.; 19 und 20 hinter 24 F. 25 Vis alterna B; Vel externa D; Vel alter- num A; vel necesse ABDF. 26 Non alternat BG; noii alterna F. 31 Iam hoc totum D; praevidisti F. 35 pater G. 36 substantialis F. 41 Sempiternus immortalis AD. 42 Moriturus temporalis AD. 46 Nee initus propter D ; Nee consumptus propter B. 47 Haec assumptus F ; assumptus es BD. 50 Minor patris veritate D. 52 mater sedque Dei

C. 53 Iam tarn nova F. 56 Facta quidem quod F. 58 Iste noster E. 62 fehlt B. 63 Hie ad caelos D. 65 Paraclytus A. 69 Nee sit F; Nee est B. 70 Nee discretus B; Vel districtus F. Hinter 73: Quantum illi, tantum iste BG. 74 Pater alter non nascendo D. 76 Flamma ab bis

D. 79 sed fehlt F; sed unus Deus D. 89 Nulla BCD. Vers 1—89 incl. fehlen E; statt dessen:

Tres personae principales, Coaeternae, coaequales, Deus unus, Deus trinus, Nihil maius, nihil minus In hac trina unitate, In hac una trinitate; Patris manus atque munus Est cum patre Deus unus.

91 error sine noxa ABCDFG; error, non est noxa E. 93 Non in pravam B; Nex in ullam AF. 94 bis Schlufs fehlen F. 94 Inde veni B; As>is ergo bone E. .95 Ne disperem C. 96. Deus mortis D. 99 quam ostendo B. 100 haue imploro CDG : hac implora A. 101 facem AD ; qua B; quam E. 106 Victa ligat G; Vinclum ligat E. 107 fehlt G; Si tu iubes E. 108 lapis revertetur D. 109 victa CG; vinclum E; dissolvetur E. 110 und 111 fehlen E ; dafür Per te verum salvatorem etc. Vgl. Nr. lb XVI, 7—16. -- 112 In hoc solo G. -- 114 et inde E. - 115 Et inde mors et inde luctus E. 113 abscedat D. 122 Incendetur, ineidetur E. 123 Sed promulgas A ; quae meretur B. 124 Hoc et anno

E. 126 Quodsi nondum B. 127 Flens hoc dico E; dann Hoc averte etc. Vgl. Nr. lb, XVI, 33—36. 130 Unde C. 131 Soli tibi E 135 et orandi E. 141 nil congesto B. Nach 145 in E: Seda lites etc. Vgl. Nr. 1 b , XVII , 19 bis XIX , 5. 147 Totum Deus ex te AD. 148 Tu lux mea A. 149 Cuncta mea E. 151 in dolore EG. 153 Tu solamen es AD. 156 praestas B; in profectu E. 157 conservas G. 158 tu defendis A. 158 und 159 fehlen C. 159 minetur B. 160 tu involvis E. 161 tu dissolvis. Nach 161 in E: Tu aspiras etc. Vgl. Nr. lb. XIX, 21 bis XX, 2. 164 ubi fletus E. 165 uti metus E. 167 deteguntur A. 168 Ubi terror semper E. 171 Quasi perpes B. vis gehennae D. Nach 171 schiebt E ein:

Sed cum caris meis eunetis, Sive vivis sive defunetis,

173 Urbs Davidis, urbs E. 175 porta E ; Signum crucis B. 176 signum Petri C. 182 und 83 fehlen D. 183 semper festum BDE. 185 nee querela E. 188 und 89 fehlen D. 191 Ex hoc mari te saluto C. Nach 191 in E: De longinqua regione etc. Vgl. Nr. lb XXI, 21—24. 192 Iam saluto, iam suspiro E. 193 Iam affecto, iam requiro E. 194 Quan- tum in te A; gratulantur B. 195 convivantur B. 197 quae muros gemma AD; quae murum gemma E. Nach 201 schliefst E wie Nr. 1 b XXI, 35 ff. 201 Sociatus felicibus turbis D. 103 cantum Alleluia C, cantem laetanter Alleluia C.

„Hildeberti archiepiscopi de s. Trinitate" A. Über andere Quellen mit Hildeberts Namen sowie über seine Autorschaft vgl. Haureau a. a. O.

- 413

72 Nr. XXXVIII ; doch ist zu bemerken, dafs die Münehener Hs. 8304 nicht Hildebert als Verfasser nennt, sondern anonym ist, auch nicht das Gedicht Hildeberts, sondern eine weitgehende Bearbeitung desselben bietet. Dieselbe zeigt, was ein lyrischer Dichter zu gewärtigen hat, wenn er einem Theologen in die Hände fällt, und wie sehr sich ein Gedicht durch blofse Zusätze, die nicht einmal schlechte sein müssen , verderben läfst. Diese Bearbeitung ist im folgenden unter Nr. lb mitgeteilt:

(lb) Confessio fldei catholicae de s. Trinitate. I. De Patre.

Adonai, magne Dens, Heli, heli Dens meus, Cuius virtus totum posse, Cuius sensus totum nosse, 5 Cuius esse summum bonum, Cuius opus omne bonum. Super cuncta, subter cuncta, Extra cuncta, intra cuncta, Intra cuncta nee inclusus,

10 Extra cuncta nee exclusus, Subter cuncta nee substratus, Super cuncta nee elatus, Super totum praesidendo, Subter totum sustinendo,

15 Extra totum complectenclo, Intra totum es implendo. Intra nusquam coartaris, Extra nusquam dilataris, Subter nullo fatigaris,

20 Super nullo sustentaris,

Mundum movens non moveris, Locum tenens non teneris, Tempus mutans non mutans, Vaga firmans non vagaris,

25 Vis externa vel necesse

Non alternant tuum esse. Heri nostrum, cras et pridem Semper tibi nunc et idem. Tuum, Dens, hodiernum

30 Indivisum, sempiternum ; In hoc totum praevidisti, Totum simul perfecisti Ad exemplar artis purae Formam praestans creaturae.

35 Haec ars lumen, virtus, vita In facturis viget ita, Ut lux lucis inaccessae Cunctis rebus praestet esse Et lux lucens in obscuris

40 Formam donet creaturis. Lumen verum lucet darum In obscuro tenebrarum ; Lucem tenebrae perpendunt, Sed non eam conprehendunt.

45 Quotquot eam reeeperunt, Lux in luce semper erunt. Haec lux vita, verbum, causa Apud patrem fuit clausa, Sed per verbum eruetatum,

50 Quidquid exstat, est creatum.

II. De Incarnatione Verbi.

Verbum altum et profundum, Per quod fecit Deus mundum, Est in mundo factum caro, Gaudet mundus facto raro. 5 Verbum magnum et immensum, Quod excedit omnem sensum, Quod excellit intellectum, Virgo capit, vas electum. Verbum patris, verbum bonum,

10 Per amborum sacrum donum In cor matris eruetatum Virgo parit incarnatum. Eructavit verbum pater, Quod coneepit virgo mater;

15 Ventrem virginis intactum Implet verbum caro factum. Verbum pater eructavit,

Quo virginem feeundavit; Virgo mater, sponsa Dei,

20 Parturivit na tum ei.

Splendor patris et figura, Veras Deus in natura, Verus homo fit ex matre Nullo nisi Deo patre.

25 Vultus patris et imago, Pater matris et propago, Portus virginis mirandus, Homo Deus adorandus, Verbum patris et sophia

30 Carnem sumpsit de Maria. Verbum caro de Maria, Deus homo, tu Messia, Deus solus et supernus, Quem nee polus nee internus,.

414

35 Quem non capit terra, mare Corpus intrat puellare. Deus loquens in prophetis : 0 pastores, ut videtis,

In praesaepi quasi mutus

40 Vagit pannis involutus. Virgo viruin sine viro Parit mirum partu miro ; Partu novo, partu raro, Deus horao, verbum caro.

III. De laude Virginis matris.

Solem Stella matutina, Regem regum tu, regina, Verbo casta concepisti, Virgo clausa genuisti. 5 Virgo mater felix nimis, Fide pulchra, spe sublimis, Desponsata caritate, Fecundata deitate, Sola mater impolluta, 10 Virgo partum consecuta. Sola nato digna Deo, Virgo permanens cum eo. Virgo flore fructuosa, Virgo prole gratiosa,

15 Virga fructu pretiosa, Virgo partu gloriosa, Inter matres nominanda, Super matres honoranda, Vultu quasi sol et luna

20 Partu vincis omnes mia. Porta, virgo, partum tuum, Qui te portat opus suum, Pasce panem angelorum, Lacta regem saeculorum.

25 Sic descendit huc de caelis Semen Abrahae fidelis, Semen, quod in se eredentes Benedicit omnes gentes.

IV. Item de Verbi Incar natione.

Verbum patri coaequale, Patri consubstantiale, Splendor patris et figura, Factor factus creatura, 5 Carnem nostram induisti, Causam nostram suseepisti, Verus horao, verus Deus, Impermixtus homo Deus. Virgo partu virginali 10 Et coneeptu spiritali Proe.reavit increatum Verbum patris incarnatum. Non est versus hie in carnem Nee minutas propter carnem,

15 llic assumptus est in Deum Nee consumptus propter Deum. Patri compar deitate, Minor earnis veritate, Verus Deus, verus homo,

20 Homo Deus, Deus homo. In tarn nova ligatura Sic utraque stat natura, Ut conservet, quidquid erat, Facta quiddam, quod non erat.

25 O humanae linguae plectrum Lauda mirum hoc electrum, Quo divina et humana Uniuntur tide sana.

V. DePassione, Resurrectione et Ascensione.

C Friste, noster mediator, Christe, novae legis lator, Circumcisus, baptizatus, Crucifixus, tumulatus, 5 Obdormivit et descendit, Resurrexit et ascendit, Sic ad caelos elevatus Regnat rex inthronizatus. Cuius sedes est a dextris

10 Summi regis, Dei patris, Cui conregnat sumptus homo De David regali domo, Ut sit salus inde reo, Quod conregnat homo Deo.

15 Hie in throno pietatis

Dans virtutum dona gratis, Post in throno aequitatis Reddens iusta pro patratis,

Tandem iudex revelatus

20 Indicabit iudicatus. Prae immensitate cuius Detit locus mundi huius, Sempiternitate cuius Cedet tempus mundi huius.

25 Specialitati cuius

Cedet forma mundi huius, Praeteribit nam figura Mundi huius, non natura, Quando solüs apparebit,

30 Sub quo mundus disparebit, Sicut apparente sole Nunc disparent luna, stellae. In splendore tanti solis Lumen dulce fiet solis.

35 Quibus opus tenebrarum In hac vita non est earum.

415

VI. De Spiritu Sancto.

Paraclitus increatus, Neque factus neque natus, Patri consors genitoque Sic procedit ab utroque, •5 Ne sit minor protestate Vel discretus maiestate. Quantus pater, tantus natus, Tantus utriusque flatus;

Qualis pater, talis natus, 10 Talis utriusque flatus. Pater alter, sed gignendo, Natus alter, sed nascendo, Flamen ab bis procedendo, Tres sunt unum subsistendo ; 15 Quisque trium plenus Deus, Non tres di, sed unus Deus.

VII. De Deo trino et uno,

In hoc uno Deo vero Sic tres unum assevero, Ut usiae unitatem Et personis trinitatem 5 Assignare non formidem, Cum sit trinus unus idem. In personis nulla prior, Nulla minor, nulla maior, Unaquaeque semper ipsa,

10 Sic est constans atque fixa, Ut nee in se varietur Nee in ullam transmutetur. Summus pater, summus natus, Summus utriusque flatus,

15 Hi tres unus summus Deus, Unus trium bomo-Deus. Pater, verbum, sacer flatus, Tres sunt unus potentatus;

VIII. Quod Christus persona,

Christus, clausae matris partus, Non cum tribus est ut quartus, Sed ex tribus trium unus. Tres hi pater, natus, munus. 5 Tres sunt pater, natus, munus, Homo Deus trium unus, Divae matris divus partus, Unus trium, nullus quartus. Una trium personarum 10 Homo compar est duarum,

Unus trium verbum patris

20 Fit per flatum caro matris. Pater, filius ac munus, Tres personae Deus unus ; Unde Deus tres personae Vera sunt confessione.

25 Tres hi tribus in personis Unum fide rationis, Una trium est usia, Unus trium de Maria. Una trium non persona,

30 Sed natura valde bona,

Summe bona, summum bonum, In quo nihil passionum. Una trium est natura, Nullus trium creatura,

35 Licet unus trium natus Sit ex matre proereatus.

sit tertia in trinitate non q u a r t a.

Homo verbi unitate Unus est de trinitate. Tres personae principales, Coaeternae, coaequales,

15 Deus unus, Deus trinus, Nihil maius, nihil minus. In hac trina unitate, In hac una trinitate Patris manus atque munus

20 Est cum patre Deus unus.

IX. Quod Christus in naturis

Verbum caro sunt unita Sicut auro margarita, Una fit ex bis corona, Una sie ex his persona.

duabus una sit persona.

5 Haec et haec est ex duobus Et perroanet in ambobus, Una tarnen est utraque Vera fide usquequaque.

X. De personal] et naturali unione. Una magis haec persona Adunatus in persona,

Quam sit una haec corona, Una haec est unione, Una haec conexione. Factor factus est factum Geminatus in natura,

Non compactus ut corona. Unio haec personalis 10 Et omnino naturalis, lila neque naturalis Nee omnino personalis.

41Ö

XI. Ostensio personalis unionis per simile.

Duae Christi sunt naturae, Creatoris, creaturae, Una, non duae personae Naturarum unione, 5 Sicut earo corporalis Animaque spiritalis

Units homo, una vita, Duo simul sunt unita. Hoc Iudaeus, hoc paganus, 10 Hoc et pseudochristianus, Si non credat in scripturis, Saltem oernat in naturis.

XII. Ostensio naturalis unionis per simile.

Sunt naturae dissidentes, Nuiiquam sese capientes, Ut lux solis circumfundi Terrae potest, non infundi. 5 Sunt et aliae naturae, Quae servato suo iure Per naturam uniuntur Nee imitae permutuntur[!]. Aurum igne inflammatur,

10 Aer luce illustratur, Sed nee aer lumen erit, Neque aurum igne perit. Sola solis lux ' apparet, Sed lux aere non caret,

15 Ut nee aer caret luce, Quam capit natura duce. Sic et ignis solus claret, Cum et aurum vix apparet;

Sed hoc aurum magis purum,

20 Quod in igne fit obscurum. Sic utraque uniuntur Nee utraque confunduntur, Xe utrius sit defectus, Sed alterius profectus.

25 Ignis auro adunatur,

Non in aurum permutatur, Natttraliter concreta In natura sunt discreta. Auri massa cum ignitur,

30 Ignem passa counitur,

Totum aurum, totum ignis; Sic in ferro, sie in lignis. Totum toti adunatur, Totum hoc et hoc vocatur,

35 Non hoc vel hoc ut ex parte, Sed hoc et hoc sine parte.

VIII. Confirmatio de unione duarum naturarum salva utriusque proprietate.

Sic nimirum fide sana Lux divina, lex humana, Unus Christus, homo-Deus, Tottis homo, totus Deus. 5 Duae Christi sunt naturae, Quaeque salvo suo iure, Utriusque nihil perit, Sed, quod fuit, est et erit. Eadem sunt adunata, 10 Non in altera mutata,

Nihil hie divisionis, Nihil est confusionis. Non est ergo Iesus mens Semihomo, semideus,

15 Sed tinitus ex dttohus Et perfectus in ambobus. Sic assumens et assumptus, Non absumens et absumptus, Deus-homo, unus Christus,

20 Indi visus, incommistus.

XIV. Quod dorn us creatoris sit creatttra nationalis.

Domus huius maiestatis, Creatricis trinitatis, Est creatus intellectus Ita sanus et perfectus, 5 Ita purus et quietus, Ut est angelorum coetus, Cui homo sociatur, Dum peccatis expurgatur,

Ut amborum coniunetura 10 Domus ntinquam ruitura Ipso stet inhabitante, Quo fundata est creante. Haec est fides orthodoxa, Non hie error, non est noxa, 15 Sicut dico, sie et credo

Nee in partem pravam cedo.

417

XV. (»ratio ad totam triuitatem.

Assis ergo, bone Deus, Ne desperem, quamvis reus, Heus mortis non despero, Sed in morte vitam quaero. 5 Quo te placem, nil praetendo

Nisi ridem, quam defendo; Fiele vivens hac imploro, Leva fascem, qua laboro. Per hoc sacrum cataplasma 10 Convalescat aegrum plasma.

XVI. Oratio contra carnem.

Extra portam iam delatiuii Iam foetentem tumulatum Vinclum ligat, lapis urget ; Si tu iubes, hie resurget. 5 Iube, lapis revolvetur, Iube, vinclum dissolvetur, Per te verum Salvatorem Foetor meus in odorem, Mors in vitam convertetur,

10 Si a te praeeipietur ; Exiturus nescit moras, Postquam clamas: Veni foras. Ergo clama voce forti, Violentus esto morti

15 Captivans captivitatem, Dans captivo libertatem. In hoc salo mea ratis Infestatur a piratis,

Hinc assultus, inde fluetus,

20 Hinc et inde mors et luctus. Sed tu, bone nauta, veni, Preme ventos, mare leni, Fac, abscedant hi piratae, Duc ad portum salva rate.

25 Infecunda mea ficus,

Cuius ramus pene siecus, Incidetur, incendetur, Si promulgas, quod meretur. Sed hoc anno dimittatur,

30 Stercoretur, fodiatur;

Quodsi needum respondebit, Flens hoc dico, tunc ardebit. Hoc averte, clemens Deus, Ne succendar, quamvis reus ;

35 Tu in risum verte luctum, Infecundo praestans fruetum.

XVII. Oratio contra hostem.

Vetus hostis in me furit, Aquis mersit, flammis urit, Inde languens et adflictus Tibi soli sum relictus. 5 Ut hie hostis evanescat, Ut infirm us convalescat, Tu virtutem ieiunandi Des infirmo et orandi. Per haec duo Christo teste 10 Liberabi >r ab hac peste.

Ab hac peste solve mentem, Fac devotum paenitentem, Da timorem, quo proiecto De salute nil coniecto.

15 Da spem, fidein, caritatem, Da discretam pietatem, Da contempeum terrenorum, Appetituni supernorum, Seda lites, fac nos mites,

20 Quos in omni bona dites.

XIX. Contra murjdum.

Iesu Christe, fili Dei, In te fidein cordis raei, In te iacto cogitatum, Tibi subdo me prostratum. 5 Totum, Deus, in te spero, Deus, ex te totum quaero, Tu laus mea, meum bonum, Cuncta mea tuum donum. Tu solamen in dolore, 10 Medicam en in languore, Tu in luctu mea lyra, Tu lenimen es in ira, Dreves, Lateinische Hyinnendichter

Tu in arto liberator, Tu in lapsu relevator, 15 Metum praestas in profectu, Spem conservas in defectu. Si quis laedit, tu rependis, Si minatur, tu defendis, Quod est aneeps, tu dissolvis, 20 Quod tegendum, tu involvis. Tu aspiras velle rectum, Velle transfers in effectum, Ut non in se glorietur. Quisquis verum intuetur. IL 27

418

25 Sed in te auctore boni, Dante vires ratione, Quibus premat carnis motum, Habens a te posse tot um.

Tu serenas nebulosa, 30 Tu exornas maculosa, lnhonesta tu honestas, Indecoris decus praestas,

XX. De Inferno.

Fili David, manu fortis, Qui fregisti portas mortis, Tu intrare me non sinas, Internales officinas, 5 Ubi maeror, ubi metus, Ubi foetor, ubi fletus,

Ubi probra deteguntur, Ubi rei confunduntur, Ubi tortor semper caedens, 10 Ubi vermis semper edens, Ubi totum boc perenne, Quia perpes mors gehennae.

XXI. De Ierusalem caelesti.

Sed cum caris meis cunctis Sive vivis seu defunctis Me receptet Sion illa, Urbs Davidis, urbs tranquilla, 5 Cuius faber auctor lucis, Cuius porta lignum crucis, Cuius muri lapis vivus, Cuius eustos rex festivus. In hac urbe lux sollennis,

10 Ver aeternum, pax perennis, In hac odor implens caelos, Tn hac semper festum melos. Non est ibi corruptela, Non defectus, non quaerela,

15 Non minuti, non deformes, Omnes Christo sunt conformes. Urbs' caelestis, urbs beata. Supra petram collocata, Urbs in poi'tu satis tuto

20 De longinquo te saluto. De longinqua regione, De hostili legione Te paccatam civitatem Tuamque iucunditatem

25 Iam saluto, iam suspiro, Iam affecto, iam requiro. Quantum tui gratulentur, Quam festive conviventur, Quis te murus circumcingat,

30 Aut quae murum gemma pingat, Quis chalcedon, quis iacinthus, Norunt illi, qui sunt intus. Ad asylum huius urbis Sociandum piis turbis

35 Trahe me post te, Messia, Trahi fac nos, o Maria. Quo tu, virgo, mater Christi, Nos post ipsum praecessisti, Ubi fructus ventris tui,

40 Ipse Christus atque sui, Ubi soli simul cuncti Deo suo sunt coniuncti, Ubi mala iam non erunt, Quae priora transierunt.

45 Ubi sine nocte dies, Ubi sine fine quies, Ubi pax firmatis portis, Ubi nulla poena mortis, Ubi nullus finis vitae,

50 Ubi laudes infinitae.

Cunctis sanctis unus cantus Semper sanctus, sanctus, sanctus. Sanctus pater, sanctus natus, Sanctus utriusque flatus,

55 Cuncti concinunl creati Increatae trinitati, Uni, soli, vero Deo In aeterno iubilaeo.

Collect, ms. Augustin. Monacen. saec. 12. Clin. Monacen. 8304. XIV, 16 in parvam partem. XVI. 7 verum Salomonem. i0 praecipitetur. XVII, 5 hi hostis.

Eine kürzere Bearbeitung, die mit vorstehender das Meiste gemeinsam hat, steht in einem Collect, ms. Haslacense anni 1240. Clin. Monacen. 12513; es ist deshalb nicht notwendig , dieselbe liier mitzuteilen. Ebenso halte ich für unangezeigt, die Bearbeitung des Prior Konrad von Gaming hier wieder abzudrucken. Auch sie stützt sich auf die vorstehende, umfafst aber nur die erste Hälfte des Hildebert'schen Gedichtes. Wer sich für dieselbe interessiert, sei verwiesen auf Mone I, 14, wo dieselbe aus Clm. Monacen. 3012 (Collect. Andecense saec. 15) mitgeteilt ist.

419

319. (2.) In Nativitate Domini.

Salve, festa dies, toto venerabilis aevo,

Qua Deus illuxit, lux et imago Dei. Ecce, novae lucis oriuntur gaudia nobis,

Nox abit, orbis avet, mors peritura pavet. 5 Iam repetit sursum solaris lampada cursum,

Pax redit et requies ; boc docet aucta dies. Saecula iucundo redeunt Saturnia mundo,

Aurea regna vigent ; desine, ferrea gens ! Omnia mirentur, stupeant, timeant, venerentur ! 10 Qui regit omne, quod est, fit caro, sed Deus est. Quod patriarcharum typicaverat umbra piorum,

Quod lex et vates clauserat, ecce, patet. Spina rosam, Iudaea Deum, nubecula solem

Et genuit iugem Stella Maria diem. 15 Virga ferens florem cum fructu spirat odorem,

Flos Christus, caro nux, nucleus est deitas. Cui sine matre pater, cui patre manet sine mater,

Dixerat ut Gabriel, nascitur Emmanuel. Salve, porta Dei, via, virgo Maria, diei, 20 Per quam lux orbis fulsit ab arce patris.

Collect, ms. S. Nicolai Patavien. saec. 12. Clm. Monacen. 16073. Da das Lied in dieser Handschrift zwischen Gedichten Hildeberts steht «s folgt unmittelbar: Tollimur e medio fatis urgenti b us omnes , so- dann: In natale sacro novae solle in nia missae mit der Autschrift „EiusdemCur in natale Dei tres celebrentur missae" , zweifle ich nicht, dafs es von Hildebert sei , dessen Geist es unverkennbar atmet. Vgl. Anal. XLIII, 18.

320. (3) De Yirginitate beatae Mariae.

Sol, crystallus, aqua dant qualemcunque figuram

Virginci partus aedilicantque fidem. Si tingatur aquis et soli subiciatur,

Scintillas profert integer ille lapis. 5 Flamine sie mundata sacro subieetaque soli

Iustitiae peperit integra virgo Deum. Si bene euneta notes, aqua, sol, crystallus et ignis

Sunt flamen, verbum, virgo Deusque puer. Flamen aquae, verbum soli, virguneula gemmae, 10 Stirps igni quadam conditione coit.

Flamen aqua, quia lavit eam, verbumque supernum

Sol, quia non violat et tarnen intrat eam. Yirgo lapis, quia virgo parit, puer exprimit ignem,

Nam virtute micat, lumine corda replet.

27*

15 Sic umbra Hamen, ingressu caelibe verbara, Virgo fide, suboles carne Deoque simul Conficiunt cataplasma novum, quo vita sepultis

Virtuti merces, moribus ordo redit. Ho*- aperit tumalos, hoc agmina sacra refundit, j Hoc sopplel casum terra, gebenna, polus. Ad caelos hinc subsilient cinis, ossa, medulla; Hoc animam earni reddet, atrique Deum.

Collect, ms. S. Nicolai Patavien. saec 12. Clin. Monacen. 1(>0T:> A. Haureau, Los Melanies poetiques d' Hildeberl de Lavardin p. -17. B. 2 erudiuntque fidem B, :> tinguatur. A. •"> sq. fehlen A. 11 nquae A. 16 simul fehlt A. 21 All caelum sie subsilient B. 21 raedullae B. „Idera [sol. Hildebertus] «!<■ aequipollentia virginitatis Dei genetriois." A.

821. [.) Planotus Animae«

Angustae fragilisque d< mus iamiamqae ruentis

Hospita servili condicione preraor El tamquaro gravibus vinclis seu carcere clausae

Spem Libertatis vis superesse licet. 5 Triste iugum cervice gero gravibusque catenis,

l'roli dolor, ad mortem non moritura trahor. Magna satis. reminiscor enim, sperare solebam,

Dum non alter amans, Christe, sed unus eras, Integritas, species, vestis nova, digna ftiere 10 Sublimis sponsi dote, favore, thoro.

Dos celebris, favor aetemus, thronus immäculatus,

Fructus in Ins et honor paxque perennis erat. Tota placens, quia tota recens, quia Candida eultu

Sperabain caelos pacta pudore Deum. 15 vi sup ros iter arripui, via niulta patebat,

Qui comitaretur quique praeiret, erat Heu mihi, quam docilis t'alli. quam prompta subire

Turpia, quam velox ad mea damna t'ui ! Hospitium sponsus mira fabrieaverat arte. 20 *^uo suseopta brevi tempore casta t'ui. Nam mihi yersutus, sed origiue clarus adulter

Illusit famula subreserante t'ores. 111 ins lenocinio periisse pudorem

Flagitiisque ream suceubuisse fleo. 25 Sie male eontemptum sponsi suspiro t'avoreni

Ad primumque gemens mente recurro \irum. Mussitat, obloquitur, praesentibus imperat uti

Deliciis, opibus, nomine laetat eram. His perversa modis coeptum pervertit honestum :"0 Et miseram, quo vult, imperiosa trahit.

421

HoepitH lex

-

i

Ta

40 E Qu

Qu.,

40 .

Ap'

" Verba ; U

etm Auiiixa»-.

1. He«,

Qu,

2. h Vi: 1 . Vir i Vix impf

3. 1 c Merx. Jj; Va:

i

Qui b

Qui . Qu.

422

5. Laus sublimis opes, crimen egestas, Praepollet facinus, sordet honestas ; Ha, nunc innocuis iura rainantur, Ausi flagitium sceptra lucrantur.

6. Ha, quam sollicito quisque labore Occursat medico carnis amore; De morbis animae nulla querela, Aegrotam sequitur tarda medela.

7. Quo tarn fida comes sim reditura, Quam tristem calicem tunc bibitura, Non attendis, homo, quodque fateris, Xec nostri sociam ncc revereris.

8. Sic nunc, sie etiam sunt tibi nota Xec prosunt animae tot sua vota, Esto praemonitus, aedibus istis Succedet propere mansio tristis.

Hommey p. 427. A. Beaügendre col. 948. B. 2,2 est omni (Var.) B. 6, 4 Egressam sequitur A. 7, 3 quod quaeque A. 8, 1 Si nunc sie A; Si nee sie etiam (Var.) B. 8, 3 sedibus istis (Var.) B. Genommen aus Hildeberts „Q uerimonia et conflictus carnis et Spiritus".

Bernliardus Morlanensis,

Monachus Claniacensis, um 1140.

Bernhard von Morias Heimat dürfte, da er ausdrücklich als Fraucigena bezeichnet wird , nicht zu Morlaix in der Bretagne, sondern in Morias (oder Morlac, heute Morlaas), der alten Hauptstadt von Bearn , zu suchen sein. Über die Zeit seiner Geburt wie über seine Lebensschicksale sind wir ohne jede Nachricht. Wir erfahren nur, dafs er unter Peter dem Ehrwürdigen, dem er sein Carmen de contemptu mundi widmet, Mönch in Cluny war. Die Verfasser der Histoire Literaire de la France unterscheiden ihn aus- drücklich von Bernhard von Cluny, der unter Abt Hugo die Consuetudines Cluniacenses aufzeichnete, sowie von einem anderen Cluniacenser gleichen Namens, Bernhard dem Dicken, Grofsprior von Cluny, dem Peter der Ehr- würdige ein Epitaphium dichtete (Migne PP. LL. 189, 40), während Brau- müller (Wetzer und Weite 2. Aufl. II , 435 u. f.) die Identität mit letzterem Bernhard für sicher, mit ersterem für wahrscheinlich hält. "Vgl. Histoire Literaire XII, 236 sqq.

Unter den poetischen Werken Bernhards von Morias ragen zwei be- sonders hervor, sein Gedicht de Contemptu mundi und das s. g. Mariale, das nachfolgend zum Abdrucke kommt. Ersteres, ein umfangreiches Lehr- gedicht in einer Spielart des leoninischen Hexameters geschrieben, ist schon frühzeitig durch den Druck vervielfältigt, zuerst 1482 in Paris „in magna domo Campi Gaillardi"; gekürzt ebendaselbst „apud Guidonem Mercatorem" (Liron, Singularites historiques III, 484). Flacius Illyrikus nahm es in seine „Varia doctoruin piorumque virorum de corrupto ecclesiae statu poemata" Basel 1556 auf, Nathan Chyträus und Elhard Lubin veranstalteten eigene Ausgaben, Bremen 1597, Rostock 1610 (Vgl. Leyser 418).

Das Mariale wurde zuerst von Hommey in seinem Supplementum patrum (Paris 1684), 163 180 herausgegeben, der sich in einer eigenen Dissertatio bemühte , die Autorschaft des hl. Bernhard von Clairvaux nachzuweisen, in- dem er zahlreiche parallele Stellen aus Bernhards Prosa beibrachte. Neuer- dings hat Ragey denselben Weg beschritten, indem er ein gleiches mit Stellen aus den Werken Anselms von Canterbury versucht, den er für den Dichter des Mariale erklärte (Sancti Anselmi, Cantuariensis archiepiscopi Mariale seil liber precum metricarum. Londini [1884]). Auch von dem Ver- suche Rageys gilt mutatis mutandis das Urteil , welches die Verfasser der Histoire Literaire über den Hommeys aussprechen , wenn sie von dem Mariale sagen: „ecrit, que le P. Hommey s'efforce en vain de revendiquer ä Tabbe de Clairvaux" (1. c. p. 24F. Anselm wird durch die Verskunst des Mariale ausgeschlossen, welche von der seinen verschieden, mit der Bernhards

424

von Morias dagegen auffallend verwandt ist. Das entscheidendste Argument Rageys, nicht um Anselms Verfasserschaft zu begründen, wohl aber um die der beiden Bernharde auszuschliefsen, .beruht auf Täuschung. Er behauptet nämlich Cod. Londinen. 21927. der Bruchstücke des Mariales enthält, gehöre dem 11. Jahrhundert an. sei somit älter als Bernhard. Rev. H. M. Bannister hat auf meine Bitte das Alter der Handschrift geprüft und von drei anderen kompetenten Beurteilern prüfen lassen; alle' weisen die Handschrift einstimmig in die Mitte des 12. Jahrhunderts zurück. Schon Haureau hat instinktiv an der Richtigkeit der Behauptung Rageys gezweifelt (Vgl. Des Poemes Latins attribues ä Saint Bernard p. 87). Er fafst sein Urteil über die An- sprüche der beiden Kirchenlehrer an das Mariale später dahin zusammen: „Le poeme Ut iucundas cervus undas .... n'est certes pas plus de Saint Anselme que de saint Bernard ä qui d'autres copistes l'ont attribue" (Xotices et extraits V, öl).

Trotz der verschiedenen Ausgaben des Mariale, bezüglich derer ich auf Haureau an ersterem Orte S. 82 verweise, auch trotz der Rageys von 1884, ist die vorliegende die erste mit kritischem Apparate. Die Handschriften, auf denen die folgende Textrezension ruht, sind:

Collect, ms. Gallicum saec. 12. in. Cod. Parisin. 2445 A. A. Collect. ms. Zwettlense saec 12. Cod. Zwettlen. 55. B. Psalt. ms. Tinmuthense (?) saec. 12. med. Cod. Londinen. Add. 21927. C. Collect, ms. Tinmu- thense (?) saec. 12. ex. Cod. Londinen. Harl. 2882 D. Collect, ms. Gal- licum saec. 12. ex. Cod. Parisin. 2833 add. saec. 12/i3. E. Collect, ms. Pratense (ol. Cirencestrense) saec. 13. Cod. Parisin. 11867. F. Collect. ms. Gallicum saec. 12 13. Cod. Parisin. 10522. G. Collect, ms. Anglicum saec. 14. Cod. Londinen. Reg. 2 A IX. H. Collect, ms. Anglicum saec. 14. Cod. Londiuen. Reg. 8 B I. I. Collect, ms. Dunelmense saec. 14. ex. Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. K. Collect, ms. Sosmense saec. 15. Cod. Parisin. 15161. L. Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824. M. Collect ms. Parisinum saec. 15/i6. Cod. Parisin. 3639. X. Collect. ms. Augiense saec. u/i5 Cod. Carolsruhan. Aug. 36. O.

Die Kollation von B verdanke ich der Güte des Herrn Stiftsbibliothekar von Zwettl P. Benedict Hammerl O. C. ; die von CDHIK der liebenswürdigen Mitarbeit Rev. H. M Bannisters, der auch Provenienz und Alter bestimmte; die von EF besorgte Cl. Blume. Ich brauche wohl nicht hinzuzufügen, dafs mir aufser diesen noch andere Handschriften des gesamten Mariale bekannt sind. Solcher, die nur einzelne Teile desselben enthalten, ist eine ungezählte Menge; sie alle herauszuziehen wäre ein Ding der Unmöglichkeit, das uns obendrein nicht weiter brächte, als wir schon sind. Ob Prooemium und Epi- logus dem Mariale ursprünglich angehören oder nicht, ist eine Sache, die sich nicht so einfach erledigt, als Ragey dies glaubt. Da weder das eine noch der andere etwas enthält, was die Autorschaft das Verfassers ausschliefst, und das Prooemium sich in mehreren Quellen, der Epilogus sich in einer Quelle findet, belasse ich dieselben da, wo sie sich finden.

323. (l.) Mariale Prologus.

0 lumen verum, quo lux est facta dierum, Lumen praeclarum. sapientia, fons animarum, Quae requiem fessis tribuis. solacia fessis. Et quae iustificas animas clementer iniquas,

- 425

5 Ad te suspiro, tibi supplico teque requiro, Pane salutari cupiens te dante cibari; Verus enim panis tua verba cibusque perennis. Föns vitae, rora refovens mea caelitus ora, Funde tuum rorem, ne deficiendo laborera

10 Et, ne languescam, mibi da, quae non perit, escam. Langueo ieiunus ; quo sublever, annue munus ; Nempe super dulces epulas pia pectora mulces. Insuper excellis dulcore cibaria mellis. Tu super argentum renites oculis sapientum.

15 Nee lapides cari tibi possunt aequiparari;

Auruni vile putat mens, quam tua gratia mutat. Solis fulgorem superas lunaeque decorem Cunciaque transscendis. quibus instat mundus habendis. Te quicumque caret, quasi foenum transit et aret,

20 Prudentes animae dono pietatis opimae

Fructibus et specie cumulantur ad instar olivae. Stultus ut herba cadit, modicura viget et cito vadit, Iustus florebit quasi palma diuque raanebit. Ut cedrus Libani vivet radice perenni,

25 Sic benedicetur, te quisquis habere meretur. Da mihi, lux lucis, nullis haerere caducis, Sic me purifica, ne mens mea tractet iniqua. Da fidei scutum, me reddens undique tutum. Praesta virtutem, qua crimina euneta refutem,

30 Sensum sincerum, valeam quo cernere verum. Virtutum genetrix et criminis unica victrix, Sic, precor, ut renes reprimas carnemque refrenes, Ut sanete vivam curam cohibendo noeivam, Ut sie restringam cauto moderamine linguam,

35 Ne, dum laxatur, quae sint reticenda, loquatur. Christe, fave votis, quem sensibus invoco totis, Ut sapiens tiam veram sitiendo sopliiam. Verba sapore salis mea condi spiritualis, Fac me sollertem, ne sentiat hostis inertem.

40 Qui facis infantes charisraate laudis ovantes Oraque muta doces formosas promere voces, Oris claustra mei resera sermone fideli, Quo tibi laus detur, quo proximus aedificetur. Sic me caelesti virtute, piissirae, vesti,

45 Ut sim paeificus prudensque, piusque pudicus. Me tibi commendo, ne peccem despiciendo, Mecum, quaeso mane, ne quidquam fallat inane, Et sie interna, quos diligo, luce guberna. Ut mecum vitam mereantur habere beatam.

426

Rhythmus I.

1. Ut iucundas cervus undas

Aestuans desiderat, Sic ad Deum, fontem vivum Mens fidelis properat.

2. Sicut rivi fontis vivi

Praebent refrigerium, Ita menti sitienti Deus est remedium.

10. Recordare, quis et quare

Sis a Deo conditus, Cuius heres nunc maneres, Si fuisses subditus.

11. 0 mortalis, quantis malis

Meruisti aftici, Dum reetori et auctori Noluisti subici !

3. Quantis bonis superponis Servos tuos, Domine ! Sese laedit, qui recedit Ab aeterno lumine.

12. Sed maiores sunt dolores Infernalis carceris, Quo mittendus et torquendus Es, si male vixeris.

4. Vitam laetam et quietam,

Qui te quaerit, repperit ; Nam laborem et dolorem Metit, qui te deserit.

5. Pacem donas et coi*onas

His, qui tibi militant, Cuncta laeta sine meta His, qui tecum habitant.

6. Heu, quam vana, mens humana,

Visione falleris Dum te curis nocituris Imprudenter inseris !

7. Cur non caves lapsus graves,

Quos suadet proditor, Nee affeetas vias rectas; Quas ostendit conditor '?

8. Resipisce atque disce,

Cuius sis originis, Ubi degis, cuius legis, Cuius sis et ordinis.

9. Ne te spernas, sed discernas

Homo, gemma regia, Te perpende et attende, Qua sis factus gratia.

13. Cui mundus est iueundus,

Suam perdit animam, Pro re levi atque brevi Vitam perdit optimam.

14. Ergo cave, ne suave

Iugum spernas Domini Nee abieeta lege reeta Servias libidini.

15. Si sunt plagae, curam age,

Ut curentur citius, Ne, si crescant et putrescaut, Pergas in deterius.

16. Ne desperes, nam coheres

Christi esse poteris, Si carnales, quantum vales, Affectus excluseris.

17. Si formidas, ne diffidas,

Sed medelam postula, Noxam plange, corpus ange, Dilue piacula.

18. Si vivorum et funetorum

Christum times iudicem, Debes scire, quod perire Suum non vult supplicem.

427

19. Preces funde, pectus tunde,

Flendo cor humilia; Paenitenti et gementi Non negatur venia.

20. Exorando et laudando

Mariam commemora, Nam delere potest vere Quaecumque facinora.

21. Si antiquus inimicus

Suggeiit illicita, Stellam maris, r.e vincaris, Alente posce subdita.

22. Si te sentis temptamentis

Urgeri daemonicis, Mox respiras, si requiras Matrem sunimi iudicis.

26. Nam placatum eius natum

Tunc habere poteris, Si fideli mente caeli Reginam rogaveris.

27. Virgam Iesse, quam praeesse

Cunctis scis viventibus, Supplex ora et implora Totis hane visceribus.

28. Hanc require, quae lenire

Solet corda tristium; Certus esto, quod sit praesto Votis se preeantium.

29. Haec regina de ruina

Faciet te surgere, Haec profecto te directo Deducet itinere.

23. Nam si quando te temptando

Dirus serpens laeserit, Suspiranti et oranti Pia mater aderit.

24. Quodsi forte mortis portae

Te vicinum sentias, Crede tarnen, quod iuvamen Per eam accipias.

25. Si te doles ferre moles

Culparum prementium, Hanc precare, ut placare Possis eius filium.

80. Ipsa multos iam sepultos Fecit reviviscere, Haec adversos et subversos Potest Deo iungere.

31. Ipsam ama, ad hanc clama

Cordis desiderio, Ut sust entet et praesentet Te beato filio.

32. Hanc si colis, veri solis

Perfrueris lumine, Hac adiutus eris tutus Ab omni formidine.

Hoc credendum et fatendum

Ad honorem Domini, Quod subiecit, quidquid fecit, , Christus matri virgini.

Rhythmus II.

1. Omni die die Mariae, Mea, laudes, anima, Eius festa eius gesta Cole splendidissima.

Contemplare et mirare Eius celsitudinem,

Die felicem genetricem, Die beatam virginem.

428

3. Ipsam cole, ut de mole

Criminum te liberet, Hanc appella, ne procella Vitiorum superet.

4. Haec persona nobis bona

Contulit caelestia,

Haec regina nos divina

Illustravit gratia.

5. Lingua mea, die tropaea

Virginis puerperae, Quae inflictuin maledictum Miro transfert genere.

6. Sine fine die reginae

Mundi laudum cantica, Eius bona semper sona, Semper illam praedica.

7. Omnes mei sensus, ei

Personate gloriam,

Frcquentate tarn beatae

Virginis memoriam.

8. Nullus certe tarn disertae

Exstat eloquentiae, Qui condignos promathymnos .Eius excellentiae.

9. Omnes laudent, undegaudent,

Matrera Dei virginem, Kullus fingat, quod attingat Eius celsitudinem.

10. Nemo dicet, quantum licet Laudans, eius merita, Cuius euneta sunt creata Ditioni subdita.

11. Sed necesse, quod prodesse

Constat piis mentibus, Ut intendam et impendam Me ipsius laudibus.

12. Quamvis sciam, quod Mariam

Nemo digne praedicet,

Tarnen vanus et insanus

Est, qui illam reticet.

13. Cuius vita erudita

Disciplina caelica Argumenta et tigmenta Destruxit baeretica.

14. Cuius mores tamquam flores

Exornant ecclesiam, Actiones et sermones

Miram praestant gratiam.

15. Evae crimen nobis limen

Paradisi clauserat, Haec, dum credit et obedit, Caeli claustra reserat.

16. Propter Evam homo saevam

Accepit sententiam, Per Mariam babet viam, (L)uae ducit ad patriam.

17. Haec amanda et laudanda

Cunctis specialiter, Venerari et precari Decet illam iugiter.

18. Ipsam posco, quam cognosco

Posse prorsus omnia, Ut evellat et repellat, Quaecumque sunt noxia.

19. Ipsa donet, ut, quod monet Eius natus, faciam. Ut finita carnis vita Laetus hunc aspiciam.

Rhythmus III.

0 eun darum feminarum Decus atque gloria,

Quam electam et proveetam Seimus super omnia.

2. Clemens audi, tuae laudi Quos instantes conspicis, Munda reos et fac eos Bonis dignos caelicis.

429

3. Virga Iesse, spes oppressae

Mentis et refugium, Decus mundi, lux profundi, Domini sacrarium.

4. Vitae forma, morum norma,

Plenitudo gratiae, Dei templum et exemplum Totius iu&titiae.

5. Virgo, salve, per quam valvae

Caeli patent miseris, Quam non flexit, nee illexit Fraus serpentis veteris.

6. Gloriosa et formosa

David regis filia, Quam elegit rex, qui regit Et creavit omnia.

7. Gemma deeens, rosa recens,

Castitatis lilium, Castum chorum ad polorum Quae perducis gaudium,

8. Rationis et sermonis

Facultatem tribue. Ut tuorum meritorum Laudes promam strenue.

9. Opto nimis, ut imprimis

Tui des memoriam, Ut frequenter et decenter Tuam cantem gloriam.

10. Quam vis muta et polluta

Mea sciam labia, Praesumendum, nonsilendum Est de tua gloria.

11. Virgo. gaude, omni laude

Digna et praeconio Quae damnatis libertatis Facta es occasio.

12. Semper munda et feeunda

Virgo et puerpera, Mater alma, velut palma Floren s et fruetifera.

13. Cuius flore vel odore

Reereari cupimus, Cuius fruetu nos a luctu Liberari credimus.

14. Pulchra tota, sine nota

Cuiuscumque maeulae, Fac nos mundos et ineundos Te laudare sedule.

15. 0 beata, per quam data

Nova mundo gaudia, Et aperta lide certa Reg na sunt caelestia.

16. Perquammunduslaetabundus

Vero fulget lumine, Antiquarum tenebrarum Exutus caligine.

17. Nuuc potentes sunt egentes

Sicut olim dixeras, Et egeni fiunt pleni, Quod tu prophetaveras.

18. Per te morum nunc pravorum

Relinquuntur devia,

Doctrinarum perversarum

Pulsa sunt vestigia.

19. Mundi luxus atque fluxus

Docuisti spernere Deum quaeri, carnem teri, Vitiis resistere,

20. Mentis cursum tendi sursum

Pietatis studio, Corpus angi, motus frangi Pro caelesti praemio.

21. Tu portasti intra casti

Claustra ventris Dominum Redemptorem, ad honorem Nos reformans pristinum.

22. Mater facta, sed int acta,

Genuisti lilium, Regem verum atque rerum Creatorem omnium.

430

23. Benedicta, per quam victa Hostis est versutia, Restitutis spe salutis Datur indulgentia.

29. Eruditus et munitus Divinis eloquiis, Timoratus et ornatus Sacris exercitiis.

24. Benedictus rex invictus,

Cuius mater crederis, Qui reatus ex te natus Nostri solvit generis.

25. Reparatrix et solatrix

Desperantis aniraae, A pressura, quae Ventura Malis est, me redime.

26. Pro me pete, ut quiete

Sempiterna perfruar,

Ne tormentis comburentis

Stagni miser obruar.

27. Quod requiro, quod suspiro,

Mea sana vulnera,

Et da menti te poscenti

Gratiarum munera.

28. Ut sim castus et modestus,

Dulcis, blandus, sobrius, Pius, rectus, circumspectus Simultatis nescius.

30. Constans, gravis et suavis,

Benignus, amabilis, Simplex, purus et maturus, Patiens et humilis.

31. Corde prudens, ore studens

Yeritatem dicere, Malum nolens, Deum colens Pio semper opere.

32. Esto nutrix et adiutrix

Cbristiani populi, Pacem praesta, ne molesta Nos perturbent saeculi.

33. Da levamen et iuvamen

Tuum illis iugiter, Tua festa sive gesta Qui colunt alacriter.

34. Pater Deus, fili Deus,

Deus alme spiritus,

Per aeterna nos guberna,

Deus unus, saecula.

Rhythmus IV

1. Salutaris Stella maris,

Summis digna laudibus, Quae praecellis cunctis stell is Atque luminaribus.

2. Tua dulci prece fulci

Supplices et refove, Quidquid gravat vel depravat Mentes nostras, remove.

3. Virgo, gaude, quae de fraude

Daemonis nos liberas, Dum in vera et sincera Deum carne generas,

4. Illibata et ditata

Caelesti progenie,

Gravidata nee privata

Flore pudicitiae.

5. Nam. quod eras, perseveras,

Dum intaeta generas, 111 um traetans atque lactans, Per quem facta fueras.

6. Mihi maesto nunc adesto

Dans perenne gaudiuni, Dona, quaeso, nimis laeso Optatum remedium.

431

7. Commendare me dignare

Christo, tuo filio, Ut non cadara, sed evadam De rnundi naufragio.

8. Fac me mitem, pelle litem,

Compesce lasciviam, Contra crimen da munimen Et mentis constantiam.

9. Non me liget nee fatiget

Saeculi cupiditas, Quae obseurat et indurat Mentes sibi subditas.

10. Nunquam ira, nunquam dira

Me vincat elatio, Quae multorum fit malorum Frequenter occasio.

11. Ora Deum, ut cor meum

Sua servet gratia, Ne antiquus inimicus Seminet zizania.

12. Da virtutum mihi scutum

Ne in hello concidam Fidem rectam, spem robustam, Caritatem fervidam.

13. Da furoris et timoris

Superare vitia, Et ut linguam sie restringam, Ne loquatur noxia.

14. Maris Stella, interpella,

Quem portasti utero, Ut hoc mare transmeare Cursu donet prospero.

15. Det timorem et amorem

Sui semper nominis, Donet pacem et fornacem Extinguat libidinis.

16. Castitatis, pietatis

Munimenta conferat, Assit rector et protector Nee unquam me deserat.

17. 0 praeclara. viam para

Ad supernam patriam, Sic me sana, ut mundana Gaudia despiciam.

18. Quod imploro, non ignoro

Dare te fidelibus, Cuius iussa inconeussa Manent modis omnibus.

19. Mater bona, meis dona

Requiem parentibus Necnon eunetis iam defunetis Notis et affinibus.

20. Hunc egenum fac ad plenum

Pervenire gaudium, Quo mauere et videre Tuum possim filium.

21. Meos notos fac devotos

Piis semper actibus, Ut mandatis veritatis Totis instent viribus.

22. Mala pelle et refeile

Hostium versutias. Spiritales et carnales Compesce nequitias.

23. Virgo lenis, a catenis

Criminum nos eripe, Ut soluti simus tuti Victo mortis principe.

24. Adiutricem et tutricem

Te ubique sentiant. Qui felicem genetricem Dei te pronuntiant.

25. Maris Stella, de procella

Saeculi nos libera Protegendo et praebendo Cuncta nobis prospera.

26. Splendorpatris, factor matris,

Iesu, nostra gloria, Da, ut fiam per Mariam Tui dignus gratia.

432

27. Dominator et salvator Mundi benignissime, Da virtutem et salutem Corporis et animae,

Ut saluti restituti

Te laudemus, Domine, Qui salvasti, quos creasti,

Natus alma virgine.

29. Pater Deus, fili Deus, Deus alme spiritus, Per aeterna nos guberna, Deus unus, saecula.

Rhythmus V.

1. Mater Christi, quae tulisti

Sacris hunc visceribus Absque viro partu miro, Quo pax datur gentibus.

2. Huc aspectum, huc affectum

Dirige propitium, Condescendens et impendens Miseris auxilium.

3. Virgo mitis, quae contritis

Spem largiris veniae, Posce Deum, ut tropaeum Suae det ecclesiae.

4. Dona pacem et fallacem

Inimicum contere, Ne ignitis is sagittis Possit nos elidere.

5. Iucundare, quae portare

Meruisti Dominum, Mundi lucem, vitae ducem, Salvatorem hominum.

6. Incorrupta et intacta

Genuisti puerum, Nulluni tarnen hinc gravamen Tuum laesit uterum.

8. Aliarum teminarum

Proles fletu funditur,

Partus iste nil seit triste,

Quando Deus nascitur.

9. Benedicta, quae delicta

Primae matris operis Et divinam medicinam Impetrasti miseris.

10. Benedictus, qui amictus

In te carnis trabea Nos erexit et evexit Ad regna siderea.

11. 0 quam letis a prophetis

Es laudata voeibus, Hoc secretum, quod impletum Est in te, mirantibus !

12. Te beatam et praelatam

Cunctis esse doeuit, Cum suave illud Ave Gabriel aperuit.

13. Tu portasti et lactasti,

Benedicta domina, Quem adorat, quem honorat Mundi trina machina.

Alter partus gravat artus,

Incutit suspiria; Tuus fruetus pellit luctus

Dans aeterna gaudia.

14. Adorabas et lactabas

Deum factum hominem, Qui nos lavit et salvavit Suum ponens sanguinem.

433 -

15. Vagientem et lactentem

Confovebas gremio, Servi ille, tu ancillae Functa es officio.

16. Tu docentis et vescentis

Usa es praesentia, Te sciente et vidente Fecit mirabilia.

17. Te praesente et monente

Consecravit nuptias, Quando vino repentino Sex implevit hydrias.

18. Tu divinae disciplinae

Pascebaris gratia, Dum signorum et verborum Eins esses conscia.

19. Quot angores, quot dolores

Tua sensit anima, Cum in crucem summum ducem Gens levavit pessima !

20. Quot lamenta, quot tormenta,

Quanti tui gemitus, Cum rex caeli tarn crudeli Morti esset traditus !

21. Corde tristi pertulisti

Passionis gladium,

Cum irrisum et occisum

Tuum cernis filium.

22. Nam rex magnus velut agnus

Immolari voluit Et par crucem nobis lucem Et salutem tribuit.

23. Eius poena nos ad regna

Provehit caelestia,

Crux virtutis et salutis

Certa est fiducia.

24. Mundum regens velut egens

Visus est incredulis, Ut per formam servi normam Vitae daret servulis.

Dreves, Lateinische Hymnendichter.

25. Rex immensus est suspensus

Crucis in patibulo, A poenarum aeternarum Salvans nos periculo.

26. Pius Iesus flagris caesus

Et Corona spinea Coronatus et per latus Est transfixus lancea.

27. Qui effringens chaos ingens

Spoliavit inferos, Fractis portis dirae mortis Vinctos facit liberos.

28. 0 quam laeta es effecta

Die facta tertia, Cum rex fortis victae mortis Protulit indicia !

29. Nam antiquum inimicum

Diris stringens vinculis Se videndum et tangendum Praebuit discipulis.

30. Quis narrare, quis pensare

Tuum possit gaudium,

Quando maestis rex caelestis

Pacis dedit nuntium?

31. Unde tibi laus ascribi

Debet atque gloria, Quae tantorum gaudiorum Facta es materia.

32. Post tot signa, quae tu digna

Meruisti cernere, Ad paternum vides thronum Filium ascendere.

33. Cui iuncta super cuncta

Potestatem obtines, Omnis soli, omnis poli Supergressa ordines.

34. 0 regina, huc inclina

Piae mentis lumina Et excusa prece fusa Servulorum crimina. II. 28

434

35. Iam sublirais facta nimis Manes iuxta filiura, Celsa sede intercede Pro salute omnium.

38. Ulis mecum dona precum Tuarum suffragia, Ut moderna et aeterna Fruamur laetitia.

36. Nos conforta et reporta Munus indulgentiae, Ut reformes nos enormes Ad statura iustitiae.

33. 0 Maria, mater pia, Tuum da subsidium, Quo vincamus et vivamus In terra viventium.

37. Meis caris largiaris

Iam defunctis veniam Et cunctorum commodorum His, qui vivunt, copiam.

40. Da medelam et tutelam Cunctis te colentibus, Pacera bonam et coronam Cum supernis civibus.

41. Pater Deus, fili Deus, Deus alme Spiritus, Per aeterna nos guberna Deus unus saecula.

Rhythmus VI.

1. Ave, virgo, quae origo

Nobis es laetitiae Redemptorem et auctorem Pariendo gloriae.

2. Virgo mater, per quam ater

Spiritus occubuit, Quo primaeva mater Eva Suggerente corruit;

3. Alma parens, omni carens

Corruptelae macula, Quam elegit, qui conf regit Dirae mortis vincula ;

4. Clemens praesta, ut qui festa

Tua gaudent colere, Gratulentur et ditentur Verae lucis munere.

5. Mater Christi, quae das tristi

Animae laetitiam, Da, quod quaero, ut sincero Corde Christo serviam.

6. Mansuetum et quietum

Redde meum animum, Ut in Deum aut in meum Nou delinquam proximum.

7. Margarita summi sita

Regis diademate, Quae cunctarum gratiarum Es ornata schemate;

8. Maris Stella, Dei cella

Virtutisque speculum,

Quam miratur et precatur

Universum saeculum ;

9. Da, ut queam meutern meam

Emundare vitiis Exercendo et colendo Sacris eam studiis.

10. Dona, inquam, ut evincam Temptamenta daemonum, Ne permittas per sagittas Me perire criminum.

435

11. 0 decora, Deum ora,

Ut det mihi veniam.

Et sis custos, ne rohustos

Meos host es sentiam.

12. Obtineto, ut, quod peto,

Merear accipere. Ut in finem non declinem A recto itinere.

13. 0 puella, quae ut Stella

Matutina radias, Cum nocturnas pellensumbras Veram luceui nuntias,

14. Curam habe, ut a labe

Criminum purifices,

Et, qua nites, tuos dites

Castitate supplices.

15. Princeps mortis nos intortis

Inquietat iaeulis-, Tu resiste, ne nos iste Suis trahat vineulis.

16. Dona pacem, per quam vacem

Divinis obsequiis, Ne per curas transituras Veris priver gaudiis.

17. Da, ut gratum famulatum

Reddam regi gloriae, Et ipsius amor pius Meae sint deliciae.

18. Reos munda et circumda

Tuo nos praesidio, Fac securos nos et puros Ab omni contagio.

19. Liberari et salvari

Per te nos confidimus.

Quam dementem et potentem

Super omnes novimus.

20. Nam praedives inter dves

Es caelestis patriae, Ex qua manat, qui nos sanat, Föns caelestis gratiae.

21. 0 sophia, quam Maria

Incarnatam edidit, Nee sie florem vel decorem Castitatis perdidit,

22. Tibi canto nunc pro tanto

Laudes beneficio, Quo laetati et ditati Sumus vitae praemio.

23. Rex virtutum, cuius nutum

Nihil potest fallere, Nos tuere atque verae Lucis dita munere.

24. En, ieiunus a te munus

Posco, ne deficiam, Ut sacrarum scripturarum Mihi des scientiam.

25. Micas panis velut canis

Dari mihi postulo. Et, quod quaero, tuo spero Te daturum servulo.

26. Rex benigne, fac me digne

Tuam matrem colere, Quae portavit et lactavit Te sacrato ubere.

27. Da virtutem, ut refutem

Omnem immunditiam,

Fac me mitem, ut devitem

Zelum et superbiam.

28. Honestorum mihi morum

Para elegantiam, Pelle dolum, ut te solum Pura mente cupiam.

29. Iesu bone, sie dispone

Horam mei transitus.

Ut ad chorum electorum

Meus pergat Spiritus.

30. Pater Deus. tili Deus,

Deus ahne Spiritus,

Per aeterna nos guberna,

Deus unus. saecula.

23*

436

1. Luxsanctorum, speslapsorum,

Virgo mater Domini,

Per quam vita restituta

Est perennis homini,

2. Geraebundo corde fundo

Ad te preces, domina,

Namque gravi, quam paravi,

Premor valde sarcina.

8. Solve moles, sicut soles, Quibus pressus iaceo, Et excusa, quod confusa Mente factum doleo.

4. Dolor ingens me constringens

Vehementer cruciat, Culpae telum cor anbelum Siquidem dilaniat.

5. 0 quam pravi et ignavi

Sunt, qui mundum diligunt, Xou attendunt, cui vendunt Se, qui Deum negligunt.

6. Yere caecus et ut pecus,

Expers est scientiae, Quem deflectat hoc, quod spec- tat In valle miseriae.

7. Namquem fructum nisi luctum

Praestant mundi gaudia, Cuius cura gignit dura Miseris supplicia?

8. Parce flenti et dolenti;

Summe rerum arbiter, Kam mandata per te data Sum transgressus nequiter.

9. Erubesco et tabesco

Tuam timens faciem,

Dum meorum delictorum

Perpendo congeriem.

Rhythmus VII 10

Ingens metus atque fletus Meam turbat animam,

Pavet sensus, dum suspensus Horam pensat ultimam.

11. Quis futurus est seeurus

In illo examine, Quando patent, quae nunc- latent, Arguente lumine?

12. Quo dolore, quo maerore

Deprimentur miseri, Qui abyssis pro commissis- Snbmergentur inferi 1

13. Ululatus et ploratus

Frustra dabuut perditi, Cum maligni saevo igni Semel erunt traditi.

14. Heu, quid egi, quo impegir

Quo infelix cecidi ! Quo deducunt, quem seducunt,, Fraudes hostis perfidi !

15. Ad quem tendam, ut tremen-

dam Evadam sententiam? Quem requiram, per quem iram Iudicis effugiamV

16. 0 Maria, qua sophia

Prodiit altissimi, Ut credendo et sequend» Posset homo redimi,

17. Formidandura redde blandont

Iudicem supplicibus, Ke iratus ob reatus Saevis tradat ignibus.

18. Caeli scala, fac me malar

Quae impugnant, vincere Et in bono, quod proponor Constanter persistere.

437

19. Nunquam sinas in me spinas

Vitiorum crescere, Quae ad fructura nos virtutum Doces semper tendere.

20. Clemens dona, ut patrona

Velis esse misero, Ut sis mecum, cum ad aequum Tribunal processero.

21. Supplicando me commendo

Tuo patrocinio, Ne rex fortis dirae mortis Tradat me supplicio.

22. Preces funde et responde

Pro me ante iudicem, Nam offensae sunt immensae, Quae accusant supplicem.

23. Desperarem, si pensarem

Mea tantum merita Nee audissem aut sensissem Te salvare perdita.

21. Mater alma, tuis salva

Precibus hunc miserum, Quem subegit et confregit Magna moles scelerum.

25. A peccatis et a mortis Libera praepositis Te poscentem et habentem Spem in tuis meritis.

26. Virgo lenis, a terrenis

Munda nos affectibus

Et eunetorum delictorum

Nos absolve nexibus.

27. Paradisi, quo divisi

Exsulamus, aditum Nobis pande, quod ob grande Nimis potes meritum.

28. lllic patrem atque matrem

Meam fac constitui Et bonorum aeternorum Ubertate perfrui.

29. Regem caeli pro fideli

Semper ora populo, Ut ab isto duce Christo Eruamur saeculo.

30. Deo cara, uobis para

Viam ad caelestia, Ubi frui Christi tui Mereamur gloria.

31. Auetor mundi, qui effundi

Tuo ventre voluit, Se amare et servare Nobis det, quod doeuit.

32. Pater Deus, tili Deus,

Deus alme Spiritus,

Per aeterna nos guberna,

Deus unus, saecula.

Rhythmus VIII.

1. Caeli porta, qer quam orta

Salus est fidelium. Porta lucis, quae perducis Ad perenne gaudium :

2. Virgo clara, quae ignara

Virilis consortii

Meruisti esse Christi

Mater, Dei filii:

3. Virgo prudens, quae exeludens

Primae eulpam feminae Gestas fruetum non produetum Ex virili semine;

4. Sume vota nee remota

Tuis sis supplieibus, Sed intende et defende Nos a malis omnibus.

438

5. Multa de te sunt prophetae

Locuti praesagia, Non ignari singulari Te ditandam gratia.

6. Nam qui nasci atque pasci

Tua carne voluit. Nee scripturis ncc figuris Tuas laudes tacuit.

7. Prima parens sensu carens

Meruit interitum, Dum serpenti se fallenti Credit gustans vetitum.

8. Causa plane tu humanae

Salutis praecipua, Tua causa quondam clausa Patet caeli ianua.

9. Nam spernendo et cavendo

Blandimenta saeculi, Quod est mirum, caput dirum Contrivisti zabuli.

10. Serpens dirus suum virus

Evae dando nocuit. Sed prudentem tuam mentem Fallere non potuit.

11. Tu primatum et ducatum

Gerens continentium

Casti gregis chorum regis

Per callem egregium.

12. Mundi florem contra morem

Tui spernens generis

Carnis curam et natnram

Cohibendam suggeris,

13. Yiam rectam et perfectam

Pandens te sequentibus. Ut modestis et honestis Se perornent moribus.

14. Nam mundana prorsus vana

Docuisti gaudia, Fugitiva et nociva, Falsa, deceptoria.

15. Mater Eva morte saeva

Prolem suam perdidit; Toa fides. qua renides, Nobis vitam reddidit.

16. Tu praeclarus es thesaurus

Omnium charismatum. Sane plenus et amoenus Hortus es aromatum.

17. Fonsredundans,reosmundans

Aquarum viventium, Hinc qui bibunt, non peribunt Sed habent remedium.

18. Föns signatus, non turbatus

Bestiarum pedibus, Non confusus, red conclusus Divinis virtutibus.

19. Exquiiitis margaritis

Ornantur monilia, Sed tuorum plane morum Exstat maior gratia.

20. Solent mire delinire

Yernantes areolae; (^uam plus grata vernant sata Caelestis agricolae !

21. Flores verni solent cerni

Voluptate nimia ; Tu delectas mentes rectas Praecellenti gratia.

22. Nam si flores dant odores

Et decorem proferunt, Mox marcescunt et arescuut Nee durare poterunt.

23. Tuus viror, quem plus miror.

Non est corruptibilis, Nee marcescit nee decrescit, Sed est immutabilis.

24. Tua fama tbynüama

Balsamumcjue superat, Dum fraglascit, mentes pascit Et a morte liberal.

- 439

25. Nunc elati sunt prost rati,

Sicut dicis cantico, Et abiecti sunt provecti Honore mirifico.

26. Universus est aspersus

Mundus Christi gratia, Qui te matre sine patre Natus regit omnia.

27. Concubinae et reginae

Tuas laudes praedicant, Linguae, gentes iam credentes Tibi rite supplicant.

28. Te laudantes et mirantes

Pulchrae Sion filiae Illustrari et ornari Tua gaudent specie.

29. Te decoratn ut auroram

Universis praeferunt,

Te electam et perfectam,

Te reginam asserunt.

80. Quae est ista tarn venusta, Elegans et inclita, Quae tot donis, tot coronis Est virtutura praedita?

31. Turturinas habes genas,

Columbinos occulos, Speciosa ut columba Ad aquarum rivulos,

32. Cuius vita insignita

Cunctis est virtutibus, Cuius gesta sunt honesta Prae cunctis viventibus;

33. Quae pigmentis et unguentis

Cunctis es suavior, Speciosis prorsus rosis Liliisque gratior.

34. 0 felicem genetricem,

Cuius sacra viscera Meruere continere Continentem aethera!

35. Felix pectus, in quo tectus

Rex caelorura latuit, Felix venter, quo clementer Carnem Deus induit.

36. Felix sinus, quo divinus

Requievit spiritus, Felix alvus, quo fit salvus Homo fraude perditus.

37. Felix thorus et decorus

Istius puerperae, Quem maritus, ut est ritus, Non praesumpsit tangere.

38. 0 mamilla, cuius stilla

Fuit eius pabulum, Qui dans terrae fructus ferre Pascit omne saeculum.

39. Hac in domo Deus homo

Fieri disposuit, Hie absconsus pulcher sponsus Vestem suam induit.

40. Sic natura vinci iura

Novo stupet ordine, Rerum usus est exclusus Pariente virgine.

41. Mater Dei, nostrae spei

Causa et exordium, Posce natum, ut optatum Nobis det remedium.

42. Istum caecum sana precum

Tuarum suffragio,

Ut per viam ire sciam

Tuo gratam filio.

43. In hac vita sie me dita

Donis salutaribus Dando pignus, quo sim dignus Gaudiis caelestibus.

44. De mortalis vitae malis

Me dignanter erue Et post mortem fac consortera Quietis perpetuae.

440

45. Pro meorum propinquorum Te salute postulo, Ut laetentur et salventur Ex omni periculo.

46. 0 beata, miserata

Preces meas suscipe. Et de malis universis Nos dementer eripe.

47. Pater Deus, fili Deus, Deus alme Caritas, Per aeterna nos guberna Saecla, Deus trinitas.

Rhythmus IX.

1. Animarum spes lapsarum,

Virgo raater, unica, Gignens regem , cuius legem Mundi servat fabrica,

2. Porta ducis, qui per crucis

Salvans nos mysterium Ad sanctorurn angelorum Restaurat consortium.

3. Sume laudes atque grates,

Quas devotus concino, Namque scio sie me pio Placiturum Domino.

4. 0 beata, benedieta,

Gloriosa domina, Quae divina medicina Mundi purgas crimina.

5. Felix mater, cuius venter

Omni carens macula

Regem texit atque vexit,

Qui gubernat saecula.

6. Quam sacrata, quam beata

Manus atque brachia, Quaepaverunt. quaegesserunt, Per quem vigent omnia.

7. Culpa Evae corruptelae

Fecit nos obnoxios, Tu captivos adoptivos Facis Dei filios.

8. Virgo mitis, imperitis

Lumen da scientiae Et adflictis pro delictis Posce munus veniae.

9. Quae es sola plena schola

Yirtutum caelestium, Intuere et niedere Morbis te poscentium.

10. Quis narrare, quis pensare

Tua possit merita, Per quam gratis captivatis Est libertas reddita.

11. Non est sensus sie extensus

Ut tot laudes disserat,

Nee humanuni os tarn sanum,

Ut tot voces proferat.

12. Nulluni naevum. nihil saevum,

Nil, quod laedat, contines, Tarn decore quam honore Universis praemines.

13. Omnes orent et honorent

Tuam excellentiam, Quamvis bene nullus plene Tuam narret gloriam.

14. Licet digne tarn insigne

Nullus laudet meritum, Magnum tarnen est iuvamen Hoc fateri debitum.

441

15. Stella niaris, quae praeclaris

Emicas virtutibus, Praedicata et laudata A supernis civibus,

16. Ab errore tuo more

Pereuntes libera, Fac redire et largire Gratiarum munera.

17. Primum quidem nobis fidem

Tuis äuge precibus Et da nobis, ut te probis Imitemur actibus.

18. Spe labentes firma mentes,

Caritate robora, Fac concordes, pelle sordes, Exousa facinora.

19. Iesse proles, solve moles,

Quaemepremunt, scelerum Atque pacem da feracem Perfectorum operum.

20. Truculentus et cruentus

Hostis instat nimium,

Nempe certat, ut subvertat

Me per carnis vitium.

21. Nunc latenter, nunc patenter

Non cessat irruere, Quaerens artem atque partem, Qua possit subripere.

22. Conservare me dignare,

Gloriosa domina, Et relide homicidae Furentis conamina.

23. Sermo vanus aut insanus

Mihi non subripiat, Non auditus aut pruritus Gulae me decipiat.

24. Kon me tactus aut olfactus

Ad peccatum concitet, Non me visus sive risus Aut furor praecipitet.

25. Sic nociva incentiva

Sopiantur corporis, Ut frigescant et quiescant Pravi motus pectoris.

26. Sit serena mens et plena

Spiritali gaudio, Illustrata et purgata Yerae lucis radio.

27. Meum pectus sie affectus

Caritatis repleat, Ut abeo, quidquid Deo Displicet, removeat.

28. 0 Maria, vitae via,

Plena Dei gratia, Inter Deum et hunc reum Precor, ut sis media.

29. Funde precem, ne in necem

Decidam perpetuam. Ut sim castus atque fastus Huius mundi respuam.

30. Ille duetor et instruetor

Assit mihi spiritus, Qui te mundam et feeundam Fecit esse caelitus.

31. lila, inquam, ne delinquam,

Me conservet gratia, Qua replevit te, qui flevit Inter tua brachia.

32. Orbis rector et protector

Noster clementissime, Nos invise, ut elisae Convalescant auimae.

33. Lumen sparge tuae largae

Super nos clementiae, Atque maestis da caelestis Solamen laetitiae.

34. Dei fili, ex hostili

Serva me fallacia. Da, ut fiam per Mariam Tua dignus gratia.

442

35. Ob amorem et honorem Matris tuae tribue, Ut cum bonis fruar donis Quietis perpetuae.

36. Te laudamus et rogamus Per ipsius meritum, Ut aeterni nobis regni Clemens pandas aditum.

37. Pater Deus, fili Deus, Deus alme Caritas, Per aeterna nos guberna Saecla. Deus trinitas.

Rhythmus X.

1. 0 regina, quam divina

Praeelegit gratia, Cuius partus sacrosanctus Instauravit omnia.

2. Quae odorem gratiorem

Türe das et balsamo, Qua excelsus est egressus Ut sponsus de thalamo.

3. Mater regis, per quem legis

Panduntur mysteria,

Cuius natum olim vatum

Canebant praeconia.

4. Föns virtutum, da, ut lutum

Vitiorum deseram, Mentis visum atque nisum Ad superna transferam.

5. Sic infundas, qua redundas,

Cordi meo gratiam, Ut terrena fide plena Praeditus despiciam.

6. Mater Dei, cordis raei

Munda penetralia Ac meorum labiorum Dilue contagia,

7. Ut peccatis expurgatis

Deum honorificem Et a corde pulsa sorde Laudes tuas praedicem.

8. 0 benigna, quis te digna

Laude possit colere, Quae ditari singulari Meruisti munere?

9. Cum aurora sit decora,

Quando rubens oritur, Comparata minus grata, Minus pulchra cernitur,

10. Luna claret, quando paret

Nullis tecta nubibus,

Sed maiorem tu fulgorem

Piis infers mentibus.

11. Cunctis horis lux fulgoris

Tui nos laetiticat, Nam vix una nocte luna Super terram emicat.

12. Luna plena fit amoena,

Sed defectum patitur, Modo patens, modo latens Nunquam stare noscitur.

13. Tu corusca, nunquam fuscar

Nostri dux itineris,

Non obtecta, sed electa

Sicut sol aspiceris.

14. Est revera solis sphaera

Mira luce praedita, Saepe tarnen ob velameu Nobis est abscondita.

443

15. Tu praeclara, nunquam rara,

Cuncta supergrederis, Quae uec tectum nee defectum Aut occasum pateris.

16. Tota munda et iueunda,

Tota es mirabilis, Tibi vita nee audita Nee est visa similis.

17. Cives poli tuae proli

Semper cantant gloriam Venerantes et mirantes Tuam excellentiam.

IS. Angelorum nempe chorum Dignitate superas, Principatus, potentatus Et virtutes ceteras.

19. 0 quam grata et beata

Tua est memoria !

Actiones et sermones

Tui sunt remedia.

20. Cuncta reeta et perfecta,

Cuncta sunt salubria, Ex bis venit, quae nos lenit, Vitalis fragrantia.

21. Gratulamur et conamur

Laudes tuas canere, Quam vis totum cor devotum Nequeat exprimere.

22. Sic est densa, sie immensa

Laudis tuae copia,

Ut profunda et faeunda

Succumbant ingenia.

23. Nemo praebet, quantas debet,

Laudes tuae gloriae, Qua processit, qui repressit Auctorem malitiae.

24. Benedicta, quae relicta

Vana carnis gloria Aeternorum gaudiorum Exstitisti nuntia.

25. Benedictus, qui adfiictus

Crucis in patibulo

Nos salvavit et douavit

Pacem suo populo.

26. Yirgo mitis. inbnitis

Praedicanda laudibus,

Tuum natum fac placatum

Cunctis te colentibus.

27. Da perfectum intellectum,

Quo devitem noxia Fac nie nosse et da posse Quaeque sunt utilia.

28. Curam gere, ut sincere

Conversari studeam Et devotus carnis motus Spiritu coerceam.

29. Mater agni, qui tyranni

Victor cepit spolia, Quo elisi paradisi Caremus laetitia.

30. Noxas dele parentelae

jNIeae* tuis preeibus Et da cunctis mihi iunetis Frui bonis omnibus.

31. Virgo saneta, mater casta,

David proles inelita, Pia prece nos de faece Peccatorum suscita.

32. Proles Iesse, per quam fessae

Reparantur animae, Fac nos fortes et cohortes Tenebrarum comprime.

33. Ab bis telis tuos velis

Supplices defendere Quibus perit, quisquis quaerit, Carni satisfacere.

34. Virgo lenis, nos a poenis

Salva gehennalibus Nee substerni nos inferni Sinas cruciatibus.

444

35. Vitam laetam et quietam

Fac nos semper agere, Ut virtutis et salutis Gaudeamus munere.

36. Supplex oro, ut in choro

Te sanctorum videam Et divinae sine fine Dono lucis gaudeam.

37. Iesu Christe, per quem iste

Mundus primo factus est, Homo-Deus, per quem reus Homo liberatus est;

38. Metuende rex, defende

Nos a malis omnibus Redde vicem hanc feliccm Mariam colentibus.

39. Ut restaures nos, baec aures

Tuas pulset precibus, Haec sustentet et praesentet Tuis nos aspectibus.

40. Rex aeterne, pio cerne

Supplices iutüitu Et illustra corda nostra Tuo sancto spiritu.

41. Propter illam, quaemamillam

Tibi dedit parvulo, Munimentum et augmentum Tuo praesta populo.

42. Pastor bone, a leone

Tuas oves libera Et cum illis, qui in caelis Gaudent, nos adnumera.

43. Regi magno laus et agno, Patri atque filio Flaminique, qui utrique Compar est imperio.

Hb yt hm us XI.

1. Beatarum feminarum Virgo beatissima, Illum gerens,- qui nos quaerens Visitavit infima,

5. Ut non segnis sumniis regnis Admisceri studeam, Ne ab istis exsul tristis Sine rine maneam.

2. Regis mater, cuius pater

Non cognovit feminam, Mater eius, mundi huius Qui gubernat machinam.

3. Quae caelesti adimplesti

Totum orbem dogmate, Nos emunda, quae fecunda Facta es charismate.

6. 0 beata fiant grata

Nostra tibi cantica.

Nee sit vilis haec exili?

Tibi laus et modica.

7. Grates solvo, dum revolvo,

Quanta nobis feceris, Dum perpendo, quam horrendo Malo nos subtraxeris.

De terreno fac me caeno Nisu mentis surgere

Atque totum meum votum Ad summa dirigere.

8. Crimen Evae fecit breve Nostrae vitae spatium, Intinitae per te vitae Nobis datur gaudium.

445

9. Non est iustum tarn venustum Opus et piissimum Oblivisci, quod addisci Convenit potissimum.

10. Immo vere hoc silere

Magnum est periculum, Quo purgari et salvari Constat omne saeculum.

11. Praedicandus et laudandus

Tui fructus uteri, Tua gesta manifesta Debent cunctis fieri.

12. Gabrielis est de caelis

Ad te factum nuntium,

Quod completum hosti metum,

Nobis dat praesidium.

13. A praeclara missus aula

Sublimique solio Fert secreta, quae repleta Sunt perenni gaudio.

14. Sic legatus destinatus

Ob regales nuptias Petit terras, ut supernas Pandat amicitias.

15.

16.

Ad terrenas officinas Est elapsus aethere,

Dei nutum et statutum Tibi curat pandere.

19. Primis annis plena magnis

Thesauris scientiae, Deo cara et ignara Totius malitiae ;

20. Vincens sexum et complexum

Carnalem despiciens, Deo placens sive tacens Sive os aperiens ;

2 1 . Corde prudens, semper studens

Legis observantiae, Ex hoc sane non huraanae Laudem quaerens gloriae;

22. Actione et sermone

Irreprehensibilis Et cunctarum gratiarura Fulgore mirabilis.

23. Divinorum secretorum

Lator ad te properat, Fert arcanum, quod humanuni Genus fide liberat.

24. Nee silendum, quod stupendum

Honorem exhibuit Te mirante, nam hoc ante Nulla nee post meruit.

25. Hie legatus est testatus

Cunctis te praecellere, Plane quando te mirando Salutavit genere.

Adte tendens,quaeresplendens 26. Pandit ore cum honore, Eras stirpe regia, Quod futurum noverat,

Deo cari et praeclari Et declarat, quod rex paratr

David regis filia; Qui te consecraverat.

17. Mente mitis, margaritis

Gratiarum praedita, Nulli nocens , omnes docens Vita Deo placita;

18. Iam adulta et inculta,

Non mente, sed corpore, Sancta eultu, saneta vultu, Prorsus sancta pectore;

27. Salutavit, nuntiavit

Dei beneheium Ore blando declarando, Quod haberes tilium.

28. Primum Ave, post suave

Depromit mysterium, Quod est ingens et pertingens- Ad salutem omnium.

446

29. 0 Maria, Deo digna,

Plena, inquit, gratia, Benedicta et beata Saecula per omnia.

30. Amans Deum apud eum

Invenisti gratiam, Qua repleta eris laeta Prolem gignens regiam.

31. Ne formides, sola fides

Tibi dabit filium, Contra morem salvatorem Generabis omnium.

32. Mater eris et diceris

Omnis orbis domina, Eris parens, sed non carens Castitate pristina.

33. Ne tarberis, ne raiseris

Audiens, quod paries; Gignes quidera, sed ut pridem Virginem te senties.

34. Appetitus et pruritus

Carnis ignorabitur, Partum tarnen in te flamen Sanctum operabitur.

35. Summa virtus atque sanctus

Te replebit Spiritus,

Ut cunctorum saeculorum

Rex sit tuus genitus.

39. Credidisti, quod audisti

Mente devotissima, Ante partum et post partum Manens integerrima.

40. Ut scripturae praedixere,

Facta es puerpera, Iam cum nato coronato Regnas super aethera.

41. Universae iam conversae

Gentes te magnificant,

Te precantur, te mirantur

Ac devote praedicant.

42. Sunt caelestes chori testes,

Quibus es praeposita. Te cunctorum electorum Transscendisse merita.

43. Totus orbis te pro morbis

Et necessitatibus Deprecatur, ut fruatur Optatis successibus.

44. Te laudamus et rogamus,

Feminarum gloria, Tuam prolem, verum solem, Nobis reconcilia.

45. Nos conserva, ne caterva

Laedat adversantium. Atque caecis tuae precis Porrige subsidium.

36. Erispraegnaus,namque regnans 46. Preces fände, ne immundae In aeternum Dominus Succumbam libidini,

Sumet corpus, per quod opus Ut mens mea non sit rea

Mundi tollet facinus. In conspectu Domini.

37. Is salvabit, quem purgabit

A peccatis, populum, Regnaturus et daturus Regnum Ins in saeculum.

38. Exsultabunt et laudabunt

Te lideles feminae, Erunt omnes nationes Tuo salvae germine.

47. Stella maris, quae ignaris

Subvenis et perditis, In hoc sab nos a malo Tuis salva meritis.

48. Ne amaris patiaris

Absorberi fluetibus, Qui extollunt atque colunt Te devotis mentibus.

- 447

49. Virgo mitis, ab ignitis

Iaculis me libera, Quibus cadunt, qui non vadunt Tua per itinera.

50. Geraebundas fero pondus

Culparum ingentium,

His solutum ad virtutum

Trahe me fastigium.

51. Alma virgo, supplex rogo

Tuam excellentiam, l't aeternam per te cernam Tui nati gloriam.

52. 0 Messia, de Maria

Nate seraper virgine, Qui purgasti et salvasti Mundum tuo sanguine.

.53. Auetor vitae, nobis mitte Yeritatis spiritum, Ut sciamus et agamus. Quod est tibi placitum.

54. Da virtutem, ut immutera Usum pravi operis, Dona, inquam, ut relinquam Cursum vitae veteris.

55. Rex immense, me recense

In terra viventium, Ne sis meraor, quibus premor. Peccatorum omnium.

56. Culpas lava, quibus prava

Sordet conscientia, Ut sincera mente pura Comprebendam gaudia.

57. Nee in lacum me opacum

Permittas descendere, Quo mittuntur, qui premuntur Peccatorum pondere.

58. Lux aeterna, sie guberna,

Quos vocasti, filios, Ut incestus atque quaestus Devitemus noxios.

59. Iudex iuste, rogamus te,

Ut des eunetis veniam, Qui Mariae, matris tuae, Diligunt memoriam.

60. Sit divinae sine fine

Decus atque gloria Maiestati, qua creati Sumus nos et omnia.

Rbythmus XII.

1. Virgo splendens, quae trans- scendens Electnrura ordines Magistratum et primatum Sanctitatis obtines:

4. Föns virtutum, sie pollutum Meum os purifices, Ut favore digua fore Mea verba iudices.

2. Quae enixa non amissa

Castitate Dominum Via pacis ire facis

Nos ad patrem luminum;

3. Stella maris, quae testaris

Erroris itinera Relinquenda et agenda Novae lucis opera ;

5. Importunus et indignus

Tuis sum praeconiis, Cum obsessus et oppressus Multis sim flagitiis.

6. Tarnen spero, quod non ero

Expers voti penitus, Si te colam, per quam solam Est ad vitam reditus.

448

7. Benedicts, cuius vita

Summo regi placita Hostera stravit, culpam lavit, Restauravit perdita.

8. Mater Dei, preces ei

Funde, quae nos muniant, Preces funde, ut secundae Quaeque res eveniant.

9. Tuas preces efticaces

Esse nunquam ambigit, Quisquis illum, quem pusillum Lactavisti, diligir.

10. Yirgo lenis a venenis

Me draconis libera, Cuius doli celsa poli Labefactant sidera.

11. Pensa, pensa, quam immensa

Carnis sit fragilitas, Quam iniquum inimicum Nostra fert humanitas !

12. Dei aula, circumvalla

Tuo nos munimine. Reos solve, iustos fove, Imbecilles sustine.

13. Mediatrix et salvatrix

Intirmarum mentium, Fave votis, dans aegrotis Optatum remedium. '

14. Caecis lumen et acumen

Caligosis repara, Leva pressos, iuva fessos, Maerentes exbilara.

15. Egenorum et vinctorum

Consolare gemitum, Peregrinis et captivis Gratum posce reditum.

16. Ut laetantes navigantes

Veniant ad littora, Violentos Claude ventos Mota sedans aequora.

17. Inimicos fac amicos

Et benignos invicem, Ut non gravem, sed suavem Sentiamus iudicem.

