ENS x f LP t vem - i C TEE = M * i ru LE A E E ] rt E - E ' 3 » * a n i * € E j = HI. 3 D * = mm B ; Y E E i - ug í D mn. ue E K + LI » - LU : ” ANN ALES ACADEMLE, GAN DAVEN SIS, MDGCCXIX. — MDCCCXX. ` 4.724. e d MA ANNALES ACADEMIAE GANDAVENSIS, A DIE IV. OCT. M. DCCC. XIX. AD DIEM II. OCT. M. DCCC. XX, | JOHANNE BAPTISTA HELLEBAUT, -RECTORE MAGNIFICO, GUILIELMO LEONARDO MAHNE, SENATUS GRAPHIARIO. GANDAVI, APUD P. F. DE GOESIN-VERHAEGHE, ACADEMIÆ TYPOGRAPHUM. 1821. ? y" à NE RE su rA! F4 "ig. 1 j TA : e AGY JAMA iaa: T ti À e 4 à XIX JIVE TOO X1. ; a j - j J MAIN: dA) LX 32308 M $900 H TAS. TA SA AHOL 7» KR AVHAM DUAL A. OMS Ho CE nis f: 4 PA JTEYSC — mien le | GV A3 kKASOTYL ne KO AO 1:314 [XO TY ONT MULUS À INDEX EORUM, QUÆ HOC ANNALIUM VOLUMINE CONTINENTUR. I. ; ER Io ME. Nomina Professorum et Lectorum Academicorum. Programmata Lectionum in Academia Gandavensi habitarum. . Acta in Senatu. Programma Certaminis Literarii anno M. pece. Xx. indicti, Series Dissertationum Inauguralium tam publice, quam privatim, defensarum. - ; BERN. FRANC. Jos. van WAMBEKE, Oratio inauguralis. Gui. LEON. Manne, Senatus Graphiarii, Prolusio Aca- demica. Commentatio CONSTANTINI WANNAAR. ^h E A . BENEDICTI VAN DEN VELDEN. Te JANI VAN DER HOEVEN. i "c e Tr3udawsl |... bini SE mt € amn à TERE .: : OQ xD ; i : i 2a3* 7 « * + " "$ ^ £ LU utu. = 4 p i - : d " à , £ Y - y ~ 2 J : ^ i ire 3 i - Dt. į = š A Š ^ ` x x à ^ E * » , : e w 0 5 e A Li A + ^ . x 5 x M à T " a E LE M À 5 Hd * i * 7 X ^ à ‘ - J " à € D va 4 7 * * > : : $ &- p: SUE f + Y rà P À ; : * ` r ^ D * à š t = x T 4 M NOMINA PROFESSORUM , (Inde a die wv oc. M. DCCC. XIX ad diem n oc. M. DCCC. XX,) / IN ACADEMIA GANDAVENSI DOCENI MUNERE FUNCTI SUNT. RECTOR. MAGNIFICUS JOHANNES BAPTISTA HELLEBAUT. PRORECTOR FRANCISCUS PETRUS CASSEL. ACADEMLE GRAPHIARIUS s GUILIELMUS LEONARDUS 'MAHNE. A PROFESSORES JURISPRUDENTIÆ ROMANZE ET HODIERNÆ. J. B. HELLEBAUT. J. J. HAUS. ne P. DE RYCKERE. F. B. J. VAN WAMDBEKE. MUAORSTIOAT AVIIMOV ARTIS M ER J. C. VAN ROTTERDAM. iur ROM Ce ONE TN ERU VERBERE. WEN M JF. KLUYSKENS , Prof, e Aja PHILOSOPHIE THEURETICÆ ÆT, LITERARUM. G. L. MAHNE. P J. M. SCHRANT. L. V. RAOUL. DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICAR. F. P. CASSEL. C. F. HAUFF. J. G. GARNIER, + PEAT Y FINONMAUT AS | EWA oS i LEC TORES. C. VAN COETSEM. n AUBERTIN/ OAT BOMU PROSECTOR ANATOMICUS. J. L. BODDAERT. (4 va 4 YN 12 AM F D e CMM SERIES LECTIONUM, Q. D. O. M. B. V., IN ACADEMIA GANDAVENSI ` HABITÆ SUNT, Æ die 5 Octobris MDCCCXIX usque ad finem mensis Februarii MDCCCXX, RECTORE ai + Una JOHANNE-BAPTISTA HELLEBAUT, Math. Mag. et Phil. Nat. nec non Jur. Rom. et Hod. Doct. ORDO JURISCONSULTORUM. . J. B. HELLEBAUT. Lectiones habuit de Fure civili ho- dierno, diebus Lunæ, Martis et Jovis, horà word: Praxim juris tractavit horâ quinté pomeridianá , diebus Lunæ , Martis et Jovis. | Statisticam docuit, diebus Mercurii et Veneris, horâ quintá. J-J. HAUS, Encyclopedid et Methodologié Juris praemissá , Jus Nature exposuit, diebus Lunæ, Martis et Jovis, horá quarté pomeridianá : Jus Publicum et Gentium , diebus Mercurii et Veneris , eem horá: Jus Criminale, diebus Lunæ, Martis, Mercurii et Jovis -horå zertid pomeridianá. P. DE RYCKERE. Institutiones Juris Romani tradidit , die- bus Mercurii, Jovis, Veneris et Saturni, horá octayá matutinà. JIM OTI MDI 231919 r j \ Pandectas ioca est, pud Koroni, Jovi) Veneris et Saturni, horá 4Zecimé. ORDO MEDICORUM. J. €. VAN ROTTERDAM. Pathologiam specialem, symp- tomatologiam et Praxin morborum acutorum docuit, diebus Lu- næ, Martis et Mercurii, horå guint pomeridianá. Porro in Nosocomio Academico Institutiones clinicas ab ini- tio ad finem scholarum moderatus est. Et denique Principia Therapeutica insiitutionibus clinicis adap- tata in eodem Nosocomio, diebus Jovis et Veneris, secundum proprium conspectum, explicavit. J. L. KESTELOOT: Therapiam generalem , Materiam medi- cam, secundum proprium conspectum Gandavi impressum, et Pharmaciam cum methodo concinnandi formulas medicinales , juxta, Pharmacopeam Belgicam, docuit, dibus Lunæ, Martis et Mercurii, horâ undecimá. Therapiam specialem morborum chronicorum et Diæteticam, tradidit, diebus Jovis, Veneris et Saturni, horá undecim. Medicinam denique legalem et politicam , diebus Martis et Jovis, horà quarid, exposuit. - ; F. E. VERBEECK. Diebus Lune, Martis, Mercurii et Jovis, horâ secundd, zfnurümiam , eviisdem diebus, horà ter- iid, Physiologiam exposuit. J. F. KLUYSKENS, Prof. extraord., Chirurgie clinicæ va- cavit, diebus Lun: ,- Martis, Mercurii et Jovis, horâ oca». Tum Chirurgie institutiones prælegit, iisdem diebus , horá rond. Et denique Artem Obsteiriciam, diebus Veneris et Saturni, horà octayd, docuit. — Qui omnes schol in Nosocomio Academico habite sunt. tb» | ORDO PHILOSOPHORUM ET LITERATORUM. G. L. MAHNE. Horà oc/a»d matutiná , diebus Lunz , Mar- tis, Mercurii et. Jovis, Antiquitates Romanas explicuit. Hora zond , diebus Lunz , Martis et Mercurii, Literas Lati- nas earumque Historiam docuit : diebus vero Jovis, Veneris et Saturni, eamdem operam Literis Grecis navavit. J-M. SCHRANT.. Literarum Belgicarum Historiam criti- cam tradidit, diebus Lunz et Martis, horá undecim. Die Mer- Curii, eodem tempore Pondelii duas tragædias celeberrimas, Gysbrecht. van. Amstel et Lucifer, illustravit. Historiam Eloquentie í criticam exposuit , diebus Jovis et Ve- neris, horà unsdecimd. Precepta Stili bene Belgici, sive Eloquentie dedit, diebus Lune, Martis et Mercurii, horá secura. Historiam Patriam tradidit, diebus Jovis et Veneris, horá secund4, sed die Saturni, horá wrdecimé ante meridiem. Denique collocutionibus de Literis Belgicis et exercitatio- nibus oratoriis vacavit. L. V. RAOUL. Horà gecim4, diebus Lune, Martis et Mercurii, Precepta Logices tradidit. Horá wndecimd, iisdem diebus , Selecta Toca ex optimis Scrip- toribus Gallicis cum exemplaribus Grecis et Latinis: comparavit. Horà zer?jd post meridiem, diebus Lunæ, Martis et Mer- curii, ZZistoriam universalem exposuit. ORDO MATHEMATICORUM ET PHYSICORUM. J. G. GARNIER. Diebus Mercurii, Jovis et Veneris, Ma- thesin elementarem , horå secunda post meridiem; diebus Luna et Martis, eadem horá, Astronomiam physicam. docuit. C4) C. F. HAUFF. Diebus Lune, Mercurii et Veneris , horá undecimá , Physicam experimentalem; diebus Martis, Jovis et - Saturni, edem horà, Chymiam tractavit. F. P. CASSEL. Zoilogiam et Mineralogiam , ut et Znatomen comparatam , diebus Lunæ, Martis et Jovis, horá meridiana , tradidit. Botanicam et Plantarum Physiologiam, diebus Lunæ, Mar- tis, Mercurii, Jovis et Veneris, in Horto Academico exposuit. C. VAN COETSEM, Med. Doct. et Lect. Tabularum cli- nicarum in Nosocomio faciendarum et servandarum curam, sub auspiciis V. Clar. Van Rotterdam, peregit. Idem principia Pathologie generalis, diebus Jovis et Vene- ris, horá gwinta, exposuit. J. L. BODDAERT , Med. Doct. Cadaverum dissectionibus, ab ipsis Anatomiæ Professoris lectiones audientibus juvenibus in amphitheatro instituendis, praefuit. FRANCISC. AUBERTIN. Picturam linearem et diagly- phicen, diebus et horis pro studiosorum commodis deinde constituendis, sese traditurum promisit. SERIES LECTIONUM, QUAE, Q. D.:0. M. B. Mos IN ACADEMIA GANDAVENSI HABITÆ SUNT, Ab initio mensis Martii ad medium usque Augustum MDCCCXX , PRORECTORE ACADEMICO , FRANCISCO- PETRO CASSEL, Philos. Natur. et Med. Doct. ORDO JURISCONSULTORUM. B. F. J. VAN WAMBEKE. Lectiones habuit de Jure civili hodierno, diebus Lunæ, Martis et Jovis , horâ soná: Praxim Juris tractavit horà quinté pomeridianá , diebus iisdem. J: J. HAUS. Fus Nature docuit, die Lunæ, Martis Mercu- rii et Jovis, horá 7erzi pomeridianá : at vero Jus Criminale ex- plicavit, horà guart4, iisdem diebus. P. DE RYCKERE. Znstitutiones Juris diebus Mercurii, Jo- vis, Veneris et Saturni, horá oc;ayd , explicavit : Pandectas au- tem interpretatus est horà sepzi;sd , diebus Jovis, Veneris, et Saturni. CRD TT. ! | | HA ORDO MEDICORUM. J. C. VAN ROTTERDAM. JParhologiam specialem, symp- tomatologiam et Puaxin morborum acutorum docuit, diebus Lu- nz, Martis et Mercurii, horá guimid pomeridianá. Porro in Nosocomio Academico Institutiones clinicas ab ini- tio ad finem scholarum horâ septimá moderatus est. Et denique Principia Therapeutica institutionibus clinicis adap- tata in eodem Nosocomio, diebus Jovis et victi. secundum proprium conspectum, explicavit. Jike KESTELOOT. Therapiam generalem , Materiam medi- cam, secundum proprium conspectum Gandavi impressum, et Pharmaciam cum methodo concinnandi formulas medicinales , juxta Pharmacopæam Belgicam, docuit, diebus Lunæ, Martis et Mercurii, horá undecimá. Therapiam specialem - morborum chronicorum et Diæteticam, tradidit, diebus Jovis, Veneris et Saturni, horá undecimá. Medicinam denique legalem et politicam, diebus Martis et jovis, horá Zecizmd, exposuit in Scholâ, quz est in foro fru- mentario. F. E. VERBEECK. Diebus Lunæ, Martis, Mercurii et Jovis, horâ secumdd, Anatomiam, et iisdem diebus, horâ żer- tid, Physiologiam exposuit. J. F. KLUYSKENS, Prof. extraord., Chirurgie clinice va- cavit, diebus Lunæ, Martis, Mercurii et Jovis, horá octavá. Tum Chirurgie institutiones et operationes docuit iisdem diebus , horå oná, Et denique Artem Obstetriciam y diebus Veneris et Saturni , horà oc/2»4, exposuit. — Quæ omnes scholæ in No- socomio Academico habite sunt. (3X ORDO PHILOSOPHORUM ET LITERATORUM. G. L. MAHNE. Horà septimå Literas Latinas earumque Historiam explicare perrexit. Horà octa»d Literis Grecis eamdem operam navavit. ' Horå rond in ‘Antiquitatibus interpretandis progressus est. J. M. SCHRANT. Horá oc/2»4, die Lunæ, Precepta stili bene belgici dedit: die Martis , horà octayá , Historiam Literariam Belgicam tradidit: die Mercurii , horâ septim4 , Vondelii traga- diam , Gysbrecht van Amstel illustravit.. Reliquis diebus, Jovis j Veneris et Saturni, horá sepzimd , Historiam Patrie explicavit. Denique collocutionibus de ZLizeris Belgicis et exercitatio- nibus oratoriis vacavit die et horà solitis. L. V. RAOUL. Horâ :ecimé, diebus Lunæ, Martis et Mereurii , Precepta Logices tradere perrexit , iisque finitis, Metaphysicam docuit. | Horà zzdecimá , diebus Lung, Martis et Mercurii, Historiam Universalem tradidit. ORDO MATHEMATICORUM ET PHYSICORUM. J. G. GARNIER. Diebus Mercurii, Jovis et Veneris , Ma- thesin elementarem , horà secundá post meridiem; diebus Lunæ et Martis, eddem horâ, Astronomiam physicam docuit. C. F. HAUFF. Diebus Lunæ, Mercurii et Veneris , horá undecimá , Physicam experimentalem ; diebus Martis, Jovis et Saturni, eddem horâ, Chymiam tractavit. F. P. CASSEL. Morbo implicitus , scholas habere non potuit. sve C. VAN COETSEM, Med. Doct. et Lect. Tabularum cli- . nicarum in Nosocomio faciendarum et servandarum curam, sub auspiciis V. Clar. Van Rotterdam, peregit, et loco Clar. Prof. Cassel habuit Scholas Botanicas. Idem principia Pathologie generalis , taa Jovis et Vene- ris, horá gwinté, exposuit. J. L. BODDAERT , Med. et Chirur. Doct. Cadaverum dis- sectionibus, ab ipsis Anatomiæ Professoris lectiones audienti- bus juvenibus in amphitheatro instituendis , præfuit. FRANCISC. AUBER TIN. Picturam linearem et diagly- phicen, diebus et.horis pro studiosorum commodis "ads constituendis, sese traditurum pollicitus est, ai , o ori NT AIN SENTE 050 oruissüengue da mod XA L sre[D. PV ovp sb: ist, euoñiogsMERro190f -eyderigiesb 92551 ult irrnblde 2sT0e29ee À! Supis ,eui1sboA rosko | ACADEMEA : a9.I sdrov ui -ings »10159/À ouriom ,muup oTov oupinoG iss. Di IA OCTOBRIS M»PCCC. XXX oof --ibeqmi odrom boe J9eeiudob osage ei10159fI eaoiv ésupilon. 39 , 91331: 99T-TISTIUDETO e; ttérxo Up T99 «SE AX D : 19280q sToÍqxo geti eok'req eito: y 1014 Ex mandato, Cursiorum. Presidis, quum. Rector et, Assessores in. ipsorum. conventum. venissent , Academiae Inspector, recitavit nomina Pr ge ETS qui: m degi Acad. |$;,196. jn, proximum `- annum ectori Assessores adjunçti, es sent : a Cu- ratoribus. Horum nomina erant : Ex Ordine Disc. Math, et Phys. | J. G. GARNIER. Ex Ordine Medico. + J. C. VAN ROTTERDAM. Ex Ordine Juridico. B. F. J. VAN WAMBEKE. memes LEE D 14 8 7 - : Deinde Curatores una cum "Rectore et Assesso- ribus preteriti anni in eodem illo conventu ex Candidatorum senario numero Actuarium elegerunt eruditissimum Antecessorem , Petrum de Ryckere. | à Quo peracto, Senatus Amplissimus habitus est , in quo Viri Clar, J.. M. Schrant, ab augustissimo Rege designatus Rector Magnificus, Petrus de Ryckere, Actuarius, atque Assessores solenni ritu in verba Legis Academica jurarunt. Denique vero, quum, mortuo Rectore Magni- fico, J. B. Hellebaut, Prorector) FJ PI Cassel vices Rectoris agere debuisset, sed morbo impedi- retur, quominus Orationem recitare, et reliquas Prorectoris partes ipse explere posset; G. L. Mahne ; Actuarius, Prolusionem Acadeiniéam: ficitavit? vic- tores juvenes præmiis debitis ornavit, novum Rec- torem allocutus , eidemque de munere suo gratu- latus est, atque, fi nità novi Rectoris ' responsione, concionem legitittie dernisit. 