18. Pro Iudaeis, licet reis,

Tuum roga filium, Ut agnoscant hunc et poscant Eius adiutorium.

19. 0 magistra et ministra

Verae sapieutiae, Fac me rectum et perfectum In via iustitiae.

20. Posce natum, ut reatum

Meum ipse deleat, Et implora, ut in bora Mortis nil me terreat.

21. Ora regem, ut sie legem

Ipsius custodiam, Ut ex mundo transeundo Laetus hunc aspiciam.

22. 0 beata, sie peccata

Tuis dele preeibus, Quae commisi, paradisi Ut quiescam sedibus.

23. Te colentes fac gaudentes,

Cuncta pellens noxia Et procura, ut mansura Perfruamur gloria.

24. Maris Stella, sie compella

Aures summi iudicis, Ut nos festis rex caelestis Societ angelicis.

25. Ut in sorte et cohorte

Supernorum avium

Numeremur et laetemur

In terra viventium.

26. Vitae dator et plasmator

Ac redemptor hominis,

Clavis David, quem portavit

Venter almae virginis.

449

27. Benedicte rex, dimitte

Cuncta mihi debita, Quae contraxi, nara haec auxi Semper agens vetita.

28. Heu, quam male spiritale

Baptismi mysterium Violavi! nam foedavi Me per omne vitiom.

29. Male feci, quod subieci

Pravis me spiritibus Serviendo et favendo Sceleratis actibus.

30. Fili Dei, cordis mei

Dissipa caliginem, Ne descendam in horrendam Inferni voraginem.

31. Tnterventu et obtentu

Matris tuae virginis Me timore et amore Reple tui nominis.

32. Pius esto et memento,

Quid pro nobis feceris, Pro indignis et malignis Quanta sustinueris.

33. Preees audi et custodi

Nos a cunctis hostibus, Exoratus et placatus Matris tuae precibus

34. Intercedat baec et reddat

Nobis te placabilem, Quem portavit atque pavit Lacte factum humilem.

35. Propter eam, quaeso, meara

Munda conscientiam,

Ne offendam reverendam

Vultus tui gloriam.

36. 0 beate, pietate

Tua me iustifica, Quid gerendum, quid dicen- dum, Mihi semper indica.

37. Deus homo, fac de domo

Nos exire carceris, Ut iam dones mansiones, Quibus ipse cerneris.

38. Tuum vultum nunc occultum

Tuis iam fictelibus Manifesta atque praesta Pacem te colentibus.

39. Fac intrare nos praeclarae

Tuae domus atria Atque bonis mansionis Nos supernae satia.

40. Tibi nato cum beato

Patre laus et gloria Flaminique, qui utrique Compar est per omnia.

Rhythmus XIII.

1. Laus fidelis Israelis,

Virgo plena gratia, Quae. dum paris, non privaris Virginali gloria,

2. Quam praescitam et electam -

Deus ante saecula Benedixit et promisit Per vatum oracula;

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

3. Iesse virga, sie nos purga Vitiorum sordibus,

Ut remotis bis devotis Te laudemus mentibus.

4. Insensatos et ingratos Esse Dei gratiae

Se ostendunt, qui non reddunt Laudem tuae gloriae. 29

450

5. Sese fraudat, qui non laudat

Genetricem Domini, Qui non orat hanc, ignorat, Quid sit datum homini.

6. Precor ergo, sacra virgo,

Ut meum obsequium Sit acceptum nee ineptum Sit laudantis Studium.

7. Benedictus sit beatus

Tui fruetus uteri, Cuius dono pax humano Restauratur generi.

8. Quam iueundum lux in muudum

Venit indeticiens, Carne sumpta ex innupta Matre nobis oriens.

9. Res novella, quod puella

Regem nostrum genuit, Regem magnum nee sie damnum Pudoris sustinuit.

10. Quam sacrata et beata

Genetricis ubera, Ex qua natus et lactatus Est, qui regit sidera.

11. 0 mamillae, quibus ille

Parvulus nutritus est,

Iussu cuius mundi buius

Ornatus perfectus est.

12. Protoplasti culpa euneti

Gloriam amisimus, Per consortem eius mortem Gemiuam ineurrimus.

13. Per Mariam, dum Messiam,

Eius natum, sequimur, Immortales et aequales Angelis effieimur.

14. Dei mater, fae gratanter

Tua nos soll ein nia Celebrare et vitare Carnis desideria.

15. Virgo mitis, impeditis

Libertatem postula, Pelle falsa et relaxa Delictorum vineula.

16. Maris Stella, seda bella,

Seda malos bomines, Ne nosmergant aut dispergant Mundi huius turbines.

17. In hoc mari dominari

Non permittas spiritus, Quibus mentes imprudentes Subruuntur funditus.

18. Ex boc freto tuo peto

Erui praesidio Et postremo in supremo Collocari gaudio.

19. lter tutum per virtutum

Gradus mibi praepara, Gressum leva, ne in saeva Miser ruam tartara.

20. Magnum onus gesto pronus

Culparum congerie, Onus grave, quod est pravae Poena conscientiae.

21. Audiendo et videndo,

Verbis et operibus Me destruxi et seduxi Variis erroribus.

22. Virgo clemens, tuam gemens

Precor excellentiam,

Ut eunetorum delictorum

Mibi poscas veniam.

23. Mater bona, mente prona

Deprecor ac supplico, Da virtutem, ut non nutem Impetu daemonico.

24. Te requiro, ut a diro

Hoste me custodias Et coronam sempiternam Mibi dari facias.

451

25. Sit voluntas, nam facultas

Tuum velle sequitur,

Quidquid völes, tua proles

Dare non raorabitur.

26. Virgo pulchra falgens ultra

Cuncta caeli sidera. Postulamus, ut sumamus Per te vitae raunera.

27. Curam gere. ut videre

Mereamur filium. Quaere pacem, ne rainacem Vibret in nos gladium.

28. Meam vitam fac munitam

Fide et operibus, Ut ad ceuam intrem plenam Bonis imraortalibus.

29. Dei verbum, qui superbum

Cruce vincens zabulura Expiasti protoplasti Noxa tuum populum.

30. A malignis pro indignis

Patiens crudelia,

Ut terrenos et egenos

Sublimares gloria.

31. Rex caelestis, sie modestis

Me perorna moribus, Ut bonorum aeternorum Dignus sim muneribus.

32. Munimentum sit credentum

Eius intercessio, Quae te pavit et gestavit Sacrosancto gremio.

33. Reis parce. qui ab arce

Missus es aetherea Carne sumpta, ut eorrupta Restaurares terrea.

34. Tua mundet et feeundet

Corda nostra gratia, Ut virtutum ferant fruetum Expellendo vitia.

35. Innocenter et prudenter

Fac nos cuncta gerere. Xe phantasma tuum plasma Possit ullum fallere.

36. Fac me cautum atque promp-

tum In hoc vitae stadio. Ut per fletus fruar laetus Summae pacis bravio.

R h v t h m u s XIV

1. Stella maris, singularis

Mater excellentiae, Quae post natum prineipatum Tenes sanetimoniae

2. Mediatrix, summi patris

Ex qua nasci genitus Est di gnatus, per quem datus Est ad vitam reditus.

3. Roga Christum, ut auditum

Praebens te colentibus Xos gubernet et exornet Gratiae muneribus.

4. Salve virgo. quae nos iugo

Absolvisti criminis, Quo ligavit nos et stravit Primi lapsus hominis.

5. Iesse virga, omnis lingua

Debet te percolere, Tibi gentes debent grates Atque laudes reddere.

6. Xam dum verbum sempiternum

Summi patris generas, Tuo partu a reatu Nos antiquo liberas. 29*

452

Reges multi atque iusti, Per divinam gratiam

Inspirati, tui nati

Poscebant praesentiam.

16. Iesse virga, tuura roga Benedictum filium, Ut nos servet et enervet Fraudes adversantium.

0 beata, revelata

Per te nunc prophetica Sunt secreta et completa

Legis priscae mystica.

17. 0 beata, postulata

Nobis Clemens obtine, Redde tutos et exutos Nos ab omni crimine.

9. Virgo florem contra morem Atque fructum arida Germinavit, quae signavit, Quod tu fores gravida.

18. Dei mater, iucessanter Nobis posce veniam Et ounctorum commodorum Confer affluentiam.

10. Tu nimirura nunquam virum Passa prolem regiam Edidisti nee sensisti Pariens trist itiam.

19. Aufer bella et flagella

Famem, pestem, gladium, Tribulatis pietatis Impende solaeium.

11. Stella maris, quae, dum paris, Non perdis signaculum Castitatis, a peccatis Tuum solve servulum.

20. Pax et quies nostros dies Faciant laetissimos, Ne languores aut maerores Nostros gravent animos.

12. Virgo splendens, quae ascendens 21. Mater bona, nobis dona Sicut fumi virgula Tuum patrocinium,

Procedentis ex pigmentis Ut regnemus et laudemus

Omni cares macula, Tuum semper rilium.

13. Sit salutis causa eunetis,

Quod te Deum eredimus Genuisse et mansisse Yirginem asserimus.

22. Factor orbis, qui pro nobis Natus es ex femina, Crucis poena aliena Qui purgasti crimina,

14. 0 Maria, prece pia Nobis fer auxilium, Cuius nomen dat solamen Miseris ad gaudium.

23. Ad te clamo, ut ex hämo Me peccati liberes Et coronae sempiternae Donativo muneres.

15. Nomen sanetum, per quod planctum Aeternum evasimus. Nomen bonum. per quod donum Salutis aeeepimus.

24. Matris prece me de nece, Quam formido, libera Pelle metum, fac me laetum Cuncta sanans vulnera.

453

25. Rex virtutem fac devotum

Me in tuae laudibus Genetricis, quae pudieis Gessit te visceribus.

26. Eius laudes contra fraudes

Inimici faciant Nos invictos et adflictos A nialis eripiant.

27. Rex perennis, fac nie regnis

Gaudere caelestibus Cum amicis genetricis Tuae sanctae precibus.

28. Inter oves. quas tu foves

Pietatis gratia. Me recense atque raensae Tuae bonis satia.

29. Illibatae matris nate,

Christe, spes fldeliura,

Da cum sanctis ignorantis

Finem regni gaudium.

30. Tibi nato cum beato

Patre laus et gloria Flaminique, qui ntrique Compar est per omnia.

Rhythmus XV

1. Mater Dei, per quam rei

Consequuntur veniam, Quae vicisti maledicti Serpentis astutiam,

2. Benedicta, fac nos ita

Tua festa colere, Ut venturam per te iram Possimus evadere.

. 0 insignis, ut te dignis Valeamus laudibus Yenerari, fac mundari Nos a culpis omnibus.

4. Te laudare, praedicare

Atque benedicere Delectantur. qui conantur Ad summa pertingere.

5. Nam et ipsi quondam missi

Caeli cives incliti Congaudebant nee tacebant, Quanti esses meriti.

6. Virgo felix, per quam caelis

Atque terris gaudium Est tributum, quae virtutum Gemmis fulges omnium,

7. Deprecare, ut vitare

Nos peecata faciat Rex aeternus, ne infernus Post mortem deglutiat.

8. Virgo saneta, cerne, quanta,

Perferanus iugiter Temptamenta, et sustenta Nos. ut stemus fortiter.

9. Heu, quid feci, cum me neci

Tradidi perpetuae, Vanitate captus vitae Brevis et exiguae.

10. Quantis visus sum elisus

Et auditus lapsibus,

Gustus, tactus et olfactus

Vulneratus sensibus !

11. Virgo mitis, ad te tristis

Et maerens confugio. Meliorem ad languorem Curam non invenio.

12. Te rogare singulare

Lapsis est remedium, Sanitatis vulneratis

Per quam datur gaudium.

454

13. Te requirat, qui suspirat

Pressus mole criminum, Habens ratum, quod placatum Reddes ei Dominum.

14. Deo iuncta potes cuncta

ftare te rogantibus, Cum benignis et malignis Imperes spiritibus.

15. Quae seductis spes salutis

Esset aut solacium, Si non nobis factor orbis Daret hoc remedium ?

16. Si divina medicina

Defuisset vulneri, Quid facturi, quo ituri Nos eramus miseri ?

17. Mater prima nos ad ima

Suo traxit crimine, Nunc reatus est ablatus Tuae prolis sanguine.

18. Nunc regressus est concessus

Ad superna gaudia His, qui vincunt et relinquunt Mundi desideria.

20. Virgo mitis, a delictis

Nos emunda prccibus, Ut purgati simus apti Iungi caeli civibus.

21. Lumen verum, factor rerum,

Mundi rector fabricae, Tot procellis, tot flagellis Nos adflictos respice.

22. In diebus nostris rebus

Nos secundis sustine Et custodi nos ab omni Incorruptos crimine.

23. Fide muni nos et uni

Caritatis munere, Nullus terror, nullus error Possit nos subvertere.

24. Rex aeterne, a gehennae

Salva nos supplicio,

Quos peccato solvis dato

Mortis tuae pretio.

25. Prece matris nos ab atris

Libera spiritibus, Ne cum ipsis pro commissis Damnemur reatibus.

19. Cunctis sanctis es pro tantis Grata beneficiis, Cunctis cara et praeclara Magnis privilegiis.

26. Iesu bone, visione Tua nos laetifica, Sic guberna nos, ut regna Consequamur caelica.

27. Tibi noto cum beato Patre laus et gloria Flaminique, qui utrique Compar est per omnia.

Epilogus.

1. 0 salutaris, virgo, Stella maris, Generans prolem, aequitatis solem, Lucis auctorem. retinens pudorem, Suscipe laudem.

455

2. Caeli regina, per quam medicina Datur aegrotis. gratia devotis, Gaudium maestis, mundo lux caelestis

Spesque salutis.

3. Aula regalis, virgo specialis, Posce medelam nobis et tutelam, Suscipe vota precibusque cuncta

Pelle molesta.

•i. Virtutum chori, summo qui rectori Semper astatis atque iubilatis, Ovis remotae memores estote Xüsque iuvate.

5. Felicis estis patriae caelestis Cives, cunctorum nescii malorum,

Quae nos infestant miseramque praestant Undique vitam.

6. Unde rogamus atque supplicamus, Ut foveatis atque muniatis

Vestros conservos, quorum rex super vos Cum patre regnat.

7. Patriarcbarum atque prophetarum Pollens senatus diluat reatus, Sedens in tbronis, renitens coronis,

Vestibus albis.

8. Ordo sanctorum nos apostolorum Regat docendo, foveat regendo, Votis intendant, supplices defendant,

Vincula solvant.

9. Pacis augmentum poscat innocentum Grex candidatus, quos rex perturbatus Iussit necari, metuens privari

Culmine regni.

10. Triumphatores, mundi qui rectores Fide vicerunt, gloriam spreverunt, Xobis suorum praestent triumphorum

Gaudia secum.

11. Impetret votum cborus sacerdotum >~ecnon cunctorum coetus confessorum. Omnes qui gratum Deo famulatum

Exhibuerunt.

- 456

12. Grex virginalis oret, ut de malis Saecli praesentis sicut et sequentis Eripiamur et, quod postulamus,

Accipiamus.

13. Universorum cunei sanctorum Caelo regnantes audiant rogantes, Quibus adiuti mereantur uti

Luce perenni.

14. Omnes electi, compotes effecti Vitae beatae, Dominum rogate, Nobis ut laetam donet et quietam

Ducere vitam.

15. Praestet levamen nobis et iuvamen, Quo mundi fluctus gehennaeque luctus Sic evadaraus, ut, quod peroptamus,

Obtineamus.

16. Lux sempiterna, pie nos guberna, Pater ac nate parque deitate Spiritus sancte, Deus unus ante

Saecula trinus.

I Lesarten. Prologus AB; ferner Collect, ms. Trebonense anni 1381. Cod. Prägen. XIII B 5. P. 1 lumen rerum B. 5 te supplices A. 10 Ut non lacescam A; Ut ne lacescam BP. 13 Tu superexcellis A. 14 oculos P. 18 habendus P. 21 Fructibus et spiritus B. 22 et cito cadit B. 24 Utque cedrus A. 32 ut vires A. 40 Tu facis BP. 44 bis 49 fehlen A. 45 pius, pudicus P.

Rhythmus I. 1, 1 iucundus (später korr.) A. 1, 3 Sic ad divum N; fontem verum M. 2, 2 praebet A. 2, 3 se ierenti F. 2, 4 Est Deus K. 3, 1 Tantis bonis L; Multis bonis E. 3, 2 Servis tuis O. 4, 2 requirit B; invenit EL. 5, 2 Hos qüi M. 5, 3 Cuncta bona L. 6, 3 Cum te EN; te crucis F. 6, 4 Impudenter FKO; nescienter E; in- geris B. 7, 1 Tu non E; Dum non B. 7, 2 Quos nunc suadet M; suauet (später korr.) B. 7, 3 Non affectas G. 8, 1 Respice I. 8, 3 Cuius regis, cuius legis EM; Cuius degis, cuius egis L; Cuius legis cuive degis N; Ubi legis, cuius legis BG. 8, 4 Cuius sis et originis B. 9, 1 Nee F. 9, 3 te attende E. 10, 1 quid et quare BDGIL; quod et quare MN. 10, 3 Huius A; Cui L. 11, 1 Immortalis LN. 11, 3 Cum FNO; actori I; Creatori et auetori BGM. 12, 1 Sed peiores D; sunt tortores L. 12, 3 Quo torquendus et mittendus GM. 13, 1 fit ioeundus I. 13, 3 Pro re brevi atque levi BGO. 14, 2 iugum perdas EL. 14, 3 Ne abieeta D; Ne subieeta M; Et abieeta FK. 14, 4 exeluderis F. 15, 1 sint N. 15, 2 Ut curantur L; Ut sanentur E. 15, 3 cres- cant, inputrescant B. 15, 4 Pergant I; Pereas velocius L. 16, 1 Non desperes EO; iam coheres A. 16 , 2 Esse Christi L. 16, 3 sq. fehlen B. 17, 3 plangens, corpus angens E. 17, 4 Diluens E. 18, 1 Si vivorum defunetorum M. 18, 4 Non vult suum BLO; Suum fehlt E. 19, 1 Pectus tunde, preces funde G. 20, 4 Cuncta haec facinora DEIN;

457

Haec cuncta facinora 0. 21, 3 ne cunctaris O. 21, 4 posse F; Roga mente subdita E. 22, 2 daemocis B; daemoniacis KM; Affligi E. 23, 2 Malus serpens E ; Dirus draco O. 23, 3 Superanti L. 24, 1 Sed si forte E. 24, 4 Per illam M; recipias DI; suscipias O. 26, 2 Nunc habere O. 26, 4 oraveris E. 27, 2 sis F; Cunctis sanctis viventibus O. 27, 4 Cunctis bis DI. 28, 1 linire BF. 28 , 2 Corda solet D. 28,4 rogantium O. 29, 2 Facit et resurgere N; Faciet resurgere 10. Str. 30 fehlt B. 30, 3 aversos DIKL ; et submersos DEIKLMNO. 31, 1 et hanc clama L. 32, 1 Veri solis, si hanc solis DIEMO. Str. 33 fehlt N. Rhythmus II. 1, 2 Laudes mea aniina O. 1, 3 Eins gesta, eius festa BFKO; Eius bona semper sona M. 1,4 splendidissime B; Semper illam praedica M. 2,2 Suam celsitudinem E ; Eius pulchritudinem L. 4, 1 He persona nobis dona I. 4, 3 sq. nebem obigem Text: Haec regina de ruina | Faciet te surgere B. 5, 2 virgini BL. 5, 3 Quae in- fictum G. 5 , 4 Miro mutat munere C. 6,2 Mea laudes anima M. 6, 3 Eius bono F; Huius bona L; Eius festa, eius gesta M. 6, 4 illa B; Cole splendidissima M. 7, 1 Neue Initiale G ; Omnes ei sensus mei L. 8, 1 Nemo certe GO. 9,2 Dei matrem M. 9 , 3 fingit korr. in fingat C ; Nullus dicat quod G; ut attingat A. 9, 4 Huius CDI. Str. 10 fehlt N. 10, 1 quantum decet L. 10, 2 Eius laudans M. 10, 3 Eius cuncta C ; Quae prae cunctis Dei sanctis L. 10, 4 Erit semper praeelecta L. Str. 11 fehlt N. 11,2 Piis constat mentibus EG, Piis distat mentibus F. 11, 3 Ut intendam me impendam G. 12, 2 Nullus, digne G. 12, 3 Vanus tarnen G; vel insanus E. 12, 4 Est qui eam M; eam reticet D. 14, 2 Illustrant FK. 14, 4 Miram dant fragrantiam C. Str. 15 hinter 19. C. 15, 1 nobis lumen B. 15, 4 claustrum C. Str. 16 fehlt C. 16, 1 homo tristem I. 16, 2 Audivit sententiam E. Str. 17 fehlt N. 17, 2 Nobis specialiter C. 17, 4 Decet eam LO. 18, 2 depellat K. 18, 3 et depellat F. 18, 4 Sunt quaecunque ACDEGI. 19, 2 Natus eius CDFIKL. 19, 3 Et finita G; carnis lucta L. CDIN ziehen die Str. 1 und 2 des folgenden noch zu diesem Hymnus. Dann schiebt Nein:

1. Speciosa plus quam rosa

Magis candens lilio, Garens pari, singulari Sola digna filio;

2. Plus decora quam aurora,

Luna praecellentior Et solaris luminaris Radio intensior;

3. Flos regalis, virginalia

Chori lux egregia, Quam de Iesse ortam esse Stirpe constat regia;

4. Dans odorem meliorem

Murra et aromate,

Odoratum magis gratum

Omni thymiamate ;

5. Purga mentem iam foetentem

Et corruptam graviter, Resipiscat et iam discat Fragrare suaviter

6. Foetor gravis, qui de pravis

Procedit radicibus, In odorem meliorem Versis cedat vicibus.

7. Inquinavi sorde gravi

Mentem, linguam, opera, Ad delendas omnes mendas, Quae me laedunt, propera.

8. Casta parens labe carens,

Salutis puerpera, Stella maris, ab amaris Casibus me libera.

9. Sacra vitis, uva mitis,

Da potum, quem sitio, Ut affectum geram rectum Purgatus a vitio.

10. Fluat stilla de mamilla

Gloriosae virginis, Fundat rorem, qui ardorem Extinguat libidinis.

11. O puella, interpella

Tuum pro me filium Et dignare meo dare Dolori consilium.

12. Roga Deum, ne me reum

Damnet propter crimina, Sed afflicto pro delicto Vitae pandat limina.

458

18. Delictorum funestorum In profundum corrui, Virens male criminale Vix quidquam abhorrui.

14. Sum periurus nee sum purus

A reatu sanguinis, Involutus et pollutus Foetore libidinis.

15. Sum profanus, mendax, vanus,

Sum tenax et stupidus, Sum dolosus et gulosus, Detractor et invidus.

16. Sum superbus et acerbus,

Carens patientia, Quasi demens ira fremens, Pacatus ad vitia.

17. Plenus vanis ac profanis

Cogitationibus, Dolo plenis et obscaenis Effluo sermonibus.

18. Sic malorum qui tantorum

Mole pressus iaceo, Huius rei causa Dei Nomen sanctum taceo.

19. Pro peccatis perpetratis

Vehementer doleo Et ad Deum vultum meum Levare non audeo.

20. Mater Dei, cordis mei

Dolorem considera, Preces meas, quaeso, vehas Ad regentem sidera.

21. O benigna, laude digna Gloriosa domina, Quae divina medicina Mundi purgas er ira in a.

Hierauf folgen Rhythmus IX, 1(3 27; dann

22. lila, inquam, ne delinquam

Me conservet gi-atia, Qua replevit te, qui flevit lnter tua hrachia.

23. Mater casta, semper asta,

.David proles inclita, Pia prece me de faece Vitiorum suscita.

24. Te honoro, te adoro,

Mater, flexis genibus,

Tu eunetorum delictorum

Absolve me nexibus.

25. Mei patris atque matris

Memorare, domina,

Hos conserva et enerva

Eorum peccamina.

Dann Rhythmus VIII Str. 45, worauf weiter

26. Serva eunetos mihi iunetos

Amoris solacio, Orbem totura fac devotum In tuo servitio.

27. Nostrum regem, iustam legem

Fac, quaeso, componere Et post mortem fac consortem Requiei superae.

28. Rege clerum, äuge verum,

Rectores ecclesiae Fac ferventes, non tepentes In zelo iustitiae.

29. Tarn absentes quam praesentes

Fratres nostres refove

Et ab illis, quidquid illis

Est noeivum, remove.

30. Auge fruetus, pelle luctus, Fluctus tolle noxios Et imbelles et rebelles Tibi fac obnoxios.

Dann folgen der Reihe nach XII Str. 17, 18, 14, 15, 16; XV, 1; XIV, 19, 20; XII, 28. Vor letzterer Strophe aber noch:

31. Pro defunetis Deum eunetis Exora fidel ibus, Ut gaudentes resurgentes Perfruamur gloria.

459

Rhythmus III. 1, 3 Et transvectam E. 2, 2 infantes L; aspicis GM. 2, 3 sq. nachgetragen C. 2, 4 Dignos bonis 0. 3, 4 refugium L. 4, 1 Vitae uornia , morum forma BG. 5,3 Quod non K. 6, 1 fructuosa M. 6, 3 elegit, qui nos regit 0. 7, 3 et polorum O. 7, 4 Qui F. 9, 1 opta I. 9, 3 Ut decenter et frequenter B. 9, 4 Landein tuam gloriam O. 10, 2 Meam scia F. 10, 3 nee silendum A ; vel silendum F.— 10, 4 gratia B. 11, 3 überaus K: (später korr.)B: ubertatis L. 11, 4 es KI. 12, 2 Virgo es EFK; Es virgo D. 12, 4 et fehlt G. 13, 1 et odore K; vel colore B; Cuius flore velut rore M. 14, 3 Fac me mundum et iueundnm O. Str. 15 und 16 umgestellt A. 15, 1 quam fehlt B. 16, 1 Per te mundus MO; O quam mundus L; mundus est iueundus B. 16, 2 Vero fulgens lumine B. 16, 4 Exitus O. 17, 1 Tunc A. 17, 3 *icut pleni E. 17, 4 Sicut prophetaveras O. 18, 1 morum perversorum MO ; morum pessimorum E. 18, 2 Relieta sunt M. 18, 4 vestia (später korr.) B; praestigia AFKLMO. Str. 19 bis 22 verstellt N. 19, 1 sq. und 3 sq. umgestellt DI. 19, 1 Mundi fluxus atque luxus LO. 20, 3 Carnem frangi motus angi DI ; Corpus frangi, motus angi B. 20, 4 caelesti studio L. 21, 2 Ventris claustra GM. 21, 3 Creatorem ad 0; ad amorem K. 21, 4 Nos fehlt 0. 22, 3 Deum verum M. 23, 3 Destitutis BEKLMN.

24, 4 Solvit nostri A. 25, 1 et salvatrix 0. 25, 2 animis F. Str. 26 bis 33 verstellt B; statt dessen hier:

Da virtutem et salutem Corporis et animae, Ut saluti restituti Te laudemus, Domine, Qui salvasti, quos ereasti Xatus alma virgine.

26, 3 tormentis obruentis DIN. 26, 4 Stanni G; eruar 0. 27, 1 sq. und 3 sq. umgestellt E. 27 , 1 Quot B; Hoc requiro, hoc O. 28, 1 castus spernens fastus N. 28, 2 clemens , sobrius O. 28, 3 Ut resurgam et non tangam E. 28, 4 Simulatus FO; Simulatis B; Perversa ulterius E.

29 , 2 Diversis eloquiis L. 29, 4 Sacris aedifieiis L. 30, 1 ac FK ; Nulli gravis sed suavis O. Str. 32 fehlt E. 32, 4 conturbent DKIL; comburent X. 33, 3 sine gesta K; tua gesta B. -- Str. 34 fehlt EN. 34, 4 Deus alme Spiritus L: Saecula divinitus F.

Rhythmus IV. 1, 1 Singularis M. 2, 2 Supplica et refove A. 2, 3 aut depravat O. 2, 4 refove (später korr.) B. 3, 1 Virgo quae de fraude gaude B. 3, 2 Daemonum FKLMO. 3, 3 Cum DF; Dum tu vera A. 3, 4 Carne Deum BEL. 4, 1 dila (später korr.} B ; dicata L. 5, 3 traetas atque lactas E. 6, 1 Mihi quaeso nunc BG. 6, 2 fehlt B. 6, 3 Dona quaeso fehlt B; mihi laeso E. 7,2 Iesu tuo O. 8, 1 me fehlt L : pellens B. 8,2 Compelle AEN ; Depelle D ; Compelle korr. in Depeile I. 8, 4 mente custodiam BG ; Et vinetis constantiam F. 9, 1 ne tätiget EL. 9, 3 et obdurat F; indurat et obscurat O. 10, 1 ira neque devia O. 11, 4 Inserat cicania M. 12, 3 Fidem iustam N; spem perfeetam O; spem ereetam EK; perfeetam (korr. saec. 15.} B. 13, 1 Da tumoris et furoris GMO. 13, 3 lignum F. 14, 2 in utero O. 14, 4 Cursu queam prospero L. 15, 1 Da timorem DIL. 15, 3 Dones L. 15, 4 Extingue L. 16, 4 Nee me unquam DG; Ne me unquam BFIKLO; Un- quam me ne N ; Qui me nunquam E. 17, 2 Ad caelestem BFK. 18, 3 Cuius missa F. 18, 4 Modis manent BG. 19, 4 Votis K. Str. 20 und 21 umgestellt M. 20. 1 Me egenum LMO. 20, 4 Possim tuum L. Str 21 fehlt O. 21. 2 semper affectibus B; Caritatis actibus G. 21, 4 instet B. Nach Str. 21 in M:

Föns amoris, eunetis horis

Nobis posce veniam Et eunetorum commodorum

Confer affluentiam.

460

22, 2 Bestiales et O. 22, 4 Compelle DFIN. 23, 1 de catenis O.

23, 2 Daemonum nos B. 24, 1 et nutricem BEFGIKLM. 24, 2 sentiat K. - 24, 3 Qui gaudenter et frequenter M. 24, 4 Te Dei N ; Tuas laudes nun- tiant M. Str. 26 und 27 umgestellt DIN. 26, 2 vera gloria F.

26, 4 Tua dignus DK; Dignus tua B. 27, 3 Nos a malis tuearis B.

27, 4 Semper clementissime B. Str. 28 verstellt B. 28, 3 Quos salvasti LN. 28, 4 alme O. Str. 29 fehlt EL. 29, 4 Saeeula divinitus O. Statt Str. 29 in N:

Iesu bone, sie dispone

Horam mei transitus, Ut ad chorum electorum

Meus pergat spiritus.

Rhythmus V. 1,1 Pater (später korr.) F. 2, 1 Huc affectum, huc aspectum F; Hunc affectu, hunc prospectu K. 2, 2 dirie B; propitius M. 2, 3 Condescendens B; Non descendens K; et appendens I. 4, 2 destrue B. 4, 3 hie saggittis M; bis saggitis ELN. 4, 4 Possit nos hie laedere I; fehlt B. 5, 1 Iucundare, quae portare B. 5, 3 mundi ducem L. 6, 1 et innupta DFKN. 6, 2 filium O. 6,3 huic K. 6, 4 Tuum sensit uterum B. 7, 1 Altet I. 7, 3 Huius fruetus L. 8 , 2 Geminarum F. 8 , 3 nil sit triste I ; nil dat triste M ; nihil triste LO. Str. 9 und 10 umgestellt BFGKLMO. 10, 2 Vitae carnisL; Nost- rae carnis N. 10, 3 et provexitDIN; et revexit MO. 11, 1 et prophetis D. 11, 3 quod completum DGI; impletum B. 11, 4 In te est BFGIKO. - 12, 3 Dum NO. 12, 4 apparuit L. 13, 3 et honorat M; Quem hono- rat et adorat N. 13, 4 Trina mundi DEFIKLNO; Tota mundi GB. 14, 4 fundens O. 15, 2 Quem fovebas K; Cum fovebas F. 15, 3 Tu servile, tu arcili D; Tu servile, tu ancillae I; Servit ille, tu aneillae EG, Maeret ille, tu ancillae M; Lactens ille, sed ancillae N. 16, 1 Tu nas- centis et docentis N. 16, 3 et praesente EF. 17, 1 Te vidente et F; Te monente et praesente K. 18, 1 Cum divinae BEFIKM. 8,3 Cum signorum G; De verborum et factorum L. 19, 1 tot dolores B; et dolores E; Quot languores, quot dolores IK; Quot dolores, quot angores FL. 19, 3 Dum in LO; ducem fehlt 15. 19, 4 impia E. 20, 1 Quot tormenta, quot lamenta FK. 20, 3 Dum rex M. 21, 3 Dum BGLO. 21, 4 cernens M; Tuum vides E. 22, 1 Hie rex magnus sicut O. 23, 1 Cuius DEFGKMO; nobis regna L; nos ad regna O; ad amoena N. 23, 2 Nos vexit N; Vere duxit gaudia O. 23, 4 fudutia B. 24, 3 Ut per norraam vitae formam E. 24, 4 dares F; Servi daret E. 25, 1 est extensus G. 25, 2 In crucis E. 25, 3 De poenarum L. 25, 4 Salva K; Salvat E. 26, 1 Diris Iesus LMO. 26, 3 Verberatus et per N; et prelatus L; et velatus O. 26, 4 Transfixus est B ; Et transfixus N ; Ac transfixus O. Str. 27 ff. fehlen L. 27, 1 Confringens BM; effringens A. 27, 4 fecit BDEIKN. 28, 1 es completa N; et repleta O. 28, 2 Die, virgo, tertia N; Facta die tertia O. 28, 3 Dum MO; Qua rex N; dirae mortis E. 28, 4 Pertulit EFO; iudicia AE 29, 2 Duris E. 29, 3 Dum tangenduni se videndum O. 30, 1 Quis pensare, quis narrare F; Hinc narrare, quis pensare O. 30, 3 Unde maestis O; Quoniam maestis B. 31, 1 Inde tibi NO. 32, 1 Post haec signa GB. 32, 2 Ad patronum N; vides regnum B. 32, 4 conseendere FG: contendere K. 33, 1 semper K; nater euneta B. 33, 3 Omnis poli, omnis soli E ; Omnes soli, omnes poli GMNO. 34, 1 adelina E. 34, 4 Famulorum B. 35, 1 Nam DIMO; suellmis I. 35, 2 Iuxta niane filium B. 35, 4 hominum F. 3'5, 1 Nunc DI. 36, 3 Et reformes DIN. 37, 1 Tuis caris O. 37, 1 sq. iam defunetis largiaris E. -- 37, 3 Et bonorum meritorum MO. 38, 3 vel aeterna D. 38, 4 Perfruamur gloria O. Str. 39 und 40 fehlen N. 39, 1 Raum für neue Initiale B. Str. 39 lautet in C:

461

Sustentare nie dignare,

Henedicta domina, Xe dimissum in abyssum Gravis trahat sarcina. Str. 41 fehlt EO.

Rhythmus VI. Str. 1 bis 25 fehlen N. 1, 2 laetitia I. 1, 3 sq. hinter 3, 2 F. 1, 3 actorem I. 1, 4 gratiae K: gloria I. 2, 1 Ave, mater L: per quam pater K. 4, 1 Gemens F. 4, 4 lucis aethere O. •5, 1 das fehlt (später ergänzt) B. 5, 3 quod rogo L. 6, 1 Tu mansuetum M. 6, 2 Meum redde M. 6, 3 nee in meum O; atque meum E. 6, 4 Non fehlt O. 7, 1 Margita (später korr.) B. 7, 4 Exornata B; stemate BDGIK. 8, 2 Virtutumque M; Tu virtutis speculum O. 9, 2 Amovere noxiis LMO. 9, 3 Excolendo, exercendo LO. 9, 4 Eam sacris D. 10, 1 convincam D. 10, 3 Nee D. 11, 1 Ac decora L; decora mater, ora E.

11, 3 Et sit DI; Esto custos GO; ut robustos L. 11, 4 Hostes meos FGIK.

12, 3 Et in hnem LO. 13, 3 Dum EGLO ; nocturnas pellis LO. 14, 1 Curae habe L; et a labe O. 14, 3 Ut quo K; Esca dites tuos nites E. 14, 4 Castitatis E ; simplices O. 16, 2 eloquiis B. 16, 3 perituras ABGIKMO.

16, 4 liget vineulis O. 17, 1 Et ut LO. 17 , 3 Ac ipsius O; prius B. 18, 2 Nos tuo O. 19, 3 Quam demente et potente I ; Dux dementem F. -— 19, 4 Super euneta G. 20, 1 Iam praedives A;"intra cives F.

20, 2 Es supernae patriae G; Es caelestis gloriae B. 20, 3 sq. fehlen AB. 20, 3 Ex quo L. 20, 4 Sol caelestis G. 21, 1 quem B.

21 , 2 incarnatum B. 22 , 2 Laudis A. 22 , 3 Nam saluti restituti Sumus hoc mysterio ABEFGIKLMO. 23, 2 Nemo potest BG. 23, 4 dieta (später korr.) B ; Dita lucis GL. 24, 1 atque munus DI ; En, ieiunus posco munus BFM; Hoc ieiunus posco LO. 24, 2 A te, ne BFMO. 24, 3 Et F; Ac O; sanetarum BI. 24, 4 Ut quod L. 25, 2 Mihi dari BEFKM. 25, 3 Et, quod spero, tuo quaero DI. 26, 2 Matrem tuam G.

27, 4 Crimen et B; et invidiam E. 28, 1 sq. und 3 sq. umgestellt N.

28, 2 Praesta BDEFGIKO. 28, 3 vite solum B. 28, 4 sentiam LMO.

29, 2 mei exitus M. 4 purgat F. Str. 29 fehlt E. Str. 30 fehlt BENO. Rhythmus VII. Str. 1 bis 15 fehlen N. 1, 1 Dux ABEGO; spes

maestorum DI. 1,4 Perennis est BFGKL. 2 , 1 Tremebundo L. 2 , 2 Preces ad te domina BEFGI. 2, 3 Quia gravi O ; Nam quem gravi, quem speravi B; qua peceavi LM. 3, 3 excussa L. 4, 4 Fortiter dilaniat E. 5,3 Cur futura permansura O. 5, 4 Homines non eligunt O. 5, 3 sq. fehlen L. 6, 1 velut pecus O; Vere est caecus ut pecus B. 6, 2 es A. 6, 3 Quem deketat BDIKMO; hoc quod speratB; quod exspeetat M. 7, 1 Nam quem luctum nisi lutum K; Nulluni fruetum O.

7, 2 Praebet I. 7, 4 suspiria M. 8, 1 Ergo flenti O. 8, 2 Parce, rerum arbiter O. 8, 3 a te data G. Nach Str. 8 eingeschoben in M:

Pro peccatis perpetratis

Paenitere renui. Paenitere vel dolere

Pro peccatis nolui.

9, 1 et tremesco M. 9, 3 Cum KM. 9, 4 caliginem O. 10, 1 fletus atque metus BG. 10, 2 turbat DEFIK. 10, 4 Horam timet BDGI. Horam penso L. Str. 11-32 fehlen E. 11, 1 Qui D. 12, 1 Quo maerore, quo dolore O. 12, 2 Depriventur B; Deprimuntur F. 12, 3 Cum abyssäs M. 12, 4 Submerguntur FI; Demergentur B. 13, 1 prostatus F. 13, 2 dabant I; miseri L. 13, 3 Dum O; semeligni DFL

13, 4 Simul erunt M; Saevo erunt F; Servo erunt DI. -14, 3 quae sedueunt O; Quos dedueunt, quos B. 15, 1 Ad quid ADHK; Nam quo tendam G. 15, 1 sq. ut evadam tremendam B. 15, 3 sq. Qui neglexi et despexi | Divinam praesentiam O. 16, 1 quam KO. Str. 17 fehlt N. 18, 1 Felix scala LO. 19, 1 nie in spinas B. 19, 3 Quae ad

462

luctum, non ad fruetum N; Sed ad fructum me virtutum O. 19, 4 Doce F : Doces nos ascendere B ; Cogunt semper tendere N. 20, 3 Et sis AKLO. 20, 4 perrexero L; processio F; Iudicem processero B. 21, 1 Contidendo me N. 21, 4 Me tradat B. 23,' 2 Mea solum L; tantum crimina B. 23, 3 Ni audissem A; Nee audissem, nee sensissem M; et sensissem K.

23, 4 Te salvantem N. 24, 1 Caeli valva N. 24, 2 me miserum O.

24, 4 Moles magna BF; criminum BO. 25, 1 A eulparum vel poenarum ABFGKLMO; 0 beata non post fata N. 25, 2 Me salva propositis ABLM; Salva me propositis GO; Me shias cum perditis N. 25, 3 Me poscentem et 0. Nach Str. 26 schiebt M ein:

Nos divinae medicinae,

Yirgo sine macula, Munda reos et t'ae eos,

ßegnare per saecula.

27, 1 quem amisi N. 27, 2 Morsu patris aditum N. 27, 3 quae ob M; Mihi pande quod per grande N. 28, 2 meam fehlt B. 29, 1 Regi O. 30, 1 viam para BFGHIKLNO. 30. 2 Nobis ad BFGHIKLNO. 31, 2 Ventri tuo H; Tuo venire voluit B. 31, 2 Tuo alvo O. 31 , 3 Te amare DFHIO. 31, 4 quod voluit K. Str. 32 fehlt L; Vor Str. 32: Regi magno laus et agno etc. K; Statt Str. 32: Regi magno laus et agno etc. DIN; statt Str. 32 in M.

Quod optamus et rogamus,

Donet almus spiritus, Qui te lavit, qui vallavit,

Qui sacravit caelitus.

Rhythmus VIII. 1, 3 deducis B. 2, 3 Meruisti esse mater B. 2, 4 Dei Christi filii B. 3,3 Gestans N: perductiun F. 4, 3 Huc in- tende BFGHK. 5,1 Multe O. 5, 4 Te ditam gratia B: Te ditatam G. 6, 3 De scripturis B; Nee figuris nee scripturis I. 6,4 Landes tuas H. 7 , 1 sq. und 7, 3 sq. umgestellt DIN. 7, 3 Dum DIK. 8, 1 Causa sane O. 8, 3 Tui causa ABU; Cuius Causa MO. 8, 4 Caeli patet BGM. 11, 2 Geris BGM. 11, 3 choros FGHK; Casti regis choros gregis B; Casti regis chorum gregis O. 12, 2 Spemens tui DIN; Tui spernis BG. 12, 4 Cohibere BGM : Colli bendo HK. 15, 2 Prolem suum B; Suam prolem IK; prodidit E. 15, 3 renites BDGILM. 15, 3 sq. lauten in N : Fides tua mundum sua j Mundum culpa reddidit. 15, 4 Vitam nobis FHK. 16, 1 sq. lauten in N: Super aurum te thesaurum | Pentiums charismatum. 17, 1 redundans et abundans L. 17, 3 Hunc K; Hinc qui non peribunt bibunt A. 17, 4 De terra viventium O.

18, 3 Non couclusus sed confu-uis (später korr. in perfusus) B: Non conclusus sed couclusus L. 19, 1 Exquisitas margaritas O. 19, 2 ornant K.

19, 4 Maior exstat BDGHIKL; gloria B. 20. 1 mire redimire N. 20, 3 Plus quam grata O; versant F. Str. 20 und 21 fehlen I. 21, 3 Mentes nostras tu delectas O. 22, 2 praeferunt DFGHIKLM. - 22. 3 mades- eunt L. 23, 1 quod plus BHK; quo plus LMO; quam plus N. 23, 3 Non marcescit BHFNO; Non madescit, non decrescit L; nee durescit (über Rasur) K. 24, 3 Cum FL; flagrascit ß, über Rasur K; flagrescit A; fragrascit IKM : mentem FH. 25, 1 elati nunc prostrati A. 25, 2 doces BHK. 26, 3 patre sine matre B. 26, 3 Qui de matre L; patre sine matre B; Qui te patre sine G. 27 , 2 Laudes tuas G. 27, 3 Lingua mente iam intentae LO, iam fehlt indes O; Longe gentes , Korrekt, saec. 15. B. - 27, 4 Tibi recte L. Str. 28 fehlt I. 29, 1 In decoram F; et auroram BO. 29, 2 Universi ALMN; proferunt F. 30, 1 Neue Initiale vorgesehen B; tarn sumista O. 30, 2 et coronis O. Str. 30 und 31 lauten in N:

463

30. Quae est ista sancti cista Et utri sacranum ? Miror matrem Deum patrem Habentem et filium.

31. Mater Dei, habe mei In morte memoriam, Iube nato, ne renato Mihi neget veniam.

Str. 31 und 32 fehlen B. 31 , 1 habens AGHIKO. 31, 3 Eius gesta L. 32, 1 Tua vita N. 32, 2 sq. fehlen A. 32, 3 Tua gesta N. 32, 4 Cunctis admirantibus LO. 33, 2 est BGH1K. 33, 3 cunctis rosis O; rosis fehlt L. --35, 1 Felix lectus A ; Sanctus pectus O. 35, 2 Rex virtutum ABCDHKMO; tacuit A. 35, 3 Felix mater L: quae K. Str. 35 und 36 umgestellt M. 36, 1 Almus sinus O ; Felix venter, quo clementer M. 36, 2 quäl; Christus est absconditus M. 37, 1 thorus atque ehorus 15. 37, 3 Quam ABCDGIL. Nach Str. 37 schiebt C ein:

O sacratae et beatae

Manus atque brachia, Quae paverunt et vexerunt.

Per quam vigent omnia.

38, 3 Qui dat G; fructum DFIK. 38, 4 Pascens O. 39, 1 Fac in D; In hac O. 39, 3 Sic DO. 40, 1 Hie BCFHIKL; Hinc natura GM; Haec natura O ; vinci iam K. 40 , 3 Cuius usus est A ; exusus B. Nach Str. 40 schiebt M ein :

Felix sinus, quo divinus

Requievit Spiritus, Felix ulna sub mamilla Christus iacet inicltus.

42, 1 Meque caecum M; Istura coetum DK. 42, 2 praesidio BG. 42, 4 Gratam tuo G; Gesta tno L; Gestam tuo B. 43, 2 spiritalibus A.

43, 3 Dona pignus LMO. 45, 1 Ac meorum O. 45, 3 Ut lactentur et solvantur B. 45, 4 Ab omni BMN. 46 , 2 Preces nostras BDGHKM. 46, 3 Et de maus, specialis N. 46, 4 Clementer nos B; Virgo servum eripe N. Str. 47 fehlt LN. 47, 2 alme Spiritus BFGO. 47, 3 Ad te mane nee non sane O. 47 , 4 Deus unus saecula BF ; Mens pergat exitus O. Nach Str. 47 schiebt B ein :

1. O Maria, Stella maris, Naviganti salutaris,

O Maria, caeli porta,

Per quam mundo lux est orta;

2. O Maria, virga Iesse, Digna Dei mater esse, Quae tulisti germen iustum Rubum servans incombustum ;

3. Ut ab isto tarn benignus Invocetur, non est dignus, Semper egit malam vitam, Vitam malam malis tritam.

4. Sed qui matrem deprecatur, Christus eum miseratur, Splendor patris coaequalis Homo factus est mortalis.

5. Sumpta carne verae matris Ex amore Dei patris,

Ut deleret nostram sordem Tradens se misericordem.

6. Ora, mater, pro nie natum, Poenam tollat et reatum, Quia dixit : Mortem nolo, Peccatoris vitam volo.

In virtute sanetae crucis Sequitur Stella tantae lucis.

Rhythmus IX. 1, 1 Feminarum spes L. 1, 3 gignes B. 1, 4 Servat mundi BG. 2, 1 Porta lucis FHIK ; quae H. 2, 2 Salvas I. 3, 1 laudes tu quae gaudes O. 3, 2 O beata nobis grata O; O beata at- que dieta B. 4, 4 purgans B; Purgas mundi F. 6, 1 Quam sacratae, quam beatae DGHIKLO. 6, 3 et gesserunt O. 6, 4 vient (später korrig.)

464

B. 7, 2 Nos fecit HK. 8, 3 Tu afflictis FGHK. 9, 1 Quae es tota redundata B. 9, 4 morbura H. 11, 2 und 11, 4 vertauscht O. 11, 4 Ut tot laudes BL. 12, 1 Nulluni venum F ; Nulluni novum DI ; nihil senum F; nulluni sevum M. 12, 1 sq. fehlen B. 12, 2 laedit A; Non, quod laedat continens M; retines LO. 13, 1 sq. und 3 sq. umgestellt D. 13, 3 Quamvis plene, nullus bene AN. 13, 4 narrent L. 14, 2 Nemo laudet BGO. 14, 3 est hoc iuvamen B. 15, 1 Kaum für neue Initiale belassen B. 15, 2 emines K. 15, 3 praedita (spater korr.) B. 18, 1 Spem labentis F; Spem habentes I; Spe gaudentes B; Sepe labentes M; firma mentis FH. 18, 4 Exclude N. 19, 3 veracem AHMO ; feracem korr. in veracem I. 20, 1 Frauduleutus et M. 20, 4 Per carnis me HN. 21, 1 Nunc patenter, nunc latenter IML; Nunc patenter nunc silenter O; Nunc patent, nunc latent B. 21, 2 irrumpere N. 21, 3 partem fehlt B; Quaerens partem atque artem L. 21, 4 subrepere HIK. 22, 2 O benigna domina N. -22, 4 molimina N. 23, 1 atque insanus B. 23, 2 Non mihi BFHKN. 23, 3 non pruritus A ; et pruritus I ; vel pruritus N. 23, 4 deiciat O. 24, 1 sq. und 3 sq. umgestellt L. 24, 1 Non auditus aut I; et olfactus O; vel olfactus N. 24, 2 excitet A. 24, 3 risus sive visus BG ; risus, non me visus A ; visus neque risus O. 24, 4 Aut iocus N. 25, 3 Et I; Ut restringat et B; Ut quiscant et frigescant M. 25, 4 Motus pravi N. 26, 1 cerena I; mens impleta B. 26, 2 Salutari gaudio LN. 28, 1 vitae pia D. 28, 3 et me reum KMO. 29, 1 ne in necem DHIK. 30, 1 et inductor O. 31, 4 Intra GM. 32, 3 Nos revise M; ut illisae F; ut allisae O. 34, 1 sq. und 3 sq. um- gestellt M. 34, 3 sq. Fac videre et gaudere | De Mariae gloria FHK. 36, 1 Te rogamus et laudamus AFL; Te rogamus et oramus O. 36, 3 Ut perenni nobis M ; Ut aeterni clemens regni H. 36 , 4 Nobis pandas H ; pendas L. Str. 37 fehlt L. 37, 2 alme Spiritus FO; alme trinitas B.

37, 4 Saecula I; Deus unus saecula O.

Rhythmus X. 1, 2 Praeelegit dementia L. 1, 3 Cui partus B; Cuius natus mire datus N. 1, 4 Restauravit FIN. 2, 3 Que exclusus L.

2, 4 e thalamo HO. 3, 1 Pater regis B; per quam FHKLO. 4, 1 Mons B . 4, 3 nisum atque visum DIN. 5, 1 Infundas korr. in infundo H; ut retundas B. 5, 3 fine plena F. 5, 4 penitus FHK; despiciam B. 7 , 1 peccatis expiatis vel purgatis D ; expugnatis M. 7 , 4 Tuas laudes M. 8, 1 Raum für Initiale belassen B. 8, 2 Possit laude BG.

9, 1 Dum aurora sie L; Tunc aurora fit BG. 10, 2 Nulla I. 10, 3 tunc fulgorem B. 11, 1 sq. und 11, 3 sq. umgestellt HK. 11, 2 clari- ticat HK. 11, 3 Nam vix luna noctem una O. 11, 4 terrat O. 12, 1 sq. und 3 sq. umgestellt M. 12 , 2 Novi dux N. 12, 4 Nusquam stare BFG; cernitur HK. 13, 1 nusquam K. 14, 1 Tu es vera BFGHKM.

14, 3 Spera tarnen BGHK; obvelamen M; et velamen BG; per velamen HK. 14, 4 Nobis es BM; Nunquam es GHK. 15; 1 praeclara nam- que rara A; praeclara Deo cara FL. 15, 4 Nee occasum HK. 16, 2 Tota et I. 16, 3 Tua vita K; Tue vita H; Tibi nulla nee M. 17, 2 canunt O. 18, 3 potestatus M; potestates DI. 19, 3 Actionesque F. 20, 3 qui KL. 20, 4 Vitali O; flagrantia B; fraglantia G. 21, 1 Gratulantur et conantur BG. 21, 2 Tuas laudes BO. 21, 3 Te quaerat exprimere B. 22, 2 Tuae laudis BFHK. 22, 4 suecumbunt I. 23, 1 Nemo potest L; quantum BFG. 23, 3 represcit I. 25, 1 qui adfixus M; rex adflictus B. 25, 3 Qui sanavit B. 25, 4 suam D. Str. 26 hier und nach Str. 22 ein zweitesmal B. 27, 1 profectum N. 27, 4 Haec quae sunt A; Quaecumque utilia O. 28, 2 valeam M. 28, 3 Ut GM. Str. 29 fehlt N ; Str. 29—43 fehlen L. 29, 1 Mater magni M; Mater Dei BG. 29, 4 Caruirnus B. 31, 1 sq. in N: Virgo facta, ut in- taeta | Mater sis et inclita N. 32, 2 roborantur DIMNO. 32, 3 nos sortes B; me fortem et cohortem O. 32, 4 reprime I. 33, 1 tuuni O.

33, 2 Supplicem O; eripere B. 33, 3 quisquis velit M. 34, 3 me inferni O. 35, 2 me semper O. 35, 4 Gaudeam de miniere O. Nach

465

Str. 35 schiebt I Str. 6 des Rhythmus XI. ein. 36, 3 Ut divinae G. 36, 4 Lucis dono G. Str. 36 bis Schlufs als selbständigen Teil N. 37, 2 primum BFDHIK. 39, 1 Et N; restauret H ; hie HK. 39, 3 Et su- stentat N ; praesentat et sustentat O. 39, 4 Nos tuis. 40, 3 Creator da nostra corda N. 40 , 4 Firma saneto spiritu N. 42, 2 Tuos F; Oves tuas O. 42, 3 quae in FI; Liberatae, collocatae N. 42, 4 Laetentur in dextera N. Nach Str. 43 schiebt N ein:

Ad sanetissimam Dei genetricem.

I.

1. O Maria, vitae via,

Vitis vitam germinans,

Primae sortis damna mortis

Nostrae vita terminans.

2. Templum Dei, salus rei,

Mater regis gloriae, Caeli porta, qua lux orta, Nostrae spes victoriae.

3. Gignens natum nee creatum

Sine maris semine Partu miro, carens viro Contra morem feminae.

4. Me tuere, Stratum fere

Vitiorum pondere, Quae fovere mors est vere, Prorsus mors recondere.

II.

1. 0 Maria, mater pia,

Gabrielis famine Fide grata, spe beata Sacro plena flamine.

2. Mater prolis, carens dolis,

Speciosa facie, Stella solis, vernans polis, Vas caelestis gratiae.

3. Vas electum, vas dilectum

Dei providentiae, Vas provisum, post excisum Manu sapientiae.

4. Me tuere, quamvis serae

Datum paenitentiae, Seit prodesse, non obesse Tuae vis potentiae.

III.

1. O Maria, vitae via,

Christi sponsa Domini, Ventris fruetu dempto luctu

Vitam reddens homini. Dreves, Lateinische Hymnendichter.

2. Stella poli, maris, soli,

Sola potentissima, Plena luce, Christo duce Vitae spes certissima.

3. Mater facta, sed intaeta

Blandientis nexibus, Mater facta, sed intaeta Carnis a complexibus.

4. Castrum cordis plenum sordis

Deprime radicitus, Ut perversus mox subversus Motus sit illicitus.

IV.

1. O Maria, mater pia,

Castitatis lilium, Carne munda, qua feeunda Dei gignis filium.

2. Mundi lumen, caeli numen,

Ex te rex egreditur, Sic natura carnis iura Superans transgreditur.

3. Flos honoris, flos decoris,

Flos spineti gloria, Ex te duetus nobis fruetus Pax est et victoria.

4. Fac me servum non protervum,

Tuae laudi deditum, Spe salutis et virtutis, Ope summa praeditum.

V.

1. O Maria, vitae via,

Virga florens aurea Et regina iam divina Sublimata laurea.

2. Dei thronus, noster bonus

Cibus et mirabili.s, Vivis eunetis et detunetis Placens et amabilis. II. 30

466

3. Super caelos tibi melos

Sonat vox angelica,

Vox in polo, vox in solo

Tibi plaudit caelica.

4. Me devotum tibi totum

Servum fac exsistere Et de corde mundo sorde Laudibus insistere.

VI.

1. O Maria, mater pia.

Stirpe nascens regia. Virginalis flos, regalis Proles et egregia.

2. Ex te nasci, laete pa^ci

Rex caelorum voluit, Sola digna, sis benigna. Cum mens iuxta coluit.

3. Tu lucerna, qua superna

Lux Christus exoritur. Nobis salus, qui, ne malus Mmiatar, moritur.

4. Cuius morte mortis sorte

Muni me, piissima, Et hac laude, virgo, gaude Recoli, dignissima.

VII.

1. O Maria, vitae via.

Mundi salus praevia, Iter caeli, lux fideli, Dux ignorans devia.

2. Labe carens, sola paren^

Tanti digna filii,

Singularis ex te paris

Angelum consilii.

3. Virga Iesse, non subesse

Carnis nosti vitiis, Carne, corde carens sorde, Patet res indiciis.

4. Terge dono tibi prono Meae mentis crimina, Clausa rite malis vitae Mihi pande limina.

VIII.

1. O Maria, mater pia,

Spiritus sacrarium,

Prece pura foedum cura

Pectoris armarium.

2. Mala deme, hostem preme

Tua vi nefarium, Pande gratis pietatis Tuae promptuarium.

3. Nobis verum patrem rerum

Dans consiliarium

4. Da caeleste tuis peste Liberis donarium, Nostri cordis, pleni sordis, Morbum curans varium.

IX.

1. O Maria, vitae via.

Fidei spectaculum, Castitatis, honestatis, Gratiae signaculum.

2. Prophetarum fide darum,

Et legis oraculum. Incarnati Christi nati Corporis umbraculum.

3. Veri cibi iugis tibi

Sub fide signaculum, Mater vitae, nostri mitte Criminis piaculum.

4. Matris fide natos vide

Mortis vincens iaculum, Mater, ave, natis fave Vitae dans spectaculum.

III 4, 1 Castum. VII 3, 2 Carni. Rhythmus XI— XV fehlen .V

Rhythmus XL 3, 1 sq. und 3, 3 sq. umgestellt FHK. 3, 3 Me emunda O: quo AI. 4, 2 Visu I. - 4, 3 votum meum B. Str. 6 fehlt I. 6, 2 Tibi nostra B: Tibi mea 0; Mea tibi M. 6, 3 Ne sitMO; hie K: hoc (später korr.) B. 7, 4 Nos malis B. 8, 2 Vitae nostrae BFHK.

8, 3 Infinitae nobis vitae BFHK. —8, 4 Per te datur BFHK. 9,2 Opus tarn piissimum O. 9, 3 adipisci B. 10 , 3 ac B. 11, 1 ac B.

11, 4 Cunctis debent H. 12, 3 hostis B. - 12 , 4 da I. 13, 1 O praeclara (); Christus clara H. 13, 2 Caelestique FHK. 13, 3 Fer 0.

14, 1 Hie legatus FGHIKMO; Hie ligatus (später korr) B. - 14, 3

467

Metit DI : ut aeternas O. 15, 2 Elapsus de aethere 15. 15, 4 Curat tibi BPHK. 16, 2 Eins stirpe M. 16, 3 cara et praeclarä K. 17, 2 Virtutumque praedita O. 18, 1 Nam adulta O: sed inculta FH; hie in- culta K. 18, 3 Sancta vultu, saneta eultu HKO. 18, 4 Sancta prorsus BGHKMO. Str. 20 fehlt I. 21, 1 Corde pudens virgo prudeus 0. - 21, 2 Legis studens observantiae O. - 23, 3 Et arcanum O. 24, 1 quam I.

24, 3 non hoc ante I. 24, 4 Nee post ulla DI; Ulla non promeruit M.

25, 1 Sic legatus 10. 27, 4 habens B. 28, 1 quam suave F. 28, 2 miraculum B. 2y, 1 O benigna Deo O. 29, 3 Semper grata et O. 30, 2 Meruisti K. 30, 3 Quae repleta A. 31, 2 Dabit tibi B. 32, 2 Terrae, caeli domina O. 32, 3 et non DI. 33, 1 Non turberis DI : Nee turberis O ; nee mireris 10. 33, 3 Digna quidem sed O. 35, 1 Summi virtus patris sanetus M. 35, 3 Et DI. 35, 4 tuus sit BG. 36, 1 atque regnans K; ipse regnans O. 36, 4 Tollet nundi FHKO. 37, 1 Hie salvabit BDGIO; Sie salvabit A; Is salvabit H. 37, 4 Eegnum is O. Nach Str. 37 Regi magno etc. 0. 38, 2 fideles animae BGO. 38, 4 Salvae tu FHK. 40, 2 Nam cum nato O. 40, 4 Regnans B. 41, 3 et pre- cantur I; et mirantur M: Te mirantur, te precantur BGO: Te mirantur ac precantur FHK. 41, 4 Te devote GHK. 43, 3 Te precatur 10. 44, 3 Tuum B. 45, 4 Porrige solatium G. 46, 2 Subcubant B; eupidini AB. 47, 3 sq. fehlen A. 48, 1 Nee amaris GKM. 49, 2 Me iaculis

A. -49, 4 Per tua I. 50, 2 ingentia A; prementium H. 50, 3 His ablatum D; is ablutum I. 50, 4 flagitium B. 51, 1 virgo tuam rogo KO. 51, 2 Tua exeellentia I; Supplex excellentiam O. 51, 3 aeternam vite cernam O. 51, 4 gloria I. 52, 1 in AB neuer Abschnitt. 52, 2 Natus M. 52, 3 salvasti et purgasti BHK. 53, 4 sit tibi M. 55, 3 Nee sis BGM. 55, 4 Peccatorum pondere B. 56, 3 mente vera BFHIKMO.

57 , 1 Ne in lacum G. 58 , 4 Per te vitem noxios D. 59, 3 matris piae O. 60, 4 Nos sumus H. Nach Str. 60 Regi magno etc. und Pater Deus etc. O.

Rhythmus XII. - 1, 2 quantus cendens F. 1, 3 Magistratus et primatus FK ; Magistratum et primatum III ; Magistratum qui primatum D.

2,1 enixa virga fixa O. 2, 2 Sanctitate B. 2,3 Viam BHK; iter facis I. 3, 2 itinere O. 3, 3 Delinquenda DI. 3,4 novae legis O.

4 , 2 Os meum H. 4, 4 Verba mea H. 5, 3 Dum DI. 5, 4 sim fallatiis B. 7, 1 Benedicta digne dieta O. 7, 2 placuit M; Cuncta Deo placita O. —7,4 Reparavit BFGHKO; Perdita restituit M. 8, 2 qui I.

8, 3 sq. fehlen B. 9,2 nullus FHK. 9, 4 Tu lactasti O. 11, 1 Ergo pensa, quam O. 11, 2 sit fehlt D. 12, 4 Imbelliees B. 13, 4 Optimum remedium O. l4, 1 sq. und 3 sq. umgestellt O. 14, 1 Mentis lumen FHK. 15, 3 Iuva pressos, leva fessos M. 15, 1 et victorum D ; et eunetorum KO 15, 4 posce DMO; meritum BDFHIMO. 16, 1 Ut ovantes G. 16, 2 Redeant ad G. 16, 3 tunde ventos N. 16, 4 Mea sedans M; Meta B: sedens B. 17, 2 Et concordes N; ad iuvicem B. 18, 3 Ut cognascant hunc G ; hie et poscant N. 18, 4 Optatum remedium X: Suum adiutorium O. 19, 1 Raum für neue Initiale B. 21, 1 et sie D. 21, 3 Et de mundo M. 22, 3 Dele tuis HK. 23, 1 Te credentes

B. 23, 2 pelle ANO. 23, 3 ut futura N. Nach 25, 4 Amen O; neuen Abschnitt markieren ABFO. 26, 2 Et redemptor G. 26, 4 Alvus almae MO; Alvus saerae FHK. 27, 3 nam vel auxi B. 27, 4 agens debita D: augens debita I: Agens semper BK. 28, 2 Baptismi sacra- mentum G, später korrig. in sacrificium B. 29, 2 Me pravis FHKO: me fehlt B. 29, 3 fovendo O. 31, 3 Te timore B. 31, 4 Tai reple DHIK. 32, 1 esto, memor est<> M. 32, 2 Qui (m2 que) proficeris K: Quid nobis pro feceris H : profeceris 0. 33, 4 Tuae matris FKO. 34, 1 et haec O. 34, 3 Quae portavit G; Linguam frenet, cor serenet M. 34, 4 Carnem stringat fragilem M. 35, 4 gratiam B. 36, 1 Iesu nat.- pietate O. 36, 3 Quid dicendum, quid gerendum FHK. 36, 4 Semper mihi M. 37, 3 Et iam AHF: Atque dones O. —38, 1 non ocultum B-

30*

ff I c c f c * t 4 * f

|r c r t f f

r *;

t jr c * i

40.

-- 39, 1 praedare nos intrare DI. 39. 4 supernis K : socia KM. quod utrique M. Nach Str. 40 Pater I>riis etc. 0.

Rhythmus XIII. 1, 1 Lux fidelis 11. 1, 3 non gravaris 2, 3 et praemisit F; et praedixit B; Nobis fecit et praefecit M. 2, l sine macula M. :'■, 4 laudemus < >. 4, 4 laudes FGHK. 6, 1 Obi virgr>> praesta M. 6, 4 gaudium F. 7, 1 » > quam gratus et beatua S 7. 4 Restauruntur K. v. 1 Quod iucundum <>; immundum D. -

nun Indeficiens I. 9, 2 Nostrum regem liKM. 9, 4 Padei s tinuit B. 10, 1 quam beata BHK. 10, 2 Quam 1': genitrix D. 1»», regit umiiia später korrig.) 15. 12, 1 Gemitam amisimus I. K'>. '_' Natu eius BGHKMO; Natus eius F. 14, 1 D< i mater nobia grata B; Fac gratani et constanter M. 14. •_' Tua fac sollemnia B. 1">. '■'< Falsa pelle ei M. 15, 4 PeccatorumM. - 16. 1 feda bellaB. 16, 8 disperdant 0 10. 4 lluius mundi BFKM. 17. 4 BEHKO: penitua « >. _ 19, 1 Int. tuum B. 19, 3 Pressum leva ABGKMO. 19, I Ego ruam < ». 20 and '-'1 hinter 24 B. 20, 1 Magnus O 20, 3 Cuios F; grave et pi prave M. _'U. 4 Poenam M. - 21, 3 me eeduxi K; detruxi B; B. 21. 1 Er. ä O. 22, 1 Poscas mihi KHK. 23, 3 I

et non KHK 23, I da< noniaco K. 24. 2 Me hoste B; 24, 8 I

ronam <>: Atqne cernam Bempiternam M. '-'4. 4 dar« [; Vitam, in qi r.ulias ,M. '_'•">. '_' Velle tuum II. L'7 . 2 Tuum possim tilium KHK. 27, 8 Tuere pacem B 28, 2 Vite et D; Verbia e1 [. 29, 1 [et

verbum O. 30, ■'• Kt '■; - 81, 4 honoribus B. :;'_\ 1

ndum 1'. portavit et gestavit M. 32, 1 Te sanol

\l I Mihi parce 111. 88, 2 Missus est K; Mit

l. 84, 3 Et virtutmii II: Kraut frustrum 1». 84, 1 Ezpellenda B.

35, 1 Prudenter >t pudenter < >. I laedere BM.

36, 1 nee non castom <»: promptum atqne cantum M. 86, 2 Ki po DFGHLKM; fruat K . 86, 4 Minima. Iuris radio F. - Nach St

zwei Doxologien: Pater Dens, fili Dens etc. und vor dies

Tibi uato cum beato

Patre laus et gloria Flaminique, <j u i ■< I atrique

( lompar est per omuia

Rhythmus \I\'. 1. I Tenena D. 2, 1 Mater nati sun summe 1: Mediatrix et salvatrix < ». Nach Str. 3 schiebt 0

In aeternum per supernum

Regnum suae gloi Victoria et gloria

Mariae, matri pjae.

Darauf: Eius natu cum beato etc.; Pater Deus, tili Deua etc. 4, 2 « »1*1 risci criminia M. •- B. 5, 1 rirgo, omnis ordo K. -

colere l!. 5, 3 Omnea pentea complaudentea M ; Tibi gentea atque grat< ' >. 5, 4 i ' _ rates n ddi r< M : I »■ bent Laudea >.

Illo partu M. . _ I i IIK". - Nunc secreta IHK"

-, lg :- I IIK : Priacae legia l >. --- 9, 2 fruetu B. - 9, 8 sq. fehl«

F. '•'. 8 quem K 9, t Bores 0; Quod tu ferrea gaudia B. 10, 2 \. 11, 4 salva l IIK". populum KU. 12, 2 Velut fumi 0. - 12, pünentia D; praecedentia 1. -- 12, I carena BGDI; L'arena omni KIIKM« 18, 1 Fit salutia AO. - 18, - Qui te M. crederia 0. 13, 8 Tenuist et B - 18, 1 Virginem te asseria 0. 14, I Raum für neue Initiale l lr>, 2 ivailiinu- B. 15, 4 accipimua I. 16, 1 Tu aurora \| 16, 8 Ho« salvel B. I»'. . I Fraudem 0. - 17. 8 tuoa K. 20,

ac maerorea D; et maerorea l; vel maerorea B. 21, 1 bona -i- patroi >1. 21, 2 Nobia in auxiliuni M. 22] 1 Auetor orbia K: qui iam nob

IWHJtiTiTlTMl

» i *.

i t s i tili

i i i i i

111 1 3

•-■_»t*

1111 t •■JPLi

«■111 null') "tili

Vi i'ii.i ii \\

» 1

469

et „obis 6. 22, 2 Factus ea H. 23, 2 Peecati me BH. - - BO. 24, 1 a nece 0. 24. 2 Quem B. 25, 1 Fac me totum levotum M. 25, 2 tui D: tuis BI: In ipsius laudibus M. 26, 1 audes 0. 26, 3 Noa munitoa et invictos M. 26, 4 A malo A. sanctia HIKM. 28, 4 Bonia Bauciaa O. - 29. 2 Ies 0.

Da cum bonis paceni malis M : Sir purgatos fac beatos O. 29, 4 i viventium O. Str. 30 fehlt O.

h ums XV. 1, 3 Da cunctorum commodorum N. 1, 4 Nobis

*iam X. 2, 2 Festa tua FHK. 3, 1 Cunetis signis 0. ;; 2

nur laudibus G. 4, 1 laudare, venerari M. 4, 4 Ad summum < ).

1 olim missi O. 5. 4 Cuius esses FH : Otitis essenl K. 6, 2

DI. 6, 4 falgena F. 7.4 Nö< post mortem glutiat HKO; Poal

m abaorbeat G. 8, 2 Perferamur B. 8, 4 Noa fehlt B. 9, 1

le 1>; ((uod me I. 10, 1 sq. visus et auditaa sutn elisua HK.

lapidibus B. 11, 1 Virgo Clemens ad te maerena M. 11. 2 Ae

M. 12, 3 Vanitatis K. 18, 1 qui respirat I. - 13, 2 Mole

13, 3 Habens earum B. 13, 4 Reddet B; eis H.

potena FH. 14. 2 te colentibua B: te petentibua FMO. I

uxilium FGKO. 1 ä u bonia DI. 17. •'! Hie reatua DI.

sq. und 3 sq. umgestellt O. -- 18, 1 Eine B; Hunc D; ingressue esl

st eonfessus B 18, 3 His convincont et 13. 18, 4 Munda B:

deaideria FHKO. 19, 1 est pro H. 19, 3 Cunetis clara B; clara

cara 0. 20, 1 Ergo mitia 0. 21, 2 factor fabricae BM. 22, 2

terrenia sustine 0. 22, 3 Et ab omni noa custodi M. 23, 1 muni

uni M. 24. 1 et gehennae I; Eex caelorum a malorum M. 24, :;

igellis, tot procellia F. - 25, 3 Ne abyssis pro comraissia M. 2ö. 4

amur reatibus M. : B; al n is regna O. 27. 3 quod

M. Xaeli Strophe 27 in 11 folgende unzugehörige Strophen:

[ater patris et tilia, Mulierum laetitia. Stella maris eximia. Vudi nostra suspiria.

Regina poli curiae, Mater misericordiae, In hac valle miseriae ta porta veniae.

3. Maria, propter filium ( lonfer nobia remedium,

ae tili, prece matria Dona tuis regna patris.

F achliefst sieb an gleicher Stelle das Lied Virgo, gaude, digna laude IL -"'7". an, das wohl gleiches Versmafs mit dem Mariale hat, indes selbständiges Lied zu sein scheint.

Epilogus. Aufser A auch in Cod. Vatican. 311. add. saec. 15. V.

- 10. 1 Mundique rectores V. 10, 3 donent triumphorum V. 13, 2 Carlo

dentea nobis sint dementes V. 15, 3 ut quae nunc speramus V.

II. Abteilung und Umstellung. A teilt den Hymnus ein, wie er

-teilend gedruckt ist, nur hat es neue Initialen auch bei XI, 52 und

. _'6 : diese bedeuten indes nicht, dafs ein neuer Rhythmus beginnt, sondern

s der Dichter sich am Schlüsse des Hymnus an Gott wendet. Vgl. IV,

VI. 2:!: IX. 32; X. 37; XIII. 29: XIV. 22: XV. 21.

l; stellt stark um: I: II: III 1—26: IV: V 1—34; III 27—34: VIII; 1—27: V 35-41; VI: VII: IX: X 1—22: 26; 23—43; XI: XII: XIII 13; XIV 10—30; XV 1 10: XIII 14—36; XIV 1-9: XV 11—27.

hat nur II 1—14: 17—19: 15; III: IV 1—2 mit der Autschritt : ..Laus oratio de saneta Maria": V 34 41 mit der Aufschrift: ..Ad eandein": II 34-40 unter dem Titel: .. Item de cadem". D setzt Initialen an folgenden Stellen: I; II: III 3; IV; V 1; V 11;

&

JLJL

3 T

408 -

--39, 1 praedare nos intrare DI. 39, 4 supernis K; socia FM. 40, 3 quod utrique M. Nach Str. 40 Pater Deus etc. O.

Rhythmus XIII. 1,1 Lux fidelis H. 1, 3 non gravaris 0. 2, 3 et praemisit F; et praedixit B; Xobis fecit et praefecit M. 2, 4 Omni sine macula M. 3, 4 laudemus O. 4, 4 laudes FGHK. 6, 1 O honesta virgo praesta M. -6, 4 gaudium F. 7, 1 O quam gratus et beatus M. 7,4 Restauruntur K. 8, 1 Quod iucundum O; immundum D. 8, 2 Nee non indeficiens I. 9, 2 Nostrum regem RKM. 9, 4 Pudens sus- tinuit B. 10, 1 quam beata BHK. 10, 2 Quam F; genitrix D. - 10, 4 regit omnia (später korrig.) B. 12, 4 Gemitum amisimus I. 13, 2 Natum eius BGHKMO ; Natus eius F. 14, 1 Dei mater nobis grata B ; Fac gratanter et constanter M. 14, 2 Tua fac sollemnia B. 15, 3 Falsa pelle et evelle M. 15, 4 Peccatorum M. 16, 1 feda bella B. 16, 3 disperdant O - 16, 4 Huius mundi BFKM. 17, 4 BEHKO: penitus O. 19, 1 Inter tuum B. 19, 3 Pressum leva ABGKMO. 19, 4 Ego ruam O. Str. 20 und 21 hinter 24 B. 20, 1 Magnus O. 20, 3 Cuius F; grave et per- prave M. 20, 4 Poenam M. 21, 3 me seduxi K; detruxi B; et fehlt B. 21, 1 Ergo Clemens O. 22, 4 Poscas mihi FHK. 23, 3 Des M; et non FHK. 23, 4 daemoniaco K. 24, 2 Me hoste B; 24, 3 Ut co- ronam O; Atque cernam sempiternam M. 24, 4 dare I; Vitam, in qua radias M. 25, 2 Velle tuum H. 27, 2 Tuum possim filium FHK. 27, 3 Tuere pacem B. 28, 2 Vite et D; Verbis et I. 29, 1 Iesu verbum O. 30, 3 Ut extremos M. 31, 4 honoribus B. 32, 1 Sic I; cernendum B. 32, -3 Quae portavit et gestavit M. 32, 4 Te saneto suo gremio M. 33, 1 Mihi parce FH. 33, 2 Missus est K; Missus sum F. 34, 3 Et virtutum H: ferant frustrum D. 34, 4 Expellenda B.

35, 1 Prudenter et pudenter O. 35, 2 agere B. 35, 4 laedere BM.

36, 1 nee non castum O; promptum atque cautum M. 36, 2 Ut post DFGHIKM; fruat K; 36, 4 Summae lucis radio F. Nach Str. 36 hat M zwei Doxologien: Pater Dens, fili Deus etc. und vor dieser;

Tibi nato cum beato

Patre laus et gloria Flaminique, quod utrique

Compar est per omnia

Rhythmus XIV. 1,4 Tenens D. 2,1 Mater nati summi A; summe I; Mediatrix et salvatrix O. Nach Str. 3 schiebt O ein:

In aeternum per supernum

Regnum suae gloriae Victoria et gloria

Mariae, matri piae.

Darauf: Eius nato cum beato etc.; Pater Deus, fili Deus etc. 4,2 Obli- visci criminis M. 4, 3 Quos B. 5, 1 virgo, omnis ordo K. 5, 2 colere B. 5,3 Omues gentes complaudentes M ; Tibi gentes atque grates O. 5,4 solvere B; Debent grates reddere M; Debent laudes O. 6, 3 Illo partu M. 8, 2 Per te sunt HKQ. 8, ö Nunc secreta FHKO. 8, 4 Sacrae legis FHK ; Priscae legis O. 9, 2 fruetu B. 9, 3 sq. fehlen F. y, 8 quem I. 9, 4 flores O; Quod tu ferres gaudia B. 10, 2 Fassa A. 11, 4 salva FHKO; populum FH. 12, 2 Velut fumi. O. 12, 3 pimentis D; praecedentis I. 12, 4 carens BGDI; C'arens omni FHKMO.

13, 1 Fit salutis AO. 13, 2 Qui te M; crederis O. 13, 3 Tenuisse et B. 13, 4 Virginem te asseris O. 14, 1 Raum für neue Initiale B.

15, 2 evadimus B. 15. 4 aeeipimus I. 16, 1 Tu aurora solis ora M. 16, 3 nos salvet B. 16, 4 Fraudem O. 17, 3 tuos K. 20, 3 ac maerores D; et maerores I; vel maerores B. 21, 1 bona sis patrona M. - 21, 2 Nobis in auxilium M. 22, 1 Auetor orbis K: qui iam nobis

460

B : qui et nobis G. 22, 2 Factus es H. 23, 2 Peccati me BH. 23, 4 numeres BO. 24, 1 a nece O. 24, 2 Quem B. 25, 1 Fac me totum nunc devotum M. 25, 2 tili D; tuis BI,' In ipsius laudibus M. 26, 1 Tuae laudes O. 26, 3 Nos munitos et invictos M. 26, 4 A malo A. 27, 4 sanctis HIKM. 28, 4 Bonis saucias O. 29, 2 Iesu, spes O. 29 , 3 Da cum bonis pacem malis M ; Sic purgatos fac beatos O. 29 , 4 In terra viventium O. Str. 30 fehlt O.

Rhythmus XV. 1, 3 Da cunctorum commodorum N. 1, 4 Nobis affluentiam N. 2, 2 Festa tua FHK. 3, 1 Cunctis signis 0. 3,2 Mereamur laudibus G. 4, 1 laudare, venerari M. 4, 4 Ad summum O. 5,1 olim missi O. 5, 4 Cuius esses FH; Cuius essent K. 6, 2 terrae DI. 6, 4 fulgens F. 7,4 Nos post mortem glutiat HKO; Post mortem absorbeat G. 8, 2 Perferamur B. 8, 4 Nos fehlt B. 9, 1 cur me D; quod me I. 10, 1 sq. visus et auditus sum elisus HK. 10, 2 lapidibus B. 11, 1 Virgo clemens ad te maerens M. 11, 2 Ac tristis M. 12, 3 Vanitatis K. 13, 1 qui respirat I. 13, 2 Mole pressus FHO. 13, 3 Habens carum B. 13, 4 Reddet B; eis H. 14, 1 potens FH. 14, 2 te colentibus B; te petentibus FMO. 15, 2 aut auxilium FGKO. 15, 3 Si non bonis DI. 17, 3 Hie reatus DI. 18, 1 sq. und 3 sq. umgestellt O. 18, 1 Hinc B; Hunc D; ingressus est DI; est eonfessus B. 18, 3 His convineunt et B. 18, 4 Munda B; Carnis desideria FHKO. 19, 1 est pro H. 19, 3 Cunctis clara B ; clara atque cara O. 20, 1 Ergo mitis O. 21, 2 factor fabricae BM. 22, 2 Nos terrenis sustine O. 22, 3 Et ab omni nos custodi M. 23, 1 muni atque uni M. 24, 1 et gehennae I ; Rex caelorum a malorum M. 24, 3 Tot flagellis, tot procellis F. 25, 3 Ne abyssis pro commissis M. 25, 4 Mergamur reatibus M. 26 nos et regna B; ut nos regna O. 27, 3 quod utrique M. Nach Strophe 27 in H folgende üuzugehörige Strophen:

1. Mater patris et filia, 2. Regina poli curiae, Mulierum laetitia, Mater miserieonliae,

Stella maris eximia, In hac valle miseriae

Audi nostra suspiria. Sis reis porta veniae.

3. Maria, propter filium Confer nobis remedium, Bone fili, prece matris Dona tuis regna patris.

In F schliefst sich an gleicher Stelle das Lied Virgo, gaude, digna laude (Mone II, 373) an, da-< wohl gleiches Versmafs mit dem Mariale hat, indes ein selbständiges Lied zu sein scheint.

Epilogus. Aufser A auch in Cod. Vatican. 311. add. saec. 15. V. 10, 1 Mundique rectores V. 10, 3 donent triumphorum V. 13, 2 Caelo gaudentes nobis sint dementes V. 15, 3 ut quae nunc speramus V.

II. Abteilung und Umstellung. A teilt den Hymnus ein, wie er vorstehend gedruckt ist, nur hat es neue Initialen auch bei XI, 52 und XII, 26 ; diese bedeuten indes nicht, dafs ein neuer Rhythmus beginnt, sondern dafs der Dichter sich am Schlüsse des Hymnus an Gott wendet. Vgl. IV, 27: VI, 23: IX, 32: X, 37: XIII, 29: XIV, 22; XV, 21.

B stellt stark um: I: II; HI 1—26; IV; V 1—34; III 27—34; VIII; IV 1-27; V 35-41; VI; VII: IX; X 1—22: 26; 23— 43; XI; XII; XIII 1-13; XIV 10-30; XV 1—10; XIII 14—36; XIV 1-9: XV 11—27.

C hat nur II 1—14; 17—19; 15; III; IV 1—2 mit der Aufschrift: „Laus et oratio de saneta Maria"; V 34 41 mit der Aufschrift: „Ad eandem"; VIII 34-40 unter dem Titel: ,, Item de cadem".

D setzt Initialen an folgenden Stellen: I; II; III 3; IV; V 1; V 11:

470

VI; IX: X; XI 1: XI 29; XI 52; XII 1; XII 26; XII 35; XIII; XIV 14; XV 1; XV 21; es setzt keine VII 1, VIII 1, XIV 1.

E enthält: I; II; III 1-10; VIII 24-32; III 11—31; 33; IV; V; VI 1—28: VIII 1—10; VI 29-30.

F markiert alle Hymnenanfänge mit Initialen, ausgenommen II und XIV, hat aber dafür Initialen bei XI 52 und XII 26 (wie A). Am Rande hat spätere Hand die einzelnen Teile mit Zahlen numeriert, die auch bei II und XIV, XI 52 und XII 26 angebracht sind und daher (wie in A) 17 statt 15 Teile ergeben.

G ordnet ähnlich wie B : I; II; III 1 26: Da virtutum etc. ; Pater Deus etc. ; V 1—34; III 27—34; IV 1—26: V 35—41: VI; VII; VIII; IX; X; XI; XII; XIII 1—14: XIV 11—30; XV 1—10; XIII 15—36; XIV 1-9; XV 11—15. Es setzt folgende Nummern zu den einzelnen Abschnitten : 1(1, 1): II (V, 1);

III (IV, 1); IV (VI, 1); V (VII, 1); VI fVIII, 1); VII (IX, 1); VIII (X, 1);

IX (XI, 1); X (XII, 1), XI (XIII, 1); XII (XV, 1). Initialen auch bei II, 7; III, 25; V, 19; V, 25; IX, 15; XI, 52; XII, 19; XII, 26; XIII, 16; XIV, 4;

XIV, 22; eine solche fehlt XIV, 1.

H beginnt erst mit VII 30; HK setzen Initialen vor allen Hymnen mit Ausnahme von XII.

I setzt Initialen zu III 3; IV; V 1; V 39; VI: VII 1; VII 16; VIII; IX; XI; X 34; XI 1; XI 29; XI 52; XII 1; XII 26: XIII; XIV 1; XIV 14;

XV. Es fehlen solche bei I, II, III 1.

L geht nur bis X 29 infolge von Beschädigung der Handschrift.

N bietet: I; II; dann Interpolation mit der Aufschrift: „Ad miserorum et pauperum adiutricem"; III „Alia ad virginemu ; IV; V; VII 16 32 „Ad Dei matrem" ; VIII 1 46 „Ad caeli et terrae imperatricem" VI 26 29 ;

X 1 36 „Ad caelestis panis et poculi propinatricem" ; X 36 43 „Ad matrem salvatoris" ; Interpolation „Ad sanctissimam Dei genetricem".

O macht aus dem Ganzen zwei Teile, jeden mit einer Praefatio; Prae- fatio: II 1; I 20-33; II 2—19; III 1—4; 29. Erster Teil: III 5—34;

IV 1—19; 21; 20; 22—26; III 10 (2°); IV 27—29; V 1-8; 10; 9: 11—40; VI; VII; VIII; IX 4—6; 28—31; 1-3; 7—27; 32-37. Praefatio: I 1—19. Zweiter Teil: X; XI 1 37, Regi magno usw.; 38 60, Regi magno usw., Pater Deus usw.; XII 1—25, Doxol: 26—40, Doxol.; XIII; XIV 1—3 Inter- polation, Doxol.; XIV 4—29; XV 1—27.

Die gröfsten Umstellungen und Interpolationen erlaubt sich M, welches andere Gedichte gleichen Versmafses , darunter eins mit dreifachem Binnen- reim in das Mariale hineinarbeitet; deswegen sind oben nur die Lesarten der Hs. eingetragen, unbekümmert um die Stellung der Strophen. Die Um- stellungen und Interpolationen derselben sind folgende. Auf I und II als „Pars Prima" folgt

Pars II. Beginnt mit Rhythm. III, 1; 7—9; 14; dann:

6. Me dignare te laudare, 9. Da, beata, mihi rata

Stella clare radians, Atque recta scribere,

Genti sane christianae Me ditari et testari

Verum mane nuntians. Velle, fari, facere.

7. Föns divinae medicinae, 10. Os facundum, cor fecundum,

Virgo sine macula, Dona mundum labium.

Munda reos et fac eos Rationem et sermonein,

Regnare per saecula. Ne quid sonem impium.

8. Servum audi et exaudi 11. Non superbis, non acerbis

Tuae laudi sedulum, Assit verbis gratia,

Os distingue, cor accinge, Iutellectus regat \ ectus

Solve linguae vinculum. Sermo rectus labia.

471 -

12. O beata, os dilata,

Sint haec grata carmina, Sit accepta, non despecta Tibi mea pagina.

13. Hanc dignare acceptare,

Mater, aure placida, Fiant vota tibi nota, Dicta nostra lucida.

14. Da fateri verbum veri,

Dux misericordiae, Da vigorem, ne laborem, Funde rorem gratiae.

15. Lac distilla ex mamilla

Dulci illa labiis, Ut amicam te pudicam Verbis dicam sobriis.

17.

18.

19.

20.

21.

Huic servire dat redire

Ipsis irae filiis, Huic substerni dat aeterni

Frui regni gaudiis.

Genetricem tarn felicem Laudibus nunc efferam,

Hanc adibo et, ut quibo, Preces ei offeram.

Hanc affecto sensu recto

Collaudando promere, Hanc ex voto corde toto

Semper opto poscere.

Surgam, quaeram matrem veram Et sinceram virginem,

Quae dat mutis os virtutis, Dissolutis ordinem.

16. Virgo diva, tu nociva Ope Dei reprime, Eius bona, eius dona Pande, sona, exprime.

Es folgen Rhythm. III, 12 und IV, 24.

24. Quod rogamus, quod optamus,

Donet almus Spiritus,

Qui te lavit, qui vallavit,

Qui sacravit caelitus.

Non desistam hanc magistram, Matrem istam quaerere,

Quae de portis dirae mortis Potest me eripere.

Darauf:

Pars III.

1. Ave, virgo, qua1) caligo

Ab hoc mundo pulsa est, Mox absorpta lux est orta, Caeli porta patens est.

2. Virgo gaude, virgo plaude,

Ave, virgo regia, Per quam saeva et primaeva Tolluntur naufragia.

3. Mater, gaude, digna laude,

Quae nos fraude eruis, Cum antiquum inimicum Vincis, victum obruis.

4. Vas decoris, dux pudoris

Cincta choris virginum. Plus decora quam aurora, Pro me ora Dominum.

5. Gravidata nee privata

Dote sacrae virginis,

Placa natum sat iratum

Ob reatum criminis.

6. O dileeta et proveeta,

Fac nos reeta agere,

Culpas flere, spe gaudere,

Deum vere quaerere.

10.

11.

12.

Nil obliquum, nil iniquum,

Nihil fictum agere, Nil avari aemulari,

Nihil fari temere.

Malum ferre, non referre, Terram terrae linquere,

Te, lucerna sempiterna, Caeli verna cernere.

Menti fessae et oppressae,

Radix Iesse, subveni, Quae suecurris perituris

Facta turris Libani.

Carnis flammas, quas non amas Tu nos fac extinguere,

Vitae cursum tendi sursum, Mundi luxum spernere.

Da, dux aequi, reeta sequi,

Velle, fari, facere, Me corones, mihi dones,

Haec, quae mones, agere.

Caelo sita margarita,

Lux et vita gentium, Fac lucemam sempiternam.

Tuum cernam filiuin.

l) 1, 1 quam Hs.

472

13. Da timere, da videre

Lucem verae fidei, Iesum Christum, benedictum Fructum ventris nivei.

14. Tuearis me praeclaris

Cingens charismatibus,

Oma donis, quae probaris

Dare pronis mentibus.

15. Fac me mitem, ut devitem

Iram, litem, odium, Fac amandum, mitem, blandum, Gravem, cautum, sobrium.

16. Circumspectum et perfectum,

Fortem, rectum, humilem, Patientem et prudentem, Mundum flentem debilem.

17. Castum, purum ac maturum,

Mundi mundum maculis, Timoratum et armatum Sacris patrum regulis.

18. Clemens dele parentelae

Meae cuncta scelera, Des cognatis pietatis Tuae grata viscera.

19. Stella maris, largiaris

Meis caris gratiam, Vivis cunctis ac defunctis Mihi iunctis veniam.

20. Meum patrem, meam matrem

Duc in partem dexteram, Meis notis dextra fortis Subdat mortis1) viperam.

21. Christi praesta fortis dextra,

Tu, fenestra aetheris, Quae te pandis et expandis Liberandis miseris.

22. Me terrenum, me egenum

Duc ad plenum gaudium, Da locari et laetari In terra viventium.

23. Serpentinas in me spinas

Nunquam sinas crescere, A pressura me Ventura Pia cura tegere.

24. Cum districtus et invictus

Iudex Christus venerit, Vox terroris et horroris Cives orbis fregerit,

25. Tunc indigni et maligni

Flebunt igni subditi Et internas et externas Lugent poenas perditi.

26. Heu, quid feci, cur obieci

Mentem neci nesciam?

Heu, quid egi, cur perfregi

Normam leti sociam?

27. Quo tunc pergam, quo me vertam,

Quem tunc quaeram medium ? Quo patrono, cuius dono Iungar choro ovium.

28. Quem requiram, per quem iram

Possim illam fugere, Per quem Iesum saepe laesum Queam flexum reddere?

29. 0 Maria, mihi pia

Sis in die Domini, Tunc adiutrix et conductrix, Modo nutrix subveui.

30. Meliorem vel maiorem,

Quam nunc orem, nescio Nee personam, quam praeponam, Aeque bonam sentio.

31. Quod sincero corde quaero,

Saltem sero tribue, Intestinae me ruinae Vel in fine erue.

32. O decora, Iesum ora,

Ut in hora ultima Reum salvet, omne levet, Quidquid pavet anima.

33. Da sim tecum, et sis mecum

Ante aequum iudicem, Tunc absconde et reconde Yerbis placans vindicem.

34. Sis persona et matrona

Et da bona stautia, Sis medela et tutela, Mea vela turpia.

35. Me impendo, me commeudo

Tibi flendo, domina,

Me dignare conservare

Caeco dare lumina.

') 20, 4 Mortis subdat Hs.

473

Es folgen Rhythm. IX, 19—22, dann:

40. Lux naturae, lux scripturae, Renes ure famuli, Ut devotus tibi totus Frangam motus Stimuli.

Hierauf wieder aus Rhythm. IX, 23 27; dann:

46. Lacrimando laudes pando

Tuo sancto nomini, O patrona, mihi dona Clemens bona Domini.

47. De culparum plurimarum

Leva Stratum pondere, His solutum ad virtutum Fac me statum pergere.

48. Ora Deum, poscens eum,

Ut cor meum foveat, Ut ipsius me unius Amor pius repleat.

49. Me conforta et reporta,

Caeli porta veniam, Obtineto et faveto

Ut, quod peto, capiam.

50. Imperitis et contritis,

Virgo mitis, subveni, Pro peccatis et orbatis Vultum patris praeveni.

51. Aufer maesta, vires praesta,

Tu fenestra siderum, Mater casta, fer ad astra Holocausta pauperum.

52. Tura precum defer tecum

Ad conspectum Domini Et iratum ob peccatum Placa natum homini.

Zum Schlüsse Pater Deus , Lied Virgo, gaude, digna 1 Strophen erweitert. Sodann:

53. Rex aeterne, rex superne, Tuos cerne supplices,

Nee iratus, sed placatus Nostros actus iudices.

54. Culpae vindex atque index, Iuste iudex Domine,

Rex Messia, de Maria Nate pia virgine,

55. Mors serpentis, spes iacentis, Partus ventris nivei

Rex virtutum, pelle luctum Daque fruetum fidei.

56. Sitientis et egentis Audi mentis gemitum,

Ad internam et aeternam Pande vitam aditum.

57. Nobis parce stans in arce, Flos immarcessibilis,

Nos caelesti stola vesti Rex inaestimabilis.

58. Rex benigne, fac nos digne Fac nos sine scelere,

Matrem illam, matrem piam, Matrem tuam colere.

59. Factor orbis, esto nobis Turris fortitudinis,

Nos ab hoste trabe post te, Fili matris virginis.

fili Deus usw. Es folgt als Pars IV das au de (Mone II, 373), doch um eine Reihe von

Pars V.

O Maria, mater pia

Cunctorum fidelium, Quae portasti et lactasti

Christum Dei filium.

Stella maris, singularis

Consolatrix omnium, Vitae porta, qua est orta

Laus et salus gentium.

O dileeta, praeelecta

Inter omnes feminas, Quae per Christum mundumistum

Obscurum illuminas.

Virga Iesse, velis esse

Mihi in auxilium, Pro me Deum rogans meum,

Tuum dulcem filium.

O lucerna, qua superna

Gratia resplenduit, Dum creator et salvator

Mundi carnem induit.

Virgo felix, quae in caelis

Dominaris, omnium Consolatrix et salvatrix

Sis ad te clamantium.

474

Da timorem et amorem Dei mihi, domina,

Da honorem et decorem Et devinci crimina.

Te laudantes et amantes Non possunt deficere,

Te laudare et amare

Est cum Christo vivere.

10.

Illum regis et protegis A cunctis criminibus,

Ut in caelis per te felix Laetetur cum civibus.

Cives caeli cum fideli Plebe laudant Mariam,

Matrem Christi, quae dat isti Mundo caeli gloriam.

Str. 11 und 12 sind Str. 3 und 4 aus Rhythmus III.

23. Benedicta eius vita

13. Lux caelorum, spes lapsorum,

Virgo morum praevia, 0 lucerna sempiterna, Dei plena gratia.

14. O decora, doce ora,

Doce corda nescia, Nee sit vilis haec textilis Mei oris hostia.

15. His loquelis, his querelis

Aures velis flectere, Et affectum et aspectum Ad nos rectum ducere.

16. Columbinos et benignos

Flectens ad nos oculos, Tuae laudi laetos audi, Nos custodi sedulos.

17. Primum quidem spem et fidem

Des et idem sapere, Spe pugnare, fide stare, Caritate currere.

18. Ab ignitis me sagittis,

Virgo mitis, exime, A catenis et venenis, Virgo lenis, erue.

19. Efficaci et veraci

Cinge patientia, A re prava corpus lava, Cor ab avaritia.

20. Mater agni, regis magni,

Templum saneti spiritus, Fac perire, non sentire In me irae fremitus.

21. Da, succingam et restringam

Freno linguam intime, Impudicam et iniquam Carnem iungam animae.

22. A mundana vel humana

Peste, vana gloria,

Me defende et intende,

Ne sit menti noxia.

Fuit ita sobria, Ut virtutis et salutis Esset cunctis praevia.

24. Generosa et formosa

Virgo rosa Nazareth,

Roga natum, ut beatum

Nobis statum reparet.

25. Nos guberna, lux supemaT

Lampas plena Iericho, Impinguata, illustrata Lumine seraphico.

26. O Maria, prophetia

A te dieta geritur, Est prostrata gens elata, Pauper aueta cernitur.

27. Fidem äuge, hostem punge,

Regina Ierusalem, David germen, Iacob semenr Vivens lumen Bethlehem.

28. Sion turris, quae oecurris,

Iuncta muris Israel, Cui fit diguus atque divus Paranymphus Gabriel.

29. Nos sincere contuere,

Virgo serenissima, Qui turbamur, confutamur, Veluti peripsima.

30. Quis narrare, quis pensare

Posset dotum titulos,

Quibus eulta et suffulta

Fulges ultra angelos.

31. O Maria, prece pia

Nobis fer auxilium,

Cuius nomen est solaraen

Miseris et gaudium.

32. Nomen sanetum, per quod plano-

tum Aeternum evasimus, Nomen bonum, per quod donum Salutis aeeepi ums.

47;

33. O Maria, o tu pia,

Pacis via mentibus, Dat solamen et levamen Timm nomen omnibus.

34. Spem reportat, cor confortat,

Dulce sonat nimium,

Cum dulcore, cum amore

Stat in ore omnium.

35. O Maria, mater pia,

Dum generas filium, Xos de portis dirae mortis Perducis ad gaudium.

36. Nam dum facta et mandata

Nati tui sequimur, Post hanc lucem caeli ducem In requie (con) sequimur.

37. Virgo munda et fecunda,

Dulcis spes amantium, Quae amicta carne sita Caelo iuxta filium,

38. Es superna praestans dona

Omnibus fidelibus, His inprimis, qui opimis Tuis instant laudibus.

39. O benigna, laude digna

Salvatrix fidelium,

Mater Dei, cordis mei

Munda domicilium.

40. Mater felix, quae das caelis

Et terrae laetitiam, Caritatis atque pacis Praesta mihi gratiam.

41. O spes mea, ad me mea

Dulci cordis tramite

Et me necte viae rectae

Mandatorum semitae.

42. O iucunda, sordes munda

Mentis meae sauciae, Uti laeter et iucunder Domo conscieutiae.

43. Gaude, sancta, per quam tanta

Deus mundo tribuit, Quod aeternum Dei verbum In te carnem induit.

44. Te laudare et amare

Da mihi cum gaudio, Atque velis me in caelis Praesentare filio.

Hier folgen aus Rhythmus IV Str. 26—29.

Pars VI.

1. Virgo, gaude, digna laude,

Porta salve caelica,

Quae fulsisti, quae fuisti

Mater Christi unica.

2. Fulgens una plus quam luna

Sol et cuncta sidera, A caducis nos educis Monens lucis opera.

3. Concubinae et reginae

Tibi digne cantitant, Speciosae ac formosae Tibi sponsae militant.

4. Cinctam florum, liliorum

Ac rosarum specie Te facundae ac fecundae Laudant cunctae filiae.

ö. Tarn venusta, tarn augusta Quae est ista, inquiunt, Quam caelestes et terrestres Ierarchiae ambiunt?

6. Cuius genae sunt serenae Quasi genae turturis, Columbinus ac benignus Visus expers fulguris.

7. Flore salvo huius caro

Fervet aromatibus, Ipsa miram primam myrram Castis spirat manibus.

8. Haec unguentis, haec pigmentis

Sacrae mentis affluit, Haec odorem, haec maiorem Caelo florem genuit.

9. O felicem genetricem,

Per quam pacem sumpsimus, O felicem, quam doctricem, Lucis lucem hausimus.

10. O in caelis regnans felix,

Dux fidelis gentium, O tu fortis victrix mortis, Finis mortis mentium.

11. O flos florum, doctrix morum,

Angelorum domina,

Nostra Eva, nostra laeva

Nostra lava crimina.

12. O polita margarita,

Regis sita vertice, O sublimis facta nimis Nos in imis respico.

476

13.' O Maria, mater pia, 15. Quies fessis, portus mersis, Dux et via praemii, Universis requies,

Dux Hebraei, porta spei, Vera vita, tuos dita

Mater Dei filii. Benedicta milies.

14. Dux constanti, pes labenti, 16. 0 beata, qua est data Princeps sanctimoniae, Veritas et gratia,

Auris surdo, vestis nudo Caeli cives fac nos, dives

Plenitudo gratiae. In misericordia.

17. Nos reflamma cordis flauima, O tu manna gratiae, Dulci illa de mamilla Eorem stilla veniae.

Hier folgen aus Rhythmus IV Str. 6 16 incl.: dann aus Rhythmus XII Str. 19 25 incl. : endlich aus Rhythmus IX Str. 32 36, mit der Doxologie

Sit Messiae, sit Mariae

Omni die gratia, Patri, proli et amori

Deo soli gloria.

Es folgt Pars VII = Rhythmus XI. Pars VIII = Rhvthm. III, 5 und 6; XIV, 1—17; IV, 17—26; XIV, 19-21: XII, 1—18: dann:

Quod optamus, quod rogamus,

Donet almus Spiritus, Qui te lavit, qui vallavit,

Qui sacravit caelitus.

Hierauf aus Rhythm. XV Str. 21—27.

Pars IX.

1. Gaude. virgo, quae origo Nobis es laetitiae Redemptorem et auctorem Pariendo gloriae.

Es folgen aus Rhvthm. IV ►Str. 3 und 2: VI, 3-5: VIII, 34; IX, 5; VIII, 36, 35, 39, 40.

14. Felix sinus, quo divinus Requievit Spiritus, Felix ulna(!) sub mamilla. Christus iacet inclitus.

Hierauf aus Rhythm. VIII Str. 36 und 38, aus XIII Str. 11 und 10.

18. Quam sacratae quam beatae Manus atque brachia, Quae paverunt et gesserunt, Per quem vigent omnia.

19. Pulchrae genae iunctae plene Genulis deifici-. Os beatam saturatum Osculis mellirluis.

Sudann aus Rhvthm. III Str. 11—13, 15-33 und aus VIII Str. 41.

4;

42. Mater Dei, nostrae spei

Causa et exordium,

Posce natum ut optatum

Xobis det remedium.

43. Quo sonati sauciati

Sine sorde vulnerum Transferamur et ducamur In sanctorum numerum.

Hierauf VIII. 42, 43; IX, 4: VIII, 45; IX, 28-31; «odann: Quod op- tamus usw.: endlich VI, 21 30.

Pars X besteht aus V, 1—4; VI, 4— 6; V, 39—41 : XIV, 22—30.

V, 5-38; IX, 1-3; 8-18;

1. O sanctamm femiuarum

Lumen darum, femina, Princeps poli, maris, soli, Digna caeli domina.

2. Iucundare et laetare,

Habes, quare gaudeas, Plane geris, quo laeteris Unde felix polleas.

3. Enutristi, portavisti

Membra Christi pueri, Adorasti, quem lactasti Fructum casti uteri.

4. Puer erescit. culpam nescit,

Qui quod fecit, factus est, Felix mater, tuus pater Ipse puer tuus est.

5. Servit tibi et tu sibi

Forma servi subditur, Tu ancillae, servi ille Puer vice fungitur.

6. Te hortante et astante

Votis sancte operi Primum Signum duxit dignum Aquam vinum fieri.

7. Honoratae ac sacratae

Sunt et a te nuptiae, Quando vinum ad divinum Xutum fundunt hydriae.

8. Quam flevisti, cum vidisti

Corpus Christi Domini, Per Pilatum flagellatum, Saevo datum agmini.

9. Es maerentis ac dolentis

Passa mentis gladium Sub tortore, sub angore Cernens fore filium.

Pars XI. 10.

•pinis laesum, flagris caesum

Cernis Iesum Dominum,

Tuam prolem mundi solem,

Redemptorem homiuum.

11. Rex virtutis se acutis

Clavis, sputis, alapis Et illatis offert gratis Palmis, flagris, colaphis.

12. Kex damnatus, perforatus

Est per latus lancea, Duriora passus lora Cum Corona spinea.

13. Rex suavis, o vox gravis !

Ligno clavis tenditur, Rex immensus est suspensus Cruce, tensus figitur.

14. O quam laeta es effecta,

Quo impleta gaudio, Cum Messiae lux Mariae Fulsit die tertio!

15. Cum finita et contrita

Morte vita claruit, Cum tonantis, triumphantis Vultus sanctus paruit.

16. Cum rex David hostem stravit,

Spoliavit inferos, Nos refecit, hunc deiecit, Servos fecit liberos.

17. Cum absorptis, vinclis mortis

Fortis fortem perdidit, Qui leonis et draconis Caput nobis subdidit.

18. Laetiora suis ora

Sine mora referens, Lactu pleuae Magdalenae •Se Mariae offerenc.

478

19. Tu dux moris, dux pudoris,

Iuncta choris gratiae, Non divisa es gavisa Iesu visa facie.

20. Istis factis et peractis

Throno patris dexterae Exaltatum et levatum Vides natum scaudere.

21. Tuam prolem. verum solem,

Praeceptorein fidei, Sempiteruis et paternis Regnis ceruis invehi.

22. Quem sincere meruere

Tua ferre viscera, Stat elatis conculcatis Eex in patris dextera.

23. Stat protector et prorector,

Sed et rector omnium,

Eex cunctorum saeculorum

Regit thionum patrium.

24. Cui iuncta et assumpta

Super cuncta tolleris, Coronaris, dux vocaris Terrae, maris, aetheris.

25. Angelorum et sanctorum

Omnem cborum transiens Es sublimis facta nimis Summa imis unieus.

26. Principatum et primatum

Iuxta natum obtines, Sicut soli, sie sunt poli Tibi proni ordines.

27. In sollenni et peremii

Summi regni gloria Imperatrix et salvatrix Regnas, radix regia.

28.

Dux venusta, dux augusta,

Sedens iuxta filium Celsa sede intercede,

Nunc pro grege gentium.

29. Ascendisti et sedisti

Iuncta Christi lateri, Ciaritatem, venustatem Ipsa praestans aetberi.

30. Nobis nata, nobis data,

Exaltata nobis es, Et pro nobis, prineeps orbis, Redemptoris mater es.

31. Quo te rapis, vivens lapis.

Quo evadis altior, Restitutis dux virtutis. Quo me fugis celsior?

32. Huc, regina, te inclina,

Caelos digna regere, Regnas caelis, dux fidelis, Ne me velis fugere.

33. Exaltata et levata

Super alta siderum. Amplexanda, veneranda, Mater blanda pauperum.

34. Te quaerentem et currentem

Post te meutern sustine, Me interne et materne Mentis cerne lumine.

35. 0 sublimis facta nimis

Caeli primiceria, O proveeta, me exspeeta Donans reeta omnia.

36. Maior caelo te anbelo

Culpae telo saue ins. Te requiro, te suspiro Morbo diro anxius.

37. Sponsa Dei, placens ei

Ad te mei oculi Dirigantur, si gravantur, Curam gere servuli.

38. Sui'ge, blanda, surge. saneta,

Surge, magna domina, Surge, curre et suecurre Carnis ure crimina.

39. Consolatrix et salvatrix, Iesse radix, adveni, Ad te fleudo cor accendo, Manus tendo, subveni.

Es folgen schliefslich aus Rhythm. XIII Str. 23—36.

Pars XII = Rhythm. II, 1—2; VIII, 1—34: VI, 7— 20 dann

51. Illibatae et beatae,

Iesu, nate virginis, Vitae dator, mundi sator, Homo, factor hominis,

52. Fili Dei, compar ei, Porta spei publicae, Rex fidelis Israeli-. Nos de caelis respice.

479

53.

54.

55.

A mundaua ehristiana 56.

Plaga sana pectora Et sustentes te credentes,

Aegras mentes robora.

Rex tremende, nos defeude, 57.

Nobis tende dexteram, Inimicam et antiquam

Sterne victam viperam.

A leone et dracone, 58.

Iesu bone, libera, Quos de portis traxit mortis

Tua fortis dextera.

Benedicte rex, eraitte Lumen vitae mentibus,

Regnum patris dona matris Sacrae sacris precibus.

Rex virtutum. nobis tutnm Praebe scutum fidei,

In supernum et paternum Fac nos regnum provehi.

Sit Messiae, sit Mariae

Omni die gratia, Patri, proli et amori

Deo soli gloria.

Pars XIII == Rliythm. X, 1—30; XV, 2—20: dann:

50. Benedictis a delictis

Nos emunda precibus, Ut purgati simus apti Iun^i caeli civibus.

Quod optamus, quod rogamus usw. X, 37—43.

Pars

1. O Maria, o tu pia,

Fulgens diademate. Cordis penum fac serenum, Sacri plenum pneumate.

2. Föns medelae, corruptelae

Meae, dele facinus, Ope precum fer buuc tecum. Ut sit mecum Dominus.

3. Opern suam atque tuam.

Ut non ruam, flagito, Caeli s.cala pellens mala Me sub ala tegito.

4. Flos fraglascens, flos non marcens,

Fructus pascens angelos, Flos provecte, flos electe Ad nie flecte oculos.

5. In hoc freto inquieto

Cursum peto liberum, Deo cara et praeclara, Portum para prosperum.

6. Lux exortum, duc ad portum

Nos per luraen gratiae, In hoc salo nos a malo Salva, virgo gloriae.

7. Mater ducis, quae producis

Germen lucis hominum, Me in grege Christi rege Et in lege Domini.

8. Da, timorem et ardorem

Carnis plorem iugitei Et ut ream vitam meam Gaudens fleam dulciter.

Pater Deus, tili Deus usw. Endlich

XIV

9. Puriores praesta mores,

Ut, quod horres, horream, Meos renes sie refrenes Ut, quod tenes, teneam.

10. Post tumultus, post singultus

Dei vultum videam, Sempiternam et aeternam Pacem certam habeam.

11. Xon casuros, non lapsuros

Cernam muros gloriae Et sonorum illum chorum Filiorum gloriae.

12. Praesens Dei faciei

Laudes ei resonem, Iubilando et cantando Ore blando intonem.

13. David proles, sicut soles,

Solve moles scelerum. Ad magistrum Iesum Christum Reduc istum miserum.

14. Post errorem ad pastorem

Reduc ovem perditam,

A^pirandae et sperandae

Vitae pande semitam.

15. Ora Deum, poscens eum,

Ut hunc reum liberet

Xe molestus et infestus

Carnis aestus superet.

16. Carnem frena, cor serena,

Virgo plena gratia, Lumbos stringe, cor accinge Mentis terge vitia.

480

17. 0 patrona, mihi dona

Cingi zona aurea, Da successum, fer oppressum Atque fessuni recrea.

18. Stirps Iessaea, dux astraea,

Mea terge scelera, Et mundana ac humana Clemens sana vulnera.

19. O regina, buc festina,

Plagis vina inice, De olivo compassivo, Donec vivo, refice.

20. Cor compunge, mentem unge,

Vino iunge oleum, Des amorem in auctorem Et da florem hiveum.

21. A terrenis nos venenis,

Virgo lenis, libera, Medicamen et solamen Vulneratis praepara.

22. Stirps regalis, dux vitalis

Nos a malis eripe, A peccato defensato >[<>rtis fraeto principe.

23. Radianti et flagranti

Igne sancti spiritus Ruiturae et impurae Carnis ure fremitus.

24. Reluctantis et obstantis

Blanda carnis iurgia Tu eompesce pia prece Mediatrix regia.

25. Maris Stella, caeli cella,

Interpella filium, Üt placatus rex beatus Praestet nunc auxilium.

26. Speciosa caeli rosa,

Gloriosa domina, Corruptelae et querelae Nostrae dele crimina.

27. Roga gratis vultum patris

Pro peccatis omnium, Et discordes fac concordes Tergens sordes mentium.

28. Mater Dei, in qua rei

Habent spei plurimum,

Nos dignare transportare

Mundi mare maximum.

29. Ne erremus, te videmus,

Assis remus, anchora, Et ignaris largiaris Nobis maris litora.

30. Dux credentum, spes iacentum

lube ventum conteri, Sis conductus, ne nos fluctus Poenis mergant inferi.

31. Stella maris, quae probaris

Stellis claris clarior, Vere pura creatura, Ipsis caelis purior.

32. Stella lucens, nos conducens,

Nostra mulcens pectora, Da quieta et repleta Pace laeta tempora.

33. Urbs conclusa, nos excusa

Prece fusa filio, Et repelle vim procellae Tuae stellae radio.

34. Vultu leni princeps veni

Nazareni agminis, Nos de portis trabe mortis, Turris fortitudinis.

35. Iustos tege, reos rege, Mater novae gratiae, Nos circumda, nos emunda Lavans unda veniae.

Hiernach Pater Deus, Ali Deus usw. und letztlich XII, 26 40. Pars XV = Rhytbm VII, 1; XIII, 1—9; 12—22; X, 31—36. Quod optamus usw., Pater Dens usw. und endlicb :

Dann

1. Bona mater, per quam frater

Nobis noster auctor est, Qua reatus expiatus, Ex qua Deus natus est.

2. Propter illum, quem pusillum

Lactavisti, subveni,

Nos accessu et successu

Dona Iesu Domini.

3. Pili bone, menti pronae

Bonum omne tribuas,

Propter matrem sospitatem

Atque pacem aunuas.

4. Actiones et sermones

Nobis dones regere Et peccatis emundatis Vultum patris cernere.

481

5. Mater bona, pia, dona,

Quod mens prona supplicat, Suspirando et orando Ore blando praedicat.

6. Propter partum tibi datum,

Tuo altum utero, Miserere et niedere Modo huic misero.

7. Fili dulcis, qui nos fulcis,

Lux et lucis conditor, Fili matris, verbum patris, Pietatis genitor,

8. Propter illam, quae mamillam

Suam tibi praebuit, Da sincere te videre, Quem haec ferre meruit.

9. O amanda, mater blanda,

Amplexanda domina, Stella lucis, quae conducis Sanctae crucis agmina.

10. Propter Christum, benedictum

Tui fructum uteri, Sempiternum et supernum Nobis regnum aperi.

11. Bone tili, de hostili

Dissi m i 1 i tudinis Regione nos expone, Fili bonae virginis.

12. Tibi gratis et beatis

Tuae matris precibus Efficacem et veracem Dona pacem omnibus.

13. Mater pia, vim, Maria,

Frange diabolicam, Flectas agnum, regem magnum, Pelle manum hosticam.

14. Propter illum, quo vexillum

Dante primum obtines,

Sis conductus, pelle luctus,

Pacis fructus semines.

15. Fili pie, stirps Mariae,

Nos in die Domini Contuere et dignare Opern ferre homini.

16. Prece huius, inter cuius

Infans flesti brachia, Fove stantes, fer labantes, Discordantes socia. Dreves, Lateinische Hymnendichter

17. Mater clara, Deo cara

Incom p a r a biliter, Cunctis, qui te colunt rite, Bona mitte iugiter.

18. Mater, mater, bona mater,

Immo mater optima, Universis te professis Mater assis proxima.

19. Fili matris pietatis,

Splendor patris luminum, Dux bonorum, salva chorum Filiorum hominum.

20. Prece matris solve gratis

Vetustatis filios Vagos funda, lapsos munda Et circumda sobrios.

21. Mater bona et persona,

Cunctis dona gaudium, Adoptatis et renatis Pande matris gremium.

22. Mater nostra, matrem monstra,

Nos a culpis expia, Et peceato propulsato Natos nato socia.

23. Bone fili, sis ovili

Reconciliatio, Da felicem genetricem Gregi ducem proprio.

24. lila mater est, tu frater,

Magnus super alios, Fide firma tu confirma Fratres, illa filios.

25. Bona mater et tu frater,

Bone noster Domine, Tu Maria, tu Messia, Nate pia virgine,

26. Ambo mites, ambo dites

In misericordia, Caritate nos ligate, Nobis date gaudia.

27. Quod iubetis, id donetis

Malis spretis agere,

Quod amatis, tribuatis

Vi vis factis colere.

28. Bone frater, bona mater,

Ambo semper placidi, Amovete et arcete

Fraudes hostis perfidi. II. 31

482 -

29. Scorpiouis et leonis 30. Sit Messiae, sit Mariae Tensa bonis retia Omni die gratia,

Dirumpatis et frangatis Patri, proli et amori,

Suae artis noxia. Deo soli gloria.

31. Sit divinae sine fine Deens atque gloria Maiestati, qua creati Sumus nos et omnia.

Es folgen noch die überzähligen Worte : redempti et salvati ; dann : Amen. Expliciunt.

III. Handschriftliche Bemerkungen. „Incipiunt Commendationes beatae Mariae" F. „Incipiunt hymni sanctae Mariae" G. „In Laudibus beatissimae virginis Mariae" L. „Invocatio divinae sapientiae facta a Bernard o monacho in laudem perpetuae virginis" A. „Bernardi Francigenae orationes rhythmicae in honore virginis" N. In I am Anfange :

„Auctorem sciri si sit revera necesse,

Gallia Be mar dum doctorem credidit esse".

In K am Schlüsse von erster Hand :

„Auctorem sciri si sit revera necesse, Gallia Bernard um doctorem edidit esse. Nomen in hoc velut in reliquis vis nosse libellis? Apella Mariale, quod est de laude Mariae".

An den hl. Bernhard denkt Collectan. ms. Carthusiae Erfordien. saec. 15. Cod. Londinen. Add. 30935 fol. 363: „Per octavam Assumptionis gloriosae virginis Mariae vel omni tempore, cum tibi placuerit, semper dicendae sequentes orationes in honore virginis Mariae. Et sunt orationes sancti Bernardi, devoti doctoris". Ganz dieselbe Bemerkung in einem andern Orat. ms. Carthusiae Erfordien. saec. 15 in Privatbesitz.

O hat folgende Bemerkungen : Soliloquium (später korrig. in Praefatio in soliloquium) s. Thomae de Aquino". „Explicit praefatio; incipit soliloquium soliloquiorum sancti Thomae Aquino praedicatoris ad sanctam Mariam virginera gloriosam". „Explicit soliloquium soliloquiorum sancti Thomae de Aquino".

„Incipiunt rhythmi devotissimi S. Leonis papae in laudem gloriosae et semper virginis Mariae" M. Ähnlich Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 14. [et 15.] Cod. Petriu. a I 20: „Incipiunt devotissimi rhythmi sive orationes beati Leonis papae ad honorem editi virginis gloriosae".

Cod. Parisin 16499. fol. 343: „Meditationes sancti Anselmi de beata virgine".

Hildegardis.

Älagistra Montis S. Ruperti, f 1179.

Hildegard, die gefeierte Mystikerin des 12. Jahrhunderts, war 1098 (oder 99) als das zehnte Kind ihrer Eltern auf Burg Böckelheim an der Nahe, unfern von Kreuznach, geboren. Ihr Vater Hildebert und Mechtild, ihre Mutter, waren adeligen Stammes und gräflich Sponheimsche Dienst- mannen. Als dieselben an ihrer Tochter schon in zartester Jugend Zeichen visionärer Veranlagung wahrzunehmen glaubten , übergaben sie Hildegard im Alter von nur acht Jahren zur Erziehung an eine Xonne, Jutta mit Namen , die eine Schwester des Grafen Meginhardt von Sponheim war und das Frauenkloster zu Disibodenberg leitete. Hildegard blieb in der Fol?e in diesem Kloster und ward nach dem Tode ihrer Erzieherin 1136 Coder 37) an deren Stelle zur Meisterin desselben erwählt. Seit dem Jahre 1141 be- gann sie, innerem Antriebe gehorchend, ihre Visionen aufzuzeichnen, wobei sie sich der lateinischen Sprache bediente. Da sie diese aber nur höchst mangelhaft beherrschte, standen ihr nacheinander verschiedene Mönche (Volmar, Gottfried, Ludwig, Wibert) zur Seite, welche Casus und Tempora in ihrem Diktat „in Ordnung zu bringen" hatten. Im Jahre 1147 auf 48 prüfte Papst Eugen III., damals gerade in Trier verweilend, die Aufzeichnungen Hildegards, hiefs sie, namentlich auf Anregung Bernhards von Clairvaux, gut und erlaubte der Verfasserin niederzuschreiben, was immer sie sehe. In demselben Jahre 1147 verlegte Hildegard ihr Kloster auf den Rupertsberg bei Bingen: nachmals (1165) stiftete sie das Filialkloster Eibingen. Neben der Aufzeichnung ihrer Visionen beschäftigte sie ein ausgebreiteter Brief- wechsel mit Personen aller Stände; zählten doch Kaiser und Papst. Kardinäle und Bischöfe, Äbte und andere Würdenträger zu ihren Korre- spondenten. Auch unternahm sie in kirchlichem Interesse Reisen nach Frankreich, Schwaben, dem Niederrhein, nach Köln, Trier und Metz, Würz= bürg, Bamberg und anderen Orten. Sie starb hochverehrt und hochbetagt den 17. September 1179 und ward auf dem Rupertsberge beigesetzt. Vgl. über Hildegards Leben vor allem Schmelz eis, das Leben und Wirken der hl. Hildegardis. Freiburg i. B. 1879. Roth, F. W. E. Beiträge zur Biographie der Hildegard von Bingen O. S. B. (Zeitschrift f. kirchl. Wissen- schaft und kirchl. Leben. Jahrg. 1888, S. 453 ff).

Unter den Schriften Hildegards finden sich auch eine Reihe von geist- lichen Gesängen. Sie bilden, mit ihren Singweisen versehen, den Schlufs der Wiesbadener Hildegard-Handschrift Nr. 1 (Codex mit der Kette), der im 12. Jahrhundert geschrieben ist. Die Noten sind auf fünflinige Systeme mit roter F- und gelber C-Linie eingetragen. Aus dieser Quelle teilte zuerst Mone einige Lieder Hildegards mit, weitere Schmelzeis (a. a. O. S. 460-494; Singweisen zu fünf Liedern im Anhange). Den gesamten Liederinhalt der

31*

484 -

Handschrift publizierte Willihalra Roth in seinen Fontes rerum Nassoicarum I III (Wiesbaden 1880) 433 456. Diese Gesänge setzen sich aus Antiphonen und Responsorien , Hymnen und Sequenzen zusammen und schliefsen mit einem allegorischen Melodrama, Ordo vir tu tum betitelt. In den Rahmen dieser Analecta konnten nur die als Hymnen und Sequenzen bezeichneten Stücke Aufnahme finden ', die ich zu diesem Zwecke aus der Quelle selbst kopiert habe. Streng genommen haben wir in diesen in Prosa nieder- geschriebenen Liedern nur den Entwurf, die Kladde von Hymnen und Sequenzen vor uns. Hildegard, welche das Latein so wenig meisterte , dafs sie sich stets eines Korrektors ihrer Aufzeichnungen bedienen mufste, be- herrschte selbstredend noch weniger die kunstreichen Formen der Hymnen- und Sequenzenstrophen ihrer Zeit. Den Korrektoren aber mochte es un- tunlich erscheinen , selbst wenn sie es vermocht hätten, diese Entwürfe in Verse umzugiefsen, da sie bei einem solchen Versuche genötigt worden wären, sich zu weit vom Originale zu entfernen. So blieb es denn bei den Entwürfen, die, sei es von Hildegard, sei es von anderer Hand mit Sing- weisen versehen wurden. Diese Melodien sind jedesmal andere für die einzelnen Strophen der Hymnen sowohl als der Sequenzen. Von musikalischem Parallelismus kann bei letzteren so wenig Rede sein wie von textlichem, ja der erstere versagt oft gerade da am meisten , wo man noch eine Spur des letzteren vermuten möchte, wie z. B. in Nr. 4 Absatz 7 und 8. Durch diesen Mangel an Form unterscheidet sich Hildegard sehr zu ihren Un- gunsten von Herradis von Landsberg, welche sie andererseits durch die Originalität des Inhaltes weit hinter sich zurückläfst.

324. (1.) Sequentia de Spiritu Sancto.

1. 0 ignis Spiritus paracliti, vita vitae omnis creaturae, sanctus es vivificando forraas.

2. Sanctus es ungendo periculose fractos, sanctus es regendo foetida vuluera.

3. 0 spiraculum sanctitatis , o ignis caritatis, o dulcis gustus in pectoribus et iufusio cordium in bono odore virtutum.

4. 0 fons purissimus, in quo consideratur , quod Deus alienos colligit et perditos requirit.

5. 0 lorica vitae et spes compaginis membrorum omnium et o cingulum honestatis, salva beatos.

6. Custodi eos , qui carcerati sunt ab inimico, et solve ligatos, quos divina vis salvare vult.

7. 0 iter fortissimum, quod penetravit omnia in altissimis et in terrenis et in omnibus abyssis, tu omnes componis et colligis.

8. De te nubes fluunt, aetber volat, lapides humorem habent, aquae rivulos educunt, et terra viriditatem sudat.

9. Tu etiam semper educis doctos per inspirationem sapientiae laetificatos.

10. Unde laus tibi sit , qui es sonus laudis et gaudium vitae, spes et bonor fortissimus, dans praemia lucis.

- 4S:

325. (2.) Hymnus de Sancto Spiritus

1. 0 ignee spiritus, laus tibi sit, qui in tympanis et cytharis operaris.

2. Mentes bominum de te flagrant et tabernacula anirnarum eorum vires ipsarum continent.

3. Inde voluntas ascendit et gustum animae tribuit, et eius lucerna est desiderium.

4. Intellectus te in dulcissimo sono advocat ac aedificia tibi cum rationalitate parat, quae in aureis operibus sudat.

5. Tu autem semper gladium habes illud , abscifnjdere , quod noxiale pomum per nigerrimum homicidium profert,

6. Quando nebula voluntatem et desideria tegit , in quibus anima volat et undique circuit.

7. Sed mens est ligatura voluntatis et desiderii.

8. Cum vero animus se ita erigit, quod requirit pupillam mali videre et maxillam nequitiae , tu eum citius in igne comburis , cum volueris.

9. Sed et cum rationalitas se per mala opera ad prona declinat . tu eam , cum vis , stringis et confringis et reducis per infusionem experimentorum.

10. Quando autem malum ad te gladium suum educit, tu illud in cor illius reflngis, sicnt in primo perdito angelo fecisti, ubi turrim superbiae illius in infernum deiecisti.

11. Et ibi aliam turrim in publicanis et peccatoribus elevasti, qui tibi peccata sua cum operibus suis confitentur.

12. Unde omnes creaturae, quae de te vivunt, te laudant, quia tu pretiosissimum unguentum es fractis et foetidis vulneribus , ubi illa in pretiosisshxas gemmas convertis.

13. Nunc dignare nos omnes ad te colligere et ad recta itinera dirigere. Amen,

326. (3.) Sequentia de Sancta Maria.

1. 0 virga ac diadema purpurae regis, quae es in clausuni tua sicut lorica.

2. Tu frondens floruisti in alia vicissitudine, quam Adam omne genus bumanum produceret.

3. Ave. ave, de tuo ventre alia vita processit, qua Adam filios suos denudaverat.

4. 0 flos, tu non germinasti de rore nee de guttis pluviae, nee aer desuper te volavit , sed divina claritas in nobilissima virga te produxit.

5. 0 virga, floriditatem tuam Deus in prima die creaturae suae praeviderat.

4S6

6. Et de verbo suo auream materiam, o laudabilis virgo, fecit.

7. 0 quam magnum est. in viribus suis latus viri, de quo Deus formam mulieris produxit, quam fecit speculum omnis ornamenti sui et amplexionem omnis creaturae suae !

8. Inde concinunt caelestia Organa et miratur omnis terra, o laudabilis Maria, quia Deus te valde amavit. Quam valde plangen- dum et lugendum est, quod tristitia in crimine per consilium serpentis in mulierem fluxit.

9. Nam ipsa mulier, quam Deus matrem omnium posuit, viscera sua cum mulieribus ignorantiae decerpsit et plenum dolorem generi suo protulit.

10. Sed , o aurora, de ventre tuo novus sol processit, qui omnia crimina Evae abstersit et maiorem benedictionem per te protulit, quam Eva hominibus nocuisset.

11. Unde, o salvatrix, quae novum lumen humano generi protulisti, collige membra filii tui ad caelestem barmoniam.

327. (4.) De Sancta Maria.

1. 0 viridissima virga, ave, quae in ventroso flabro sciscitationis sanctorum prodisti,

2. Cum venit tempus, quo(d) tu floruisti in ramis tuis; ave, ave sit tibi, quia calor solis in te sudavit sicut odor balsami.

3. Nam vitae rloruit pulcher flos , qui odorem dedit omnibus aromatibus, quae arida erant.

4. Et illa apparuerunt omnia in viriditate plena.

5. Unde caeli dederunt rorem super gramen et omnis terra laeta facta est, quoniam viscera ipsius frumentum protulerunt, et quoniam volucres caeli nidos in ipsa habuerunt,

6. Deinde facta est esca bominibus et gaudium magnum epulantium ; unde, o suavis virgo, in te non deficit ullum gaudium.

7. Haec omnia Eva contempsit.

8. Nunc autem laus sit altissimo.

328. (5.) Hymnus de Sancta Maria.

1. Ave, generosa, gloriosa et intacta puella, tu pupilla castitatis, tu materia sanctitatis, quae Deo placuit.

2. Nam haec superna infusio in te fuit, quod supernum verbum in te carnem induit.

3. Tu candidum lilium , quod Deus ante omnem creaturam inspexit.

4. 0 pulcberrima et dulcissima, quam valde Deus in te delectabatur, cum amplexionem caloris sui in te posuit ita, quod tilius eius de te lactatus est.

- 487

5. Venter enim tuus gaudium habuit, cum omnis caelestis symphonia de te sonuit, quia virgo filium Dei portasti; ubi castitas tua in Deo claruit.

6. Viscera tua gaudium habuerunt sicut gramen , super quod ros cadit, cum ei viriditatem infudit, ut et in te factum est, o mater omnis gaudii.

7. Nunc omnis ecclesia in gaudio rutilet ac in symphonia sonet propter dulcissimam virginem et laudabilem Mariam, Dei genetricem. Amen.

329. (6.) Hymnus de Sancto Matthia.

1 . Matthias, sanctus per electionem, vir praeliator per victoriam, ante sanguinem agni electionem non habuit, sed tardus in scientia fuit quasi homo, qui perfecte non vigilat.

2. Donum Dei illum excitavit, unde ipse prae gaudio sicut gigas in viribus suis surrexit, quia Deus illum praevidit sicut hominem, quem de limo formavit , cum primus angelus cecidit , qui Deum negavit.

3. Homo, qui electionem vidit, vae, vae, cecidit; boves et arietes habuit, sed faciem suam ab eis retrorsum duxit et illos dimisit.

4. Unde foveam carbonum invasit et desideria sua osculatus in studio suo illam sicut Olympum erexit.

5. Tunc Matthias per electionem divinitatis sicut gigas surrexit, quia Deus illum posuit in locum , quem perditus homo noluit. 0 mirabile miraculum, quod sie in illo resplenduit !

6. Deus enim ipsum praevidit in miraculis suis , cum nondum haberet meritum operationis, sed mysterium Dei in illo gaudium habuit, quod idem per institutionem suam non habebat.

7. 0 gaudium gaudiorum, quod Deus sie operatur, cum nescienti homini gratiam suam impendit ita, quod parvulus nescit, ubi magnus volat, cuius alas Deus parvulo tribuit.

8. Deus enim gustum in illo habet, qui seipsum nescit, quia vox eius ad Deum clamat , sicut Mathias fecit , qui dixit : 0 Deus, Deus meus, qui me creasti, omnia opera mea tua sunt.

9. Nunc ergo gaudeat omnis ecclesia in Matthia, quem Deus in foramine columbae sie elegit. Amen.

330. (7.) Sequeutia de Sancto Disibodo.

1. 0 praesul verae civitatis, qui in templo angularis lapidis ascendens in caelum in terra prostratus fuisti propter Deum.

2. Tu peregrinus a semine mundi desiderasti exsul fieri propter amorem Christi.

488

3. 0 mons clausae mentis, tu assidue pulchram faciem aperuisti in speculo colurabae.

4. Tu in absconso latuisti, inebriatus odore florum, per cancellos sanctorum emicans Deo.

5. 0 culraen in clavibus caeli, quod propter perspicuam vitam mundum vendidisti, hoc certamen, alme confessor, semper habes in Domino.

6. In tua enim mente fons vivus clarissima luce purissimos rivulos eduxit per viam salutis.

7. Tu magna turris ante altare summi Dei et huius turris culmen obumbrasti per fumum aromatum.

8. 0 Disibode, in tuo lumine per exempla puri soni membra mirificae laudis aedificasti in duabus partibus per filium hominis.

9. In alto stas non erubescens ante Deum vivum et protegis viridi rore laudantes Deum ista voce:

10. 0 dulcis vita et o beata perseverantia, quae in hoc beato Disibodo gloriosum lumen aedificasti in caelesti Ierusalem !

11. Nunc sit laus Deo in forma pulchrae tonsurae viriliter operante

12. Et superni cives gaudeant de his , qui eos hoc modo imitantur.

331. (8.) De Sancto Euchario Sequentia.

1. 0 Euchari, inclita via ambulasti, ubi cum filio Dei mansisti, illum tangendo et miracula eius, quae fecit, videndo.

2. Tu eum perfecte amasti, cum sodales tui exterriti erant pro eo, quod homines erant, nee possibilitatem habebant bona perfecte intueri.

3. Tu autem in ardente amore plenae caritatis illum amplexus es, cum manipulos praeeeptorum eius ad te collegisti.

4. 0 Euchari, valde beatus fuisti, cum verbum Dei te in igne columbae imbuit, ubi tu quasi aurora illuminatus es et sie funda- mentum ecclesiae aedificasti.

5. Et in pectore tuo coruscat dies, in quo tria tabernacula supra marmoream columnam stant in civitate Dei.

6. Per os tuum ecclesia ruminat vetus et novum vinum, videlicet poculum sanetitatis.

7. Sed et in tua doctrina ecclesia effeeta est rationalis ita, quod supra montes clamavit , ut colles et ligna se declinarent ac mamillas illius sugerent.

8. Nunc in tua clara voce filium Dei ora pro hac turba , ne in caeremoniis Dei deficiat , sed ut vivens holocaustum ante altare Dei fiat.

489

332. (9.) Sequentia de Sancto Maximino.

1. Columba aspexit per cancellos fenestrae, ubi ante faciem eius sudando sudavit1) balsamum de lucido Maximinus.

2. Calor solis exarsit et in tenebris resplenduit, unde gemma surrexit in aedificatione templi purissimi cordis benevoli.

3. Iste turris excelsa, de ligno Libani et cypresso facta, iacyntho et sardio ornata est, urbs praecellens artes aliorum artificura.

4. Ipse velox cervus cucurrit ad fontem purissimae aquae, fluentis de fortissirao lapide, qui dulcia aromata irrigavit.

5. 0 pigmentarii, qui estis in suavissima viriditate hortorum regis ascendentes in altum, quando sanctum sacrificium in arietibus perfecistis.

6. Inter vos fulget bic artifex, paries templi, qui desideravit alas aquilae osculando nutricem sapientiam in gloriosa fecunditate ecclesiae.

7. 0 Maximine, mons et vallis es et in utroque alta aedificatio appares, ubi capricornus cum elepbante exivit et sapientia in deliciis fuit.

8. Tu es fortis et suavis in caeremoniis et coruscatione altaris ascendens ut fumus aromatum ad columnam laudis.

9. Ubi inter cedis pro populo, qui tendit ad speculum lucis, cui laus est in altis.

333. (10.) De Sancto Ruperte

1. 0 Ierusalem, aurea civitas, ornata regis purpura,

2. 0 aedificatio summae bonitatis, quae es lux nunquam obfuscata !

3. Tu enim es ornata in aurora et in calore solis.

4. 0 beata pueritia, quae rutilas in aurora, et o laudabilis adulescentia, quae ardes in sole !

5. Nam tu, o nobilis Ruperte, in bis sicut gemma fulsisti, unde non potes abscondi stultis hominibus , sicut nee mons valli celatur.

6. Fenestrae tuae, Ierusalem, cum topazio et saphyro specialiter sunt decoratae.

7. In quibus dum fulges, o Ruperte, non potes abscondi tepidis moribus, sicut nee mons valli , coronatus rosis , liliis et purpura in vera ostensione.

8. 0 tener flos campi et o dulcis viriditas pomi et o sarcina sine medulla, quae non flectit pectora in crimina !

*) sudan Hs.

490

9. 0 vas nobile, quod non est pollutum nee devoratum in saltatione antiquae speluncae et quod non est maceratum in vulneribus antiqui perditoris !

10. In te symphonizat Spiritus sanetus , quia angelicis choris associaris et quoniam in filio Dei ornaris , cum nullam maculum habes.

11. Quod vas decorum tu es, o Ruperte, qui in pueritia et in adulescentia tua ad Deum anhelasti in tiraore Dei et in amplexione caritatis et in suavissimo odore bonorum operum.

12. 0 Ierusalem, fundamentum tuum positum est cum torrentis *) lapidibus , quod est cum publicanis et peccatoribus , qui perditae oves erant, sed per filium Dei inventae ad te cueurrerunt et in te positi sunt.

13. Deinde muri tui fulminant vivis lapidibus, qui per summum Studium bonae voluntatis quasi nubes in caelo volaverunt.

14. Et ita turres tui, o Ierusalem, rutilant et candent per ruborem et per candorem sanetorum et per omnia ornamenta Dei, quae tibi non desunt, o Ierusalem.

15. Unde vos, o ornati et o coronati, qui habitatis in Ierusalem et, o tu Ruperte, qui es socius eorum in hac habitatione, suecurrite nobis famulantibus et in exsilio laborantibus.

334. (11.) De Undecim Milibus Virginuin.

1. 0 ecclesia, oculi tui similes saphyro sunt et aures tuae monti Bethel , et nasus tuus est sicut mons murrae et turis et os tuum quasi sonus aquarum multarum.

2. In visione verae fidei Ursula filium Dei amavit et virum cum hoc saeculo reliquit et in solem aspexit atque pulcherrimum iuvenem voeavit dicens:

3. In multo desiderio desideravi ad te venire et in caelestibus nuptiis tecum sedere, per alienam viam ad te currens velut nubes, quae in purissimo aere currit similis saphyro.

4. Et postquam Ursula sie dixerat, rumor iste per omnes populos exiit.

5. Et dixerunt : Innocentia puellaris ignorantiae nescit, quid dicit.

6. Et coeperunt ludere cum illa in magna symphonia, usque dum ignea sarcina super eam cecidit.

7. Unde omnes cognoscebant, quia contemptus mundi est sicut mons Bethel.

8. Et cognoverunt etiam suavissimum odorem murrae et turis, quoniam contemptus mundi super omnia ascendit.

9. Tunc diabolus membra sera invasit, quae nobilissimos mores in corporibus istis oeeiderunt.

l) torrentibus Hs.

491

10. Et hoc in alta voce omnia elementa audierunt et ante thronum Dei dixerunt:

11. Wach, rubicundus sanguis innocentis agni in desponsatione sua effusus est.

12. Hoc audiant omnes caeli et in summa symphonia laudent agnum Dei , quia guttur serpentis antiqui in istis margaritis materie verbi Dei suffocatum est.

335. (12.) Hymnus.

1. Cum vox sanguinis Ursulae et innocentis turbae eius ante thronum Dei sonuit, antiqua prophetia venit per radicem Mambrae in vera ostensione trinitatis et dixit :

2. Iste sanguis nos tangit, nunc omnes gaudeamus.

3. Et postea venit congregatio agni per arietem in spinis pendentem et dixit :

4. Laus sit in Ierusalem per ruborem huius sanguinis.

5. Deinde venit sacrificium vituli, quod vetus lex ostendebat, sacrificium laudis circumamicta varietate et quae faciem Dei Moysi obunbilabat, dorsum illi ostendens.

6. Hoc sunt sacerdotes, qui per linguas suas Deum ostendunt et perfecte eum videre non possunt.

7. Et dixerunt: 0 nobilissima turba, virgo ista, quae in terris Ursula vocatur , in summis columba nominatur , quia innocentem turbam ad se collegit.

8. Turba magna, quam incombustus rubus , quem Moyses viderat, significat et quam Dens in prima radice plantaverat, in homine, quem de limo formaverat, ut sine commixtione viri viveret, cum clarissima voce clamavit in purissimo auro, topazio et saphyro circumamicta in auro.

9. Nunc gaudeant omnes caeli et omnes populi , cum illis ornentur. Amen.

336. (13.) Symphonia Virginuin.

1. 0 dulcissime amator, o dulcissime amplexator, adiuva nos custodire virginitatem nostram.

2. Nos sunus ortae in pulvere, heu, heu, et in crimine Adae; valde durum est contradicere, quod habet gustus porai ; tu erige nos, salvator Christe.

3. Nos desideramus ardenter te sequi; o quam grave nobis miseris est te immaculatum et innocentem regem angelorum imitari !

4. Tarnen confidimus in te, quod tu desideres gemmam requirere in putredine.

5. Nunc advocamus te sponsum et consolatorem , qui nos redemisti in cruce.

402

6. In tuo sanguine copulatae simus tibi cum desponsatione, repudiantes virum et eligentes te filium Dei pulcherrima forma, o suavissimus odor desiderabilium deliciarum , semper suspiramus post te in lacrimabili exsilio; quando te videamus et tecum maneamus?

7. Nos sumus in mundo, et tu in mente nostra, et amplectimur te in corde, quasi babeamus te praesentem.

8. Tu, fortissimus leo, rupisti caelum descendens in aulam virginis et destruxisti mortem aedificans vitam in aurea civitate.

9. Da nobis societatem cum illa et permanere in te, o dulcissime sponse , qui abstraxisti nos de faucibus diaboli , primum parentem nostrum seducentis.

337. (14.) Syinphonia viduarum.

1. 0 pater omnium et o rex et imperator gentium, qui constituisti nos in costa primae matris , quae construxit nobis magnum casum aerumnae; et nos secutae sumus illam in propria causa, in exsilio sociantes nos illius dolori.

2. 0 tu nobilissime genitor, per summum Studium currimus ad te et per dilectissimam atque dulcissimam paenitentiam , quae nobis per te venit, anhelamus ad te et post dolorem nostrum devotissime amplectimur te.

3. 0 gloriosissime et pulcberrime Christe, qui es resurrectio vitae , nos reliquimus propter te fertilem amorem coniunctionis et comprehendimus te in superna caritate et in virginea virga nativitatis tuae et in altera vice copulatae sumus tibi , quam prius essemus, secundum carnem.

4. Adiuva nos perseverare et tecum gaudere et a te nunquam separari.

Herradis a Laudsberg,

Abbatissa Hohenburgensis, t 1195.

Über Herkunft und Lebensschicksale der Äbtissin Herrat von Hohenburg ist so gut wie nichts zu ermitteln. Sogar der Familienname „von Landsberg" ruht nur auf örtlicher Überlieferung, ohne sich urkundlich beglaubigen zu lassen. Herrat folgte als Äbtissin der am 22. August 1167 verstorbenen ge- lehrten Relindis, welche auf dem Odilienberge, wie Hohenburg auch genannt wird, die Regel des hl. Augustin eingeführt oder neu belebt hatte. Be- rühmter als durch ihre Stiftungen, die Priorate St. Gorgon und Truttenhausen, ist Herrat durch ihr Werk, den Hortus deliciarum, geworden. Es war dies eine mit Miniaturen reich ausgestattete Handschrift von 324 Blättern , die sich inhaltlich als eine Art theologisch-mystischer Encyklopädie, eine Synopse aus den Büchern der hl. Schrift und eine Blütenlese aus den Werken der Väter und kirchlichen Schriftsteller darstellte , in welche auch eine Anzahl geistlicher Lieder und religiöser Dichtungen verwebt war. Alle diese Ge- dichte glaubte man ohne weiteres der Äbtissin Herrat zuschreiben zu dürfen. Ich habe an anderem Orte (Zeitschrift für kathol. Theol. XXIII [1899] S. 632 648) den Beweis geführt, dafs dies nicht angängig ist, dafs sich viel- mehr nur einige wenige Lieder des Lustgartens als literarisches Eigentum Herrats behaupten lassen. Da die Handschrift des Hortus zugleich mit einer späteren Abschrift den 23. August 1870 ein Raub der Flammen wurde, sind diese Lieder im folgenden nach dem Werke Engelhardts „Herrad von Landsberg,. Äbtissin zu Hohenburg oder St. Odilien im Elsafs im zwölften Jahrhundert und ihr Werk Hortus deliciarum , Stuttgart und Tübingen 1818", mitgeteilt, welches uns, selbst bereits zur Seltenheit geworden, das verlorene Original notdürftig ersetzen mufs. Zum Vergleiche konnte bei einigen Texten heran- gezogen werden : Albrecht , History von Hohenburg oder St. Odilienberge Schlettstadt 1751. Für alles weitere Detail kann ich mich auf meine vor- erwähnte Abhandlung beziehen, woselbst auch die Literatur über Herrat zusammengestellt ist. Den Liedern Herrats lasse ich anhangsweise zwei Gedichte des Hortus über ihr Kloster Hohenburg folgen, welche nach Aus- weis des Akrostichons zwei ihr befreundete, uns nicht näher bekannte Geist- liche namens Konrad und Hugo verfafst haben.

494

338. (1.) Rhythmus Rerradis abbatissae,

per quem Hohenbursreuses virsrunculas amabiliter salutat et ad veri

sponsi ftdem dilectionenique salubriter iiivitat.

1. Salve, cohors virginum Hohenburgiensium , Albens quasi lilium, Amans Dei filium.

2. Herrat devotissima, Tua fidelissima Mater et ancillula, Cantat tibi cantica.

3. Te salutat millies Et exoptat in dies, Ut laeta victoria Yincas transitoria.

4. 0 multorum speculum, Sperne, sperne saeculum, Virtutes adcumula,

Veri sponsi turmula.

5. Insistas luctamine Diros hostes sternere. Te rex regum adiuvat, Quia te desiderat.

6. Ipse tuum animum Firmat contra zabulum, Ipse post victoriam Dabit regni gloriam.

7. Te decent deliciae, Debentur divitiae, Tibi caeli curia Servat bona plurima.

8. Christus parat nuptias Miras per delicias, Hunc exspectes principem Te servando virginem.

9. Interim monilia Circumdes nobilia Et exornes faciem Mentis purgans aciem.

10. Christus odit maculas, Rugas spernit vetulas. Pulchras vult virgunculas. Turpes pellit feminas.

11. Fide cum turturea Sponsum istum redama. Ut tua formositas

Fiat perpes claritas.

12. Vivens sine fraudibus Es monenda laudibus. Ut consummes optima Tui gradus opera.

13. Ne vacilles dubia Inter mundi flumina, Yerax Deus praemia Spondet post curricula.

14. Patere nunc aspera Mundi spernens prospera. Nunc sis crucis socia, Regni consors postea.

15. Per hoc mare naviga Sanctitate gravi da, Dum de navi exeas, Sion sanctam teneas.

16. Sion turris caelica, Bella teneus astria, Tibi fiat statio Acto vitae spatio.

17. Ibi rex virgineus Et Mariae filius Amplectens te redamat, A maerore relevat.

18. Parvipendens omnia Tentatoris iacula Tunc gaudebis iugiter Iubilando suaviter.

495

19. Stella maris fulgida, Virgo mater unica, Te coniungat filio Foedere perpetuo.

22. Vale, casta contio, Mea iubilatio. Vivas sine crimine, Cliristum seraper dilige.

20. Et me tecum trahere Kon cesses precamine Ad sponsura dulcissimum, Virginalem filium.

23. Sit hie über utilis, Tibi delectabilis Et non cesses volvere Hunc in tuo pectore.

21. Ut tuae victoriae, Tuae magnae gloriae Particeps inveniar. De terrenis eruar.

24. Ke more struthineo Subrepat oblivio Et ne viam deseras, Antequam pervenias.

Engelhard p. 121. A. Albrecht p. 283. B. 1 , 2 Hohenburgensium B. 4,2 Sperne, quaeso, saeculum B. 5, 4 Qui vel te desiderat B. 8, 3 Nunc exspectes B. 11, 2 reclama A. 11, 4 Caritas B. 12, 3 consumas B. 12, 4 Tua gradus A. 13, 3 Verus Deus B. 15, 3 de nave prodeas B. 16, 2 tenens aeria B. 16, 3 fiet B. 17, 1 Tibi rex B. 17, 3 te reclamet A; te redamnat B. 17, 4 relevet A; A maiore reluat B. 19, 3 Te coniungens B. 20, 2 Ne cesses B. 21, 3 inveniat

A. 21, 4 eruat A. 23, 3 Non cesses revolvere B. 24, 2 Surripiat

B. 24, 4 provenias A.

339. (2.) Rhythmus de primo homine.

Primus parens hominum, Lumen cernens caelicum, Ita fuit eonditus, Coetus ut angelicas Consors esset illius Ac foret perpetuus.

4. Hunc et spoliaverant, Semivivum liquerant. Cui subvenit gratia Ille de Samaria, Stabulo induxerat, Curam eius egerat.

Serpens hunc deeeperat, Pomum quod gustaverat, Fuerat quod vetitum, Et sie vicit miserum, Statim pulsus patria, Pulcbra' liquit atria.

5. Eius sanans vulnera Solita dementia. Sic nos pius Dominus Eruit de faueibus Colubri nequissimi, Hostis invidissimi,

3. Flebilis miserrimum Ruit in exsilium, Plagis est impositus Diris de latronibus, Quos infelix ineidit, Patria dum excidit.

Qui hurnani generis Gaudet de miseriis Cruciatu pascitur, Poenae pater dicitur. Visu est horribilis. In omni terribilis.

496

7. Nullis flecti precibus Potest crudelissimus, Si in malo opere Quemquam sentit vivere, Hunc dolose decipit, Servum sibi eligit.

8. Servis suis praemia Dabit amarissima, IUos quando tartarum Mergit in sulphureura ; Eius aula sordida Multa habet tristia.

14. Habet post delicias Haec aeternas tenebras; Ibi fletus hominum

Et est Stridor dentium, Claraor hie plorantium, Dolor ululantium.

15. Iudex hie tartareus G-audens cruciatibus Mala nostra trutinat Poenam et remunerat. Ne nos in voragine Versaremur raisere.

9. Ibi errant animae, Dolor adest undique, Gemitu raaerentiura Et luctu dolentium Domus tota personat, Ipse poenas ordinat.

10. Orcus sedens solio Ignis, pice furaido, Visus eius horridus, Dolor aestuantibus, Pro diversis vitiis Poenas tradit singulis.

11. Potentes potentibus Committit tortoribus ; Ibi sunt angustiae Et multae miseriae, Ibi paenitentia

Sine indulgentia.

12. Vae, vae lamentabile Clamant semper animae, Verba dant precantia Nee auxiliantia,

Post calorem nimium Aquas intrant nivium.

13. Nulla tarnen anima Nisi carnis faniula Pertimescat tartarum Et regem tartareum, Quae internis tenebris Carne iacet debilis.

16. Deus quaerens venerat Ovem, quam perdiderat, Et, qui legem dederat, Legi se subdiderat

Et pro bis, quos condidit, Mortem diram subiit.

17. Nobis sie compatiens Dederat omnipotens Liberum arbitrium Devitandi tartarum, Vitia si spernimus Et si bona faeimus,

18. Nil nocebit animam, Veniet ad gloriam.

Et debemus Dominum Et amare proximum; Haec praeeepta gemina Ducunt ad caelestia.

19. Et per portam ferream Dant ad urbem semitam, In qua lux iustitiae

Et est vox laetitiae, In qua gaudent agmina Eequie perpetua.

20. Est vere floridior Et sole splendidior, Mellis habet flumina, Dulcis aurae flamina, Dicta pacis visio Ornatu angelico.

497

21. Est exstructa civitas, In qua est iucunditas. In tarn dulci patria Nulla erunt taedia, Ibi exsultatio, Ibi delectatio.

22. Inenarrabilia

Ibi dantur gaudia, Quae paravit Dominus Sese diligentibus ; Festinemus ingredi Civitatem Domini.

23. Fungamur exsilio, Ut nos Dei filio Iungamus feliciter Et perpetualiter. Hoc concedat omnibus Saeculorum dominus, Qui per cuncta tempora Regnat summa gloria.

Engelhardt, S. 142. 10,4 Dolor est aestuantibus. intrans. 23.1 Fugiamus exsilio.

12, 6 Aquas

340. (3.) Rhythmus de Domino

1. 0 rex pie, o dux viae, 5.

Iesu Christe, optirae, Nostrum chorum laudes morum Doce tibi promere.

2. Ut concordes mentis sordes

Tua ope caelica Espurgemus et mundemus Cordis nostri intima.

3. Ut psallamus et vovamus

Vota nostra pleniter, Spe sincera, vita vera Te colentes iugiter.

4. Tu, fons vitae manans rite

In purgata pectora, Rigas mentem sitientem Sancta per charismata.

Engelhardt, p. 147. 3, 2 plenitus. 3, 4 iugitus. 5, 3 jedenfalls verderbt; lies vielleicht Onus grave fac suave oder ähnliches.

nostro Iesu Christo.

Tu solamen et levamen Pro te tribulantibus.

Onus leve huius suave Bene laborantibus.

Flos virtutis, spes salutis,

Honor ineffabilis, Pulchritudo, sanctitudo

Est inaestimabilis :

Te sitire et te scire Fac nos in hac nebula,

Sic curramus, ut spernamus Mundi huius flamina,

Ut secure viae durae Linquamus pericula

Et mox laete ac quiete Caeli dones praemia.

341. (4.) Rhythmus de Monte Hohenburc.

(Appendix I).

1. Hoc in monte vivo fönte 2.

Potantur oviculae, Esum vitae sine lite Congestant apiculae.

Dreves, Lateinische Rymnendichter. II.

Nectar darum scriptuarum

Potant liberaliter, Bibant, bibant, vivant, vivant

Omnes aeternaliter. 32

498

3. Yultus harum lumen carum 7

Habent datum caelitus, Reginarum has sanctarum Credas esse penitus.

4. Genus tale speciale, 8

Genus Christo proximum, Est commune tibi, une, Fructum portans maximum.

5. Naevum nescit , nam ignescit 9.

Caelibatus gloria, Semper mentem gemiscentem Dat sponsi memoria.

6. Illum spectat, vix exspectat, 10.

Ut remoto speculo Bonae spei faciei Contempletur oculo.

Ut sodales virginales Vivant sine crimine

Sub Messia cum Maria, Virgines cum virgine.

Coetus iste nihil triste, Nihil laevum doleat,

Rectitudo, sanctitudo Semper hinc redoleat.

Aula I)ei virginei

Chori sunt et thalamus, Dictat namque sie utramque

Cito scribens calamus.

Yerus sponsus nunc absconsus

In caeli palatio Servet, regat, has protegat

Saeculorum spatio.

Engelhardt p. 128 A. Albrecht p. 285. B. 3, 3 hos B. 8, 3 utrumque AB. 9, 3 reget B. Str. 7 steht an letzter Stelle; das Akrostichon: „Hohenburgensibu s Conrad us", weist ihr indes den richtigen Platz an hinter Str. 6. Es beweist auch , dafs dies Gedicht nicht von, sondern r Herrat geschrieben ist.

342. (5.) Item Rhythmus de Monte Hohenburc. (Appendix II).

Cantus suavis, gestus gravis, Modus pudicitiae

Eternalis absque malis Signa sunt laetitiae.

Regis natae sie ornatae Sunt ab intus singulae,

Dant fimbrias tunc aureas Nunc absconsae gemmulae.

0 spes certa, quae operta Licet sit in speculo,

Sponsum Deum, regem verum, Videbitis oculo.

Engelhardt p. 131. A. Albrecht p. 285 B. 2, 2 Gaude fehlt A. 5, 1 sunt ornatae B. -- 5, 2 Sic ab intus B. Das Akrostichon „Hugo Sacerdos" beweist, dafs auch dies Lied für Herrat geschrieben, nicht von ihr verfafst wurde.

1. Hunc ad montem vitae fontem

Derivavit gratia, Ubertatis, castitatis Irrorans solacia.

2. Gaude laeta, canta sueta,

Gaude, cohors virginum, Ordo cuius ornat huius Saecli domicilium.

3. Sacer eultus, simplex vultus,

Casta mens et humilis, Amatori, servatori Christo est amabilis.

Peregrinus,

Monachus Hirsaugiensis, saec. 12/i3.

Unter diesem Namen, richtiger vielleicht Pseudonym, ist uns in Hand- schriften des 12. und 13. Jahrhunderts ein Dialog- zwischen einem Presbyter Peregrinus und einer Jungfrau Theodora erhalten , welcher in einer Reihe von Quellen von einem akrostichischen, doppelchörigen Hymnus begleitet ist, der den Titel Epithalamium virginum führt. Nach dem Vorgange von Trithemius (De Scriptt. eccl. 384) ist dieser Dialog und der zugehörige Hymnus von Leyser, Fabricius u. a. als das Werk eine- Conradus Hirsaugiensis, der zu Beginn des 12. Jahrh. gelebt habe, angesehen worden. Noch G. Schepss, der 1889 ein anderes, von Trithemius demselben Konrad von Hirschau bei- gelegtes Werk ediert hat (Conradus Hirsaugiensis Dialogus super auctores sive Didascalion. Würzburg 1889), schreibt: „Die für unseren Zweck ent- scheidende Stelle, an deren Richtigkeit zu zweifeln wir trotz der, wie be- kannt , bedenklichen Unzuverlässigkeit des Trithemius keinen genügenden Grund haben, findet sich in dem Werk De Scriptoribus ecclesiasticis c. 384". (S. 3). Diesen von Schepss noch vermifsten Grund zum Zweifel hat seitdem Dr. Valentin Rose (Die Handschriftenverzeichnisse der Kgl. Bibliothek zu Berlin XII, 137) erbracht. In dem Berliner, vom Verfasser selbst herrührenden Manuskripte der Scriptores des Trithemius aus dem Jahre 1492 (Cod. lat. Fol. 410j weifs dieser noch nichts von einem Konrad von Hirschau, nennt vielmehr den Verfasser nur: „Peregrinus, monachus, ut fertur, eiusdem coenobii Hirsaugiensis". Erst in der Baseler Ausgabe von 1494 ist aus dem Peregrinus endgültig ein Konrad von Hirschau geworden. Dafs wir es bei dieser Bereicherung seines Wissens nicht sowohl mit einem Funde, als mit einer Erfindung des Trithemius zu tun haben, das legen Analogieen aus der sonstigen Sehriftstellerei des Abtes von Sponheim nur zu nahe. So wird es geraten sein, wenn wir es uns mit dem Wissen desselben von 1492 genügen lassen.

Das Epithalamium des Peregrinus ist im folgenden nach drei Hand- schriften wiedergegeben: der Z wettler Handschrift 180, 12. Jahrh. (A), der Würzburger Handschrift Mp. th. f. 107, einst nach Ebrach gehörig, 12.— 13. Jahrh. (C); der Handschrift von Troyes 252, 13. Jahrh., die aus Clairvaux stammt. Das Gedicht findet sich auch in der Berliner Hand- schrift Phil. 17013, 13. Jahrh., deren Heimat Igny ist. Der Umstand, dafs alle diese Handschriften gerade aus Zisterzienserklöstern stammen, läfst auch die Angabe, dafs Peregrinus ein Mönch von Hirschau war, in bedenklichem Lichte erscheinen. Bezüglich der Zwettler Handsch. möchte ich noch be- merken, dafs der gedruckte Handschriftenkatalog des Stiftes das Corpus derselben dem 12. , das Epithalamium aber dem 13. Jahrhundert zuschreibt, ein Eindruck, den ich nicht gewonnen habe. Die Handschrift gibt uns so- mit auch für die Altersbestimmung des Verfassers nach unten hin eine Grenze.

32*

500

Jeder der beiden Chöre, die nebeneinander herlaufen und so zu singen, beziehungsweise zu lesen sind, dafs nach Str. 1 des ersten, Str. 1 des zweiten, nach Str. 2 des ersten Str. 2 des zweiten Chores folgt u. s. f., besitzt ein eigenes Akrostichon. Das des ersten lautet : „O qualis es, o quantus, quam suavis, o rerum pater in gratia, qua stabit aeternaliter unica mater catholica, sponsa, columba, intermiuabili munere rosa, Alleluia" ; das des zweiten: „O quam miranda , quam praeclara, quam magna multitudo dulcedinis tuae, Domine, quam abscoudisti timentibus te, perfecisti autem sperantibus, Deus, in te, Alleluia". Nur in der Würzburger Handschrift sind beide Akrostichen (bis auf Kleinigkeiten) ungestört und die Strophen parallel geschrieben, wie sie nachstellend im Drucke wiedergegeben werden. In den beiden andern Handschriften sind die Strophen derart durcheinander geworfen, dafs nicht nur das Akrostichon zerstört, sondern jedes Verständnis unmöglich gemacht ist. Die Strophenfolge ist nämlich

in A: I, 1—33; II, 1—33; I, 34—66; 11,34—66; I, 67-98; II, 67-98; I 99 129 : II 99 129.

in B: I, 1-U«; II, 1-48; I, 49-96; II, 49—96; I, 97—129; II, 97—129.

Aus dieser Zusammenstellung ist tabellarisch abzulesen , durch welchen, beiden Schreibern , dem von Zwettl und dem von Clairvaux , gemeinsamen Irrtum die Verwirrung in beiden Handschriften entstand. In beider Vorlage war das Gedicht in zwei Kolumnen geschrieben , so dafs Chor neben Chor stand ; die Abschreiber sprangen aber am Kolumnenschlusse statt von Kolumne 1 der ersten auf Kolumne 1 der zweiten Seite u. s. f. , von Kolumne 1 der ersten auf Kolumne 2 der ersten Seite über. Wir sehen auch, dafs in der Vorlage des Zwettler Schreibers 2 x 33 Zeilen auf die Seite kamen, in der des Kopisten von Clairvaux 2 X 48.'

Dies zur Erklärung vorausgeschickt , mag der Text der interessanten Dichtung mit beigefügtem Variantenverzeichnisse sich anschliefsen.

343. (1.) Epithalamiuiu Christi virginum altemantium.

Chorus prior.

1. 0 fontis im da perpetis 1. Inexhaustae dulcedinis,

2. Quis meutis saltus peudulae 2. Praevidit donum gratiae,

:). Yiventis Stella gratiae, 3.

Mundi claret in vespere,

4. Ad quos sponsa mirifica, 4. Mater surgit catholica,

5. Lex nempe mortis abiit. 5. Vita Christus ut prodiit,

6. Intrant sponsae palatium 6. Regis aeterni roseum,

7. Splendentis aulae solium 7. Sponsus pandit, rex omnium,

8. Eternitatis gratia 8. Caeli patescunt atria,

9. Sanctorum sancta penetrat 9. Regina, rex quam adlevat,

Chorus alter.

0 mellis stilla stabilis, Christe, tuis spes credulis ! Quod sanctis tuis praeparas, Vices rerum ut terminas. Ymbram mundani corporis Vincens perfectis radiis. Amicta stola duplici Lege inaestimabili. Miranda praebens gaudia, Vera disponens sabbata. Mane concivit fulgidum Vitae splendens ad praemium. Intranti secretissima Assignando sponsalia. Rerum cum muiabilium Cursus cessat et temporum. Agonis acta proelia Recompensans per praemia.

501

10. 0 lingua, mentis iubilum 10. Quae profert illis cognitum,

11. Quam dignis fulget meritis 11. Sponsa caelorum principis,

12. Vernantis templum regiae 12. Scandit Christo iam praeduce,

13. Agelli vernant rosei, 13. Campi rubent purpurei,

14. Non alba marcent lilia, 14. Rubens spirat bic rosula,

15. Turgescunt dulci nectare 15. Virentes florum gemmulae,

16. Yictricem palma turmulam 16. Exornat florentissimam,

17. Sparguntur horti gramina, 17. Nardus, narcissus, balsama,

18. Quae constant sanctis typica, 18. Mastix et gutta cibara,

19. Yitalis ligni gratia 19. Diversa thyraiamata

20. Attendit corapta floridis 20. Virgo decus fasciculis,

21. 3Iirandis fulgens floribus 21. Sic sponsa surgit altius,

22. Signa praetendit laurea 22. Lata conscendens atria,

23. Yirtutum pompis inclita 23. Regis procedit filia,

24. Aeterno iunctae tempori 24. Cursus respondet meriti,

25. Virgo iuncta candidulis 25. Festiva iam virgunculis,

26. Intranti sponsus obviat, 26. Re, spe, donis corroborat,

27. Surgens aurora eroceos 27. Spargit splendore radios,

28. O quantus amor intimus 28. Ardescit illic ignibus,

29. Riruare fontem gratiae, 29- Quam propinat rex patriae,

30. Exponit clausos bactenus 30. Thesauros Christus civibus,

31. Rorant caeli iustitiam, 31. Abstrusam produnt gratiam,

32. Voluntas singularibus 32. Alma dives muneribus

Natalem qui suscipiunt, Ultra mori qui nequeunt? Dum naevo carnis solvitur, Quo surgente nunc labitur. Appendit visu stupido, Quod profertur in praemio. Qua spirant opobalsama Soli sponsae recondita. Yirtutum odor intimus Sed notatur bis floribus. Ardentes candent violae, Murra, crocus bic, aloe. Miratur hortum germinis In floreis deliciis. Pratum florenti purpura Veris proponit tempora. Recens amomum, fistula, Grana turis cum cassia. Exponit, carpobalsama, Storax hie, xylobalsama. Commendat auster omnia Perflans hortum per gramina.

Lucis adeptum floreis Prodens triumphum palmulis. Aulam vernantem rosulis Plantis oberrans pendulis.

Regnis inveeta lacteis,

Campis laeta mellifluis.

Applaudunt chori caelici

Dote ditatae virgini.

Quibus concessit capere

Solis sponsus vim gratiae.

Vita viventes solidat,

Bonum firmans, quod fecerat. Avertens umbram sidere,

Sole clarae iustitiae.

3Iembra dum vero capiti

Iungit effectus fidei !

Mirandum eunetis saeculis,

Magis sed lucis filiis.

Auri fulgentis pondera

Sensus replens scientia.

Gratis collatam incolis

Iactis proeul miseriis.

Mutantes gratis statuit,

Statutos lumen efricit.

502

33. Morantem tantis gaudiis 33. Chorum vitae perpetuis

34. Promissum virgo caelica 34. Sponsi cernit per praemia,

35. Auetori iuneta omnium 35. Yitae sumit initium,

36. Taedis splendet sponsalibus, 36. Quot processit virtutibus,

37. Emerge, dulcis filia. 37. Nitesce iam, virguneula.

38. Regnanti regnura obviat. 38. Christo sponso se collocat

39. In mundi quondam vespere 39. Quam nox pressit miseriae,

40. Non ultra vergit pendula 40. Eventum rerum dubia

41. Gratanter iuneta prineipi 41. Vestitur stola duplici.

42. Regalis ponipa thalami 42. l'ulchrae profertur virgini,

43. Astringit istam purpura 43. Auro, gemmis interlita,

44. Cingunt arniillae braebia 44. Et dextram tloxtrochiria,

45. Istam discriminalia 45. Comunt olfactoriola,

46. Aevis fulgit splendoribus 46. Et mysticis ornatibus,

47. Quaenam hie tarn niirificis 47. Ornanda tot induniis,

48. Yirgo sericas sindones. 48. Teristra, periscelides

49. Amor, o Christe. virginis 49. Unda redemptae sanguinis,

50. Sancte sanetorum Domine, 50. Quis hoc stabit in munere,

51. Tantis donis ut dignus sit, 51. Quis unquam hie sie prolicit,

52. Alma virtus tidelium, 52. Tuorum leeus civium,

53. Beatus urbis aecola. 53. Plenae festiva gratia.

51. Inventus cum virgineis 54.

Flos stabit conventiculis, 55. Tempus interminabile 55.

Paschali constans ordine

Agnus praecurrit, agmina Digna sequuntur milia. 3Iutari prorsus nescia, Statu transscendens tempora. Vitali seeptro glorians. Legi carnis flos dominans. Laetatur lucis gratia, Quam fert iustis iustitia. Tandem visura nobilem Christum Deum et hominem. Iam regnatura perpetim Donis collatis affatim. Tuetur sol immobilis Et pax interminabilis. Yeracis festo sabbati Lucra metens iam fldei. Dona suseepta laudibus Signans et votis omnibus Ostrum insigne, specula Yates praedixit talia. Dotalis torques. lunula, Mitra, vitta cum iibula. Yernat monile gemmulis In aures iunetis annulis. Lapilli vernant aureis Huius ornatu guttulis. Coronis rubet aureis Yictis horrendis proeliis. Ex torta bysso Candida Cocco bis tineto florida'.' Dotali sumit pignore; 0 vestis decor mysticae ! In hac te fixa gratia Quae digne laudant carminaV Xotis tuis quod praeparas, Yices rerum ut terminas. Iactura licet omnium Te quaerat, spem viventiam? Sion urbis introitum Quis habebit et praemium? Totum bonum qui vendicat, Quod ex parte praeviderat. Vernat in patre omnium Unus amor laetantium. Estatis ortu tenditur. Quo labor omnis tollitur.