1015971 (PROGRAMMA: "EC mme à D if LA, y hi r* Dj . r 4 à , K 4 > E - . * CERTAMINIS LITERARII, À RECTORE ET SENATU ACADEMIÆ GANDAVENSIS , MENSE OCTOBRI A. M. DCCC. XX, INDICTI. — e$ —À Ex Augustissimi E Cm (d. xxv Sept. MDCCCXVI, N. 65, a S. 140 ád $. 148), a Rectore et Senatu Academiæ Gandavensis proponuntur omnibus Academiarum Belgicarum civibus hæ quæstiones: AB ORDINE PHILOSOPHIÆ THEORETICÆ ET LITERARUM HUMANIORUM. " w Cum in Arithmetica ad digitationem , in Mechanica ad simpli- cissimi vectis leges, in Astronomia Physica ad stateram, in ceconomia politica ad rerum valoris ideam, in musica ad cor- poris sonori resonantiam omnia referri possint: C2) Quæritur, num in animæ facultatum studio omnia quoquead principium unicum referri queant , unde, per varias transforma- tiones, aliæ ex aliis animze facultates oriri ostendantur. Observandum autem , facultatum theoriam sedulo hic a theo- ria idearum distinguendam , nec potentias animze productrices , cum earumdem productis aut effectibus permiscendas. Operz pretium erit, ad illustrandam theoriam , pauca de prin- cipii et systematis definitionibus præfari. H. Quandoquidem Cicero Tusc. Qu. 1. c. 1. dicit: " Meum sem- per judicium fuit, omnia nostros aut invenisse per se sapientius y quam Graecos ; aut accepta ab illis fecisse meliora , quae quidem di- gna statuissent , in quibus elaborarent ; quæritur, 1.9 , Quasnam potissimum artes ac doctrinas Romani dignas judicaverint, in quibus elaborarent: 2.? , Quinam illarum praecipui cultores fue- rint: 3.9 , Quatenus hi ipsi in singulis illis artibus et doctrinis aut Grecis anteponendi, aut æquiparandi, aut postponendi sint. AN , r ELA" AB ORDINE DISCIPLINARUM MATHEMATICARUM ET PHYSICARUM. Y: Supponantur in uno eodemque plano tres circuli sibi invicem ex- terni, quorum centra sint O, O' et O" , quorumque radii R, R et R" : supponantur etiam tangentes exteriores tum. ad circulos Q et O' , quae priorem O ad puncta T et T', posteriorem vero O' ad t et f! contingant , iùm etiam ad circulos O et O" , quae priorem O ad T" et T" , alterum verd O" ad t" et i” contingant : istae tan-. gentes determinabunt in circulo O duas chordas contacts TT ei (3) T" T" , quae concurrenz in puncto M et in utroque circulo O' et O” chordas contacts tt' et 1" 1" , productae in N concurrent. Si tunc ducitur recta NM, demonstrandum erit puncta intersectionis P et Q, hujus rectae NM cum circulo O esse puncta contactás duorum . circulorum, quorum alter tres datos concavitate contingit , alter vero conyexitate. Quacrenda etiam erunt duo reliqua puncta con- tactás utriusque circuli tangentis. Deniquè hujus constructionis modificationes sedulo investigandae sunt , dum datorum circulorum tum centrorum positio , tum radios rum magnitudo, variabilis supponitur. ` Constructiones è legitimis Geometriae elementaris principiis de- ducantur necesse est. | H. "Theoria generalis Analytica tuborum achromaticorum, quo- rum lentes objectivæ vel e duobus vel e tribus vitris composi- tæ sunt, et comparatio effectüs lentis unius cum lente alterius generis, utriusque diametro, distantia forali vitrisque oculari- bus suppositis æqualibus. HI. Quæritur specimen Physiologiæ comparatæ inter cryptoga- mas et phanerogamas plantas. AB ORDINE MEDICORUM. Dwandoquidem variarum partium organicarum phlegmasiae , ra- lione diversae illarum structurae et vitalitatis modi, diversa offe- runt symptomata, ad praxin scitu summe necessaria; quaeritur , Recensio praecipuarum doctrinarum, quibus pathologi, impri- mis nuperrimi , phlegmasiae theoriam exposuerunt. C4) AB ORDINE JURIDICO. ` Quinam fuit apud Romanos-in criminibus publicis proce- dendi modus, et quomodo hic differt a procedendi in criminibus ratione , quz in Codice Instructionis Criminalis prescripta est ? Commentationes , Latino tantum sermone conficiendæ, et alia, quam ipsorum auctorum, manu describendæ, ante diem xv Junii A. M. nccc, xxr. auctorum sumptibus, ad Academic Actuarium mittantur. Præterea singulis Commentationibus in- scribatur lemma, cui addatur schedula obsignata, Auctorum nomina continens , inque exteriore parte eodem lemmate conspi- cua, — Præmia vero, e Regia munificentia victoribus decreta , distribuentur primo die Lunæ mensis Octobris A. M. DCCC. xxi. Motion "SERIES - | DISSERTATIONUM INAUGURALIUM, IN ACADEMIA GANDAVENSI " DEFENSARUM, ^" "^^ " Inde a die XXX. Oct. MDCCCXIX ad diem XiT Aug. MDCCCX. D. xxx Oct. MDCcccxix ,..DissERTATIO de Congruentia Nature virus Syphilitioi et Blennorrhagici ,. publice, defensa a Jon. Jos. VAN DB LAER, Hercano, pro Doctoratu Medicinæ. — idem Chi- rurgiæ Doctor creatus est d. XII Febr. MDCCCXX. . D. xx. Nov. MDCCCXIX , DISSERTATIO de Inflammatione in genere , publice defensa a BENEDICTO GuisLENO KiINDT , Tiletano, pro Doctoratu Medicina. D. xxvii Nov. MDCCCXIX , DISSERTATIO. de dolore Physico , de- fensa privatim a PETRO CEUTERICK, ex Oycke, pro Doctoratu Medicinz. - D. 1y Dec. MDCCCXIX , SPECIMEN de Vomitu .Cruento , publice defensum a J. THEODORO VAN DER DowckT, Aldenardensi , pro Doctoratu Medicinæ., D. xxvi Febr. Mpcccxx , DISSERTATIO de Scorbuto, defensa privatim a J. P. M. DE MERSSEMAN, pro Doctoratu Medicine. D.xxi Aprilis Moccexx , DisseRTATIO de Contractu Reditus V'italitii , publice defensa a CAR: LrBBRECHT , ex Ingelmunster , M Doctoratu Juris Rom. et Hodierni, st ER LE CS ES 4 ET Xu 33 TUI €i € Feet — (yog Ro —Á D. xxi Aprilis MDCCCXX , DISSERTATIO de Ascitide, defensa privatim a Can. Jos. BALISAUX | cc Montigny-le-Tilleul in Hannonia, pro Doctoratu Medicine. AENA D. iu Junii mpcccxx , . DisSERTATIO/de Usuris ; pu lice, defensa a LUDOVICO DE SOUTER , Iprensi , pro "Doctoratu Juris Romani et Hodierni. Ux i D. xxiv Junii-MDCCCXX , SPECIMEN. de Lethalitate vulnerum in . i j E genere , publice defensum a PETRO JosEPHO GossE, Rothnacensi, pro Doctoratu Medicine. j D. 1 Julii MDCCCXX, DISSERTATIO, de . Febribus intermittentibus et precipue nostratibus , publice defensa a BENEDICTO JOANNE VAN OvERLOOP, Ascano , pro Doctoratu Medicine. D. viu Julii MDCCCXX , DISSERTATIO de Concursu ad Delictum , secundum Jus Hodiernum,, publice defensa a FERDINANDO D'Hoor , Gandayensi , pro Doctoratu Juris Romani et' Hodierni. e D. xi Julii MDCCCXX , DissERTATIO de Aetiologia morborum cuique aetati maxime familiarium , publice defensa a FREpERICO Lupovico Joos, ex Kieldrecht, pro Doctoratu Medicine. D. xv Julii mpcccxx, DISSERTATIO de Conatu Delicti , publice defensa a FERDINANDO LE FEVERE, Gandavensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. D. xxii Julii wpcccxx , DissERTATIO de Hydrocele per effusio- nem , defensa privatim a Jon. PETRO PAMBRAT, Caroloregio , pro Doctoratu Medicine. D. xxix Julii wDcccxx , DISSERTATIO de Juribus Auctorum , pu- blice defensa a CONSTANTINO FIDELI AMANDO WANNAAR , Hagae Comitensi ; pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. ~D. 11 Aug. MDcccxx , DISSERTATIO de Animi pathematibus €o- rumque -in corpore effectibus , publice defensa. a ROMANO -EUGENIO Manor, Aldenardensi, pro Doctoratu Medicine. i (5) D. 111 Aug. MDcccxx, DISSERTATIO de Donationibus conjugibus factis , nocendisque liberis, secundum Jus Hodiernum , publice de- fensa a FERDINANDO JosEPHO LE GRAND , Montensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. D. 1v Aug. MDcccxx, DISSERTATIO de Multifaria emeticorum actione , in corpus humanum , praeter emesin , publice defensa a Jon. PETR. XAv. ALoysio Kocx, Coloniensi , pro Doctoratu Medicina. D, 1x Aug. MDcccxx, DISSERTATIO de Litterarum Cambialium Exactore, publice defensa a. Jou, BAPT. MINNE , Gandensi, pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. D. x Aug. MDcccxx , DISSERTATIO de Collationibus , publice de- fensa a CAROLO EUGENIO DE BusscHERE, T'horaltensi, pro Doc- toratu Juris Romani et Hodierni. D. x1 Aug. wDccexx , DISSERTATIO de Vi Legum Belgicarum in territorio alieno , publice defensa ab HENRICO Tack, Purnensi , pro Doctoratu Juris Romani et Hodierni. D. x11 Aug. MDccexx, DISSERTATIO de Typho nostrate , publice defensa a Jac. JOH, DE ScHEPPERE, Gandensi, pro Doctoratu Medicina. — do B. F. J. VAN WAMBEKE ORATIO DE LEGISLATIONE UNA, PRO GENIO ET MORIBUS POPULI ORDINANDA. HABITA GANDÆ VIL die mensis Februarii anni MDCCCXX. CUM IN ACADEMIA GANDAVENSI ORDINARIAM JURIS HODIERNI PROFESSIONEM AUSPICARETUR. ACADEMLÆ CURATORES, VIRI NoBiLissimi! LA BONARUM ARTIUM ET DOCTRINARUM PROFESSORES, CLA- RISSIMI COLLEGE! CoMMiLITONES SuAvissiMI, CARISSIMI! Vos DENIQUE OMNIUM ORDINUM AUDITORES HUMANISSIMI! Qvo: et quam diversis animi commotionibus me hodie af- fectum sentiam, dum. decessoris togá indutus me coram Vo- bis sisto , dicere plane nequeo. Partim enim gratiæ optimo Regi referendæ cupiditas, partim inopinatus ad pristinos lares reditus meus, et quie inde secuta est cum familià et amicis vivendi redintegrata dulcedo , mentem meam adeo percellunt , ut, quam grave onus mihi hodie incumbat, non ita sentiam, quam quidem oporteat, neque auribus Vestris satis digna pro- loqui possim. Verum, A. H., quamquam hæc ita, ut dixi, sese habeant, nihilo secius tamen video et intelligo , mihi ex augustissimi Regis decreto hodie ad Vos verba facienda esse. Iniquum et injustum foret huic legi obtemperare- nolle. Quod quum a moribus meis plane alienum sit, quod potero, faciam. Vobis- -cum De legislatione und , pro genio et moribus populi , ordinanda , breviter agam. Sed antequam ad id progrediar , Vos etiam atque etiam. rogo , ut animi mei ignoscatis perturbationi , et Vobis ante. omnia. persuadeatis , me non ut gratiam vel glo- riolam aucuparer, sed imprimis ut Academiæ legi satisfacerem , (4) in hanc concionem prodiisse. Favete igitur conamini huic meo, et, qux dicturus sum, æquo ac benevolo animo accipite ! Etsi Belgæ , dato præstantissimæ virtutis , interritæ con- stanti: , et sancti in patriam amoris specimine , tandem Le- gionum Romanarum vim repellere non amplius potuerunt , sed armis Julii Czesaris , ipsiusque successorum, cedere coacti fuerunt; tamen nec libertatis amissio , nec consortium cum victore populo suis emolumentis caruerunt. E fera agresti- que vita ad cultum humaniorem et civilem traducti , paula- tim Romanis moribus et industriæ assueverunt , incertisque, ac sepe impune spretis legibus , excellentissimum , et nun- quam satis mirandum Romanorum jus, tam publicum, quam privatum, substituerunt et amplexi sunt. Tanti ponderis beneficio per aliquot sæcula conservato , | tandem Belge, temporum fato barbararum nationum armis in servitutem redacti , legislationis Romans memoriam per- diderunt : pristinæ virtutis, acquisitæ industriæ et fortunæ, ipsiusque adeo libertatis apud ipsos vestigia evanuerunt. Quid multa? Legibus et institutis Romanis successerunt indigestà Ripuariorum , Salicorum , Burgundionum et aliorum præ- scripta, nihil nisi de prædæ partitione et de pace publicá injus- tissimo modo statuentia. Pro ratione stetit devastatorum voluntas. Porro , quum omnia incerta essent, solum servitium apud Bel- gas certum permansit, donec seculis insequentibus, libertate municipiis restitutâ, ad scientiarum et artium liberalium in- termissa studia cultioris ingenii viri reduces justitiæ practi- cen e legislatione Justinianeá , ( cujus Codices recentioribus temporibus reperti,) moribus ac consuetudinibus cujusque civitatis aut pagi rará felicitate adaptatà, restauraverint. C5) .. De præcipuis et frequentioribus civilium transactionum ne- gotiis præceptiones et regulæ, à bene meritis viris ita insti- tutæ, tacito senatuüm populorumque consensu sancitæ, et constanti satis approbatæ observantid, in singulis Belgii civi- tatibus et ditionibus. dehinc pro jure communi. et municipali steterunt. . Quum vero nullà legali, et ita tenui admodum et debili jus illud- polleret auctoritate, et a diversis diverso modo doce- retur; civium frequentid, mercaturà et publicâ privatâque for- tunâ, in Belgii provinciis incredibiliter amplificatis, Princi- pum, et nominatim Caroli Quinti Augusti, Albertique et Isa- belle curá et providentià, pro diversis civitatibus et pagis collectum, sanctione regiå munitum, ut vim legum, in di- versis juridictionibus observandarum haberet, publice promul- gatum fuit. | ' Ex co jus publicum et privatum ad certum modum redac- tum, atque ex diffusá Consuetudinum copiå optima quæque ac maxime necessaria cujusque regionis incolis prodita sunt. Jamjam magistratuum et jura et officia explanabantur: personarum sta- tus, tutelæ, pacta dotalia, conjugalis communio, formæ et testamentorum effectus stabiliebantur: jura successoria, alia- que omnia, seu qui ad acquirendum dominium, seu qua ad conservandum pertinent, paucis enucleabantur: et tandem dubia vel omissa, ex decreto Principum, sanctioni inserto , secundum juris scripti, scilicet Justinianei , praecepta declara- bantur resolvenda. — Fateor