503

56. Exstat unus in omnibus, 56. Ut semper flos stet spiritus,

57. Tempus vicissitudines 57. Nee habet hie rautabiles,

58. Ex solis huius iubare 58. Est vis plena scientiae,

59. ßerum nosse prineipium 59. Est verum iustis sabbatum,

60. Nil huic comparabile, 60. Splendori tanto simile,

61. Adsanctosbaecluxspargitur, 61. Hinc tota merces sequitur,

62. Lux lucis haec cognoscitur, 62. Umbra mentis qua vincitur,

63. Iesu, Iesu, rex omnium, 63. Quos gratis salvas, civium.

64. Tua tuos in gratia 64. Dum perfundis iusolita,

65. Electis o tripudium 65. Saltu mentis praecognitum

66. Regum regis o regia, QQ. Vocatis plena eopia.

67. Ynitum aedificium 67. Compago reddit lapidum,

68. Non intrat istam perfidus, 68. Non exit lucis filius.

69. Isti suas per species 69. Sunt vitro comparabiles,

70. Coruscat templum iaspide, 70. Fide virenti lapide,

71. Aulae sapbyrus congruit, 71. Quem solis splendor provebit,

72. 3Iittens ex se ut aureas 72. Hie ebrysoprassus guttulas

73. Arcis supernae solium 73. Monstrat in bis ebrysolitbum,

74. Transscendens lapis omnia 74. Glaucus rerum viridia

75. Extra pallenti formula, 75. Virens intus per merita,

76. Regni floret in foribus 76. Iacintbus gratus regibus,

77. Color triplex quem denotat, 77. Non ametbystus lateat

78. Alto virtutum speculo 78. Laetatur urbs topazio,

Defectus non bic senii. Non mors ex arte colubri. Orto sole iustitiae Mortales cedunt tenebrae. 3Iundo cordi cognitio Deitatis et visio. In boc beatis requies Cognovisse, quod Deus es. Non mundi Vertex aureus Nee totus orbis ambitus. Eternae pacis visio. Trinitatis agnitio. Qua fruetus vitae prodeunt, Vel mutari qui nesciunt. Totis, voce quis explicat, Urbs caelestis quod praeparat ? Adunans uno munere Multos in nostro vespere. Mori nunquam nee cadere, Mutari nee deficere! Alta muris et turribus, Clara suis in milibus ! Bono constans artifice, O civis buius regiae ! Stat ordo bxus lapidum Quater trium per numerum. Constant quidam purpureae Naturae, quidam igneae. Olim mundi qui pallidum Virtute vicit flosculum. Notans colore sidera, Claras in mundi vespera. Dictae perornat Solymae Castra virenti iubare. In verbo legis aureum, Menü lucentem hominum. Se smaragdus bis inserit, Morum decor quem prospicit. Talis beryllus ponitur, Qtri caesus fulgens redditur. In sanetis immutabilis, Cursu mutatur temporis. Testern Cbristi purpureus, Violaris et roseus. Insignis bic multicolor. Unde coniunetis dignior.

504

79. Templi stat portis aureis 79. Onyx coloris triplicis,

80. Hie flaramescit carbunculus, 80. Vitae clarus virtutibus,

81. Ornat aulam sed ultimus 81. Compar in gestis sardius,

82. Luculenta chrysocomis 82. Templi strueturam gemmulis

83. Iunguntur vivi lapides, 83. Polivit istos artifex,

84. Constat caelestis specnla 84. Hamm petrarum formula.

85. Attriti corporalibus 85. Probandi tuusionibus

86. Sion istis construitur, 86. His petris vivis cogitur,

87. Pace regnum componitur, 87. Non bellis saevis quatitur,

88. Ordo quietis omnia 88. Pace disponit agmina,

89. Non signifer Romuleis 89. Coronam captat aquilis,

90. Suspendit fidem visio 90. Regis patente solio,

91. Alta corda quae tenuit. 91. Pars augetur, non deficit,

92. Caelum caeli pax aperit, 92. Quae sola sanetis adfuit,

93. O merces, vitae speculum, 93. Fontis aeterni poculum,

94. Lucis creator, Domine, 94. Quis hie stabit in munere,

95. Tnde profectus hominum 95. Te, Christe, promerentium,

96. Millenae mortes martyrum 96. Tale non aequant meritum,

97. Bona bonus, rex optime, 97. Sorti procuras propriae

98. Agonistae victoria, 98. Tu Corona stas aurea,

99. Iesu, vita viventium, 99. Spes aeterna regnantium,

100. Nomen tuum in saecula 100. Quae digne laudant carmina.

101. Trinum personis applica, 101. Sed unum in substantia.

Mitis, benignus, sobrius, Christo nihil aeeeptius. Exemplo lux et dogmate, Matri iunetus catholicae. Non legis carnis inscius, Dum florebat virtutibus. Tutis adauget gaudia, Cessat ferri materia. Iactos duris malleolis Cursu labentis temporis. Beatos quae significat, Sanctos Dei quae typicat. Yivaci lima secti sunt, Inde muris conveniunt. Sunt ab hac proeul omnia Vitae, mortis discrimina. Terror letalis buccinae Silet paccato milite. Exstat proeul his finibus Inflatis mors draconibus. Portae iam nitent patulae, Pax una certae patriae. Ex donis iam exhibitis Spes peribit ex superis. Regnans sursum immobilis, Quia interminabilis. Florem mundi dum tererent Et pacem Deum quaererent. Ethra per alta bibulos Sitibundis dans rivulos ! Cum regni sit introitus Merces actis laboribus? Iam te fontem qui hauriat, Lux aeterna quo radiat. Semper quod est nee deficit, Cui bono nil officit. Te ipsum dando filiis ; Quid plus quaerant in prae-

miisV Intranti praebens lauream Post felicem victoriam. Amore quo tunc iubilet, Te lucem qui suseipiet ! Ybi trinus et unitas Ubi unus et trinitas? Totum indivisibilem Nee gradibus rotabilem.

505

102. Ex mundi ponto naufragi 102. Carapum portus siderei

103. Rex saeculorum Domine, 103. Miles clamabit curiae

lu4. Mille malis in bravio 104.

Xulla fit comparatio,

105. lam factorera conspicere 105. Est sine fine vivere,

106. Nota creantis visio 106. Cuncta replet in gaudio,

107. Auris habet, quo-d mulceat, 107. Gustus, suave quod sapiat,

108. Bonum hie orane saeculo, 108. Statu florenti caelico,

109. Instate tantae gratiae, 109. O vos omnes orbicolae,

110. Lux in te, rex, lucentium, 110. Quos gratis salvas, omnium,

111. Iam mundi nutat orbita, 111. Rerum vergit materia,

112. Morbis mundus et moribus 112. In nos grassatur languidus,

113. Yerba tua cognoseimus 113. Pressuris multiformibus,

114. Non sol, non luna tempora 114. Adesse celant ultima.

115. Ex terrae motus murmure, 115. Yentorum crebro turbine,

116. Rector rerum, hinc respice, 116. Quos virga regis gratiae,

117. Ex te restat auxilium, 117. Qui casus nosti mentium,

118. Robur adauge stantibus, 118. Spem surgendi oadentibus,

119. O lux et dux ad patriam, 119. Christe, lapsis da dexteram,

120. Sole tuo nos praeveni, 120. Ne nos diei ultimi

121. Auetori laudum cantica 121. Mentis fidelis immola,

122. Ad sponsum laudes fundite. 122. Sponsae, flores ecclesiae,

123. Laetetur virgo virginum, 123. De qua fruetus viventium,

124. Lucernas ornet splendidas, 124. Stolas aptet candidulas

Ex dono tuo capiunt, Qui te corde nunc sitiunt. Mille actis laboribus : Quid salvati rependimus? Summam longi certaminis Non coaequat lex muneris. Porta mortis dum clauditur Nee esse nox permittitur. Expleto flendi nnbilo Sol umbram vertit radio. Restant perblanda tactui, Dulcis odor olfactui. Aeterni Status temporis, Talis Christus in praemiis. Noctem mundanam fugite, Dum vacat lacem quaerere. Te suspirando quaerimus, Precum assis effectibus. Iam decor omnis avolat, Quem vis nativa proereat. Benigne fer auxilium Tuis iam necessarium. Yenere, quae praedixerat Vox, quae torpentes excitat. Signa patent praenuntia, Turbatur mens hinc anxia De fluetuum excursibus Rerum finem perpendimus. Egris offer et baculum, Casuris sustentaculum. Teile tuum, vis praepotens, Abiectos hinc recolligens. Sis portus culpa naufragis, Lux sanetis conscientiis. In te ad te nos erige, Rector, oecursu veniae. Nox involvat taeterrima. O rex, o nos tunc adiuva. TE lucem qui iam reddidit, Noctem mortis quem rep-

perit. Ad florem florum germina Ferte rosas et lilia. Laturus saeclo dulcia Yitis vera convivia. Lucis gratanter suboles Pannos ponendo veteres.

506

125. Ex dignis sponsus nobilis, 125. Expertes lucis animae Laudatur conscientiis, Digne nullo stant carmine.

126. Laudando cunctis saeculis 126. Laus sit in novis canticis, Die hymnum, decus virginis, Agnum vitae ffuae sequeris.

127. Vincenti lignum dabitur, 127. Yitae coronarn aeeipit, Quo paradisus colitur, Mundum virgo quae vicerit.

128. Intranti man reconditum 128. In Stella victrix fulgida Christus offert et calculum, Lucis cognovit opera.

129. Ascripta suramis civibus 129. Aspectus ad nunc animo Locat throne- rex inclitus, Hymnus erit cum cantico.

Chorus prior. 1, 1 O fons unda C. 5, 2 Vita Christus prodiit C. 6, 1 Intranti ABO. 14, 1 marcent hie ABC. 14, 2 spirant C. 18, 1 sacris B. 20, 1 floridulis AB. 21, 1 folgent B. 24, 2 respondit BC.

25, 2 Festina C, virguneula B. 26, 2 spem B. 28, 1 quantis C. 29, 2 Quem B. 30, 2 Omnibus B. 31, 1 Rorantes poli C. 33, 1 in gaudiis AC; et tantis B. 34, 1 virgo catholica ABC. 36, 1 Tot telis A; Tot taedis BC. 36, 2 Quod AC. 37, 1 Emergit BC. 37, 2 Nites- cit BC. 38, 2 Christo sponsa BC. 39, 2 processit B; praecessit C. 40, 2 Eventu B. 43, 2 inclita B. 45, 1 Iam discriminalia A. 46, 1 Aeternis folget ABC. 46, 2 Sic mysticis BC. 47, 1 haec. B. 47, 2 in divitiis AC. 48, 1 sindones sericas AC. 56, 2 stent ABC 57, 2 Non habet C. 61 , 2 Haue BC. 62, 2 cum vincitur B. 68, 2 Non fehlt C. 69, 1 Istis A. 73, 2 Monstrate A. 75, 2 per omnia B. 84, 1 caelesti B. 86, 1 exstruitur BC. 87, 2 belli B. 91, 1 qui A; quum B. 91, 2 nee deficit BC. 95, 1 Unum B. 97, 1 Bonum bona

B. 100, 2 Quod digne AC. 102, 1 mundo AC ; naufragii A. 104, 2 sit AB. 107, 2 qui A. 108, 1 omni A. 108, 2 Statim A; Stanti B; Santi C- 110, 1 Lux vitae C. 110, 2 salvas gratis B. 116, 1 hie A.

- 119, 2 lapis A. 120, 2 Et nos diei A. 121, 2 Meute fidelis AC.

124, 1 splendifluas A. 128, 1 manna ABC.

Chorus älter. 1, 2 Christus C. 6, 1 conseivit ABC. 8, 1 Rerum commutabilium B. 10, 2 morique nequeunt B. 11, 2 cum urgente B.

- 22, 2 splendulis AC. 25, 1 carpere C. 27, 2 clara C. 28, 2 affectus

C. 33, 1 procurrit C. 41 , 1 Bona C. 43, 1 Dotales C. 43, 2 confibula AC. 45, 2 ornatum B. 44, 1 monili et gemmulis A. 50, 1 quos praeparas A. 51, 1 Factum A; Näctura B. 59 , 1 In his B. 69, 1 Constat B. 69, 2 quaedam AC. 70, 1 qui perfidum A. 73, 2 luceuti B. 81, 1 lege B. 87, 2 peccato A. 88, 1 Exstant AB. 89, 1 iam nee patulae A; iam nunc patulae C. 90, 2 perhibet A. 92, 2 pacem Domini C. 105, 2 Nee esse nostrum mutabitur C. 114, 1 per nuntia AB. 117, 1 rex praepotens A. 117, 2 hinc fehlt A. 120, 1 involvat AB. 120, 2 O rex tunc nos C. 126, 2 qua C - 129, 1 Primus erit in A. Vgl. Zeitschrift für kath. Theol. Jahrg. 1900, S. 346. ff.

Guido de Basochis,

Cantor Catalaunensis, t 1203.

Guido von Bazoches entstammte einer altadeligen Familie , die auf dem Stammgute gleichen Namens safs und einen Ast des weitverzweigten Ge- schlechtes derer von Cätillon bildete. Sein Vater hiefs Gervasius ; seine Mutter, Hadewidis von Rumigny, war eine Enkelin des Kreuzfahrers Balduin II. von Hennegau. Guido hatte zwei jüngere Brüder, Nicolaus, Herrn von Bazoches und Milo, Abt von Saint-Medard de Soissons, sowie eine Schwester, die nach der Grofsmutter Aelidis hiefs und mit einem Herrn von Chäteau-Porcien ver- mählt war. Ihr Sohn , Rainaudus , trat wie der Onkel in den geistlichen Stand und ward Archidiakonus, wir wissen nicht, in welchem Sprengel. Seiner Mutter Bruder, Balduin von Rumigny, war Archidiakon von Laon.

In seinem siebenten Jahre ward Guido , den seine Mutter schon vor seiner Geburt „Gott verlobt" hatte , von seinem Onkel väterlicher Seite, Haimo, damals noch Archidiakonus, später Bischof von Chälons-sur-Marne (1151 1153), aus dem elterlichen Hause entführt, in den Wissenschaften unterrichtet und (nach 1151) zum Kleriker geschoren. Haimo starb zu rasch, um seinen Neffen zu den Würden verhelfen zu können, die er ihm zweifels- ohne zugedacht. Guido wurde Subdiakon und später Kanonikus und Kantor der Kirche von Chälons. Ersteres sagt er selbst in einer für seinen Grab- stein verfafsten Inschrift:

Officium q u i n t u s contulit ordo mihi,

denn der fünfte ordo ist eben der des Subdiakonats; dafs er als Kantor von Chälons starb , bezeugt Alberich von Troisfontaines. Höher ist er auf der Staffel hierarchischer Würden nicht gestiegen. Dafs er sich um solche nicht angelegentlicher bemühte, ward ihm, namentlich seitens seiner Verwandten, zum Vorwurfe gemacht. Er verteidigte sich gegen denselben in einer eigenen Schrift, Apologia contra malignos (vgl. Wattenbach, Die Apologie des Guido von Bazoches; Sitzungsberichte der kgl. preufs. Akad. d. Wissenseh. 1893 I, 395 420). Aus den Briefen Guidos erfahren wir, dafs er sich studien- halber auch in Paris (Ep. 4.) und Montpellier (Ep. 9. 11. 13.) aufhielt, von wo er die Abtei Saint-Gilles besuchte, sowie dafs er durch seine Lehrtätigkeit zeitweise von Chälons ferngehalten wurde. Im Jahre 1190 schlofs er sich dem Kreuzzuge Philipp Augusts an , über den zwei seiner Briefe uns spär- liche Nachrichten geben , machte die weltberühmte Belagerung von Akkon mit und starb, in die Heimat zurückgekehrt, im Jahre 1203. Guido war, wie er in der schon erwähnten Grabschrift uns belehrt, von mittlerer Gröfse (Maior eram brevibus, brevior maioribus) , weder reich noch arm (Nee dives nee egens), sondern mit seinem bescheideneu Einkommen zufrieden, dem Spiele, d. h. vor allem der Jagd, und dem Studium zugetan (Et ludis datus et studiis), doch jenem selten, diesem anhaltend sich hingebend (sed rarus in illis, creber in bis).

Die Hymnen des Guido von Bazoches sind uns in der Handschrift seiner Briefe, einst der Abtei Orval gehörig, nuflmehr auf der Athenäumsbibliothek zu Luxemburg befindlich (Cod. 27, ancien 108), aufbewahrt. Vgl. Wattenbach,

508

die Briefe des Kanonikus Guido von Bazoches, Sitzungsber. d. kgl. preufs. Akad. d. Wissensch. 1890 I, 161 179. Er pflegt nämlich jeden seiner Briefe mit einem, sei es geistlichen, sei es weltlichen, Liede zu beschliefsen. Mehrere derselben sind aus eben dieser Handschrift bereits von Mone heraus- gegeben, einige andere von Wattenbach, Aus den Briefen des Guido von Bazoches, Neues Archiv XVI, 67 113. Ich würde der Schrift nach diese Handschrift in das 13. Jahrhundert setzen ; Mone hat sie dem 12. zugeschrieben, und auch Wattenbach urteilt: „Vermutlich ist uns das Original (er will sagen eine vom Autor veranstaltete und revidierte Sammlung) erhalten, obgleich auf den ersten Blick die Handschrift etwas jünger erscheint" (Sitzungsber. S. 177). „Wichtiger aber ist die ganze Anlage; es ist durchaus keine gleichmäfsig gemachte Abschrift, sondern von verschiedenen Händen gemachte Kopien, welche meistens sorgfältig durchkorrigiert sind u. z. an einigen Stellen so, dafs kaum eine andere Hand als die des Verfassers anerkannt werden kann" (S. 178). Ich habe im Abdrucke jedem Liede die Worte hinzugefügt, mittelst deren es an den Text des Briefes angeschlossen wird. Zur Genealogie Guidos vergleiche man Lippert, Zu Guido von Bazoches und Alberich vonTroisfontaines, Neues Archiv XVII, 414.

344. (1.) De Xatiyitate Domüii.

1. Qui cuncta condidit

In sapientia, Per eius reddidit

Nobis auxilia, Quae prima perdidit Insipientia,

Per illam reparans, Quos serpens perdidit A Deo separan s.

2. Haec domura similis

Scrutanti feminae, Quae testae fragilis

Accenso luraine Apparens humilis Dragmam in nomine Repperit decimam. Regis imagine

Fulgentem animam.

3. Sol veri luminis,

Quem virgo concipit, De carne virginis

Dum carnem accijiit, Naturam hominis, Kon culpam suscipit

Et necessariam Poenam non recipit Sed voluntariam.

4. Merito numinis

Fit homo socius

Per ipsum luminis

Lumen, ut alius

Non esset hominis

Quam Dei filius.

Et idem hominum Mediator pius

Esset ad Dominum.

5. Carnem ingenitus

Sumere potuit Ut unigenitus,

Sed non opportuit, Quia, qui geuitus, Et non, qui genuit,

Humano generi Et mitti debuit Et homo fieri.

6. Cur datum filio,

Carnem ut sumeret, Quae dignos odio Caros efficeret, Est item ratio, Prolis acciperet

Ne nomen alius, Vel idem fieret Pater et filius.

509

7. Illud angelicum Igitur gloriae Cantemus canticum

Regi iustitiae,

Qui misit anicum,

Ut eius hodie

Nos a miseria Redderet gratiae Misericordia.

Ep. VI. Scholaribus sociis suis sibi pluriruum diligendis. Am Schlüsse: ., In margine paginae respicite, precor, et recipite pro amore meo missum vobis a nie munusculum de meorum flosculis studiorum ad vestrorum recreationem atque solaciura laborantium semper in stndiis animorum".

34.5. (2.) In Circumcisione Doniini

De Festo Baculi.

Anni novi reditus Nova reddit gaudia,

Concessa divinitus Sollennis laetitia

Nobis datur hodie,

Datorern laetitiae Collaudet ecclesia.

0 lux digna laudibus, Xovam refers speciem,

IVIediis frigoribus Pingens urbis faciem

Floribus purpureis.

In vernalem revehis Hieme temperiera.

Florum speciositas Conventus nobiliura,

Canora iucunditas Est concentus avium,

Fructus notaut opera,

Largitoris munera

Dant messis indicium.

Vere flores varii Et fructus amabiles

Viri sunt egregii Et personae nobiles,

Qui florent in frigore

Et brumali tempore Sunt immarcessibiles.

7.

Praeferendus ceteris Morum celsitudine

Non minus quam generis Multiformi lumine

Serenat ecclesiam,

Magis autem patriam Luminoso nomine.

Fructus tui probitas Sunt illius opera,

Mira cuius largitas Quamvis det innumera,

Magis placent omnibus,

Quam his pro muneribus, Propter ipsum munera.

0 gestator baculi,

Te probat et praedicat Cleri vox et populi,

Tuis gestis vendicat Laudis omne solium, In te solum omnium

Invitantur oculi.

Quae te canet debitis Laudibus subtilitas,

Quoniam a meritis Humilis sublimitas

Tuis non erigitur,

Cuius esse noscitur Sublimis bumilitas.

510

9. Iam triumphat aemulos

Laus tuörum actuum, Tuos canit circulos,

Celebrat noraen tuum Aeterna memoria, Tibi laus et gloria

Nunc et in perpetuum.

Epist. V. Adulescenti clarissimo. Am Schlufs: „Verum quia te cognovi promerendae scholaris amore gloriae et dulcedine laetitiae iuvenilis illectum, quanta decet hilaritate nobilem animum exspectata gaudia de baculi festivitate clero populoque tuae civitatis in anni principio redditurum, carmen epistulae subditum mitto tibi de te noviter editum, lascivae iuventutis in choro coram te modulatione dulcisona decantandum".

Nach Str. 1 folgen noch die Verse: Qui praeclarum genere | Se declarat opere, die dem Versmafse nach überzählig, dem Sinne nach sich nicht als Rundreim anfügen. Vgl. Neues Archiv XVI, 74.

346. (3.) In Cireumcisione Domini.

De Festo Baculi.

Adest dies

optata, socii, Quidquid agant et velint alii, Nos choream ducamus gaudii.

Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

Hoc omnibus

unum negotium Nobis instat

et negat otium, Laetitiae

Dans exercitium.

Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

0 quam felix,

cuius ad gaudia

Conveniunt

de tota Francia Referentes ei praeconia. Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

4. Decet ergo

baculi baiulum, Tantae iure

laudis ad cumulum Bene gestis

ut emat aemulum.

Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

5. Xovum dandi

genus inventitat, Petentibus

ita subventitat, Quod petentes

dando praeventitat.

Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

6. Dator ille

non debet negligi, Pro se dona

Qui magis colligi Quam donando se facit diligi. Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

511

7. Cantilenam

dilectis sociis Guido rnittit

hanc de Basociis, Interesse

promptus his gaudiis, Nisi procul

esset in studiis.

Pro baculo Exsultet hodie

clerus cum populo.

Ep. XXII. Dilectis in Christo Domino fratribns et sociis suis Cathalaunensibus. Schlufs : „Invitatus autem vestrae sollemnitatis ad gaudia , quia scholaribus vinculis irretitus advenire non possum , ne toturn deesse me doleam, quibus interesse gauderem, non timui (sed inverecundiam excusat affectus) subnectere carmen et nrittere vobis, non quidem viris altioris inte] lege ntiae praesentandum, sed in Chorea lasciviae iuvenilis coram gestatore baculi decantandum". Vgl. Xeues Archiv XVI, 84.

347. (4.) In Epiphania Doniini.

1 a. Regi nato, quem decorus

Dedit incorruptae thorus, Psallat corde noster chorus Et ore supplici,

2 a. In hac enim adoratur,

In Iordane baptizatur, Aqua vinum consecratur Divino munere.

3 a. Reges regem veritatis

Tres adorant tribus datis, Trina fidem trinitatis Signat oblatio.

4 a. Lavit plasma plasmatorem,

Lavit mundus mundiorem, Lavit sanctus sanctiorem, Fontem in flumine.

5a. Novum opus et divinum! Aqua coepit esse vinum, Conditorum se dominum Ostendit conditor,

6 a. Stella duce speciali Ducem quaerunt Principes Sabaei,

1 b. In hac die laudis mirae

Nos dignetur exaudire, Quam dignatur insignire Honore triplici.

2 b. Stella solem declaravit,

Praeco verbum baptizavit, Aquam vinum dulcoravit Mutato genere.

3 b. Confitentur enim pure

Regem auro, Deum ture, Murram dedit sepulturae Mira devotio.

4 b. Sed quis lavit et quem ? Deum

Homo, servus regem, eum, Qui redemit suum reum Proprio sanguine.

5 b. Dum factum est, ut imperat,

Dum diversa confoederat Et naturam rege[ne]rat Naturae genitor.

6 b.

Murram ferunt, Tus filio Dei.

512

7 a. Imperator a milite

Coronatur,

Christus a Iokanne;

8 a. Formam ponit elementum,

Quam dederat Prima nativitas,

9 a. Et nos ergo mente pari

Reges istos imitari Sicque trinum venerari Deum studeamus,

10 a. Ut nos perfundat radio, Quem magorum consilio Inspiravit indicio Stellae clarioris

Ha. Et qui über a crimine, Sacro respersus flamine, Mundi crimen in flumine Detersit hodie,

12 a. Et ut aquam contra morem Vini vertit in liquorem, Ita suae per amorem Misericordiae

7 b. Diva peruuctus alite

Baptizatur

In Iordanis amne.

8 b. Dum mutatur in pigmentum,

Quae fuerat

Legis austeritas.

9 b. Aurum in sapientia,

Tus in precum flagrantia. Carnis in abstinentia Murram offeramus.

10 b. Et nos per suam gratiam Yisitatos ad patriam Vi am ducat per aliam Vitae melioris.

Hb. Nos expurget a peccatis Et antiquae vetustatis Labern tollat a reatis ßaptismo gratiae.

12 b. Nostris malis nos exuat, Fide sua nos imbuat Et aeternalis induat Splendore gloriae.

Ep. III. ß. de Roseto , carissimo suo simul et elarissimo viro. Schlafs: „Quia vero Carmen, quod in festivitatis illius (sacrae videlicet ap- paritionis) honore tibi paraveram, in qua luce lucidius mira tuae claritatis probitas apparens et detractionis omnino delevit maculas et invidiae tenebras abolevit, inter impetus eonvolantium et videre volentiura et diripientium procellas manus tuas evasisse conquereris illud tibi supponi[t] pagina sequens et imponit epistolae finem, qui dilectioni meae non potest imponi".

•Us. (5.) De Beata Maria V.

R. Nostris, regina, precibus Esto patens ad filium, Quo clauso venit, ostium, Salvare nos ab hostibus.

Laudes canamus virginis, Quae sermone, non semine A Deo, non ab homine Fit Dei mater hominis, Superni saepta flaminis Urbs septiformi flumine.

2. Salve, virgo, flos virginum, Producens fructum gratiae, Cuius esus esuriae

Spes saginatur hominum.

In quo medela criminum, In quo salus ecclesiae.

513

Ex parte rerum principis

Salutem tibi nuntius

Affert seruiniverbius ;

Dum verbum aure percipis,

In verbo verbum concipis,

Fit tuus Dei filius.

Ros gratiarum omnium Dum vellus tuum saturat, In quo gratum refulgurat

Deo reclinatoriura,

Carnis in te cilicium

Verbi splendore purpurat.

4. 0 quam bene te iudicas

In tbrono tanti muneris, Quantae culmen ascenderis Humilitatis, indicas, Dum ancillam te praedicas, Cuius mater eligeris.

Tota descendit deitas In templum tui pectoris; De terra tui corporis

Nobis est orta veritas

Et aeterna divinitas Incepit esse temporis.

In qua propitiatio

Veritati fit obvia,

Per quam pax et iustitia Convenerunt in basio Iustorum in concilio.

Dei mater et filia,

Tuo nos reconcilia Patri simul et filio.

Ep. VIII. Excellenti dominae de Castello Porcensi , sorori suae plurimum diligendae. Am Schlufs; „Huius gloriosae Dei genetricis et virginis quia novi landibus insistere celebrandis et devotissiraam exsistere te cultricem , tibi laudes eiusdem rhythmice mitto compositas , supplicatu ante reverendam eius imaginem dicendas in oratione seu dulci modulatione cantandas*. Mone II, 35 u. f.

E, 3 hostium. 2, 2 Procedens. 5, 6 Verbis.

349. (6.) De Beata Maria Y.

R. 0 gloriosa domina,

Quorum te laudant carmina, Precamur, dele crimina.

1. Dei matris cantibus

Sollemnia Recolat sollennibus

Ecclesia. Vota tuis auribus

Concilia Te devotis vocibus

Laudantia, Digna dignis laudibus.

Dreves, Lateinische Hvninemliehter. II.

2. Tua nos restituit

Conceptio, Quos serpentis obruit

Deceptio, De mortis eripuit

Confinio Et finem imposuit

Exsilio, Quod Eva promeruit. 33

514

Est et venerabilis

Sollemnitas Nobis tua nobilis

Nativitas, Surgeret ut fragilis

Humilitas, Per quam venit humilis

Sublim itas Incomprehensibilis.

Quam tibi vox attulit

Angelica, Mund um salus extulit

Ad caelica, Bona secum detulit

Vivifica, Mala nobis abstulit

Mortiüca Et in salutem contulit.

Pudoris incognitus

In te nitor, Cuius nullus coitus

Est cognitor, Ex te nobis editus

Est conditor, Idem tibi genitus

Et genitor, Patris unigenitus.

Te decet fecunditas

Virginalis, Luminum festivitas

Spiritalis ; Cera est virginitas

Parentalis, Linum est humilitas

Filialis, Ignis est divinitas.

7. Ades ergo miseris

Supplicibus, Et nostri niemineris

Ut precibus, Nos coniungas superis

Spiritibus, Quo praelata ceteris

Caelestibus Fructu tuo frueris.

Ep. VII. Dominae de Basochiis honorandae plurimum et diligendae sibi genetrici suae G., primo genitus eius. Am Schlufs : „Quam (Mariain) quia diligis et quidquid intellegis concinere laudes ipsius et ad gloriam pertinere, mitto tibi singulas de singulis eius sollemni tati bus lauda- tionis rhyth[micae] clausulas, quas edidisse sive dixisse decenter ad eius honorem non sinet inremuneratum esse, quae genuit bonorum omnium largitorem". Mone II, 6 u. f.

R, 2 te am Rande. 4, 3 Bemerkenswert ist das Wort salus im Sinne von Salutatio. Vgl. Anal. XLVI, 6.

350. (7.) De sancto Aegidio.

1. Alme confessor meriti potentis, Gratiae templum supereminentis, Sume devotae tibi vota meutis

Aure benigna.

2. Quae quidem, semper quoniam petenti Larga blanditur gremio patenti,

Si tarnen digne petat, est frequenti Supplice digna.

515

3. Flore sub primae tenerae iuventae, De novo factus senior repente, Luce virtutura satis evidente

Enituisti.

4. Dum genus cclsum celebremque fundum Iussa contemnens Domini secundum, Mira res ! mundo superando mundum

Terga dedisti.

5. Tu comes verus Domini sequelae, Qui dator reddis celeris medelae Luminum caecis decus et loquelae

Munera mutis.

6. Tu pio transfers animo petitus Naufragas mentes, opifex peritus, Pacis ad portum veniaeque litus,

Aura salutis.

7. Hinc, quod ut sanctus merito colaris, Quod Deo dignus, quod et assequaris, Quidquid excelsum Dominum precaris,

Ciaret ubique.

8. Ergo pro nobis, pie pastor, ora, Nos ut extrema facias in bora Horrida longe positos ab ora

Partis inique.

Ep. XIII. Non solum generis principalis, sed renalis etiam dignitate nee minus vitae titulia excellentioris illustri, domino et avuneulo suo N. Am Schlufs: „Ante sacrum cuius altare flexis genibus, erectis manibus, supinis oculis , corpore simul ac mente profusus ad sublimis curiae faciem fidelem causae meae dirigens advocatum famulante fluvio lacrimarum ad portum misericordiae suae nullum timens repulsae naufragium navigium hui us orationis impegi. Mone III, 165.

351. (8.) De saneto Aegidio.

Susoipe, sanete pater Aegidi, quos tibi fruetus

Obsequiis peperit mens mea nupta tuis. Suscipe, quos supplex tibi dedico laudis honores, Flores ingenii deliciasque mei. 5 Ille crucis titulus, baec ubera semper amavit, Pascua cordis amat binnulus ille patris. Pectore sincero nihil est pretiosius Uli,

Munus ei nulluni gratius esse reor. Unde tibi placeant, o digne sacerque sacerdos, 10 Quae constant Domino dona placere tuo.

33*

51(5

Auribus ergo piis, oculis dignare serenis,

Quas tibi devotus offero, mentis opes. lila meis aditum pictas tua praebeat ad te,

Quae nunquam precibus novit abesse piis. 15 Haec illos oculos, illas mihi porrigat aures,

Quas super adfiietos semper habere soles. lila suae dono dulcedinis, haec mihi vota

Compleat hancque mihi compluat imbre sitim. Sicut corporeis merui tua limina per te, 20 Sic merear pedibus cordis adire Deum.

Sit requies labor iste, sit haec veniae via limes,

Iu quibus excessi, lima sit iste mihi.

Ep. XIV. Sacro conventui Sancti Aegidii. „Unde laudes eiusdera [sancti Aegidii] in extremo margine praesentis paginae comprehendens breviter eas et deliciose depingit. Quorum ego frontem bis apud eum supplicantibus verbis versibus insignivi". 10 constat.

352. (9.) De sancto Aegidio.

Quantum decet,quantum valet, Quanto Dei zelo calet

Caterva fidelium, Digna laude veneretur, Cui digna laus debetur,

Beatum Aegidium.

Sanum prece pretiosa Reddit virum, quem virosa

Consumebat laesio; Solvit clave labiorum Et virtute meritorum

Captum a daemonio.

Hie Athenis oriundus Adhuc aevo tener, mundus

A mundi laseivia, Vicit opes virtutibus, Genus excessit moribus,

Aetatem scientia.

Christi verus imitator Paupertatis fit amator

Et relictis omnibus Exsul abit, tollit crucem, Älavult Christum sequi ducem,

Quam praeesse dueibus,

3. Hie fons largae pietatis Opus piae largitatis

Primum suae tribuit Sanctitatis argumentum, Dans egeno vestimentum, Quo se magis induit.

7. Praedam ventis atque mari Datos munit salutari

Precum propugnaculo ; Dat salutem destitutis, Opern vitae constitutis

Mortis in articulo.

Ut compararet caelicam, Terrenam dedit tunicam,

Dedit, immo vendidit; Emit enim largiendo, Quod avare possidendo

Primus homo perdidit.

Arelatem transfretavit, Hie a febre revoeavit

Filiam Theocritae ; Fines petit Nemausorum, Gratuletur gens Gotorum

Tanto felix hospite.

517

Corvus pavit in deserto Servum Dei, quem aperto

Currus tulit aere; Mel, locusta praecursori, Cerva patris huius ori

Lac propinat ubere.

10. Armipotentis Franciae Regem orando gloriae

Regi reconciliat, Suum ei dum reatum, A quo sibi revelatum, Et dimissum nuntiat.

EP. XIV. Mone in, 165. getragen.

11. Nobis ergo propitius Sanctus pater Aegidius

Precum suarum aegide Gregem se venerantium, Nostrae salutis ostium, Defendat a tyrannide.

Folgt unmittelbar auf Suscipe sancte pater (Nr. 8). 8, 3 Tehocrite. 9, 3 bis 11, 6 von anderer Hand nach-

353. (10.) De s. Iohanne Baptista.

1 a. 0 praecursor, ortu cuius

Gloriosa fulget huius Diei sollemnitas,

2 a. Dies enim haec insignis,

Dies est haec digna dignis Laudibus ecclesiae,

3 a. Vox clamantis in deserto,

Gabrielis non incerto Conceptus oraculo

4 a. Ventris adhuc in abdito

Materni clausus posito Virginis in regia,

5 a. Citra virum, supra vires

Soli subis ut servires Deo solitudinem,

6 a. Victus ibi tibi vilis,

Tibi vestis hirta pilis Sacros artus induit,

7 a. Yere maior mulierum

Inter natos Deum verum Baptizans in homine.

8 a. Divina voce merito

Plus quam propheta diceris. Qui salvatorem populo

1 b. Dona nobis, te rogamus.

Ut devote persolvamus Laudes tibi debitas.

2 b. Qua lux solem praecessisti,

Odor florem praevenisti, Miles regem gloriae.

3 b. Reserasti mox genitus

Vocem patri divinitus Negatam ihcredulo.

4 b. Tuae regi iustitiae

Dedicasti laetitiae Beata primordia.

5 b. Fugis turbas, fugis urbes,

Ne qua levitate turbes Sanctitatis ordinem.

6 b. Tantae tarnen dignitatis,

Quod et verbo veritatis Approbari meruit.

7 b. Lavans eum, qui nos lavit

A peccatis et mundavit Mundum suo sanguiue.

8 b. Deum demonstras digito.

Longe visum a ceteris Et veluti sub speculo.

518

9 a. 0 quam felix eremita, 9 b. Cuius illustratur vita

Quantae vir abstiuentiae, Tot septiformis gratiae,

Quam sacris pollens do- Tot virtutum insignibus !

tibus,

10 a. In quo labes vitiorum 10 b. lila vestis angelorum,

Nulla prorsus laboravit, Virgiualis ignoravit

Sed naevum immunditiae Candor innocentiae.

1 1 a. Fructus ditat hos ter denus, IIb. Nos ergo piis precibus

Ulos vero sexagenus, Tuis astantes laudibus

Ornat honor te centenus Solve noxarum nexibus,

Caeli, vatum maxime. Martyr invictissime.

Ep. XXIX. Ohne Anrede des Adressaten. Schlufs: „Dilectis autem fratribus et sociis meis, quos ego felices et unanimes esse desidero, carmen mitto suppositum de sancti baptistae Iohannis imminente natali compositum, noviter expositum (1: expolitum?) ab inende meditationis et compositionis vagina recenter egressum, quod, ut eis praesentes et eos ex parte mea salutes, plurimum meminisse volo". Mone III, 42 u. f.

IIa, 2 Hornat. . IIa, 4 natum maxime (Mone).

354. (11.) De saneto Lupeutio.

Martyr insignis sacer et sacerdos, Quem tuae laudis modulamur hymnum Blandus aeeeptes, tibi supplicamus, Sancte Lupenti.

Iura qui propter Domini subisti Carceris tristes tenebras iniqui, Digna perpessus mala criminosis Crimine liber.

Qui Brunichildis solio superbae Sanguinem iustum sitiente ferro Caesus invicto bravium petisti Mortis agone,

Dum sacrum non es caput exsecratis Pro fide verae veritus salutis Perfidos vertens dare, veritatis Verus amator.

Ad duas partes duo mira fiunt: Alterum prineeps caput amne mersum Reddidit luci, tulit unda corpus Pondere pressum.

519

6. Tunc repertores referant moventur An caput membris capitive corpus; Sed caput membris placuit reponi

Pacis amore.

7. Unde collaudet populus fidelis Cum pari summum genito parentem Atque px*ocedens ab utroque flamen,

Compar utrique.

Fol. 136. Ungewifs, zu welchem Briefe gehörig. Vorher: „Schedula nondura clausa cum subisset animum, quod super absentia mea deberem vos aliquo rhythmico carmine consolari , vosque iuxta vestram consuetudinem inter duplicibus festis nou habere de sancto Lupentio laudem praecedentem ad legendum evangelium procedentem , scribere placuit et vobis mittere de eodem hymnum sapphico pede currentem et praecurreutem fistulam laudationis tubam evangelicae lectionis. Vgl. Neues Archiv XVI, 110.

355. (12.) De sancto Lupentio.

1. Christo nostra devotio,

Sacro flagrans spiramine, Laudis excelsa gloriam Voce resultet hodie, Qui certanti Lupentio Sancto pro suo nomine Concessit et victoriam Et praemium victoriae.

2. Hie dum pro vitae merito

Dignum et aeeeptabile Regi regum exhiberet Sacerdotis officium, Agone mortis inclito

Nactus tropaeum nobile, Declaravit, quod haberet Regale sacerdotium.

3. Qui Brunichildis impiae

Comprehensus malitia, Iussa cuius hostiliter

Fervebant contra Dominum, Pro amore iustitiae Poenas in patientia Superavit alacriter

Caesus a viris sanguinum.

520

4. Huic dum nocturno tempore

Rohdo simul et Augminus Degeneri militia

Nudatis instant ensibus, Caput truncant a corpore, Sed, ut occultent facinus, Gravi pressum materia

Trudunt utrumque fluctibus.

5. In laudem Christi militis

Duplex ibi mirabile Divinitatis munere

Datur eidem tempori: Nam de profundo gnrgitis Caput refert pes aquilae, Corpus obrutum pondere Reportat unda littori.

6. Tunc repertores partium

Movet pia contentio

Super diversis partibus, Quae cui reddi debeat. Tandem Deum timentium Mediante consilio

Placet, ut pulsis litibus

Caput ad membra redeat.

7. Iste martyr egregius

Dignus laude iidelium, Cuius Deus exaudiat Insistentes praeconiis, Gregem istum Lupentius Orando spiritalium

Nunc et semper custodiat A luporum insidiis.

Fol. 136. Das Lied folgt unmittelbar auf den vorhergehenden Hymnus. Vgl. Neues Archiv XVI, 111.

356. (13.) De sancto Reinigio.

1 a. Oremus omnes pariter, 1 b. Voce profert laetabunda,

Imploremus humiliter, Deo nostro sit iucunda

Ut haec, quam nostra contio Decoraque laudatio.

2 a. Christi namque confessoris 2 b. Cuius doctrina, moribus

Nostri vox resultat oris Et exemplorum floribus

Gloriosa praeconia, Sancta vernat ecclesia.

521

3 a. Huic in Laudunensi pago Felix ortus et propago Clara parentum serie;

3 b. Laudunensi pago uatus Fuit, sed praedestinatus Pater Remensi patriae.

4 a. Princeps hie praesulum Francorum populum Prius incredulum, Super quem zabulum Regnare repperit,

4 b. Eo, quod impio De sub dorainio Raptum remigio Praedicatorio Prudenter traxerit

5 a. Ad portum gratiae, Datos perfidiae Reddens iustitiae Navis ecclesiae Rector egregius.

5 b. Fuit divinitus

Antequam genitus Noraine cognitus Et sacra proditus Voce Reraigius.

6 a. Ciaret ab exordio Sancta conversatio, Deitatis munere Signa coepit agere, Dum adhuc nutricio Penderet ab ubere.

6 b. Quo nutritus fuerat,

Lacte matris reserat

Liniendo loculos

Oculorum oculos

Eius, qui praedixerat

Ortus sui titulos.

7 a. Necdum adoleverat Cum, sicut didicerat, Se subtraxit populo, Retraxit a saeculo Pedem, quo vix steterat In eius vestibulo.

7 b. Declaratur pontifex Et salutis opifex Spiritali lumine Perfusus et unguine, Fitque sacer sacrifex Coram sacra virgine.

8 a. Captum mente,

constrictum vineulis Inopiae,

carentem oculis, Verbo solvit, recreat epulis, Decorat lumine.

8 b. Sic unitas

summa per famulum, Trinitatis

eultorem sedulum, Operatur

uno miraculum

Trinum in homine.

9 a. Conflagrantis

urbis Remensium Se dans globis

flammarum. ovium Sedat ignes,

sed et daemonium Puellae nobilis

9 b. Fugat fusis

ad Deum preeibus Et mox mortis

addictum legibus Redivivam

reddit parent bus. Ob hoc plus humilis.

522

10 a. Christus chrisma paradisiacum Misit ei,

cum Parisiacum Regem Deo

sacravit una cum Regis militia,

10 b. Iniraicos

crucis exsuperans Et sanguine

Christi confoederans, Generatos

morti regenerans Ad vitae praemia.

IIa. 0 Francorum

gentis apostole, Super ea,

quam Deo subole Lucratus es, affectu condole Paterni pectoris

IIb. Et in huius

mundi naufragio Fluctuantes

tuae remigio Sanctitatis refove gaudio Superni littoris.

1 2 a. Sancte pater

et venerabilis, Digne praesul

et admirabilis, Esto clemens et exaudibilis Tuis supplicibus,

12 b. Ut per tibi

concessam gratiam Apud Christi

misericordiam Invenire

possimus veniam Nostris excessibus.

Ep. I. Reverendo patri ac domino Henrico, Remorum archiepiscopo. Am Schlüsse : „In cuius honore sacratissimi Deoque gratissimi confessoris depictum flore rhythmico facienti finem epistolae dictamen adnecto". Mone III, 490 ff.

Str. 4a und b über Rasur. 4b, 2 Desub dominio (Mone), mit der Anm. „für sub nach dem Französischen dessous; ich glaube, man verweist richtiger auf den Hebraismus im Officium S. Clementis (ßrev. Rom. Nov. 23. Noct. I Resp. 1.): „de sub cuius pede fons vivus emanat". 4b, 3 Remigio (Mone). 9 a, 1 Cum flagrantis. 9 a, 3 Sedans. 11 a, 4 sobole. 11 b, 4 Remigio (Mone).

357. (14.) De ss. Rufiuo et Valerio.

In hoc sacro sollemnio [Sollenni cum praeconio] Laudes regentis omnia Resultet in ecclesia Modulis laetitiae, Qui pro se militantium Rufinum et Valerium Donativo muneravit Et victores honoravit Mercede victoriae.

2. Vere namque sunt victores Veritatis assertores, Qui pretioso sanguine Fuso pro Christi nomine Purpurant ecclesiam. Claris Romae natalibus Orti Gallorum gentibus Deum verum praedicabant Et egenis erogabant Facultatum copiam.

523

Hoc audito iudex quaeri lubet eos et torqueri; Infideles atque rei Catenatos servos Dei Trahunt ad supplicium. Sistuutur ante praesidem, Profitentur veram fidem, Flagellantur a iudice, Christum fatentes publice Verum Dei filium.

Post tormenta, post labores,

Post flagella. post dolores, Signo Christi triumphali Praemuniti, capitali Plectuntur sententia.

Quorum devotis precibus

Irretitos criminibus Nos a peccatis abluat Rex caelestis et annuat Sempiterna gaudia.

■i. Furibundus frendet leo, Uli laudes canunt Deo, Mox truduntur in carcere, Sub catenarum pondere 1 Clamantes ad Dominum : Pro cuius fide caedimur, Cuius amore patimur

Haec tormentorum genera, Christe redemptor, libera Nos a viro sanguinum.

Christi martyr, o Rufine, Cum quo viges sine fine, Pande nobis tua prece, Qui iacemus in hac faece, Polorum palatia. Christi miles, o Valeri, Memor esto nos tueri

Et pro nobis orans Deum Pio regi gregem reum Pie reconcilia.

Fol. 115. Ungewifs, zu welchem Briefe gehörig. Vor dem Hymnus die Worte: „De sanctis martyribus nostris, quia tantis in periculis invocati fuerunt a nie suppliciter et in tanta mihi miseria misericorditer adfuerunt, seribere placuit et mittere tibi laudes triumphalem eorum passionem sub elegantia rhythmica concinentes.

358. (15.) De sancto Stephano.

1. Protomartyr Stephanus tuus, o rex gloriae, Et invictus signifer caelestis militiae Hostes tui nominis vicit ho die, Domine, Suo sanguine.

3. Sit laus protomartyri

Stephano, qui Spiritus Sancti plenus gratia

veritatis inclitus

Defensor exsistere

non est veritus,

Domine,

Suo sanguine.

Tui protomartyris

Stephani sollemnia Psalmis, hymnis, laudibus

recolat ecclesia, Qui promissa meruit a te praemia, Domine, Suo sanguine.

Tuum protomartyrem

Stephanum, qui fortiter Triumphavit hodie,

collaudemus pariter, Consecrans ecclesiam tuam digniter, Domine, Suo sanguine.

"111 "^ M -. W »

f f ((( f Hl C

r r r r f r r i r

f(f (((((! t (

frrrrrrrr

fTf r Kf f r

* X

r t

r f

1111WM/

I I 8 C C V

'.VA .'.V.'

j

-

III I t fc » I I } 1 Viii i 1 1 i i i

« O * Hill) II

i i i »

IL* t t II I 3

- IL> M

i i i

i

i ■> i

4

- 524

Protomartyr Stephane, qui devotis precibus Exorasti Dominum

pro te lapidantibus. Assistentes protege tuis laudibus. Domine, Tuo sanguine.

6. Pro beato Stepbano tibi benedicimus. Rex, Corona martyrum.

tibi grates agimus, Imitari, petimus, da. quod colimus, Domine, Suo sanguine.

Ep. XXIV. G. de Basochis b. Cathalauneusis ecclesiae venerabili concanonieo et amantissimo sibi philograpbo. ... Sehlufs: ..Sed et Carmen, etsi forte minus laudabile, laudatorium tarnen domini et patroni nostri proto- martyris ad honorem et amorem tuum flore tibi rbvthmico simul et rbetho- rico colore depinxi , qui color inter multiplices species annominationis non Ultimos elegantiae blandimento per commutationem casuum fit hoc modo'". Mone III, 510.

359. (16.) De 8. Thoma Cantuariensi.

1 a. Martyr Christi, quem laudamus

Martyr, cuius eelebramus Diem natalitium.

2 a. Iste dignus Thomas dici

Non solum apostolici Norainis promeruit.

3 a. Adversanti qui perverso

Propter Deum ex adverso Staus in die proelii,

4 a. Yirum angelicum

Et patrem patriae Propter iustitiam Damnat exsilio TyrannusAnglicus.

5 a. In hoc certamine

Vir plenus gratia, Pro Christi nomine

Pulsus ab Anglia, Venit magnifkum

Ad regem Franciae, Regem pacificum.

Regem ecclesiae

Dcfensorem.

6 a. Sub hac perfidia

Redditur Anglicis Pater amabilis ;

1 b. Donet nobis. ut insigne

Recolamus sui digne Triumphi praeconium.

2 b. Sed virtutum et sanctorum

Apostoli meritorum Consors esse studuit.

3 b. Pastor bonus exposuit

Et pro suis opposuit Se murum refugii.

4 b. Fremit in medicum

Frenantem impie ^lentis insaniam Sacro consilio

Suum phreneticus.

5 b. Illustris exsulum

Rex reconciliat Tyranno praesulem,

Qui dolum palliat Pacis umbraculo

Fictae vel fictilis, Namque discipulo

Tradenti similis Occulit osculo Proditorem.

6 b. Redit iustitia.

Comes pontificis Inseparabilis.

7 a. Proh dolor, igitur Dolus cletegitur, Et quid atrocius? Quo patre lilius

Immolatur, Hie e contrario Pater a filio Trucidatur. Ornat altaria

Spiritalis Iam pridem hostia Triumphalis.

>25 -

7 b. Mactatur pontifex Sacer et sacrifex Fit sacriticium Suave nimium

Maiestatis Summae conspectibus, Res mira ! manibus Exsecratis. Punitus gladiis Anglicorum, Potitur gaudiis Angelorum.

Ep. XVIII. N. , carissimo fratri suo, militanti Deo vitae claustralis in castris Ocliis sub nigris indumentis. Am Schlafs: ..Quod si non ista sufficiunt, interim, donec nos offeramus invicem oculis et osculis nos iun- gamus, precor, ut in epistolae üne respicias et reeipias pro solacii supple- niento Carmen, quod de novi et electi martyris et archipraesulis Deo dilecti Thomae victoriosa passione compositum tibi mitto".

3 a, 1 Adversante.

2.

300. (17.) De s. Thoiua Cantnariensi.

3

Luge lucis, Anglia, Sublato tibi radio, Luge, rnater, pro filio,

Plange patrem, filia,

Plange, Cantuaria,

Tuum decus et decorem, Sponsa virum, grex pastorera,

Magistrum eeclesia.

Sed parcendum potius

Est lacrimis, vox flentium Convertatur in gaudium ;

Nam de morte clarius

Triumphat egregius

Christi miles, quem deeepit Mortis reus et praeeepit

Oecidi rex impius.

Dat caritatis Stadium Largam dolendi copiam Et maerendi materiam,

Sed vincendi Studium

Et vincentis praemium Premit causam tristitiae, Dat gaudere victoriae

Corona Stipendium.

Nam tanta de praemio Triumphantis debet esse, Tarn sollennis, est necesse,

Sit ut exsultatio,

Quanta de supplicio Patientis et agone. De beata passione

Quam pia compassio.

Haec est illa lacrimarum

Bipertita divisio,

Quas bimembris compunetio Fönte trahit gratiarum, Ut in sacro scripturarum

Invenimus eloquio.

Lavat istis se lamentis Sub timore eonstitutus, Sed amore resolutus Consolatur bis fluentis, Aestum liquefacit mentis, Ut dilectus est locutus.

526

Pia naturae pignora Gignit ex carne genitus Affectus istos gemitus, Praesentis inter aequora Vitae pacis ad littora Suspirat in his spiritus.

10. Hie est typus altarium.

Quorum hoc aere regitur, Illud ex auro legitur; In isto sacrificium Immolatur carnalium, In illo tus incenditur.

Sic non de carne femina, Sed de costa producitur, Cum animale regitur A ratione domina, Cuius cum siccat lumina, Caro pro costa redditur.

11. Debemus diligentius

Hunc sanetorum affectuum Modum servare mutuum Sicut axa superius. Cum haberet inferius, Suspirabat irriguum.

9. In hac scala descendentes Per gradus eius mysticos Super greges erraticos Et iterum ascendentes Contemplari piae mentes Solent cives angelicos.

12. Ergo chorus ecclesiae

Poenis assit medullitus, Quas vicit martyr inclitus

Congratulemur gloriae,

Qua gloriatur hodie

Victor in astris positus.

Ep. XX. G. de Basochiis dilecto suo Petro. Schlafs : „Unde pro solacii detrimento, quod mutuo nobis facit absentia, redimendo de beato Thoma novo martyre uoviter editum carmen epistulae tibi dedieatae subnecto'*.

361. (18.) Becta nionentem sequendum.

Quisquis consilia

reeta monentis, Perverse prohibet

lumina mentis; Est ergo funditus

qui sapientis Contemnit stolidus

iussa medentis.

Talern nie fateor

ergo fuisse, Qui te sustinui

deseruisse, Iutirmus medico

terga dedisse, Qui vere poteras

consuluisse.

2. Nolentem raedici

iussa subire ■Infirmum merito

constat obire, Sic, qui consilium

spernit inire, Censetur pariter

iure perire.

4. Tu me consilii

luce serenus, Dives cuius eram

mentis egenus, Castigando tuis

doctor amoenus Certabas monitis

reddere foenus.

527

5. Hi virtutis erant 6. Sed ventis tribuens

fortia tela, haec vagabundis

Quorum zelus erat Digue nostra caret

absque querela, cymba secundis,

Vitae naufragiis Quam contra variis

prospera vela, atque profundis

Morum vulneribus Fortunae pelagus

apta medela. militat undis.

7. Iam succurre meis,

obsecro, spebus Sacris autidoto

de speciebus, Sic sint laeta tuis

tempora rebus Et multis faveat

vita diebus.

Ep. IX. Venerabili viro , magistro suo N. Schlufs : „Quapropter ex vagina metrici carminis sententiosum praecipitans in mea dilecta mucronem ex ore meo me iudico. Parcite confitenti.

2, 3 meritor. 3, 8 consiluisse.

362. (19.) De Bono Mortis.

Quam gravis exsilii fuit baec proscriptio, per quam

Ad patriam reditus non nisi morte datur. Haec uigra condicio est et Candida, flebile pactum,

Laetitiaeque simul levis et aspera lex. 5 Non vitet quis enim, valeat cum vivere, mortem,

Ad patriam nolit quisve redire suam. Sed superat reditus dulcedo mortis amarae,

Cedit et invitus victus amore timor. Mors ea mors felix, mors vivere digna vocari, 10 Mors, vitae praeco, semper emeuda mibi. Mors ea mors haec est, de qua scriptura: Beati

In Domino, clamat, qui moriuntur, erunt. Det Deus omnipotens placiti cum venerit hora

Consummare tuos hoc tibi fine dies.

Ep. XXI. G. de Basochiis carissimo suo Petro. Das Gedicht schliefst ohne weitere Einleitung an den Brief an.

Philippus de Grevia,

Cancellarius Parisiensis, t 1236.

Philippe de Greve war nach Alberich von Troisfontaines in der zweiten Hälfte des 12. Jahrh. zu Paris geboren. Wir werden daher seinen noch ungedeuteten Beinamen vielleicht mit der Pfarre Saint-Jean en Greve (Sancti Johannis in Gravia) in Verbindung bringen dürfen, deren Kirche im Jahre 1800 niedergelegt ward , um dem Hotel de Ville Platz zu machen. Über seine Jugend, seinen ersten Unterricht, seine weiteren Studien, die ihn wohl kaum aus seiner Vaterstadt geführt haben , sind wir völlig ununterrichtet, Im Jahre 1217 (Alberich nennt das Jahr 1223) finden wir ihn als Kanzler der Pariser Kirche (nicht des Königs , auch nicht der Universität) an der Spitze aller vom Erzstuhle abhängigen Unterrichtsanstalten. „Eodem anno factus est cancellarius Parisiensis Philippus, optimus theologus, de ipsa civitate oriundus, cuius patruus fuit Galtherius senior, camerarius" (Alberich, Mon. Germ. SS. XXIII, 913). Bald nach seiner Ernennung geriet der Kanzler in heftige Fehde mit der Universität, die er seiner Jurisdiktion botmäfsig machen wollte; er ging so weit, die Lehrenden zu exkommunizieren, die Lernenden einzusperren. Die Sache kam nach Rom vor Honorius III. (1219), der Philipp vorlud, gegen ihn entschied, seinem Spruche indes keine weiteren unliebsamen Folgen gab.

Um 1224 erhob dieser neuen Streit, diesmal gegen die Bettelmönche, denen er untersagte , andere Hörer als ihre eigenen Kleriker zuzulassen. Wieder entschied der Papst, diesmal Gregor IX, der grofse Gönner der Mendikanten, gegen den streitbaren Kanzler.

Abermals loderte der Streit 1229 auf, diesmal zwischen der Universität und den Bettelorden. Dafs der Kanzler auch an diesem Zwiste sich beteiligt habe, macht der Umstand wahrscheinlich, dafs er sich 1230 aus Paris ge- flüchtet hatte, wo ihm vermutlich der Boden zu heifs geworden. Im folgenden Jahre war er indes wieder in Paris und waltete seines Amtes, „theologicae scholae Parisiis gloriose praefuit" (Henricus Gandaven. de ^criptt. eccl. c. 50).

Einen letzten Streit, in dem nur Magister Arnoldus, späterer Bischof von Amiens, ihm zur Seite stand, focht der Kanzler mit gewohnter Schärfe zu- gunsten der Erlaubtheit der cumulatio beneficiorum. Er starb nach Alberich von Troisfontaines, der seine Grabschrift mitteilt, zu Weihnachten des Jahres 1237 (Mon. Germ. 1. c. 940), nach Henri d'Andeli, der wohl mehr Glauben verdient, am Stephanstage 1236:

Qui de sa mort vuet savoir terme,

M et CC et XXXVI

loigne ensemble, et tot issis

De sa mort saura verite

L' andemain de Nativite.

529

(Vgl. Paul Meyer, Henri d'Andeli et le chancelier Philippe. Roraania I, 215). Thomas von Cantimpre erzählt uns eine Sage über den Tod des „Kanzlers" (De apibus I, 6), Henri d'Andeli feiert ihn in Versen, welche uns die hohe Bedeutung des Mannes für die Kirchen- und Gelehrtengeschichte seiner Zeit nahebringen, den er, ohne sich dem Gesj)ötte preiszugeben, den tüchtigsten und weisesten nennen darf, „qui fut en la crestiente".

Der rastlose Kanzler war auch ein fruchtbarer Schriftsteller. Wir be- sitzen von ihm, noch ungedruckt, eine Summa theologica und drei Predigt- werke: Sermones festivales, Sermones super Psalterium, Sermones super Evangelia. Daneben fand er noch Zeit für die Dichtkunst und die Musik ; denn er ist immer einer der besten und produktivsten Dichter des 13. Jahr- hunderts, der sich an der liturgischen wie der nichtliturgischen, an der geistlichen wie der weltlichen , an der lateinischen wie der Poesie in der Volkssprache mit gleichem Eifer beteiligt. Wir besitzen leider kein voll- ständiges Repertoir der poetischen Werke des Kanzlers , sondern lernen einzelne hier, andere dort kennen.

Eine Anzahl seiner Poesien verrät uns Salimbene in seiner Chronik, eine weitere die Handschrift des Britischen Museums Egerton 274 (vgl. Anal. XX, 16 ff.), eine dritte die Darmstädter Hs. 2777, ein Sammelband des Dominikanerklosters St. Jakob in Insula zu Lüttich aus dem 13. oder dem Anfange des 14. Jahrhunderts. Sie stellt fol. 3a bis 4b 26 Texte, leider meist unvollständig, oft nur die erste Strophe wiedergebend, zusammen unter der Überschrift: „Ista sunt dicta Cancellari Parisiensis." Aufser diesen drei Quellen finden wir einzelne Lieder da und dort dem Kanzler zugeschrieben. Da die meisten seiner Gedichte bereits im XX. und XXI. Bande der Analecta gedruckt sind, können im folgenden nur die noch ungedruckten mitgeteilt werden. Ich werde aber hier eine alphabetisch geordnete Liste seiner Lieder, so weit sie uns bekannt sind, zusammenstellen unter Angabe der Quelle, welche uns Philipp als Autor nennt, und des Ortes, wo das Gedicht gedruckt ist. Ich werde dabei Salimbenes Chronik mit S., die Egertonhandschrift mit E, die Lütticher Handschrift zu Darmstadt mit L bezeichnen.

Zuvor noch eine Bemerkung. Ich habe Anal. XX, 17 in bezug auf die Egerton-Hs. gesagt: „Sicher von Philippus ist, was vor fol. 42a steht, sicher nicht von ihm, was nach fol. 58 a folgt, vielleicht von ihm, vielleicht auch nicht, was zwischen beiden Grenzen liegt." Dies ist durch die Darm- städter Handschrift widerlegt. Sie enthält ein Gedicht, das in der Egerton Hs. auf fol. 42a steht; es sind also auch die Lieder fol. 42a bis 56b von Philipp. Dies bestätigt Henri d'Andeli, der in seinem Dit du Chancelier Philippe diesem ein Lied zuschreibt, das in der Egerton Hs. auf fol. 45a steht:

Un condut, ou il ne faut rien, Fist: Ar/mina militiae, Que li der n'ont mie oblie.

Ferner folgt nun (vgl. Anal. XX, 19), dafs alle Lieder der Ab- teilung XIII. des Codex Laurentianus PI. 29. 1 von Philipp de Greve sind. Ich werde diese Lieder also in die Liste aufnehmen und mit einem XIII. bezeichnen, da sie uns, eines ausgenommen, nirgends als Lieder des Kanzlers bezeichnet werden, sondern seine Verfasserschaft nur durch einen Schlufs festgestellt ist.

Ad cor tuum convertere . . L XXI, 104.

Aestimavit hortulanum . . . S L,

Agmina militiae E XXI, 195.

Annus renascitur XIII XX, 91.

Aristippe quamvis sero _ . . L XXI, 152.

A sinu patris mittitur . . . XIII XXI, 45.

A solis ortus cardine . . XIII XX, 37.

Ave gloriosa virginum regina E XX, 170.

Ave Maria virgo virginum . XIII XX. 208.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 34

530

Beata uobis gaudia .... Beata viscera Mariae virgims Bonum est confidere . . . Breves dies hominis ....

Bulla fulminante

Centrum capit circulus . . . Christo psallat ecclesia . . . Christo sit laus in caelestibus Christus assistens pontifex. . Christus patris gratiae . . . Crux de te volo conqueri . . Culpae purgator veteris . . Cum sit omnis caro tbenum . De patre principe ....

Descende caelitus

Dies salutis oritur .... Dum medium silentium . . Ecce mundi gaudium . . . Ecce tempus gaudii .... Excutere de pulvere .... Exsultet haec contio . . . Exsultet plebs fidelium . . . Exsurge dormis Domine . . Felix dies et grata ....

Festa dies agitur

Fidelium sonet vox sobria . .

Filii Calvariae

Fontis in vivulum .... Gaude Sion devoto gaudio

Homo considera

Homo natus ad laborem . . Homo quam sit pura . . . Homo qui semper moreris Homo vide quae pro te patior Iam ver aperit terrae gremium Illuxit lux caelestis gratiae .

In agni convivio

In Domino confidite ....

In hac die Dei

In hoc ortus occidente . . . In hoc statu gratiae .... In omni fratre tuo .... In rerum principio .... In salvatoris nomine .... Inter membra singula . . . In veritate comperi .... Laqueus eonteritur . ' . . Luto carens et latere . . .

Minor natu tilius

Mors vitae propitia .... Mundi princeps eicitur . . . Mundus a munditia .... Nicolae praesulum .... Nitimur in vetitum ....

Novum ver oritur

Offerat ecclesia

( t labilis sortis humanae . .

0 Maria noli rlere . .

O Maria virginei

L .

L . L . XIII E . S . XIII XIII L . XIII

XIII E . XIII XIII XIII L . XIII XIII L . XIII XIII L . XIII E . XIII XIII L . XIII E . LE. S . L . E . XIII XIII XIII XIII XIII L . XIII E . XIII E . E . E . E .

XXI,

XX,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

XXI,

XX,

L,

XXI;

XXI.

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

XX,

XX,

XXI,

XXI,

XXI,

L,

XXI,

XX,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

XX,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

XX,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

E XIII XXI,

E . XIII XIII E . XIII E . XIII X1I1 L .

s .

E .

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XXI,

XX,

XXI,

XXI,

L,

XX,

176. 148. 122.

95. 126.

88. 4::. 93.

45. 20. 47. 95. 37. 55. 47. 38. 95. 93. 105. 86. 42.

27.

89.

44.

85. 146.

51.

93. 197.

20.

98.

18.

94.

91.

66

41.

38.

53.

95. 200.

60. 189. 116. 203. 195.

39. 196.

40.

41. 144.

88. 106.

94.

50.

97.

141.

531

O mens cogita quod proderit . . E XXI, 97.

Omnes gentes plaudite XIII XXI, 43.

O quanto consilio XIII XX, 210.

Pange lingua Magdalenae . . . S L,

Passionis aemuli XIII XXI, 48.

Pater creator omniura XIII XX, 89.

Pater sancte diete Lotharius. . . E XXI, 173.

Procedenti puero XIII XX, 90.

Processit in capite XIII XXI, 46.

Psallite regi gloriae XIII XX, 95.

Quid ultra tibi facere L XXI, 141.

Qui pro nobis mori XIII XXI, 50.

Quisquis cordis et oculi SE XXI, 114.

Quo me vertara neseio L XXI, 143.

Quomodo cantabimus L XXI, 165.

Quo vadis, quo progrederis . . . L ' . . XXI, 107.

Rex et sacerdos praefuit . . . . L XXI, 173.

Rex omnipotentiae XIII XXI, 41.

Salva nos Stella maris XIII XX, 209.

Salve virgo virginum XIII XX, 209.

Si vis vera frui luce L L,

Sol est in meridie E XX, 212.

Sol oritur in sidere L XX, 82.

Suspirat spiritus E XXI, 109.

Tempus adest gratiae XIII XXI, 51.

Tempus est gratiae E . . XX. 31.

Transite Sion filiae XIII XXI, 49.

Vae mundo a scandalis L XXI, 148.

Venditores labiorum ...... E XXI, 203.

Veni sancte spiritus E XXI, 56.

Venit Jesus in propria L XX, 164.

Veris principium XIII XX. 92.

Veritas aequitas E XXI, 127.

Veritas veritatum L XXI, 120.

Veterem maerorem pellite .... XIII XX, 92.

Vetus purgans facinus XIII XXI, 43.

Vide quo fastu rnmperis . . . . L XXI, 159.

Vineam meam plantavi XIII XXI, 47.

Vitia virtutibus E XXI, 118.

Vivere quae tribuit XIII XXI, 39.

Vocis tripudio XIII XXI, 46.

Mit dieser Liste ist natürlich die poetische Produktion Philipps de Greve keineswegs erschöpft. Zweifellos hat er auch einen guten Teil der anderen Lieder des Codex Laurentianus geschrieben, so beispielsweise die beiden Gedichte über den Nagel Christi: Clavus pungens acumine (Anal. XXI, 22) und Clavis clavo retunditur (Anal. XXI, 169), da uns Alberich von Troisfontaines berichtet, dafs er ein opusculum über den Verlust und die Wiederauffindung dieser Reliquie verfafst hat (Mon. Germ. 1. c. p. 931).

Die Handschrift der Laurentiana PI. 25. 3., ein Franziskanergebetbuch vom Jahre 1293 (vgl. Bandini I, 751) bezeichnet Philipp als Verfasser des Liedes Virgo, templum trinitatis, (Mone II, 165) und der Sequenz Mi ss us Gabriel de caelis (Mone II, 53), welch letztere indes die Ox- forder Hs. Jun. 121 in einer gleichfalls dem 13. Jahrhundert angehörigen Eintragung einem Prior von Montaigu zuweist: „Prior Montis acuti: Hodiernae lux diei et Missiis Gabriel de caelis." Beide Gedichte lassen indes den Geist, der aus den sonstigen Poesien des Kanzlers spricht, stark vermissen und verletzen nicht nur ausnahmsweise die Cäsur, die Philipp de Greve nach der zweiten Dipodie des trochäischen Tetrameters zu

34*

532 -

beobachten pflegt, so dafs ich es nicht wage, ihm die beiden Hymnen bei- zulegen. Den Geist des Kanzlers vermisse ich auch in dem Glossenliede Ave, Dei genetrix et immaculata, welches in Clm. Monacen. 14940 demselben zugeschrieben wird, während die Salzburger Handschr. Petrin, a I 14 und a IV 9 Robert Grossetete als Verfasser bezeichnen: „Sequens salutatio virginis gloriosae est composita per magistrum Rudbertum, tjuscopum civitatis Linconiensis, et Urbanus VI. eam confirmavif etc. (vgl. Anal. XXX 274 ff.). Dagegen könnte von ihm herrühren die Sequenz Inter natos mulierum (Anal. XXXIX, 173 sq.), die eine Kölner Handschrift mit seinem Namen in Verbindung bringt, obschon auch diese Sequenz dreimal die beregte Cäsur verletzt. Ferner sind im Stile des Kanzlers auch die beiden Cantionen: Post dubiam, post nugatoriam und Xec mare flu mini gehalten, die Hagen (L'armina medii aevi, 182 ff. und 186 ff) aus Codex Bernen. 568 herausgegeben hat, dessen Alter (saec. 12.) dann vielleicht etwas zu hoch eingeschätzt ist. Doch da dies alles sich wohl vermuten, nicht aber beweisen läfst, mag es genügen, darauf hin- gewiesen zu haben.

363. (1 ) De sancta Maria Magdalena.

Ad Vesperas.

Pange. liugua. Maudalenae Lacrimas et p;audium.

Sonent voces laude plenae De concentu cordium.

Ut concordet philomenae Turturis suspirium.

4. In praedulci mixtione

Nardum ferens pisticum

In unguenti fusione

Typum gessit mvsticum,

Ut sanetur unctione. Unxit aegra raedicum.

lesum quaerens eonvivarum Turbas non erubuit.

Pedes unxit, lacrimaruin Fluvio quos abluit.

Crine tersit et culparum Lavacrum promeruit.

5. Pie Christus lianc respexit

Speciali gratia, Qaia raultum hunc dilexit,

Dimittuntur omnia, Christi, quando resurrexit,

Facta est praenuntia.

Suum lavit mundatorem, Rivo fons immaduit,

Pium fudit fons liquorem Et in ipsum refluit,

Caelum terrae dedit rorem, Terra caelum compluit.

Gloria et honor Deo, Qui paschalis hostia,

Agnus mente, pugna leo, Victor die tertia

Resurrexit cum tropaeo Mortis ferens spolia.

Collect, ms. Pratense (ol. Cirencestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin. 11867. A. Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B. Brev. ms. FF. Teutouicorum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1197. C. Brev. ms. Cantabrigiense saec. 15. Cod. Duacen. 167. D. Collect, ms. Vadstenense saec. 15. Cod. Upsalen. C 23. E. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen C 477. F. Brev. ms. Emmera- mense saec. 15. Clm. Monacen. 14 757. G. Orat. ms. Campense anni 1462.

533

Cod. Darmstadien. 521 H. Miss. ms. Romano-Franciscan. amii 1478. Cod. Capit. Xovarien. XLI (129). I Brev. ms. FF. Teutonicorum anni 1498. Cod. Mus Bohem. XII G 17 K.

1, 1 Collaudemus Magdalenae DE. 1, 2 Lacrimis I. 1, 3 lade B.

1, 5 Et concordet BCDFGH. 2, 5 Crimen A; texit BI. 2, 6 Lavacrum, quod meruit B. 3, 2 Rivo fontis immaduit I. 3, 3 fundit A. 3, 6 Caelum terra CG; Caelum terrae F; Terra caelo B. 4, 3 Et unguenti AF. 4, 5 Spiritalis unctioue I. 4, 6 Aegra unxit F. 5, 2 Spiritali gratia I. 5, 3 hanc dilexit I. 5, 5 Christus I. 6, 2 paschali BCF.

6, 3 Agnus morte pugnat I ; Agimus mente F. 6, 6 Ferens mortis praemia C. Str. 5 und b' fehlen; an Str. 4 schliefst sich ohne Unterbrechung: Aestimavit hortulanum etc. G.

364. (2.) De sancta Maria Magdalena.

Ad Xocturnum.

1. Aestimavit hortulanum 4. Iesu bone, Iesu pie,

Et hoc sane credidit, Quid te monstrans latitas?

Seminabat enim granum, Quid occultas te Mariae,

Quod in mentem cecidit, Meutern cuius habitas ?

Linguain movit et non manum, Intus plena vero die

Lingua Iesum indidit. Nescit, ubi veritas.

2. Non agnovit figurali 5. 0 quam mire Iesu ludis,

Latentem imagine, A quibus diligeris !

Menüs agrum spiritali Quando ludis, non illudis,

Excolentem semine, Nee fallis nee falleris,

Sed cum eam speciali Sic includis, quod exeludis,

Designavit nomine. Notus non agnosceris.

3. Haec a Iesu Iesum quaerit, 6. Gloria et honor tibi,

Sublatum conqueritur, Spes, vita, lux animae.

Iesum intus mente gerit, Per quem sperat se proscribi

Iesus praesens quaeritur, Libro mortis pessimae;

Mentem colit, mentem serit Praestent sibi nos conscribi

Iesus, nee pereipitur. Peccatricis lacrimae.

Collect, ms. Pratense (ol. Cirencestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin. 11867. A. Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B. Brev. ms. FF. Teutonicorum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1196. C. Brev. ms. Cantabrigiense saec. 15. Cod. Duacen. 167. D. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. ^ueeic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. E. Brev. Emme- ramense saec. 15. Lim. Monacen. 14757. F. Orat. ms. Campense anni 1462. Cod. Darmstadien. 521. G. Brev. FF. Teutonicorum anni 1498 Cod. Mus. Bohem. XII G 17. H.

1. 3 .Seminavit E. 1, 5 Linguam novit AB. Str. 2 fehlt F. 2, 1 Nam agnovit G. 2, 5 sq. designavit speciali E. 3, 1 Hie a Iesu G. 3, 6 non perspicitur F. 4, 1 Iesu, Iesu, Iesu pie B. 4, 2 Quid demonstrans latitas A. 4, 4 Mente cuius BG. 5, 1 Iesu laudis C. 5, 3 nee illudis F. 5, 5 Sed includis A; nee exeludis F; Iam amanti te exeludis E. 6, 1 et honor Christi F. 6, 2 Spes vitae G. 6, 3 Per quam BE. 6, 4 mortis anxiae F.

534

365. (3.) De sancta Maria Magdalena.

Ad Landes.

0 Maria, noli flere,

Iam non quaeras aliura; Hortulanus hie est vere

Et colonus mentium, Intra mentis hortum quaere

Mentis operariura.

Iam non miror, si nescisti Magistrum, dum seminat ;

Semen, quod est verbum Christi Te magis illuminat,

Et Rabboni respondisti, Dum Mariam nominat.

2. Unde planctus et lamentumV 5. Pedes Christi quae lavisti

Quid mentem non erigisV Quid revolvis monumentum ?

Tecum est, quem diligis ; Iesum quaeris, et inventum

Habes nee intelligis.

Fönte Iota gratiae, Quem ab ipso reeepisti,

Funde rorem veniae. Resurgentis, quem vidisti,

Fac consortes eloriae.

Unde gemis, unde ploras?

Verum habes gaudium ; Latet in te, quod ignoras,

Doloris solacium ; Intus habes, quaeris foras

Languoris remedium.

Gloria et honor Deo.

Cuius praefert gratia Invitanti pharisaeo

Mariae suspiria,

Cenam vitae qui dat reo Gratiae post prandia.

Collect, ms. Pratense (ol. Cireucestren. '?) saec. 13. ex. Cod. Parisin. 11867. A. Collect, ms. Italicum saec. 14. in. Cod. Rossian. IX 43. B. Collect, ms. Vadstenense saec. 15. Cod. Upsalen. C 23. C. Brev. ms. Cantabrigiense saec. 15. Cod. Dnacen. 167. D. Orat. ms. Campense anni 1462. Cod. Darmstadien. 521. E.

2, 2 mentis B. 3, 1 gemis fehlt B. 3, 5 Habes intus A. 4, 1 quod nescisti A. 4, 6 Cum Maria B: Mariam cum E. 5, 2 leta gaudie A. 5, 5 Eesurgentem quem B; Kesurgentem quae AE. 6, 3 Invitante A

36(J. (4.) In Inventione s. Crucis.

1 a. Si vis vera frui luce,

In praeclara Christi cruce Gloriari studeas,

2 a. Haec est clavis secretorum,

Hoc in fronte signatorum Signum est victoriae:

3 a. In hoc vecte botrus vectus.

In hoc palo praedilectus Morbos sanat omnium ;

1 b. Ut de passionis clavis

Fabricetur tibi clavis, Qua caelum introeas.

2 b. Hoc sigillum summi regis,

Haec est scala novae legis, Hoc vexillum gloriae.

3 b. Hie est lectus praeelectus.

Ex electis est confectus Liliis convallium.

535

4 a. In hoc signo triumphali, 4 b. Mare credit et obedit.

In hac virga pastorali, Mundus credit, et recedit

Yirga paenitentiae, Error ignorantiae.

5 a. Ergo mundas et fecundas 5 b. Aqua munda. nos emunda

Nobis undas. crux, effundas Et caelesti nos fecunda

De petra dulcedinis. Fönte plenitudinis.

Collect, ms. S. Iacobi in Insula Leodii saec. 13 14. Cod. Darmstadien. 2777. A. Trop. ms. Martialense saec. 13. Cod. Parisin. 1086. B. Trop. ms. Martialense saec. 11 14. Cod. Parisin. 1139. add. saec. ir i-i. C. Cant. ms. Petri de Medicis saec. 13. ex. Cod. Laurentian. PI. 1. 29. D. Hymn. et Sequent. ms. Emmeramense saec. 15. Clm. Monacen. 14667. E- Miss. ms. Posoniense saec. 15. Cod. Mos. Hungarici 219. F. Grad. ms. Caelestin. Parisien, saec 16. Cod. Ma zarin. 448. G. Sequent. ms. Sangallense anni 1516. Cod. Sangallen. (Brander-) 546. G.

Str. 2 fehlt AD. 3 a, 1 recte F. 3 a, 2 praeelectns C. 3 b, 2 collectus AD. Str. 4 fehlt AD.

367. (5.) Contra Potentes saeciili.

Exsurge, dormis Domine? Nihil in tuo nomine

Potentes agunt hodie,

Miserere miseriae Miserandorum pauperum Et inventorum scelerum

Tua virtute dexterae

Potentes cito contere, Qui laborem consideras * Et laborantem liberas.

Collect, ms. S. Iacobi in Insnla Leodii saec. 13/u. Cod. Darmstadien. 2777.

36s. (6 ) Cantio de Christo.

Christus assistens pontifex Formam scripsit pontificum, Quibus praefecit unicam, Ut pauperum sit opifex. In quo virtutum normula, In quo vivendi regula

Monstrat satis inspecta, Quod ceteris praemineat. Quasi qui viam doceat,

Zachaeus super tecta.

Collect, ms. S. Iacobi in Insula Leodii saec. 13/u. Cod. Darmstadien. 2777.

Hermannus Iosephus,

Canonicus Steiuveldensis, f 1241.

Hermann, der sich später den Beinamen Joseph zulegte, wurde um die Mitte des zwölften Jahrhunderts zu Köln von armen Eltern geboren. Schon die Knabenzeit desselben ist, wenn wir der Legende vertrauen, erfüllt von naiv-frommen Erscheinungen und Wundern, welche das asketische Stilleben dieser mystisch-innigen Seele begleiten. Erst zwölf Jahre alt trat Hermann in das Prämonstratenserstift Steinfeld in der Eifel (Kreis Schieiden). Zu seiner Ausbildung nach Friesland, vermutlich in das Prämonstratenserkloster Mariengaerdt , gesandt, kehrte er von dort nach Steinfeld zurück, um dies nicht mehr zu verlassen, es sei denn für kurze Tage, während derea er in benachbarten Frauenklöstern aushilfsweise der Seelsorge oblag und mit der Einrichtung von Uhren sich befafste. Er starb auf einem solchen Ausflug-e in dem Cisterzienserinnenkloster Hoven bei Zülpich den 7. April 1241. Er ward zunächst in Hoven beigesetzt, später aber nach Steinfeld überführt. Sein Leben ist uns von einem seiner vertrautesten Ordensgenossen, in dem man den Prior seines Stiftes erkennen will, in anmutiger Weise beschrieben. Gedruckt von Van der Sterre, Lilium inter spinas, Vita b. Joseph presbyteri et canonici Steiuveldensis, Antwerpiae 1626.; Acta SS. April I, 682 sqq. Das Leben des Prämonstratensers Goetghebuer von Tronchiennes ist neuer- dings gedruckt von F. Timmermans, Yie du bienheureux Herman Joseph, suivie de sa vie latine par Eonovicinus Kaso. Lille 19Ü0. Vgl. über die älteren Vitae Van der Sterre S. 268 ff.

Was die Hymnendichtungen Hermanns betrifft, so berichtet uns sein Steinfelder Biograph, dafs er zu Ehren der hl. Ursula und ihrer Gefährtinnen „novi cantus historiam" verfafst habe, eine Aufgabe, in der er von einer der Jungfrauen in wunderbarer Weise unterstützt wurde, sowohl was den Text als was die Singweise betrifft. Es ist darüber gestritten worden (vgl. Van der Sterre S. 312 ff), was wir unter dieser „Historia" zu verstehen haben. Nach Mafsgabe des mittelalterlichen Sprachgebrauchs unmöglich etwas anderes als ein liturgisches Officium auf die Heiligen. Ob ein gereimtes und welches etwa aus den bekannten, läfst sich nicht bestimmen. Ferner stammt von ihm jedenfalls der Jubilus O vernantes Christi rosae und das Marien- lied Gaude, plaude, clara rosa, wahrscheinlich auch das Lied I e s u du 1 eis et decore. Dagegen haben wir keine hinreichenden Gründe, ihn mit Van der Sterre für den Verfasser der Sequenz Virginalis turma

öoi

sexus (Kehrein S. 823) und des Gebetes Claude, virgo gratiosa, (Ana- lecta XV, 93) zu halten. Ähnliche Wendungen lassen mich Hermann Joseph auch für den Verfasser des Liedes Summi regis cor, aveto halten, das dem Liede Salve mundi salutare ursprünglich nicht angehört, sondern im Stile wie in der Überlieferung stark abweicht. Endlich kann man sich fragen, ob unser Dichter, da er ein Reimofficium auf Ursula verfafst hat, nicht auch Verfasser des Reimofficiums und der Hymnen auf den hl. Potentinus (Anal. XIII, 217 sqq. und XII, 221 sq.) sei/ Die von Van der Sterre S. 228 ff. herausgegebenen Texte sind neuerdings ohne jede Verbesserung oder Er- läuterung, ja unter Weglassung der Anmerkungen des Herausgebers ab- gedruckt worden von Van Spilbeeck, Beati Hermanni Joseph . . . Opuscula, Namurci 1899.

300. (1.) Inbilns de s. Ursula et Sociis.

0 vernantes Christi rosae, Supra modum speciosae, 0 nitentes margaritae, Diligenter exquisitae. Eleganter expolitae, Advenite, nie audite,

In servura me suscipite. Ego pauper atque talis, Ut sim vester specialis, Vestro fervens in amore, Vestro fiat cum fervore, Dum vos oro vel honoro, Gratum vestro sit in choro,

Et vicem, quaero reddite.

0 reginae puellares, Passione sancta pares, Deo vos familiäres, Praedilectae singulares, Nunc florete, nunc gaudete, Semper novae, semper laetae

Festivum chorum ducite. Vos iucundae philomenae, Quarum turmae sunt undenae, Sponsae Dei Deo plenae, Decantate laudem bene, Virginales per choreas Et caelestes per plateas

Iucundum Carmen dicite.

2. 0 puellae, o agnellae,

Christi carae columbellae, Sine dolo, sine feile, Caeli stellae, Dei cellae, lubilate purpuratae. Coronatae conregnate

Cum agno innocentiae. 0 quam estis vos securae, Deo semper frniturae, Cum quo estis permansurae, Nun quam eo cariturae, Quem videtis, quem tenetis, Qui vos ulnis stringit laetis

Serena ridens facie.

4. Date voces in sublimi, Angelorum chori primi Locum dantes admirentur, Iucundantes collaetentur, Vestram novam melodiam, Inauditam harmoniam,

Auscultet sancta trinitas. 0 dilectae consorores, Quarum nunquam marcent flores, Ipse sibi vos praevidit. Qui de valle vos praescidit. Vos elegit, vos collegit Et in sertum sibi fregit,

Pulcherrima divinitas.

538

5. Te, o turba generosa, Praeit illa florens rosa. Sola rosa principalis, Nee est ibi rosa talis, Quae sit sibi coaequalis, Mater tota curialis,

Quae tulit caeli dominum. Ipsa est dileeta mea Vos praecedens in Chorea, Cuius nomen et persona Sua lucent in Corona, Quam inscripsit Deus pater, Haec est illa Iesu mater,

Maria, virgo virginum.

Ad hanc vocem, o athletae, Laetas aures adhibete ; Quid decantet, peraudite Et post agnum mitem ite, Novis stolis decoratae Post dilectum ambulate

Cantantes cum tripudio: Eia, modo iubilemus, Laudem Deo decantemus, Qui a mundo nos protexit Et de mundo nos transvexit, Nos de terris adunavit Et in caelis coronavit,

Nos implens omni gaudio.

6. Haec vos praeit cum bonore, Trabens suo vos odore, Ferens Signum vexillare Modulatur vobis clare, Per floreta, per roseta Promit vobis Carmen laeta,

Cantantes subsequimini. Sumraas voces angelorum, Omne genus musicorum, Haec suprema pbilomena Sua vincit cantilena, Quam sequentes condecenter Diligenter et ardenter Dilectum complectimiui.

9. Exsultemus et laetemur Et cum agno iueundemur, Delectemur, epulemur, Novo cantu modulemur. Hie est annus iubilaeus, 0 quam suavis es, o Deus!

Post te ardenter currimus. Aestuantes prae amore Nos consperge dulei rore, Sponse noster praedilecte, Trabe nos post te directe, Te sitimus, te sentimus. In cor tuum omnes imus, De vena vitae bibimus.

7. Dulcis sponsus, qui vos amat, Sic ad vos de tbrono clamat: 0 dileetae. o sodales, Sponsae meae speciales, Me videte, me habete, Memet ipsum possidete,

Sentite, perfruimini. Per meipsum vos complector Et in vobis condelector, . 0 victrices, e felices, Meae carae dilectrices, Yester ego sum et ero, Quem amastis corde mero,

Me sponsum osculamini.

10. In te omnes commoramur, Te in nobis amplexamur, Yultum tuum contemplamur, Quem amantes inflammamur Et nos satis admiramur, Quod de te non satiamur,

Excedis enim omnia. Tibi laudem cum Maria. Quae nos duxit in bac via, Nostro dam us salvatori, Pro quo dulce fuit raori, Qui amasti, qui iuvisti, Qui ad te nos pertraxisti,

Tibi sit laus et gloria.

539

11. 0 insignes spousae Dei, 12. Nulla vestrum ibi desit, Mementote, quaeso, mei, Virgo mater prima praesit, Non sit vobis hoc indignum Si qua mihi faex inhaesit, Paupertatis meae Signum, Quae me sua labe laesit, Et hoc vobis Carmen darum, Vestra prece procul fiat, Quam vis parvum. quam vis parum, Vos praesentes hostis sciat

Feratis cum laetitia. Et se confusum doleat.

0 praeclarae vos puellae, Quidquid unquam feci mali,

Nunc implete meum velle Vestro flore virginali,

Et, dum mortis venit hora, 0 puellae, palliate

Subvenite sine mora; Et me Deo praesentate,

In tarn gravi tempestate Coram eo mecum State,

Me praesentes defensate Causam meam defensate,

A daemonum instantia. Ne draco locum habeat.

Van der Sterre (ex ras. Steinfeldensi) p. 231 sqq. A. Orat. ms. Lunaelaeense saec. 15. Cod. Vindobonen. 3835. B. Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a IV 29. C. Orat. ms. Campense anni 1462. Cod. Darmstadien. 521. D. Collect, ms. SS. Udalrici et Afrae 1481. Clra. Monacen. 4423. E. Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Perolinen. IV. 29. F.

Ferner: Orat. ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Stuttgardien. lb 40. Orat. ms. Germanicum saec. 15. Cod. Parisin. 11343. Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b II 3. Weitere Quellen und deren Lesarten siehe Mone III, 545.

1, 3 Refulgentes margaritae BCE. 1, 7. In famulum suscipite F. 1, 8 Ego pauper et egenus malis F. 1, 11 Fiat vestro BCE. 2, 1 et agnellae BCE. 2, 2 Carae Christi D. 3, 2 Castitate sancta CE; Casti- tate facta B. 3, 9 turbae DE; sunt amoenae BCE. 4, 11 praecidit BCDE. 5, 1 Deo turba C. 5, 2 Exit illa BCE. 5, 6 tota divinalis BCE. 5, 10 Nomen cuius D. 5, 13 illa fehlt F. 6, 2 Suo trahens BCE; Trahens vos suo F. 6, 5 per vineta BCE. 6, 9 Omne melos organorum F; Omne melos musicorum BCDE. 6, 12 Consequentes condecenter BCE. 7,30 dilectae consodales BCE. 7, 5 Me habete, me videte F. 7, 8 Per memutipsum vos E. 7, 9 Et vobiscum F. 7, 10 Per victricss o felices BCE. 7, 11 Meae raerae B; Carae meae D. 7, 13 corde mero D. 8, 2 Aures pronas adhibete B ; Aures vestras CE. 8, 4 Et post raitem agnum F; Post hunc agnum mitem B. 8, 12 terris adamavit BCE. 9, 3 Delectemur, iucundemur (!) F. 9, 5 Hie est noster iubilaeus BCE. 9, 6 es tu, Deus F. 9, 9 dulei ore BCEF. 9, 4 De vera vite BCE. 10, 1 A te omnes coronamur F. 10, 2 complexamur BCE. 10, 4 Quam EF; videntes F. 10, 6 Quo non satis satiamur BC. 10, 12 qui vivisti C. 10, 13 Qui nos ad te BCE; Qui nos ad hoc F. 10. 4 Sit tibi laus BCDF; Tibi laus et E. 11, 5 Sit hoc vobis F. 11, 6 Quamvis parum, quamvis rarum F. 11, 10 bis

12, 2 inkl. fehlen B. 11, 10 urget hora CDE; coget hora F. 12, 5 fehlt F. 12, 11 fehlt F; Coram Deo mecum CE. Nach 12, 14 setzt F Amen, fügt aber dann noch bei:

O caelestis aulae rosae, Super solem speciosae, Cum dilecto eompausantes, Sublevate nos laudantes Ad aeterna gaudia.

Nach Str. 12 fügen BCE noch die folgenden drei Strophen auf Maria bei:

540

Super cunctas et prae cunctis Iara puellis Christo iunctis Te extollo, te honoro, Seraphino super choro Quae potenter dominaris, Universis principaris,

Maria potentissima. Imperatrix reginarum, Arcis Sion sceptrum darum Summa tenes potestate, In qua cuneti civitate Te regln am venerantur, Inclinantur, incurvantur

Tua ad imperia.

Principissa tu praeclara, Christo sponso valde cara, Quem iucunde oseularis, Laetabunde amplexaris, Cuius gustu satiaris, Nee a quoquam superaris Per euneta caeli agmina.

Singularis es et una, Cui nulla est seeunda, Intra thalami secreta Cubans cum dilecto laeta, Cuius frueris amplexu, Eins gaudens in aspectu, Sponsa divinissima.

Nostrum decus et lucerna, Te appello tuus verna, Cuius thoro virginali Semper glisco famulari Cum caterva puellarum, Tuarum pedissequarum,

Te praesenta filio. Pro me illum depreceris, Quae repulsam non vereris Ante thronum maiestatis, Ut agnoscat mis peccatis Meque salvet, qui creavit Et cruore suo lavit,

Me suo aptans solio.

1, 13 Inclinantur et curvantur B. 2, 4 Laetabundo C. 2, 13 Cuius gaudens C; in conspectu korrig. in aspectu E. 3, 1 O nostrum decus CE; Omnius decum et B. 3, 7 praesente BE. Gegen die Authentizität dieser Strophen spricht das Fehlen derselben bei Van der Sterre, die gegenseitige Abhängigkeit von BCE, das Fehlen der Anakruse 1, 14; 2, 7; 2, 14; 3, 7; endlich die Verletzung der Cäsur 2, 10 und 11.

Für die Authentie des Gedichtes spricht es , dafs van der Sterre es aus einer Steinfelder Handschrift veröffentlichen konnte: „de hymno, qui in Steinveldensi MS vocatur Iubilus" (p. 314); vor allem aber die Ausdrücke columbellae 2, 2 und rosa 5, 2—4, die Hermanns Lieblingsausdrücke waren zur Bezeichnung der Jungfrauen Ursulas und seiner ,,Braut" (vgl. Vita c. 22 und oben 5 , 8) Maria. Denn so erzählt uns das Steinfelder Leben Hermanns c. 29.: „unde et postea totam sacram sodalitatem illam neenon omnes virgines Deo devotas Col um beilas vocare quasi nomine usitato consuevit," (v. d. Sterre p. 89) und c. 24 : „Cognoscens ille loquentem (Mariam), quam non noverat in aspectu: Tune es, inquit, o Rosa? Sic enim ex nimia familiaritate , suppresso nomine reverentiae eam vocitare consuevit" (v. d. Sterre p. 76). Dafs das Gedicht irrtümlicherweise Lans- pergius zugeschrieben (vgl. Sterre p. 345), beweisen die Handschriften, die älter sind als dieser.

370. (2.) Iubilus de B. Maria V.

Gaude, plaude, clara Rosa, Esto maesto cara prosa, Salutanti, supplicanti, Te roganti die amanti: In Christo te servavero. Colens volens te sentire, Quod sis praesens, faemescire, Intuentem intuere, Sinum tuum da patere Me totum tibi offero.

2. Gaude, mea speciosa,

Cui clamo : Rosa, Rosa, Pulchra niinis et formosa, Super omnes amorosa

Tu sola sine compare. Gaude, mea tu dulcedo, Vere dulcis plus quam medo, Tu cor meum dulcorare Et me debes debriare

Voluptuoso neetare.

541

Das Weitere dieses Liedes vgl. Anal. XXXII, 92 sqq. Dasselbe findet sich bei v. d. Sterre p. 245 mit der Bemerkung: „Alia oratio, quae ab eodem creditur esse composita." Schon Anal. 1. c. p. 99 habe ich be- merkt, dafs, wenn das Ursulalied Hermann Joseph zum Verfasser habe, man ihm auch das Lied zuschreiben müsse. Da jenes feststeht, ist kein Grund mehr vorhanden , an der Angabe des Cod. Paulan. Hosp. cart. 326 zu zweifeln: „Item quidam presbyter devotus nomine Ioseph composuit sequentem orationem de beata virgine." Vgl. die Anrede Mariens als Ro sa: 1, 1; 2, 2; 16, 4: Sola Rosa tu vocaris etc. Vgl. 21, 1 Gaude nunc, dilecta mea, und Nr. (1) 5, 8 Ipsa est dilecta mea.

Da ich keinen Grund sehe , den Text Sterres als authentischer an- zusehen , so wiederhole ich hier das Lied aus Anal. XXXII nicht , sondern begnüge mich die Abweichungen des Druckes von Sterre hier beizufügen. Sein Text ist im ganzen um drei Strophen länger; dies Mehr findet sich zumeist eingangs des Gedichtes :

1. Gaude, plaude, clara Rosa, 3. Gaude, mea specialis, Esto maesto cara prosa, Pulchra, suavis, curialis, Salutanti, supplicanti, Meus amor, spes in malis, Te roganti die amanti Non est tanta. non est talis,

In Christo te servavero. Tu omnium pulcherrima.

Ex quo nusquam absque pia Ave, mater, ave, cara,

Trinitate es, Maria, Sancta parens, aurem para

Atque choris angeloruin, Salutanti, supplicanti

Corda movet hoc tuorum Te roganti et amanti

Et me, qui te desidero. Tu semper esto proxima.

2. Gaude, mea valde grata, 4. Tu imago Dei viva, Non ingrata, sed parata Sanctitatis expressiva, Sis indigno famulanti, Vultum tuum rosulentum, Te instanter collaudanti, Adamatum, luculentum

Accepta hoc, quod profero. Recogito, considero.

Gaude, volo te sentire, Vellem, vellem te sentire,

Quod sis praesens, fac me scire, Quod sis praesens, fac me scire,

Intuentem intuere, Aurem tuam huc inclina,

Sinum tuum da patere Caeli mitis es regina,

Me totum tibi offero. Me totum tibi offero.

In diesen Strophen sind so auffallende Wiederholungen (vgl. 1 , 3 und sq. 3, 8 sq.; 2, 10 und 4, 10), dafs man versucht wird zu glauben, Sterre habe Varianten in den Text aufgenommen. Mit Str. 5 = Str. 2 folgt nun sein Text dem Analecta 1. c. mitgeteilten mit folgenden Abweichungen:

2, 2 Tibi clamo. 2, 9 Debes et hoc debriare. 3, 1 conspectum.

3, 3 Quod tu pia. 3, 8 et neglecto. 4, 3 Cuius amor est ut mel.

4, 4 Cuius sapor nescit fei. 4, 7 hunc qui. 4, 8 Multum laetus ad- miratur. 4, 10 tuo. 5, 1 5 fehlen. 5, 10 amoenitas. 6, 7 0 sollennis sponsa. 7, 5 Et dicis : Cur non curritis? 7, 6 est vox

7, 9 et sentite. 7, 10 Vos fehlt. 8, 5 Ac. 8, 7 Dominatoris.

8, 10 timidis. 9, 4 Quam sentire tarn suave. 9, 9 In qua gaudet. -

10, 10 Fac eulpae, poenae. 11, 3 und 4 umgestellt. Zwischen 11, 5 und 6 eingeschoben:

Gaude, gignens Dei natum, Tractans, lactans osculatum Reverenter, diligenter, Quo me frui da frequenter, Alumna feeundissima.

11, 7 Quem in morte habuisti. 12, 3 Carbo, lampas, fax, scintilla. 13, 2 Consolare me fruetuosa (formosa korr. Sterre). 13, 9 ad te ridet.

542

15, 1 ex fervore. 15, 6 Perge mecum tu in. 16, 8 meo tu inngaris.

16, 9 Ad cor meum tu loquaris. 16, 10 nunc ad. 17, 1 summa creatura. 17, 2 Mater Dei, virgo pura. 17, 10 Et meum desiderium. 18, 2 Virgis gemmis. 19, 1 aspectu. 19, 2 defectu. 19, 6 Intra dulcis meum. 10, 9 und 10 umgestellt. 20, 2 In quo lucet. 20, 4 Egressuros de liac. 20, 5 Tu trahe nos non. 21, 4 Cantantes novum canticum. 21, 9 es. 22, 5 Caritatis brachio. 22, 8 prompte dabis.

22, 10 Quin dicas: Ecce. 23, 1 5 lauten:

Gaude, decor virginalis, Tu conserva nos a malis Et in tua laude vere Dona, virgo, nos gaudere, Gaudentium laetitia.

23, 7 absque viro. 24, 2 Cordi tuo. 24, 7 Cum te mea mens affectat. 24, 10 O virgo beuignissima. 25, 7 Quis amare te nequibit.

25, 10 abicias. 26, 4 Tu in vera. 26, 5 Es totum, quod. 26, 10 In sanctorum. 27, 4 Qui amare te addiscunt. 27, 8 Cuius fulgens.

27, 9 Est candoris blandimentum. 28, 2 In qua. 28, 3 De qua.

28, 4 De qua. 28, 9 vadens. 28, 10 animam. 29, 4 Et cor meum dulcorare. 29, 9 me sustenta. 29, 10 abicias. 30, 1 Gaude, mater verbi Dei. 30, 2 Me exaudi, te elegi. 30, 3 gaudens. 30, 5 Et totis meis viribus. 30, 6 tu decora. 31 , 3 Leva lapsum , foedum lava. 31, 5 caste, caute. 31, 9 in vigore. 32, 3 speculare. 32, 4 con- templare. 32, 5 In sua. 32, 6 in eo. 32, 10 vivo lumine. 33, 6 Meum gaude. 33, 9 Te ut laudem, mihi fave. 34, 1 Gaude, cara, carens.

34, 8 Ne sit amo'r sine causa. 35, 5 Sed fehlt. 35, 7 purum dans affectum. 37, 1 Gaude, semper tota 37, 2 Audi clemens vota. 37, 3 Gaude, laeta plus. 37, 5 sonent auribus. 37, 6 Cara mea. 37, 8 Totum tibi.

371. (3i Inbilus de D. N. Iesu Christo.

1 . Iesu dulcis et decore, 3. Rosa fragrans miro more, Sponse meus amorose,

Supra modum speciose, Dilectc mi pulcherrime.

Ubi, quaeso, commoraris,

Ubi vis, ut perquiraris,

Ubi cubas aut quiescis,

Qui sie sapis et dulcescis, O dulcis sapor animae?

2. Trahe me, o mi dilecte, 4. Meam in te mentem flecte,

Tuo curram in odore Fatigata prae amore, Da manum dicens : sequere. Vide mentem, quae te videt, Cuius cor ad te subridet, Nullam curam habet sui, Ut dilecto possit frui ; Sta, care mi, convertere.

Esto mihi simque tibi, Ubi cubas, sim et ibi, Mecum meo sis in lecto, Ut cum tali sim dilecto,

Sit lectus noster floridus. Uonius nostra liliosa Delicata sit cum rosa, Nam et noster est dilectus Pulcher totus et perfectus,

Rubicundus et candidus.

Adpropinqua, veni, care, Cum amante commorare. Ne offendam te amicum, Tolle, quidquid est iniquum.

De cordis mei medio. Omne bonum de te spero, Corde fruor te sincero, De me prorsus nil praesumo, Cuius vita par est fumo,

Tu scis in me, quod nescio.

>43 -

5. Ergo veni, Iesu bone, In cor meum te repone. Esto mecum ista vice, 0 dilecte mi amice,

Sic venias, ut senüam. Iam cor meum dilatatur Et iam in te delectatur, Sentit vere te praesentem, Sentit te in se in an entern,

Praegastat suavem gratiam.

9. Iam cor meum non sit suum, Vivat tibi sitque tuum : Sit in te et tu in eo, Ut quiescat sie cum Deo

Fiatque unus Spiritus. Cordis mei in conclavi Fare mihi voce suavi, Sponse meus tarn dilecte. Singularis, praeelecte,

Quem diligo medullitus.

6. 0 quam dulcis hie affectus. 10. Quo iam gaudet meum peetus, Blandus amor atque lenis Meis natat iam in venis,

0 tantae grates gratiae ! Mihi. care. coaptare, Mihi totus adplicare Te amantem amplexare Et cor meum osculare :

0 qualis hie es hodie !

Da responsum colloquenti, Te ex corde complectenti, In meipso tu loquaris Et, ut intus audiaris.

Auditum cordis aperi. Quid in caelis mihi eris, Qui tarn dulcis hie haberis? Quid es ibi, rex caelorum, Choros implens angelorum,

Qui talis hie es pauperi?

7. 0 dulcedo magna Dei, Imple sinum cordis mei, Dulis amor, augmentare, Quidquid placet, operare,

Da mei et favuni ingere. Cellam pande, plue vinum, Funde lac, da mei divinum, De torrente voluptatis Large da, nam habes satis;

Non possunt haec sufheere.

11. Ubi lucent tot coronae, Iesu dulcis. Iesu bone, Quam es ibi gloriosus Et omnino copiosus

Quam largus in dulcedine. Tuo vacant in amore, Qui te vident in decore, Ad tarn dulce blandimentum Post hoc carnis tegumentum

Me fer pro tuo nomine.

Temet ipsum dabis totum, Da de manu tua potum, Cellam tuam intro tecum, Totus eris ibi mecum.

Datums dulce poculum. Da et gustum de lagena Granatorum musto plena, Cordis tui de catino Principali da de vino

Post poculum dans osculum.

12. Ubi coram tuo vultu,

Eaptus carnis de tumultu, Fruar te pro velle meo. Satiatus dulei Deo

Amore individuo Languet meum cor et aret, Quoadusque non apparet, Cuius me sagitta ferit; 0 quam bene mihi erit.

Cum fruar te perpetuo 1

544 -

13. Eia, solve me captivam, Ut in aevum tecum vivani ; Quod te amo, non ignoras ; Frange ergo longas moras,

Quo citius perficiar. Ad amoena vitae loca Sunamitem tuam voca; Mei, qoaeso, memoreris Et in longum ne moreris,

Aut hie amore moriar.

Van der Sterre p. 239 sqq. A. Orat ms. Lunaelacense saec. 15. Cod. Vindobonen. 3848. 15. Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 20001. C. Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Berolinen. IV0 29. D. Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824. E. Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b VII 10. F.

1, 2 Flos odorans BCDEF. 1, 5 mi revertere F. 1, 6 demoraris BCDEF. 1, 8 et quiescis BCDEF. - 2, 2 Mentem meam BCDEF.

2, 3 currat BCDEF. 2, 4 Fatigatus A; Fatigato BEF. 2, 5 sequere me B. Sta fehlt BCEF; O care D. 3, 3 Meo mecum DF. 3, 4 Ac sub uno simus tecto B; Ac si uno simus CE; Ac de sub uno tecto F.

3, 7 sit ut rosa BCDEF. 3, 10 et fehlt ABF. 4, 2 commorare E.

4, 7 fruar BCDEF. 4, 8 De me vero nil BCDEF. 5, 1 Iesu veni BCDEF. 5, 2 te compone BCDEF. 5, 3 mecum in hac vice BDF ; hac in vice CE. 5, 6 dilatetur BCDEF. 5, 7 inflammetur BCDEF.

5, 8 Sentiat te venientem BCDEF. 5, 9 Semper mecum permanentem BCDEF. 5, 10 Praegustet BCDEF. Vor 6, 1 schiebt D ein:

Ut cum fönte lacrimarum Cor contritum et amarum Tuo saneto in altari Delectetur epulari

Affectu tantae hostiae.

6, 7 Quo dulcescit meum pectus BCDEF. 6, 5 O fehlt BCEF; alles weitere fehlt BCDEF.

Van der Sterre überschreibt das Gedicht: „Oratio ad D. N. Iesum Christum, quae ab eodem creditur composita;" sie stand in der Handschrift, welcher er sie entnahm, unmittelbar vor Nr. (2). Die Analogie des Liedes mit den beiden vorhergehenden, was Versmafs, Stil und Stimmung betrifft, läfst an der Autorschaft des Hermann Joseph nicht zweifeln.

Ioliaimes de Garlandia,

Magister Studii Parisini, f nach 1252.

Johannes de Garlandia war seinem eigenen Zeugnisse zufolge ein geborener Engländer. Die Zeit seiner Geburt werden wir im letzten Viertel des 12. Jahr- hunderts zu suchen haben. Denn er ging, nachdem er in Oxford unter einem sonst unbekannten Lehrer mit Namen Johannes von London studiert, behufs weiterer Ausbildung nach Paris, und da er hier noch Alanus von Lille hörte, der 1202 starb , ist die Zeit dieses Pariser Aufenthaltes und damit auch ein Anhaltspunkt für die ungefähre Bestimmung der Zeit seiner Geburt gegeben. Er hat Frankreich nicht wieder verlassen , das er als seine zweite Heimat betrachtete.

Anglia cui mater fuerat, cui Gallia nutrix.

De triumphis ecclesiae (ed. Wright) p. 59. Aus einem andern seiner Werke, dem Dictionarius, erfahren wir, dafs er 1218 bei der Belagerung von Toulouse gegenwärtig war. Als 1229 die Universität dieser Stadt errichtet wurde, ward er einer der ersten Professoren der neuen Hochschule; er blieb indes nur drei Jahre an derselben tätig. Nach dem Tode des Bischofs Folquet, genannt von Marseille (25. Dez. 1231), sank die Universität zusehends, und die wachsende öffentliche Unsicherheit veranlafste viele zur Flucht, unter ihnen Johannes de Garlandia. In der Nähe von Moissac gefangen genommen, infolge eines glück- lichen Zufalls aber wieder befreit, erreichte er nicht ohne weitere Abenteuer Paris (1232 oder 33), wo er den Rest seines Lebens verbracht zu haben scheint. Hier ward u. a. auch Roger Bacon sein Schüler. Er war 1252 noch am Leben, da er den Tod Ferdinands III. von Kastilien (30. Mai 1252) berichtet, dürfte aber dieses Datum nicht allzulange überlebt haben.

Bezüglich der Lebensumstände des Dichters beziehe ich mich auf Wright, Th., Johannes de Garlandia, De Triumphis Ecclesiae Libri octo, London 1856, S. V bis X ; vgl. derselbe, Essays on subjects connected with the Literature, populär superstitions and history of England in the middle ages, I (London 1856) p. 215 218; bezüglich der von ihm verfafsten Schriften sei auf Haureau, Notices sur les ceuvres authentiques ou supposees de Jean de Garlande (Notices et Extraits XXVII (1877) II, 1—86) verwiesen.

Von Hymnen und geistlichen Liedern können wir dem fruchtbaren Versifex nur diejenigen zuweisen, die er als Beispiele seiner Poetria magna (vgl. Haureau 1. c. p. 81 sqq.) einverleibt hat. Einen Teil dieser Poetria, die „ars rhythmica" , hat, ohne den Verfasser zu kennen, Zarncke nach der Wiener Handschrift 3121 in den Berichten über die Verhandlungen der kgl. sächs. Gesellschaft der Wissenschaften, Bd. XXIII (1871), S. 55. ff. abgedruckt. Die im folgenden mitgeteilten Hymnen und Lieder konnten von Zarncke der Mehrzahl nach nur unvollständig wiedergegeben werden.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 35

546

372. (1.) De Conceptione beatae Mariae.

Hymnus Primus.

1. Rerum frena tenens conditor omnium, Portus naufragii, dextra natautium, De Stella rutilans sol sine motibus,

Nobis surge cadentibus.

2. Virtus oranipotens, vera scientia, Perdurans bonitas, oranibus omnia, Stellam mitte tuam nocte viantibus,

Quae sit dux, via gressibus.

3. Floris principio prata virentia Dant risura genito flore recentia, Gaadet mater humus, gaudet et incola

Concepta sibi vermula.

4. Matris, Christe, tuae festa colentibus Purgatis tribuas aethera sordibus, Laetura redde diera, quo rosa gignitur,

Flos florum tibi pingitur.

5. Promissam canimus laude propbetica, Quae lux est miseris stellaque Dautica, Lucis principium mox colit infima,

Ne uox luce sit ultima.

6. Udam fons hodie dulcis humum facit. Granum laetitiae cultor humi iacit, Phoenix concipitur lapsis et unica

Lampas scalaque caelica.

7. Mundi, Christe, salus veraque pbysica, Falli vulneribus nescia practica, Conceptae meritis pectoris ulcera

Mundes, qui regis aethera.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13. A. Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. B. 1,2 Pons post naufragii B. 1, 2 notantium B. 2, 1 una scientia B. 2, 3 Stella A. 3, 2 Dat B. 3, 3 über mater als Glosse Anna, über incola ebenso Joachim A. 3, 4 Et concepta sibi A; Sibi concepta B. Str. 4 bis 7 fehlen B 7, 2 nescit practica A. Als Beispiel für das Metrum asclepiadeum choriambicum „ut in hoc hymno, quem com- posui de conceptione beatae Mariae virginis. Quae conceptio intellegitur sanctificatio in utero". Nach dem Hymnus: „Cantus huius hymni idem est cum cantu huius hymni, qui sie ineipit: Sanctorum meritis inclita gaudia etc." A. Zarncke a. a. O. S. 78 u. f. Str. 1 bis 3; seine Quelle liest aber 2, 1 nicht, was er in ihr gelesen hat.

547

373. (2.) De Conceptioiie beatae Mariae.

Hymnus secundus.

1. 0 parens virgo pariens parentem, Splendor aestivus sine carnis aesta, Dumus incensus, sine rore virga

Florida, salve.

2. Germinat radix, humas irrigatur, Planta pubescit, rosa purpuratur, Hortus alludit, violae resultant,

Incola plaudit.

3. Lucis allatrix, medicina morbi, Scelerum latrix, lavacrum reorum, Gratiae mater, genetiva pacis

Surgit oliva.

4. "Virgo lactatrix, genetrix pudica,

Laeta spes, vernans via, sol obumbrans, Umbra perlucens, inarata tellus, Perdita reddis.

5. Erigas lapsos, tenebras serena, Vise desertos fragilesque firma Pauperes dita, moderare modum,

Pectora munda.

6. Vasculum fusum Ioachim decorum Nectar includat, satiem virorum, Manna de caelo, medicura reorum,

Cuncta regentem.

7. Summe rex Clemens, tribuas colenti Festa conceptae genetricis almae Posse caelestem patriam videre

Te duce, Cbriste.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13. A. Brev. ms. Lambacense saec. 14. Cod. Lambacen. CLXXIV. B. Brev. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. XI 403. C. Brev. ms. saec. 14. Cod. Vindobonen. 1893. D. Brev. ms. Montis Aprini saec. 15. Clm. Monacen. 6035. E. Cod. Palat. Vindobonen. 3121 ; saec. 15. F. 1,2 Splendor feblt B. 1, 3 Divinus incensus B. 2, 3 Ortus A; Cetus alludit F. Str. 3 bis 6 fehlen B. 3, 2 lavatrix C. 5, 1 Dirigas lapsus A. 5, 2 Planta desertas C ; In se desertas B. 6, 1 Vasculo fuso C. 6, 2 satiem verorum DE ; reorum C.

„Item est alius hymnus corapositus de conceptione beatae Mariae virginis. Est autem metrum sapphicum, adonicum .... Cantus huius idem est cum cantu huius hymni: Ut queans laxis resonare fibris." A. 2, 4 Incola

35*

548

plaudit ist zu vergleichen mit Nr. (1) 3, 3 gaudet et incola und der zu- gehörigen Glosse. Zarncke a. a. V. Str. 1, 2 und 7. Wiederholt aus Anal. IV, 42 sq.

374. (3.) De Conceptione beatae Mariae.

Hymnus Tertius.

1. Solis superni regia, Te summa fulcit gratia Septem columnis aureis Et clausulis eburneis.

Semen solo committitur, Quo vita mundo redditur, Suo colonus semine Loto revivit crimine.

2. Pyropus illic emicat, Opusque fabrum praedicat, Materiae praeiudicat,

Hanc Christo sedem vendicat.

3. Huins domus inceptio Est virginis conceptio. Casae colunt hanc corporum, Ut tecta mundet pectorum.

5. Serena virgo virginum, Noctem serena flentium, In hoc mari tarn mobili Tu risus esto flebili.

6. Pedes regas per lubricum Pede regendo lubricum, Ne vox opusque iambicent Statumque meutis implicent.

7. Oliva. pacis virgula, Nos expiet virguncula Eeisque rumpens vincula Sähet suos per saecula.

C'lm. Monacen 6911. saec. 13. A. Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. B. Str. 3 bis 6 fehlen B. 4, 1 Semel. A. 4, 3 über colonus wieder Joachim. A. 5, 3 In hoc nobili mari. A. 6, 3 Über iambicent erläuternd: titubent A. 7, 3 Reosque A. Vor dem Hymnus : „Item est metrum iambicum dimetram, quäle estistud: Iam lucis arto sidere, constans ex iambis positis indifferenter cum iuterpositione spondaeorum, qui ponuntur semper in primo loco, ut hie." Nach dem Hymnus: Cantus huius rhythmi idem est cum cantu huius hymni , qui sie ineipit: VexiUa regis prodeunt. A. Bei Zarncke a. a. O. Str. 1, 2 und 7.

375. (4.) De beata Maria Tirgine.

1 a. Virgo mater salvatoris, Stella maris, stilla roris, Et cella dulcedinis.

1 b. Da spiramen veri rloris, Florem fruetus et odoris, Fructum fortitudinis.

2a. In hoc mari sis solamen 2b. Aura perfles in hoc mari,

Xobis, cymba, dux, tutamen, Quae praefalges singulari

Remex, aura, statio, Semper igne pi-aevio.

549

3 a. Haec est arca Noe viva,

Haec columba cum oliva, Haec est pacis nuntia,

4 a. Dat Rebecca luctatorem,

Rachel loseph provisorem In Aegypti finibus;

5 a. Haec post mare tyrupanizat,

Haec Saüli citharizat David mundo pariens;

6 a. Ruth in agro spicas legit,

Booz sponsam hanc elegit Salutaris nuntius,

7 a. Raguelis haec est nata,

0 Tobia, tibi data Servata coniugio,

8 a. Holofernem Iudith stravit.

Iahel clavo perforavit Te fugacem, Sisara;

9 a. Semper lucens est lucerna,

Extra Bethlehem cisterna, Quam rex David sitiit ;

10 a. Parturit ex Elcana

Tandem Anna filium, Spes Saülis orphana, Quo ius perdit regium.

IIa. Haec regina veniens

Ab Austernis finibus, A stupendo rediens Salomonis dotibus.

12 a. Isti sunt apostoli

Fontes duodeni

13 a. Quid intrico tot scripturas

Et extrico tot figuras? Haec est nobis omnia.

3 b. Haec est Sara nobis ridens,

Sibi risum dari videns Isaac ex gratia.

4 b. Haec est via rubro mari,

Per quam viam naufragari Nequis mundi fluctibus.

5 b. Haec est David Sunamitis,

Casto thoro casta, mitis, Thorum viri nesciens.

6 b. Haec Susanna, quam accusat

Nunc Iudaeus et incusat Fraudis fictae conscius.

7 b. Esther uxor haec Assueri,

Per quam Aman contorqueri Meruit suspendio.

8 b. Haec est palmae nuntiatrix,

Haec sub palma iudicatrix Manu forti Delbora.

9 b. Manna Gomor adimpletur,

Quo plebs Christi satietur, Diu quod esuriit.

10 b. Samuelem parturit

Quo pastor inungitur, Rex austerus deperit, Et puer extollitur.

IIb. Terra plaudit fontibus Helim duodenis Et palmis virentibus Decies septenis.

12 b. Et palmae discipuli

Decies septeni.

13 b. Haec est decus virginale

Et exemplum speciale Mulierum gratia.

Clm. Mouacen. 6911 saec. 18/u. (Str. 1 bis 4a fol. 22b; Str. 4b bis 13b fol. 17 b. A. Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. saec. u/i5. B. Cod. Admunten. 637. saec. 14. C. Cod. Mellicen. 711. saec. 15. D. Cod. Palat. Vindobonen. 3121. E. 1 b 1 vivi floris A: mihi floris ü. 2a 1 mare E. 2b, 1 perflens

550

B; perflas E. 2b, 3 Super igne B. 3 a, 1 arbor Noe B. 4 b, 1 est fehlt

C. 4b, 3 Nequi B; Nequis tradi, nicht tendi (Zarncke), fluctibus E. 5a 1 Haec et Sauli E. 5 a, 3 periens AD. 6 b, 1 accusat fehlt B. 6 b, 2 Nunc videns est BD. 6 b, 3 Fraudis suae A. 7 a, 3 Servato AE. 7 b, 1 uoxor D; haec fehlt A. 8a, 2 Ioel C; Kachel E. 8a, 3 Te fugantem CD; fugentem B; Cisara CE; Cisaram A; Cisura D. 8b, 3 forto C. 9 a, 3 Qua C. 9 b, 1 Sicut manna Gomor B; Magna Gomor D. 10 a, 1 ex Elena D. 10 a, 3 Spes Saülis fehlt D ,- Spes est Saulis E; Spe salutis orphana B. 11 a, 2 Austrinis E. 11 a, 3 radiens E; Astupescit rediens A. IIb, 1 sq. fehlen D. 12b, 1 Et palim C. 13a, 1 Quid in circo E. 13a, 2 Quid ex circo E. Zeilenfolge in Str. 15: 1, 2, 4, 6, 5, 3

D. ,,Sequitur rhythmus tertius IohannisAnglici diversimode coloratus." BD. Zarncke a. a. O. S. 70 sq.

376. (5.) De sancta Katharina.

1 a. Vita nobis exemplaris,

Vita tota militaris Katharinae floruit.

2 a. Flos est soli Pelopaei

Katharina, sponsa Dei, Costi regis filia,

3 a. Nescit pudicitiae

Sigillum confringere,

4 a. In tristi laetitia,

Amica saevitia

Iucundari negligit,

5 a. Nam ut fuit morti parens

Virginis uterque parens, Caeli crevit pluvia,

6 a. Flos pruinam reprehendit,

Argumentis ad hoc tendit, Vernet ut iustitia,

7 a. Est illaesa coma, vestis,

Rosam gravis artat restis, Est et rlecti nescia;

8 a. Nutrit rosam sol de caelo

. Et illustrat sacro zelo, Tormentorum ut in prelo Rideat victoria.

9 a. Rosa flagris tiagellatur

Et plus trita decoratur Rotis, clavis media;

1 b. Virgo, gemma virginalis,

Norma vitae triumphalis, Nos pugnare docuit.

2 b. Flos in bruma plus vernavit,

Idolatras dum perflavit Congelans malitia.

3 b. Nescit immunditiae

Blandimentis cedere.

4 b. Sed dulce naufragium,

Mellitum absynthium Dedignanter abigit.

5 b. Dum in patris tectis manet,

In tyranno bruma canet, Surgit flos audacia.

6 b. Quinquaginta viri docti

Sunt conversi, flammis cocti Pro vitali gloria.

7 b. Rosa, heus, incarceratur,

Haue regina consolatur, Porphyrii socia.

8 b. Angelus hanc consolatur,

Nix regina roseatur Tarn decenter et ornatur Morum per crinalia.

9 b. Rotas has Crasates fecit,

Angelus rotas deiecit Quattuor sternens milia.

551

10 a. Rosa vernat inoffensa.

Sed regina laude pensa Trans mamillas est suspensa Fixa per hastilia.

1 1 a. Vox oranti favet Dei,

Quod, qui laude servit ei, Quae vult, sumatpraemia.

12 a. Haec in monte novo more

Est delata cum canore A caelesti curia;

Christi miles gloriatur, Cum ducentis laureatur. Est eductus, ut caedatur Flos ab Alexandria.

Lac est fusum pro cruore Et caelorum flos odore Spirat in sublimia.

12 b. Oleum de tumba manat, Morbos omnes fide sanat, Flos nos sanet venia.

10 b.

IIb.

Clm. Monacen. 6911. saec. is/n. (Str. 1 bis 5b fol. 17b: Str. 6a bis 12b fol. 22a). A. Cod. Admunten. 637. saec. 14. B. Cod. Mellicen. 711. saec. 15. C. Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. D. 1 a, 1 Via D; novis C. la, 2 Via D. 1 b, 2 Normae vita C. 2a, 3 Costi regis erat filia A. 2b 3 Cogelans A; militia CD. 3b, 2 Blandimenti AB; Blandimenta

C. 4 b, 2 absonicum C. - 4 b, 3 Dedignatum BC. 5 a, 3 circuit pluvia

D. 5b, 1 tectis fehlt D. 5b, 3 flos andaga D. 6a, 3 Fervet ut C. 6b, 2 Sunt ferrenti flamma cocti D. -7a, 2 artat testis D. 7a, 3 Et est flecti CD. 8 a, 2 sacro gelo D. 8 a, 3 Eeddat victoria C. 8 b 2 Vix regina C; Vir regina B; Et regina D. 8b, 3 Cum ducentis coro- natur C; Cum cedendis at ornatur D. 9a, 2 plus torta C. 9b, 1 Rosas has Cirates B; Bas Crasates rotas C; Has Cursares rotas D; vgl. zu diesem Eigennamen die Anm. bei Zarncke a. a. 0. S. 67. 9 b, 3 Quater sternens CD. IIa, 1 Exoranti favet D. IIa, 2 servet B. „Sequitur secundus rhythmus Iohannis Anglici de sancta Katharina." C. Vgl. Zarncke a. a. O. S.*66 u. f.

377. (6.) De Principio Magistrali.

1. Ad insultus aequoris

nutat parva ratis; Quae non ratis pertiraet

minas tempestatis? Vos phaselum dubiam

meae parvitatis Ad portum, benevoli

nautae, dirigatis.

2. Intro cum formidine

Magna magnum mare, Xon est mirum militem

novum formidare , Sed vos mihi speculum

laetor radiäre, Per quos viam speculer

timens oberrare.

Faciem in speculo

virgo speculatur, Prospicit, in facie

si quid deformatur, Emundata facies

amne reformatur Et formosa speciem nivis aemulatur.

Speculo sie ratio

modo puellari Naturae primordio

fertur speculari; Triplex sed est speculum,

triplex contemplari, Triplici se ratio

studet conformari.

552

5. Primum lucet vitreum,

in quo perscrutatur, In subiecto qualiter

forma maritatur, Quid miscet concretio

et quid iramutatur, Quid perdit, quid generat

et quid generatur.

10. Dum rixatur aquilo

tempore brumali Et aquas incarcerat

claustro glaciali, Iam exspirant lilia

flatu boreali, Rosa pallens moritur

fr-igore letali.

6. Ex argento speculum

aliud candescit, Hie subiectum prospicit,

quomodo quiescit, Ut res forma indita

fluetuare nescit, Forma cum abstrahitur,

pura iuvenescit.

11. Yer aeternum possidet

causa primitiva, In hoc saneti speculo

euneta vident viva, Quae subieeta tempori

mutant defectiva, Per peccatum stygiae

mortis ineursiva.

7. Tertium binc speculum

auro depuratur, Meliori specie

res hie figuratur, Hie idea nobilis

Deos decoratur, Mundi flens exsilio

longe deviatur.

12. Hie esse phantasticum

nostrum lamentamur, lllic Deo similes,

hie adnihilamur, lllic esse verius

longe contemplamur, Sed hie esse perdimus,

culpa deformamur.

8. Fontis sui specie

caret obfuscata, Orbata prineipio,

patre viduata, Res terrestris subiacet

caeno deturpata, Huc illuc in fluetibus

orbis agitata.

13. Ergo si nos volumus

Deo reformari, Exsules virtutibus

decet renovari, Culpa sapientiam

dedit ignorari, Yirtute scientia

petit restaurari.

9. Sic fit, ut in tempor.e

veris palliatur Tellus palla viridi,

tota picturatur. In parentis gremio

dum flos educatur. Carpi nondum rustica

manu lamentatur.

11. Prout est scientia,

demum virtus erit, Ex virtute defluit

vitiumque terit, Habitu disposita

extra si se gerit, Virtutis originem

uullam sibi quaerit.

553

15. Suscitata studio

surgit rediviva Et cescit scientia

virens ut oliva, Seritur in pueris

hora sementiva, Floret in iuvenibus

fructus redditiva.

16. Viri fructum colligunt

cum raaturitate, Auetori consimiles

raentis honestate; Planta sapit arborera

vitae venustate Et radicem surculus

raorum novitate.

17. Quia Status optimus

virtus floret mentis Speciali gratia

euneta largientis, Rore suo compluat

os ineipientis, Ut virtutum vireat

novis incrementis.

18. Si ferar Piatonicam

per opinionem, Evagatur animus

per digressionem, Sed sie philosophicam,

tangam rationem, Licet usus arguat

banc assertionem.

19. In nobis scientia

sera sepelitur, Corporis ex carcere

languens inanitur, Ut scintilla flamine

paulum enutritur Et adulta dogmate

longa reperitur.

20. Descendit ut pluvia

mentis irrigatrix. Quemque suo modulo

visit amplexatrix. Haec ut mentis nubilo

pulso sit viatrix, Attulit huc logica

me sermocinatrix.

21. Via patet logices

vera directiva Et ad certitudinem

veri deduetiva, Huius comes mathesis

est demonstrativa, Vera tantum eligens

ex his processiva.

22. Rationis speculum

vestrae porrigatis, Speculer ut Vitium

meae ruditatis, Ut limetur ruditas

lima novitatis, Et illimis pateat

via veritatis.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. A. Cod. Mellicen. 711. saec. 15. B. Cod. Palat. Yindobonen. 3121. saec. 15. C. 1, 2 natat A. 1, 3 rata ABC. 2,1 Ictus cum formidine C. 2 , 2 Magnum magna B. 2,5 bis 8 fehlen C ; infolgedessen läfst Zarncke a. a. O. S. 62 mit Str. 3 ein neues Lied beginnen. 3, 5 Et nudata C. 3, 6 ame reformatur B ; omne reformatur

A. 4, 1 Specula B; sit C. 4, 7 Triplici de radio A. 4, 8 se conso- lari BC. 5, 1 Primo B. 5, 3 In seeundo qualiter B. 5, 5 Quod B. 5, 6 quod B. 5, 7 Quod perdit; Quid perat C; Quod B. 5, 8 et quod

B. 6, 2 aliud eadem seit A. 6, 3 Hinc seeundum prospicit B. 6, 5 forma vidua B; formis vidua C. 6, 6 fruetuare B. 6, 7 subtrahitur B. 7, 4 res hinc BC. 7, 5 Hinc B; ide nobilis A. 7, 6 Deus B. 7, 7 Munda A. 7, 8 derivatur C. 8, 6 scaeno B. 8, 7 Hinc illud B-, in flexibus C. 9, 6 Dum flos fehlt B. 10, 1 Cum BC; vehitur aquilo C. 8, 4 gratiali C. 11, 3 In hac se iam speculo C. 11, 4 videt A. 11. 6 mutant A. 11, 7 Per pet stygi B. 12, 3 Hie Deo dissirailes B. 12, 4 hie auxiamur A. 12, 5 Illud B. 12, 7 hoc B.

554

13, 2 Ex multis virtutibus B. 14, 2 donum virtus BC. 14, 4 vniumque

B. 14, 5 disposito C; Habita dispositio B. 14, 6 sie se C. 14, 7 Yirtus B. 15, 1 suscitatur C. 15, 2 crescit rediviva BC. 15, 4 virtus ut oviva B; tnatris ut oliva C. 15^ 8 rediviva A. 16, 3 consiliens B. 16, 6 plantae venustate C. 16, 7 radice A. 17, 2 Virtus floruin

C. 17, 7 Et AB. 18, 1 ferat C; Platonica B. 18, 4 discretionem B. 19, 5 sq. und 6 sq. umgestellt B. 19, 7 adulto A. 19, 5 flamen B. 19, 6 parvo enutritur C. 20, 4 crescit B. 20, 5 Haec in mentis B; Hie ut C. 20, 6 pullo fit matrix B. 20, 7 hinc B; hie C 21, 1 logicis AB. 21, 2 veri C. 21, 4 rerum deduetiva C 22, 2 speculae B. 22, 6 meae novitatis AB. 22, 7 Et vel imus pateat B. „Sequitur primus rhythmus Iohannis Anglici in traetatu de rhythmis pro exemplo domestico de prineipio magistrali." B. Vgl. Zarncke a. a. O. S. 62 ff.

378. (7.) De Licentia Puerorum circa Natale Doiuini.

1. Ludo praeter solitum

et ludendo salto, Applico, qui fueram

fluetuans in alto, Regis natalitia

caelestis exalto, Iam nova progenies

caelo demittitur alto.

2. Carceris excutio

catenas ex collo, Cum plausu repatrians-.

quod est meum, tollo, Per quem iugum tollitur,

Dominum extollo, Casta, fave, Lucina, tuus

iam regnat Apollo.

3. Doctorem laudabimus

eum describentes, (v>uem benignum sensimus

saepe delinquentes, Saepe nos adduxerat

secum colludentes, Saepe refert animus

lusus gravitate carentes.

4. Sua pulchritudine

superat affines, Gallicanos undique

perscruteris fines, Eum ferre lauream,

velis vel non, sines Ob digitos Baccho

dignos et Apolline crines.

Naturae ditaverat

largitas doctorem, Dans illi dulcedinis

melicae canorem, Singularem contulit

florentis bonorem Oris et in niveo

mixtum candore ruborem.

Sapit linguam Tullii

vox oris faGundi, Fontem pigmentarium

pectoris profundi, Doctriuale balsamum

sermonis iueundi Dictaque mirantum

magni primordia mundi.

Ratione logica

destruit errores, In arte syntaxeos

superat maiores, Dirigit erraticos,

instruit minores, Hie canit errantem

lunam solisque labores.

Curego nequissimus

Verres paret verri, Optet ut in Socratem

Anytos deferri Aut ut Nero Senecam

faciat offer ri ; Quis furor, o cives,

quae tanta licentia fern?

555

Citius avertite

scuticorum lora, Aut de vestro scelere

personabunt fora, Nascetur confusio

cessabunt priora Olla ceu mundi

suprema coegerit hora.

12. Amodum refugium

invenire spero, Ludam cum puellulis,

illud est, quod quaero, Petrus, noster socius,

bacchatur ex mero Et clavam ostendens:

haec, ait, arma gero.

10. 0 doctor liberrime,

dissolve catenas Et disiungas compedes

et laxes habenas, Quae nostras ex studio

minuerunt genas, Parte leva minima

nostras et contrahe poenas.

13. Noster doctor doctior

est inter doctores, Est inter discipulos

mitis mitiores, Comis comes omnibus,

sive sint algores Seu mulcent zepbyri

natos sine semine flores.

11. Magister de cetero

ludat cum magistra Dicens: crura Candida

nobis subministra Ostendendo mentulae

turgida registra, Ceu gerat in d extra

baculum clavamque sinistra.

14. Ergo qualis fuerit

doctor, si quis quaerat, Ex praedictis animum

certiorem gerat, Hie doctorem audiat,

et audita serat, Inscribat foliis:

Naso magister erat.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. A. Cod. Mellicen. 711. saec. 15. B.

Cod. Palat. Vindobonen. 3121. saec. 15. C.

1, 1 Lucto B. 1, 3 Amplico B. 1, 5 natalitio B. 2, 1 exartio A.

2,2 a collo C; catenas Apollo A. 2, 7 tuus A. 3, 1 C liest nicht Datorem (Zarncke). 3, 5 Saepe nos dedux B. 3, 7 refert annus B. 3, 8 gravitate caelites B. 5, 2 C liest nicht decorem (Zarncke). 5, 4 mellitae A ; mellicae BC. Str. 6 bis 14 fehlen C. 7, 3 synthaseos mit der Glosse „grammatica" A ; synthesias B. 8, 1 Curgo nequissimus B ; mit der Interlinear- glosse : „Nomen latronis vel mali pueri, qui vult verberare magistrum suum ad natale" A. 9,2 verces parat B. 8, 8 Optat et in B. 8, 4 anetus A ; auerus B. 8, 8 quae fehlt AB. 9, 1 avertute A. 9, 2 sentit lora B. 9, 3 de nostro A. 9, 6 cessabunt prae ora B. -9, 7 Scelera ceu B. 9, 8 cum suprema B. 10, 3 disiunge B. 10, 7 Parce leva mina B. 12, 1 Modo A. 12, 4 id est quod B. 12, 6 bacham ex mero B. 12, 8 et ait arma B. 13, 2 est fehlt B. 13, 5 Comes comis B. 14, 7 Conscribat B.

„Sequitur riemus quartus I ohannnis Anglici , ubi versus adiungitur, et est ille riemus de licentia puerorum circa natale Domini." B. Diese „Versus adiuneti" sind: 1, 8 Virg. Ecl. IV, 7; 2, 8 Virg. Ecl. IV, 10; 3, 8 Ovid Ex Ponte» I 9, 9; 4,8 Ovid Metam. III, 421; 5, 8 Ovid Metam. XV, 67; 6, 8 Virg. Aen. I, 742; 7, 8 Lucan. Pharsal. I, 8. 8, 8 Lucan. Pharsal. I, 73; 9, 3 Ovid Ex Ponto II 8, 35; 10, 8 Ovid Fast. I, 99; Ovid Fast. I, 254: Ovid Metam. I, 108; Ovid Art. amat. III, 812.

556

379. (8.) Landes Studii.

1. Concinat laetas lyra mentis odas, Voxque sit laetae coraes aequa menti, His opus firmo sociare cantor

Foedere temptet.

2. Die Deo foris modulos placentes, Lacrimis summo modulare duci,

Per preces temptes penetrare caelum Tramite stricto.

3. Ut viam discant, fugiant scholares Deditos carni vitiique servos, Semper insistant operi venusto,

Seria quaerant.

4. Me iuvat laudes studii levare, Fönte nos cuius Dea sacra potat, Q.uae reservatrix Heliconis aufert

Nectaris haustum.

5. Cuius exbausit Nicolaus undam Et bibit plene Katherina potum Et salutaris sitiebat aquae

Pocula Paulus.

6. Non onus fortes retrahit catervas, Lucta sed dulcem revebit quietem, His labor ludum sapit et voluntas

Robur adauget.

7. Vita florescit speciosa cleri, Pulchra Pallas si comitatur illum, Et fugit Cypris, fugit et gementis

Planctus avari.

8. Non dolo fallax aliena raptat. Dives est. quando nihil est in arca, Poculum dicit fluviale Bacchum

Parvula laudans.

9. Unus in dignam cathedram levatur, Claustra gratatur reliquus tenere, Alter in densis eremita silvis

Pascitur herbis.

557

10. Hie oves pascit dape spiritali, His facit vitae scaturire fontem, Hie studet turbam studii rigare Fönte Minervae.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13 ij. A. 6, 2 Luctu sed dulcis. 6, 4 Kobur äuget. Aus einer Serie von 19 Oden in horazischen Mafsen, welche die Poetria magna abschliefsen.

:JnO. (9.) Oda de constautia beatae Katharinae.

1. Huc adverte libens, Pari, Mentem munditiae verbaque suseipe,

Quae claudas animo tuo, Quae fruetum pariant dentque tibi eibura

2. Sexus debilior virura

Prudens induerat, virgo Deo placens,

Costi progenies pia. Heu, fortes pudeat, magnanimos viros

3. Hos dum femina praeterit Et carnis stimulos militia domat,

Vincit supplicii rainas, Non horret tenebras, vineula, verbera

4. Scandit clavigeras rotas, Poenae nescit onus salvifica fide,

Quam dat gymnasii labor, Et doctrina Dei levat in aethera.

Clm. Monacen. 6911. saec. 13/u. Aus derselben Serie von 19 Oden.

Ioliannes Fidauza Bonaventura.

Cardinalis Episcopus Albanensis, f 1274.

Geboren 1221 zu Bagnorea im Kirchenstaate, Sohn des Johannes Fidanza und der Maria Ritella, trat der junge Johannes Fidanza, nachdem er diesen Familiennamen mit dem Namen Bonaventura vertauscht, wahrscheinlich schon 1238, siebzehn Jahre alt, in den Orden der Minderbrüder ein, studierte zu- nächst an der Ordensschule zu Orvieto , dann, von 1242 oder 43 an, unter der Leitung seines Ordensgenossen, des Alexander von Haies, zu Paris, wo- selbst er 1248, zum Bakkalaureus promoviert, die eigene Lehrtätigkeit er- öffnete. Der von 1254 bis 1260 währende, mit der Niederlage der Akademiker und der Verbannung ihres Vorkämpfers des Mag. Wilhelm von Saint-Amour endende Streit der Hochschulprofessoren gegen die Bettelmönche, an dem auch Bonaventura durch eine Schrift sich beteiligte, war schuld, dafs er erst 1257, zugleich mit Thomas von Aquino, den Doktorgrad erhielt, nachdem er bereits, von seinem Vorgänger Johannes von Parma hierfür empfohlen, zum Minister generalis seines Ordens erwählt worden war. Er wirkte in dieser Eigenschaft an der inneren Pazificierang und Festigung des Ordens bis zum Jahre 1273, in welchem ihn Gregor X., der nicht zum wenigsten den Empfehlungen Bonaventuras die Tiara verdankte , zum Kardinalerzbischofe von Albano ernannte. Schon früher , 1265, hatte ihm Clemens IV. das eng- lische Erzbistum York angetragen, welches er indes ausschlug. Mit den Vor- bereitungen des Lyoner Konzils von 1274 betraut, das, dem Wunsche des Papstes entsprechend, eine Vereinigung der griechischen und der abend- ländischen Kirche in die Wege leiten sollte , starb er noch vor Schlufs der Kirchenversammlung in der Nacht vom 14. auf den 15. Juli desselben Jahres. Erst zwei Jahrhunderte später ward er von Sixtus IV. in die Zahl der Heiligen versetzt (1482), nachdem ihn längst die Franziskaner (oder Skotisten) Schule, als Doctor seraphicus dem Doctor angelicus, dem hl. Thomas von Aquin, ent- gegengestellt hatte.

Bezüglich der Dichtungen Bonaventuras ist eine Tatsache höchst auf- fallend, dafs nämlich in Handschriften des 13. , ja des 14. Jahrhunderts nur höchst selten und vereinzelt ihm ein Lied zugeschrieben wird, dafs dagegen in Handschriften des 15. Jahrhunderts auf einmal, wie ex condicto, zahlreiche Poesien mit seinem Namen in Verbindung gebracht werden. Es geschieht dies regelmäfsig in Handschriften des ausgehenden 15., wo nicht des angehenden 16. Jahrhunderts, die, wie die wörtlich übereinstimmenden Rubriken ver- muten lassen, aus Wiegendrucken geschöpft haben, in denen wir genau die- selben Angaben finden. Diese Bewegung steht wieder augenscheinlich mit der zu Ende des Jahrhunderts (1482) erfolgten Kanonisation des Heiligen in ursächlichem Zusammenhange.

Auch in der neuesten Ausgabe der WW. des Heiligen, in welcher im VIII. Bande ein Teil der hierhergehörigen Poesien zusammengestellt ist, findet sich noch Einzelnes, was Bonaventura schlechtweg abzusprechen. Dahin

559

gehört vor allem das Alphabetum Religiosorum p. LIX. Ein Blick auf die Handschriften genügt, um das eben Gesagte bestätigt zu finden. Dahin gehört die Philomena , die zweifelsohne nicht Bonaventura, sondern John Peckhatn angehört. Die Corona beatae Mariae, wie sie 1. c. p. 677 sq. abgedruckt ist, besteht aus zwei getrennten Dingen, die an sich nichts miteinander zu schaffen haben , nämlich aus dem kurzen , später viel als Sequenz benutzten Liede Gaude, virgo, mater Christi (Mone II, 162) und einem andern Mediatrix Dei et hominum, dessen Strophenanfänge den Namen Maria bilden, und dessen Rhythmik und Reimkunst sich auf den ersten Blick als von der des ersteren Liedes völlig verschieden erweisen. Verfasser des zweiten Liedes kann Bonaventura nicht sein, weil er einer solchen Vei'skuust, wie sie ihm hier zugemutet wird , nicht fähig war. Das erste Lied , das für sich allein in geradezu unzähligen Quellen überliefert ist , habe ich nirgends Bonaventura zugeschrieben gesehen. Eine Zwettler Handschrift (Collect, ms. Zwettlense saec. 12. Cod. Zwettlen. 353), welche es in einer Zuschrift des 13. oder 14. Jahrh. enthält, fügt die Bemerkung bei: „Hanc orationem , scilicet Gaude, Maria, sanctus Edmundus constituit et eo tempore a domino papa obtinuit, ut, quacunque '.die eam quis dixerit, ea die indulgentiae [ !] quadraginta dierum habetit."

Auf die Gedichte, welche die neuesten Herausgeber abgelehnt haben, will ich hier nicht näher eingehen. Keines von ihnen hat Ans pruch darauf, rehabilitiert zu werden, denn sie sind sämtlich Bonaventuras unwürdig, zwei ausgenommen, die Paraphrase des Salve regina und das sog. Psalterium minus. Diese beiden Gedichte enthalten sachlich und formell nichts , was gegen eine Abfassung durch Bonaventura spräche; der Psalter ist sogar ein unter der mittelalterlichen Hyrnnenliteratur hervorragendes Werk. Beide aber sind nicht beglaubigt. D ie drei Handschriften, die beim Psalter Bonaventuras Namen nennen, gehören dem späten 15. und dem 16. Jahrhundert an. Das- selbe gilt von dem Salve regina] die vier Handschriften, die es Bonaventura zuweisen, verraten durch den Ausdruck „ordinatum per sanctum Bona- venturam" ihre Abhängigkeit von den Wiegendrucken. Es kann daher auch die an letzter Stelle angeführte Breslauer Handschrift unmöglich saec. 15. in. sein , da Bonaventura erst Ende des Jahrhunderts heilig gesprochen wurde.

Ein Gedicht haben zuerst die neuesten Herausgeber dem doctor seraphicus beigelegt. Es ist das Passionslied Anal. XXXI, 64. Die Herausgeber fanden es in einer römischen Handschrift (Corsin. 41 E 28), die sie dem 14. Jahrh. zuweisen mit der Bemerkung: „Incipit meditatio beati Bonaventurae de passione Domini nostri Jesu Christi." Inhalt und Form stehen dieser An- nahme nicht im Wege. Von nochmaligem Abdrucke sehe ich indes ab.

381. (1.) Ligimni Vitae.

1. 0 crux frutex salvificus, Vivo fönte rigatus, Cuius flos aroraaticus, Fructus desideratus.

Iesus ex Deo genitus, 3. Iesus conformis patribus, Iesus praefiguratus, Iesus raagis monstratus,

Iesus emissus caelitus, Iesus submissus legibus,

Iesus Mariae natus. Iesus Mariae natus.

560

Iesus baptista caelicus, 9.

Iesus hoste temptatus, Iesus signis mirificus,

Iesus transfiguratus.

Iesus pastor sollicitus, 10.

Iesus fletu rigatus, Iesus rex nobis agnitus,

Iesus panis sacratus.

Iesus dolo venumdatus, 11.

Iesus orans prostratus, Iesus turba circumdatus,

Iesus vinclis ligatus.

Iesus notis incognitus, 12.

Iesus vultu velatus, Iesus Pilato traditus,

Iesus morte damnatus.

Iesus spretus ab omnibus, 13.

Iesus cruce clavatus, Iesus iunctus latronibus,

Iesus feile potatus.

Iesus sol morte pallidus, Iesus translanceatus,

Iesus cruore madidus, Iesus inturnulatus.

Iesus triumphans mortuus.

Iesus surgens beatus, Iesus decor praeeipuus,

Iesus orbi praelatus.

Iesus ductor exercitus, Iesus caelo levatus,

Iesus largitor spiritus, Iesus laxans reatus.

Iesus testis veridicus, Iesus iudex iratus,

Iesus victor maguificus, Iesus ponsus ornatus.

Iesus rex, regis filius, Iesus über signatus,

Iesus fontalis radius, Iesus finis optatus.

14. His nos, crux, ciba fructibus, Illustra cogitatus, Rectis duc itineribus, Hostis frange conatus.

15. Sacris reple fulgoribus, Spira pios afflatus, Sisque Christum timentibus Tranquillus vitae Status.

Collect, ms. S. Crucis Florent. saec. 13/i4. Cod. Laurent. Plut. XIX Cod. 10; zweimal, mit prosaischem Zwischentext A; ohne denselben B. Sequent. et hymn. ms. Senense saec. 14. Cod. Senen. G III 2. C. Collect, ms. Pruvuingense [saec. 12. et] anni 1384. Clin. Monacen. 13 102. D. Collect, ms. incertae orig. saec. 14. Clm. Monacen. 23444. E. Collect, ms. incertae orig. saec. 15. Clm. Monacen. 23449. F. Orat. ms. Augustanum saec. 15. Clm. Monacen. 3702. G. Libri et tractatus s. Bonaventurae imp. Coloniae 1486. H.

2, 2 fehlt D. 2, 4 Maria natus F. 3, 2 tribus magis H. 5, 2 fructu rigatus C. 5, 3 agnitus fehlt F ; cognitus ü ; Iesus propheta agnitus H. 6, 4 vinculis EGH. 7, 3 Pilato praesentatus D. 8, 2 cruci dam- natus B; cruci elevatus F. 8, 4 aceto potatus H. 9, 1 sol fehlt B. 9, 2 Iesus tarnen lanceatus B. 10, 4 orbis AE. 13, 1 rex regum H. 13, 4 sumus optatus, a. Rand korrig. in finis A.

Dieses Lied ist aus dem Werke des hl. Bonaventura , das den Titel Lignum vitae trägt, ausgezogen, in welchem die einzelnen Verse der Strophen 2 bis 13 gleichsam Kapitelüberschriften bilden, während die Str. 1, 14 und 15 in der Einleitung stehen. Ich verweise bezüglich dieses Werkes auf die neue Ausgabe S. Bonaventurae Opera Omnia VIII, p. XL sq.; ferner p. XLII, woselbst dies Werk als in 175 Handschriften vorfindlich nachgewiesen wird,

561

von denen 29 verglichen wurden. Der „textus genuinus" steht ebenda S. 69 u. f. ohne Lesarten. Er weicht von dem vorstehenden nur dadurch ab, dafs die Str. 14 und 15 hinter Str. 1 gestellt sind, welchen Platz sie in den Hss. einzunehmen pflegen , welche das ganze Werk bieten , während sie in den Codices, welche nur das Gedicht exzerpieren, öfter (und richtiger) an den Schlufs gestellt erscheinen. Vgl. der Lebensbaum, aus dem Lateinischen usw. Zweite Auflage, Freiburg i. B. 1888., Vorwort z. 2. Aufl.

Dieses aus dem Werke des seraphischen Lehrers exzerpierte Lied ist als- dann mehreren Erweiterungen und Bearbeitungen unterzogen worden, welche sich meist auch schon dadurch als spuria verraten , weil sie bezüglich des Reimes nicht die Regeln durchführen , welche wir Bonaventura in diesem „textus genuinus" beobachten sehen. Es erstreckt sich nämlich bei ihm auch der männliche oder stumpfe Reim ausnahmslos über zwei Silben: genitus, caelitus; patribus, legibus; caelicus, mirificus.

2. Iesus ex patre genitus,

Iesus liber signatus, Iesus cunctorum dominus, Iesus desideratus.

3. Iesus promissus patribus,

Iesus praefiguratus, Iesus emissus caelitus, Iesus Mariae natus.

4. Iesus sub lege positus,

Iesus magis rnonstratus, Iesus redemptor parvulus, Iesus infans fugatus.

5. Iesus puer proficiens,

Iesus vir baptizatus, Iesus panis esuriens, Iesus victor temptatus.

6. Iesus nobis circuiens,

Iesus nobis lassatus, Iesus pro nobis indigens, Iesus inhonoratus.

7. Iesus miranda faciens,

Iesus verbis sensatus, Iesus peccata diluens, Iesus transfiguratus.

8. Iesus unguentis redolens,

Iesus asello latus, Iesus subiectis serviens, Iesus agnus oblatus.

9. Iesus futura praevidens,

Iesus angustiatus, Iesus cruore effluens,

Iesus orans prostratus. Dreves , Lateinische Hymnendichter.

Bearbeitung I.

O crux, frutex salvificus, Vivo fönte rigatus,

Quem flos exornat fulgidus, Fructus fecundat gratus.

10

Iesus emptus argenteis Iesus turba vallatus,

Iesus captus ab impiis, Iesus ter denegatus.

11. Iesus satur opprobriis,

Iesus vultu velatus,

Iesus concisus alapis,

Iesus collaphizatus.

12. Iesus astrictus vinculis,

Iesus perflagellatus,

Iesus punctus aculeis,

Iesus dire plagatus.

13. Iesus risus a perfidis,

Iesus falso accusatus, Iesus spretus a propriis, Iesus morte damnatus.

14. Iesus crucem circumferens,

Iesus veste nudatus, Iesus morti se offerens, Iesus ligno clavatus.

15. Iesus orbem concutiens,

Iesus planctu rigatus, Iesus matri compatiens, Iesus feile potatus.

16. Iesus clamando moriens,

Iesus transverberatus, Iesus infernum adiens, Iesus intumulatus.

17. Iesus captivos eruens,

Iesus resuscitatus, Iesus ad patrem rediens, Iesus glorificatus. II. 36

)G2

18. Iesus dona distribuens, Iesus clarificatus, Iesus, monarcha praesidens, Iesus summe beatus.

19. Iesus purgans a sordibus, Iesus splendor optatus, Iesus spirans afflatibus Iesus cruce immolatus.

20. Per hunc, crux, christiformibus Esto vitalis flatus, Profectus in virtutibus Ac sempiternus status.

Collect, ms. S. Crucis Florent. saec. 13/i4. Cod. Laurent. Plut. XIX. Cod. 10. A. Collect, ms. incertae orig. saec. 14. Cod. Marcian. L II 65.

B. Collect, ms. Pruvningense [saec. 12. et] anni 1384. Clin. Monacen. 13 102.

C. Cant. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Marcian. It. IX 145. D.

1 , 4 fecunda A ; fecundit B ; Fructus desideratus D. 2,3 culitorum A. 2, 3 bis 3, 2 inkl. fehlen B. 3, 4 Iesus ex matre natus B; de matre

C. 4, 1 u. f. fehlen D. 6, 1 circumiens B ; compatiens D. 6, 3 indiens A. 7, 2 viris sensatus D. 8, 1 redoles D. 8, 3 subditus serviens

D. Von Str. 8 an verläuft D wie folgt.

Iesus amore fervidus, Iesus amaricatus,

Iesus cruore madidus, Iesus angustiatus.

13. Iesus astrictus vinculis, Iesus dure plagatus, Iesus crucem baiulans, Iesus immaculatus.

10. Iesus a Iuda venditus,

Iesus percussus graviter, Iesus a turba vallatus, Iesus ter denegatUs.

14. Iesus foras egrediens, Iesus veste nudatus, Iesus ultro se offerens, Iesus (in) cruce levatus.

11. Iesus contemptus turpiter,

Iesus vultu velatus, Iesus percussus graviter, Iesus colaphizatus.

12. Iesus contemptus viliter,

Iesus morte damnatus, Iesus illusus nequiter, Iesus false accusatus.

15. Iesus orbem concutiens,

Iesus planctu rigatus, Iesus matri compatiens, Iesus feile potatus.

16. Iesus clamando moriens,

Iesus translanceatus, Iesus emittens spiritum, Iesus cruce immolatus.

17. Iesus infernum adiens,

Iesus intumulatus, Iesus captivos eruens,

Iesus resuscitatus, Iesus ad patrem rediens,

Iesus glorificatus.

10, 1 datus argenteis A. 13, 3 spretus apostolis A. 13 , 4 donatus A. 14, 1 vocem circumferens A. 15, 2 platu A. 19, 4 cruci C; immo- ratus A. 20, 1 crux fehlt B; christiformi B. 20, 3 Perfectus A.

„Expliciunt LXXII operationes Iesu Christi. Sequuntur duodecim loca notabilia, in quibus gessit Christus operationes mirabiles, quae quidem loca digesta sunt breviter a praedicto fratre Bonaventura rhythmice." Unter letzterem ist der „textus genuinus", wie oben mitgeteilt, verstanden. Diese Bearbeitung I vgl. S. Bonaventurae Opera VIII, 86 sq.

563

Bearbeitung II.

O crux, frutex salvificus, Vivo fönte rigatus,

Quem flos exornat fulgidus, Fructus fecundat gratus.

2. Iesus, rex, regis filius,

Iesus de Deo natus,

Iesus promissus patribus,

Iesus praefiguratus.

3. Iesus afflatu genitus,

Iesus donis ditatus, Iesus in lucem editus, Iesus sol mundo datus.

4. Iesus infans pauperculus,

Iesus mamrna lactatus, Iesus tener puerulus, Iesus cultro plagatus.

5. Iesus legi suppositus,

Iesus ulnis portatus,

Iesus ostensus regibus,

Iesus regno fugatus.

6. Iesus plenus virtutibus,

Iesus, vir baptizatus, Iesus, ferarum socius, Iesus hoste temptatus.

7. Iesus verbis veridicus,

Iesus zelo flammatus, Iesus signis mirificus, Iesus transfiguratus.

8. Iesus pius affectibus,

Iesus illacrimatus,

Iesus, rex orbis agnitus,

Iesus asello latus.

9. Iesus, servorum famulus, Iesus, panis sacratus, Iesus Iudaeis proditus, Iesus orans prostratus.

10. Iesus turba circumdatus,

Iesus vinclis ligatus, Iesus spretus ut reprobus, Iesus ter denegatus.

11. Iesus Pilato traditus,

Iesus morte damnatus, Iesus flagellis lividus, Iesus cruce clavatus.

12. Iesus iunctus latronibus,

Iesus feile potatus, Iesus clamansque anxius, Iesus exanimatus.

13. Iesus cruore madidus,

Iesus translanceatus, Iesus sepulcro conditus, Iesus mundo sublatus.

14. Iesus triumphans mortuus,

Iesus surgens beatus, Iesus ductor exercitus, Iesus caelo levatus.

15. Iesus hierarcha eaelitus,

Iesus orbi praelatus,

Iesus largitor spiritus,

Iesus laxans reatus.

16. Iesus, princeps pacificus,

Iesus, sponsus ornatus,

Iesus, iudex aequissimus,

Iesus, rex exspectatus.

17. Iesus, cunctorum dominus,

Iesus desideratus, Iesus, alpha, principium, Et 0, finis optatus.

Purga nos, crux, a sordibus,

Perlustra cogitatus, Perfectos fae virtutibus

Sacrosque spira flatus.

19. Defensa nos ab hostibus Nosterque sis ducatus,' Quo per te sit mortalibus Aeternae vitae Status.

Collect, ms. Simonis Tungren. (S. Iacobi Leodien.) saec. 13/u. Cod. Darmstadien. 2777. A. Cant. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Marcian. It. IX 145. B.

3, 1 afflatus B. 3, 4 mundo natus B. 11, 4 cruce levatus B. 12, 1 vinctus latrouibus B. 12, 3 clamans et anxius B. 17, 4 Iesus desideratus B.

36*

564

„In nomine Domini nostri Iesu Christi incipit arbor vitae, in quo tota Christi texitur series, cdita per beatum patrem fratrem B onaventuram, ordinis niinomm, sacrosanctae ecclesiae Romanae cardinalem." B.

Die aus dem Lignum vitae exzerpierten und die sodann erweiterten Texte wurden schon frühzeitig auch mit Singweisen versehen. Die Herausgeber der Opera Omnia bemerken diesbezüglich Bd. VIII, p. XL sq.: Hoc referunt chronica Fr. Bartholomaei Aquensis, ordinis Praedicatorum, asservata Taurini, biblioth. Universitatis in Cod. G II 84 merabr. saec. 13. vel 14. Ibi fol. 57 legitur : „Illo etiam tempore floret B o naventu ra, magnus frater in ordine Fratrum Minorum et homo clericus et devotus crucifixo. Qui posuit passionem Iesu in cantilena fletus sequentiae, quae sie currit: O crux, frutex salvificus, etc. et in qualibet clausula replicatur: O crux etc. Kequire; alibi habes."

Eine Singweise zum „textus genuinus" ist uns in einer Berliner Hand- schrift des 14. Jahrb. erhalten, von der „Lebensbaum" S. 68 ein Faksimile gibt. Die Singweise ist eine hymnische, d. h. dieselbe Melodie kehrt für alle Strophen wieder, nur der Rundreim hat eigene Weise.

^=:ö>=:^:=r-J.

H:

C5^_=_|_=_

:=±=c£E35

R. 0 crux, fru - tex sal - vi - fi - cus, Vi - vo fori - te

z|— ,, s_0_^— - 1 1:

1. Ie-sus ex De - o ge - - ni-tus, Ie - sus prae-ti - gu - ra - tus

illliilli^ölilll

Ie-sus e-mis-sus cae-li-tus Ie-sus, Ma - ri - ae na - tus.

Auf diese Melodie kann sich die vorerwähnte Nachricht des Fr. Bartho- lomaeus Aquensis nicht beziehen, da diese von einer sequenzartigen Melodie, „cantilena fletus sequentiae" redet Eine solche Melodie, aber nicht zum „textus genuinus" , sondern zur „Bearbeitung II" enthält die vorerwähnte Darmstädter Hs. 2777. Der Refrain hat aber hier eine dreifache Singweise, die abwechselnd wiederholt wird :

R. 1. 0 crux, fru-tex sal -vi - fi-cus, Vi - vo fon - te ri - ga - tus,

*=====3=S=.

1=:

EE=E

J=5=

Eg^s:

t-

Ö=t

Cu -ius flos a - ro - ma - ti - cus, Fruc-tus de-si - de - ra - tus.

565

Fp=p— £p-ö:=F

-p

--

^I==^ Ll^-h-^ i

i f Ie - sus, | Ie - sus

rex, re - gis fi af - fla - tu ge

li - us, ni - tus,

Ie - sus de Ie - sus do-

a^£^

De - o na nis cli - ta

tus, tus,

Ie - sus pro-mis - sus pa - tri - bus, Ie - sus in lu - cem e - di - tus,

4— \~

Ie - sus prae - fi - gu - ra - tus. Ie - sus sol niun-do da - tus.

-f= fe f=

2 '

Ie - sus, in - fans pau-per - cu - lus, Ie - sus mam - ma Ie - sus le - gi sup-po - si - tus, Ie - sus ul - nis

EB£

m

t=t

:t:

lac por

ta

ta

tus, tus,

[e Ie

sus, te sus 0

ner sten

pu

sus

e re

ru - lus, gi - bus,

Ie - sus cul - tro Ie - sus reg - no

pla - ga

fu - ga

tus. tus.

«Ö^

--:t-c=ÜpIEr

^_]I »_i 3

R.2. 0

crux, fru-tex sal - vi - fi - cus,

i

£=

-R f=— f= -

T-

Vi - vo fon - te ri - ga - - tus, Quem flos ex - or - nat

:f=:

pf=!

:r;

il ^=55

m^i

i'ul - gi - das, Fruc - tus fe - cun - dat gra

tus.

^J=iE^

:fcp

4— s-l^

1=t

!=^fe^EE

o f Ie - sus ple-nus vir - tu - ti-bus, Ie-sus, vir bap-ti - za - tus. \ Ie - sus ver-bis ve - ri - di-cus, Ie-sus ze - lo flam-ma - tus.

566

:=r|=£=^

Ie - sus, fe - ra - rum so - ci - us, Ie-sus ho - ste tenip - ta-tus, Ie - sus sig-nis mi - ri - fi - cus, Ie-sus trans-fi - gu - ra-tus.

. j Ie - sus pi - us af - fec | Ie - sus, ser - vo - rum fa

ti - bus, Ie - sus il - la- mu-lus, Ie - sus, pa - nis

cn sa

ma cra

tus, tus,

Ie - sus, rex or - bis a - gni - tus, Ie - sus Iu - dae - is pro - di - tus,

Ie - sus a - sei Ie - sus o - rans

^=£e^e^

:^=t:

lo la - pro - stra

tus. tus.

- f Ie - sus tur - ba cir - cum - da - tus, Ie-sus vin - clis

) Ie - sus Pi - la

to tra - di - tus, Ie-sus mor-te

li - ga dam - na

tus, tus,

Ie - sus spre - tus Ie - sus fla - ge

ut

lis

re - pro - bus, li - vi - dus,

f— bzt— B

Ie - sus Ie - sus

ter de - ne - ga - tus. cru - ci cla - va - tus.

ni - bus, Ie - sus fei - le di - dus, Ie - sus trans-lan-

567

=£333

|^==^===i=|^

R. 3. 0 crux, fru-tex sal - vi - fi - cus, Vi- vo fon-te ri - ga - tus

: P^t o— -

Eg-mrraaES

S=cH

Juem flos ex-or-nat ful - gi-dus Fruc - tus fe-cuu-dat gra-tus.

p>" ';üil

:t=t

=E£

~ f Ie - sus tri-um-phans raor-tu - us, Ie - sus sur-gens be - a - tus, \ Ie - sus, hie-rar - cha cae-li - tus, Ie -sus or - bi prae-la - tus,

Ie-sus, duc-tor ex - er - ci - tus, Ie-sus cae-lo le - va - tus. Ie-sus, lar- gi - tor spi-ri-tus, Ie-sus, rex ex - spec-ta - tus.

;ea

i;

t=4=

q I Ie - sus, prin - ceps pa - ci - fi - cus, Ie - sus, spon- ' \ Ie - sus, cunc - to - rum do - mi-nus, Ie - sus de-

= s P i

sus or - na - tus, Ie - sus, iu - dex ae - quis - si - mus, si - de - ra - tus, Ie - sus, al - pba, prin - ci - pi - um,

fc^

^— =p:

Ie - sus, rex ex - spec - ta Et 0, fi - nis op - ta

—.fcs. -=,

tus. | tus. J

K. 3. rep.

:=t

qz

q f Pur-ga uos, crux, a ' \ De - t'en - sa nos ab

sor - di - bus, Per - lu - stra bo - sti - bus, No - ster- que

f=F

=t

:=:

:z:

:z:

co - gi - ta - tus, Per - fec - tos fac vir - tu - ti - bus sis du - ca - tus, Quo per te sit mor - ta - li - tas

:z:

Sa - cros- Ae - ter -

que spi - ra fla - tus. \ L nae vi - tae sta - tus. j p

>68

iünnü

Zum Schlüsse noch die Bemerkung, dafs das Lied nicht nur eine sequenzen- artig eingerichtete Melodie hatte, sondern dafs es vereinzelt auch als Sequenz liturgisch benutzt wurde, so in der Missa votiva de nomine Iesu im Missale Fratrum B. Mariae de Mercede, imp. Barcinonae 1507 (Bibl. du Mans).

382 (2.) Officium sanctae Crucis.

Ad Ma tut in um.

1. In passione Domini, Qua datur salus homini, Sit nostrum refrigerium Et cordis desiderium.

2. Portemus in memoria Et poenas et opprobria Christi, coronam spineam, Crucem, clavos et lanceam.

3. Et piagas saeratissimas, Omni laude dignissimas, Acetum, fei, arundinem. Mortis amaritudinem.

4. Haec omnia nos satient Et dulciter inebrient, Nos repleant virtutibus Et gloriosis fructibus.

5. Te crucifixum colimus Et toto corde poscimus, Ut nos sanctorum coetibus Coniungas in caelistibus.

6. Laus, bonor Christo vendito Et sine causa prodito, Passo mortem pro populo In aspero patibulo.

Ad L a u d e s.

Christum ducem, Qui per crucem

Redemit nos ab hostibus, Laudet coetus Noster laetus,

Exsultet caelum laitdibus.

Poena fortis Tuac mortis

Et sanguinis effusio Corda terant, Ut te quaerant,

Iesu, nostra redemptio.

3. Per felices Cicatrices,

Sputa, flagella, verbera, Nobis grata Sint collata

Aeterna Christi munera.

4. Nostrum tangat Cor, ut plangat,

Tuorum sanguis vulnerum, In quo toti Simus loti,

Conditor ahne siderum.

Passionis Tuae donis

Salvator nos inebria, Qua fidelis Dare velis Bcata nobis gaudia.

569

Ad Primam.

1. Tu, qui velatus facie 2. Te petimus attentius, Fuisti, sol iustitiae, Ut sis nobis propitius

Flexis illusus genibus, Et per tuam clementiam

Caesus quoque verberibus, Perducas nos ad gloriam.

3. Laus, honor Christo vendito.

Ad Terti am.

1. Hora qui ductus tertia 2. Fac nos sie te diligere, Fuisti ad supplicia, Sanctamque vitam ducere.

Christe, ferendo umeris Ut mereamur requie

Crucem pro nobis miseris, Frui caelestis patriae.

3. Laus, honor Christo vendito.

Ad Sexta m.

1. Crucem pro nobis subiit 2. Honor et benedictio Et stans in illa sitiit Sit crueifixo filio,

Iesus sacratis manibus Qui suo nos supplicio

Clavis fossus et pedibus. Redemit ab Aegyptio.

3. Laus, honor Christo vendito.

Ad Nonam.

1. Beata Christi passio 2. Gloria Christo Domino, Sit nostra liberatio, Qui pendens in patibulo

Ut per hanc nobis gaudia Clamans emisit spiritum

Parata sint caelestia. Mundumque salvans perditum.

3. Laus, honor Christo vendito.

Ad Yesperas.

1. Qui pressura 3. Nostrae genti, Mortis dura Recolenti

Solvisti nexus criminum, Tuae mortis supplicium,

Nos ad pacem Da virtutem

Duc veracem, Et salutem,

Iesu, Corona virginum. Christe, redemptor omninm.

2. In flagellis 4. In amara Potum fellis Crucis ara

Bibisti amarissime, Fudisti rivos sanguinis,

Pro peccatis Iesu digne,

Perpetratis, Rex benigne,

Aeterne rex altissime. Consors paterni luminis.

570

5. Sanguis Christi, Qui fuisti

Peremptor hostis callidi, Fac sitire Nos, venire

Ad cenam agni providi.

Ad Completorium.

1. Qui iacuisti mortuus 2. Succurre nobis, Domine, In petra, rex innoeuus, Quos redemisti sanguine,

Fac nos in te quiescere Et düc nos ad suavia

Semperque laudes reddere. Aeternae pacis gaudia.

3. Laus, honor Christo vendito.

Brev. ms. Franciscanum saec. 14. in. Cod. Vatican. 10000. A. Brev. ms. Xanctonense saec. 14. Cod. Parisin. 16309. B. Orat. ms. Italicum saec. 14. Cod. Roman. 477. C. Horae B. M. V. sec. usum. Gebennensem saec. 14. Cod. Vatican. Palat. 538. D. Scala caeli saec. 14. Cod. Prägen. XIII E 3. E. Orat. ms. Campense anni 1462. Cod. Darmstadien. 521. F. Orat. ms. Caelestin. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). G. Oi'at. ms. Italicum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 48. H. Orat. ms. Vallis Iocosae saec. 15. Cod. Labacen. 44. I. Orat. ms. Vallis Iocosae saec. 15. Cod. Labacen. 45. K. Orat. ms. Claraevallense saec. 15. Cod. Trecen. 1612. L.

AdMatutinum. 1, 4 Et fehlt; Et mentis L. F. Str. 1 fehlt hier, findet sich aber später. L. 2, 2 Et fehlt AEGIK. 3, 1 Et poenas A.

3, 4 Et mortis F. 4, 1 nos sauciet D. 4, 2 illunünent C. Str. 4 bis 6 fehlen hier, finden sich aber später L; statt dessen:

Qui pax et summa requies, Hie traditur et capitur,

Vexatus mit pluries, Conspuitur et caeditur,

Triginta nummis venditus Deluditur, exuitur,

Et sine causa proditus. Velatur et oeeiditur.

6, 3 Mortem passo CEG.

Ad Laudes. Dieser Hymnus fehlt L. 1,4 Psallat coetus K. 1 , 5 Nune laetus K. 2 , 1 Poena fortissime I. 2, 2 Dirae mortis FG.

2, 4 Corda trahant A ; Nos damnatos C. 2, 5 Et te A ; Reddat gratos C. 3, 5 Sunt collata CGHIK. 4, 1 Primuin tangat C. 4, 3 sanguem

1. 4, 5 Sumus ADEF. Auch nach diesem Hymnus wiederholt die Doxo- logie des vorhergehenden CFIK.

Ad Primam. 1,3 Felix illusus E; illusis D. 1,4 Diris caesus verberibus L. 2, 1 Te petamus C. Nos perducas ADI.