lubenter , Orn. Aud., juris statutarii diversarum Belgii regionum codices, ita conscriptos maximum pro justitiá dis- tribuendà commodum attulisse. Effecére etenim, ut quod an- tea paucis notum, jam universis innotuerit: ut, quod non nisi per testium turbam et multis dispendiis probaretur, nunc C6) | TO. simplici allegatione scriptæ, et publicatione suffultæ consue- tudinis, pro jure staret, etsic injudicando certus quidam ordo rerum paulatim appareret, qui stabilitate saltem , Si non unifor- mitate, dotatus videri posset. i Neminem historiæ patriæ.memorem effugiet, in diversis ci- vitatibus provinciarum Belgii, singulisque adeo pagis , jugo barbarorum solutis, et e servitute in libertatem adductis , to- tidem fere respublicas, supremum toparcham recognoscentes , esse constitutas, quze non solummodo rem suam legibus et propriis mediis curarent, sed et sepissime armis contenderent. Jus consuetudinarium nil igitur nisi statutorum cuique Rei- publicz propriorum fuit compilatio, Hinc patet, jus tale unius non semper alterius regionis juri consonuisse, et non tantuni pro diversis diversa, sed etiam discrepantia et statuta con- tradictoria enunciasse. Innumeris id citationibus mihi haud difficile esset probare: sed ne prolixior vestrá abutar benevo- lentiâ, dumtaxat aliqua ex præcipuis Consuetudinibus excer- pam: et quidem pro rei momento ea, quz de successionum et connubii juribus in illis disseruntur. Sub Gandavensi et aliis passim Flandriz pagis et territoriis, . quz pacta, post futurarum nuptiarum repromissionem, et ante nuptias , inita erant, stante thoro, per conjuges innovari , prohibitum: Lovanii autem, et Bruxellis, conjugibus, com- muni assensu talia pacta, non unice per testamentum, sicuti Antverpiæ, sed et per alias quascumque inter vivos conven- tiones, non immutare, et modificare solum, sed et rumpere concessum. : In urbe Gandavo alter ex conjugibus alteri süperstas'; non solum dimidiam bonorum mobilium partem obtinebat, sed in adquisitis immobilibus usufructu gaudebat dimidiæ illius par- tis, quæ prædefuncti conjugis heredi ex iis obveniret. Bruxel- COX lis vero ,.ut et Lovanii, cuncta mobilia, mobilibusque vi sta- tuti adnumeranda, lucrabatur, eratque :prædefuncti hæres, mobiliaris ut dicunt et necessarius, haereditatis æs alienum, imo ultra vires, solüturus. ! - Lovanii tamen uxor mariti, si placitum; non | maritus uxo- ris hæreditatem dimittebat. Gandavi , naturali hærede defi- ciente, uxor, quibus se debitis maritus obstrinxerat j in se.non recipere frustrà tentavisset. . Jus repræsentationis. in -collateralibus, promiscue in Flan- driá receptum , speciali Lovaniensium statuto omnino pro- scribebatur. . Sed. non necesse, Orn. Aud., ut ex aliarum provinciarum consgetudinariis legibus discrepantiam confirmemus: quz Flandrie nostre proprie. itidem sufficient, ut de illà nullum supersit dubium. Gandavi, mulieri sui juris, et matrimonio solutze bona sua immobilia alienare ad libitum: in Alostano pago id non nisi assumpti Curatoris ope licitum erat. Ut jam dictum Gandavi, sicut et Aldenardæ, Cortériaci, Alosti, Teneramundæ, vir et uxor, rupto thoro, et e san- guinis : ; herede desiderato, sibi invicem heredes erant. neces- sarii. Sub Franco, ut ajebant, Brugensi, uxor nullo in eventu ultra vires tenebatur. , seseque ipsa, dummodo bona, quæ mo- riente marito exstabant, ut communia, sic et propria, credi- toribus offerret, ab omni debito liberabat. . Sufficiant hæc exempla. Ex iis, quz. dixi, unicuique con- stare arbitror, diversa, quz vigebant pro diversis Belgii re- -gionibus municipalia “statuta, sibi sæpè contradictoria, ple- rumque inter se dissonantia, lites innumeras querelasque inextricabiles produxisse, transactionum et contractuum faci- (8) lititi maximopere obstetisse, et in decisionibus Magistratuum, quibus jurisdicundi munus cómmittebatur, necessarias et in- eluctabiles attulisse discordantias. Ad hoc plurimum contribuére et vix innumerandus in ci- vitatibus et pagis juris statutarii Codicum numerus, et quz irrepserant Commentatorum dissertationes super naturá et ef- fectu , cuilibet prope statuto adscribendis. Hanc quippe si ili admirabili sagacitate sæpius et rará eloquentià materiam apprehenderunt, non tamen semper uniformem de iis doctri- nam ediderunt. Inde plerumque jus dubium et causidicorum opiniones variæ. Neque a vero me decedere putem , affirmando , de unicá questione, an regula, paterna paternis , materna ma- ternis, in certis Belgii regionibus observanda, et quis istius regule in bona immobilia alibi sita effectus , plura scripta extitisse, quam ut decem camelis, si dicto Eunapii uti licet, satis sit virium, ut ea protrahant (1). Quse igitur de Germanicá olim jurisprudentiá, in tractatu de Literatura Juris cap. 6. S t. Homelius , pari ratione consuetu- dinario quondam Belgii juri applicanda: confusum scilicet at- que informe statutorum chaos non difficilem tantum, sed etiam reddidisse incertam jurisprudentiam, et omnem fori usum: neque ullam esse posse firmam et consentientem doctrinam eorum, quæ ex diversis plane fontibus profluxerint (2). (1) Mémoire sur la nécessité d'un code universel et uniforme, lu à la séance de la 2° classe de l'institut de France, le 27 Germinal an 8. (2) Idem de quondam Fœderati Belgii jure statutario testatur doct. D. Tyde- man, in illust. acad.: Leid. antec. — #erhandeling over de wetenschappelyke beoeffening van het regt in Nederland. Leyden, 1819. fol. 28 et 29. Adde que habentur in Sim. van Leeuwen censura for. lib. 4. cap. 23. per tot. item lib. 5. cap. 15, 16, 17 et 18. qu C9) Huic legum depravationi , et ex eå necessarid effluenti malo, ut obviam iretur, una legislatio, unicum remedium, Hc sæ- pius in votis virorum solidá eruditionis famà illustrium fuit. Hi, publice rei commoda , privatis necessitudinibus potiora haben- tes, omnibus sub eádem lege politicá regni constituti incolis, una et jura et officia tribuenda esse arbitrabantur , et nego- tiis, transactionibus et dispositionibus , secundum communem legem peractis, per totum regni territorium pares effectus ad- scribendos esse asserebant. Ast opus hoc, opus vere Herculeum! Et si quindecim ab annis prudentium vota sunt exaudita, si unius legislationis dono fruimur , id eventis numquam renaturis tribuere fas est. Quidquid sit de causis, quibus hodiernam legislationem de- bemus, fateamur necesse est, illam, quatenus presertim de jure civili statuit, in systematis justissimi formam relatam, atque a - summi ingenii , acerrimi judicii, et maximze doctrinz viris con- ceptam sic esse et proditam, ut in rará brevitate, nihil aptius sit, nihil convenientius; in dignitate rerum , nihil elegantius. . Quot admirabiles , uniformi jurisprudentià duce, ex le- gislatione unà dotes, quam constantia et quasi inexspectata bono publico profluére commoda , annorum quindecim ex- perientia docuit: quod si litium numerus, si judiciorum an- fractus adhuc aliquoties deplorandi sunt, id debiti exsolvendi ex parte debitorum impotentiæ, creditorum cupidini, foren- sium procuratorum et causidicorum quorumdam aviditati, adsignandum , ast et precipue materiarum aliquot, quæ in codicibus explanantur, minori cum moribus nostris et genio concordi , id tribuendum esse, et ratio et experientia adserunt. Si enim omne jus aut consensus fecit , aut necessitas constituit , aut firmayit consuetudo (1): si lex est communis reipublice spon- (1) Modest. lib. 1°. reg. l. 40. C 10 ) sio C1); legislatio una, nisi genio utentium etindoli concordet, populique, si non quidem expresso, at saltem tacito assensu comprobetur, non omne, quod sperare licuisset commodum, afferre potest: nec ignorare fas est, legum opportunitates et medelas, pro temporum ratione, pro rerum publicarum con- venientiâ, ac pro utilitatum praesentium consilio mutari qui- dem et flecti (2), ast, nisi notabilis, evidensque utilitas id - suadeat, ab iis, quze moribus recepta, non temere esse deflec- tendum. i152 Ad hzc, "Theodosii et Valentiniani i7 lege 8* cod. de leg. ad- miranda liceat verba invocare : humanum esse probamus , inquiunt, si quid de cetero in publicd privatáque causé emerserit necessa- rium, quod formam generalem , et antiquis legibus non insertam exposcat, id ab omnibus anteà tam proceribus mostri palatii , guam gloriosissimo catu vestro, patres conscripti, tractari; et si universis tam judicibus quam yobis placuerit , tunc legem dic- tari; et sic eam denuo collectis omuibus recenseri; et cum omnes consenserint, tum demum in sacro nostri numinis: consistorio re- citari; ut universorum consensus mostre serenitatis auctoritate firmetur. .... Quum igitur de iis, quz in legislatione hodierná de distra- hendis minorum immobilibus, quæ de communione conjugali et pactis dotalibus, quæque itidem de hypothecis, ab omnis zvi Belgarum boná fide, simplicitate et honestate plura sunt aliena, imo et cuncta, qui ad practices theoriam spectant, huc usque desiderantur; sponte ego concedam, et concedenti (1) Papinian. lib. 1°, def. l. 1° (2) Gellius, noct. attie. lib. 20*. cap. 1*. C 11) inter jurisperitos Belgicos primores annuent, priora non modo immutari, sed et rejici, posteriora suppleri, æquum esse. Non multum tamen absimilis horto benè ordinato, quo inter mille flosculos elegantiores , pauci aut desiderantur, aut remo- vendos esse ætatis vel climatis ratio consulit, hzc legislatio- nis civilis hodiernæ pars seu neglecta, seu ex Galliæ provin- ciis, quæ scripti juris imperium agnoverant, emissa, totius, quod exstat, ordini et dispositioni, et certæ cuidam, si licet dicere, harmoniæ non ità nocet, quominus plerisque huc usque proditis legislationibus utaccuratior, sic et perfectior, reputetur. ~ His omnibus providere, quz desunt, aut quæ moribus nos- tris, genioque minus concordant, labor erit haud improbus. Jam (et ad alterum orationis meæ thema adludere libet ), quibus pupillorum immobilia distrahuntur formis , formæ simpliciores , nec minus tamen aptæ per legem 12 mensis Julii anno mpcccxvi substitutæ, et quod ad cætera attinet, WILHELMI I. Au- gusti, patris patrie, et Regis benevolentissimi (cujus Deus Optumus Maximus dies servet incolumes) de bono publico cure et constanti providentiæ sic fidendum esse unanimes V. V. O. O. profitemur, ut de futurá regni legislatione uni, omnia felicia et prospera, omnium adplausu recipienda augu- remur. — Qus solemnibus hisce dicenda statueram; Aud. Nobill, , Doct. , Orn. , dixi. Sed et pauca viri sanctissimæ memoriæ danda esse sentio. Quem immaturo funere exstinctum lugetis discipuli , et ipse ego inter devinctissimos amicos adnumeravi meos, Foannem- Baptistam Hellebaut. Ille vobis primas jurisprudentiæ semitas à qi 3 ostendit, verbis exemplisque antecessit, et pari facundiá, ut in foro, sic in Academià, Ciceronis oratorem, virum bonum, dicendi peritum, sese probavit. Quem sequar habeo , non vá assequar. " Accedit alter luctus. Iniqua nimis et inexorabilis altero vul- nere rempublicam nostram perculit mors. Cecidit et ipse, non proviso ictu, Ornatissimus Vir Judocus vander Haeghen, hujus urbis, dum res gallicæ stabant, prætor, at nuper dignissimo Curatorum Collegio sexvir adscriptus. Obierunt hic et ille. Nec virtus, nec officia, nec pietas. profuerunt. Sed quid ego hec nequicquam?.... Quin ad melius fatum vocatos, æter- nüm vivere volens et lubens prædicaverim ? At et nobis, pro pietate nostrá, illorum memoriz recordari sit licitum , et dum florebit. respublica nostra Academica , nominibus Foannis-Bap- tisiæ Hellebaut et 3udoci vander Haeghen , incunabula sua illus- trata, letam sese gratamque monstraturam, jam nunc præ dixisse dulce sit et decorum, DIXI. PROLUSIO ACADEMICA, D. II. OCTOBRIS M. DCCC. XX, QUUM PRÆMIA VICTORIBUS QUÆSTIONUM PROPOSITARUM DISTRIBUENDA ESSENT, ATQUE PROXIMI ANNI RECTOR MAGNIFICUS LEGIS PR/ESCRIPTO SOLENNITER INAUGURARI DEBERET, HABITA A GUIL. LEON. MAHNE, SENATUS ACADEMICI ACTUARIO. :"CIVES ATQUE HOSPITES, am "ros NATALIUM SPLENDORE ET MUNERUM DIGNITATE, ! : SIVE 1 BONARUM ARTIUM ET DOCTRINARUM . SCIENTIA ..