Ad Tertiam. 1, 'S Gravem frendo CH. 2, 1 Fac nos in te quies- cere I. 2, 2 Vitamque sanetam D; Carnem mundumque vincere CH.

2, 3 Ut valeamu.5 EIK; frui requie A. 2, 4 Caelestis frui FG; caelestis gloriae CH.

Ad Sexta m. 1, 1 Crucem sanetam subiit E. 1, 3 Et sacratis I; Iesus sacratus K. 1, 4 Clavis fossis AHGI; Clavis ac fossis pedibus E; Clavis fixus ac pedibus K; Fixis clavis et C. 2, 2 crueifixo Domino FGI.

2, 4 Ab Aegypto C; Salvavit ab D; ab exitio AFGK ; ab exsilio DL.

571

Ad Nonarn. 1, 2 Sit nobis AF. 1, 3 Et per haue E; Per quam et nobis H. 1, 4 Collata sint C; Aperta sint D; Donata sunt H. Str. 1 fehlt L. Str. 2 und alles weitere fehlt C. 2, 1 Commoriamur Domino H. 2, 4 Mundum sie salvans G; Sic mundum salvans L; Mundum restaurans perditum E. Nach Str. 2 fügt L bei:

Haec horrent caeli sidera, Dum vident, tollunt lumina, Scinduntur templi marmora, Mors viva reddit corpora.

Ad Y esperas. 2, 1 Cum flagellis E. 2, 2 Potu A. 3, 1 Nostrae gentis D : Tuae genti H ; Omni genti IK ; Piae genti G ; Nostrae menti E.

3, 2 Recolentis D. 3, 3 Mortis tuae HIK. 3, 4 Iesu redemptor FG.

4, 4 sq. Per quem caecis lumen reddis H. 5, 3 hostis invidi DEIK.

5, 4 Fac secure IK; Nos conducas H. - 5, 5 Et nos venire F; et inducas H. Dieser Hymnus fehlt L.

Ad Completorium. 1, 2 In pace rex H. 1, 4 Semperque laudes solvere D ; Tibique laudes reddere K ; Et te redemptor, quaerere H. 2, 2 redemisti Domine F; Redemptis tuo sanguine H. 2, 3 nos ad caelestia EFGIK; Educ nos de miseria. 2, 4 Aeterna A; Aeternae vitae DL; Et dona pacis gaudia H.

Von diesem Officium spricht die Chronik der 24 Generäle ; „Hie Generalis (Bonaventura) ad instantiam Domini et saneti Ludovici, regis Franciae, officium devotissimum de cruce composuit" (Cfir. Anal. Franciscana III , 331). Eben- so B : „Incipit officium sanetae crucis , completum a fratre Bonaventura ad preces domini Ludovici." Weniger Gewicht ist auf die Zeugnisse des Franciscus Samson (Minister generalis von 1475—1499) u. a. zu legen (vgl. Opera Omnia V, p. LVII sq.); denn da ihnen bezüglich anderer Opuscula Irrtümer unter- laufen, ist ihre Autorität vermindert. Dagegen weist die eigentümliche Form der Hymnen ad Laudes und ad Vesperas, die zuerst in dem Hymnus Decus morum , (lux minorum (Officum s. Francisci in 2. Vesp.) von dem Cardinal Thomas von Capua angewandt wurde, bestimmt auf einen Franziskanerdichter. Man kann sich daher nur dem Urteil der neuesten Herausgeber der Opera Omnia anschliefsen : „Hinc satis certum videtur illud esse opus S. Bonaventurae"

vm, P. lxi).

383. (3.) Landismns de saneta Cruce. Pars Prior.

1. Recordare sanetae crucis, 3. Ama crucem, mundi lucem, Qui perfeetam vitarn ducis, Et habebis Christum ducera

Delectare iugiter: Per aeterna saecula;

Sanetae crucis recordare, Cruce corpus circumeinge,

Et in ipsa meditare Hanc constringe, manu pinge

Insatiabiliter. Consignando singula.

2. Stes in cruce Christo duce, 4. Cor in cruce, crux in corde Donec vivas in hac luce Sit, cum corde sine sorde,

Moto proeul taedio, Quae tranquillum faciat;

Non quiescas nee tepescas, Lingua crux efficiatur,

In hoc crescas et calescas Crucem promat et loquatur

Cordis desiderio. Et nunquam deficiat.

572

Crux in corde, crux in ore Quodam intimo sapore

Det tibi dulcedinem, Crux in membris dominetur Et ubique situetur

Intra totum hominem.

12. Cum temptatus et afflictus, Derelictus quasi victus

Es inter angustias, Non sis piger neque lentus, Sed sollicitus. intentus,

Cruce frontem munias.

10.

11.

Cor a cruce sorbeatur Et in illara rapiatur

Amoris incendio, Dissipata carnis rixa Mens sit tota crucifixa

Spiritali gaudio.

Specialem fer amorem Et praecipuum bonorem

Crucis salutiferae. Cum fervore medullarum Nisu virium tuarum

Velis banc diligere.

In praeclara cruce stude Et in ipsam te reclude

Magna cum laetitia : Cbristo sis contixus cruci, Ut tu valeas perduci

Secum ad caelestia.

Quaere crucem, quaere clavos, Quaere manus, pedes cavos,

Quaere fossam lateris; Ibi plaude, ibi gaude Sine fraude summa laude,

Quantumcunque poteris.

Istud pactum non sit fractum, Crux praecedat omnem actum,

Ut succedant prospera ; Crux est optima medela, Contra zabulorum tela

Valde salutifera.

Sis in cruce Christi totus, Prompto animo devotus

Iubilo dulcedinis ; Servum Dei crux defendit, Comprehendit et ostendit

Viam rectitudinis.

13. Cum quiescis et laboras, Quando rides, quando ploras,

Doles sive gaudeas, Quando vades, quando venis, In solaciis et poenis

Crucem corde teneas.

14. Crux in omnibus pressuris, Multum gravibus et duris

Est tutum remedium, Crux in poenis et tormeatis Est dulcedo piae mentis

Et verum refugium.

15. Crux est vena paradisi, In qua solum sunt confisi,

Qui vicerunt omnia ; Crux est mundi medicina, Per quam bonitas divina

Fecit mirabilia.

16. Crux est salus animarum, Verum lumen et praeclarum,

Et dulcedo cordium; Crux est vita beatorum Et thesaurus perfectorum

Et decor et gaudium.

17. Crux est speculum virtutis, Gloriosae dux salutis,

Tota spes ridelium; Crux est decus salvandorum Et solacium eorum

Atque desiderium.

18. Crux est navis, crux est portus, Crux deliciarum hortus,

In quo florent omnia ; Crux est fortis armatura Et protectio secura

Conterens daemonia.

573

19. Crux est arbor decorata, Christi sanguine sacrata,

Cunctis plena fructibus, Quibus aniraae fruuntur, Cum supernis nutriuntur

Cibis in caelestibus.

21. Crucem quaere, crucem gere, Christi crucem intuere,

Ut amore langueas, Summa fide crucem vide Et plenissime conride

Donec vitam habeas.

20. 0 quam felix permanebis, 22. Circa crucem exercere

Nunc in cruce si studebis, Donec mundo vixeris,

Sine fine laetus eris

Tu, qui san et am crucem quaeris, Si perseveraveris.

Mentem debes, huic placere

Et hanc semper gerere; Hoc est opus salutare Circa crucem laborare Corde, ore, opere.

Pars Altera.

Recordare, frater pie, Septem vieibus in die

Passionis Domini, Per quam sumus liberati Et aeternae vitae dati

Ac superno lumini.

Quam despectus et abiectus Rex caelorum est effectus,

Ut salvaret saeculum; Esurivit et sitivit, Pauper et egenus ivit

Usque ad patibulum.

2. Hanc si amas et honoras, Dicas illi certas horas Adhibendo Studium : Horam primam, matutinam, Sextam, ternam, vespertinam, Nonam, completorium.

6. Recordare paupertatis Et extremae vilitatis

Et gravis supplicii ; Si es compos rationis, Esto memor passionis, Fellis et absynthii.

Quando sedes, stas et iaces, Quando loqueris et taces,

Fessus cum quieveris, Christum quaeras, in quosperas, Crucifixum corde geras,

Ubicumque fueris.

7. Cum deduetus est immensus Et in cruce tunc suspensus,

Aberant diseipuli ; Manus, pedes confoderunt Et aceto potaverunt

Summum regem saeculi.

Diligenter pone mentem Super Christum patientem

Ut tibi condoleas, Christi mortem, Christiane, Plange sero, plange mane,

In planctu congaudeas.

Illi oculi beati

Sunt in cruce obscurati

Et vultus expalluit ; Suo corpori tunc nudo Non remansit pulchritudo,

Decor omnis abfuit.

574 -

-9. Propter hominum peccata 13.

Eins caro crnciata

Fait inter verbera, Membra sua sunt distenta Propter aspera tormenta

Et illata vulnera.

10. Inter raagnos cruciatus 14. Est in cruce lacrimatus

Et emisit spiritum : Suspiremus et fleamus, Toto corde dolearaus

Super unigenitum.

11. Dum boc audis. ingemisce 15. Et in istis planctum misce

Et cordis maestitias, Corpns ange, corde plange, Mentem frange, manu tange,

Christi mortem sentias.

12. Virum respice dolorum 16. Et novissimum virorum,

Fortem ad supplicia; Tibi gratum sit et aequum Iam in cruce mori secum

Et pati convicia.

Quando vides te afflictum, Desolatum, ita victum,

Quod quasi deficias, Christi cogita dolores, Graves poeuas et labores,

Sputa, contumelias.

Bone f rater, quidquid agas, Crueifixi vide piagas

Et sibi compatere, Omni tempore sint tibi Quasi spiritales cibi,

His gaudenter fruere.

Crucifixe, fac me fortem, Ut libenter tuam mortem

Plangam, donec vixero, Tecum volo vulnerari, Te libenter amplexari

In cruce desidero.

Da cruorem quasi rorem, Ut te plorem redemptorem

Christum, qui me refoves, Non tc trices, sed felices Cicatrices mille vices

Tuas in me renoves.

17. Totum sit, quod ego dixi, Ad honorem crucifixi,

Ad laudem et gloriam, Üt meorum peccatorum Gloriosus rex caelorum

Mihi donet veniam.

Collect, ms. Silvae S. Martini (prope Geraldiraontem) saec. 15. Cod. Vindobonen. (KK. Familien-Bibl.) 7961. A. Orat. ms. Augiense saec. 14/i5. Cod. Carolsruban. Aug. 36. B. Cod. Darmstadien. 2775. saec. 15. C. Collect, ms. Fianciscan. Monacen. saec. 15. Clm. Monacen. 9003. D. Orat. ms. Tegu- rinum saec. 15. Clin. Monacen. 19824. E. Orat. ms. Cleophae de Baden anni 1516. Cod. Paulan. 25. 1. l£. (Sanbl. memb. 76). F. Collect, ms. Minorum Trecen. anni 1517. Cod. Mazarin. 996 (902). G. Orat. ms. Lebninense anni 1518. Cod. Berolinen. IV6 29. H. Orat. ms. S. Petri Salis- burgen. saec. 15. Cod. Petrin. I b. 20. I. Libri et tractatus s. Bonaventurae imp. Coloniae 148^. K.

Pars prior. Anordnung der Strophen in B: 10: 5; 6: 7; 11:12:14; 16, 1—3; 17, 4-6; 18; 19: 20, 4—6; 20, 1—3; 21; 22. Fünf Strophen des ersten Teiles (1. 3, 9, 12, 15) hat es in den zweiten Teil hinübergenommen; drei Strophen (13, 14, 19) fehlen ihm gänzlich: dagegen bietet es fünf Strophen, die in den andern Quellen nicht vorhanden sind. Die erste derselben ersetzt Str. 1 und lautet :

575

1. Si virtutes Christi scires, Si temptares et gustares,

Dando vires reperires Quam libenter laborares

Maxima solacia, Ad habenda talia.

Ferner schaltet es nach Str. 19 folgende drei Strophen ein:

Crux exoellit omne donum Crux est tota virtuosa,

Et acquirit omne bonum Speciosa, copiosa

Suis amatoribus, Glorioso munere.

Crux expellit omnem metum

Et cor facit esse laetum Crux doctrinas dat divinas,

Plenumque fulgoribus. Notas neque peregrinas,

Ad se trahit omnia,

Crux est plena gaudiorum, Crux amanda, crux miranda,

In qua Christus, rex caelorum, Veneranda praedicanda

Voluit occumbere, Dona dat caelestia.

Am Schlüsse des ersten Teiles, nach Str. 22 fügt endlich B noch bei:

Nos dignare custodire, Per virtutem sanctae crucis

Crucifixe, cui servire Duc nos ad aeternae lucis

Iure debent omnia, Gloriosa gaudia.

I, 3 Conlectare CD. 1, 5 in ipsa delectare A. 2, 2 vivis DH. 2, 3 Modo procul dubio CDHK. 2, 4 non tepescas DH. 2, 5 ut calescas CDK; et valescas H. 4, 2 Absque sorde sit cum corde CK; Absque sorde sit concorde D; Absque sorde sie concorde H. 5, 3 Dat B. 5, 4 bis 6 lauten in B:

Crux est gladius et scutum, Quod ex omni parte tutum Esse facit hominem.

7, 2 Praecipuum da honorem H. 7, 3 Crucis A. 7, 4 Nisi virium BC-

8, 2 in ipsa CH. 9, 3 fossa CDH. 10, 5 Contra zabulontis HK.

II, 6 Vitam rectitudinis CD. 12, 3 Et inter CD. 12, 5 sollicite CHK.

12, 6 frontem inclinas D. 13, 1 aut laboras C. 13, 5 et in poenis K. 14, 2 Et in gravibus CDK; In gravibus atque duris H. 14, 3 Est tutum CK; Totum est remedium H. 15, 1 Crux est porta paradisi BCDHK.

15 , 2 In qua saneti sunt BCH. 16, 2 Sacrum lumen B. 16 , 3 Ac dulcedo B. 17, 3 Cuncta spes DK; Tuta spes H. 19, 3 Plena eunetis B. 19, 4 animae eruunter K. l9, 4 bis 6 lauten in B:

Quibus animae devotae Sunt ab omni labe latae Nitentque virtutibus.

20, 1 manebis K. 20, 2 Si in cruce nunc studebis B. 20, 3 Si per- severaveris B. 20, 6 Donec mundo vixeris B. 21, 2 Crucifixum intuere B. 21, 3 Ut defendi valeas B. 22, 2 Mentem debes hinc CD; Mente fehlt H; Debes omnibus placere A; Debet omnibus B. 22, 3 Hanc corde semper gerere C; Et hanc corde semper gerere CK; Et hanc corde gerere H. 22, 5 Secus crucem laborare B. 22, 6 et opere K.

Pars Altera. Nur dieser zweite Teil auch in: Orat. ms. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). L. Reihenfolge der Strophen in B: II 1; 3; 2; 4 bis 12; I 9; 1; II, 13; 14: I 15; 16, 4—6; 17, 1—3; II 15 bis 17.

1, 6 Et superno CDK. 2, 1 Hunc si amas B. 2, 3 Ad habendum

576

Studium B. 2, 4 Matutinam horam primam H. 2, 5 Priraam, sextam CDHK. 3, 1 aciaces B. 3, 4 Iesum quaeras B. 4, 6 Et in planctu gaudeas D. 5, 1 et deiectus D. 6,5 Memor esto L. 7, 3 Abierunt discipuli DHK. 7, 4 pedes perfoderunt DH ; prob, foderunt C. 8, 1 Cuius oculi CDHK; Eius oouli L. 8, 4 und 5 umgestellt L. 8, 6 Omnis decor B: aufugit CDH. 9, 2 Sua caro CD; cruentata B. 9, 3 Dira ferens verbera B. 9,4 Membra eius B. 10, 1 bis 3 und 10, 4 bis 6 um- gestellt. L. 10, 3 Sic emittens spiritum. B. -11, 1 Dum haec B; Qui haec audis DHKL. 11, 6 Christique saucias B; Christi mortis saevitias CDK; Secum poenas sentias L. 12 , 6 Compati CH; confitia B. 13, 1 Qnando eernis B. 13, 2 atque victum B. 13, 3 Et quasi B. 13,. 4 Iesu cogita B; cogites CDHK. 13, 5 Poenas graves et CDHKL; et mae- rores CDHK: Diras poenas et squalores B. 14, 1 Eia frater B. 14, 5 Delicati cordis cibi L. 15, 4 Tecum peto B. 15, 5 Et libenter H. 16, 1 Da maerorem B; Da dolorem DHK. 16, 3 Iesu, qui me B; qui te renoves CK. 16, 4 Non te plices CDHK; detubices A; da vibices L: da in vices B. 16, 5 Mille vices cicatrices L. 16, 6 Yias in me renoves A; refoves C; Tuas in te refoves K.

Die Gewifsheit, dafs dies Gedicht von Bonaventura verfafst sei, ist nicht so grofs, wie sie es für das vorhergehende Officium s. crucis ist. Die neuesten Herausgeber, haben dies Gedicht in 20 Handschriften nachgewiesen, von denen nicht weniger als 14 dasselbe ausdrücklich dem doctor seraphicus zu- schreiben. Aber gerade die beiden einzigen Hss. des 14. Jahrhunderts, Corsin. 41 E 28 und Faustina A VI, sowie eine Oxforder Hs. von 1433 bezeichnen irrigerweise selbstredend Bernhard als Verfasser. Mit Unrecht folgern die Herausgeber aus der von ihnen zitierten Stelle des Repert. Hymnol. (II, 448 Nr. 17045), dafs die Hs. 406 von Grenoble Bonaventura als Verfasser nenne. Chevalier sagt dies nicht; ob es der Fall, entzieht sich meiner Kenntnis. Ein anderer Irrtum ist es, dafs sich das Gedicht in der Münchener Hs. 19139 befinden soll. Dies trifft nicht zu; ich war daher auch nicht in der Lage, die Lesarten dieser Quelle beizufügen.

Von den jüngeren Handschriften (sämtlich saec. 15 16) haben nicht weniger .als neun in wörtlicher Übereinstimmung die folgende Rubrik: „Laudismus de sancta cruce, quem cecinit venerabilis Bonaventura, epis- copus et cardinalis, cord'is, de visceribus." Das weist, namentlich die auffallende Schlufswendung, auf eine gemeinsame Quelle; und da diese Rubrik genau so in der Strafsburger Ausgabe von 1495 steht, vielleicht also auch in der Kölner von 1484, kann man sich der Vermutung kaum erwehren, dafs diese späten Handschriften Abschriften aus Wiegendrucken seien, deren älteste sich möglicherweise unserer Kenntnis entziehen, wie denn die früheren Heraus- geber gedruckte Quellen kannten, welche den letzten Editores unauffindlich blieben. Gegen diese Vermutung spräche lediglich der Umstand , dafs Bonaventura in der angezogenen Rubrik nicht „heilig", sondern nur „venera- bilis" genannt wird, was auf die Zeit vor 1482 (Jahr der Kanonisation) weisen würde. Das Gesagte gilt auch von der zweiten Rubrik, die sich überein- stimmend in einer Münchener (Clm. 9003) und einer Darmstädter Hs. (2242) findet, und also ebenfalls auf eine gemeinsame Quelle zurückgeht: „Laudismus sanctae crucis, editus a fratre et domino Bonaventura, ordinis Minorum cardinali episcopo Albanensi, magistro sacrae paginae et doctore eximio."

Es kommt hinzu, dafs dieser Laudismus im II. Teile, jStr. 13, 1 sq., Str. 14, 2 sq., namentlich aber in Str. 15 so starke Anklänge an das Stabat mat'cr enthält, dafs notwendig der Verfasser des einen Liedes das des andern gekannt und vor Augen oder im Ohre gehabt haben mufs. Am liebsten würde man für beide Lieder einen Dichter annehmen. Die Abfassung des Stabat mater durch lacopone da Todi ist bekanntlich nichts weniger als feststehend.

Endlich kann ich mich des Eindruckes nicht erwehren, dafs zwischen dem Tone des Lignum vitae und zwischen dem lyrisch getragenen des Laudismas ein tiefgehender Unterschied zutage tritt.

577

Was wir aus dem Gesagten zu folgern haben , ist wohl dies : Das Ge- dicht findet sich erst in späten Handschriften mit dem Namen Bonaventuras in Verbindung gebracht. Ich meinesteils würde mich nicht wundern , wenn auch dieses Lied Peckham angehört, an dessen Art und Weise es gemahnt. Wir haben aber keine durchschlagenden Gründe, es aus der Liste der Werke Bonaventuras zu streichen, sondern werden richtiger tun, dasselbe, immer mit der nötigen Reserve, dem herkömmlichen Verfasser zu belassen.

384. (4.) De Septem Yerbis DX. Iesu Christi.

Primum Verbum.

Iesu, salutis hostia, Salutis sacrificium, Iesu, salutis gratia, Salutis beneficium, 5 Iesu, tuta fiducia, Iesu, tutum refugium. Tu pro humano geuere, Ut captivum redimeres, Tu pro huinano foedere,

10 Ut exsulem reduceres, Tu pro humano scelere, Culpas nostras ut tolleres, Tu pro divino munere, Ut nos Deo coniungeres,

15 Non recusasti vincula, Non flagella, non verbera, Non latronum patibula, Non livores, non vulnera; Sed dum te crux susciperet

20 Et hostis in te fremeret, Dum malleus percuteret, Et clavus carnem scinderet, Dum sensum dolor angeret Et sacer sanguis flueret,

25 Dum passio te premeret Angustiaqae cresceret,

Patrem rogasti precibus, Ut tamquam ignorantibus Tuis ignoscat hostibus 30 Ac te crucifigentibus,

Dicens: Pater, ignosce Ulis, quia nesciunt, quid faciunt.

0 mitis patientia, 0 mansueta mititas, 0 immensa dementia, 0 immensa benignitas,

35 Qui ut ovis mitissima Non promis querimoniam, Qui ut mater carissima Iam excusas iniuriam, Ut anima dulcissima

40 Tenes benevolentiam, Ut voluntas piissima Praestas misericordiam. Ad te vadit spes animae, Ad te clamant suspiria,

45 Ad te decurrunt lacrimae, Te pulsant desideria Confidenter dicentia: Ignosce nobis, Domine.

Secundum Verbum.

Iesu, largitor veniae, Iesu, solamen tristium, Iesu, laus paenitentiae, Iesu, spes paenitentium, 5 Dum penderes innoxius

Crucifixus et anxius Inter latrones medius, Horum in poena socius, Dum te unus argueret 10 Et stulte reprehenderet,

Dreves, Lateinische Hymnendichter II.

37

578

Dum insultans insurgeret Et blasphemando diceret : „Si tu es Dei filius, Salva temetipsum et nos,

15 Esto tibi propitius, Tu, qui salvasti alios" ; Dum alter hunc corriperet Et hunc stultum ostenderet, Dum se malum concederet

20 Et te iustum assereret, Dum ad te se converteret Et supplex tibi diceret : Memento mei. Domine, Dum ad tuum perveneris

25 Regnum plenum dulcedine, Dum te regem ostenderis; Tu amans paeniteutiam, Corda trahens per gratiam, Kon solum hanc memoriam

30 Concessisti. sed gloriam

D i c en s : Amen7 dico tibi, li odie mecum eris in paradiso.

0 prompta Dei Caritas, Prompta misericordia, 0 prompta liberalitas, Prompta munificentia,

35 Ad te currit devotio, Ad te redit memoria, Ad te languet affectio Et ad te paenitentin Coram te fit co

40 Tibi patent prac Ideo cum fiducia Tibi precamur, L Qui es sine malit Solus et sine crimine,

45 In tua patientia

Memento nostri, Domine.

Tertium Verb um.

Iesu, lux et rex gloriae, Fili Dei et hominis, Iesu, flos pudicitiae, Fili Mariae virginis, 5 Dum haec virgo sanctissima, Tota plena doloribus, Genetrix amantissima, Tot confecta maeroribus, Tua mater carissima

10 Tota perfusa fletibus, Nutrix diligentissima, Tota fracta singultibus Iuxta crucem assisteret Et te pendentem cerneret,

15 Dum tormenta conspiceret Et prae luctu deficeret, Tu videns matrem flebilem, Pressam amaritudine, Matrem tarn venerabilem,

20 Dignam beatitudine,

Videns quoque discipulum Amatum et amabilem, Fidelem Dei famulum, Iohannem vita nobilem

25 Adloquens ambos dulciter Piae vocis oraculo Commendasti benigniter Matrem tristi discipulo Dicens matri: Midier, ecce filins hius. Deinde dis- cipulo; Ecce, mater tua.

O qualis permutatio, 30 O quanta inaequalitas, O qualis consolatio, O quam magna acerbitas, Dum custos matri traditur, Pro magistro discipulus, 35 Dum per matrem suscipitur Pro Deo vir pauperculus, Dum matri custos mittitur Pro rege simplex famulus ! Sic tuae, Iesu, gratiae 40 Me commendo humiliter Tuaeque providentiae Me committo perenniter,

579

Ut exorante virgine Pro nobis te suppliciter

45 A peccatorura turbine Simus securi iugiter.

Quartum Verbum.

Iesu, patris ingeniti Yirtas et sapientia, Iesu, cuiusque conditi Tenor et consistentia, 5 Tu virtute rairabili

Stellam infans produxeras, Tu virtute consimili Panes multiplicaveras, jNIorbos omnes sanaveras,

10 Defunctos suscitaveras, Opera mira feceras, Totum orbem formaveras, Tu virtute terribili Daemonia eieceras,

15 Tu virtute consimili Hostes tuos prostraveras, Sed affixus patibulo, Patri factus oboediens, Iussu patris in vinculo

20 Vinctus manens et patiens, Qui vult, quod banc angustiam Ut infirmus sustineas Nee divinam potentiam

Te liberans exerceas; 25 Quapropter tuo sensui Condolens naturaliter. Clamorem confers planetui Dicens lamentabiliter : Heli, Hell, lama sabaetani, hoc est : Bens mens, Dens meus, ut quid dereliquisü me?

0 lamentum mirabile 30 Salutem agens hominum, 0 innocens cor bumile Poenas deplorans criminum ! Ad te me fert compassio, Te pro me pati sentio, 35 Ante te me proicio Tecumque luctum facio. Nam iste luctus utilis Est mihi pro solacio, Qui mihi praemiabilis 40 Sit in aeterno gaudio.

Quintum Verbum.

Iesu, dulcis memoria.

Sitibunda dilectio,

Iesu, dulcis fiducia,

Laetabunda refectio, 5 Dum extensus exsisteres

Super oram patibuli,

Dum immolatus ageres

Redemptionem populi.

Dum lamentum ostenderet 10 Super te vultus saeculi,

Dum te nudum aspiceret

Muudus instar speetaculi,

Dum hostes te deluderent

Et noti tui fugerent, 15 Dum clavi membra tenderent

Et nervi se contraherent.

Dum vulnera tumescerent

Et humores defluerent,

Dum carnes contremiscerent

20 Et virtutes arescerent, Sitim sensisti fervidam, Sitim amore languidam, Sitim virtutum cupidam, Nostrae salutis avidam,

25 Benigne dicens: Sitio, Hominum fidem cupio Salutemque desidero, Pro qua me pati offero.

O sitis saluberrima 30 Exoptans amicitias, 37'

580

0 sitis cordis intima Frangeiis concupiscentias. Praesta, ut ad te sitiam Et ista siti ardeam, 35 Pravamque sitim fugiam,

Donec ad fontem transeam. Potumque vitae capiam, Quo felix semper maneara Et Deum meum videam 40 Sanctam ingressus patriam.

Sextum Verbum.

Iesu, nostra redemptio, Iesu, redemptor omnium, Iesu, nostra dilectio, Iesu, salus credentium, 5 Dum per crucis mysterium Diligenter perageres Redeniptoris officium, Ut hominem redimeres Sustinendo supplicium,

10 Ut inde nos eriperes, Consummans sacrificium Tuae carnis et sanguinis, Consummans pacis proelium Salutaris certaminis,

15 Consummans transitorium Cursum huius imaginis, Consummans opificium Redemptionis hominis, Dum mortis horam cerneres,

20 Dum hac vita deficeres, Dum finem iam contingeres, Dum omnia perficeres, Ut in summa concluderes, D i x i s t i : Consummatiim est.

25 Nam Iesus crucifixus est Et agnus immolatus est, Nam sanguis eius fusus est Et pretium solutum est, Diabolus devictus est

30 Et bellum consummatum est, Chirographum deletum est Et homo iam redemptus est.

0 bonitas, bone Iesu, Qui es nostra iustitia,

35 0 veritas, vere Iesu, Qui es nostra scientia, 0 Caritas, care Iesu, Qui es nostra redemptio, 0 sanctitas. sancte Iesu,

40 Nostra iustificatio,

Consumma nobis gratiam Et consumma iustitiam, Consumma conscientiam Et consumma laetitiam.

Septimciin Verbum.

Iesu, via rectissima, Iesu, salutis ostium, Iesu, porta tutissima, Iesu, protector omnium, 5 Iesu. salubris veritas Et lux mentem illuminans, Iesu, vitae felicitas. Dulcor in corde iubilans, Dum in extremis ageres, 10 Ut animam deponeres, Dum hanc vitam desereres, Ut ad limbum descenderes, Volens viam ostendere,

Per quam debemus pergere, 15 Volens cunctos instruere, Qui facti sunt de pulvere, Volens illum ostendere, Qui potest nos defendere, In quo debent confidere, 20 Qui mortem debent capere, Tuum sacratum spiritum Tuo patri sanstissimo Commendasti per gemitum Sermone devotissimo D i c e n s : Pater, in rhanus tuas commendo spiritum meum.

581

25 Et inclinato capite Fixus in crucis stipite Tu emisisti spiritum Et orbi talem freraitum, Quod quisque per circuitum

30 Tuum percepit obitum, Ut cuncta fletum facerent Et elementa tremerent, Ut saxa se dirumperent Et sepulcra se panderent,

35 Ut terrae motus fieret, Velum templi se scinderet. Ut luna retrocederet Solque contenebresceret, Ut mundus ingemisceret

40 Et natura flens diceret: Ego lugens deficio, Vel Deo inest passio.

0 mors, mors lacrimabilis, Super quam plorant omnia,

45 0 mors, mors lamentabilis, Super quam flent innoxia, 0 mors, mors admirabilis, Qua suscitantur mortui, 0 mors, mors amicabilis,

50 Qua exaltantur strenui, 0 mors sacra, mors nobilis, Per quam delentur scelera, 0 mors pia, mors utilis, Per quam donantur munera,

55 Praesta, ut haec memoria Nos teneat continue Et stimulet praecordia Corque pungat assidue, Ut menti lumen influat

60 Et in agendis instruat, Ut nos a culpis exuat Et vitae donum tribuat.

Collect, ms. Ludovici, ducis Aurelianen. , saec. 15. Cod. Parisin. 458. A. Orat. ms. Caelestinor. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605) B, Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, b I 20. C. Orat. ms. Franciscan. Monacen. saec. 15. Clm. Monacen. 9084. D.

Collect, ms. Minorum Trecen. anni 1517. Cod. Mazarin. 996 (902). E. Orat. ms. Cleophae de Baden anni 1516. Cod. Paulan. 25. 1. 18. (ol. Sanbl. memb. 76). F.

Primum Verbum. 5 und 6 fehlen AB. 6 Iesu fehlt CF. 9 und 10 fehlen AB. 13 und 14 fehlen AB. 15 verbera AB. 16 non vincula AB. 17 und 18 umgestellt AB. 22 crucem scinderet C. 23 Dum dolor sensum A; Cum dolor sensum B; ageret B; augeret C. 31 ff. fehlen F. 42 Praebes C. 46 Et pulsant desideria C.

Secundum Verbum. In AB steht „Quintum verbum" an zweiter Stelle. 3 paenitentium F. 6 und 7 fehlen CF. 6 Et cruciflxus anxius A. 16 Sicut salvasti CF. Nach 16 noch einmal: Salva temetipsum et nos A. 18 fehlt AB. 20 fehlt AB. 25 dulcedinis B. 26 ostenderes ABF. 29 huic memoriam AB. 31 ff. fehlen F. 37 und 38 fehlen C.

41 und 42 fehlen AB. 43 Cum tu sine malitia Aß. 44 Tu solus sine AB. 46 Memento mei A B.

Verbum Tertium. 6 Tota perfusa fletibus AB. 7 und 8 fehlen AB. 10 und 11 fehlen AB. 10 percussa fletibus CF. 19 Matrem hanc AB. 23 Fidelem tuum famulum AB. 28 Christi discipulo CF. 29 ff. fehlen F. 31 desolatio C. 32 O quae matris acerbitas C. 34 Pro rege simplex famulus AB. 37 und 38 fehlen AB. 39 O Iesu tuae AB. 42 Commendo me AB. 44 Pro nobis stet suppliciter C.

Verbum Quartum. 3 cuiuscunque A. 6 induxeras CF. 6 und 8 vertauscht CF. 9 steht hinter 11 CF. 15 fehlt AB. 19 ut vinculo CF. 21 Qui vult per hanc AB. 23 Nee dietam potentiam CF. 29 ff. fehlen F. 29 sq. und 31 sq. umgestellt AB. 33 fert me C; Ad te me confert A. 34 Pro me te pati C.

Verbum Quintum 7 und 8 fehlen AB. - 9 sq. und 11 sq. um- gestellt CF. 9 Dum te mundus aspiceret AB. 10 Nudum instar AB.

582

13 hostea de te luderent C; hostis de te luderet F. 15 Et clavi AB. 17 und 18 fehlen AB. 20 decrescerent AB. 21 Sitim sumpsisti CF. 22 und 23 fehlen AB. 28 Pro quo pati me C; fehlt F. 29 ff. fehlen F. 34 isti C. 35 Pravam sitim effugiam C. 36 ad te fontem C. 37 hauriam C. 39 Et felix in te gaudeam AB.

Verbum Sextum. 2 Iesu virtus credentium AB. 3 devotio AB.

4 Iesu redemptor omnium AB. 15 Consummas B. 16 huius fehlt A. 20 fehlt AB. 27 Sanguis eius effusus est CF. 33 ff. fehlen F. 40 Qui es nostra B; Qui es iustificatio A.

Verbum Septimum. J 9 in fehlt B. 17 und 18 fehlen AB. 26 Iesus in crucis F. Nach 26 schieben CF zwei Verse ein :

Acriter cruentato te Turpiter et indebite,

in denen der Beim unrein ist. 28 orbis CF; talis C. 29 und 30 fehlen AB. 32 und alles weitere fehlt A. 33 Ut petrae B. 39 et orbis B.

42 Dei B. 43 ff. fehlen F. 43 sq. und 45, sq. umgestellt B. 48 und 49 fehlen B. 50 Qua sublimantur cernui B. 54 donantur praemia C.

58 Et cor pungat B. 62 Et caeli bonum tribuat B.

„G., patriarchae Antiocheni, de Septem verbis ultimis in passione Domini", Aufschrift späterer Hand, B. „Incipit opus seraphici doctoris, sancti Bonaventurae, valde devotum de Septem verbis Domini nostri Iesu Christi in cruce." E. „Incipit opus praeclari Bonaventurae valde devotum de Septem verbis Domiui nostri Iesu Christi in cruce." C. „Incipit opus sancti Bonaventurae valde devotum de septem verbis Domini nostri Iesu Christi." F.

Dieser Hymnus wird Bonaventura nur in jüngeren Handschriften zu- geschrieben, denen obendrein B widerspricht. Wir kennen aber scheinbar auch keine älteren Handschriften. In der äufseren Mache der sieben Lieder ist nichts, was die Autorschaft Bonaventuras ausschlösse. Nur zweimal (II,

14 und 16, VII, 6 und 8) kommt ein ungenügender Reim vor; dies ist aber auch in dem zweifellos echten Officium sanctae crucis einmal der Fall. In- haltlich liegt nichts zutage, was gegen Bonaventura spräche, ja es ist sogar eine groise Ähnlichkeit zwischen diesem Werke und dem Lignum vitae nicht zu verkennen. So wird man sich dem Urteile der neuesten Herausgeber der WW. Bonaventuras anschliefsen müssen: „Deficientibus antiquioribus testimo- niis hymnus adnumerandus est dubiis opusculis." Opp. Omnia VIII, p. CVI; vgl. p. 674 not. 3. Vgl. denselben aus andern Hss. Anal. XV, 40 ff.

Thomas Aquinas,

Ordinis Praedicatorum,

t 1274.

Thomas von Aquin erblickte das Licht der Welt zu Eoccasecca, unweit von Aquino, wahrscheinlich zu Ende des Jahres 1225. Sein Vater Landoltb, Graf von Aquino, war langobardischer Abkunft, seine Mutter Theodora, eine geborene Gräfin von Theate, normannischen Blutes. Fünf Jahre alt ward Thomas zum Besuch der dortigen Schulen nach Monte Casino verbracht, von wo er 1235 nach Neapel an die dortige Hochschule übersiedelte. Aber noch im selben Jahre nahm er das Kleid des hl. Dominikus. Aus Besorgnis vor dem Unwillen seiner Familie ward er von den Ordensoberen nach Rom und weiter nach Paris verschickt, auf der Reise dahin aber bei Aquapendente von seinen Brüdern überfallen und auf Castell San Giovanni gefangen gesetzt. Nach Jahresfrist durch den Einflufs der Mutter in Freiheit gesetzt, ging er mit dem Magister generalis seines Ordens , Johannes Teutonicus, über Paris nach Köln, wo er Alberts des Grofsen Schüler wurde. Er begleitete diesen in der Folge nach Paris (1245), kehrte aber 1248 mit ihm an den Rhein zurück, unter seiner Leitung mit Vorlesungen für die studierenden Ordens- genossen betraut. Von 1251 an las er zu Paris im Konvent Saint-Jacques über den Meister der Sentenzen, wrard 1254 (oder 56) zum Lizenziaten promo- viert und nach längerem Widerstände der Universität im Oktober 1257 in das Dozentenkollegium eingereiht. Im Jahre 1260, spätestens 61, verliefs er aber Paris wieder und wreilte teils in der unmittelbaren Umgebung des Papstes Urban IV. , teils in verschiedenen Städten Italiens. Das Bistum Neapel, das ihm von Clemens IV. angetragen wurde, schlug er aus, wohnte 1265 dem Kapitel seines Ordens in Anagni bei und leitete 1269 bis 71 die Schulen der Dominikaner in Rom; 1272 finden wir ihn wieder in Paris, 1274 in Neapel, von wo ihn Gregor X. zum zweiten Konzil von Lyon berief. Auf dem Wege dahin erkrankte er im Hause seiner Nichte Francesca von Ceccano zu Maenza und starb in dem nahegelegenen Zisterzienserstifte Fossa nuova den 7. März 1274. Johann XXII. versetzte ihn den 18. Juli 1323 in die Zahl der Heiligen.

Für die Hymnologie kommt Thomas von Aquin in Betracht als Ver- fasser des Officiums für das Fest des Fronleichnams. Dieses Fest verdankt seinen Ursprung den Gesichten einer Klosterfrau namens Juliana von Cornillon- Mont bei Lüttich , welche sich dem Dominikaner Hugo und dem Erzdiakon Jacobus Pantaleon anvertraute. Ersterer ward bald darauf zum Kardinal- legaten ernannt und führte das Fest zunächst im Lütticher Sprengel ein; letzterer ward 1261 Papst und dehnte das neue Fest 1264 auf die ganze Christenheit aus. Mit Abfassung des Officiums, Tagzeiten und Messe, be- traute er Thomas von Aquin, der jene mit unvergänglichen Hymnen, diese mit einer unsterblichen Sequenz ausstattete. Aufserdem stammt von ihm das tief empfundene Adoro te devote. Ferner wird ihm zuweilen ein Tropus zum Sanctus mit dem Anfange Divinum mysterium zugeschrieben. Vgl. denselben Anal. XLVII, 333.

584

385. (1.) In Festivitate Corporis Christi.

Sequentia.

1 a. Lauda, Sion, salvatorem,

Laucia ducem et pastorem In hymnis et canticis.

2 a. Laudis thema specialis

Panis vivus et vitalis Hodie proponitur,

3 a. Sit laus plena, sit sonora,

Sit iucunda, sit decora

Mentis iubilatio ; Dies enim sollennis agitur, In qua mensae prima recolitur

Huius institutio.

4 a. Quod in cena Christus gessit,

Faciendum hoc expressit In sui memoriam,

5 a. Dogma datur christianis,

Quod in carnem transit panis Et vinum in sanguinem;

6 a. Sub diversis speciebus,

Signis tantum et non rebus Latent res eximiae,

7 a. A sumente non concisus,

Non confractus, non divisus, Integer accipitur;

8 a. Sumunt boni, sumunt mali,

Sorte tarnen inaequali Vitae vel interitus;

9 a. Fracto demum sacramento

Ne vacilles, sed memento

Tantum esse sub fragmento,

Quantum toto tegitur.

10 a. Ecce, panis angelorum, Factus cibus viatorum, Vere panis tiliorum, Non mittendus canibus.

1 b. Quantum potes, tantum aude,

Quia maior omni laude, Nee laudare sufficis.

2 b. Quem in sacrae mensa cenae

Turbae fratrum duodenae Datum non ambigitur.

3 b. In hac mensa novi regis

Novum pascha novae legis

Phase vetus terminat ; Vetustatem novitas, Umbram fugat veritas, Noctem lux eliminat.

4 b. Docti sacris institutis

Panem vinum in salutis Consecramus hostiam.

5 b. Quod non capis, quod non

vides, Animosa firmat fides Praeter rerum ordinem.

6 b. Caro cibus, sanguis potus,

Manet tarnen Christus totus Sub utraque specie.

7 b. Sumit unus , sumunt mille,

Quantum isti, tantum ille, Nee sumptus consumitur.

8 b. Mors est malis, vita bonis ;

Vide, paris sumptionis Quam sit dispar exitus.

9 b. Nulla rei fit scissura,

Signi tantum fit fractura, Qua nee Status nee statura Signati minuitur.

10 b. In figuris praesignatur, Cum Isaac immolatur, Agnus Paschae deputatur, Datur manna patribus.

585

IIa. Bone pastor, panis vere, IIb. Tu qui cuncta scis et vales, Iesu nostri miserere, Qui nos pascis hie mortales,

Tu nos pasce, nos tuere, Tu nos ibi comrnensales,

Tu nos bona fac videre Coheredes et sodales

In terra viventium. Fac sanetorum civium.

Miss. ms. Sitanstettense saec. 12. Cod. Sitanstetten. 14. add. saec. 13. A. Grad. ms. Bambergense saec. 12/i3. Cod. Bambergen. Ed III 2. add. saec. 13. B. Miss. ms. Baiocense saec. 13. [et 14.] Cod. Capit. Baiocen. 62. C. Miss. ms. S. Dorotheae Vindobonen. (ol. Centulense ?) saec. 13. Cod. Vindobonen. 1933. D. Miss. ms. S. Floriani saec. 13. Cod. Florian. XI 390. add. saec. 13. ex. E. Miss. ms. Stubenbergense saec. 13/i4. [et 15.] Cod. Graecen. 281. add. saec. ,3/i4. F. Miss. ras. Lambrechtense saec. 13/i4. Cod. Graecen. 703. G. Miss. ms. Admuntense saec. 13/i4. Cod. Admunten. 751. H. Grad. ms. Mellicense saec. 13/i4. Cod. Mellicen. 1056. 1. Miss. ms. Hilariense saec. 14. in. Cod. Hilarien. 9. K. Trop. ms. S. Patricii Dublinen. anni 1352. Cod. Cantabrigien. Add. 710. L. Miss. ms. Zwett- lense saec. 13. Cod. Zwettlen. 398. add. saec. 14. M. Miss. ms. Pataviense saec. 14. Cod. Zwettlen. 229. N. Miss. ms. Hospitalense saec. 14. in. Cod. Paulan. 27. 3. 19. (ol. Hosp. memb. 49.) add. saec. 14. O. Miss. ms. Praedicatt. Novae civitatis saec. 14. in. Cod. Graecen. 878. P. Miss. ms. Westmonasteriense saec. 14. Cod. Westmonasterien. s. n. Q. Miss. ms. Montis S. Michaelis saec. 14. Cod. Abrincen. 43. R. Miss. ms. Mellicense saec. 14. Cod. Mellicen. 1057. S. Miss. ms. Ord. S. Iohannis Hierosoly- mitani saec. 14. Cod. Petrin, a V 12. T. Miss. ms. Metense saec. 14. Cod. Capit. Treviren. 161. U. Miss. ms. 8. Hippolyti anni 1399. Cod. Vindobonen. 1828. V. Trop. et Seq. ms. Clai'omontanuin saec. 15. Cod. Claromont. 57. W. Miss. ms. Sarisberiense saec. 15. Cod. Rossian. VIII 213. X. Grad. ms. Lambacense saec. 15. Cod. Lambacen. 60. Y. Miss. ms. Aquilegiense anni 1478. Cod. Vindobonen. 1831. Z.

Offic. ms. Pratensia saec. 13. Cod. Parisin. 13232. Grad. ms. Bam- bergense saec. 13. Cod. Bambergen. Ed III 13. Miss. ms. Gallicum saec.

13. ex. Cod. Londinen. Add. 23935. Miss. ms. Romanum saec. 13. ex. Cod. Oxonien. Bodl. Miscell. Liturg. 354. Miss. ms. Praedicatt. saec. 13. Cod. Carolsruhan. Pm. 46. Grad. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 13/i4. Cod. Petrin, a IV 14. Miss. ms. Senonense saec. 14. Cod. Londinen. Add. 30058. Miss. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. 388. Miss. ms. S. Floriani saec. 14. Cod. Florian. 391. Miss. ms. S. Coronae saec.

14. in. Cod. Prägen. XIV B 20. Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod. Cremifanen. 14. Miss. ms. Cremifanense saec. 14. Cod Cremifanen. 373. Miss. ms. Aeduense saec. 15. Cod. Semin. Aeduen. 120. add. saec. 15.

lb, 1 tantum gaude ABEGHIKMNOPUVXZ; gaudes F. 1 b, 3 sufficit D. 2a, 1 thema spiritalis AEHKMOPV. 2a, 2 vivus et letalis B. 2b, 1 sacra AFKOUV. 2b, 2 Turba I. 3a, 1 sit serena FMN. 3a, 2 Sit iueunda itque munda M; Sit iueunda, sit amoena N. 3a, 4 enim fehlt M ; Dies iste sollennis B. 3a, 5 In fehlt M ; prima fehlt X ; prima colitur AHM. 3b, 3 Pasce vetus Z; Pasche vetus B. 3b, 6 Nocte V; ehvminat F; illuminat BDKUX. 4 a, 1 tristis gessit C. 4 b, 1 Doctis ADEFHIPV; Sacris nobis institutis MN. 4 b, 3 Consecravit AEF HIMOPV. 5 b, 1 Quod non sapis HOP. 6 a, 2 Signis tarnen AEFIMN TVZ. 6b, 2 Christus tarnen O. 7a, 1 non consumens W. 7a, 2 nee divisus K. 7b, 2 Tantum isti, quantum ille FMN ; illi G. 8 a, 2 tarnen non aequali B. 8b, 2 Inde paris DF ; Vide panis N. 9 a, 2 Non facilles Z. 9b, 2 Signi tarnen B. 9b, 4 Signatim FG. 10a, 2 Lux factus eibus W. IIa, 3 Tu nos pasche DPX; Tu nos pastor E. IIb fehlt. B. IIb, 3 Tuos ibi DW. IIb, 5 fac sanetorum omnium AEFHIKNOV.

586

3S6. (2.) In Festivitate Corporis Christi.

Ad Vesperas.

Pange, lingua, gloriosi Corporis mysterium

Sanguinisque pretiosi, Quem in mundi pretium

Fructus ventris generosi Rex effudit gentium.

4. Verbum caro panem verum Verbo carnem efficit,

Fitque sanguis Christi merum, Et, si sensus deficit,

Ad firmandum cor sincerum Sola fides sufficit.

Nobis natus, nobis datus Ex intacta virgine

Et in mundo conversatus Sparso verbi semine

Sui moras incolatus !Miro clausit ordine.

5. Tantum ergo sacramentum Yeneremur cernui, Et antiquum documentum

Novo cedat ritui, Praestet fides supplementum Sensuum defectui.

In supremae nocte cenae Recumbens cum fratribus

Observata lege plene Cibis in legalibus

Cibum turbae duodenae Se dat suis manibus.

Genitori genitoque

Laus et iubilatio, Salus, bonor, virtus quoque

Sit et benedictio, Procedenti ab utroque

Compar sit laudatio.

Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13. Cod. Vindobonen. 1717. A. Antiph. ms. S. Mariae de Villari saec. 13. Cod. Bruxellen. 6436. B.

Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 13/u. Cod. Claustroneoburgen. 1001. C. Antiph. ms. Salemitanum anni 1318. Cod. Heidelbergern Salem. X 6. D. Brev. ms. Secoviense (Monial.) saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. E. Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. ATII II 1. F. Agenda et hymn. ms. Cistercien. saec. 14. in. Cod. Prägen. VI E 17. G. Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in. Clin. Monacen. 3215. H. Antiph. et hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. I. Collect, ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien. 48. K. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. L.

Matutin. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. add. saec. 14. M. Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. N. Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 16 c. add. saec. 14. O. Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199. P. Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 14. Cod. Petrin, a IV 11. Q. Psalt. et hymn. ms. Portae Mariae V. in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. R. Brev. ms. Chimense(?j saec.

14. Cod. Vindobonen. 1'893. S. Brev. ms. Florianum saec. 14 [et 13.] Cod. Florian. XI 384. T. Antiph. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec.

15. Cod. Upsalen. C 477. U. Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 b. V. Brev. ms. Pragense saec. 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. W. Brev. ms. Hanussii de Kolowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. X. Psalt. ms. Basileense saec. 15/i6. Cod. Paulan. 25. 2. 33 (ol. Sanbl. memb. 57). Y. Hymn. ms. Sanblasianmn anni 1504. Cod. Paulan. 25. 1. 34 (ol. Sanbl. memb. 12 ). Z.

587

Nach Str. 2 schalten die Zisterzienserbreviere DK ein:

Ipse verbum, quo creavit Alpha cuncta primitus,

Ens antiquum incarnavit Innovans paraclitus,

Hinc nos suo carne pavit Dens homo genitus.

O mirandum sacramentum,

Idem, quando nascitur, Se daturus alimentnm

In praesaepe ponitur, Xiiviim condens testamentum,

Dum [Cum K] pascha recolitur.

Hinter Str. 2 Divisio DK. 3, 3 legis plene M. 4, 2 Verbum carnem CE. 4,3 Christi sanguis E. - 5 , 1 Tandem ergo A ; Sanctum ergo C. 5,2 Venei-emur pretiosi N. 5 , 3 Et antiqui M. 6 , 5 Procedentis A. 6, 6 Semper sit CHK.

Das Brev. ms. Praedicatorum saec. 13. ex. Cod. Barberin. XI 43 ent- hält das Officium Corporis Christi nachgetragen mit der Bemerkung: „Incipit officium de corpore Christi editum a fratre Thoma de Aquino, ordinis fratrum Praedicatorum". Das Brevier enthält bereits das Officium des hl. Dominikus, das später nachgetragen ist.

387. (3.) In Festivitate Corporis Christi.

Ad Nocturnum.

1. Sacris solleraniis iuncta sint gaudia, Et ex praecordiis sonent praeconia, Recedant vetera, nova sint omnia,

Corda, voces et opera.

2. Noctis recolitur cena novissima,

Qua Christus creditur agnum et aziraa Dedisse fratribus iuxta legitima Priscis indulta patribus.

3. Post agnum typicum expletis epulis Corpus dominicum datur discipulis

Sic totum omnibus, quod totum singulis Eius fatemur manibus.

4. Dedit fragilibus corporis ferculum. Dedit et tristibus sanguinis poculum, Dicens: accipite, quod trado, vasculum,

Omnes ex eo bibite.

5. Sic sacrificium istud instituit, Cuius officium committi voluit

Solis presbyteris, quibus sie congruit, Ut sumant et dent ceteris.

6. Panis angelicus fit panis hominum, Dat panis caelicus figuris terminum ; 0 res mirabilis ! Manducat Dominum Servus pauper et humilis.

588

7. Te, trina deitas unaque, poscimus, Sic tu nos visita, sicut te colimus, Per tuas semitas duc nos, quo tendimus, Ad lucem, quam inhabitas.

Hymn. rns. S. Mariae Magdal. Claustroneoburgen. saec. 13,i4. Cod. Claustroneob. 1001. A. Brev. ms. Secoviense saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. B. Antiph. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VII H 1. C. Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 16 c. D. Collect, ms. Aspacense saec. 14. in. Clm. Monacen. 3215. E.

Matut. ms. Admuntense anni 1080. Cod. Admunten. 18. add. saec. 14. F. Brev. ms. Pragense saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIV E 13. G. Viat. ms. Iohannis Noviforen. saec. 14. Cod. Mus. Bohem. XIII A 12. H.

Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199. I. Brev. ms. Chimense(?) saec. 14. Cod. Vindobonen. 1893. K. Brev. ms. Florianum saec. 14. [et 13.] Cod. Florian. XI 384. L. Brev. ms. Cisterciense saec. 14. Cod. Florian. XI 399. M. Brev. ms. Pragense saec. 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. N. Psalt. et hymn. ms. Portae S. Mariae in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. O. Antiph. et hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. P. Diurn. ms. S. Petri S ausbürgern (Monial) saec. 14. Cod. Petrin, a IV 11. add. saec. 14/i5. Q. Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13. Cod. Vindo- bonen. 1717. add. saec. 15. R. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 422. S. Brev. ms. Trebonense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 b. T. Brev. ms. Hanussii de Kolowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. U. Hymn. ms. Sanblasianum anni 1504. Cod. Paulan. 25. 1. 34. (ol. Sanbl. memb. 12.) V.

1, 4 Cordis voces B. 2, 3 legitimae A. 2, 4 Pacis indulta A.

3, 2 dator A; datum H. 3, 3 Fit totum H. Str. 3 und 4 fehlen B.

4, 2 saluti poculum E. 4,3 quod dardo vobis vasculum A. 7, 2 Sic nosque visitas BE; Sic tu nos visites H; Sicut nos visitas F. 7, 4 Suppliciter te petimus AB.

388. (4.) In Festivitate Corporis Christi.

Ad Laudes.

1. Verbum supernum prodiens 4. Se nascens dedit socium, Nee patris linquens dexteram, Convescens in edulium, Ad opus suum exiens Se moriens in pretium, Venit ad vitae vesperam. Se regnans dat in praeraiura.

2. In mortem a diseipulo 5. 0 salutaris hostia,

Suis tradendus aemulis Quae caeli pandis ostium,

Prius in vitae ferculo Bella premunt hostilia,

. Se tradidit diseipulis. Da robur, fer auxilium.

3. Quibus sub bina specie 6. Uni trinoque Domino Carnem dedit et sangoinem, Sit sempiterna gloria, Ut duplicis substantiae Qui vitam sine termino Totum eibaret hominem. Nobis donet in patria.

589

Hymn. ms. S. Mariae Magdalenae Claustroneoburgen. saec. 13|u. Cod. Claustroneoburgen. 1001. A. Brev. ms. Secoviense saec. 14. in. Cod. Graecen. 789. B. Orat. ms. S. Georgii Prägen, saec. 14. in. Cod. Prägen. VI G 16 c. add. saec. 14. C. Brev. ms. Pragense saec. 14. [et 15.] Cod. Prägen. VI F 12 a. D. Matut. ms. Admuntense anni 1180. Cod. Admunten. 18. add. saec. 14. E. Brev. ms. Claustroneoburgense saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1199. F. Brev. ms. Chimense(?) saec. 14. Cod. Viudobonen. 1893. G. Brev. ms. Florianum saec. 14. [et 13.] Cod. Florian. 384. H. Collect, ms. Hilariense saec. 14. Cod. Hilarien. 48. I.

Collect, ms. Aspacense saec. [13. et] 14. in. Clm. Monacen. 3215. K. Antiph. et. hymn. ms. Suecicum saec. 14. [et 15.] Cod. Upsalen. C 422. L.

Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 14. Cod. Petrin, a IV 11. add. saec. 14/i5. M. Brev. ms. S. Dorotheae Vindobonen. saec. 13 Cod. Vindobonen. 1717. add. saec. 15. N. Psalt. et hymn. Portae Mariae V. in Axpach saec. 14. Cod. Vindobonen. 1877. O. Diurn. et hymn. ms. Benedictin. Suecic. saec. 15. Cod. Upsalen. C 477. P. Brev. ms. Trebo- nense saec. 15. Cod. Prägen. VI F 12 a. Q. Brev. ms. Hanussii de Kolowrat anni 1470. Cod. Capit. Prägen. P 11. R. Hymn. ms. Sanbla- sianum anni 1504. Cod. Paulan. 25. 1. 34. (ol Sanbl. memb. 12.) S.

2, 1 morte B; discipulis E. -2, 3 ferculis E. 3, 2 Corpus dedit K. 3 , 3 Ut triplicis substantiae K ; dann ist triplicis substantiae auf Christus zu beziehen. 5, 2 Bella premis B.

389. (5.) Oratio in praesentia Corporis Christi.

1. Adoro te devote, latens deitas, Quae sub bis figuris vere latitas; Tibi se cor raeum totum subicit, Quia te contemplans totum deficit.

2. Visus, gustus, tactus in te fallitur, Sed auditu solo tute creditur ; Credo, quidquid dixit Dei filius, Verbo veritatis nihil verius.

3. In cruce latebat sola deitas,

Sed hie latet siraul et humanitas, Arabo tarnen credens atque confitens Peto, quod petivit latro paenitens.

4. Piagas sicut Thomas non intueor, Deum tarnen meum te confiteor ; Fac me tibi semper magis credere, In te spem habere, te diligere.

5. 0 memoriale mortis Domini,

Panis vivus vitam praestans homini, Praesta meae menti de te vivere Et te illi semper dulce sapere.

590

6. Pie pelicane, Iesu Domine,

Me immundum munda tuo sanguine, Cuius una stilla salvum facere Totum mundum posset omni scelere.

7. Iesu, quem velatum nunc aspicio, Quando fiet illud, quod tarn sitio, Ut te revelatu cernens facie Visu sim beatus tuae gloriae.

Orat. ms. Lehninense anni 1518. Cod. Berolinen. Theol. lat. IV0 29.

A. Orat. ms. Libehardi, prioris Reichenbacen., anni 1476. Clm. Monacen. 2990. B. Collect, ms. Praedicatorum saec. 15. Cod. Casanaten. D V 26 (311). C. Orat. ms. Herculis Ferrarien (?) saec. 15. Cod. Marcian. L II 60.

D. Orat. ms. V. Iustinae Patav. saec. 15. ex. Cod. Marcian. L. III 173.

E. Collect, ms. Italicum saec. 15. Cod. Rossian. IX 44. F. Collect, ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Yindobonen. 4061. G. Orat. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a III 37. H. Orat. ms. Caelestinorum S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). I.

Orat. ms. Ehenoviense saec. 15. Cod. Turicen. Rhen. CXIX. K. Orat. ms. Cisterciense saec. 15. Cod. Darmstadien. 1228. L. Orat. ms. incert. orig. saec. 15. Cod. Darmstadien. 2772. M. Miss. ms. Casinense(?) saec. 14. Cod. Casinen. 128. add. saec. 14/ib. N. Orat. ms. Wratislaviense saec. 15. Cod. Univ. Friburgen. Helv. s. n. O. Horae

B. M. V. sec. usum Romanae Curiae saec. 15. Cod. Vatican. 6259. P. Collect, ms. Cluniacense saec. 15. Cod. Parisin. Nouv. acq. 346. Q. Cursus de Domina sec. ecclesiam Hamburgensem imp. Rostochie (Ludov. Dietz) 1522. R. Varianten aus K R nicht verzeichnet.

1, 1 te fehlt FG, nachgetragen G; latens veritas CDEFGH; latens hostia B. 1, 2 Teque sub his G; sub istis figuris I; sub his formis FG. - 1, 3 Tibi cor meum se E; totum afficit H. 2, 1 gustus fehlt G; Visus, tactus, gustus FI. 2, 2 Sed solo auditu BFHI ; Sed solus auditus G ; tuto creditur A ; in te creditur H ; in te tuto creditur B. 2,3 Nihil veritatis verbo Gl; Nihil verbo veritatis H; Nil veritatis hoc verbo CDE. 3, 1 sola divinitas B. 3, 2 simul fehlt H. 3, 3 Ambo vere credens BW.

4, 1 non fehlt H. 4, 2 Meum tarnen Deum FG; te esse confiteor A.

5, 2 Panis verus CDEF; Panis vive I; Panis veram vitam G. 5, 3 Fac me semper de te magis vivere I. 5, 4 te fehlt H; illi fehlt G; Et te mihi semper I; Et te semper illi CDEF; dulcem I. 6, 2 Munda me immundum L 6, 3 Una stilla sola salvum facere H. 6, 4 possit A; potest E ; Mundum posset totum ab omni I. 7 , 1 Iesum D ; Iesu te velatum H; Iesu pie, quem nunc A; O Iesu, quem B; Iesu, quem nunc velatum G. 7, 2 istud G ; puod iam sitio B ; quod tantum sitio E ; quod tarn cupio G. 7, 3 te fehlt H; cernam I; revelata facie videam B. 7, 4 Visu fehlt G; Visus H; statt dieses Verses in I: In regno tuae collo- catus gloriae I; in B: In perenni requie, ubi tu es gloria beatorum per in- finite saecula saeculorum.

„Ad sacramentum eucharistiae oratio beati Thomae" A. „Oratio sancti Thomae de Aquino, quam dixit in obitu suo , quando sumpsit eucharistiam". B. „Oratio sancti Thomae de Aquino, quam ipse dicebat ante hostiam consecratam". C. „Oratio, quam dicebat sanctus Thomas de AquiDO post elevationem corporis Domini nostri Iesu Christi". D. „Devota oratio sancti Thomae de Aquino in honore corporis Christi dicenda ab omni communicare volenti". E. „Oratio, quam dicebat sanctus Thomas de Aquino ante corpus Christi". F. „Sequitur oratio, quam fecit Thomas de Aquino super corpus Domini in extremis vitae

591

suae horis". G. „Oratio sancti Thornae, quam dixit in felici transitu suo, quando recepit eucharistiam". H. „Oratio in praesentia corporis Christi". I.

„Devota oratio beati Thomae de Aquino ad corpus Christi". K. „Oratio sancti Thomae de Aqu i n o". L. „Oratio sancti Thomae de Aquino, quam dixit in felici transitu suo, [quando] eucharistiam recepit". M. „Alia oratio sancti Thomae". N. „Oratio beati Thomae de Aquino". 0. „Hos versus promisit [sie] sanetus Thomas de Aquino instante suo obitu ante sumptionem corporis Domini nostri Iesu Christi". P. „Oratio dicenda, quando corpus Christi in altari traetatur, quam sanetus Thomae de Aquino composuit". Q. „Oratio beati Thomae de Aquino ante communionem". R

Ioliannes Peckham,

Archiepiscopus Cantuariensis. f 1292.

John Peckham (Johannes Pecchamus) ward zu Peckham in Sussex in der Nähe von Lewes-Priory geboren. Ob er mit der adeligen Familie der Peckham of Arches, die noch im 18. Jahrhundert blühte, in Verbindung zu bringen ist, bleibt ungewifs. Er studierte zuerst in Lewes-Priory, dann zu Oxford und trat ebenda in den Orden des hl. Franziskus, begab sich dann nach Paris (bald nach 1250), hörte Bonaventura und erhielt nach Erlangung des Doktorgrades einen Lehrstuhl der Theologie. Wie Bonaventura ver- teidigte auch er den Orden gegen die Angriffe, deren Seele Wilhelm von Saint-Amour war (1252 62). Im Jahre 1270 als Lektor für seine Ordens- genossen nach Oxford zurückgekehrt , ward er 1275 zum Provinzial der englischen Franziskaner erwählt und wohnte im ersten Jahre seines Provinzialates dem Generalkapitel des Ordens in Padua bei. Wenige Jahre später ward er vom Papste als „Lector sacri palatii" nach Rom berufen. Als solcher sah er Bischöfe, Kardinäle und sonstige Würdenträger unter seinen Zuhörern, die sich erfurchtsvoll erhoben, wenn er den Hörsaal betrat, ein Zeichen der Deferenz, das sie alsbald unterliefsen , als er zum Erz- bischofe ernannt war, da sie es auf den Menschen, nicht auf den Bischof be- zogen wissen wollten.

Nach dem Tode Roberd Kilwardbys (1278) war nämlich Robert Burnell zum Erzbischofe von Canterbury gewählt worden. Nikolaus III. verwarf die Wahl und ernannte Peckham , sehr gegen dessen Wunsch und Neigung (25. Jan. 1279). Am ersten Fastensonntage, den 19. Februar, wurde dieser konsekriert, reiste über Paris, Amiens (21. Mai) und Abbeville nach England, wo er den 4. Juni landete. Seine Inthronisation fand erst den 8. Oktober in Gegenwart Eduard I. statt; doch hatte er schon am 29. Juli zu Reading eine Synode abgehalten. Eine zweite tagte 1281 zu Lambeth. In dem um diese Zeit sich entspinnenden Kampfe mit Wales spielte Peckham insofern eine hervorragende Rolle , als sein Bestreben , Wales den englischen Ge- bräuchen zu konformieren, nicht wenig zum Ausbruch der Feindseligkeiten beitrug, Absichten, die er dann nach dem Tode Llywelyns von Wales aus- zuführen in die Lage kam. Persönlich liebenswürdig und bescheiden ward Peckham als Erzbischof gleichwohl in eine fast ununterbrochene Reihe von Händeln mit seinen Suifraganen, mit Äbten und Klöstern, ja mit dem Könige verwickelt, Händel, die mit wechselndem Geschick und Erfolg zum Austrage gebracht wurden und sich um so häufiger wiederholten, als der Erzbischof sich nicht nur um die Wahrung der Rechte seines Stuhles (wirklicher oder vermeintlicher), sondern ebenso um die der Mendikanten, in erster Linie des eigenen Ordens bemühte. Eine besonders lebhafte theologische Fehde ent-

593

spann sich 1284 zu Oxford zwischen ihm und den Dominikanern bezüglich der Lehre über die Form des Leibes Christi im Grabe und in der hl. Eucharistie. Peckham starb nach langwieriger Krankheit zu Mortlake den 8. Dezember 1292 und ward den 19. desselben Monats im nördlichen Quer- schiff des Domes von Canterbury begraben. Eine ausführliche Lebens- beschreibung Peckhams gab Ch. T. Martin, Registrum epistolarum Fratris Iohannis Peckham, archiepiscopi Cantuariensis. Vol. I-II1, London 1882 83. I, LYII— LXXV; II, XXXVII— CVIII; III, XXVII- LVI. Ein Auszug daraus Dictionary of National Biography XLIV, 190—197.

Peckhams ausgebreitete philosophische und theologische Schriftstellerei kann uns hier ebensowenig beschäftigen als seine umfassende administrative Tätigkeit. Eine Liste seiner Werke, die zum gröfsten Teile ungedruckt sind, gibt Martin a. a. O. III, LVI CXLIV, zugleich mit dem Nachweise handschriftlicher Quellen, soweit ihm solche auffindbar waren. Was seine religiösen Dichtungen betrifft, die ihm einen der ehrenvollsten Plätze unter den mittelalterlichen Hymnoden sichern, so sind dieselben im folgenden zu- sammengestellt. Ausgeschlossen habe ich die „Defensio fratrum m endi- cantium" (Cambridge Dd XIV 20) mit dem Anfange: „0 Christi vicarie monarcha terrarum", da dieselbe der didaktischen, nicht der lyrischen Dichtung angehört; Auszüge bei Martin 1. c. III, CX sqq. Ferner ein Ge- dicht über die Unterschiede des Jugend- und Greisenalters (Cambridge Ee VI 6), das mit den Worten beginnt: „Dum iucenis crem, hidens wunquam re<[uievi" ; abgesehen vom Inhalte, ist auch die Autorschaft Peckhams nicht erwiesen, da das Gedicht in der Handschrift ohne Namen ist. Vgl. Martin 1. c. III, CXXII sq. Endlich ein langes Gedicht, eine Art Planctus „humiliter confitentis", das in der zuletztgenannten Cambridger Handschrift fol. 42 aus- drücklich Peckham zugeschrieben wird. Es fehlt aber in der Handschrift infolge von Beschädigung der Anfang des Gedichtes. Auch kann ich das Bedenken nicht unterdrücken, dafs der häufige und ungenierte Gebrauch des Taktwechsels von der sonstigen Art Peckhams abweicht. Vgl. Martin 1. c. IH, CXVIH sqq. Was endlich das nach Tanners Bibliotheca Britannica vom Handschriftenkatalog der Universitätsbibl. von Cambridge II, 519 und von Martin 1. c. IH, CXX Peckham zugeschriebene Psalterium Beatae Mariae, beginnend mit den Worten „Mente concipio laudes conscribere" oder vielmehr: „Ave, virgo virginum, jxtrens absque pari" anlangt, mufs ich auf das Anal. XXV, 171 Gesagte zurückverweisen. Es ist zu beachten, dafs keine Hs. Peckham als Verfasser dieses Psalters bezeichnet, während zwei Stephen Langthon nennen, der auch Hymnograph war.

390. (1.) De sanctissima Trinitate.

Officium.

In 1. Vesperis. Antiphonae.

1. Sedenti super solium 2. Sequamur per suspiriura, Congratulans trishagium Quod geritur per gaudium

Seraphici clamoris In sanctis caeli choris,

Cum patre laudat filium Levemus cordis Studium

Indifferens principium In trinum lucis radium

Reciproci amoris. Splendoris et amoris.

Dreves, Lateinische Hyninendichter. II. 38

594

Vgl. das Weitere Anal. V, 19 sqq., wo dies Officum abgedruckt ist. Zu den dort mitgeteilten Quellen wären hinzuzufügen: Collect, ras. Cantu- ariense auni 1452. Cod. Londinen. Reg. 10 B IX. Brev. ms. Franciscan. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Parisin. 13244. Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Parisin. 760. Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Borgian. M VI 23. Ferner alle Brevierhandschriften , die zu den folgenden drei Hymnen namhaft gemacht werden. Betreffs der Autorschaft Peckhams vgl. Anal. XXIII, 5 sq.; XXV, 5; Martin 1. c. III, CXXIX. Einen ausführlichen Kommentar zu diesem Officium schrieb Franciscus Titelmannus unter dem Titel : Liber de sacrosancta et superbenedicta Trinitate, in quo ecclesiasticum officium, quod in illius sollemnitate legit Romana ecclesia clare lucideque explanatur, simul et, quidquid de illa fide tenendum est, facili compendio succincte exponitur. Per fratrem Franciscum Titelmannum Hassellensem etc. Antwerpiae 1530. Unter Sixtus IV. ward das Officium Peckhams ins römische Brevier auf- genommen, unter Pius V. daraus wieder entfernt.

391. (2.) De sanctissima Trinitate.

Ad Vesperas.

1. In maiestatis solio

Tres sedent in triclinio,

Nam non est consolatio Perfecta solitario.

4. Hoc gaudium est spiritus, Quo patri natus iungitur, Et unum bonum funditus In tribus bis concluditur.

2. Aeternae mentis oculo Dum pater in se flectitur, In lucis suae speculo Imago par exprimitur.

In tribus est simplicitas, Quos non distinguit qualitas, Nee obstat tribus unitas, Quam ampliat immensitas.

Imaginis consortium Nativus praebet exitus, Consorsque spirant gaudium Ingenitus et genitus.

6. Per solam vim originis Communio tit numinis Nativi duetu germinis Votivique spiraminis.

7. Ingenito et genito Cum spiritu paraclito Honoris simpli debito Psallamus corde dedito.

Brev. ms. Franciscanum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. add. saec. 14/i5. A. Brev. ms. Franciscan. Gallic. saec. 15. Clm. Monacen. 19299. B. Brev. ms. Lambacense saec. [14. et] 15. Cod. Lambacen. CLXXIII. C. Diurn. ms. S. Petri Salisburgen. (Monial.) saec. 15. Cod. Petrin, a II 26. D. Brev. ms. Romanum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 30. E. Psalt. et hymn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. F. Brev. ms. Olivetanum saec. 15. Cod. Ambrosian. Z 33 sup. G. Brev. sec. rubricam sacri monasterii Montis Pannoniae imp. Venetiis 1506. H. Psalterium cum fideli castigatione magnis cliaracteribus impressum Parisiis (Berchtoldus Rembolt) 1509. I. 3, 3 spirans F. 5, 4 Quos ampliat F. 7, 4 corde debito A.

595 -

392. (3.) De sanctissinia Triuitate.

Ad Nocturnum.

1. 0 lux beata trinitas, Tres unum, triam unio, Imperialis unitas

In trium contubernio.

2. 0 pater innascibilis Natura semper pullulans, Pondus rei vertibilis Verbo virtutis baiulans.

3. 0 verbum in principio, Paternae splendor gloriae, Tu conditorum ratio, Lux cordium, fons veniae.

4. 0 amor, sancte Spiritus, Concordiae spiraculum, Summi dulcoris halitus, Pax, foedus, fructus, osculam.

5. Pater gignit imaginem Aequatam sibi penitus, Solamque per originem Ab ipsis differt spiritus.

6. Tres unum Deum credimus, Unam trium essentiam, Tribus unam impendimus Honoris reverentiam.

Brev. ms. Franciscanum saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. add. saec. u/i5. A. Brev. ms. Franciscanum saec. 14/i5. Cod. Parisin. 1290. B. Brev. ms. Franciscanum anni 1474. Cod. Hilarien. CXII. C. Brev. ms. Franciscan. Gallic. saec. 15. Clm. Monacen. 19299. D. Brev. ms. Lambacense saec. [14. et] 15. Cod. Lambacen. CLXXIII. E. Brev. ms. Romanum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 30. F. Psalt. et hymn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4361. G. Brev. ms. Olivetanum saec. 15. Cod. Ambrosian. Z 33 sup. H. Brev. sec rubricam saeri monasterii Montis Pannoniae imp. Venetiis 1506 I. Psalterium cum fideli casti- gatione imp. Parisiis 1509. K. 1, 2 Tres fehlt A; trinum A. Str. 1 lautet abweichend in B :

O lux, beata trinitas

Et vita. semper radians,

Tu principalis unitas,

Cuncta, quae sunt concilians.

2, 1 O fehlt A. 3, 3 conditoris C. 3, 4 fons vive (oder virie) B. 4, 1 sancti C. 5, 2 Aequalem sibi I. 6, 1 Deum colimus DI. 6, 2 Trinam essentiam B. 6, 3 unam fehlt B.

393. (4.) De sanctissima Triuitate.

Ad Laudes.

1. Festi laudes hodierni

Ritu ductas annuo Cives gaudio superni

Celebrant perpetuo. Regem trinum dum ter terni

Chori laudant mutuo.

2. Vita, melos, cor supinum, Trini cultus munere Veneremur regem trinum,

Voce, votis, opere, Quem lex iubet masculinum Ter in anno colere. 38*

596

3. Singulari maiestati

Decus et imperium, Sacrosanctae trinitati

Sit pereune gaudium, In quo siraus nos beati

Per te, Ckriste, praemium.

Brev. ms. Eomano-Franciscan. saec. 14. Cod. Claustroneoburgen. 1164. A. Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 14. Cod. Petrin, a IV 1. B. Brev. ms. Franciscan. Gallicum saec. 15. Clm. Monacen. 19 299. C. Brev. ms. Lambacense saec. 15. Cod. Lambacen. 476. D. Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a IV 12. E. Brev. ms. S. Petri Salisburgen. saec. 15. Cod. Petrin, a I 10. F. Brev. ms. Romanum saec. 15. Cod. Rossian. VIII 30. G. Brev. ms. Lambacense saec. 15. Cod. Lambacen. CLXXVI. H. Psalt. et hymn. ms. SS. Udalrici et Afrae anni 1494. Clm. Monacen. 4301. I. Brev. ms. Franciscan. saec. 15. Cod. Borgian. M VI 23. K. Brev. ms. Olivetanum saec. 15. Cod. Ambrosian. Z 33 sup. L. 2, 3 Veneremur H. Mel: Fange lingua. Wiederholt aus Anal. IV, 14.

394. (5.) De sanctissinia Trinitate.

In 2. Vesperis.

1. Aeternae lucis claritas 4. Per solara vim originis Nos tribus ornans viribus Naturae fit communio, Monstrat, quod causans veritas Nativitas imaginis, Trina sit hypostasibus. Spiraminis processio.

2. Trium una dum cernimus 5. Quam felix trium Caritas Signatos nos imagine, Uno se fruens gaudio, Unam trium advertimus Quia non est iucunditas Lucem in trino lumine. Perfecta solitario.

3. Patris se mens intelligens 6. Laudum clara praeconia, Ortum dat unigenito Sint trinitati simplici, Natamque prolem diligens Ipsique nos per omnia Processum dat paraclito. Subdamus corde supplici.

Brev. ms. Romano-Franciscan. saec. 15. Cod. Vatican. 4760 (II). 1, 3 Monstratque. 6, 4 corde simplici. Der Hymnus steht in der Quelle zur zweiten Vesper des Dreifaltigkeitsofficiums von Peckham, ist daher wahr- scheinlich von diesem verfafst. Da auch das Officium des hl. Franziskus, nach dessen Schema dasjenige Peckhams gedichtet ist, vier Hymnen besitzt, ebenso das des hl. Antonius von Padua , ist es wahrscheinlich , dafs auch dieses vier Hymnen hatte, von denen der der, zweiten Vesper leicht aufser Gebrauch kommen konnte. Auch der Hymnus Festi laudes fehlt in vielen Quellen, welche die andern beiden Hymnen haben. Dann atmet aber dieser Hj'mnus ganz und gar den Geist der drei andern. Vgl. namentlich 5, 3 sq. mit Nr. (2) 1, 3 sq. Wiederholt aus Anal. XXIII, 10.

597

395. (6.) De Corpore Christi.

1. Ave. vivens hostia, 2. Ave, vas clementiae,

Veritas et vita, Scrinium dulcoris,

In qua sacrificia In quo sunt deliciae

Cuncta sunt tinita, Caelici saporis,

Per te patri gloria Veritas substantiae

Datur infinita, Tota salvatoris,

Per te stat ecclesia Sacramentum gratiae,

Iugiter munita. Pabulum amoris.

Vgl. den Text Anal. XXXI, 111 sq.; Über die Autorschaft Peckhams ebenda S. 113: Martin 1. e. III, CXIV; ferner weiter unten Nr. (8), An- merkung, S. 601.

Zu den Anal. XXX, 112 sq. genannten Quellen ist noch hinzuzufügen. Cod. Londinen. Arund. 374 saec. 14: „Incipit devota meditatio de sacramento altaris et eius utilitatibus, edita a fratre Iohanne Picthano, ordinis minorum, archiepiscopo Cantuariensi et primate totius Angliae". Cod. Londinen. Harl. 913. saec. 14., der aber nicht den vollständigen Text, sondern nur Bruchstücke bietet: „Haue meditationem de corpore Christi composuit Frater Iohanne s Pecham de ordine Fratrum minorum, archiepiscopus Cantuariensis." Clm. Monacen. 5362 saec. 15: „Dominus Iohannes, archiepiscopus Cantuariensis, composuit istam meditationem. Quicumque eam devote dixerit, XL dies veniae pro peccatis criminalibus obtinebit." Clm. Monacen. 7611 saec. 15: „Hanc orationem de saci-amento altaris edidit Iohannes frater de Pischano, ordinis minorum, archiepiscopus Cantu- ariensis et primate [!] totius Angliae." Collect, ms. Italicum saec. 15. Cod. Rossian. IX 44: „Devota meditatio de sacramento altaris et eius virtutibus, edita a fratre Iohanne Pisano, archiepiscopo Cantuariensi" (A). Brev. ms. Cavense anni 1 308. Cod. Casanaten. C III 2 (1575) : „Haec carmina de corpore Christi composuit frater Iohannes de Pithyano." Orat. ms. Carth. Hildeshemen. saec. 15. Cod. Capit. Treviren. 116: „Iohannes Pisanus, archiepiscopus Cantuariensis."

Ohne Angabe des Verfassers: Orat. ms. S. Mariae Magdalenae Hildes- hemen. saec. 15. Cod. Gotingan. 233. Orat. ms. Vallis Iocosae saec. 15. Cod. Labacen. 44. (B). Orat. ms. Anglicum saec. 15. Cod. Oxonien. Eawlin. C 558 (C). Als Hymnus auf Matutin und Laudes verteilt im Breviarium Kimense imp. 1518.

Lesarten in ABC : 1, 3 In quo AC. 1, 5 patris C. Str. 3 und 4 umgestellt C. 4. 2 Munus et finale A. 5, 6 Est hoc beatorum C. 6, 8 Pereat divine C. 7, 4 Xon solum AC. 8, 7 Potestque hoc A. 9, 7 suggitur C. 11, 6 Qui vis nos C. 12, 1 Mos est hinc amantium B. 13, 4 digneris A. Str. 13 hinter 15 B. 15, 1 superna C. In B folgt am Schlufs noch : Nobis consecrantibus etc. (Anal. 1. c. 113) und weiter:

Laus et iubilatio sit uni et trino, Honor, virtus, gloria sit donanti dona, Per quae sacrificia offert (nunc) ecclesia Ad delendum crimina per nos perpetrata.

Insuper altissimo grates referamus, Qui nos semper reficit, quem nos manducamus, Sic ipsum, quem sumimus, ita collaudemus, Hie semper sie vivimus, ut secum regnemus.

598

Dafs diese Strophen unecht, braucht nicht bemerkt zu werden. In C ist das Lied zu einem Stundeng-ebet aufgeteilt; Doxologie jedesmal : Gloria tibi, Domine | Pascens nos cottidie etc. Vgl. Anal. 1. c. 114.

Str. 9 und 10 dieses Liedes hat Roth aus einer Darmstädter Hs. ab- gedruckt, (Romanische Forschungen VI, 44j, ohne das Bruchstück als solches zu erkennen. Auf gleicher Unkenntnis beruhen in Chevalier's Repert. Hymnologicum die Nr. 23597, 23749, 27686, 33769, wo die Bruchstücke dieses Reimgebetes als „Hymnen" des Papstes Johannes XXD1. ausgegeben werden.

396. (7.) De Sacrameuto Altaris.

Hostia viva, vale, fidei fons, gloria matris,

Donuni finale, vera figura patris. Vivens panis, ave, cum nurnine iuncte suave,

Me prohibens a vae, mis memor, eia, fave. 5 Manna viatorum, veniae via, forma sopliiae,

Ductor amatorum, sis mihi norma viae. Panis dulcoris, caeli cibus, esca saporis,

Vas salvatoris, esto memor memoris. Praesidium, Domine, virtus plebis peregrinae, 10 Quam Deus in fine frangere neve sine.

In te pane quidem sunt tres, non dii, Deus idem,

Sunt tres non idem, non tria numen idem. Duplex natura Deus es, bominis caro plena

Permanens pura ; laus tibi verbigena ! 15 Corpus idem numero, quondam de virgine natum,

In cruce letatum, credo videre mero. Panis in altari, caelo caro pura videris,

Visu mutari, nurnine non poteris. Nil etiam pateris indignum, si comedaris, 20 Ut vis, sie caperis, hostia sponte daris. Tu qui dignaris tribui nobis et in esu,

Esca salutaris, mis miserere, Iesu.

Orat. ms. Anglicanum saec. 15. Cod. Oxonien. Rawlinson C 558. 6 amator. „Versus compositi a fratre Iohanne de Peccham, totius Ang- liae primate, de sacramento altaris." Abschrift von Rev. H. M. Bannister.

397. (8.) De Deliciis Virginia Gloriosae.

Salve, saneta mater Dei, 2. Salve, Deo consecrata,

Radix vitae, robur spei Priusquam buic mundo nata,

Mortis in angustiis. Intra matris uterum,

Per te quaeso consolari, Dono fixa speciali,

Da sincere meditari Ut nee lapsu veniali

De tuis deliciis. Peccares in posterum.

599

3. Salve, Stella principalis, Tai namque lux natalis

Finem fert erroribus; Virginalis flos illuxit, Vita tota formam duxit

Vitae novae moribus.

4. Salve, tantae paritatis Vas, ut regem maiestatis

De supernis traxeris, Gabriele nuntiante Inaudita post et ante

Nuntia susceperis.

5. Salve, tutrix castitatis Nee adhaerens nuntiatis,

Donec certa fieres, Salvo virginali flore Quod caelesti fusa rore

Filium coneiperes.

6. Salve, casta Sunamitis, Fide credens inauditis,

Dei plena radio ; Salve, lux humilitatis, Te ancillam vocans gratis

Data regi filio.

7- Salve, spiritu lustrata, Salve, carne repurgata

Caeli refrigerio; Salve, Deo superfusa, Salve, generans conclusa

Cordis ex incendio.

10. Salve, tantam gerens prolem, Fructum vitae laesis, solem

Tenebratis proferens, Visionem pastoralem Stellam viamque regalem

Corde puro conferens.

11. Salve, lege volens regi, Non astrieta tarnen legi

Purgandae puerperae; Nam impurum nil sensisti Nee de viro coneepisti,

Sed de Dei munere.

12. Salve, templo figurali Finem eultui legali

Ferens tuum filium, Simeone gratulante Sed et tibi comminante

Suae mortis gladium.

13. Salve, tutrix Nazarei, Qui est omnis tutor rei,

Secessu Aegyptio, Tui cura et custodis Frustrans furiam Herodis

Fugiens cum filio.

14. Salve, gratulans infantem Ex Aegypto remeantem

Galilaeae eivibus; Sic stans extra nunc Iudaeam Tandem visitabit eam

Veniens ex gentibus.

Salve, Deum ventre gerens, 15. Salve, Iesum quae latentem

Qui humanuni genus maerens

Per te sie laetificat; 0 quam gaudens cecinisti, Alvo Christum cum sensisti, Canticum Magnificat!

9. Salve, partu singularis, Virgo gignens virgo paris,

Virginum purissima; Gaude tanti vultum regis Videns, cuius pannis tegis

Membra sincerissima.

16.

Repperisti disserentem

Tridui post reditum ; Laeta tecum reduxisti, Gaudens tecum tenuisti Regem regum subditum.

Salve, cernens coruscantem Miris factis et monstrantem

Deitatis gloriam, Operando potestatem, Praedicando veritatera,

Vitae sanetimoniara.

600

17. Salve, grandi cum dolore Iesum madidurn cmore

Cernens in patibulo; Sed hinc minus doluisti, Quod hunc pati credidisti

Pro salvando saeculo.

22. Salve, caelitus assurapta, Xou mens sola, sed resumpta

Corporis substantia, Ubi sola te transcendit. Olim in te qui descendit, Incarnati gloria.

Salve, salutis alumna, Salve, fidei columna,

In qua rides floruit, Quando percusso pastore Grex dispersus est timore

Et in fide eorruit.

23. Salve, iubar singulare, Caeli summi luminare

Toti mundo radians, Universum restauratum Per te videns et substratum

Tibi digne glorians.

19. Salve, Iesum triumphantem Et infernum spoliantem

Cognoscens cum gaudio. Et post mortem vitae datum Yique sua suscitatum.

Gaudens tali rilio.

24. Salve, virgo tarn sublimis, Carceratos nos in imis

Prece tua libera. In te iuva confidentes Et devote recensentes

Data tibi munera.

20. Salve, virgo. videns laeta Mala mundi post deleta Conscendentem rilium, Super solium caeleste Coucurrente turba teste Civium caelestium.

25. Salve, sola spes salutis, Nos in valle servitutis

Pressos tot miseriis Iuva pia potestate, Tabescentes egestate

Tuis reple gaudiis.

21. Salve, gaudens contemplata De supernis destinata

Munera discipulis, Iuxta filii promissum Spiritum de caelis missum

Igneis in lingulis.

26. Hoc in fine, mater, oro, Votis totis boc imploro,

Virginum piissima, A nie diligi dignare Et me digne fac amare Te, virso dulcissima.

27. Cessent alii amores, Tui trabant me odores

Et incendant gratiae ; Hoc detinear languore. Hoc nutriri da dulcore Ad obtentum gloriae.

Collect, ms. Anglicuni saec. 13. Cod. Coli. Balliol. Oxonien. 230. add. saec. 13. A. Collect, ms. Italicum saec. 14. Cod. Marcian. VI 174. B.

Collect, ms. Duuelmense saec. 14. ex. Cod. Londinen. Reg. 7 A VI. C.

Orat. ms. Angiense saec. 14 15. Cod. Carolsruhan. Aug. 3H. D. Kotuli

601

ms. precum Margaretae Andegaven., reginae Angliae 1445 1448. Cod. Coli. Iesu Oxouien. 124. E. Orat. ms. Flandricum saec. 15. Cod. Bruxelleu. 5826. F.

Str. 2 bis 23 inkl. fehlen A. 1, 5 Da sermonem meditari B. 2, 2 Ante huic mundo D; Postquam huic B. 2, 5 Ut ne CD; totam B. 4, 2 virga regem B. 4, 6 susciperes D. 5, 1 turris C; nutrix E; mater D.

5, 2 adhaeres D. 5, 4 Salve DEF. 5, 5 Quae caelesti BD. 6, 1 sola mitis F. 6, 3 plena gaudio E. 6, 4 Ave, lux D. 6, 5 vocant

B. 6, 6 Dato regni solio CE; Data regni solio D. 7, 1 illustrata F.

7, 2 carne fehlt C. 7, 6 in incendio E. 8, 2 Qua E. 8, 3 Per te hoc laetificat D. 8, 4 gaudens occurristi B. 8, 5 gaudens genuisti D. 9, 2 Virgo manens D. 9, 4 Gaudet vultum tanti B; Ave, vultum tante regis D. 9, 5 eius pannis . D ; pannis regis DEF. 10, 1 geris F.

10, 2 lapsum [1. lapsis] solem D. 10, 6 proferens C; perferens DF. - 11, 2 astricta vero legi B. 12, 4 Simeonem gratulantem D. 12, 5 tibi comminante B; Atque tibi comminantem D. 13, 2 Quae est tutor omnis D. 13, 3 Seeessu in Aegypto D. 13, 4 Tui iura cum custodis C ; Cui curam cum custodis E. 13, 5 furias D. 14, 4 nunc fehlt D ; Sic stans non extra B ; Sic reducens ad F. 14, 5 visitabat B ; visitasti D. 15, 1 Salve Christum BCDE; reclusisti B. 16, 6 Vita BE. 17, 2 Christum BCEF. 17, 4 hinc fehlt D. 17, 5 Quod tunc D. 17, 6 pati doluisti

C. 18, 2 Ave D. 18, 5 dispersus prae timore D. 18, 6 Dum in fide D. 18, 6 Gaude EF. 19, 6 Gaude tali BC. 20, 2 Mundi huius post D. 20, 3 Concedentem B ; Ascendentem D. 20, 4 Supra BCE. 20, 5 Occurrente D. 21, 6 In liguis igneis D. 22, 4 solam ACEF. 22, 6 incarnata C. 23, 2 summum BCDE. 23, 5 Pro te F. 24, 4 In te vive confidentes B. 24, 6 Tua sancta munera D. 25, 1 Salve, schola, spes C; Salve, spes nostrae salutis D. 25, 3 Pressus D. 25, 4 Iuva tua pietate BD. 25, 6 reple copiis BF. 26, 3 purissima D. 26, 6 Virgo dilectissima D. 27, 2 me dulcores D. 27, 3 incedant D; inten- dant E. 27, 4 detineant C. 27, 5 Hoc nutriti da C ; Hoc nutri tuque dulcore F. 27, 6 Ad optatum D.

„Iubilus sancti Bernardi abbatis ad Mariam virginem de omnibus deliciis eiusdem" D. Die Handschrift F bemerkt zu diesem Liede u. zu Nr. 395 (6) das Folgende:

„Simplex pertractatio deliciarum virginis gloriosae; item meditatio de sacramento altaris perutilis.

Universi noverint christifideles, quod anno Domini 1276 existente anno primo pontificatus Domini papae Nicolai tertii, qui vocabatur dominus Iohannes Gaytans[!] eodem anno frater Iohannes Anglicus, lector fratrum minorum , Romae composuit duas salutationes , unam de beata virgine Maria et alteram de sacramento altaris , quas scripsit in quadam scedula , quam scedulam pependit iuxta ostium altaris domini papae in ecclesia beati Petri Romae. Et eodem anno ego Iohannes Iudoci Flandrigena, Morinensis dioecesis, iuvenis clericus exsistens in curia Romana et impetratione mea perpetrata in forma communi copiam praedictarum salutationum obtinui gratiose. Deinde anno Domini 1326 ego praedictus Iohannes Iudoci , senex effectus et debilis , quia per 48 annos curam ani- marum personaliter obtinui et ad praesens habeo curam animarum parochiae Montis glaciei i. e. de Ysemberghe in territorio Furnensi, et maxime desiderans salutem animarum omnium fidelium christianorum , et ideo prae- dictas salutationes, quae praevalent omni auro et argento et omni lapide pretioso, in quadam scedula scriptas nomine testamenti mei multis praelatis et presbyteris curatis Morinensis dioecesis destinare propono. Quam scedulam, domini mei, in ecclesiis vestris, si vobis placuerit, honeste ponatis, ita quod quilibet fidelis literatus valeat copiam obtinere. Valete in nostro salutari, pro me et pro fratre Iohanne Anglico , compositore praedictarum salutationum, si placuerit, velitis orare". Die Lesarten von ACE verdanke ich Rev. H. M. Bannister.

602

398. (9.) Philouiena.

I. Prooemium.

1. Philoraena, praevia

temporis amoeni, Qoae reccssum nuntias

imbris atque caeni, Dum demulces aniraos

tuo cantu leni, Avis prüden tissima,

ad nie, quaeso, veni.

2. Veni, veni, inittam te.

quo non possura ire, Ut amicum valeas

cantu delinire, Tollens eius taedia

voce dulcis lyrae, Quem, heu, modo nequeo

verbis convenire.

3. Ergo, pia, suppleas

meum imperfectum Salutaudo dulciter

unicum dilectum Eique denunties,

qualiter affectum Sit cor meum iugiter

eius ad prospectum.

4. Quod si quaerat aliquis,

quare te elegi Meum esse nuntium,

sciat, quia legi De te quaedam propria,

quae divinae legi Coaptata mystice

placent summo regi.

5. Igitur, carissime,

audi nunc attente, Nam si cantum volucris

huius serves mente, Eius imitatio

spiritu docente Te caelestem musicum

faciet repente.

6. De bac ave legitur,

quod, cum deprehendit Mortem sibi proximam,

arborem ascendit Summoque diluculo

sursnm rostrum tendit Diversisque cantibus

totam se impendit.

7. Cantilenis dulcibus

praevenit auroram, Sed cum dies rutilat

circa primam horam, Elevatur altius

vocem in sonoram, In cantando nesciens

pausam sive moram.

8. Circa vero tertiam

quasi modum nescit, Quia semper gaudium

cordis eius crescit, Fere guttur rumpitur,

sie vox invalescit, Et quo cantat amplius,

et plus inardescit.

9. Et cum in meridie

sol est in fervore. Tunc disrumpit viscera

nimio clamore, 0 ci, oci clamitat

illo suo more Sicque sensim deficit

cantus prae labore.

10. Sic quassatis organis

huius philomenae, Rostro tantum palpitans

fit exsanguis paene, Sed ad nonam veniens

moritur iam plene, Cum totius corporis

disrumpuutur venae.

603

11. Ecce, dilectissime,

breviter audisti Factum huius volucris,

sed, si meministi, Diximus iam primitus,

quia cantus isti Mystice conveuiunt

legi Iesu Christi.

14. Mane vel diluculum

hominis est Status, In quo mirabiliter

Adam est creatus; Hora prima, quando est

Christus iucarnatus; Tertiam die spatium

eius incolatus;

12. Restat, ut int ellegas

esse philomenam Animam virtutibus

et amore plenam, Quae, dum mente cogitat

patriam amoenam, Satis favorabilem

texit cantilenam.

15. Sextam, cum a perfidis

voluit ligari, Flagellari, conspui,

dire cruciari, A ludaeis perfidis

nequiter traetari, Crucifigi denique,

clavis terebrari.

13. Ad augmentum etenim

suae sanetae spei Quaedam dies mystica

demonstratur ei, Porro beneficia,

quae de manu Dei Homo consecutus est,

horae sunt diei.

16. Nonam die, cum moritur,

quando consummatus Cursus est certaminis,

quando superatus Est omnino zabulus

et hinc exturbatus; Vesperam, cum Christus est

sepulturae datus.

IL Cantus in Diluculo.

17. Diem istam anima

commorans in hortis Suae facit terminum

spiritalis mortis, Scandens crucis arborem,

in qua leo fortis Vicit adversarium

fractis mortis portis.

18. Statim cordis organa

sursum elevando, Suum a diluculo

cantum inchoando Laudat et glorificat

Deum replicando Ei, quam munificus

fuit haue creando.

19. Pie, inquit, conditor,

quando me creasti, Quam sit tua pietas

larga, declarasti, Nam consortem gloriae

tuae cogitasti Facere gratuito,

gratis quam amasti.

20. 0 quam mira dignitas

mihi est concessa, Cum imago Domini

mihi est impressa, Sed crevisset amplius

dignitas possessa, Nisi iussum Domini

fuissem transgressa.

604

21. Nam tu, summa Caritas,

tibi cohaerere Me volebas iugiter

sursumque habere Dulce domicilium

tecumque manere Et me velut filiam

alere, docere.

23. Unica suavitas,

unica dulcedo, Cordium amantium

salutaris praedo, Totum, quidquid habeo

vel sum, tibi dedo, Denique depositum

meum tibi credo.

22. Ex tunc disposueras

me coadunare Caelicis agminibus

teque mihi dare, Sed pro tanta gratia

quid recompensare Possum. prorsus nescio,

nisi te amare.

24. Oci cantat tale cor

gaudens in pressura, Dicens, quia dignum est,

ut a creatura Diligatur opifex

talis mente pura. Ei cum exstiterit

de se tanta cura.

III. Cantus ad Primam.

25. Sic mens hoc diluculum

transit meditando; Sed ad Primam transferens

vocem exaltando, Tempus acceptabile

pie ruminando, In quo venit Dominus

carne se velando.

28. Digne zelus vehemens

est hie ardor dictus, Cuius est dominio

rex caelorum victus, Cuius sanetis vineulis

captus et constrictus Pauperis infantuli

pannis est amictus.

26. Tunc liquescit anima

tota per amorem, Pavida considerans

omnium auetorem Yagientem puerum

iuxta nostrum morem, Ut curaret veterem

servuli languorem.

29. 0 praedulcis parvule,

puer sine pari, Felix, cui datum est

te tunc amplexari, Pedes, manus lambere,

de te consolari, Tuis in obsequiis

iugiter morari.

27. Plorans ergo clamitat :

die, fons pietatis, Quis te pannis induit

nostrae paupertatis? Tibi quis consuluit

sie te dare gratis, Nisi zelus vehemens,

ardor caritatis '?

30. Heu me, cur non lieuit

mihi demuleere Yagientem parvulum,

dulciter tenere, Illos artus teneros

sinu refovere Eiusque eunabulis

semper assidere.

- 605

31. Credo, pius parvulus

hoc non abhorreret, Immo more parvuli

forsan arrideret Nee se a pauperculo

tangi probiberet Et petenti veniara

facile faveret.

33. 0 quam dulce balneum

ei praeparassem, 0 quam libens umeris

aquam adportassem, Praesto matri virgini

semper ministrassem Pauperisque parvuli

pannulos lavassem.

32. Felix, qui tunc temporis

matri singulari Potuisset preeibus

ita famulari, Ut in die sineret

semel osculari Suum dulcem parvulum

eique iocari.

34. Sic affeeta pia mens

sitit paupertatem, Cibi pareimoniam.

vestis vilitatem, Labor ei vertitur

in iueunditatem, Yilem esse saeculi

dicit venustatera.

IV. Cantus ad Tertiam.

35. Ergo sie infantiam

Christi recolendo, Horae primae canticum

strenue psallendo, Transitum ad Tertiam

facit recolendo, Quanta Christus passus est

homines docendo.

38. Clamat ergo: Domine,

dulcis praedicator, Exsulum refugium,

pauperum amator, Qui es paeüitentium

pius consolator, Post te debet currere

iustus et peccator.

36. Tunc cum fletu recolit

illius labores, Sitim, famem, frigora,

aestus et sudores, Quae dignanter pertulit

propter peccatores, Dum illorum voluit

innovare mores.

37. Mox amoris faeibus

tota concremata Oci, oci clamitat

avis haec beata. Mundo mori cupiens,

quia via lata, Ei foetet saeculi,

sie est delicata.

39. Iusto quippe regula

tua est doctrina, Peccatorum speculum,

vitae diseiplina, Fessis et debilibus

efficax resina, Aegris et languentibus

potens medicina.

40. Primus in hoc saeculo

caritatis scholam Instaurasti, qnaerere

docens Dei solam Gloriam, deponere

gravem mundi molam Et sie posse perditam

rehabere stolam.

606

41. Sed hanc scholam temere

mundus irridebat, Spernens et adnihilans,

quid quid promittebat ; Tua vero bouitas

vices non reddebat, Immo paenitentibus

totum ignoscebat.

44. Ut quid multa dicerem?

quotquot sunt secuti Eius magisterium,

a suis abluti Vitiis sunt, optimis

moribus imbuti Et ab hostis invidi

fraude facti tuti.

42. Quippe cui proprium

erat misereri, Diligi desiderans

magis, quam timeri, Ubera, non verbera

proferens austeri Praeceptoris noluit

more revereri.

45. Felix, cui licuit

sub hoc praeceptore Conversari iugiter

et ab eius ore Mel caeleste sugere,

cuius prae dulcore Amarescunt cetera,

plena sunt foetore.

43. Hoc in adulterio

novit deprehensa, Quam sit tua pietas

dulcis et immensa, Magdalena sensit hoc,

ei cum offensa Est dimissa, gratia

multiplex impensa.

46. Haec et multa talia

dum mens meditatur, Ad reddendas gratias

tota praeparatur, Et laudando Dominum

magis inflammatur, Sicque horae tertiae

cantus terminatur.

V. Cantus

47. 0 c i , o c i anima

clamat in hoc statu, Crebro fundens lacrimas

sub hoc incolatu, Laudans et glorificans

magno cum conatu Christum, qui tot pertulit

suo pro reatu.

48. In hac hora pia mens

ebria videtur, Sed circa m e r i d i e m

calor cum augetur, Ut amoris iaculo

tota perforetur, Mox ab illa passio

Christi recensetur.

ad Meridiem 49

50.

Plorans ergo respicit

agnum delicatum, Agnum sine macula,

spinis coronatum, Lividum vulneribus,

clavis terebratum, Per tot loca corporis

totum cruentatum.

Tunc exlamat milies

oci cum lamentis, 0 c i , oci miseram,

quia meae mentis Turbat statum pallidus

vultus morientis Et languentes oculi

in cruce pendentis.

607

51. Quare sie decuerat,

inquit, te benignum Agnum mortis exitum

pati tarn indignum? Sed sie disposueras

vincere malignum, Et hoc totum factum est

ad amoris Signum.

56. Quasi hamum Caritas

tibi praesentavit, Mori cum pro nomine

te sollicitavit, Sed sub esca placita

hamum oecultavit, Cum lucrari animas

te per hoc monstravit.

52. Haec amoris signa sunt,

quae postrema primis Copulans associas,

summa iungens imis, Monstrans, quod sie moriens

nos amares nimis ; Totum enim effluis

tot apertis rimis.

57. Te quidem aculeus

hämi non latebat, Sed illius punetio

te non deterrebat, Immo hunc impetere

tibi complacebat, Quia desiderium

escae te trahebat.

53. Tu amicus novus es,

tu es novum mustum; Sic te vocat sapiens,

et est satis iustum, Totus enim effluis

reddens dulcem gustum, Fundens carnis dolium,

licet vas venustum.

58. Ergo pro me misera,

quam tu dilexisti, Mortis in aculeum

sciens impegisti, Cum te patri victimam

sanetam obtulisti Et in tuo sanguine

sordidam lavisti.

54. Tantis signis monitus

paenitens iam credat, Quod praecordialiter

Christus ei se dat; Ista signa recolam,

ne me Satan laedat, Nam peccati rabiem

nihil ita sedat.

59. Quis miretur igitur,

si pro te suspiro, Iuncta sine meritis

tarn zelanti viroV Nam affectum allicis

meum modo miro, Pro me vitam finiens

exitu tarn diro.

55. Ista signa recolens o c i , o c i clamo, Dulcis Iesu, querula, quod te minus amo, Stringi tarnen cupio diseiplinae chamo, Sicut pro me captus es caritatis hämo.

60. Vere iam non debeo

tantum suspirare, Immo iuxta verbum lob

carnem lacerare, In caverna lateris

nidum praeparare Et extremum spiritum

illic exhalare.

608

61. Plane, nisi moriar, 66.

tecum non quiescam, Oci, oci clamitans

nunquam conticescara, Ab hoc desiderio

vere non tepescam, Quantumcunque plus in hoc

saeculo vilescam.

Heu, cur beneficia

Christi passionis Penes te meraoriter,

homo, non reponis? Per hanc enim rupti sunt

laquei praedonis, Per hanc Christus maximis

te ditavit bonis.

62. Tunc ut demens clamitat:

veniant lanistae, Qui adfigant miseram

cruci tuae, Christe; Erit enim exitus

dulcis mihi iste. Si complectar moriens

propriis ulnis te.

67. Suo quippe corpore

languidum te pavit, Quem in suo sanguine

gratis balneavit, Post hoc suum dulce cor

tibi denudavit, Ut sie innotesceret,

quantum te amavit.

63. Yere sie, non aliter

rabies doloris. Qua cor meum singulis

terebratur horis, Deliniri poterit,

nisi tu, dulcoris Föns abundans, medicus

mei sis languoris.

68. 0 quam dulce balneum,

esca quam suavis, Quae sumenti digne fis

paradisi clavis ! Ei, quem tu reficis,

nullus labor gravis, Licet sis fastidio

cordibus ignavis.

64. Sane dulcis medicus

es, qui nunquam pungis, Sed a corde vitium

leniter emungis; Nam, quos tibi firmiter

per amorem iungis, Tuis charismatibus

semper eos ungis.

69. Cor ignavi siquidem

minime perpendit, Ad quid Christus suum cor

homini ostendit, Super alas positum

crucis nee attendit, Quod reclinatorii

vices hoc praetendit.

65. Heu, quam damnabiliter . mundus est caecatus, Qui cum sit ab hostibus dire vulneratus, Hunc detrectet medicum,

cum sit tarn paratus, Languidis aperiens suum dulce latus !

70. Hoc reclinatorium

quotiens monstratur Piae menti, totiens

ei glutinatur, Et sicut aeeipiter

totus inescatur Super carnem rubeam,

per quam revocatur.

609

71. Post hoc clamat anima

quasi dementata: 0 reclinatoriura,

caro cruentata Per tot loca propter rae,

cur non eruciata Tecum sum, dum moreris,

tibi colligata?

74. Ergo dulcis gutturis

organo quassato, Lingua tantum palpitans

sonitu sublato, Sed pro verbis pia mens

fletu compensato Lamentatur Dominum

corde sauciato.

72. Quamvis tarnen miserae

istud sit negatum, Mihi quendam eligam

novum cruciatum, Gemitum videlicet

iugemqae ploratura, Donec mundi deseram

gravem incolatum.

75. Sic languenti siquidem

nil nisi plorare Potest satisfacere,

sive suspirare; Suos enim oculos

nequit revocare A Christi vulneribus

aut cor separare.

Post haec dulcis anima

plus et plus fervescens Sensu tota deficit,

corpore tabescens Iam vix loqui sufficit,

sed affectu crescens Suo lecto recubat

utpote languescens.

76. Sic est autem animus

illius illectus, Quasi ei praesens sit

moriens dilectus, Nee a cruce Domini

retrahit aspectus, Quia ibi oculus,

ubi est affectus.

77. Gemitus, suspiria,

lacrimae, lamenta, Sibi sunt deliciae,

eibus, alimenta, Quibus nova martyr est

iugiter intenta, Suoque martyrio

praebent incrementa.

VI. Cantus ad Non am.

78. In hoc statu respuit, 79.

quidquid est terrenum, Mundique solacium

reputat venenum, Sed ad N o n a m veniens

moritur ad plenum, Cum amoris impetus

rumpit carnis frenum.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

Nam cum Consummatum est

recolit clamasse Hora nona Dominum

et sie exspirasse, Quasi simul moriens

clamat penetrasse Vocem istam suum cor

atque lacerasse. 39

(310

80. Ferre tandem impotens

iaculum tarn forte, Moritur, ut dictum est,

sed felici morte; Nam panduntur protinus

ei caeli portae, Dignam ut intellegat

se sanctorum sorte.

84. Iam quiescant oculi,

cesset aquaeductus, Nam ex parte percipis

spei tuae fructus, Quia, per quem saeculi

evasisti fluctus, Tuos inter oscula

consolatur luctus.

81. Requiem pro anima

tali non cantamus, Immo est Introitus

missae Gaudeamus, Quia, si pro martyre

Deum exoramus, Ut decretum loquitur,

ei derogamus.

85. Die, die, dulcis anima,

ad quid ultra fleres? Habes caeli gaudium

tecum, et lugeres? Et si velles amplius,

certe non valeres, Quia salus omnium

est, cui adhaeres.

82. Eia, dulcis anima,

eia, rubens rosa, Lilium convallium,

gemma gratiosa, Cui carnis exstitit

foeditas exosa, Felix tuus exitus

morsque pretiosa.

86. Sed iam metrum finio,

ne sim taediosus, Nam si vellem scribere,

quam deliciosus Sit bic Status animae

quamque gloriosus, A malignis dicerer

fallax et mendosus.

83. Felix, quae iam frueris

requie cupita, Inter sponsi brachia

dulciter sopita Eiusque spiritui

fortiter unita, Ab eodem reeipis

oscula mellita.

87. Quidquid tarnen alii

dieunt, frater care, Istam novam martyrem

libens imitare, Dumque talis fueris,

Christum deprecare, Ut nos cantus martyris

doceat cantare.

Collect, ms. S. Cuthberti Dunelmen. saec. [13. et] 14. Cod. Oxonien. Laud. miscell. 368. A. Collect, ms. Anglicum saec. 15. in. Cod. Oxonien. Rawlinson A 389. B. Collect, ms. Anglicum saec. 14. Cod. Cantabrigien. Ee VI 6. C. Collect, ms. Anglicum saec. 15. Cod. Cantabrigien. Dd IV 35. D. Collect, ms. Anglicum. saec. 15. Cod. Londinen. Reg. 8 G VI. E. Collect, ms. Gottwicense saec. 14. [et 15.] Cod. Gottwicen. 192. F.

Collect, ms. Campense saec. 14/i5. Cod. Vindobonen. 883. G. Collect, ms. Claustri Superioris apud Nursiam saec. 15 Cod. Vindobonen. 4547. H.

Orat. ms. Caelestin. S. Mariae de Parisius saec. 15. Cod. Mazarin. 3897 (605). I. Collect, ms. Roggenburgense saec. 15. Clm. Monacen. 15312. K. Collect, ms. Augiense saec. 14/i5. Cod. Carolsruhan. Augien. 36. L.

Orat. ms. Tegurinum saec. 15. Clm. Monacen. 19824. M.

Str. 1 bis 7 fehlen C. 1, 4 atque sceni EM; nivis, brumae, caeni L.

611

1)5 Dum mulcescis FKM. 1,6 cantu tuo A. 1,7 Avis prae- dulcissima ABDEGHIL. 1,8 quero E. 2, 1 Veni, precor, mittam te L. 2, 3 Ut dilectum H; dilectam FG. 2, 5 eius tristia KM. 2, 6 vice dulcis BEI; sono dulcis F. 2, 7 Quam FGH; modo nescio FHK.

3, 4 cor mihi dilectum FG. 3, 8 ad eius I; profectum FGHI; iu aspectum A. 4, 4 sciant I. 4, 7 Et optato muuere K; Adoptata mystica G.

4, 8 summo placent BE. 5, 1 carissima ABEFGI. 5, 3 cantu G.

5, 4 serves huius A ; servas GH. 5, 5 Et secutus fueris H. 5, 7 musicam AI; tibiam GH; scire tuam musicam L. Nach Str. 5. „Explicit prologus". Iucipit earmen Philomena M. 6, 2 deprehendi G. 6, 3 propriam E. 6, 4 ascendi G. 6, 6 rostrum sursum FGHKM; tendi G.

- 6, 7 Et diversis F; Diversis melodiis L. 6, 8 se totam BDEI; impendi G. 7, 2 praeviat M. 7, 3 rutilat dies I. 7, 5 Elevata dulcius M. 7, 6 in canoram ABDEFL. 7, 8 neque moram IL. 8, 2 moram nescit H. 8, 4 eius cordis I; cordis ei L. 8, 7 Ex quo I; cantat altius FGHIKM. 8, 8 hinc plus D; hie plus A; magis inardescit H. 9, 1 At cum II ; Sed cum LM. 9, 2 solet in fervore F. 9, 3 discerpit viscera FGH. 9, 5 clamitans CDEFIL. 9, 6 fehlt G; illa suo H. 9, 7 sensu FH ; sensus CD. 9, 8 dolore L. 10, 1 cassatis ABCDE. 10, 3 tarnen palpitans HLM. 10, 5 Sic ad nonam H; iam pene G. 11, 1 Ecce, dilectissima FG ; Ecce, o dulcissima ABE: Ecce, iam dulcissima D; Ecce, nunc dulcissima H; En, dilecte frater mi L. 11, 2 quia breviter L. 11, 5 Dicimus D; Factus sum tarn L. 12, 1 ut intellegam G; ut intellego FM. 12, 5 mente peragrat FGHKM ; mente pertraetat I. 12, 7 delecta- bilem GKM. 12, 8 tesit L. 13, 2 sanetae suae F. 13, 3 Quae dum mystica dies F; quidam dies mystici M. 13, 4 demonstrantur M. 13, 8 sunt horae FGHM. 14, 4 homo est F. 14, 5 Prima quando filius H.

14, 5 Dei incarnatus H. 14, 5 sq. Christus est A. 14, 7 Tertia est spatium C; Tertia dum Pontio H. 14, 8 esse incolatus M; Pilato immolatus H. 15, 1 Sexta cum CG; Sexta dum H. 15, 4 dure cruciari GM; dire cruciari D; spinis coronari L. 15, 5 und 6 fehlen L. 15, 5 bis 8" lauten in FGHKM:

Crucifigi denique, clavis terebrari Caputque sanetissimum spinis coronari.

Nach 15, 8 in L:

Pendens cum latronibus tandem lanceari.

16, 1 Nona cum sie moritur G: Nona vero moritur H; Nonam, quando moritur F; Sed nona cum L. 16, 6 conturbatus G; effugatus L. 16, 7 Vespera GHIL. 17, 1 ictum GH. 17, 2 meditans in F. 17, 4 specialis C. 17, 5 Crucis scandens A. 17, 8 mortis fractis portis mortis ABCH. 18, 1 Sicque cordis L; cordis Organum FGM ; fractis portis G; mentis Organum CD. 18, 3 Eum a dilueulo C; Summoque dilueulo H.

18, 5 Pandat et B. 18, 6 meditando F. 18, 7 Ei quam magnificus ABFH ; Ei quam mirificus I ; Sibi quam mirificus M ; Quantumque mirificus I.

19, 1 Die, inquit D; Clemens, inquit L. 19, 3 Quam sie H; Quam sit larga pietas F; Quam larga sit pietas L. 19, 4 tua declarasti FL. 19, 6 tuae coaptasti L. 19, 7 gratuitam H. 19, 8 quem ABCEFI.M.

20, 2 est mihi BCDE. 20, 6 dignitas concessa H; res possessa M. 21 , 1 summa deitas G. 21, 4 tecumque habere AC; et tecum habere F; tecum habere D. 21, 5 bis 32, 5 fehlen G. 21, 7 me fehlt D; Et nie velis filiam A; Et me velut filium IM. 21, 8 et docere D; fovendo docere L. 22, 1 Iam tunc F. 22, 5 pro tua gratia F. 22, 7 Possim BFIL. 22, 8 fehlt F. 23, 4 salvatoris praedo CD. 23, 5 totum quod. D. 23, 6 aut sum L; tibi cedo BH ; tibi redo AD; tibi reddo I. 23, 7 Meumque depositum L. 23, 8 tibi, Iesu, credo L. 24, 1 clamat F; cantant D. 24,- 1 sq. Congaudens tale cantat oci in

39*

612

pressura L. 24, 7 Cum diligentis fuerit AC; Cum diligenti fuerat E ; Cum dilecta fuerit B; Cui diligens fuerit DI; Cum de ipsa fuerit L. 24, 8 tarda de se cura H; de te tanta G; de me tanta F; illi tanta L. Str. 25 fehlt AD. 25, 1 diluculo C. 25, 2 pergit meditando L. 25, 4 elevando F. 26, 1 Hinc liquescit D ; Sic liquescit L. 26, 4 actorem E. 26, 5 Vagieutem parvulum ACDEHILM. 27, 1 clamita L. 27, 2 Diffons pietatis A.

27, 5 Quis tibi ABCEI: Quis te D. 27, 7 Nobis nisi vehemens L.

28, 1 Dignus C. 28, 2 hie amor CDE. 28, 3 Per quam sponte Dominus L. 28, 4 sq. und 5 sq. umgestellt C. 28, 4 est caelorum L. 28, 5 Suis sauetis C. 29, 1 Pie dulcis D. 29, 2 Iesu sine L. 29, 4 cui nunc D. 29, 5 Manus, pedes H. 29, 6 flentem consolare FHM.

29, 7 Tuis et obsequiis L. 29, 8 digne maneipare L. 30, 1 Heu, heu, cur non H; Heu cur me D. 30, 3 puerum H. 30, 4 et cum flente flere FHKM; blandaque tenere L. 30, 5 Illius artus D; teneres E.

30, 6 confovere HM. 31, 1 Puto pius FHKLM. 31, 2 haec FHIKM. 31, 3 sq. und 5 sq. umgestellt FHILM. 31, 4 forsitan rideret H.

31, 7 Et peccanti veniam F. 31, 8 facillime faveret BE; facile praeberet HL. 32, 6 semel amplexari H. 32, 7 pedes sui parvuli L. 32, 8 locari E. 33, 1 sq. und 3 sq. umgestellt FH. 33, 1 O quam libens balneum FGIK; Et quam libens balneum H. 33, 3 humero CD; libens humilis H; Quam libens in humeris M. 33, 5 In hoc libens virgini FGHKM ; O quam matri L. 33, 7 Pamuüosque parvuli H ; Eiusque in- fantuli L : Ut sie tristem aiiimum F. 33, 8 pannulos levassem G ; pauperis lavissem H; meum recreassem F. 34, 3 parsimoniam L. 34, 7 saeculi fehlt M: saeculo H. 35, 2 retexendo FGHKM. 35, 3 primae strenue A. 35, 6 revolvendo L. 35, 4 canticum psallendo A; strenue canendo IM. 35. 7 Quantum FI: Christus pertulit L. 35, 8 hominem C; populos docendo A. 36, 1 recitat FGHIKM ; replicat L. 36, 4 et dolores L. 36, 5 dignanter passus est L. 36, 8 emendare L. 37, 1 Mox illorum faseibus ABCDE ; illorum faeibus I. 37, 4 mente sublimata L. 37, 6 cuius via lata FK. 37, 7 Ei foret saeculi C; Et foetet saeculi D; Cui foetet saeculum FK. 37, 8 sie est Deo data I. 38, 1 Domino CDEIL; Dominus G. 38, 3 O exsulum E. 38, 5 Atque paenitentium L. 39, 1 Iirsta EFG; Iusta nempe L; Iusti HI. 39, 2 vitae est F; via es M : tu es et doctrina I. 39, 3 Sanctitatis speculum L. 89 , 4 Menti disciplina F: Mitis disciplina GH: Miti diseiplina M: vitae medicina D. 39, 5 ac L. 40, 1 Prius in hoc GH. 40, 3 Instaurare C: Docuisti quaerere G. 40, 4 Doces BE; ei solam GH: stolam L. 41, 2 deridebat GL; abhorrebat F. 41, 3 Spernans G. 41, 6 vicem F. 41, 8 remitte- bat GH. 42, 1 Quippe tui AB; Quippe tibi CGH. 42, 3 Desiderans diligi BEI. 42, 5 Verba et non verbera C. 42, 7 voluit DG; renuens L. Nach Str. 42 folgt in D Str. 53. 43, 1 Haec in FM ; Sic in G. 43, 2 movit F. 43, 3 Quanta sit H ; eins pietas BE. 43, 3 sq. scilicet pietas G. 43, 4 scilicet immensa FM; bonitas immensa H. 43, 5 sentit E: Hoc sensit Magdalene L. 43, 6 Cum ei L. 43, 7 et gratia C. 44, 1 Et quid BCDEGHIM : Et quid plura L; Quitquit multa dicere F. 44, 2 quotquot sint F: quidquid sint secuti G. 44, 3 tuum magi- sterium L. 44, 4 a suis absoluti G; a suis imbuti D. 44, 5 sunt moribus GHM. 44, 6 moribus induti D; optimis imbuti GHM. 45, 1 Quam felis cui L. 45, 3 Conservari G. 45, 5 caelestis E; suggere CD. 45, 7 Pompa mundi vilis est L. 45, 8 sunt dolore G; plenaque foetore L. 47, 1 Oci, oci clamitat F. 47, 2 anima in hoc F. 47, 3 fundans E. 47, 6 cum magno ABCDEIL: dulci pro palatu F. 47, 7 Illum qui tot L. 47, 8 prorsus L ; pro suo ABCDEI ; pro nostro F. Str. 48 fehlt H. 48, 1 pura mens M. 48, 4 cum calor ABCDEI. 48, 6 vita per- foratur E. 48, 7 Sic- ab illa I: ab illo G. 48, 8 remmtetur G. 49, 1 respice L. 49, 5 verberibus M. 49, 6 perforatum LM. 49, 7 loca laterum M: lacerum FG; Ac per euneta corporis L. 49, 8 fossum, cruentatum FGHKM; loca cruentatum L. Str. 50 fehlt G. 50, 1 Nunc

613

D; exclama L; exclaraat inilies FHIM. 50, 3 misera L; Oci, o me miseram BE ; occy, occy miseriam D. 50, 5 Statum turbat L. 50, 7 languentis D; oculos AC. 50, 8 cruce morientis I. 51, 1 Siccine decu- erat FGM; decreveras H; decreverat D; Quare sie oportuit L. 51, 2 Iesu te L; benigno G. 51, 3 Agni A. 51, 4 patri iam E; indigno G.

51, 5 Atque sie H; proposuerat A. 51, 6 maligno G. 51, 7 totura pati est M. 51, 8 ob amoris Signum HL; sub amoris signo G. 52, 1 Haec amoris signa sunt L; Sed amoris A. 52, 2 et postrema M. 52, 3 copulas associans AB; copulans associans E; copulans assoeiat FILM; copulansque dulciter G. 52, 4 summis F. 52, 5 Monstrans DFHI.

52, 6 nos amare A ; nos amores E ; nos amaret F. 52, 7 Dum te totum funderes FGHILM. 52, 5 bis 8 lauten in D :

Dum te totum funderes tot apertis rimis, Ut et me virtutibus reficeres opimis.

53, 1 Tu verus es amicus L. 53, 2 atque novum L; tuum novum F. 53, 4 dignum hoc et iustum L. 53, 5 affluis M. 53, 6 dulce BDE. 53, 7 Mentemque inebrians L. 53, 8 licet sit vetustum A; licet vas vetustum BCDH; licet vas nee ustum G; facis cor venustum L. Str. 53 steht in D hinter Str. 42. 54, 1 signis paenitens M. 54, 2 paenitens dum credat F; merito iam credat M. 54, 3 Quam praecordialiter CDFGHM.

54, 4 ei cedat AE. - - 54, 6 non me Satan G. 54, 7 peccandi rabiem BCDEL ; Nee peccati G. 54, 8 ita cedat G. 55, 1 recolans E ; recolam C ; Mortem Christi recolens L. 55, 3 Dulce GH ; querulor M. 55, 4 quare te non amo L; nimis amo GH. 55, 5 Stringi tantum C; cupiens F. 55, 6 hämo G. 55, 7 per me G; es fehlt L. Str. 56 fehlt H. 56, 3 Cum mori L. 56, 5 Et cum esca placida BC; Sed hunc hamum placita L. 56, 6 esca palliavit L. 56, 7 lucraretur G; Per eum cum lucrari L. 56, 8 per hoc te monstravit FG ; per hoc demonstravit C ; animas monstravit L. 57, 3 Aut illius punctum L. 57, 4 non te L; detinebat G. 57, 5 appetere F ; competere BEI ; Sed sie hunc competere L. 57 , 8 escae attrahebat F; esse detrahebat G; sitis te L. 58, 1 per me G. 58, 2 quam sie dilexisti FH. 58, 5 Dum te GH; Cum tu D ; patri hostiam F. 58, 6 sponte obtulisti L. 58, 7 in cruce meque tuo L. 58, 8 sanguine lavisti L. 59, 1 miratur H. 59, 2 pro te s> FGHM. 59, 3 merito B; si euneta sine E. 59, 5 Cum affectum illicis I. 59, 6 modum D. 59, 7 Vitam pro me L. 59, 8 vere morte diro L. 60, 4 carnes FGHM; macerare I. 60, 6 nidulum parare FGHM; iam nidificare L. 60, 8 illuc BEH. Str. 61 fehlt G. 61 , 7 Quantumcunque saeculo FM; Quantumcunque polero H; Quantumcunque propter hoc L. 61, 8 propter hoc vilescam FM; propter te vilescam H.

Str. 62 fehlt G. 62, 1 Nunc ut DM; En, ut L; clamito LM. - 62, 3 adfigant animam A; effigant miseram E. 62, 6 mihi dulcis iste BCEFIM.

62, 7 Si complexar BE ; Si amplexar M; Si complector H; Si complectens moriar F ; Si complector propriis CD. 62, 8 moriens ulnis te CD. 63, 1 Sic, sie et non L. 63, 3 Quia cor D. 63, 8 mei sis doloris AFGHM. 64, 1 Plane dulcis F; Yalde dulcis M. 64, 3 sq. leviter vitium A. 64, 5 Nam illos, quos firmiter GH. 64, 4 leviter C. 64, 7 Tuis caris manibus ABCDE; Tuis sanetis manibus I; In pressuris, gaudiis L. 64, 8 Supernis inungis L. 65, 1 quam mirabiliter G. 65, 2 est creatus AE; caecatus korrig. in creatus B; mundus est datus D. 65, 5 detraetat D; retraetat E; detreetat FG; refutat H; renuit D; devitat L; declinat M. 65, 6 tarn fehlt G; cuius dulce latus L. 65, 7 Languido FI; Libens tarn aperuit L. 65, 8 semper sanare paratus L. 66, 1 sq. und 3 sq. umgestellt H. 66, 1 O mi beneficia G; Tanta beneficia H. 66, 2 suae passionis E. 66, 4 homo cur non H. 66, 7 Per hunc AC; Christi D; maximus F. 66, 8 nos ditavit I; donis ABC. 67, 1 quippe sanguine A. 67, 2 languidum depavit BE ; languido nos pavit I. 67, 3 Quam H ; Quos I. 67, 4 Christus baiulavit G. 67, 4 Post hoc dulce

614 -

suum D ; Post haec suum dulce C ; Post baec dulce suurn D ; Demum suum dulce FGM; Unde suum dulce H; 67, 6 nobis denudavit T. 67, 1 inno- tesceres C. 67, 8 nos amavit I. 68, 2 cibusque suavis L. 68, 3 digne sis CDEGH; Qui sumenti L; .digne fit LM. 68, 5 Sed et quem reficis L': Et ei quem M. 68, 7 Licet sit ADEM. 68, 8 ignaris B. 69, 1 iguavum H; ignavus I. 69, 3 Ad quid Dens GH: Christus homini EGH; Quare Christus homini L; Ad quid homini M. 67, 4 suum cor ostendit FHLM ; cor suum ostendit G. 69, 5 positus AD. 69, 6 non attendit E. 69, 7 Sed reclinatorii M; Quod reclinatorium F; Quod recli- natorii ABDE; Et quis sicut moriens L. 69, 8 vice hoc ABDE; vires hoc F ; videt hoc H ; hoc vice I ; vices hoc pependit C ; vice hoc protendit ; in ligno pependit L. 70, 1 reclamatorium ABCDE. 70, 3 Pene menti D. 71, 1 Post haec D. 71, 2 demendata E. 71, 3 reclamatorium ABCDE. 71, 5 Propter me per tot loca L. 71, 6 non vulnerata F. 71, 7 cum moreris M; Tecum sum et moriens L. 71, 8 tecum colligata C: tibi colligata L. 72, 1 Licet tarnen FGM; Licet mihi H. 72, 2 sit istud L; istud relegatum G. 72, 3 Mihi enim eligam H. 72, 5 Gemiuum E. 72, 6 luctumque ploratum H. 72, 7 Dones mundi G. Str. 73 fehlt M. 73, 1 sancta anima I. 73, 2 plus plusque L; ferves- cit F. 73, 4 tabescit F. 73, 5 Iam vis D; Nam vix FGH; Vix iam L. 73, 6 sed amore L; crescit F. 73, 7 Suo loco H; Lecto suo L; decubat FGH. 73, 8 languescit F. 74, 3 palpitat F ; Piae mentis labiis I. 75, 1 si quidem fehlt H. 75, 6 nescit revocare FGHM. 75, 8 aut corde separare C. 76, 1 Si est BC; Sic autem est F; Sic est enim GH; Sic namque est I; Est namque sie L. 76, 2 illius electus G; illius allectus H; eius tum illectus M. 76, 3 praesens ei sit FIM; praesens sit ei GL; praesens moriens H. 76, 4 Sit ei dilectus H. 76, 5 sq. fehlen G. 76, 5 Et a cruce minime FGHM. 76, 7 ubi H. 76, 8 ibi est H; ubi est D. Nach 76, 8 fügt G bei: IlluclJ] solum efficit, purus intellectus. 77, 1 Hinc fletus, suspiria L. 77, 3 Sunt sibi I; Cibi sunt L; Tibi sunt G. 77, 4 et alienta E; dapes, alimenta L. 77, 6 interim intenta FI IM: iterum intenta G. 77, 7 Suo sie martyrio M. 77, 8 praebens M ; adiumenta G. 78, 1 Iam hoc statu M. 78, 8 carnis sumpsit M ; rupit carnis G; transit carnis I. 79, 1 Nam dum BCDIL; Ac dum G; Ac tum H. 79, 2 recolis E. 79, 3 nono D. 79, 5 secum moriens CL. -- 79, 6 sentit penetrare L. 79, 7 illam G; Cor suum clamat ista L. 79, 8 perforasse BEL. 80, 1 Ferre quidem L. 80, 2 iam B. 8, 4 tarn felici H. 80, 7 Dignum D. 80, 8 se fehlt D. 81, 2 huic non F. 81, 3 introitus est I. 81, 8 saneto derogamus FGHM. 82, 1 Ey, dulcis F ; O mi dulcis GH. 82, 2 Ey, dulcis rosa F: Eia dulcis rosa HM. 82, 4 generosa M; gloriosa I; pretiosa D. 82, 4 sq. foeditas exstitit F. 82, 6 voluptas exisa L; 82, 7 Felix cuius FGL. 83, 1 iam fueris E •, quae sie frueris H. 83, 6 firmiter FM. 83, 7 A quo tu nunc reeipis H; respicis E; pereipis FM; pereipe D. 84, 1 quieseunt FGH.

84, 2 cessant FGH; cessent M. 84, 3 Iam ex parte C; Ab eodem H; reeipis ABCDE. 84, 5 Sed cum carne saeculi L. 84, 6 luctusG; post istius fluctus L. 84, 7 Plenum erit gaudium L. 84, 8 consolaris I. Nach .Str. 84 schiebt L ein :

Cum ad plenum taedia cessabunt malorum, Cum coniuneta fueris choris angelorum, Ubi salus gaudii durat, fons bonorum, Ibique in domino eris dominorum.

85, 1 Die, o dulcis G ; In sali gaudio L. 85, 3 Habens CFM; Tanto pro solacio L. 85, 4 tecum quid lugeres A ; quo modo lugeres L; tecum cur langueres BE ; tuum cur lugeres M. 85, 5 sq. und 7 sq. umgestellt M. 85, 5 Nonne salus omnium L. 85, 6 non langueres GFM ; est, cui iam adhaeres L. 85, 7 Qui salus est M ; Quin solus dux est omnium G ;

615

Utinara solacium L. 85, 8 est fehlt G; huic nunc adhaeres M; iuge hoc näheres. Nach Str. 85 schiebt L folgende Strophen ein:

Sed hora dimidia

vix hie tarn laetaris, Cito, heu, impelleris

fluetibus amaris, Seiuncta ab oculis

viatori caris, Mundo, carne, daemone

nam saepe turbaris.

Vitam tandem mortuam

inde condolendo, Pro tuis defectibus

hoc esse credendo, Vide matrem virginem

astare lugendo, Sed et multos alios

Dominum deflendo.

Post hoc Ioseph conspice

ire ad Pilatum, Domini deposcere

corpus sibi gratum, Ad crucem accedere

virum tarn beatum Et corpus deponere

totum vulneratum.

Parans murram, sindonem

Lugens contemplare Magdalenae lacrimas

Et collacrimare, Nicodemi gemitus

gemens recordare, Haec et liis similia

traetans lamentare.

Dulcemque Dei filium

supplex memorare, Eius actus ruminans

tuosque, narrare Actus, verba satage

menteque mundare Atque soli ocius

castum te servare.

In praedicto cantico

cor sie. citharizet, Se baptizet lacrimis,

planctu martyrizet Crebrisque suspiriis

nunc sie organizet, Ut cum Christo postea

semper sollemnizet.

86, 3 vellem dicere L. 86, 4 quam sit gratiosus A. 86, 6 quam deliciosus A; que fehlt E; quamque gratiosus I. 86, 8 fallax vel D; et ventosus H. 87, 1 bis 5 lauten in EFGH:

Sed tu, cui volui, metrum destinare, Soror, novam martyrem libens imitare,

87, 1 Ergo quidquid alii L. 87, 2 dicant ABDILM. 87, 5 Cumque B ; talis fehlt D ; Atque supplex Dominum L. 87, 6 Deum deprecare A ; mecum deprecare L. 87, 7 Ut me GHM ; Ut te F; cantum H; martyrum M; Ut nos secum iugiter L. 87, 8 facit regnare L.

Mit Str. 87 schliefsen die englischen Hss. mit Ausnahme von E; ebenso IL. FGHM fügen nach Str. 87, E vor derselben, noch folgende drei Strophen bei :

Frequentemus canticum

istud, soror pia, Ne nos frangat taedio

vitae huius via, Nam laetantem animam

in hac melodia Post hanc vitam suseipit

Iesus et Maria.

89. Ergo, soror, tuum cor

ita citharizet, Se baptizet lacrimis,

planctu martyrizet, Christo totis viribus

sie nunc organizet, Ut cum Christo postea

semper sollemnizet.

90. Tunc cessabunt gemitus

planctuum, dolorum, Cum adiuneta fueris

choris angelorum, Nam cantando transies

ad caelestem chorum, Nupta felicissime

regi saeculorum.

616

88, 1 istud canticum H. 88, 2 soror nunc o pia H. 88, 4 mundi huius E. 89, 1 Nunc dilectum tuum cor H. 89, 7 ut cum ipso H. 90, 2 Et planctus dolorum F. 90, 5 transiens G. 90, 7 iuncta felicissiine E ; Nupta felicissima F; felicissimo HM. 90, 8 regi angelorum HM.

Diese drei Strophen brauchen nicht unecht zu sein ; denn es liegt offen- bar eine doppelte Bearbeitung des Gedichtes vor, die eine gerichtet an einen Freund (2, 3 sq ut amicnm valeas cautu delinire ; 87, 2frater care), die andere einer Freundin gewidmet (2, 3 ut dilectam valeas; 87, 1 sqq. Sed tu, cui volui | metrum destinare | soror). Deshalb schreibt z. B. Cod. Colonien. 7, ein Orat. saec. 15. ex: „Explicit meditatio beati Bernhardi abbatis de philomela, quam destinavit sorori suae." Auffallend ist es nur, dafs es Handschriften, ja Drucke gibt, in denen die beiden Redaktionen ver- quickt sind. So redet die Hs. M 87, 2 einen fr ater carus und gleich darauf 88, 2 eine soror pia an. In der vorstehenden Wiedergabe habe ich alle Wendungen der zweiten Redaktion in die Noten verlegt.

Die Vergleichung der Hss. ABE besorgte Rev. H. M. Bannister, die von CD Mr. Rogers , Cambridge. Die Varianten von K habe ich nicht voll- ständig eingetragen, da die Hs. stark gekürzt und schlecht ist. L schickt dem Opusculum ein „Prohemium spirituale" voraus Si cirtutes Christi scires etc. Es ist das nichts anderes als eine Anzahl Strophen aus dem Laudismus sanctae er u eis. Die Philomena schliefst dort mit dem Distichon: Tractatus est hie merito dictus philomena, Illius verba quia sunt ut cantus amoena.

Die Autorschaft Beckhams ist zweifellos. Nur späte Handschriften aufserhalb Englands nennen Bonaventura. ,,Incipit meditatio fratris Iohannis de Peccham, quondam Cantuariensis archiepiscopi, de ordine fratrum minorum, quae vocatur philomena." A. „Explicit philomena Peccham." A. „Hie ineipit passio salvatoris sab proprietatibus philomenae, compilata a fratre Iohanne", das weitere ist weggerissen.

Bonaventura nennen eine Hs. in Donaueschingen (31) vom Jahre 1495, eine in Löwen (15 A) vom Jahre 1487, eine in Salzburg (Petrin, b I 20) die gleichfalls dem Ende des Jahrhunderts angehört. Dafs auch Bern- hard als Verfasser genannt wird, ist nahezu selbstverständlich. Ebensowenig Wert ist auf die Angabe der Stamser Hs. 81 vom Jahre 1489 zulegen: „De philomena Alan i sub nota Ave vivens hostia" ; „Explicit philomena Alani, poetae eximii, sub nota Ave vivens hoatia."

Die Philomena Peckhams darf micht verwechselt werden mit dem gleich- namigen, viel umfangreicheren Gedichte JohnHovedens, das mit den Worten beginnt: Ave verbum, ens in prineipio. Den Herausgebern der neuen Ausgabe Bonaventuras ist die Verschiedenheit der beiden Philomenen leider entgangen. Vgl. Opera Omnia VIII, p. CV. Auch Haureau, Notices et extraits VI, 278 unterscheidet die beiden Nachtigallen nicht, und weifs daher nicht, welchem von beiden Autoren, Peckham oder Hoveden , er die vor- liegende zuweisen soll.

Peckhams Philomena ist schon von C. Vötter in „Teutsche Sprach übersetzt." Die Übersetzung erschien 1612 zu München. Die Münchener Bibliotheken besitzen kein Exemplar derselben, wohl aber das Britische Museum. Später brachte Bälde den Nachtigallensang in klassische Verse: „Paraphrasis Lyrica in Philomelam D. Bonaventurae. Monachii 1645.

Orricus Scacabarotius,

Archipresbyter MediolaDensis, f 1293.

Was uns über die Lebensschicksale dieses Dichters bekannt ist, habe Analecta XIV b, S. 149 sq. mitgeteilt. Beifügen möchte ich zu dem dort Gesagten nur, dafs sich unter den Urkunden Papst Alexander IV. eine vom 25. Febr. 1256 datierte, Scaccabarozzi betreffende befindet, welche ihn, ob- schon er bereits Probst von San Nazario in Brolio sei, ermächtigt, „Forisdecanatu et praebenda in ecclesia Brivatensi, Claromontensis dioecesis, resignatis non obstantibus quibuscumque" andere Beneficien in seiner mai- ländischen Diözese zu kumulieren. Vgl. Les registres d'Alexandre IV. publiees par C. Bourel de la Ronciere etc. p. 334, n. 1116.

An der bezeichneten Stelle der Analecta ist sodann bereits Scaccabarozzis Liber Officiorum ediert worden. Einen Nachtrag zu demselben bildet das im folgenden erstmals publizierte Officium des hl. Ulrich mit den zugehörigen Hymnen und der eingeschalteten Sequenz. Die Kenntnis dieses Officiums verdanke ich einer Note in Wilhelm Meyers Gesammelten Abhandlungen II, 119; die Abschrift aus Cod. Ambrosian. P 165 sup. Herrn Georg Fell, S. L, Poenitentiar am Dorne zu Mailand. Das Officium ist für die Huiniliaten zu Pavia im Jahre 1282 verfafst, wie die folgende in der Hs. dem Officium beigefügte Epistel bekundet :

Epistola ad praepositum Michaelem , ad preces cuius domnus archi- presbyter compillavit hoc opus.

Viro religiosissimo et suo praedilecto in Christo amico , domno fratri Michaeli, praeposito Domus Novae ultra Ticinum Papiensis , ordinis Humiliatorum, Orricus Scacabarotius, sanctae Mediolanensis ecclesiae archipresbyter, se ipsum cum salute. Quamvis insufficientes cogitare aliquid a nobis quasi ex nobis ad compillandam beati Odelrici historiam nos sciremus, confidentes tarnen de Dei misericordia , qui dat omnibus affluenter et non improperat nee non de meritis gloriosi confessoris Odelrici ad precum vestrarum instantiam pro inodulo nostrae scientiae perfeetam historiam tarn in dietamine quam in cantu laboravimus et studuimus compillare de legenda ipsius pauca de multis, quibus ipse commendabilis redditur, decerpentes et ipsi historiae inserentes, quam vestrae dilectioni per latorem praesentium, nostrum familiärem cum legenda ipsius duximus destinandam , parati in consimilibus et aliis semper ad vestra beneplacita et mandata. Vestris orationibus nos multipliciter recommendamus. Data Mediolani die Martis XXIH. mensis MCCLXXXI1.

Vor dem Officium die Note: „Incipit officium, quod compillavit domnus Orricus Scacabarotius, Mediolanensis ecclesiae archipresbyter, tarn in dietamine quam in cantu".

618

De sancto Udalrico.

399. (1.) Hymnus ad Vesperain.

1. Odelrici pontificis Festivum natalitium Concelebret sollenniter Cunctorum plebs fidelium.

2. Odas suaves personet Agens festiva gaudia Et reverenter concinat Eius mira praeconia.

3. Ortus ex Alamanniae Patre, matre nobilibus, Honestis verbis claruit Hie et iustus operibus.

4. Hie constans patientia, Pius misericordia, Caritate praestabilis,

Hie mitis, castus, bumilis.

5. Orationi deditus, Frequentibus ieiuniis, Largus in elemosynis, Assiduus vigiliis.

6. Odelricum sanetissimum Miraculorum gratia Miriiicavit Dominus Mirabili potentia.

7. Hie praesul post tot opera Claustra relinquens infera Locatus super sidera Gaudet in aula supera.

8. Tua nos prece muniens Ab hostium insidiis, Odelrice, perennibus

Fac perfrui nos praemiis.

9. Patri, nato et flamini Honor, virtus et gloria, Potestas, laus, imperium Per saecula sint omnia.

400. (2.) Hymnus ad Matutinum.

1. Festum sollenne celebrent 5. Odelrici cum laudibus

Cuncti coetus fidelium Festivis cum honoribus.

2. Ut honoratus merito, 6. Benignus et laudabilis

Hie in eorum preeibus Reddatur exaudibilis.

3. Hie in commissi populi 7. Cura se dedit vigilem

Coram Deo et bomine ' Se praebuit et kumilem.

4. Talenta sacra duplicans 8. Pastoris per officium

Fidele reddit Domino Servus prudens servitium.

Hie praesul Cbristi vernula Fidelis mente sedula Verbi divini pabula Dat populo non paueula.

Sanctis fulgens operibus, Potentibus miraculis, Hie felix gaudens residet Aeternis habitaculis.

Consociatus coetibus Beatis caeli sedibus Nunc fruitur honoribus Debitis et operibus.

Sit patri semper gloria, Honor, potestas filio Una cum sancto spiritu, Qui regnat caeli solio.

619

401. (3.) Hymnus ad Laudes.

1. Felix Augusta civitas Agat sollenne gaudium, Pangat insigne multiplex Odelrici praeconium.

2. Laetetur, quod per praesulem, Suum germen egregium, Odelricura raultiplicat Semper *) nostrum collegium.

3. Quem Dei Providentia Monstrant nati priniordia, Quod sperneret terrestria, Diligeret caelestia.

4. Cuius sancta sunt opera, Excellens sanctimonia, Fides, spes atque Caritas Et ingens patientia.

5. Aquarum Tarri pontifex Tumorem sedat fluminis Eius ripa conficiens Dei corpus et hominis.

6. Hunc sanctum in virtutibus Sequamur et operibus. Veneremur cum laudibus Et debitis honoribus.

7. Odelricum frequentibus Rogemus omnes precibus, Ut in beata patria Nobis praestet suffragia.

8. Patri. nato, spiritui Paraclito sit gloria. Tribus personis singulis, Quae sunt una substantia.

402. (4.) De sancto Udalrico.

Sequentia.

1 a. Odelrico collaetemur,

Eius festo iucundemur Lyra? viella, tympano;

2 a. Nobilis hie Alamannus

Fuit, civis Augustanus, Clara natus prosapia,

3 a. Sublimant istum sanetitas,

Episcopalis dignitas In Augustensi patria,

4 a. Fervens fuit caritate,

Perennis humilitate. Miris pollens operibus,

5 a. Trina pavit hie pastura

Diligenti plebem cura Fidelis pastor ovium,

6 a. Miraculis mirabilis,

Fide firmus, spe stabilis Et fortis patientia,

1 b. Sancta vita hunc sectemur,

Hunc laudantes veneremur In cymbalis et orgauo.

2 b. Praesul iustus et urbanus,

Cuius fuit larga manus, Pius misericordia.

3 b. Ornat morum nobilitas

Mundumque reddit castitas Mentis, carnis munditia.

4 b. Affluens benignitate,

Liberalis largitate

Subveniens pauperibus.

5 b. Verbo, eibo, vita pura

Gregi sua reddens iura, Ut docet evangelium.

6 b. Deo fuit amabilis,

Hominibus affabilis,

Circumspectus prudentia.

') Super Hs.

620

7 a. Servus bonus Odelricus

Domini fuit amicus, Modestus temperantia,

8 a. Odelrice, nobis dona,

Perfruamur ut Corona Tuae precis instantia

7 b. Vitiorum inimicus

Dat virtutum dulces ficus Suavi cum fragrantia.

8 b. In superna caeli zona,

In qua bonis cuncta bona Praestantur Dei gratia.

403. (5.) De sancto Udalrico.

Officium.

In

1. Vesperis. Antiphonae.

1. Ad Odelrici praesulis Festum concurrant populi, Hunc honorent cum gaudio Magni, maiores, parvuli.

2. In sancti monasterio Galli docendus traditur Odelricus, qui moribus, Scientia imbuitur.

3. Odelricus sublimatus Ad pastoris dignitatem Est in caelis coronatus Propter suam sanctitatem.

4. Odelricus ecclesias Collapsas reaediticat Et studio pervigili

Has renovans magnificat.

5. Religiosa mulier Aegris membris dissoluta Est Odelrici precibus Sanitati restituta.

Ad Magnificat.

A. Magnificemus Dominum Magnificum per omnia, ■Qui Odelricum praesulem Sua magnificentia Magnifice magnificat In supernorum patria; Hunc laudibus magnificis Magnificet ecclesia.

Ad M a t u t i n u m. Invitatorium.

Exsultantes iubilemus Redemptori omnium,

Qui perduxit Odelricum Ad caeleste solium.

In 1. Nocturne Antiphonae.

1. Sagina scientiae

ac religionis Odelricus exstitit plenus Dei donis.

2. Festum fideles celebrent Odelrici sollemniter

Et eius mira personent Magnalia suaviter.

3. Suis diebus Domino Iustus inventus placuit Odelricus, qui Dominum Sacerdos magnus coluit.

Responsoria.

1. Concelebret ecclesia Odelrici sollemnia Festiva cum laetitia, Qui verbo vitae claruit, Sanctitate resplenduit, Miraculis emieuit,

V. Cuius beatis meritis Suffragiis et inclitis Tanto magis adiuvamur, Hunc quo magis veneramur.

621

2. Sanctus ex Alemanniae Udalricus maioribus

In Augustensi exstitit Urbe natus parentibus.

V. Cuius Ubaldus genitor, Mater Teberga opibus, Nobilitate praeminent, Decorantur insignibus.

3. Hie Odelricus duplicans Talenta pastor ovium Intrat in sui Domini Servus fidelis gaudium.

V. Non in terra fodiens Abscondit peeuniam, Sed ipsam multiplicat Prudens per industriam.

In 2. Nocturne Antiphonae.

1-. Serve prudens et fidelis, Subvenire nobis velis, Odelrice, eolentibus Te tuis sanetis preeibus.

2. Praesul mirae sanetitatis Est talentis duplicatis Odelricus cum beatis.

3. A paganis incolas

August ae molestantibus Odelrici liberat Deus orationibus.

JResponsoria.

1. Odelricus conspieuus Fuit omni bonitate, In fide cum spe stabilis, Fortis fuit caritate.

V. Hie Odelricus patiens Et verax in eloquiis Rectus, mitis et humilis Et iustus in iudieiis.

2. Quam felix, Augustensium Urbs, cuius pontificium Tuae proli Odelrico

Dei traditur amico x) ! Miraculorum fulgidus Mira fuit claritate.

V. Hunc, christiaua contio, Implora piis preeibus, Ut per suum praesidium Loceris caeli sedibus.

3. Nitore castimoniae Odelricus coruscabat, Corpus conculcans proprium Hie frequenter ieiunabat, Austerus hie vigiliis

Hoc orando castigabat.

V. Quam clara et pulcherrima Est casta generatio, Quam cum eleemosynis Bona semper oratio!

In tertio Nocturno. Antiphonae.

1. Inter regem et filium Pacis componit foedera Odelricus paeificus

Qui regnat super sidera.

2. Tarri sedavit impetum

Hie praesul sanetis preeibus, Ut esset tutus transitus Transire hunc volentibus.

3. Dum Odelrico aderat Corporalis potentia, Celebrabat cottidie Missarum hie sollemnia.

Besp>onsoria.

1. Odelricum pontificem Honoremus sollenniter, Eius laudes magnificas Personemus suaviter Et hunc devotis preeibus Imploremus humiliter,

!) Das Wort amico hinter E 2, 6. Hs.

622

V. Dt ipse rogat Dominum Pro nobis efficaciter, Quod ad aeternam gloriam Perducat nos feliciter.

2. Fuit praesul Odelricus Maximus Dei amicus, Viridis, non ramus siccus, Bonus, bonas ferens ticus, Quem recepit caeli vicus.

V. Hie a eunetis iidelibus Reverenter honorandus, Sanctissimus hie pontifex Odelricus est laudandus.

3. Odelricus exuberat Pietatis operibus, Qui largas elemosynas Largus donat pauperibus Et hospitalis colligit Vagabund os in domibus.

V. Felix, qui super pauperes Toto corde intelligit, Non habentes hospitium In sua domo colligit,

In Laudibus. Antiphonen.

1. Odelricum Dominus

Induit fortitudine, Praecinxit virtutibus In omni certamine.

2. Cuncti fideles populi,

Deo nostro iubilate, Servite in laetitia, Odelricum honorate.

3. Odelricus ad Dominum

Sanctus de luce vigilat, Qui fidei et operum

Splendore clarus rutilat.

4. Benedicite Domino,

Caeli, terra, maria, Qui Odelrico praesuli Regno dat caelestia.

5. In Odelrici praesulis

Festo laudet in tympano Deum fidelis populus, In cymbalis et organo.

Ad Benedictes.

A. Dominus Deus Israel,

Benedictus per omnia, Odelricum pontiticem Benedixit in patria Et sibi dedit perfrui Vitae perennis gloria.

In 2. Vesperis.

Antiphonae.

1. Odelricus iustissimus

In aeterna memoria Non ab auditu metuens Malo gaudet in patria.

2. Odelrice, praesidium

Tuum da tuis famulis, Libera piis preeibus Nos a eunetis pericul's.

3. Odelrice, roga Christum, Ut expurget mundum istum A vitiorum sordibus Informetque virtutibus.

4. Festivas age gratias,

Christicolarum contio, In Odelrici praesulis Festivo natalitio.

5. Odelrice, suecurrere

Digneris tuis preeibus Tuis devotis servulis Tuum festum colentibus.

Ad Magnificat.

A. Odelrice magnificis Magnifica praeconiis Christum, qui te magnificat Cum gloriosis praemiis Associatum superis Beatorum collegiis.

623

404. (6.) De saucto Udalrico.

Missa.

Introitus.

Hie Odelricus deserens Huius vitae miseriam Christi, solis iustitiae, Desideratam regiam Gaudens intravit hodie, Adeptus caeli gloriam.

Graduale.

Sunt apertae caeli portae Odelrico sumpta sorte Supernorum cum cohorte, Quibus vita sine morte,

In qua sanetis gaudium

est sine maerore Beataque requies

est sine labore.

Alleluia.

Hie Odelricus pontifex Caelum ascendit hodie, Optata qui perfruitur Beatae vita gloriae.

0 f f ertorium.

Aeceptam laudis Domino Nos offeramus hostiam, Dantes eius obsequiis Nos per vitae munditiam, Qui Odelrici praesulis Peragimus memoriam.

Communio.

Christi sub panis specie Corpus quod nuper latuit, A sacerdote sumitur, Sicut Christus instituit ; Conficere, reeipere Hoc Odelricus meruit.

Iacobus Caietani de Stephanescis,

Cardinalis Diaconus S. Georgii ad Velum Aureura, t 1343.

Als das Geburtsjahr des Kardinals Iacobus Gaetani de Stephaneschi wird das Jahr 1270 angegeben. Sein Vater, Petrus Stephani, wie er selbst den Namen schreibt, war 1292 1294 römischer Senator, seine Mutter Perna ge- hörte dem Hause der Orsini an. Zu weiterer Ausbildung begab sich der junge Kömer an die Hochschule zu Paris, wo er nach knapp sechs Semestern Artium liberalium magister wurde und die venia legendi erhielt. Nach dem Befehle der Eltern (Maiorum suorum iussuj, nicht aus eigener Neigung (invitus), wandte er sich dem Studium des kanonischen und, heimgekehrt, dem des zivilen Rechtes zu , nebenbei literarischen Neigungen nachgebend, die ihn zu Lucan und Vergil hinführten. Vielleicht 1289, jedenfalls aber 1291 (quarto Nicolai IV. anno) war er Subdiakon, wurde Kanonikus von S. Peter und Auditor Rotae. Nach der Wahl Bonifaz VIII., seines Ver- wandten (12. Dez. 1294), ward er von diesem zum Kardinaldiakon mit dem Titel des hl. Georgius in Velabro ernannt (14. Febr. 1296) und in der Folge zu verschiedenen Legationen in Italien verwandt. Als Kenner und Förderer der bildenden Künste erwies er sich, indem er das Paradies der Basilika des hl. Petrus sowie seine eigene Titelkirche mit musivischen Bildwerken schmücken liefs (Reumont, Gesch. der Stadt Rom II, 711;. Den Nachfolgern Bonifaz VIII. folgte er nach Avignon. Ein von ihm herrührendes Zeremoniale (Avignon Cod. 1706; Mabillon, Museum Italicum II, 243 443; Labande, Bibliotheque de l'Ecole des Chartes LIV [1893J 45 ff.) beschreibt uns einen Teil der festlichen und denkwürdigen Anlässe, bei denen er zugegen war, u. a. die Sitzungen des Konzils von Vienne (16. Okt. 1311 bis 6. Mai 1312), auf dem die Aufhebung des Templerordens verfügt wurde. Im Jahre 1334 ernannte ihn Johann XXII. zum Kardinalprotektor der Minderbrüder. Er starb zu Avignon den 23. Juni 1343, nachdem er 48 Jahre Kardinal gewesen und an der Kürung von fünf Päpsten teilgenommen hatte. Seine Leiche wurde nach Rom überführt und in St. Peter beigesetzt (Cod. Capit. S. Petri in Vaticano 129 C). Vgl. über sein Leben vor allem die kurze Selbst- biographie in der Vorrede zum dritten Teile seines Opus Metricum (Acta SS. Mai IV, 243); Eggs, Purpura Docta, Francofurti 1710, I 257—59. Eine Monographie über Stephaneschi von Dr. Ignaz Hösl wird im Laufe dieses Jahres erscheinen.

Unter den dichterischen Werken des Kardinals steht an erster Stelle sein Opus metricum tripartitum, welches Leben und Abdankung Coelestins V., die Wahl Bonifaz VIII. und die Heiligsprechung des ersteren behandelt (Acta SS. Mai IV, 437 sqq.). Aufserdem kennen wir zwei Gedichte über das Jubiläum der Jahrhundertwende (ebenfalls in den Acta SS. gedruckt) und ein noch unveröffentlichtes Carmen heroicum über ein Wunder der allers. Jungfrau zu Avignon, welches sich in der Pariser Handschrift 5931 findet. Diese Handschrift enthält ferner eine Reihe von kleinen Gebeten

625

und Epigrammen für die Marienfeste des Jahres, die im folgenden mitgeteilt sind. Ferner verfafste Stephaneschi eine Anzahl rem Responsorien und Antiphonen auf den hl. Petrus de Murrone, einige darunter in Versen. Endlieh enthält ein Graduale des Kardinals, Cod. 129 C des Kapitelarchivs von St. Peter in Rom , zwei Hymnen auf den hl. Georg, ein Responsorium, zwei Antiphonen und zwei Versus Alleluiatici auf denselben. Von diesen scheinen die letzteren mit den Anfängen: „Detege fune stos" und „Mile s in arma ferox" metrisch zu sein. Bei den Umständlichkeiten, welche die Benutzung des Archivs zu erschweren und zu verleiden bestimmt scheinen, konnte ich nicht daran denken, irgend jemand zuzumuten, um solcher Kleinigkeiten willen jene Barrieren zu überwinden. Was ich über die Handschrift weifs, verdanke ich Mitteilungen Dr. I. Hösls.

405. (1.) De saneto Georgio.

Ad Vesp. et Noct.

1. Scandit caelum, micans telum 3. Docet rüdes hoc, quod tu des,

Draconi figens acrius, Christe Deus, potentiam,

Flagrans miles, nostras viles Quos convertit et avertit

Terras linquens Georgius. Baptismi praebens gratiam.

2. Hie venustus, haud exustus, 4. Fraudem cernit hanc et sternit,

Florem indutus speciem Unum prospeetans daemo-

Intus nitet, cum evitet num,

Obscaenam mundi faciem. Quem delusum cruce fusum

Mittit Averno dissonum.

5. Patrem, natura, miles, datum Almum deposce meritis, Ut victores allectores Trudanius proeul abditis.

Grad. ms. Iacobi de Stephanescis. saec. 14. Cod. Capit. Vaticani 129 C. A. Brev. ms. Paiisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1024. B. Brev. ms. Parisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1263. C. Brev. ms. Parisiense saec. 15. Cod. Parisin. 1291. D. Brev. ms. Parisiense (?) saec. 15. Cod. Carlopolitan. 146. E. Brev. ms. Parisiense saec. 15/i6. Cod. Parisien. (Arsen.) 660. F.

1, 1 Candit caelum micans A: Cadit micans caelum C; caelum mittens telum DE. 1,2 fidens C. 2, 1 Hie vir iustus hanc exustus C; Hie non ustus aut exustus BF. 2, 3 cum enitet D. 3, 1 Docet vides A.

3. 2 Deus clementiam D. 3, 3 aut avertit C; ac vertit A. 3, 4 praebens fehlt C. 4, 1 Fraudem fuit et refundit C. 4, 2 Virum prospeetans CDE ; Rumen prospeetans C. 4, 4 Mittit a verbo C. 5, 2 sepq. Almum deposce mentis victores tuideamus proeul abditis C. „Subsequentia, ynnos videlicet duos: „Scandit caelum" et rO athleta" , Responsorium unum „Exsurgat in laude?" , Antiphonas duas: „Georgiii!) miles egregie'1 , et „Invictus rictor Georgius1' nee non Alleluia duo: „Detege funestos" et „Miles in arma ferox", singula quaeque tarn in litera (prosa videlicet et metro) quam in cantu de beato Georgio martyre idem Iacobus saneti Georgii ad Velum Aureum dia- conus cardinalis composuit". A. Wiederholt aus Anal. XIX, 143.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II. 40

626

406. (2.) De saiicto Georgio.

Ad Laudes.

1. 0 athleta victor, laeta, 3, Multos terror vicit, error

Georgi, fulgens laurea, Multorum palam dissonat,

Te laudamus, hie ovamus, Cum egressus vir nee fessus,

Lux, ecce, surgit aurea. Voxclara,ecce,intonat.

2. Fide rectus, spe provectus, 4. Christum fatur, quo ditatur,

Quem fruens ignit Caritas, Strages firmavit comitum,

Mortem spernit, vitara cernit, Stat tribunus, prineeps unus,

0 lux, beata trinitas. Deus, tuorum militum.

5. Ergo fortem contra mortem Poscat mens ducem saucia, Ut exsistat, quae nunc distat, Aeterna caeli gloria.

Grad. ms. Iacobi de Stepbanescis saec. 14. Cod. Capit. Vaticani 129 C. A. Brev. ins. Parisiense saec. 14. Cod. Parisin. 1024. B. Brev. ms. Parisiense saec. 15. Cod. Parisin. 1291. C. Brev. ms. Parisiense (?) saec. 15. Cod. Carlopolitan. 146. D. Brev. ms. Parisiense saec. 15/i6. Cod. Parisin. (Arsen.) 660. E.

1, 1 virgo laeta C. 1,3 huic oramus D. 3, 1 Multa BCE.

3. 3 vix nee B. 4, 1 Ipsum fatur D. 4, 2 firmat D; firmatur B. 5, 1 Virgo fortem C. Die Lesarten von A stehen mir nicht zu Gebote. Vgl. das zum vorigen Hymnus Bemerkte. Wiederholt aus Anal. XIX, 143.

407. (3.) De s. Petro Caelestino.

Kesponsorium.

R. Fit monachus, qui papa fuit, simplexque sacerdos Praesul et inclinans se bis, cui regia seeptra Paruerant, V. Imperii diadema sacrum mitraeque bicornes.

Cod. Casanaten. 934 (D III 13.) saec. 16/i7. A. Acta SS. Maii IV, 484. B. 2 inclinans aliis B. „Subsequentia responsoria tria, Alleluia unum cum versibus in litera cantuque ac orationes tres nee non antiphonas duas in litera et cantu de beato Petro confessore Iacobus S. Georgii ad Velum Aureum diaconus eardinalis composuit". A. Vorauf geht ein Brief „Religiosis viris , amicis carissimis, Priori Generali, Detinitoribus Capituli Generalis ordinis s. Petri de Murrone" etc. Bedauernd, die versprochene Historia metro heroico, durch Amtsgeschäfte verhindert, noch nicht senden zu können, schicke er einstweilen einige Antiphonen usw. „Verum ne interim nostrae devotionis modulus sileat, quin iramo sub dulcis harmoniae musica ipse vesterque chorus eidem egregio confessori laudibus iubilet, Responsoria tria una cum versibus, Alleluia in litera cantuque et orationes tres per nos composita de ipso confessore per fratrem Petrum de Romano, priorem monasterii S. Mariae de Collemadio, ordinis vestri , latorem praesentium, .... destinamus. In eiusdem igitur saneti laudem et gloriam, quae misimus, grate suseipite illaque ipsius festivo applicetis officio decantanda" etc. AB.

627

40S. (4.) De s. Petro Caelestiuo.

Alleluia.

0 felix, papale clecus supremaque calcans, Quaeque supergressus vincensque per omnia luxum, Ingrediens caeleste solum terrasque supernis Commutas fineque probas te attingere palmam.

Cod. Casanaten. 934 (D in 13) saec. 16/it. A. Acta SS. Maii IV. 484. B. 4 Conimutans B. Vgl. die Bemerkung zur vorigen Nummer.

409. (5.) De s. Petro Caelestiuo.

Antiphonae.

Ad Magnificat.

Alme pater, natos memora, quos sacra profudit Religio, memoransque doce doctosque reserva, Ne pereant, sed eant in caelnm, dirige calles.

Ad Benedictus.

Te caelo insertum nobis assistere terris Poscimus, ut celebrem sectemur in ardua patrem.

Cod. Casanaten. 934 (D III 13.) saec. 16/n. A. Acta SS. Maii IV, 484. B. „Subsequentes duas antiphonas in litera cantuque Iacobus S. Georgii ad Velum Aureum diaconus cardinalis composuit post confectam epistolam positam in principio libri et ideo de ipsis antiphonis non fit mentio in prima epistola". A. Als ein Beispiel der Kompositionsweise des Kardinals möge hier der Cantus der Antiphona ad Benedictus Raum gegönnt sein.

te-re ter - ris

sei - mus, ut ce - le - brem

inü

&

3=?

sec - te

du - a

pa

trem.

40'

628

410. (6.) De Nativitate beatae Mariae.

Humani generis sator et qui parcere lapsis Instituis, maculas veteris rubiginis aufer Argento, thalamus tibi sit quo virgo refulges.

Cod. Parisin. 5931. saec. 14. „Iacobi, sancti Georgii ad velum aureum diaconi cardinalis , de nativitate gloriosae Dei genetricis virginis Mariae dudum factum heroicum carmen".

411. (7.) De Ammntiatione beatae Virginis.

Tuque, super cunctis benedicta puerpera, salve, Yirgula, quae sponsum nescis, quam gratia sacri Flaminis irradiat, caelo maris adnue sidus.

Cod. Parisin. 5931. saec. 14. „Eiusdem de Annuntiatione beatae virginis".

412. (8.) De Nativitate Christi.

Iam puerum, iam, summe pater, post tempora natura Accipimus, genitum tibi quem nos esse coaevum Credimus hincque olei scaturire liquamina Tibrim.

Cod. Parisin. 5931. saec. [15. 16.] 14. „Eiusdem de Nativitate Christi".

413. (9.) De Adoratione et Oblatione Magorum.

Gentibus ignotus Stella duce noscitur infans In praesaepe iacens, caeli terraeque profundi Conditor atque magi murram, tus, accipit aurum.

Cod. Parisin. 5931. saec. 14. „Eiusdem de adoratione et oblatione Magorum".

414. (10.) De Puriflcatione beatae Tirginis.

Sistitur in templo puer et Simeonis in ulnas Accipitur, cui danda quies, nam lumina servi Conspexere Deum, darum iubar omnibus ortum.

Cod. Pai-isin. 5931. saec. 14. „Eiusdem de oblatione Christi in templo Simeoni sive de Puriticatione beatae virginis".

415. (11.) De Assumptione beatae Tirginis.

Ad summi regina tbronum defertur in altum Angelicis praelata choris, cui fertur et ipse Filius occurrens, matrem super aethera ponit.

Cod. Parisin. 5931. saec. 14. „Eiusdem de Assumptione beatae virginis".

629

416. (12.) Ad beatani Tirginem deprecatio.

Lucida regna tenens, humili virtute superbos Contere fidentes coeptis fallacibus bostes Tuque Deum complexa sinu servaudo pudorem Virgineura raatris fundens per saecula nomen, Aspice compunctos animos iniserata tuorum, Nam tua collisos prospectans gratia vultus Erexit tutamque dedit sub numine curam.

Cod. Parisin. 5931. saec. 14. „Eiusdem humilis et devota ad beatam virginem depi-ecatio receptique beneficii recognitio".

Gualterus Wiburnus,

Ordinis Minorum Frauciscanorum, f nach 1367.

Über das Leben dieses fruchtbaren und gewandten Franziskanerdichters sind wir ohne alle Nachrichten. Seine Zugehörigkeit zum Franziskanerorden folgerte Pitseus aus dem Umstände, dafs er an Minoriten schreibend, diese seine „Brüder" nenne. Die Tatsache bestätigt das folgende Gedicht (Str. 156, 6). Derselbe Autor mutmafst , dafs Wiburn dem Kloster in Norwich angehört habe und läfst ihn 1367 unter Eduard III. tätig sein; es ist dies aber eine blofse Konjektur desselben. Sprache und Stil des Dichters würden eher das 13. Jahrh. vernraten lassen. Baläus will seine Werke in der „Bibliothek der Mönche von Norwich" gesehen haben. Als solche führen beide, aufser einem prosaischen Werke „Pr o prietate s terrae sanctae" betitelt, das mit den Worten beginnt „Pulscmte fratrum industria" auf: 1. De virgine M aria'carmine hexametro lib. unum. 2. De eadem et eius filio libr. unum, mit dem Anfange: „Mariae carmina quondam hexametra" ; dies Gedicht ist uns erhalten in Cod. Oxonien. Laud. Miscell. 368 fol. 203 a sqq. und iimfafst einige tausend Verse. 3. Encomium virgiuis lib. unum. Das Incipit wird nicht mitgeteilt. Da dies Encomium virginis bei Pitseus ausdrücklich von 1 unterschieden wird, so ist die Annahme naheliegend, dafs das im folgenden mitgeteilte Gedicht eben dies Encomium sei. 4. Carminum diversi generis libr. unum. Vgl. Lelandus, Comment. de Scriptt. Britan. (Oxon. 1709.) p. 326. Pitseus, Relationum historic. de rebus Anglicis Tom. I. (Parisiis 1619) p. 500. Balaeus Scriptt. Illustr. Britanniae Catalogus (Basileae s. a. 1557) p. 45. Tanner, Bibl. Britannica (Lond. 1748) p. 765 und Wadding Scriptt. Ord. Minorum (Romae 1806) p. 102, fügen keine neue Linie hinzu; Sbaralea, Supplementum et Castigatio ad Scriptt. trium Ordinum S. Francisci (Romae 1806) , p. 765 führt nur den Namen an.

Das auf den folgenden Blättern zum Abdrucke gelangte Gedicht auf Maria, als dessen Verfasser sich Str. 153 und 156 ein Gauterus bekennt, der sich an letzterem Orte „alga cleri Minorumque scoria" betitelt, scheint mir nach dem Gesagten ein Werk Wiburns zu sein. Dasselbe be- findet sich in der Handschrift 232 des Corpus-Christi-College in Oxford (fol. 73 b sqq.) saec. 14., aus der es Rev. H. M. Bannister abgeschrieben hat. Es findet sich wieder in Cod. Digby 19., von einer Hand des 14. Jahrhunderts. Hier ist aber das Gedicht zu einem Psalterium Mariae von drei Quinquagenen (vgl. Anal. XXXV, 5) umgearbeitet und hat dabei solche Veränderungen erfahren, dafs die Varianten, Umstellungen und Auslassungen, wollte ich sie verzeichnen, ebensoviel Platz beanspruchen würden als das Gedicht, ohne für die Textkritik Wesentliches zu bieten. Leider fehlen in Digby 19 gerade die wenigen Stellen, in denen Corpus 232 einer Korrektur bedürfte.

631 417. (1.) Eucominm Beatae Mariae.

Ave; virgo, mater Christi, Quae pudore meruisti

Dici phoenix virginura ; Ave, virgo, cuius fructus Nobis dedit finem luctus

Et lamenti termiuum.

7. Ave, virgo, verbi zeta, Caste casto flatu laeta,

Non immundo semine; Tibi digne damus odas, Quae cum Deo limum nodas Et matrera cum virgine.