- | SIVE | hs | : | DISCENDI- STUDIO ET ARDORE, ; oi a A ALIS IN PATRIAM MERITIS ADMODUM CONSPICUI ET PRÆSTABILES ! Soleat Deus omnes , quibus. verba publice "ME sunt, initio orationis sua dicere, sese anxio ac sollicito animo e$se, atque omnino vereri, ut exspectationi auditorum satisfacturi sint. Quod utrum ex re et vero, „an tantum dicis causa, sic fieri so- leat, equidem nunc nec quero, nec euro. Illorum enim vestigia premere, aut exempla sequi, hodierno quidém die minime mihi garrinedipé ait Ost CIETE SR ORADUE f EF mto mmt ect eai opus esse videtur. Vos ipsi, A. H., vel me tacente , ultro intelli- getis, me indulgenti Vestrá nune: inprimis indigere, modo audive- ritis, mihi nil tale cogitanti, et præterea aliis rebus Academicis trac- tandis valde occupato, pridie sub. vesperam modo nunciatum esse, me Prorectoris vices hoc solenni die Academico sustinere debere. Jam igitur, quum ego unus ex illis sim, quibus ad cogitan- dum et scribendum otio ac tempore opus sit, atque ob instan- tem solennitatis celebrandæ diem mihi utrumque omnino defuerit; neminem Vestrüm tam durum et ab humanitatis sensu adeo re- motum esse opinor, ut hodie a me Orationem secundum artis precepta elaboratam exspectet. Quod potero, faciam. Vobis bre- viter exponam, quae ‘superiori anno tum adversa, tum prospera , Academiae nostrae evenerunt. Neque aliud quidquam a Vobis peto, nisi ut linguis animisque faveatis, et nudå narrandi simplicitate meá contenti sitis. In hunc enim locum non escendi, ut deside- “rio meo satisfacerem, sed ut alterius voto obtemperarem, nec ut aliquam gloriam aucuparer, sed ut necessitatis legi obsequerer. Lex Academica, A. H., me, quamvis invitum, dolorem acer- bum renovare jubet, propterea quod mihi necessitatem imponit dilatandi rursus vulnera, quæ tempus coeperat quodammodo obducere et sanare, Initium enim superioris anni Academici morte Cl. Viri, Joannis TICs Hellebautii nobis admodum triste ac luctuosum | fuisse, | neminem quemquam Vestrüm. in dubium vocaturum esse opinor. Tunc re verá vidimus, et luculentissimo exemplo edocti sumus, verissime omnino scripsisse. Ciceronem : » O Jallacem hominum : spem P Jragilemque Jórtünam, " et inanes noś- tras contentiones! Quae in medio , spatio Saepe franguntur a ac cor- ruunt, aut ante in dpso cursu obruuntur, quam portum Conspicere ` (3) potuerunt," — Vix enim Hellebautius Academic magisterium in se receperat, quum vehementiore hæmoptysi correptus intra pau- cas. horas occumberet, licet medici arte:stá succurrere laboranti quovis modo studuerant. Quantam jacturam isto [inexspectato casu Academia nostra fecerit, et quantam vim illius viri obitus ad animos habuerit nostros, ipsinostis, nec opus est, ut denuo repetam, Defuncti mortem sancte et religiose luximus. Debitum honorem. piis ipsius manibus habuimus. Memoriam defuncti nos semper grato pectore usurpaturos esse promisimus. Eaque omnia jure ac merito. fecimus. Quamdiu enim Hellebautius nobiscum vixit, duplicem, quá indutus erat, personam, alteram profes- soris, civis alteram, semper ita sustinuit, semper tam prudenter egit, ut neutra alteri officeret, verum ambæ amice conspirárent. Sed. quum. hzc ómnia. Clar. Colléga noster, Rev. Schrantius , co- piose,.ét.cüm:magná eloquentie.vi, nobis ex hoc ipso loco ex- posuerit, atque preterea multis Vestrüm aliunde satis superque notum sit, quanta optimi Hellebautii integritas per omnem vitam fuerit; nolite mirati, A. Hs, eur is, qui nobis omnibus semper in deliciis fuerit, etiamnum nobis omnibus desiderio sit. Ad hoc autem malum aliæ deinceps accesserunt calamitates.. Nam paucis post mortem. Hellebautii mensibus Academiæ Nobi- lissimus Curator,' Van der Haeghen Van der Crüysse , diem su: premum subito. obiit, Hic optime note vir huic nostre Litéra- rum palæstræ ex animo favebat: ipsius saluti, quantum maxime poterat, studere et consulere cupiebat: quavis datá occasione non verbis, sed factis ostendebat, nihil sibi magis cordi esse, quam Professorum. pariter atque studiosorum juvenum commodis inser- vire, et ad communem, Academic utilitatem ‘aliquid conferre posse. Nec mirum. Sciunt enim ad unum onines, qui hunc virum (4) propius norunt, ipsum sümmü-cürá et sollicitudine; $ummáque fide et diligenti partes in republicá administranda sibi commis: sas semper peregisse. Ut igitur tam bonum , probum et de multis bene meritum virum gratá wee prosequi mihi. equum et justum iomninolvideaturfssnub jo ,31:9931 paou sitüobaoA. sent Porro amisimus morte. Dotai : et “miserabili “Petrum Rooze, hypobibliothecarium , hominem sedulum: et munere suo. fideliter fungentem: quique Bibliothecæ libros, sut: digitos suos; norat, et idcirco, uti antea aliis, sic hoc tempore nobis magnæ utilitati esse potuisset. Sed aliter visum :Supéris: Sit; itaque ipsi: terra levis, et aliis pariter atque mihi viri memoria grata ac jucunda semper accidat! : Denique, in flore juventutis nobis hoc anno tres optimæ spei juvenes erepti sunt, Jacobus Schumann, Luxemburgensis;: Ludo- picus Libbrecht, Tugelmunsterianus, et Franciscus Carolus :Ros: selt, Gandavensis. Qui. juvenes, quanto ornamento : Academiæ nostre fuerint, optime norunt illi Professores, quorum discipliná ab initio scholarum ' nostrarum usi sunt. Quid igitur. de: illis: di- cam? Speremus, ipsorum aninias vinculis solutas corporis: ad coelestes animas evolasse! Optemus; ipsorum quoque in parte verum esse illud veteris poëtæ déni Quem diligunt di ado- lescens moritur! inedia t At quid tandem de isto incommodo Nobis fees A. H., quod non tam. passi sumus, quam quo quidem adhuc laboramus? ‚Uti omnium illarum rerum, qua casu et fortuito fieri vulgo dicuntur, moderamen ac gubernatio magnam. partem a fortunæ ludibrio et temeritate pendent, ita quoque sanitatis conservationem in nos- trå potestate non penitus positam. esse, certissimo exemplo nobis constat. — Dixerit fortasse. quis, Quid hoc sibi vult? Quorsum (5) spectant hæcverba tua? Quale illud est incommodum, cujus te inentionem "faceré aüdimus? Oculos igitur Vestros, H. A., in illam sellam vacuam convertite! Nonne frustra Prorectorem quæ- ritis atque desideratis? Vestro humanitatis sensui diffidam, Ves- tram natûr bonitatem ledam, si de eo vel minimum dubium movere velim. Quid vero illud sit, quod Prorectori nostro acci- derit, nemini Vestrüm ignotüm esse potest, cui Academia nostra cordi sit. Lento ac corporis: viribus inimico morbo laborans hodie , sese cum maxime impeditum sentit, quominus, quod sibi facere firmiter proposuerat, Orationem , quam in lecto suo meditatus est, atque per intervalla conscripsit, recitare, suasque ipse partes agere queat. Quantum inde dolorém ille percipiat, quivis Vestrüm, cui viri ardor notus est, opinor, sua sponte intelligit. Et quantam inde jacturam hodie ad vos pervenerit, nemo me magis sentit ac per- spicit. Oremus itaque Deum O. M., ut Clar. Collega noster cum lesá valetudine quanto ocyus in gratiam redeat, et intra breve tempus lectiones suas rursus instaurare, atque sic juventutis Academicæ commodis denuo inservire queat! ti Atque hec de rebus adversis. Oculos nunc jam convertamus in alteram partem, et videamus, quibus rebus prosperis hzc adversa quodammodo cómpensata sint. -© Duplicis generis bona, partim interna, partim externa, nobis obtigerunt. In bonorum externorum refero censum illos octies mille et quadringentos: florenos, qui nobis ab augustissimo Rege in usum Academic concessi sunt. Voluit Pater patrie Optimus, ut illà pecuniá expendendá supellex librorum Academicorum au- geretur, Nosocomium et "Theatrum Anatomicum necessariis rebus instrueretur, Hortus Botanicus $ua incrementa acciperet, Physicis (6) instrumentis nova adderentur, apparatus Chymicus locupletare- tur, Museum Zoölogicum et Mineralogicum suppleretur, atque in universum aliæ res necessarie et utiles acquirerentur. Quod partim jam factum est, partim adhuc fiet. ih Porro huc cumuli instar accessit melioris notæ telescopium;s quod, quum in hac ipsa curiá nuper omnium oculis expositum fuerit, atque omnium mechanicæ artis peritorum admirationem pulchritudine et pretio suo moverit, mox carissimi Regis plane regiá liberalitate ac munificentiâ Academic nostre dono datum est, et nuperrime, quo tempore ingens illa solis defectio conspicua erat, in observationibus faciendis Clarissimo Collegæ nostro , doc- tissimo Zauffo;, magnæ voluptati et utilitati fuit. Ad interna, qua nobis obtigerunt , bona primum refero, quod ab augustissimo Rege in locum defunctorum Professorum , Helle- bautii et Munchenii , duo alii nominati sunt. Quorum alter, Ber- nardus Franciscus Josephus van Wambeke , Vir Clar. , ordinarii Professoris munus jam. suscepit, et aliquot abhinc mensibus illud habitá Oratione inaugurali auspicatus est : alter vero Georgius Guillielmus Rassmann , Vir Clar. , extraordinarii Professoris pro- vinciam nunc suscipiet, ac prope diem, uti speramus , Orationem suam aditialem habebit. Atque quemadmodum antea jam privatim binis illis ingenii et doctrinæ famá claris viris de professorio mu- nére suo gratulati sumus, sic ipsis nunc iterum publice gratula- ` mur, spérantes et optantes, ut ex utriusque institutione ac dis- cipliná juventus Academica saluberrimos fructus perceptura sit. Alterum bonum internum , quod nobis superiori anno contigit, et quod equidem Academic inprimis honorificum duco, ad ipsos cives Ácademicos spectat. Horam longe maxima pars in addiscendis C7) bonis artibus et doctrinis laudabiliter versata est , Professorumque votis exspectationique satisfecit, nec quisquam eorum, quan- tum scimus; justam de se querendi occasionem ac causam alteri dedit.: Non modo summa concordia et fraternus fere amor inter commilitones exstitit, verum etiam cum reliquis civibus studiosi juvenes nostri tam amice versati sunt, ut cives studiosorum hu- manitatem laudaverint', studiosi civium urbanitatem prædicaverint. "Utinam igitur idém bonum nobis hoc quoque anno contingat !. Utinam veterani hoc item anno tironibus exemplo et factis os- tendant, quam pulchrum, honestum et salutiferum sit legibus Academicis obedire! Utinam tirones veteranorum exempla sequan- tur, et utrique sibi firmiter persuadeant, nihil magis e re lite- ratæ juventutis esse, quam in id incumbere , ut ne eodem tumu- lo, quo ossa ipsorum aliquando tegantur, simul etiam ipsorum vitæ memoria obruatur! Neque profecto cuiquam alteri magis opportuna occasio oblata est, ut memoriam sui ab interitu ser- vet, quam quidem bonarum artium ac doctrinarum studioso. Qui- cunque enim illis artibus et doctrinis operam navat, earumque fines proferre studet, maximam civitatibus utilitatem affert, et ideo quoque sui nominis perennitati consulit. Non modo Histo- ria , illa testis temporum et lux veritatis hoc nos abunde. docet, verum etiam sana mens et ratio idem nos credere jubent. Nonne, ut hoc exemplo wtar, publiea civitatis salus singulorum civium salute nititur? Nonne eo uberiores in Rempublicam fructus ma- nare ac redundare solent, quo major singulorum civium felici- tas est? At liec ipsa civium communionis prosperitas. potissi- mum a pietatis, fortitudinis, pradentie et justitie studio atque cültura pendet, siquidem: harum virtutum adeptione summum bonum ét vita beata contineri merito censetur. Et quum hoc ita (8) sit, quis est qui negare ausit, haram virtutum semina inprimis Literarum monumentis prodita esse? Nonne porro ex Historia scimus , illas civitates pre ceteris felices fuisse; in quibus Litera- rum studia maxime floruerint? Ruit Ægyptus, ruit Asia minor, ruerunt alie terre paulatim in summam barbariem, quie olim viris ingenio et eruditione praestantibus cum maxime florebant. Grecia erat antiquitus omnium fere artium et doctrinarum alma mater et altrix , que hodie fere in obscuritate jacet, atque ex quá sub duro et inhumano Turcarum imperio omnes. doctrinæ quasi exsularunt. Athene erant veluti schola, quc excellentissi- mos in omni doctrinarum genere viros, cultissimos poétas, elo- quéntissimos oratores , eruditissimos philosophos , nobilissimos belli duces , prudentissimos legislatores, sagacissimos rerum pu- blicaruim gubernatores proferrent. At quanam est hodieque illius quondam tam inclyte urbis conditio? Ne umbram quidem pristini splendoris amplius habere omnino censenda est. Quid porro de Romanis, illis quondam terrarum dominis, dicam? Nonne precipue ab eo inde tempore, quo doctrinarum studium, Græci4 captá, Rome coli coepit, Respublica Romana floruit, et imperii fines dilata- vit? Nonne contra vero, quum illæ artes et doctrinæ rursus neglige- rentur, et [talia barbararum gentium incursionibus Literarum lumine magis magisque orbaretur, illa terra in Cimmerias bar- bariei tenebras delapsa est? Nonne ille togatus populus in istis tenebris tamdiu latuit, donec artes ingenue, Constantinopoli a Turcis captá, in Italiam rursus refugerent ? Atque. quum haec, A. H., certissimá historicorum veterum fide nitantur, nec a quoquam sanæ mentis compote serio in dubium vocari queant, quivis, opinor, sua sponte intelligit , ilum , qui Literis et bonis artibus. studeat., -sibi - ejusmodi (91) . vitæ præsidia parare, quibüs patris maximo ornamento et emo- lumento esse possit. — Hoc autém inprimis faceré censendi sunt illi; juvenes, quirin Academiarum scholis suas partes laudabiliter agunt;.aut ad propositas quéstiônes responüent,'ac scriptis com mentationibus: suis ostendunt ; sese sibi hónesto studio viam ape- rire velle ad Musarum sacra , ut Tis TNR aliquando MEN generi prodesse possint. ^ ^^ IT ba. ossi ! Age. igitur, A. CH. , accedamus ‘ad ouia hujus Mb gii partem , ad judiciorum Academicorum recensionem, et praemiorum distributionem; sive, ut aliis ^vetbi$ dicam , videamus deinceps , quid singuli Professorum ordines de: Avete Commentationibus ad propotitaa: questiones: statuerint, | #414409{84 E ons dfi pin + Facultatis-Juridicæ judicium , i deai Seriem Jieoiöyinmi primo