2. Ave, virgo speciosa, Cuius laudi neque prosa

Neque metrum sufficit; Ave. virgo, mali meta, Vena vitae, per quam theta

Taetrae mortis explicit.

Ave, virgo, verbi cella Camis condens sub nubella

Deitatis radium; Ave, virgo, Dei tbeca, Per quam lusca. lippa, caeca

Mens habet collirium.

Ave, virgo gloriosa,

Quae commentum es et glosa

Scripturae propheticae, Cuius glosa facit nudum, Quod velatum erat dudum

Literali cortice.

Ave, virgo, gurges mellis, Quae fei priscae procul pellis

Mortis et maestitiae, Quae coniungis Deo limum Et cum summo suis imum

Acu providentiae.

Ave, virgo, caeli clavis, Ave, novis nova navis

Onerata mercibus, Per quam plena plenis velis Est allata lux de caelis

Caecis et errantibus.

10. Ave, virgo, mortis serra, Cuius venter est acerra

Caelestis aromatis; Ave, virgo, quam sacravit, Fortunavit et formavit

Virtus almi pneumatis.

5. Ave, gemma puellaris, Ave, clara Stella maris,

Ave, capsa numinis, Ave, lampas et laterna, Qnam accendit lux superna,

Fax aeterni luminis.

11. Ave, virgo gratiosa,

Sola praegnans et ventrosa

Sine maris opere, Firmamentum infirmorum Tollens onus peccatorum

Pio ventris onere.

6. Ave, virgo, cuius venter Sigillatus diligenter

Fetu novo tumuit; Sine poenis et tortura Splendor patris et figura

De te nasci voluit.

12. Ave. virgo, mentis dulcor, In qua reus et exsul cor Fundat, figit, anchorat, Quam in morbo, quam in mari, Quisquis studet liberari, Studiose memorat.

632

13. Ave, virgo, quam in artis Christiani mortis Martis

Invocant terroribus; Ave, prudens et cordata, Per quam salus profligata

Redditur credentibus.

19. Ave, vertex honestatis. Ave, monstrum sauctitatis,

Ave, vitae scatebra, Ave, pinna puritatis, Ave, thoral trinitatis, Ave, lucis latebra.

14. Ave, caeli tbymiama, Cuius odor, cuius fama

Summa ferit sidera, Cuius nomen aures mellit, Cum prolatum bas percellit,

Et pigmentat aera.

20. Ave, virgo, Dei reda, Dei fanum, in quo taeda

Caelestis accenditur, Tu salutis es minera, Clava, cuspis et machaera,

Qua mors caesa moritur.

15. Ave. pelta peccatorum Et asylum elegorum 1),

Immo refectorium ; Ave, sporta pane plena, Christi ciclas, Christi lena 2),

Christi dogmatorium.

21. Ave. per quam surgunt hi, qui Ceciderunt per antiqui

Serpentis astutiam; Ave, quae per castum tborum Carnis ius et logicorum

Fallis consequentiam.

16. Ave. per quam uniuntur, Coniugantur, coniunguntur

Yirginali fibula Agnus leo, via finis, Splendor nubes, numen cinis, Radius et nebula.

22. Dicunt enim sequi tales, Quibus favent naturales :

Haec est mater, igitur Yirum novit et est facta; Sed Maria prolera nacta

Dicit, quod non sequitur.

17. Ave, cuius est ex alvo Sed pudoris flore salvo

Yerbum patris editum, Sine mare marem paris, Non per germen sata maris,

Sed per sanctum spiritum.

23. Dicant illi, quod, si caret Planta succo, semper aret,

Arens nunquam pullulat ; Sed intacta virgo Christum Pariendo nodum istum

Solvit et eftibulat.

18. Ave, nubes penetrata

Pboebi flammis et ornata

Deitatis iride, Quae sub umbra lucem celas Et aeternum verbum velas

Nostrae carnis chlamyde.

24. Ave, parens. partus morem Partu mutans, nam dolorem

Partui postposteras, Florem paris, sed in partu Neque florem nee iubar tu Pudoris obliteras.

') vel miserorum. -) vestis senatoria.

633

25. Dolor matris prolongatur, Donec proles patiatur,

Ut siniul parturiant, Quia probra patientis Sputa, clavi, crux parentis

Animam digladiant.

31. Ave, gemma feminarum, Quae prae cunctis gratiaruin

Invenisti copiam, Pulchrum in te fecit zeuma, Cum univit verbo pneuma Duplicem substantiara.

26. Ave, virgo singularis, Apotheca salutaris

Pigmenti thearchici, Ave, cuius cor a cunis Consecratum erat prunis

Amoris exstatici.

32. Ave. virgo, pulcbra tota, Cuius nulla naevi nota

Pudorem deliliat, Ave, novi musti crater, Ave, parens, ave, mater,

Quam Venus non vitiat.

27. Ave, virgo, vas verbale Decus plantans matronale

Virginis in stipite; Ave, cuius ventris promus Et virtutis sacrae domus

Deo gaudent bospite.

33. Ave, crater, cuius mustum Illum fidum, illum iustum

Petrum debriaverat, Haustu cuius ausum nactus Novus verbi praeco factus

In verba proruperat.

28. Ave, virgo laeta prole, Quam amictam vidit sole

Iobannes deividus, Cuius planus est sabstratus Lunae globus, ut praefatus Astruit altividus.

34. Ave, caeli decor, ave, Dei templum et conclave,

Cuius in praeconio Omnis altus scriba iacet, Omnis rbetor acer acet

Et sordet eloquio.

29. Ave, virgo, morum schola, Quae naturae nostrae stola

Trabeasti filium x), Praeparasti Deo tborum Et actorem 2) angelorum

Fecisti novitium.

35. Ave, cuius pia prece Peccatorum tersa faece

Rei gaudent venia, Quos confractis inferorum Claustris3) transfers ad cae- lorum Stellata palatia.

30. Ave, mater, virgo pura, Leti letum et censura,

Melos musae tristibus; Ave, gaude, virgo dulcis, Laxis fibris et hiulcis

Collaudanda faucibus.

*) elarium. 2) alborem. 8) clatras.

36. Ave, novum vas humanas Aquas prius malesanas

Dei sale condiens; Ave, Deum in secretum Tborum trabens et concretum

Ex abstracto faciens.

634

37. Ave, cuius pia dextra Sordescentes intos, extra

Pie solet tergere Et deterso culpae caeno Serenatos in sereno Regno Dei ponere.

43. Ave, virgo, vas argutum Maiestatis, quae virtutum

Summas carpis semitas, Expers labis, expers sordis, Quia tui chordas2) cordis

Dei tendit3) Caritas.

38. Ave, virgo, virga Iesse, Quam caelestis indefesse

Laudat chorus curiae, Et succumbunt omnes Musae Laudatorum sub diffusae

Pondere materiae.

44. Ave, virgo, quae diurnam Facem vincis et nocturnam

Radiosa facie, Tui sacri ventris cista Placet Christo, quia crista

Cares arrogantiae.

39. Ave, virgo, mater, gaude, Cuius in canenda laude

Par est Cherub cherilo 1), Satis culta sine cultu Fratrem Phoebes vincis vultu Rutilantem rutilo.

45. Ave, thynium, caltha, rosa, Vitis ferax et frondosa

Palmaque vermicoma, Ave, fornax, in qua fiagrat Et flagrando magis fragrat

Caritas ignicoma.

40. Ave, victrix hostis saevi, ClaudensDeum claustro brevi,

Magnum parvo metiens, In frumentum carnis foenum Et in aurum vertis caenum

Verbo carnem uniens.

46. Ave, doxa virginalis, Vas arvinae spiritalis,

Gratiae lardarium, Strena pacis, arrha vitae, Maiestatis infinitae

Subtile compendiura.

41. Ave, cuius speciei Coraparata lux diei

Sudae nox est horrida ; Phoebus funus, caelum caenum, Luna limus, mel venenum,

Favus coloquintida.

47. Ave, caeli brevis apis, Quae de Dei sinu rapis

Redolentem flosculum Et de Üore sugis favum, Gustu cuius ad octavum

Pervenitur saeculum.

42. Ave, casta sponsa Dei, Quae beatae faciei

Nive nives superas, Quae per vultumpraefulgorum Aquilinam angelorum

Aciem reverberas.

*) chilo.

2) chorda.

3) ardescendit.

48. Ave, mater, ave, virgo,

Quem in summo vitae pyrgo,

Quisquis credit, invocat, Quam, qui motor est caelorum, Super trinam angelorum

Ierarchiam collocat.

635

49. Ave, mater, quam in throni 56. Ave, pura virgo, mater,

Diguitate superponi

Voluit caelicolis Is, qui frenat et aurigat Caeli raptum et qui ligat

Elementa symbolis.

50. Ave, virgo, quae tonantem Lacte nutris et lactantem

Stricta cingis fascia; Ave, semel, ave rursura, Quae per carnem sistis cursuin

Carnis ad declivia.

51. Sicut unda praeceps fluit, Sic corruptae carnis ruit

Moles ad flagitia, Sed, dum unis carni Deum, Carnis aquam in Lyaeum

Vertis ventris hydria.

52. Ave, de qua Deo gratum Est numisma fabricatum,

Quo mundus redimitur, Praeter morem usitatum, Non per follem, sed per flatum

Haec moneta cuditur.

53. Ave, per quam fit passivum Yerbum illud, quod activum

Erat ab initio, Ave, per quam serpens ille, Qui maeandros serpit mille,

Tollitur de medio.

54. Ave, virgo, mater alma, Quae divinum es agalma,

Nidulus et camera, Cuius fructu vegetamur, Vegetati veneramur

Viscera deifera.

55. Ave, digna Deum ferre, Cuius sancta caelum terrae

Castitas conterminat, Cuius cor in caelo fixum Et amoris igne frixum

Iesum semper ruminat.

Ave semel, bis, ter, quater,

Ave mille vicibus. Ave, virgo comis, mitis, Ave, mater exquisitis Extollenda laudibus.

57. Ave, mater, maestis prompta, Quam non possunt satis compta

Laudare facundia Tot Marones, tot Sibyllae, Quot sunt vasti maris stillae,

Conflantes ingenia.

58. In te primum ultimatur, Primitivum derivatur;

Talis derivatio Non est nota Prisciano Nee Maroni Mantuano

Nee vati Maeonio.

59. Tu mortis es ablativa, Quia prolis genetiva

Sine culpa genitae. Tu fletus es abstersiva, Restauratrix et dativa

Libertatis perditae.

60. Ave, mater et puella, Quae captivos a dicella

Servitutis liberas Et in lucis regione Superato Pharaone

Superis adlateras.

61. Ave, cama Iesu Cbristi, Quae mortalis ostendisti

Nobis vitae speculum, Quae latoris es fiscella Novae legis et cistella,

Currus et vehiculum.

62. Tu leebytus es olivi, Tu vitalis via rivi,

Dei brevigerula, Tu columna clinicorum, Tu celeuma naufragorum

Et seeunda tabula.

636

63. Tu vas mellis, lactis uter, Scaturigo, fous et luter

Purgativus sordium, Christi lectus et lectica, Sponsa. mater et amica,

Yelum et tentorium.

64. Tu fons es, qui non arescis, Tu fios es, qui non marcescis,

Paradisi lilium, Tu nutantis es bacillus, Tu tonantis es pulvillus

Et reclinatoriuni.

65. Tu portella procis clausa, Salus aegris, fessis pausa,

Tristibus tripudium, Sabbatismus fatigatis Et morbosis sanitatis

Es electuariuin.

66. Tu naucleri nostri Unter, Tu catella sive spinter

Luto iungens figulum, Tu pastoris es magale, Qua fideles ad vitale

Minat oves pabulum.

67. Ave, virgo, norma morura, Ave, lima vitiorum,

Ave, serra sordium, Ave, pyxis deitatis, Ave, summae maiestatis

Sacrum breviarium.

68. Ave, virgo pia, quae nos Proseucbantes et egenos

Suscitas de pulvere; Nostra nostrum herum hera Salva tarnen alvi sera

Meruisti parere.

69.. Ave, cuius pia prole Peccatores sunt a raole

Peccatorum liberi, Quae potenti caelos palmo Concludentem brevis almo

Yallo vallas uteri.

70. Miro quodam argumento Cum extremis adiumento

Yirginali medio Minus infers de maiori, Sed et maius de minori;

Felix haec illatio.

71. Ave, virgo, cuius rore Mundus ante floreus flore

Redivivo viruit, Ave, mater, mater, ave, Cuius dirae mortis a vae

Partus nos eripuit.

72. Ave, Stella matutina, Quae nutautes in labina

Vitae regis lubricae; Ave, virgo, quam super se Recognoscunt tersam tersae

Virtutes uranicae.

73. Ave, templum Salomonis, Ave, vellus Gedeonis,

Ave, verbi casula, In qua Deus incarnatur Ut ansatus teneatur

ISostrae carnis ansula.

74. Ave, virgo gloriosa, Cuius semper est rimosa

Manus indigentibus; Tu lusco lux, tu claudo pes, Aerumnosis opem, opes

Influis inopibus.

75. Ave, virgo, quam turbavit llle, qui te salutavit

In conclavi, Gabriel; Per te rectus fit obliquus, Per te puer fit antiquus,

De quo scripsit Daniel.

76. Ave, virgo columbina, Sedes, aedes, officina

Grata Dei filio, Cuius cordis in asbesto Caritatis fax honesto

Flammavit incendio.

637

77. Ave, virgo, verbi parens, Ante partum et post carens

Corruptelae notula. Cuius laudes minus fide, Quamvis manu tacta Midae,

Personaret fistula.

83. Ave, luna semper plena

Flammis Phoebi, quamterrena

Pila non ecclipticat, Quam sanctorum chorus totus Pronus, supplex et devotus

Cernuusque praedicat.

78 . Ave, nostris spes, Maria, Languidorum salus, quia

Salutis confectio, Qua languori subvenitur, Tui ventris invenitur

In antidotario.

84. Ave, lampas caeli suda, Cuius sudus fulgor uda

Nunquam nube tegitur, Cuius vultus vibramen dat, In quam Cherub ut intendat,

Connivere cogitur.

79. Ave, virgo, casa dia, Quae dolentis es Thalia,

Pauperis refugium, Ave, virgo, Clio maestis. Quae canalis es caelestis

Eoris et impluvium.

85. Ave, caste nacta prolem, Supergressa sola solem

Feminina *) specie, Perspicacem visum vincis Aquilarum, immo lyncis,

Oculorum acie.

80. Laudes tantae matris Maro Non araret celte claro

Xeque Titus Livius: Hie Homerus est exlinguis Et Minerva flatu pinguis,

Hie est traulus Tullius.

86. Ave. pulchi'o pulchra crine, Dente, labris, o divinae

Maiestatis mantica Pulchra mammis, pulchra

fronte, Pulchra foetu, tarnen non te Venus urit lubrica.

81 . Ave, veha nostri ducis, Ave, gleba, quae producis

Gramen sine palea, Vulnerasti crine bello Sponsum tuum et ocello

Facieque lactea.

87. Ave, pulchra pelle pulpa, Fecundata sine culpa,

Sine viri semine, Ave, cuius pulchrimenti Totus splendor firmamenti

Vincitur vib ramine.

82. Ave, virgo, per quam sospes Fit morbosus tuus hospes,

Per quam exsul remeat; Ave, per quam est subaeta Mors immitis, quae compaeta

Solvit et disuneat.

Ave, pulchra naso, malis, Pulchra dorso, pulchra palis

Dentiumque serie, Pulchra pulchram tiliorum Formam vincis et olorum

Olorina facie.

reninma.

638

89. Ave, pulchra colomellis Et gingivis et labellis,

Pulchro pulchra cilio, Ave, cuius ealcem clare Nee centenni commendare

Sciret Seraph studio.

90. Ave, pulchris pulchra suris, Pulchra pulchri nive cruris,

Musculis et tibiis, Pulchra planus, pulchra talis, Umbilico, coxis, alis,

Nervis et arteriis.

91. Ave, pulchra fauce, nare, Cuius nemo caraxare

Potest formam graphio, Pulchra nive digitorum, Scapularum, lacertorum

Et interscapulio.

92. Ave, pulchra flexu fagi Vincens trica, quidquid Tagi

Fulvum ripae redditur Ave, pulchra. per quam, in qua Deitatis lux propinqua

Pulchre nobis oritur.

93. Ave. pulchra lacte colli, Nullo luxu, nulla molli

Fracta petulantia, Cuius castae sanetitatis, Cuius sanetae castitatis

Alternantur lilia.

94. Ave, pulchris pulchra costis, In quam ne quis urgens hostis

Notellam impungeret, Cuius solis et aurorae Faber fabri stilo flore

Solus laudes pingeret.

95: Ave, pulchra lyneeorum, Immo magis limpidorum

Oculorum acie, Pulchra prole gravidata Nullo tarnen urticata

Pruritu laseiviae.

96. Ave, scopa, qua purgatur Et qua proeul relegatur

Prisca mundi foeditas ; Per te rectum circulatur, Dum naturae copulatur

Infimae divinitas.

97. Tuo pio partu reeta Naturarum imperfecta

Consummatur linea, Dum supremus fit extremus Et extremus fit supremus

Sumpta carnis trabea.

98. Ave, virgo, schema poli, Quam novercam habent soli,

Qui iacent in sordibus; Ave, fornax caritatis, Clara colo castitatis,

Claris clara moribus.

99. Ave, vivi panis pera, Conditorem condens stera

Trinae mundi rnachinae: Ave, caste feeundata, Nulla carnis titillata

Lasciva libidine.

100. Ave, virgo, per quam rei Consequuntur iubilaei

Sempiternam feriam ; Ave, per quam homieidae, Paricidae, patrieidae

Redeunt ad patriam.

101. Ave, templum summi regis Et latoris novae legis

Altare turicremum ; Ave, cuius faber poli Renovavit sibi soli

Virginalem eremum.

102. Ave, mater et virago, Quae vestisti carnis sago

Vestientem lilia; Ave, per quam Deus nascens Ex antiquo puerascens

Yinctus est initia.

639

Ave, summi regis ostrum, Ave, virgo Deum nostrum

Casto lactans ubere, Partu gaudens glorioso, Quia nunquam fastuoso

Tumuisti tubere.

109. Ave, via veritatis

Et amussis1) aeqaitatis,

Ave, recti regula, Sanctitatis ordinale, Novum morum doctrinale, Novae vitae forraula.

104. Ave, per quam sol saccatur, Per quam Deus humanatur,

Per quam Deus panditur, Per quam luctus limitatur, Per quam dolor obelatur,

Per quam risus redditur.

110. Ave, mater et ancilla,

Summi regis quae papilla

Tuum pascis pabulum, Lacte pascis te pascentem, Ventre claudis te claudentem,

Tuum geris gerulum.

Ave, casta sponsa Dei, Quae pulsata pandis ei

Tuae mentis pessulum, Dulcis dulce das respoDSum Et admittis dulcem sponsum

Ruentem in osculum.

111. Deus ad te salutandam Et salute gravidandam Suum mittit militem; Tu respondes verbis gnaris, Visco carnis puellaris Capis Dei alitem.

Ave, pluta caeli nimbo, Udas orcum et a limbo Sanctos patres eruis; Huius mundi cataclismo Foedos vitae barbarismo Mundas, purgas, abluis.

112. Tu caelestis es hirudo Favum sugens, plenitudo

Cuius non ebibitur; Sugit Deus favum tuum, Et tu sugis favum suum,

Melle mel rependitur.

Föns es lactis nunquam aren^ Puteusque fundo carens

Et abyssus mellea, Paradisi fragrans rosa, Vestis verbi non corrosa

Corruptelae tinea.

113. Ave, nostra mediatrix, Ave, cuius turnet matrix

Sine viri copula, Tu pistrinum es abundum, In quo Deus mundamundum

Panem pinsit pinsula.

108. Tui mellis cataclismus Salutaris est baptismus,

Quo mundus abluitur; Tuum nectar est medela, Qua peccatum et sequela

Peccati detegitur.

114. Ave, virgo Deo placens, De mundanis muta, tacens,

De divinis garrula; Quidquid habet in thesauris Deus dives, pauper hauris Yirginali situla.

*) immensis.

640

115. Ave, mater praevignorum, Ave, bibax divinorum

Fluentorum spongia, Tu es rubus ardens igni Iuventutis, sed insigni

Salva pudicitia.

116. Ardet in te calens aetas Iuventutis, sed tu raetas

Iuveniles praeteris, Nam nativus in te calor Flagrat, sed te nullus squalor

Foedae foedet Veneris.

117. Ave, cuius lanae floccum In regale vertit coccum,

Qui floccat et fulminat Ave, per quam spoliatur Mortis carcer et is datur,

Qui mortem exterminat.

118. Ave, virgo, quia per te Portae caeli sunt apertae.

Per te caelum aeneum Emollitur et mollitum Rorem fundit concupitum

Et madorem melleum.

119. Ave, quae nos a draconis Imposturis et leonis

Eruisti rabie; Yivi panis te canistrum Confitemur et registrum

Totius ecclesiae.

120. Ave, per quam fit creator Creaturae ministrator,

Dominus mancipium, Rei iudex rei Iesus, Rbetor primus puer blesus,

Yerbum participium.

121. Ave, virgo, mortis frenum, Plenum, immo superplenum

Vitae promptuarium, Ave, mater, arx timenti, Quae vitalis es frumenti

Vitale granarium.

122. Ave, per quam mors mor-

detur, In qua tota continetur

Annona lidelium, Is, qui caelos fabricavit, Tuum sibi dedicavit

Ventrale palatium.

123. Ave, virgo, quae paventi Pax es et fons sitienti,

Flenti facitergium, Tu virtutis es exemplum, Dei penus, Dei templum

Et gazophylacium.

124. Ave, per quam insons reus Et per quam fit noster Deus

Noster convicaneus, Per te magnus minoratus, Per te papa fit legatus,

Primas suffraganeus.

125. Per te fit sol hypogaeus, Dum de caelo lapsus Deus

Carnis toga tegitur; Sic noctescit, sed psalmista Teste sicut dies ista

Nox illuminabitur.

126. Fulgor solis aeternalis Umbra glebae virginalis

Involutus conditur, Nulla tarnen bac eclypsi Pulchritudo vel lux ipsi

Cynthiae detrahitur.

127. Per te leo fit agnellus, Dominator domicellus

Et antiquus pusio ; Tu de colle facis callem, De praerupta monte vallem

Et viam ex invio.

128. Sol in sacco clanculatur Et ventrali trutinatur

Statera divinitas, Lumen limo temperatur, Deitate penulatur

Mortalis infirmitas.

641

129. Ave, virgo, vas pudicum, Ad quam auris per posticum

Venit rex altissonus, Caius pectus clipeavit Et ab hoste defensavit Increatus trigonus.

135. Omnis aetas, ömnis sexus Inclinatus, curvus, flexus,

Omnis cosmi natio, Omnis caeli symphonista Te collaudat, sed non ista

Sufficit laudatio.

130. Deus pater gignit natum, Qui cum patre spirat flatum, Ecce, scutum trigonum ! Istud scutum te, Maria, Contra tela tuit x) tria Mundi, carnis, daemoDum.

136. Tibi laudes curvae, pronae, Tara puellae quam matronae

Senesque cum pueris Phono fundunt indefesso, Quas virtutum inaccesso

Phono 2) supergrederis.

131. Dum te laudo, mater Dei, Verecundor propter mei

Sensus scabri sairosim ; Nam nil ago te laudando, Sed rem grandem defalcando

Pecco per tapeiussim.

137. Nee Homerus neque Maro3), Virgo clara, stilo claro

Laudes tuas caneret, Immo neque Gabriel te Digna musa, digno celte

Lucubrando pingeret.

Deus in te se minorat, Minoratus te maiorat

Sanctitatis apice, Quam dum conor commendare, Nihil loquor in tanta re,

Sed cornicis ethice.

138. Ave, cuius in figura

Potens plus quam ars natura

Descripsit ingenium, Sed natura suecumbente Dei patris ars intente

Complevit negotium.

Omnes caeli philomenae Laetabundo tibi plene

Dulces cantant raodulos Sed suecumbit harmonia Quia vincis, o Maria,

Tanti meli titulos.

139. Ave, cuius pulchritudo

Plus excellit, quidquid cudo, Quam lux solis faculam: Ergo, qui me laudatorem Laudum leget et scriptorem, Irridebit ululam.

134. Cum non possis laude claudi, 140. Ave, virgo, quae candore

Te laudando tuae laudi

Vereor detrahere, Quam non potest Cherub chelys Digne dignis stilis, melis

Digniter attollere.

J) cluit.

2) Föne.

3) Uaro.

Dreves, Lateinische Hymnendichter. II.

Nives vincis et decore

Plus, quam corvos lilium, Cuius vultu sepelitur, Quidquid splendensinvenitur Infra Dei radiura.

41

642

141. Quae candore tanto cluis, Esto Dobis, servis tuis,

Clemens et propitia, Rurape viles Evae netus, Nee nos saltus ille vetus

Arceat a eloria.

147. Yirgo, nutrix orphanorum. Yirgo, parnia pavidorum

Et aegis egentium, Tuum ') quaeso vel ocellum Ad curvosum et misellum

Converte maneipium.

142. Ave, virgo reverenda, Sine naevo, sine menda,

Luna sine cornibus, Tu. quae prava sunt, emenda, Gaudis gressum et lumen da

Caecis, risum tristibus.

148. Virgo, tuam tuo servo, Qui virtutis caret nervo,

Dextram peto porrigi, Quando labor, esto prope, Cuius fulcro, cuius ope

Lapsi solent erigi.

143. Yirgo pia, virgo lenis,

Quae dedisti calcem tbrenis,

Opern nobis tribue Et in buius vitae salo Naufragantes nos a malo

Tempestatum erue.

149. Yirgo, verbi genialis, Tutis tue2) tuum alis

Et extento braebio. Trahe tuum post te sursum, Fausto falsae vitae cursum

Claudens completorio.

144. Felix tellus ingravata.

Sed nee scissa uec sulcata

Rusticani vomere, Captiones eius cassa, Qui nos bamo, reti, nassa

Nititur deeipere.

150. Scelus meum et peccamen Recognosco, lente tarnen

Hoc deflere satago, Irretitus sum peccatis, Sed de tuae pietatis

Yasto tido pelago.

145. Yirgo, staurum perditorum Et medela languidorum

Lyraque lugentium. Servum tuum, qui te balbo Laudat ore, fac in albo Scribi triumpbantium.

151. Meutern meam premit tremor, Cum attendo, quibus premor

Et quot malis sordeo, Memor borum in spe nuto Tui memor te saluto

Et spem mihi spondeo.

146. Yirgo munda, mundi vita, Concba, de qua margarita

Pretiosa nascitur, Miserere tuo servo, Qui peccati tentus ervo

Iesum lente sequitur.

1) Meum.

2) clue. -

152. Per te servo tuo detur, Ut hymnizet et laetetur

In conventu caelitum, Ubi cedit maeror melis, Ubi non est infirmae lis

Carnis contra spiritum.

043 153. Virgo casta, sed fecunda, 158. Per te, mater, inter illos

Cuius fabrum mundi manda

Lactaverunt ubera, Salvum tuuni fac Gau t er um , Cum instabil tempus serum, Id est mundi vespera.

154. Te supinis oro palmis, Corde, oris hymnis, psalmis,

Angelorum domina. Servo tuo da quieta Frui vita post expleta

Temporuni volumina.

155. Benedictum benedicta Profers fructum non affiicta,

Quia tecum Dominus, Per te, quaeso, mihi detur Panis ille, quo repletur

Ventris tui cophinus.

156. Virgo, sacrae legis arca, Quas nulli parcens parca, *)

Quae tarnen inertia, Memor, oro, sis Gauteri, Qui faex est et alga cleri

Minor um que scoria.

157. Föns dulcoris inexhaustae, Servi tui Claude fauste

Cosmicam periodum, Ut pro malis non multetur, Cum citatus propelletur

Ad extremum synodum.

Servos tuos et carnillos

Mihi detur synedra, Quibus doctor angelorum Librum legit ethicorum In sublimi cathedra.

159. Virgo candens ut ligustrum, Cuius felix venter lustrum

Est caelestis hinnuli, Hanc errantem ad pastorem Ovem mina post laborem

Et palaestram saeculi.

160. Virgo, per quam Deus datur Et humanae tunicatur

Natnrae diploide, Servum tuum duc ad vitam Post conscissam et detritam

Togam carnis putridae.

161. Virgo, mundi medicina, Verbi vestis et vagina,

Christi creditaria, De ruina vitiorum Nos ereptos angelorum

Coetibus associa.

162. Servum tuum de profundis Tractum misce laetabundis

Superum consortiis, Ut cum illis iucundetur In aeternum et cibetur

Dapibus ambrosiis.

J) Dieser und der folgende Vers scheinen verderbt zu sein.

41*

Arnoldus Heimericius,

Decanus Sanctensis, f 1491.

Arnoldus Heimerich entstammte einer elevischen Scböffenfamilie. Sein Grofsvater war aller Wahrscheinlichkeit nach Arnold Heimerich , der 1357 als Schöffe und Richter zu Cleve und Rindern urkundlich vorkommt , 1359 noch am Leben, 1400 aber bereits verschieden war. Die Clever Stiftsherren Friedrich, Wienand imd Johann, die 1371 und 1399 genannt werden, sowie Gottfried Heimerich , der Scholaster und Rentmeister des Grafen Adolf von Cleve war (1371), werden seine Verwandten, vielleicht Vatersbrüder gewesen sein. Als seinen Vater werden wir vielleicht einen Johann Heimerich, gleich- falls Schöffen zu Cleve, ansetzen können. Arnold, der später üechant von Xanten wurde, ward 1460 von Herzog Johann I. zu Pius II. nach Rom, und von Johann H. 1481 an Kaiser Friedrich entsandt, um von diesem die Be- lehnung mit der Grafschaft Cleve zu erlangen. Im Jahre 1484 widmete er „VI Libri Sophiologici" dem Bischöfe Philipp von Nevers , einem Sohne Johanns I. Ein langer Brief an Ludolph von Venna, Dekan von Utrecht, rindet sich bei Dumbar, G. Analecta, Daventriae 1719. S. 345 440; er be- handelt „confliccum inter patientiam et fortunam Roperti , Archiepiscopi Coloniensis cum historia Davidis episcopi Traiectensis" und ist datiert „ex urbe Xanctensi Troia minore anno ab ortu salvatoris Christi sexto et septua- gesimo supra millesimum quadringentesimumque quinto idus Iulias." In diesem Briefe erwähnt Heimericius eines weiteren von ihm verfafsten Werkes, be- titelt: „Libellus de religione ante puberes annos non ineunda." Dumbar bemerkt hierzu (p. 416) „Exstat hie libellus in bibliotheca Daventriensi." Nach Schölten wäre auch ein von Heimericius verfafstes „Rosarium explicitum" im Drucke erschienen. Als Dekan von Xanten entfaltete er eine rege Tätig- keit zur Wiederaufnahme der feierlichen Viktorstracht, die 1464 nach langer Ruhe zum erstenmal wieder gehalten wurde, und die der Herzog, die Prinzen und der Hof mit ihrer Gegenwart beehrten. Arnold starb 1491 den 30. November zu Deventer. Vgl. Schölten, Die Stadt Cleve, Cleve 1879, 258 u. f.

Die im folgenden mitgeteilten, sich ausschliefslich dem Xantener Stifts- patrone Viktor zuwendenden Dichtungen entnehme ich folgenden Quellen : 1. Opuscula Arnoldi Heimericii Cliviensis, decani Xantensis. Stiftsarchiv Xanten. (A). 2. Miss. et. Collect, ms. Belisianum saec. 15. Cod. Bruxellen. 9786—90 (B). 3. F. I. Pels, Deliciae Xantenses. 1735. Vol. 2. Stiftsarchiv Xanten (C).

645

4ls. (l.) Oratio ad Patronum.

0 Victor aeterne, victoria nocuos Sterne, Et martyr fidelis, nos fidei cura medelis, Atque miles fortis, disrumpe vincula mortis, Et sancte patrone, nobiscum sis in agone.

A. fol. 37 a. Hierzu die Bemerkung: Quodsi cuipiam haec oratio longa nimis appareat, breviorem, quae sequitur, cotidie dicendam accipiat.

4PJ. (2.) Oratio Brevior.

0 Victor bone, martyr, milesque patrone, Nos in agone fac Christus evehat prone.

A. fol. 37 a.

420. (3.) Antiphona cum Yersu.

Salve, miles triumphalis

Caeli inter athletas, Salve, dux et consodalis

Sacraque societas, Victor, ave, Vas suave,

Martyr et patrone, Nobis fave, Morbos cave,

Assis in agone.

V. Laetetur in caelis Thebaeorum turba fidelis, Et Victor cum sociis exsultet martyr fidelis.

A. fol. 6 b.

421. (4.) Antiphona cum Collecta, per decanum factae ad patronum.

Eia, Victor gloriose, Qui vicisti animose

Mortem fide stabili Quique mortem delegisti, Ut gauderes pro hac tristi

Vita perdurabili ;

646

A.

Tuos servos et devotos Fac cruore tuo lotos,

Ut, qui empti sanguine Christi, queant vivere Tecum omni tempore.

422. (5.) In Octava beati Victoris super [Masrnificat].

1. Dominum magnificemus Et devote celebremus

Victoris sollemnia, Eius quoque sociorum, Quibus Christus, rex caelorum,

Dedit vitae praemia.

2. Nam pro fide sunt prostrati, Immo magis evocati

Ad aeternam patriam, Cum, pro fide qui necantur, In aeternum ostendantur Vivere per gloriam.

3. Sancte Victor, martyr mitis, Pro nobis cum tuae litis Supplices consortibus, Ut rex regum, qui nos gratis Redemit, ab insperatis Xos conservet mortibus.

423. 6.) De sancto Tictore Antiphona.

Inclite martyr, ave, darum, venerabile, suave Non solum nomen Victoris habens sed et omen, Qui non vincendo vim vi, sed vim patiendo Hostem vicisti, passus pro nomine Christi, Suscipe servorum dignanter vota tuorum.

C II, p. 107.

424. (7.) Eigmus ymnicus decani Xantensis.

Conditor rerum omnium, Spes unica credentium, Depeile omne somnium, Quo torpet virtus mentium, Ut in adventu filii A te possimus diligi Eundem diligentes.

Qui protoplasto condolens Eiusdem perpere factum A nobis pie removens, Tuus implet natus pactum, Ex te nobis tandem datus, Nostra culpa trucidatus Iudaeos per amentos.

647

3. Vergente caeli numine Verbam angelus nuntiat, Maria novo lumine.

Quo Christum nobis pariat, Microcosmi salvatorem, Qui per piura nos amorem A gehenna protegat.

4. Cuius forti potentiae Nemo potest resistere, Sed tantae est clementiae, Qua nequimus deficere; Hinc eandem imploremus, Ut peccata emendemus,

Quae hie pie corrigat.

A. fol. 127 a.

6.

Occasum sol retineat Cata mane refulgendo, Alba luna emineat Nos simul respiciendo, Ut extremo iudicio Sistamus sine vitio Casta meriti vita.

Te deprecamur, Domine, Qui lapsum scis in homine, Incastitatem reprimas, Frugalem vitam conferas, Ut tecum in laetitia Tandem sine maestitia Canamus omnes ita.

425. (8.) Carmen Zanctis datum.

4.

Victor, miles sanetissimus, Effulsit in ecclesia Ut homo, 1 e o , vitulus Et volans avis regia. Claruit in pugna

nimis miles iste beata Iamque Dei vultu

fungitur absque metu.

0 homo pius, patiens, 0 Victor, miles inclite, Amabilis commilitibus, Confortans hos virtutibus. Hunc Dominus pugilem

repperit eunetis vigilantem, Quemque super populum

statuit ipse suum.

Hie audax leo restitit Tyrannorum supplieiis Nisibus, quibus potuit, Mundi camisque vitiis Atque manu forti

percussit et ore Goliam, Fiat ut a Domino

magna salus populo.

6.

Eleazar ut vitulum Sic hie eibavit proprium Per mortem et martyrium Corpus in sacrificium Et, quia fortis erat,

Iosue bellando secutus Cum Domino totus

nunc sine fine manet.

Hie avis visu limpidus, Superna vidit clarius, Ad alta volans avidus Caelum cepit quantocius. Gloria sit Domino

famuli felice triumpho; Hostis, quem vicit,

perniciosus erat.

0 pater amantissime, 0 Victor, miles inclite, In via fer auxilium, Nam vana salus hominum. Verba tui famuli

felice [sume] triumpho, Sume preces populi,

quos dabit ipse tibi.

B. 1, 7 Iamque de vultu. 5, 1 O avis. 6, 7 prece. Str. 6 dient als Kundreim und steht als solcher hinter Str. 2.

648

426. (9.) De sancto Tictore cautio.

R. 0 diem hunc pulcherrimum Sollennem in condensis, Excelsum et uberrimum Praeconiis iramensis !

1. Iure quidem praedecorum Diem illura posterorum

Slilus dat memoriae, Quo defertur cum festiva Sanctus Victor comitiva,

Miles regis gloriae.

2. Qui bis denus in Augusto Adnuente Deo iusto

Clarus tunc enituit Anno quater C milleno Quartoque et sexageno,

Clerus ut instituit.

3. Dies ille iubilaeus,

Quo contritus quivis reus Sumpsit indulgentiam,

Hinc portentum atque cleri

Xantis erat intueri Vulgique praesentiam.

4. Tunc Francorum darum genus, Hie de Cüvis dux serenus

Rutilans apparuit, Clara venustate cuius Clarus dies festi huius

Clarior inclaruit.

5. Sic ducissa de ducali Inclita Burgundiali

Prodiens origine Diem colens tunc divinum Fulsit hie ut matutinum

Sidus in caligine.

6. Quorum nati tres maiores Tres fuere portitores

Nostri primicerii, Patre quidem praecedente Primum locumque supplente

Tanti ministerii.

7. Isti sane tres venusti, Aevo iam tunc non vetusti,

Potius tenelluli, Deportati deportabant Clari clarumque traetabant

Duces tunc novelluli.

8. Mox ut arcam amplexantur Duces, ipsos comitantur

Comites ingenui, Hinc insignes, binc barones, Milites atque tirones

Numero non tenui.

9. Porro clerus reverenter Praecedebat et decenter

Congruis ordinibus, Mente prorsus devotizans, Sed et digne sollemnizans

Tubis et carminibus.

10. Troiae vero plebs vulgaris, Martyri peculiaris,

Gressu individua Defensabat a pressura Vulgi clerum sua cura

Forti et assidua.

11. De mandato coneurrentum Data quinquaginta centum

Erat plebanatuum, Ubi pastor et patronus Civis erat et colonus

Diversorum statuum.

12. Erat visu tunc vagari Et castrorum speculari

Fortium speetacula, Coetus quorum feminarum Vultus, eultus, mores quarum

Erant absque macula.

649

13. Sanctum Dei sie deduxit 16. Turma, ferme quae conlluxit

Trecentorum milium, Iuxta morem et decretum Pulchre nimis ad consuetum

Montis supercilium.

14. 0 festivum phase tale, 17. Nusquam reperitur quäle

In sacris codieibas, Nostra sed nee vidit aetas, Siquidem excedit metas

Modis multiplieibus.

15. Eia, Xantis, iueunderis, 18. Illustrari quod mereris

Tara praeclaro luraine, Amplexare sacrum funus A remotis tibi munus

Missum Dei numine.

In te cubans, sacra polis, Victor lucet instar solis

Signis coruscantibus, Dans obsessis libertatem, Mortem raorbis, sanitatem

Multis infirmantibus.

0 solamen in tormentis, 0 tutamen nostrae gentis,

Decus et laetitia, Te rogamus vehementer, Mala pelle diligenter,

Morbos atque vitia

Tu vas auri solidatum, Cunctis gemmis adornatum

Radians ut facula, Quo resplendent longe nota Tibi, martyr, iam devota

Troiae tabernacula.

19. Sub vexillis sanetae crucis Morte pressus divae lucis

Stola iam indueris;

Hinc precamur voce pari,

Fac nos tecum illustrari

Lumine, quo frueris.

BC. 1, 4 cum festiva fehlt B. 1, 5 comitiva fehlt B. 1, 6 fehlt B. 2, 4 Anno quater et milleno A. 4, 6 Clarior apparuit B. Str. 8 bis 19 fehlen C. 14, 3 sacres B. 19, 2 pressis B. Dieses Lied schildei c die grofse Viktorstracht von 1464.

Iohaiines Tisserandns,

Frater Ordinis Minorum, f 1494.

Johannes Tisserant, Doktor der Theologie, Franziskaner zu Paris, stiftete 1493 den Orden der sog. bufswirkenden Jungfrauen oder büfsenden Magdalenen, denen Ludwig von Orleans , der spätere König Ludwig XII., das Spital von Orleans überwies. Wir besitzen von ihm eine Geschichte der fünf in Marokko gemarterten Franziskaner: „Acta Bernardi de Corbio et quinque aliorum martyrum ordinis s. Francisci, 1220 in Mauritania occisorum." Auf dieses Werk bezieht sich wohl auch die Note bei Schulung, Bibliotheca ecclesiastica III, 114: „Quinque Minorum passio habeüir in Breviario Minorum antiquato in officio, quod edidit Iohannes Tisserandus, ordinis eiusdem doctor theologus." Hat aber Tisserant ein eigenes Officum verfafst, so gehören ihm vielleicht die Hymnen Anal. XIII, Nr. 423 425 an. Vgl. Iöeher IT, 1221 : Fabricius VI, 565.

Die. zwei hier mitgeteilten Gedichte befinden sich mit Angabe des Ver- fassers in der Pariser, einst Franziskanern gehörigen Handschrift 3639.

427. (1.) De Septem festis Virginis.

Ave, genetrix, Maria, Dei veri et hominis, Plena superni numinis,

Offerimus mente pia,

Per quod mundus renovatur, Dum Ex Eva Ave datur;

Suscipe, virgo Maria.

3. Ave, in innocentia

Concepta et praeservata, Nulla labe maculata

Dextrae Dei potentia Peccati originalis Xec cuiusquam actualis;

Ab his nos solve, Maria.

Ave, carens infamia, Caius fuit conceptio Dotata privilegio,

Quod non est datum in via Filiabus Adae natis Xeque filiis damnatis;

Salva nos, potens Maria.

4. Ave, de stirpe regia

Orta, cuius nativitas Mundi fuit iucunditas, Angelorum laetitia,

Cuius ortu mors moritur Et vita restituitur; Hanc nobis confer, Maria.

651

5. Ave, cuius infantia

A tua nativitate Superavit claritate

Caelorum luminaria, Ut Lucifer principians Ortum solis denuntians;

Illumina nos7 Maria.

6. Ave, virginum gloria

Quam mira praesentatio Gratam pro Dei filio

Fecit patris dementia, Dum in templo praesentata Fuisti et acceptata;

Acceptos fac nos, Maria.

7. Ave, superans lilia,

Cuius praesentatione

Plena admiratione Illustratur ecclesia,

Dum virgo trium annorum

Data es Deo deorum; Dona ei nos, Maria.

8. Ave, transcendens omnia,

Cuius annuntiatio A Gabriele nuntio

De caelesti hierarchia Facta est Dei virtute Pro electorum salute ;

Fac de illis nos, Maria.

9. Ave, mater et filia,

Deo patri valde grata, Pro filio salutata

Aeterna sapientia,

Ut tu esses digna mater Eius, qui est noster f rater ;

Fac simus digni, Maria.

10. Ave, facta praenuntia Tua v i s i t a t i o n e De Christi conceptione, Nova nuntians gaudia Elisabeth visitando, Magnificat decantando ; Sic visita nos, Maria.

11. Ave, quae post colloquia

Tuae salutationis Atque visitationis

Iohannem plenum gratia Dignum esse meruisti, Dum matrem visitavisti;

Ne deseras nos, Maria.

12. Ave. virgo eximia.

Cuius purificatio Facta cum tuo filio

Humilitate nimia

Est die quadragesimo Ab eius ortu maximo;

Purifica nos, Maria.

13. Ave, plena munditia,

Quae salvatorem portasti Adtemplum et praesentasti,

Quem mira reverentia Senex Simeon suscepit Et post mortem laetus cepit ;

Fac sie mori nos, Maria.

14. Ave, magnificentia

Exaltata super caelos,

Cui concinit dulce melos Angelorum militia,

Dum super omnes a s - sumpta

Fuisti carne resumpta; Post te trabe nos, Maria.

15. Ave, suprema praemia

In tua assumptione

Ac glorificatione Obtinens atque gaudia,

Quae post Deum exaltaris

Ac ubique dominaris; Semper rege nos, Maria.

16. Deo patri sit gloria

Eiusque unigenito Cum spiritu paraclito

Per saeculorum spatia Tibique, nostra salvatrix Atque mundi gubernatrix ;

Glorifica nos, Maria.

652

Orat. ms. Parisiense saec. 15/i6. Cod. Parisin. 3639. Iohannis Tisserant de Septem festis virginis.''

.Salutatio Fratris

428. (2.) Super Salve Regina.

1. Salve, virgo, alma parens,

0 Maria mater cari, Gemma candens, labe carens,

Plasmatio sine pari,

Cui valet nil aequari, Tu virgula nunquam arens,

Recta, nequiens curvari, Stella maris semper clarens.

2. Regina in palatio

Alti poli gloriaris, Insedentis triclinio

Super omnes tu bearis

Postque ipsum dominaris, Fruens summo imperio,

Quaecumque vis, operaris Tibi parente filio.

3. Misericordiae vena,

Nullus venit ad veniam, Dulcis, mitis ac serena,

Qui non habet tis gratiam ;

Heu ergo me, quid faciam, Pauper ego et advena,

Ni releves inopiam, A mortis trahar habena.

4. Vita per quam abolita

Est mors saeva damnatorum, Credo, quod non es oblita

Gemitus compeditorum ;

De numero sum illorum, Erubescens, quod sit ita,

Totus plenus peccatorum; Ad bonum me babilita.

5. Dulcedo melle dulcior,

Salubre medicamentum, Nulla via te tutior,

Intirmis praestans fomentum,

Sana vulnera languentum ; Me adiuva; en, morior,

Sauciatus ut iumentum Neci durae subicior.

6. Et res multo deterior,

Unde dolore langueo, Haec est mihi lex gravior

Repugnans legi Deo

Spiritui datae meo; Ob quod malis concutior

Neque ad bonum valeo; Ni nie iuves, heu, quatior.

7. Spes, turris fortitudinis,

Virtus, sanitas cordium, Sis in che formidinis

Mihi tutum refugium;

Flagitiosum Vitium, Virus amaritudinis

A me repellat nimium Per te vis sancti flaminis.

8. Nostra directrix in via

Super omnes tu probaris, Oberrantes per devia

Tu requiris et solaris;

Domina es singularis, Bona, mitis atque pia,

Ad te versos praestolaris, Ut hos loces in patria.

9. Salve ergo, pacifica

Non abhorrens peccatores, Tu metiatrix unica

Inter spinas legens flores,

Nam ut digna ad hoc fores, Fecit arte mirifica,

Ut non sentires foetores Culpae, virtus deitica.

10. A d gloriam tuae laudis Gratiis ego exutus

Veneno semoto fraudis, Licet labiis pollutus, Recenseo haec, ut tutus

Per te fiam, quae me audis; Aliter sum desütutus,

Si me reum non exaudis.

653

11. Te obsecro, te exoro,

Ad te tendit cultus rueus,

Mala iuventutis ploro, Ingemisco tamquam reus, Vultus tuus virgineus

In excelso fruens thoro Respiciat nie, ut Deus

In tarn alto locet choro.

16. Ad fletus et suspiria

Intende nostros dementer

Nostraque desideria

In te attende ferventer, Ut valeamus decenter

Tibi obsequi in via,

Tandem assequi gaudenter

Vitae bona perennia.

12. Clamamus vim patientes,

Audi voces lugentium Suscipeque fugientes

Subtus tuum praesidium;

Terror pulsat nos hostium, Furiae assunt furentes,

Premunt bella hostilium, Adiuva deficientes.

17. Te requirunt, maris Stella,

In noctis buius tenebris, Qui titubant in fiscella,

Absorpti culpae latebris ;

Hos ignita urit febris, Fragrans unguentorum cella,

Caligantibus palpebris In voraginis procella.

13. Exsules a patris domo Culpa sumus exigente

Ex veteri ligni pomo Diabolo suggerente, Nee nisi te suecurrente

Iustiücabitur homo

Natus ex non saneta gente ;

Audi vota, quae depromo.

18. Suspiramus in tormentis Gravati maestitudine

Allectique blandimentis Mundi, carnis dulcedine Nee vaiemus conamine

Totius bumanae mentis Aspicere in lumine

Boni indeficientis.

14. Filii protoparentis,

Patris sumus egenorum,

Frondes arboris arentis, Igni apti tartarorum, Ni tu, mater miserorum

Huius saeculi labentis, Nos praesentes ante tbronum

Tui nati innocentis.

19. Gementes ideo sumus Gravi effecto corpore, Dum nos, eunetis qui prae- sumus, Desidentes prae torpore Mortis depressi sopore Deficimus uti fumus

In hoc gratiae tempore ; Erige, quos premit humus.

15. Evae primae superbia

Nos deiecit cum miseris

Ex serpentis invidia, Qui fuit auetor sceleris : Unde, nisi nos iuveris

In hac grandi miseria, Detrudemur in inferis

Cum infernali furia.

20. Et tu dulei tuo rore

Formatas de terrae limo

Carnes confige timore Degentium hie in imo, Ne trudamur in infimo,

Sed filium cum tremore Venerantes tuum primo

Eius fruamur amore.

654

21. Flentes, beu, super fiumina 26. Eia, domina spei,

Civitatis Babylonis Elegi damus carmina

Recordantes visionis

Sion altae mansionis, Qua gaudent caeli agmina

Cum mundi huius colonis, Sua qui flerunt crimina.

Tua nos erigat laeva, Accende lumen fidei

Cum caritate coaeva;

Nam infestat, heu, mors saeva Nos, filios irae Dei ;

Hoc virus porrexit Eva Adae, unde sumus rei.

22. In mundi huius vespera Te precamur sollicite,

Fac nos sequi itinera,

Per quae tendamus debite, Ut tandem recto tramite

Per meritorum opera Queamus habere rite

Aeterna Christi munera.

27. Ergo veni, accelera,

Accede, datrix munerum,

Nato regenti aethera Vota porrige pauperum, Imperatori superum

Praesentet tua dextera, Ut merita det operum

Abstcrgens nostra scelera.

23. Hac de causa sumus nati, 28. Advocata propitia

Hoc nostrum desiderium, In hanc lucem educati

Ad habendum consortium

Cunctorum caeli civium; Fac igitur, simus grati

Deo patri per filium, Qui voluit ob hoc pati.

Cunctorum hie degentium, Audi vota, mater pia,

In te semper sperantium

Nobisque fac propitium Natum tua dementia,

Qui se donans in pretium Alta promisit gaudia.

24. Lacrimal' um dulcis potus Assit meo cordi vere,

Per te intus ut commotus Mea queam mala flere, Et amore fac fervere

Me, ut tibi sim devotus, Quem conspicio siclanguere,

Da, sitiam in te totus.

29. Nostra tu es bona mater, Nos quoque tui filii,

Natus tuus noster frater; Ad vos fugimus conscii, Quia non sumus inscii,

Quod, quae vultis, facit pater; Date, ut hostes impii

Nos non premant neque ater.

25. Valle in ista fuisti,

Unde mundo lux est orta;

Gloriosa mater Christi, Hac lumine me conforta Tuo, quae es vitae porta,

Succurrens misero tristi Gaudia nati reporta

Filii, quem genuisti.

30. II los servatis iugiter,

Qui diligunt vos dulcius, Aut pandite certe iter,

Per quod incedant tutius ;

Nulluni credo suavius, Ob quod ad vos suppliciter

Propero, ut quantocius Cursum agam feliciter.

655

31. Tuos araas et protegis, Quos vis tibi famulari,

Tu Palladis fortis aegis, Stella, portus hoc in mari, Ducens Deo salutari,

Quos confoves atque regis ; Fac nos in te contemplari

Et in vultum samrai regis.

36. Converte nos potens cito, Nam, dum voles, conver- temur ; Haec spes nostra in te, scito ; Age, ne malis gravemur, Ab hostibus deterremur, Deficiemus subito

Contreraiscit iamque femur Dono gratiae sopito.

32. Misericordes vos estis

Super cunctis peccantibus ; Eripite, quos potestis,

De inferorum domibus ;

Procul a nostris mentibus Pellatur culparum pestis,

Ut tandem in caelestibus Immortalis detur vestis.

37. Et ideo iamiam terras

Miseras nostras aspice.

0 directrix, quae non erras, Hostemque nostrum deice, Nos solare magnifice,

Nam patimur iages guerras, Fortes in bello effice,

Gloriae impetrans arrbas.

33. Oculos fers columbiaos

Lustratos lumine puro, Hos defige in nos binos,

Qui quatimur iugo duro;

Assis nobis bic pro muro Servans nostros sensus quinos,

Ne volvamur in obscuro Intra gurgites marinos.

38. Iesum nobis fac placatum Antequam sit peccamine

Corpus fomite foedatum, Quo aggravantur animae, Mortisque in examiue

Sentiamus laeti gratum, Qui crucis in certamine

Piavit nostrum reatum.

34. Ad vivum fontem sitiont Fessi in solitudine,

Accedere sed nescinnt Hebetati formidine, Mortis amaritudine,

Quam horrent ac refugiunt ; Hos leva de putredine

Malorum, quae inficiunt.

39. Benedictum salvatorem,

Nobis datum pro peccatis, Praecave, ut stillet rorem

Hie de fönte pietatis;

Vos, rivuli ubertatis, Fundite in nos liquorem,

Ut per vos potati gratis Culpae vitemus ardorem.

35. Nos coneives caelestium

Cor gerimus, quod esurit ;

Una voluntas omnium, Quae coneepit et parturit Foetum. ex quo daemon furit

Mundusque movet proelium, Adversatrix caro urit;

Exstingue flammas litium.

40. F r u c t u m date, quo fruamur

Gustu eius cum sapore, In vos amore trabamur

Sugendo corde et are;

Quam clementer pio more Nos servatis, ne laedamur,

Ut dueti vestro dulcore, Ubi estis, vos sequamur!

656

41. Ventris partus amabilis

De te velut sol exiens, Genetrix venerabilis,

Advenit mundo oriens ;

Qui post ad patrem rediens Yeluti rex mirabilis,

Suis dona elargiens, Gaudens scandit visibilis.

46. Exsilium nunc sustinent

Damnati mortis legibus, Quos vincla culpae detinent

Detrusi in carceribus;

Adest iudex in foribus, Quem non latent, sed eminent

Acta plena eriminibus, Ex quibus poenae imminent.

42. Tui nati grandis Status;

Scan den s tribunal dexterae Euax nimis exaltatus

Est, quem lactasti ubere ;

Ora, ut suo munere Nostros bic tollat reatus,

Qui cuncta habet regere, Ostendens pro nobis latus.

47. Ost ende ob haec ubera

Ad placandum tuum natum Pietatisque viscera,

Ne videamus reatum;

Finem quoque da beatum, Ne laedat mors damnifera

Exsolvens nostrum reatum Reforma pacis foedera.

43. Nobis ibi degentibus

Dona larga tu largire,

Succure impotentibus Nee nos dimittas perire, Nato tuo fac servire

Nos tibi obsequentibus, Ut postmodum introire

Possimus in caelestibus.

48. 0 clavis caelum reserans, Turris David eburnea,

Nubes ardorem temperans, Granum purum in area, Regna regens aetherea,

Aegris salutem operans, Per te lux surgit aurea,

Ros et imber refrigerans.

44. Post te quaerimus currere In odorem unguentorum,

Defunctis confers vivere, Cella odoramentorum, In regione vivorum

Vergente mundi vespere Para loca beatorum,

Ad quae nos fac conscendere.

49. Clemens mundi imperatrix,

Quam laudat caeli curia, Angelorum reparatrix,

Te decet laus et gloria;

Ut vis, disponis omnia, Post Dominum gubernatrix,

Per te reis fit venia, Divorum munerum datrix.

45. Hoc semper est, quod optamus, 50.

Assequi vitae bravium, Tibi, mater, supplicamus, Adauge vota cordium

Carnisque supercilium Legi mentis substernamus,

Post buius pugnae taedirm Ut gloriose vivamus.

0 Venus, dea amoris,

Soli Deo summe haerens,

Rosa immensi odoris, Lignum vitae fruetum gerens, Lucifer radium ferens,

Sol exurens vi ardoris, Tuo amore cor maerens

Accende intus et foris.

657

51.

54. Maria, maior, maxima Creaturarura omnium,

Summo principi proxima, Assistens iuxta filium, Sanctis cunctis es gauclium ;

Mulierum pulcherrima, Esto mihi refugium,

Virtute potentissima.

55. Amen, precor, tu largire, Mater regis angelorum.

Ne permittas me perire In conflictu vitiorum, Sed dirumpe vincla horum.

Antequam sit dies irae, Ut ad gaudia sanctorum

Per te possim introire.

56. Laudes huius dictaminis Praesenta parens genito,

Patri ductu spiraminis Fine claudens cum debito Et da, ut corde dedito

In hoc campo certaminis Merear vitae merito

Palmam beatitudinis.

Orat. ms. Parisiense saec. 16/ie. Cod. Parisiu. 3639. 2, 8 parenti. 3, 4 habet is. 19, 5 depresso. 38, 2 sit examine. „Fratris Iohannis Tisserant." Als Kuriosum sei beigefügt, dafs im rRepert. Hymnologicum'- Chevaliers dieses Reimgebet als Dichtung eines „Johannes Lissarant" ausgegeben wird. Der gleiche „Lissarant" darf noch weitere sieben Mal ebendort als Autor einer „Salutatio" aufmarschieren. Die sieben Salutationes sind Bruchstücke des einen Reimgebetes „Ave genetrix" (Nr. 427).

Pia semper es miseris

Impetrans indulgentiam, Tui sunt, quos decreveris

Praestans misericordiam ;

Ad sempiternam gloriam Admittes, quos volueris;

Oro tuam clementiam, Me dirige in superis.

52. 0 sanctorum lux amoena,

Decus naturae humanae, Summe fruens luce plena,

Ut aurora surgens mane,

In carne rutilans plane Et anima tarn serena

Sicut de te credit sane Fidelium plebs egena.

53. Dulcis genetrix Domini,

Certe dicere audeo, Quod tuo magno nomini

Data est virtus a Deo,

Potiorque sit sub eo, Nam angelico agmini

In culmine empyreo Praesides atque homini.

Berichtigungen und Zusätze.

Nr. 1, S. 4. Str. 2, 1: genite Dens (statt: geniti Deus).

Nr. 69, S. 78. Vers 103: saxo (statt: Saxo).

Nr. 71, S. 85. Str. 3, 4: Portant puellae (statt: quellae).

Nr. 137, S. 188. Str. 8, 3: Tu quoque (statt: Tu quo).

Die Hymnen des hl. Ambrosius unter Nr. 5 und 7 (Splendor paternae (ßoriae u. Deus Creator otrmium) finden sich, um eine noch ältere Quelle als die schon benützten zu erwähnen, im Psalter, et Collect, ms. st. Augustini Cantuariensis saec. 7/s. Cod. Londinen. Vesp. A. I.

Für „Primo Deus cacli gloJium" (S. 100) ist die ältere Quelle, Collect, ms. Hibernicum saec. 9. Cod. Capit. Colonien. 106, bereits erwähnt; die Varianten aber bleiben besser für den Band der „Epilegomena" aufbewahrt. Ebendort werden Nachträge zum „Salve regina,, (S. 318) zeigen , dafs der Zusatz ..mater" misericordiae schon im 14. Jahrh. vorkommt.

Dreves, Lateinische Hvmnendiehter. II.

42

Inhaltsverzeichnis.

I. Iudex Auctoruni.

Seite

1. Alcuinus Flaccus, Abbas s. Martini Turonensis 152 159

2. Alphanns I., Archiepiscopus Salernitanns 329—338

3. Arnoldus Heimericius, Decanus Sanctensis 644 649

4. Aurelius Ambrosius, Episcopus Mediolanensis 10 21

5. Aurelius Prüde ntius Clemens 22 46

6. Beda Veuerabilis, Mouachus Virimundensis 96 116

7. Bernhardus Morlanensis, Monachns Cluniacensis 423—482

8. Caelius S e d u 1 i u s 53 60

9. Ekkehardus, Decanns st. Galli 271—279

10. Eugenius III., Episcopus Toletanus 89 95

11. Florus, Diaconus Lugdunensis 210—218

12. Fulbertus, Episcopus Carnotensis 280 289

13. Godescalcus Lintpurgensis, Praepositus Aqueusis 339 369

14. Godescalcus, Monachns Orbacensis 219 22S

15. Goffridus Vindocinensis, Ablias ss. Trinitatis et Cardinalis s.

Priscae 404-407

16. Gualterus Wiburnus, Krater Ordinis Minnram st. Francisci . 630 644

17. Guido de Basochis, Cantor Catalaunensis 507 527

18. Hartmannus, Abbas st. Galli 250—263

19. Heribertus a Rothenburg, Episcopus Eistadiensis .... 290 296

20. Herimaunus Contractns, Monachns Augiensis 308—319

21. Hermannus Iosefus, Canonicus Steinveldensis 536 544

22. Herradis, Abatissa Hohenburgensis 493 498

23. Hilarius, Episcopus Pictaviensis 3 9

24. Hildebertus de Lavartino, Archiepiscopus Turonensis . . . 408 422

25. Hildegardis, Magistra Montis st. Ruperti 483- 492

26. Iacobus Caietani de Stephanescis , Cardinalis Diaconus st.

Georgii ad Velum aureum 624 629

27. Iohannes Fidanza Bonaventura, Cardinalis Episc. Alba-

nensis 558—582

28. Iohannes de Garlandia, Magister Studii Parisini 545—558

'-".*. Iohannes Peckham, Archiepiscopus Cantuariensis .... 592 616

30. Iohannes Tisserandus, Frater Ordinis Minornm s. Francisci . 650 657

31. Leo IX., Romanus Pontifex 302—307

32. Magnentius Rabanus Maurus, Archiepiscopus Moguntinus . 180 209

33. Magnus Felix Ennodius, Episcopus Ticinensis 61—69

34. Marbodus, Episcopus Redonensis 388 403

35. Meropius Pontius Paulinus, Episcopus Nolanus .... 47 52

36. Odilo de Mercoria, Abbas Cluniacensis 297 301

37. Odo, Abbas Cluniacensis 264 270

659

Seite

38. Orricus Scacabarotius, Arehipresbyter Mediolanensis . . . 617—623

39. Othlo, Monachus Emmeramensis 320 328

40. Paulinus II., Patriarcha Aquilegiensis 126 151

41. Paulus Diaconus, Monachus Casinensis 117 125

42. Peregrinus, Monachus Hirsaugiensis 499 506

4i. Philippus de Grevia, Cancellarius Parisiensis 528 535

44. Katpertus, Monachus Sangallensis 237 244

45. Reginaldus Cantuariensis, Monachus st. Augustini .... 370 387

46. Sedulius Scottus, Scholasticus Leodieusis 229 236

47. Theodulphus, Episcopus Aurelianensis 160 166

48. Thomas Aquinas, Frater Ordinis Praedicatorum 583 591

49. Venantius Fortunatus, Episcopus Pictaviensis 70 88

50. Walahfridus Strabo, Abbas Augiensis 167 179

51. Waldrammus, Monachus Sangallensis 244 249

II. Verbaliiidjßx.

Adae carnis gloriam . . . . Ad caeli clara non sum dignus Ades pater supreme . . Adest dies laetitiae | Iucundus Adest dies optata socii . . Adest dies sanctus Dei . Adesto Christe cordibus . Adesto Christe vocibus . . Ad insultus aequoris . Ad Odelrici praesulis . . . Adonai magne Deus | Heli . Adoro te devote latens . . Ad summi regina thronum . Ad te polorum conditor . Aestimavit hortulanum . . Aeterna Christi munera [ Aposto

lorum

Aeterna Christi munera | Etraar

tyrum

Aeternae lucis claritas | Nos Aeterne rerum conditor | Noctem Agnes beatae virginis . . Agnoscat omne saeculum Ales diei nuntius .... Alma Deus trinitas quae Alma redemptoris mater quae Alme confessor meriti potentis Alme Deus rerum caeli . . Alme pater natos memora . Alpha et O magne Deus | Hei Alta res magnumque bonum Amore Christi nobilis | Et filius Angele qui meus es custos . Angustae fragilisque domus Angusta vitae tempora . . Animarum spes lapsarum Anni novi reditus [ Nova Anni voluto tempore . . .

Seite

8 148 44 298 510 192 114 110 551 620 413 589 628 214 533

19

19

596

11

15

85

23

98

317

514

217

627

409

185

14

379

420

67

440

509

298

Annua sancte Dei celebramus Ante saecula qui manens Apostolorum gloriam | Hymnis Apostolorum passio [ Diem Apostolorum supparem . Arbiter omnitenens rerum Ardua spes mundi solidator A solis occasu usque ad A solis ortu et occasu A solis ortus cardine . Assis Christe dapes nunc Assis ergo bone Deus Assit iam nobis dementia Astra polorum cuncta chorique Audi Deus quid te reus Audite caeli audi tellus Aurea iam resonsnt Aurea lux terrae dominatrix Ave flos virginum soror Ave generosa gloriosa Ave genetrix Maria j Dei veri Ave Maria gratia pl. | . .

Gratiam

Ave praeclara maris Stella Ave regina virginum | Ego Ave virgo mater Christi | Q

pudore

Ave virgo qua caligo . . Ave virgo quae origo . . Ave vivens hostia | Veritas

Beata Christi passio . . Beatarum feminarum | Virgo Beate martyr prospera . . Beatus ille qui procul vitam Benedictio summae trinitati Benedictio trinae unitati . . 42*

Seite 241

4

108 17 18 183 237 274 340 58 158 417 326 170 384 365 261 240 293 486 650

363 313

395

631 471 434 597

569 444 35 49 315 315

mo

Seite '

Benedictes Dominus Deus Israel 346

Bona mater per quam frater . 480

Caeli enarrant gloriam Dei . 344

Caeli porta per quam orta . . 437

Caelo ferunt Ambrosium . . 65

Candentem segetis novae . . 332

Cantemus Domino Deoque . . 190

Cantemus Domino socii ... 53

Cantemus socii Domino ... 53

Carmina nunc festis psallamus 261

Carmina psallere voce lyra . . 187

Carus abunde Caraune nites . 286

Cervus ut ad fontes sitiens . . 114

Chorus novae Ierusalem . . . 285 Cbriste cunetorum pariter tuo-

rum 300

Christe cunetorum via lux . . 299

Cbriste decus mundi qui lux es 124

Christe Deus noster benedic . 158

Christe Deus vitae verae . . 330 Christe mearum | Lux tenebra-

rum 220

Christe noster mediator . . . 414

Christe patris veibum qui . . 373

Christe redemptor plebium . . 190

Christe rex regum dominans . 222

Christe salvator hominis . . . 154 Christe sanetorum decus ange-

lorum ll»7

Christe servorum regimen tuo-

rum 43

Christo nato rege magno . . 186

Christo nostra devotio . . . 519

Christo profusum sanguiuuin . 19 Christum ducem ] Qui per cru-

cem 568

Christus ad nostras veniat ca-

menas 259

Christus assistens pontifex . . 535

Christus clausae matris partus 415

Christus redemptor plebium . 190

Christus rex magnus atque . . 393

Clara refulgent huius templi . 144

Claras laudes ac salubres . . 203

Clarent angelici sublimia . . 210

Collaudemus Magdalenae . . 532

Columba aspexit per cancellos . 489

Concinat laetas lyra mentis . 556

Concinit ecce Deus tibimet . . 251

Concurrite huc populi et insulae 275

Conditer rerum omnium ] Spes 646

Confessor aeterni patris . . . 278

Conscendat usque sidera . . . 294

C'onvivas epuli mundos Deus . 269

Corde natus ex parentis ... 25

Criminum mole gravatus ... 91

Crucem pro nobis subiit . . . 569

Crucein sanetam subiit . . Crudelis Herodes Deum . . Crux benedieta nitet Dominus Cultor Dei memento . . Cum gesta Martini loquor . Cum natus esset Dominus . Cum puer Iesus deitate plenu Cum recordor quanta cura . Cum vox sanguinis Ursulae Cur gentes fremuere et inania

Da puer plectrum choreis . . Deus creator omnium | Polique Deus deorum domine . . Deus ignee fons animarum Deus orbis reparator . . Deus perenne gaudium . Deus tuorum Domine . . Dionysio Christus dedit . Dixit Dominus ex Basan Dominum magnificemus . Domus huius maiestatis . Duae Christi simt naturae Dum sacerdotum celebi'ant . Dux sanetorum spes lapsorum

Ecce dies populis micat haec Ecce votis apta vestris . . Egredere Emanuel | Quem . Eia Camena libens nunc . . Eia Victor gloriose ] Qui Emicat ecce dies paschalibus Emitte Christe Spiritus . . En adest Caesar pius . . . En caeli rutilant lumina . En martyris Laurentii . . Et hoc supernum munus est Et miseras et miseros Exsiüta exaltata .... Exsultent filiae Sion . . . Exsurgat totus almiphonus . Exsurge dormis Domiue . Extra portam iam delatum .

Fac nunc quod olim gesseras Fecunda verbo tu virginum *Fefellit saevam verbum factum Felix Augusta civitas . . . Felix per omnes festum . . Feminarum spes lapsarum . Festa (juae magno colimus . Festi laudes hodierni . . . Festum nunc celebre magnaque Festum solemne celebrent Fili David manu fortis . Fit monachus qui papa fuit Fratres alacri pectore . . Fratres unanimes foedere nexili

661

Seite

Gaudeant caeli märe euneta . 232

Gaude plaude clara rosa . . 540

Gaudete iusti niites et pacifici 336

Gaude virgo quae origo . . . 476

Gentibus ignotus Stella duce . 628

Germiue nobilis Eulalia . . . 32

Gloria laus et honor tibi sit . 160

Gloriam Deo in excelsis hodie 127

Gloriam nato ceciuere Christo . 167

Gloriosa sanctissimi | Sollemiiia 303

Grates honos hierarchia . . . 309

Grates tibi Iesu novas ... 17

Gratuletur omnis caro . . . 195

Haec est alma dies sanctarum 230

Haec nostra nobis conferunt . 92

Haec sit sacra doraus .... 158

Has mundi latebras noster . . 331

Heu quam turpe nefas . . . 421

Hie est dies verus Dei ... 16

Hie Odelricus desereus . . . 623

Hi sacerdotes Domini sacrati . 401

Hoc in monte vivo fönte . . 497

Hora qui duetus tertia . . . 569

Hostia viva vale fidei fons . . 598

Huc ad verte libens Pari . 557

Humani generis sator .... 628

Humili prece et sincera . . . 253

Hunc ad montem | Vitae . . 498

Hymnuni canamus gloriae . . 103

Hymnum canentes martyrum . 102

Iam Christus ascendit polum . 65

Iam tidelis turba fratrum . . 258

Iam nunc per omne lux. . . 143

Iam puerum iam summe pater 628

Iam surgit hora tertia | Qua . 12

Iesu Christe Deus noster . . 395

Iesu Christe tili Dei .... 417

Iesu Corona virginum. ... 20

Iesu dulcis et decore .... 542

Iesu dulcis memoria | Sitibunda 579

Iesu largitor veniae .... 577

Iesu lux et rex gloriae . . . 578

Iesu nostra redemptio | Iesu . 580

Iesu patris ingeniti | Virtus . 579

Iesu salutis hostia 577

Iesu via rectissima 580

Illuminans altissimus .... 15

Illuxit alma saeculis .... 106

Imperator magne vivas . . . 176

Imperatorum genimen . . . 246

Inclitae parentis almae ... 93

Inclita sanetorum cum gloria . 200

Inclite martyr ave 646

In Deum vivum exsultet . . . 367

In hoc sacro sollemnio . . 522

In hoc uno Deo vero .... 415

Seite

In maiestatis solio 594

Innovatur nostra laetos . . . 176

In passione Domini | Qua . . 568

Insigne sanetum tempus . . . 134

Intende cjui regis Israel ... 13

Intemerata fide nostrae . . . 332

Inter patres monastici . . . 287

Inventor rutili dux bone ... 30

Iohannis Paulique diem . . . 211

Israel es tu rex Davidis . . . 160

Iure qtiidem praedecorum . . 648

Kyrie rex genitor 289

Laetare caeluin desu per . . 113

Lauda Sion salvatorem . . . 584

Laudate altithronum pueri . . 116

Laudem beati martyris . . . 173

Laudes canamus virginis . . 512

Landes Deo perenni .... 278

Laudes non pigeat promere . 333

Laudes omnipotens ferimus . . 239

Laus fidelis Israelis .... 449

Laus tibi Christe qui es creator 346

Laus tibi Christe sponso sponsae 353

Libera plebem tibi servientem 230

Lucida regna tenens humili . 629

Ludo praeter solitum .... 554

Luge lucis Anglia | Sublato . 525

Lumen darum rite fiüget . . 186

Lnminis fons lux et origo . . 155

Lustra sex qui iam peraeta . 71

Lux aeterna Deus fons . . . Jol

Lux ecce surgit aurea ... 24

Lux fidelis Israelis .... 449

Lux mihi pura Deus .... 213

Lux sanetorum spes lapsorum . 436

Magnificate Dominum . . . 357

Magnificent confessio .... 358

Maiole consors procerum . . 300

Mare fons ostium atque . . . 292

Maria mater Domini .... 399

Maria paenitentiae 406

Maria quaedam nomine . . . 406

Maria virgo virginum .... 395

Martine iam consul poli . . . 267

Martine mundus te colit . . . 266

Martine par apostolis .... 266

Martini renitet en speciosa . . 268

Martyr Christi quem laudamus 524

Martyr insignis sacer et . . . 518

Martyr saneta Dei quae . . . 319

Mater Christi quae tulisti . . 432

Mater Dei per quam rei. . . 453

Mater dileeta dilecti .... 362

Mathias sanetus per electionem 487

Me miserum quid agam . . . 391

662

Seite

Me pater omnipotens .... 213

Michael Gabriel Raphael . . 362

Miles ad castrum properes . . 262

Mire cunctorum Deus et creator 256

Miris modis repente liber . . 141

Missus ad egregiam Gabriel . 390

Multa nos cogit bonitas . . . 334

Nigrante teetam pallio ... 62

Nobis ecce dies ordine eongruo 201

Nostris regina precibus . . . 512

Nox et tenebrae et nubila . . 23

Nunc Andreae sollemnia . . 111

Nunc sancte nobis spiritus . . 19

Nuntium vobis fero de supernio 283

O athleta victor laeta . . . 626

O Benedicte vale mouachorum 157

Oblato Christo studeat sibi . . 324

O crucifer hone lucis sator . . 37

O crux frutex salvificus . . . 559

O crux vivificum quae pondus 376

O cunctarum feminarum . . . 428

O decus o clavi suaves . . . 375

Ödelrici pontificis 618

Odelrico collaetemur . . . . 619

O Deus aeterne mundi . . . 182

< ) Deus miseri miserere servi . 225

O Deus omnipotens nostrae . 159

Ö dulcissime amator .... 491

( ) ecclesia oculi tui .... 490

( ) Euchari inclita via .... 488

O felix papale decus .... 627

O florens rosa Domini . . . 319

O fontis unda perpetis . . . 500

O genetrix Christi quae virgo . 378

O gloriosa domina | Quorum . 513

(> gloriosa femina | Excelsa . 87

O Ierusalem aurea civitas . . 489 O ignee spiritus laus tibi . . O ignis spiritus paracliti. . . O lumen verum quo lux . . . Ö lux beata trinitas | Et vita . O lux beata trinitas j Tres O Maria gloriosa | Iesse . . . O Maria mater pia | Castitatis 0 Maria mater pia | Cunctorum Ö Maria mater pia j Gabrielis . O Maria mater pia | Spiritus . O Maria mater pia | Stirpe . .

O Maria noli flere

O Maria o tu pia |

O Maria vitae via

O Maria vitae via

O Jlaria vitae via

O Maria vitae via

O Maria vitae via | Vitis

O martyr aeterni patris

Fulgeus

Christi . Fidei . Mundi . Virgo .

484 424 595 595 405 465 473 465 466 466 534 479 465 466 466 465 465 278

Seite

Graue quod aeternus per . . 215

Omnes immundi currite . . . 399

Omnes superni ordines . . . 295

Omni die die Mariae .... 427

Omnipotens auetor caeli . . . 175

Omnipotens flamen patris . . 377

Omnipotens genitor qui rerum 181

Omnipotens genitor rerum cui 48

Omnipotens rerum facto r . . 93

Omnipotentem semper adorent . 169

Omnium regi referamus omnes 234

O Nazarene dux Bethlehem 28 u. 42

O parens virgo pariens . . . 547

O pater cleri populique decus . 165

O pater Deus aeterne .... 305

O pater omnium et o rex . . 492

O praecursor ortu cuius . . . 517

O praesul verae civitatis . . 487

O prineeps pacis recolendus . 320

O rector invictissime .... 259

O regina quam divina . . . 442

Oremus omnes pariter . . . 520

< >remus pariter toto de corde . 94

O rex pie o dux viae .... 497

Organuni mentis tibi quaeso . 285

O salus mundi sator universi . 322

( ) salutaris virgo Stella maris . 454

0 sanetarum feminarum . . . 477

( ) saneta virgo virginum . . 395

O veneranda Dei suboles . . 224

O vernantes Christi rosae . . 537

O Victor aeterne victoria . . 645

O Victor bone martyr milesque 645

O virga ac diadema .... 485

O viridissima virga ave . . . 486

O vos christicolae qui iam . . 327

Pangelinguagloriosi | Corporis 586

Pangelinguagloriosi j Proelium 71

Pange lingua Magdalenae . . 532

Pangite caeli reboemus odas . 178

Paraclitus increatus . , . . 415

Pastis visceribus eiboque sumpto 40

Pater da per verbum nobis . . 355

Pater Deus factor meus . . . 383

Peccatrix quondam femina . . 398

Petrus beatus catenarum . . . 141

Philomena praevia temporis . 602

Plus solito coeunt ad gaudia . 34

Praecessor almus gratiae . . 109

Praeco praeclarus sacer . . . 198

Praecursor alti luminis . . . 107

Pritno Deus caeli globum . . 100

Primus ad ima ruit magna . . 53

Primus parens horainum . . . 495

Prompta mente trinitati . . . 272

Protomartyr Stephanus . . . 523

Psallite regi uostro psallite. . 349

663

Seite

Quae lingua possit quis valeat 66

Quam bonuin ecce simul fratres 176 Quam decora es et delectabilis

Quam dilecta Deus mihi . . 157

Quam gravis exsilii i'uit . . . 527

Quantum decet quantum valet 516

Quem terra pontus aethera . . 86

Qui benedici cupitis .... 272

Qui caelos quondam statuisti . 335

Qui cuncta condidit .... 508

Quid contemplaris morior . . 387

Quid est quod artum circulum 25

Quid stas otio quid pugil . . 335

Quid Stephano potentius ... 64

Quid tibi pendenti loquar . . 386

Qui iacuisti mortuus .... 570

Qui pressura mortis dura . . 569

Qui sine peccato 206

Quis possit amplo famine . . 123

Quisquis consilia recta . . . 526

Quod chorus vatum venerandus 206

Quot sunt horae et quot morae 385

Recordare frater pie .... 573

Recordare sanctae crucis . . . 570

Kector potens verax Deus . . 20

Refulgent clara huius templi . 144

Refulget omnis luee mundus . 136

Refulsit almae dies lucis . . . 132

Regi nato quem decorus . . . 511

Regnum tuurn regnum omni um 368

Regum princeps atque virtus . 288

Rerum creator protector . . . 146

Rerum Deus tenax vigor . . 20

Rerum frena tenens conditor . 546

Rerum plasmator Deus . . . 370

Rex benedicte veni visitans . 245

Rex Christe Martini decus . . 265

Rex Deus immense quo constat 89

Rex regum Dei agne . . . . 311

Rex sanctorum angelorum . 242

Sacrata libri dogmata . . . 250

Sacris sollemniis iuneta siut . 587

Salutaris Stella maris .... 430

Salve cohors virginum . . . 494

Salve crux sancta salve . . . 291 Salve festa dies t. v. a. | Qua Deus ascendit v. et a. t. || Ecce

renasc 80

S. i. d. t. v. a. | Q. D. a. v. et

a. t. || Hinc 81

S. f. d. t. v. a || Legibus 81

S. f. d. t. v. a. | Qua Deus il-

luxit 419

S. f. d. t. v. a. | Qua Deus in- fernum vicit et astra tenet ||

Construitura 83

Seite

S. f. d. t. v. a. | || Cortice

de matris 83

S. f. d. t. v. a. | . . . . || Ecce

renascentis 79 u. 82

S. f. d. t. v. a. | .... || gui

crucitixus 84

S. f. d. t. v. a. | . . . . || Qui

genus 84

S. f. d. t. v. a. | . . . . || Tem- pora florigero 83

S. f. d. t. v. a. | Qua nova de

caelo 81

S. f. d. t. v. a. | Qua sacer . . 81

Salve lacteolo decoratum . . 251

Salve miles triumphalis . . . 645

Salve regina misericordiae . . 318

Salve regum sancta proles . . 177

Salve sancta mater Dei . . . 598

Salvete flores martyrum ... 27

Salve tropaeum gloriae . . . 112

Salve virgo alma parens . . 652

Sancte confessor meritis beate 202

Sancte pater iuva nos . . . 246

Sancti Felix et Adaucte . . . 389

Sanctorum meritis inclitagaudia 204

Sanctorum pariter promite . . 199

Sanctum simpliciter Patrein cole 288

Scandit caelum micans telum . 625

Sed cum caris meis cunctis . 418

Sedenti super solium .... 593

Sedimus ignotos diraeBabylonis 51

Serpens antiquus vicit in ligno 359

Sistitur in templo puer . . . 628

Sit Dominus tecum semper . . 176

Si vis vera frui luce .... 534

Sol chrystallus aqua dant . . 419

Solem iustitiae regem paritnra 286 Solem Stella matutina. . . .

Solis superni regia .... 548

Sollemnitatem huius devoti . . 244

Sonent regi nato nova cantica 282

Sophia patris Christe magister 208

Speciosus forma prae filiis . . 354

Spes mea Christe rex benedicte 221

Splendor pate.rnae gloriae . . 11

Stella maris quae sola paris . 393

Stella maris singularis . . . 451

Summae trinitatis tres summi . 360

Summum praeconem Christi . 275

Summus et omnipotens genitor 253

Sunt naturae dissidentes . . . 416

Suo rhythmum hunc et hymnum 384

Surrexit quia Christus . . . 190

Suscipe dementem plebs . . . 256

Suscipe sancte pater Aegidi . 515

Talis ac tanti meriti laborem 402

Te beate rex precamur . . . 231

949 U

664 -

Te caelo insertum nobis . . Te homo landet | Alme Creator Tempora florigero rutilant . Tibi Christe splendor patris Tibi laus perennis auctor . Tuque super cunctis benedicta Tu qui de nihilo mundum . Tu qui velatus facie . .

Una magis haec persona .

Universae creaturae . . .

Ut iucundas cervus undas . Ut queant laxis resonare

Ut quid iubes pusiole . . .

Ut virgiuem fetam loquar .

Vatis Cj'priani et martyris . Veni creator Spiritus . . Veni redemptor gentium . .

Seite 627 153

76 207

84 628 282 569

415 394 426 120 227 67

63

193

13

Venit Dens factus homo . . Verbum aeternaliter . . . Verbum altum et profundum Verbum caro sunt unita . . Verbum supernum prodiens |

Nee

Vetus hostis in ine furit . . Vexilla regis prodeunt Vexillum regis venerabile . Victoris agni sanguine . . Victor miles sanetissimus Victor Nabor Felix pii . . Virgo gaude digna laude Virgo mater salvatoris . . Virgo splendens quae transcen

dens

Vita nobis exemplaris. . . Vita sanetorum viaspessalusque Vocibus altisonis Dominum Votis supplieibus voces .

Seite 190 352 413 415

417 74 284 299 647 16 475 548

447 550 171 325 246

Altenburg

Pierersche Hofbuchdruck«r«i

Stephan Geibel & Co.

Analecta hymnica medii aevi. BQ

5253 .A5 v.5P IMS

LIBRARY

i tili i a i m ■* i *

' " (II I I t I I I I * I t:

. i i i ii ti ii int i

iii 1 1 i i i, i i i i

f i t i i>i»iiii^ii»»ii

II t III III I I I I I I t I I 1 71

iwQkM » » » * » *l*c •SÄ.* •!• * *.* * * * I I I I I i § I I I I I i l i 1 i 1 i

Iftl 9 I I I I II I II II 1 > 1

l\i iiiiMimnn>' < ii iiiiHiiiiimm.. i i i i i i i i i i i i i i i i l r * i i

, L

1

;'% ./■• ^

i

i

im

f r r r r c c f i i i ii.ilii.il r t f r tj. t % t 4 i * *ßßjßjßj&m

t ( ( r r ( r t c i i i i «.i.M.*.MLt rif <r444>Ui<Miii <JA*Av-

r r f f <«f« *

( f « 1 4 ( 1

r r r f f r r ff

ff(((( c

homDWi

t « 1 1 f

r < « * 4 r (dl

■-.

■•

.. , ...

1

1

1

1 :

r

1

ii

|

«

1

v i mm m m m i _ .

i t i i i i ii i i n i - 1 1 1 » 1 1 i i r i r i i

i i t i i i i i i I n )

.ui niMinniim

t » i * * * * > ii i

III t t § 9 9 a 19 3 113 9.1 1 1 1

t i i i t i i i i h i t u n n i

99 llllllllll 9 9 11 111 III 9 9 I I II I 9 9,1 3 3 1 1 )

iliiimtiiiiniui) : _ . i i i i i i i i i i i i n n n ) n i