recitandum ; his verbis conseriptum', miliique redditum est: » Ad, quaestionem , ab Ordine Juridico propositam , tradita est unica Commentatio , ` indicata. hoc lemmate : La loi est la raison humaine en tant, qu'elle gouverne les peuples. ( Montesq. Esprit des lois.) Haco dissertatio- ita : propositae quaestioni: salisfacere visa “est ob insignem. ,..quam ‘prodit inquirendi! perseoerantiam , cum pari conjurictam: judicandi | subtilitatem , ‘ut, licet? majorem forte stili perspicuitatem et simplicitatem desiderassef Facultas , non dubi- taverit tamen huic praemium assignare. Patuit autem , aperid. sche- dul&, auctorem. esse Constantinum ‘Fidelen Amandum Wannaar , Hagaecomitanum ; qui in: examine , per. legem práeseripto: abunde: 8e scriptorem hujus: dissertationis probapit." T - En igitur , Ornatissime Vir juvenis! hocce honoris insigne , quo magistri. nuper. tui te dignum .judicarunt. Fac, queso, ut hujus diei ac solerinitatis sepius memineris : fac sæpius recorderis , quid Academiæ, quidque augustissimi Regis munificentiæ debeas : ne- A 2 (ae) que -unquam omnino. obliviscaris. illud. Veterum ;, Fingunt unis cuique mores fortunam ! Quod. enim -ubi assidue tecum treputa- veris, certo certius est , te preclaras. illas ingenii dotes:,» quibus. largiter a naturá ornatus e$, non, nisi ad iui ipsius et aliorum. veram utilitatem adhibiturum., et ex bene em studio euhulere - rimos fructus percepturum esse! srogo c ba pilor sain Quod *porro ad Philosophie Theoreticæ:-ét inaishia | Profes- sores spectat, his ad. priorem questionem , De! puerorum" edu- catione et: institutione: apud . Romanos ,. Commentationes quatuor reddite sunt, e quibus, dus pri ceteris dignæ visæ sunt, quarum ratio. haberetur, Victoriæ praemium abstulit. Benedictus van den Velden , Rheno-Trajectinæ Academiæ alumnus, siquidem alterius Scriptionis auctor potius latere, quam nomen suum. profiteri maluit. Quodsi enim. is, cujus. Commentationi hæc tessera ‘erat praefixa, Per angusta ad augusta, nomen suum. edidisset, nec in epilogo significasset , nomen suum non repertum iri in. schedula ; sine dubio victoriam commilitoni dubiam fecisset. Omnino enim fa- tendum est, illum bonum. et. modestum -juvenem , quisquis de- mum sit, omni ex parte Legis Academicæ.Ge 145 satisfecisse , atque ostendisse , se. maximo .cum fructu scholis nostris in: terfuisse. à Jam igitur, quum hec ita, sese babeant, equidem te, Ornatis- sime. Benedicte van den. Velden nomine | Ordinis. nosti. victorem cito atque proclamo:!.Probe nosti, optimé adolescens, unum ex eruditissimis Professoribus nostris verissime scripsisse, » Si libe- beralem ingenii oblectationem quieras, nihil Literarum Huma- niorum studio suaviüs et jucundius; si dignitatis rationem ha: beas, nihil præclarius et magis- illustre; si immortalem nominis famam respicias, nihil certius atque firmius; si denique utilita- (y ` tem publicam spectes, "nihil magis frugiferum ét utilius reperiri posse." Patria porro nostra semper ab exteris nationibus ep? rüm virorüm alma mater et altrix, virtutis sedes, et divinæ pariter atque human: sapientie seminarium habita est. Preterea majores nostri nobis egregia gloriæ et laudis pignora reliquerunt. Hsec prodere, nec tueri posse, noñne tupissimum foret? Quo- cirea te, optime juvenis! oro et obtestor, ut majorum nostro- rüm vestigia premere pergas, nec unquam obliviscaris, te ex illa gente ortum, te ex illis majoribus procreatum esse, qui nihil proter virtutem et eruditionem sibi dulce ac decorum putave- rint, quique ab antiquissimis inde temporibus constantid, fide et ' gravitate floruerint atque eminuerint. Faveat Deus O. M. in pos- terum quoque tuis Literarum studiis, teque felicissimo eruditio- nis atque virtutum. proventu beet, ut finito spatio Academico parentibus , cognatis, affinibus , magistris et amicis voluptati , patrieque ornamento esse possis, et sie aliquando omnium bo- norum exspectationi ac voto. satisfacias ! Tertium premium (nam ad propositam a Medicis questionem nemo respondit) Ordo Mathematicorum et Physicorum assigna- vit Jano van der Hoeven, Academic Lugduno-Batavæ civi, qui, similiter atque bini superiores nominati victores, in examine ha- bito sese Commentationis Zoülogicæ auctorem esse ostendit. Te igitur nunc jam alloquor, ornatissime Jane van der Hoeven , tibique lubens meritoque luculentissimum studii tui premium offero. Perge, carissime adolescens, eadem alacritate illud iter persequi, quod laudabiliter ingressus es, et fac, quum Acade- mie aliquando valedicturus sis, ut illam artis Medicæ scientiam tibi comparaveris, per quam humano generi auxilio et emolu- mento esse queas! (12). Rerum ordo nunc postulat, ut ad Te, venerande Schranti, me convertam. Ab augustissimo Rege nostro, eodemque Academic nostre fundatore; ad honorem magisterii Academici. vocatus. es. Quod igitur bonum, felix, faustum, fortunatum et salutare cum Tibi sit, Amicissime Collega , tum Academiae nostre, id „nobis eventurum ex animi sententia spero, Equidem Te, Prorectoris et Senatüs Academici nomine, Rectorem Magnificum saluto, et il, quá par est, sinceritate opto, ut omnia Tibi bone ex pe- renni Numinis Divini benevolentiæ fonte eveniant, et. sub. Tuis -auspiciis hoc proximo anno Academia: nostra magis etiam floreat vigeatque ! ` Finitis illis, que ex Academicæ Legis præscripto nobis hodie agenda erant, nihil aliud huic solennitati amplius deésse mihi videtur, nisi ut Vobis, Auditores omnium ordinum exoptatissimi ! gratias debitas agam pro Vestro erga Academiam nostram favo- tis et bénevolentiæ documento , quod hodie ' rursus. nobis dédis- tis, et Vos consuetá oratorum formulá dimittam, ^ ^" "^ DIXI. CONSTANT.-FIDELIS-AMANDI WANNAAR, "RESPONSIO AD QUÆSTIONEM, A» ORDINE JURIDICO tool Was. | lao. 4 US 2: ^ ANNO M. D. CCC: XIX PROPOSITAM : — » Queritur. Capitis de Divortiis et Repudiis accurata expli- >» catio » € qua appareat , “quid principes orbis terrarum populi ei » olim de hac materia statuerint , et hodie statuant, ac num quid » Adhuc statuendum supersit.” QUÆ PRÆMIUM REPORTAVIT A. D. I. OCTOBRIS M. D. CCC. XX. AANVAT OTRA ELTE TANT { JA DTE Em nes a à Cehe su ^e age plus légérement , à) . on se contraint moins Fun pour l'autre ; et la ITI AA "na pimi tude. des ENON Tod tel excès, que ce n'est plus qu'un e pàlliée. .. .. . Les enfans en souffrent aussi beaucoup , ils de- Conso meurent. orphelins du vivant de, leur père et de leur mère; et il est bien difficile qu'ils ne soient odieux à l'un 2p deux , et qu'ils ne di Atl le yi LA AE Ve) eil D ut? parti. de Lun ou de > Ferne RUINIS Aot TORUM I pM rue 4, i MASS, LL AE à | € AUS ved Rs Aa OMS. S m oy rs L PAS TRE OA Son ts | tatin tn REESE soi SN flo PE MARIN, SWR , LAM CHI VAH 4E A TIVATAOSTRA MMANT RUE) age vs mellis. ^ satii t6: X. CONS A LODS nue T PROLÉG MENA.” S T. —— $1 sand glorié ductus, in illusiranda de Divortiis et Re- pudiis “materia, mihi persuasum habere possem, me omnibus in dictis esse omnibus placiturum, non procul a summa. arrogantia et insania. quidem abessem. Homines. enim, rarissime. consentientes , atque diversissimis desideriis vilam ducentes ; dissonas circa nos- tram materiam. opiniones amplexi sunt. Quaesitum est, ac quoti- die quaeritur, an Divortium communi. bono faveat, nec ne? Im- mensa | scriptorum congeries: in uiatge: sentendiam variis regio- nibus a medio inde saeculo , et olim. initio. saeculi. decimi sexti , tempore reformationis., apparuit. Dum mea autem scribo, omnes in commentatione intendere conatus exopto, ne quis a me jure merito dissentiat. Cuncta ita disponere elaborabo , ut ex praemis - sis conclusiones , innumerae fluant. Non alia itaque mihi mens, non alius praeest, scopus , quam ut ad utiles cogitationes convertam lectorem... Si doctiores systema, meum adprobant , mihi gratulabor ; sin minus, saltem sibi persuasuri sint, veritatem et salutem ho- minum. in ardua illa semita praesenti | disquisitioni praefuisse. Ezpositis apud diversos orbis terrarum populos de Divortiis ac Repudiis principiis , legibus atque consuetudinibus , inquirendum erit quid in Regno Belgico, quum nova legislatio expectatur, melius statueretur : laudabilis sane: inquisitio , nostrisque | viribus nimis gravis ; fructuosa quoque , quoniam leges ad matrimonium spectantes , $ up yes : "utut icto D ESA i pains stp, ta] praecipuae sunt e legibus civilibus, et fundamentum piii Societatis bene conditae (1); atque familiarum felicitatem et publica com- moda disperdunt vel augent, in quantum sanae rationi et communi utilitati consonant. Minus probabile ideo rejiciens propositum, fir- miorem sententiam: argumentis celeberrimorum authorum, atque ex historia allatis exemplis corroboratam amplectar. Jam ad rem ipsam, quam pertractandam assumpsi , me converto , hanc servaturus methodum , ut prius perpensis scribendae commentatio- nis rationibus, primas Matrimonii e£ Divortii notiones tradam , varias apud varios populos leges de Divortio Repudiove, vel saltem ipso- rum exponam consuetudines ; et tandem earumdem legum effectus ob oculos subjiciam. Hocce modo probare intendo , quaenam hodie- ci- vibus divertendi leges valent, ut tutius ac felicius vitam agant quantumcumque humanae. res unquam. perfectionem. consequentur. S H. — Jamjam patrià' nostra non bello flagrat; terror et dis- sidia solio deturbata jacent; Pax et Amicitiae munera solamen praebent; cives propria mala cum omnium felicitate, et reipublicae gloria commutant. Ad dulciora studia, ad litteras atque. artes nunc animos convertere licet. In magno rerum tumultu circa Jinem pos- ` terioris saeculi, tristissim@ ruind et fragore: repentino res paucae inter alias solae obtinuerunt: animadyersionem : quum bürbaries et insania artium specimina contriverunt ; justitiae sacerdotes expelle- bantur ; probi viri tanquam sceleratissimi, in Joro interfecti , aut in carceribus detrusi fuere: in tam luctuoso rerum staiu, viz aliqui antiquarum legum amissionem perspexerunt (2) ; unde tantus sopor? Quum Romani exteras nationes in suam redegerunt potes- tatem, ipsis Majorum religionem et leges concesserunt : nulla erat revera benignitas, sed prudentia; alioquin victi populi nova aliquando arma, novas dires acquirunt , quibus cultum simul et mores de- (1) Plato, dialog. de leg. lib. 4. — Montesquieu, esprit des lois, liv. 26, art. 11. (2) De quibusdam bonis legibus loquimur; nam plurimi mérito «contemptu: diguæ, penitus et in perpetuum abrogatæ sunt. (5) fendunt... Societas. aut. externo exercitu , aut civili, bello diruitur ; at.-post.. exitium s amor patriae et antiqua. fortitudo repipiscere , vel potius: remanere videntur ; sicque , codex legum, aeternum Ro- manorum. . sapientiae ,aequitatisque . monumentum, , .. principes. atque subditos rexit, quum ipsi solum in historiá vivebant; ita ut vic- ge "e supersint , quanquam cives viribus easdem tueri nequeunt, a $. ni. — Antiquae Jersitan ' leges. Belgarum. 3 qui qim aequita- lem. et bonam fidem coluerunt, revipiscere poterunt : sed illae tan- ium, ii libertatem stabiliunt;. iniquitates etenim et saevitiam prio- rum temporum. spe "ntes , € magna in Europa SERRE EE à 2 bona quaedam 24 sed. sola. bona 2 servare exoptamus. je diversas. dispositiones , haud dubie illae, quae familias com- ponunt , majorem praebent occasionem, utiles exhibendi regulas; . nullae magis ad personarum Jelicitatem spectant , nullae melius sanciu nt principia a, quae morum Jirmant disciplinam. Codex civilis enim. duabus partibus. componitur : quarum ‘una, agitur. de contrac- tibus ; « eorum. principia , quae naturam, et formas. , €t effectus dilu- cidant, aeterna valebunt; a temporum circumstantiis. aliena manent, ac non immerito jus commune omnium gentium: riuncupantur : altera »ero statum personarum ordinat; qué. occasione curiae Rhotomagi verba adferre malumus (5): » L'autre partie des lois civiles, forme » la législation: particulièré et positive de chaque peuple; elle règle » lés droits des pères et des enfans; ceux des époux, le ma. » riage, le divorce, les. successions, les testaments; elle tient » essentiellement à l'ordre. public, il n'y peut être dérogé par Da des. usages locaux, ,-ni par. des, conventions privées: Ja stabilité » des.mariages , V autorité, paternelle , les. droits. de famille, sont » donc les bases de l'ordre social ,. établies, par les, lois civiles." , Initio quoque hujusce. saeculi (tempore:confectionis codicis civilis), leges Jamiliae maxime desiderabantur; illarum fundamenta tanto Jacilius. statuenda erant, quanto latius „a rebus politicis absunt; de (5) Observ. du tribunal de Rouen sur le projet du code civil. (6) Midem euam homines: saepe 'conpeniunt ; quia pauciores libidines et corruptelam propugnare "audent; e contra. rerum politicarum certa- mina animi motus saepius concitant; majores inde - difficultates oriuntur, quominus omnibus gioi leges Poe) Anf uicit consensu recipiantur. p ! A M LE $ CUM LMD 555083 S EUEMIR ^, Su axe, Sous) sv $ IV. — Praecipua lex familiae certe procedit, quae mütrimni constituit Urs MS mutationis c— Cc rs > P arcaricn nostra, ac Volim Romae e principiis ee ae Pied ja nam y oli haec posterior apud Romanos ur tie Jamiliárum tuebatur 5 3 non aliter indissolubilia conjugum vincula in Belgio: incolumes ser- varunt mores. Historiá adhuc comprobatur, quantum duo illa jura bene ordinata in omni tempore, repulsá corruptelá , civibus prae- buerunt concordiam! ` Quam sancta in ` Belgio riostro füére matri- monia , quam. beatam. effecerunt ‘societatem ` privatam , in capitibus de jure Germanorum , et jure antiquo Belgarum, A "quoad Divortia , latius exponemus (4). S V. — Quoniam Divortium magnopere dd fa à en V jj in Fe polest, | ez omnibus, ante dictis patet , non inutile nec. vanum. iie quirere; quid sit. Divortium; . an, e. jure, maturae. „et sana -ratione concedatur ; quae. leges hac. de re olim. exstiterint; quae. regulae hodie rectius obventurae. sint. $ VI. — Ordo naturalis jubet, ut — bakona m popu- dorum, qui velut antiquiores no$cuntur, quorum vera historia pro- pius dpsorum originem et socialem, ut ita. dicam , structuram aut compositionem. collocatur, et in scriptis redacta | invenitur : Judaei certe primi procedunt; alii principes orbis populi, Graeci et Ro- mani, etc. sequuntur. Multa post saecula Imperii Romani moles tandem frangitur et aticritur; barbaries mentes in iisdem regionibus (4) Vide capita V et VIL hujus Gomimentatióis. | 0) obtundit, in quibus tamdiu scientiae nec non artes niagierant; | nepotes . nunquam. Mere superare pios a umgue. mg) tigandos credimus, in tota erë uropa vigentem tm pal n Feitio ibus diù n et; in primo joaitean a BL ANA € di de tés dicendum erit, Superest. quaedam pie ignotos. populo ^ des s praevalentia malrononii jura enarrare ; -— ; t mm aint a "Yaéti hon "i Mns pan sdai ' yeteimà explänemus ; quá. perquisitione apparebit ;: primum : , probos atque incorruptos efficere cives: Set sito otzobizab Shah spas 39 einoiievisedos 23 ."mntodsd ma^ aun E à poor STS msypsrphasH ossi zu fio ssib ffoi ao mio wev o»bs mom təsil o*oscdlo miden mirtoq e 11277 à $0100 &^/mo eom. dotis cildei ro bobos ioetvildo E Stymie rion "nsuibuliloa. enmalooni abirrod ifortur is " itbuo! ipi anne iino onn 19 “ess séeslai ilobar -myilei ies er gA num le ,Josaied 92102 Gamal dieu ou Jü a ti dilamina p EU E lig noA RS = NE SPE LJA c "AN SEX l à ——— Saint het) Lise -Skai arte bsp" GET CARE TES 19411; og *nbulin: pitash Ma: i T ; pow CY 9 ^ (t). o gotie- blaut) 14208923. ME run CUP NE oup, à 13 Da dv o15v Sub noM - Ji 9 LAT Ü 1092 ^ TTE 'endisiv ds vensiqus T1901 929» Omoll .éciois0s autaia "I AFS b x vod gom "éniprol: sətirə 42091490 08 nomma en indio P "€ i adatna" dnooivdi. sese Ponino i ,Iniiors. eNiloinon US 4 va UER ge ur Le: Ty sd inim A is HE SGE poigosa * rein -2 MES S e, ———Á armo me^ Ac imt fnt omoes a ur öl er VA “voile CA sasine Sed omis 19109:) (1) abe i Arosi ie iei | T esee ux T Piihi 3s HISd 510; JE unte) b t i ! -q 8. .dii „Ro sb e joa jT 2 eA do PS A E (amas Juil, sb sat.) dnog A ob Een - --— P 2 C oT sp ei i Jit Tb BA 5 ft HN Joe A … i 58 ss Mises: Art "b. ol ; "nay ue HD Y, Pu . : i Å i. . H 2.08 b AMO , Ron ) Éd ae (8) on?, - WX f ygi 3 tag JUUCAPUT PRIMUM. ™». NATURA MATRIMONII ATQUE DIVORT ET REPUDII. SANS M rti, ) sonate Mets $«£5 5 ^ e TUA í TT Nity y: UNS BA CO MIRO co 20 Ya: -A 65191 Yr ^ 1914 "t SMOSIBTDMYTTSS $5359 5- 451/955 M XD X3 b $1.— MIaiue imgnixerg volumus, qualiscumque. extiterit. ho- minum status ante conditam societatem, quo tempore, quoque modo constituta sit societas prémaeva; tantummodo pro certo habetur, ex conservationis et tranquillitatis desiderio omnia me- diate effluxisse. Haudquaquam mere naturalem primorum tem- porum statum effingere licet: non adeo vere hominum nature oblivisci audemus, existimantes, nos omnes natos fuisse, ut se- juncti horridam incolamus solitudinem ; communitatemque mor- talium indoli infestam esse. Quare enim sanam rationem et sermonem Numen concessisset, si cum nobismetipsis commu- nicare non obligamur? Quare ceteris animalibus adeo superiores sumus? Quá ratione cordibus nostris liberam voluntatem Provi- dentia infudit? Quo aliter tenderet. pietas? Quid adjuvaret bene- ficentia? Quid amor? (1) § II. — Non difficile vero visu est, quo naturali fundamento nitatur societas. Homo sese tueri cupiens , at viribus necessariis orbatus, attamen superbiens, existere longius non posset, nisi sociabilis eveniat, ut omnes sese invicem adjuvent, et quivis propinquum diligat, et nemini noceat (2). (1) Confer. Gaétano Filangieri, science de la législation, liv. 1, chap. 1. — Grotius, de jure belli ac pacis, lib. 1, cap. 4, $ 7. — Puffendorf, jus nat. et gent. (trad. de Barbeyrac) liv. 7, ch. 1, $ 7. Cicero, de off. lib. 2, cap. 12. — JD'Aguesseau, instit. au droit public, 2° part. $ 4. — Caractères de La Bruyère, ch. 10, du souverain et de la république. — (2) c^ de leg. lib. 1. cap. 10. — Seneca de beneficiis, lib. 4, cap. 18. | (9) ; S III. — Quoniam autem societas dividitur in domesticam ac publicam, diversa media intendere tenentur homines, ut legitimá ratione ipsius scopum attingant; aut potius iisdem mediis duos totius communitatis fines implere valent, nempe regenerare atque tueri alios: quod quidem consequuntur nuptiis, et educatione vel institutione. liberorum. Inde quoque sequitur, statum domesticum necessarie. institutum esse, ut homo hominem conservet, sta- tum vero publicum aut politicum, ut augeat familias, simul ac rempublicam. | Quum. nuptie itaque. prescipuum societatis sint fundamentum, omnesque cives eam tueri teneantur, cunctis quodammodo jus- tas ineundi nuptias munus imponitur; optimi auctores idem docuerunt: » Cum autem, ait Cicero, ad tuendos conservandosque » homines, hominem natum esse videamus: consentaneum est » huic nature, ut sapiens velit gerere et administrare rempu- » blicam; atque ut e natura vivat, uxorem adjungere, et velle » ex ea liberos" (5). Leges autem sanciendæ sunt, quibus cupi- dines comprimantur, queque quasi determinatas civibus offe- rant regulas, ut æquitatem colentes, tutius munera privata ac publica impleant; obveniunt itaque leges domesticae seu. privatae, atque publicae. Inter- primas certe matrimonii leges præcipuum obtinent locum, nam nuptie, quanquam. profluunt e jure natu- rali, et non solum procreationem , at educationem conservatio- nemque liberorum intendunt, in omni regno legibus positivis or- dinatæ fuerunt; et quotidie cum 1 dignitate hominis eliam con- ;jungantur oportet. E age c $ IV. — Antequam jus. positivum exponamus, . naturam etve- luti sanctitatém. matrimonii inspicere. non inutile erit. ` Matri- monium haud dubie jure naturali institutum est: jurisperit Romüni id quidem legibus expressere (4). Conjugum enim vo- luntate et consensu, non concupiscenti4 nituntur nuptiæ ; duo ‘à Cic. de finib. bon. et mal., lib. 5, cap. 20. Lib. 1, tit. 2, inst. in princ, — L. 1, $5, ff. de justitia et jure. 2 ( 10) ibi persone æterne junguntur, ‘ut vitam recte degant, sese in- vicem sustineant, nec aliter societatem, quz e rerum natura profluit, consolident. (5). Legislatores Romani idem principium agnoverunt, inler quos Ulpianus: » Nuptias, inquit, non concu- ».bitus, sed consensus facit" (6). | Adeo veteres scriptores e4 Ambuti. erant veritate, ^ut nuptias ubique cum amicitia com- -parayerint, Sive. enim spectes leges utriusque, sive effectus, in his nihil est quod in magno ponas discrimine; preterquam quod in matrimonio maris ac femine, in amicitia: virorum aut feminarum, aut sexüs utriusque consensus est: illa animos mis- -cet, hoc etiám corpora, non solum mentes. Matrimonium a Modestino in 1. 1. ff. de ritu nupt. definitur: » Conjunctio maris » ac feminæ, consortium omnis vite, divini et humani juris ».communicatio." :Amicitia apud. Ciceronem (7) ita describitur : » Omnium divinarum . humanarumque rerum cum benevolentia » et caritate simma consensio." Et alibi, in eodem opere: .» Omnium rerum, consiliorum, voluntatum. sine ulla exceptione » communitas." Seneca in epistola 48::» Consortium rerum om- » nium inter nos fecit amicitia." Que cuncta matrimonii defi- nitioni consonant (8). T | $ V. — Non sola procreatio, sed conservatio "odd matrimo- nii scopus: dicitur; tota etenim societas, ‘non liberis natis, in medio autem familie institutis, perpetuatur. Si liberi parentes non agnoscerent, difficilius quam bruta vitam agerent, aut rec- tius, nequaquam conservarentur. » Z/obligation naturelle, ait Mon- » tesquieu (9), qu'a le pére de nourrir ses enfans, a fait établir »: lè mariage qui déclare celui qui doit remplir cette obligation. — » Cette obligation chez les animaux est telle que là mére peut or- T. 5) Vide S. Augustinum, de nupt. et concup. lib. 1, cap. 11. 6) L. 30; ff. de diversis reg. juris. (7) Cic. in Lælio, sive de amicitia , cap. 6. Confer: Noodt, probabilia juris civilis; lib. 2. cap. 9. 9) Esprit des lois, liv. 25, chap. 2. — Puffendorf , jus nat. et gent., lib. 6, cap. 1, $2. Cu) »: dinairement y suffire: elle a beaucoup plus d'étendue chez les » hommes; leurs enfans ont de la raison, mais elle ne leur vient » que par degrés; il ne suffit pas de les nourrir, il faut encore » les, conduire; déjà ils pourraient vivre; et ils ne peuvent pas se » gouverner. Les: conjonctions ' illicites contribuent peu à la propa- » gation de l'espéce: le. pen qui a l'obligation naturelle de nourrir » et d'élever los enfans, n’y est point alors fixé; et la mére, à » qui l'obligation reste, troupe ‘mille ‘obstacles par la honte, les » remords, la géne de son sexe, la rigueur des lois; la plupart » du tems elle manque de moyens.” Auctores omnes eamdem doc- trinam amplexi sunt; pauci aliquando nuptiarum finem longe a rerum humanarum natura remotum invenire voluerunt; inter quos Condorcet rem fere implicavit; Dos Bonald, quanquam in erroribus sepe versatur, philosophum in illo puncto correxit (10). Etiam Proudhon hac de re dixit(11): » Institué par la nature pour la » propagation du genre humain, le mariage est le fondement de la » société et appartient au droit naturel." Non aliter sentiunt ho- dierni legislatores (art. 205, 212 c. c.); nam, quoniam jubent ut conjuges sese invicem tueantur, et liberos edocéant, propa- gationem generis humani stabilire, et — ge icai communitatis spondere conati sunt [C 2). ($8 VE — Ex germanis illis: principiis: Spin fluit conjugii defi- nitio , que legitur. in dis. dust db. aso» Nuptiæ , “sivé matri- » monium est viri et iiülieris jusza conjunctio, individuam vitæ » consuetudinem continens." Omnia verba ponderanda veniunt: conjunctio appellatur , nam consensu: conficitur, 8i mutua 'enim voluntas abesset, nulla vera conjünetio vocari posset (15); » sic: » que maritum lugere debet uxor; licet nondum! contubuerint" (V4). eaaa vitae" sait at] id est — ien), e commodo- (10) Du divorce considéré aw XIXe siècle , chap. Mr raw 1 inti 11) Cours de droit francais, chap. 22 sect. as V. Toullier ; droit civil, tit 5 du liv. a. (tom. 1, $ 488, 48 ay tme a ——— $8) Du divorce considéré au AT m. astu sect, , 2 * „(par M. Bonald. ) 15) L. 50. ff. de reg. juris. (14) L. 6, ff. de ritu nuptiarum, (05, rum, honorumque communitatem (15); ^ mulier ergo, maritali- bus radiis coruscat (16); individuam consuetudinem , id est arctam ac perpetuam; nam in eo matrimonium a concubinatu distin- guitur; ita ut, quum Divortium lege conceditur, non rene destruatur; lex tantum exceptionem regule adfert. S VII. — Naturá conjugii dilucidatá, facile conclusio oritur, indissolubile esse atque. perpetuum ; quod non solum philosophi, sed poëtæ et oratores tam veleres, quam recentiores, indixerunt, Virgilius in. Æneide libro IV, ait: í » Connubio jungam stabili, propriamque. dicabo , » Omnes ut tecum meritis pro talibus annos » Exigat. oee s «+» eio «+7? (ag). Tacitus de Moribus Germanorum, domesticam prosperitatem invenit in vinculo indissolubili: feliciores, et quidem magis sapientes appellat civitates, quarum ; virgines semel eligunt ma- ritum; tum revera corda explicant, ut votum conjugis im- pleant : virum non. aliter quam animam accipiunt. » Denys- » d'Halicarnasse, inquit Dus Maleville, donne les plus grands » éloges à ces ‘lois plus anciennes de Rome, qui interdisaient le » Divorce; il regnait, dit-il, une harmonie admirable entre les » époux, produite par l'union inséparable des intéréts.^ Qui, Di- vortium postularunt, indissolubilitatis preceptum agnovere; curia suprema cassationis, quanquam divertendi optabat: faenlistamis adhibuit : » Le Mariage est une société perpétuelle dans son vœu.” Codex etiam civilis id insinuat art. 304, nam liberi hæreditatem parentum acquirunt, ipsorum tantum interitu, quasi nunquam existitisset Divortium. — » Tous ces articles (du titre du Divorce) » attestent combien. le Divorce est contraire à l'essence méme du » mariage, Quelqu'effet que fasse l'homme pour dissoudre le nœud » qui unit un mari et une femme, la nature lui résiste, et le » maintient malgré lui. Ces deux étres, quand une fois le nœud » est serré par. l'existence. des enfans, ne peuvent plus devenir \-(15) E. 1. ff. eod. tit. ÿ (16) L. 8. ff. de senatoribus. (17) Confer quoque Opidium, lib. 5 trist. eleg. 5. (15) étrangers l’un à l’autre. Ils conservent ensemble. des relations nécessaires, des devoirs réciproques et indispensables, que la loi elle-même est forcé de maintenir et de commander. Les titres de Pére et de Mere entretiennent inévitablement les idées de Mari et d'Epouse 5 si l'une et l'autre se remarient , si l’un et l’autre. ont des. enfans d'un: second mariage ; ces deux unions ne for- ment point deux familles distinctes, mais véritablement trois fa- milles: mélées ensemble... Les enfans du premier mariage forment entre ces nouveaux époux une sorte de famille qui se. rattache aux deux autres puisqu'ils -ont des freres: dans chacune d'elles , et l'on ne sait plus où est la tige commune. Comme Lont. trés- bien dit MM. Portalis et Siméon, au conseil des cinq-cent et au » conseil des anciens : le Divorce opére moins la dissolution réelle » des Mariages, que la confusion des familles” (18). Antequam codicis auctores leges civiles sanctioni præbuerint, |. omnibus argumentis, que in Divortium scribebantur, palmam dare coacti sunt (19), et nisi inviti divertendi facultatem propter temporum circumstantias concessére (20). ( hioa ` Ob, plurimas huc usque allatas. rationes, scriptores perpetuum declarant connubium; inspiciatur præsertim Puffendorf, jus nat, et gent. lib. 6, cap. r, $ 20; et notas à Barbeyrac, eod. loco. Grotius (21) probare voluit, nature non repugnare; ut matrimonia dissolvantur ante mortem. unius: vel. alterius conjugis: attamen argumenta in eum facile retorquentur; nam Christus Divortium vetans, non novam “condidit doctrinam, primam vero restituit; si Judei némpe dimiserunt uxores, id ob cordis duritiem: a legis- Jatore -concessum fuit; itaque Domat dixit (22) +- » Il faut remar- » quer que la loi divine était donnée à un peuple dur et grossier. » (dure. cervicis, Exod. 52, v. 9; durissime cervicis, Deut. 9, "uv gy vU y vy EL b M 19) V. Discours prélimin. du projet du cod. civ. franc. 20) Maleville, sur le cod. civ. , tom. 1, pag. 241. — Toullier, droit civil, tom. 2. $ 668, pas: 52. (édit. de Brux.) faa De jure belli ac pacis, lib. 2, cap. 5, $ 9. 22) Lois civiles, liv. 1, tit. 6. (io) Pandectes françaises, vol. 4. ( 17* édition), sur l'art. 304 du code civil. (14) » v. 6); et qu'à cause de leur dureté, elle: tolérait de certaines » choses que la loi naturelle défendait assez, ainsi, par exemple, » cette loi écrite souffrait le Divorce et le permettait (Deut. 24 , v. 1.), » quoique ‘contraire au droit naturel, et d cette union si étroité que: » Dieu a lui-méme formée entre le mari et la femme; et dont il est » dit qu'il n'est pas permis aux hommes de les séparer (Math: 19, '» v. 5-85; Genes. 2, v. 25. )" Idem auctor alio loco: » Æinsi » le Mari et la Femme étant donnés l’un à l'autre de. la main de » Dieu qui les unit en un seul tout, que rien ne peut séparer, on » ne peut jamais (npa un mariage ivt a été une fois feet » légitimement" (25). T Omnes: gentes ors ud secutee sunt sententiam : Lucretia , honore sexüs amisso, supremum sibi attulit diem, et omnis populus: Romanus in Tarquinios crimen vindicavit (24). Susanna mortem” subire :maluit, quam adulterium :committere (25); Æbi- melech nxorem“ Abrahe , Saram nempe, 'sororem. ejus credens, abstulit; at ipsam alterius conjugem chyuosnpasi statim marito remisit (26). j ^ Nonne dictis nostris corruit, quod celebris auctor perhibuit, Divortium tantum repugnare, si a tertio quodam pendeat; id est, si alter (ut pater mariti vel uxoris) quam unus conjugum nup- tias dirimere valet (27)? | ldem tamen scriptor alio loco (28) probat, magis rerum nature obstare, a femina nuptias dissolvi, quanquam a parte tum viri, tum uxoris, inhoneste procedit Divortium aut Repudium. S VIII. — Attamen sectatores dissolutionis aiunt: leges civiles conficiunt matrimonium ; quare ‘etiam dirimere non. possent et uxori, vivente primo "marito, ob legitimas causas secundum concedere? Leges civiles vero connubii consequentias tantum ordinant, bonaque conjugum dirigunt. Conjunctio a natura pro- 25) Traité des lois, ch. 3. Ë 24) Hist. rom. de Rollin, (vol. 1), liv. x, art. 7. — Révolutions romaines ar Vertot, liv. 1. (25) Dict. hist. de Feller, v°. Susanne. 26) Genesis, cap. 20. (27) ma re à espr. des lois, liv. 26, ch. 3. (o8) Idem, ibidem, 1 liv. 26, chap. 7 (015) cedit, contractus a jure civili et gentium; a jure gentium, quia ab omnibus „populis: receptus est; a jure civili, quia apud quam- cumque nationem. variat, vel saltem variare potest, et secundam jus civile. conficiendus est, ut nuptiæ justos obtineant effectus ; quam distinctionem continuo peritissimi instituerunt auctores (29). :» Tout ce qui regarde le caractère du mariage, sa formé; la ma- -» niére dele contracter, la fécondité qu'il procure, qui a fait com- -» prendre à tòus: les peuples qu'il était l’objet d’une bénédiction t» particulière: qui n’y: étant. pas toujours attachée, dépendait de -» certaines grâces supérieures z> tout cela est du ressort de la reli- .» gion, Les conséquences de cette union par rapport aux. biens, » les avantages réciproques; tout ce qui a du rapport d la famille :» nouvelle; à celle dont elle est sortie, à celle qui doit naître; ^» fout. cela regarde les lois civiles; susua.. il suit de-là que c'est *» ë la loi de la. religion à décider si le lien sera indissoluble ou "»'zion , etc." (30). deren yr quoque — bupéaë ordinandas -essé legibus civilibus (51)... ^ qs "Quamvis divortium maxime mature obstat, apud siis tamen populos introductum fuit: antequam ideo varias: legum- Slationes perserutemur, rectius serit Ne E tradere notionem "ocis"Bivorti ed "Repudit 49 bi 9 y oioM, 5 * US X. — Divortium appellari potest: » Dissolutio matrimonii , » utroque vivente conjuge." Sicque vocatur ‘in gloss. in can. 1. XXXII. q. 7. Pothier in Pand. Just. lib. 24, tit. 2; art r, "N^ à, ait: » Potest definiri divortium, legitima viri et mulieris » separatio, hoc animo facta, ub nunquam réintegretür matri- » monium. - Jürisconsultus Gaius originiéin yocis probet: » Di- tn loy #4 7 (29) annoi, tract. y% regia in matrim. potest. — Van ne de matrimo- ^ nio. — Pothier, traité du contrat de mariage, part. 1, ch. 5, art. 1, N° 15 et 16. — Pandectes franç., chap. du mariage, sect. 6. —' Proudhon, cours de droit francais, chap. 22, sect. i, — Toullier; droit civil, $ 488 ad 494, liv. 2. (vol. 12 Far de Bruxelles. ) R Montesquieu , . esprit. des lois, liv, 26 , Chap, 12 et 12.- 31) De jure mat, et gent. lib. 6, cap. 1, $ 5. (16) »'vortium , Znquit, vel a diversitate mentium dictum est, vel -5' quia in diversas partes eunt, qui distrahunt matrimonium" (32). "Vel potius, ut ‘alii malunt: a divertendo seu divortondo, nam Cicero: dixit, Diportia aquarum; et Livius, Diporiia itinerum (55). Sécundum Andream Vallensem discrepat divortium. a repudio , quod illud inter virum et uxorem tantum. fieri dicatur; repudium vero sponsae remitti videtur, et im uxoris personam non absurde cadit; sunt hec verba legis 101, S 1, ff. de verb. signifie. Fu- turum matrimonium repudiari potest; non recte vero divortisse dicitur sponsa (54). Aliam differentiam, et quidem meliorem in- : venimus; nempe divortiun mutuá conjugum voluntate fieri debet, et repudium a solo unius vel alterius partis contrahentium ar- bitrio pendet; sagax auctor id sequentibus verbis exposuit : ^» Tl y a cette différence entre le Divorce et la Répudiation ; que le "» Divorce se fait par un consentement mutuel à l’occasion d'une » incomptabilité d'humeurs; au lieu que la Répudiation se fait par » la volonté et pour l'avantage d'une des deux parties, indépen- » damment de la volonté et de l'avantage de l'autre" (55)... Divor- tium aliquando sumitur duplici sensu: 1° pro diremptione matri- monii, quoad foedus et vinculum et revera in eo consistit; 2° pro separatione a thoro et mensa, id est quoad cobabitationem ,. du- rante tamen matrimonii vinculo; id vero improprie divortium nuncupatur. (36). Diximus in divortii definitione: 1° separatio, quia maxime ne- cessaria est, ut perduret divortium; » Si enim inconsulte calore » alque. preecipitantiá,, cujus plerumque poenitentia , comes. est, » repudium missum est, ac brevi uxor revertitur; divertisse. non » videtur; eo quod, quidquid calore iracundiæ vel fit, vel dicitur, » non prius ratum est, quam si perseverantiá apparuit judicium "T a] ) L. 2. princ. ff. de Divortiis et Repudiis. w V. Paratitla decretalium, 4ndrew Vallensis, lib. 4; tit. 19, r Aon L. 191, ff. de verb. signif. — Andreæ Vallensis paratitla , oco laudato, Montesquieu, espr. des lois, liv. 16, chap. 15. "Andree F'allensis , paratitla decret., ib. 4, tit. 19, $ 1 in fine. (7) » animi fuisse (57); unde et tunc jurgium magis ac fribisculum vel » frigusculum, quam divortium appellabatur apud Romanos" (58). 2» Diximus: legitima separatio ; nam matrimonium , quoniam sanctissimus est MEVS Y nisi jugtissimis | dirimatur causis; strictum jus observandum est, velut imperatores Theodosius et Valentinus jubent: » Consensu, aiunt, licita matrimonia posse » contrahi, contracta HOn misi wiisso répudio dissolvi præcipi- » mus; solutionem etenim matrimonii difficiliorem debere esse » favor imperat liberorum" (59). — 5» Ut nunquam reintegretur ; si iieii et repudium, etiam lege permissa , > mala plurima: proereant , ét minime moribus fa- vent, quid eveniret tandem, si sanctitate nuptiarum spret4, dimittere, recipere et rursus dimittere conjugem liceret? Qua- propter Montesquieu sequentia observavit: » La loi des Maldives » permet de reprendre une femme qu’on a répudiée : la loi du Mexi- » que défendait de se réunir sous peine dé la vie: la loi du Mexique » était plus sensée que celle des Maldives ; ‘dans le temps méme » de. la dissolution elle songeait à l'éternité du mariage, au lieu » que la loi des Maldives semble se jouer également du mariage et » de la répudiation. La loi du Mexique n'accordait que le Divorce : » c'était une nouvelle raison pour ne point permettre à des époux » qui s'étaient volontairement séparés de se réunir"? (40). . Primis materie notionibus expositis ; nunc jura positiva diver- sarah gentium conscribendi momentum venit. Per plurima, per- spicuitatis gratiâ, capita jrogtétitonu ut sensini ad hodieftám perveniamus legisiationen! egol | MOIN í td E) Lutte 2-4 i " 4 Il p L. 5. ff. de Disortis et Repudiis. — L. 48. ff. de div. reg. juris antiqui. Voet, ad ff. lib. 24, tit, 2, $ 1. 7 39) L. 8. princ. cod. de repudiis et judic. ei vm sublato. 40 "rn e lois, liv. 16, art, 15. s | 1144] i ' UUL à B : ( 18 ) "CAPUT SECUNDUM, ^ "^ JUS MOSAÏCUM. ft S X. — Primi inter orbis terrarum. populos, Judæi, diu ante societatis bene condite notitiam, non exceptá Grecid, tum pu- blicas; tum privatas leges, hominum. dignitati. magis consenta- neas, obtinuerunt; attamen cupidinibus etiam, ducti perfectionem assequi haudquaquam potuerunt, imo optimas ibidem institutio- nes detrudere, consuetudines recte. rationi contrarias | sancire cogebantur legislatores. Providentia quodammodo ipsam gentem gubernabat; Judices saltem et populi Duces mediate à Summo Numine per, prophetas consilia et agendi mormas recepta civi- bus tradidere. Ab initio enim rerum sancta vigebant conjugia ; flagitia autem. nationis, nimia iniquitas in proximos, .ac praecipue in uxores, voluptates atque levitas tandem primævam castitatem sustulerunt : tunc nuptias dirimere concedebatur, donec, plurimis elapsis seculis, christian4 doctriná prohibitum sit. repudium , quum jam cives sanioribus. imbuti preceptis ; heilige rectas morum ordinationes custodire valebant. S XI. — In cap. 2, Gen. v. 23 et 24, prima æternitatis matri- monii vestigia apud Judæos invenimus (1); nam postea permit- titur disais ante mortem uhius vel alterius coujugum, sed -. solum ob rationes juris politici aut saltem publici; me securitas publica turbaretur. : Viri enim contemptu uxores persequentes, si alias ducere non potuissent, incredibile auditu, irá propulsi (1) Confer epist. Pauli ad Eph. 5, v. 51. — Et epist. I. Pauli ad Cor. 6, Ve 16, 17. ( 19) ipsas interficere sape non. dubitassent;. barbaries morum inso- lito modo inereverat; homines severitate quasi celebres propriam dignitatem conimunitatisque scopum omnino: :dignoscebant.. Apos- tolus. Mathæus eamdem. rationem. adducit. in cap. 19, v. 84 » Quoniam Moyses ob duritiem. cordis vestri permisit vobis di- » mittere uxores vestras; ab inilio autem. non fuit, sic? Marcus in cap. 10, v. 5: » Jesus ait, ad duritiem cordis vestri scripsit » (Moyses) vobis preceptum istud,” (2) Dein a legislatore quidem concessa est divertendi libertas: » Si acceperit homo uxorem , » et habuerit. :eam,..et mon. invenerit gratiam ante oculos ejus » propter aliquam . fœditatem , . scribet libellum. repudii, et dabit » in matin-illius, et! dimittet éam de domo su4” (5). Scriptori- bus -stabilitui fuit ob solam sterilitatem à viro uxorem. dimitti possé, aliamque duci (4). A plurimis Judeis divortium intende- batür, quanquat pauca in historia, tam sacra quam. profana, exempla. reperiuntur per spatium 700 annorüim; anetitiieli tan. tum. extraordinaria facta enarrantibus, > 555 5000 o ssp à —Prophete attamen- populo peccata exprobrantes ,. à -Divortio; mh ré communi et ordinariá, comparationes instituunt (5). - Mala plurima regnum inquinavére; r repudium. inprimis. solum- modo. viro:. permittebatur , non launti nisi ille inique. dixisset non virginitatis flosculum ab ea accepisse;: sed tandem divor- tium mutnim invaluit; uxor. jam dimisit maritum, et Flaviüs Josephus (6) velut rem imsolitam, legibusque contrariam, refert factum Salomae sororis Heródi$ magni, quæ conjugi. Cas?obaro , ldumese et Gaze gubernatori, libellum. repudii misit, quamvis . uxor sejubgi -a viro non posset, nisi ab eo dimitteretur. Idem , Scriptor. narrat (7). exemplum .Herodiadis , filiæ ÆAristobuli, quce ob. DUT a: re aom est. (8). Lex itaque VS ge ch eu: (3) «autero». C. 24, Y. Y. My Au Gell., lib. 4 ra iy ads P pis. Maxim. lib. 5, cap. 1, & 4. unies c. boy v. ax = Jeremey c: S: ve 1 8s (6 Antiq. Judaeorum , lib. 15, cap. 9. (7) Ibidem, lib. 18,. cap. 7. (8) M eus, Ce 14, Ys Bs j Ad arcus, €, 6, v. 17 € .30, — Lucas, c. 5, v. 39. — Levitic., c. 18, v. 16. ( 20 ) solum in tempus propter circumstantias cóncessa fuit, "tanquam res imperfecta, aut malum necessarium; hac ratione merito ani- madvertit Merlin (9): » La Loi du Divorce Judaïque doit étre » reléguée dans la classe des pures ordonnances de police, qui ré: » glent et souffrent le mal qu'on ne peut empécher , etc’ Nam se- cundum rectam doctrinam divortium apud Judæos semper odio- sum: » Operiebat, ait Propheta Malachias (10), lacrymis altare » Domini, fletu et mugitu; ita ut non respiciam, (ego Dominus) ultra ad sacrificium... ... quia Dominus testificatus est inter te et uxorem pubertatis tuze, guari vu despexisti; et hec par- ticeps tua, et uxor foederis tui........ custodite ergo spiritum vestrum, et uxorem adolescentiæ tüæ noli despicere." Ulterius Merlin, » St. Jean Chrysostóme, inquit, dans son homélie 17 sur le chap. 5 de St. Mathieu, observe que Moïse à moins introduit le Divorce, méme, dont les Juifs avaient apporté l'usage ‘du milieu des Égyptiens ; ; qu'il n’a mis ‘une règle dans le désordre, en ordon- nant que le libelle serait écrit: et délivré à la femme. — St. Jérôme sur le chap. 19 de St. Mathieu; se fait cette objection sur la diffé- rence apparente de la loi judaique ,' et de la loù chrétienne : » Dieu » peut-il donc étre contraire à lui-méme, commander une chose, et » détruire sa volonté par un ordre nouveau? ? Il ne faut pas penser ainsi: mais Moïse: voyant, que le: désir des secondes nôces, l'attrait d'une femme ou plus riche, ou plus jeune ; ou plus belle, portait les Juifs au meurtre de leurs. prémiéres femmes, ou à une vie débordée , aima mieux montrer de Vindulgence pour la rupture du mariage, que de perpétuer le règne des haines et des homicides. La permission: du Divorce (chez les Juifs) est une loi humaine; . un réglement, une indulgence, une ‘invitation de Phomme, et non pas un commandement de Dieu, suivant les expressions de l'apótre; simulque considera quod non dixit, propter duritiem cordis vestri permisit vobis Deus, sed sila ut juxta apostolum, v v v t ns 9) Répert. de jurisp., v9. Divorce, set. 4, v n (n édition.) 10) Cap. 2; vi 45, 14, x5. et & p (ai) consilium; sit, hominis, non imperium Dei. , Saint Jérôme fait allusion au passage .de la ve épitre de St. Paul aux Corinthiens , ch. LS 10: hec. dico secundum indulgentiam , non secundum imperium; —. preecipio non. ego, sed Dominus, uxorem a. viro non discedere." C'est sie l'opinion de. Buxtorf (11) ,. qui prouve dgalement,, tn ? 4d ef. ti plainment, démontré , que le passage de la loi sur le.. Divorce. est 1 une tolérance , une connivence politi- que à ce qui était. déjà. établi , et. nullement un MGR ou une emtorisetion; directe" (2) tarini fo ^ nob “u Plurimi; quidem. interpretes . existimant. non. nisi | separationem extitiase à mensá., et thoro: qu&., viro, : non feminz licuit alium ducere conjugem, >quoniam . in. Deuteron. femina dimissa et se- cundas, iniens nuptias, polluta et abominabilis facta appellatur coram. Domino (15)... Flavius „Josephus expresse perhibet (14), pre indigere. consensu. primi mariti, ut alii nubant, Alii. quoque; referunt. (15),,., sepissime uxores dimitti ob adulte- rium |, ne amplius, morte ,: ut. „olim, punirentur: mam Moyses mortis. poenam. in adulteros. statuit; humanitate incitatus ,. mari- ius tunc repudii. libellum, . locum. poen. capitalis, misit; ita ut tum etiam regula. valuerit : non. bis in idem. i 33. i- Postquam maritus; dimisit uxorem, non amplius eamdem reci- pere licebat (16), ne pramptius irá forsitan. pulsus, ob vanam causam statim. repudiasset;: si nempe recipere potuisset. conjugem, quid. aliud quam uxorum. mercaturam instituissent plurimi, yiri, atque falso. usi pretextu, pro tempore aliis cedere, et brevi. de- nuo docere. voluissent. (17) ; quanquam. alii auctores" comprobare XOU gunt; Sims ratdcésiiposte, feminam, si nondum alinm ——— IP ` ——— ———— e SEURS TASS rent Enr rT 572005. 11) De sponsalibus et Den pag. 99 et "aedi HAD non (91071 «ot aride ym fis i de juri _ sP "In ommiitaque casu Athenis maritus vel uxor recte: divortium instituebat ; id est, Solon non ullam certam Divortii causam indixit, modo divertentes conditiones 'a lege proscriptaé, et supra allatas ; implebant; ita ut veritati eonveniant, quæ dicit Merlin (9):: »:Solon permit aux femmes: d'Athènes de quitter leurs maris , et aux maris de'répudier leurs femmes; il n'éxprima aucune cause de répudiation, parce que' la volonté de l'une! ou de l'autre des parties en formait seulé une suffisante." Quanquam; ut alii affirmant scriptores (10), dissolutio nuptiarum a judice conce: denda esset; at judex tantummodo petentibus veniam dabat. - "Jam Athenienses Divortio usi fuerant, quum:'a Solone: conce: debatur; moribus etenim corruptis, diutius optimas. institutiones sequi non poterant; et non aliter, quam apud Judaeos, legislator confecit leges, quas facilius cives custodirent: » On: a demandé à Solon, ait Montesquieu (11), si les lois qu'il avait données aux Athéniens étaient les meilleures; je leur ai donné, répondit-il , les meilleures: de celles qu’ils pouvaient souffrir : belle parole qui: de- vrait: étre entendue de tous les législateurs.” "Quod tamen non in omni casu sequendum; nam ut leges virtutem concitent, aut saltem. non impediant, juvat et omnino. necesse est. . Quidquid'sit, si divertendi libertas in Grecia apud Athenien: ses viguit, non continuo tamen perniciosa exempla exstiterunt nam $at raro mulieres divertere ausæ sunt; quæ opinio. est plu- rimorum auctorum, inter quos' Barthélémy (12): ^» En général . (8) Esprit des lois, liv. 16, chap. 15; confer quoque, chap. 16. 9) Répert. univ. de jurisp. , - Divorce, ph, 1, Na 10) Voyage d’Ænacharsis en Grèce, chap. 20. 11) Esprit des lois, liv. 19, chap. 19. 12) Voyage d'Znmacharsis en Grèce, chap. 20. (28) (en Gréce), inquit, les femmes d'un certain ‘état n'osent pas dë- mander le Divorce; et, soit faiblesse ou fierté, la plupart aime- raient mieux essuyer en secret de mauvais traitements, que de s'en délivrer par un éclat qui publierait leur honte ou celle de leurs époux." Longo tempore ante Solonem Medea per divortium prop- ter adultam privigni etatem, a conjuge Ægeo decedens cum Medeo filio, ex eodem suscepto, Colchos concessit (15). ` Plato (14), ut continuo civium in republica numerus cresce- ret, novam divertendi causam. introducere cupiebat; ob sterili- tatem nempe permisisset, ut post sex annos sine una edita prole, divortium conficerent, novasque inirent nüptias. Simili disposi- tione nimis statui materiali, ut ita dicam, providere voluit; jam pravi autem mores salutem patrie atque virtutem omnium peni- tus labefactaverant. ! Libido tandem. Athenis solium erexit; mutuo Divortio legó permisso, majora mala irrepserunt; pessimi amores obtuderunt mentes, et in exteras regiones corruptele exempla contulerunt. » Mihi quidem, exclamat Cicero, hec in Grecorum gymnasiis » nata consuetudo videtur, in quibus ist liberi et concessi sunt » amores." Paterna potestas secuta est miserum maritalis potes- tatis statum, atque Athenis tantum inferior fuit, quantum apud Lacedaemonios magis. valuit, ita ut Sparte puer in. quocumque sene invenerit patrem, eumque eodem amore ac patrem natu- ralem persecutus sit. ; § XVII. — Ratio differentiæ in piept est; nunquam enim Spartani divertendi veniâ uti potuerunt; nullis ibidem legibus dissolutio nuptiarum sancita reperitur. . Non scripte exstabant leges, quum Lycurgus fratri’ suo Poly- bitæ successit; regnum sibi vindicare potuisset; at Charillo filio ejus, quum ad statem adultam pervenit, regnum summa fide res- tituit. Dum puer convaluit, Lycurgus leges urbis Sparte $anci- 15) Justinus, lib. 2, ca Af ia 14) Plato , de legibus, hb. 6. (39) vit, prope ann. .870 ante Ch. Nat.; non inventione earum magis, quam exemplo suo in obsequio clarior. Populum in observantia ergà principem, atque alios principes ad justitiam imperiorum bene :conditorum formavit: parsimoniam omnibus infudit; emi singulas. res non pecuniá, sed. compensatione et permutatione mercium: jussit. (15). - Imperium morum. stabiliit; civitatisque pros» | peritatem fulsit; nulla. «dis positione legum suarum divortium vel repudium ordinavit; sed quocumque tempore apud Lacedaemonios prohibitum. fuit.: Sancta ibi matrimonia; cum gloria quadam per nuptias. jungebantur juvenes; et nullibi magis videre est, quanto studio statum familie rexerint cives stabiliendo conjugii vin; culo ;-quam- apud Barthélémy (16), qui cum omni styli. decore et gratia Spartanz juventutis hac de re consuetudines explanat. |: ‘ww Les filles de Sparte; inquit, ne sont point élevées comme cel- les: d'Athènes : on ne leur prescrit point de se tenir renfermées , de Jfiler.lasläine, de s'abstenir. du vin et d’une nourriture trop forte; mais on leur apprend à danser, à chanter, à lutter entr'elles , à courir: légérement sur ‘le sable, à lancer avec: force le palet ou. le javelot, à faire tous leurs exercices sans voile et demi-nues, en . présence des rois, des magistrats et de tous les citoyens , sans en excepter méme les jeunes garçons, qu’elles excilent à la gloire; soit Mh leurs — soit on) des éloges ynsinire i ob. par. der: iro- penis hera nage, igpnila : seio noa. uuacileo Ki 'est dans: "^ jab que deux cours déstinds à punir ít jour, poit sara à se pénétrer des sentiments qui’ doivent assurer ileur bonheur; mais les transports d’un amour naissant ne sont jamais couronnés par unm hymen prématuré. Partout où l’on permet à des enfants de perpétuer les familles, l'espèce humaine se rapétisse et dégénére d’une manière sensible. Elle s’est soutenue à Lacédémone, parce que l'on ne s y marie que lorsque le corps a pris son accrois- serment et que la raison peut éclairer le choix. » uz qualités de l'âme les deux époux doivent joindre une beauté måle, une taille avantageuse, une santé brillante. (15) Justinus, lib. 5, cap. 2. (16) Voyage d'Anacharsis en Grèce, ch. 47. (30) -» Je supprime le détail desucérémonies du mariage sumaisvje dois parler d’un, usage remarquable. par :sa ‘singularité: Lorsque. l'instant de la conclusion est arrivé, l'époux, aprés ‘un léger. repas qu’il a pris das: la salle publique, se-rend, aw commencement de: la nuit, à dla | maison. de- ses. nouveanx parents ; il ‘enlève furtivement son épouse, la méne. chez lui, et bientôt: aprés vient au: gymnase ré: joindre ses camarades, avec lesquels: il continue d'habiter comme auparavant. Les jours suivants, il fréquente à l'ordinaire la:imaison paternelle; mais il ne peut accorder à sa passion que des instants dérobés à la vigilance de ceux qui l'entourent : ce serait une honte pour lui si on le. voyait sortir de: l'appartement de sa femme: 1l vit quelquefois: des années entières dans ce: commerce ,. où le mystère donxe 1ant.de: charmes aux surprises et aux larcins: Lycurguetsa: pait que des désirs trop tóL et: trop! souvent satisfaits ; se terminent par l'indifférence. ou. par le dégoût; ileut soin de les entretenir; afin que. les époux eussent: le temps. dé s’accoutumer à leurs défauts, et que l'amour, dépouillé insensiblement de ses: illusions, parvint à sa perfection en se. changeant en amitié. De: là l’heureuse: harmonie qui régne dans ces familles, où les chefs, déposant leur fierté. à la voix l’un. de l’autre, semblent tous les jours s'unir par un nouvean choix; et présentent. sans cesse le spectacle tient de. viinin courage joint à: l’extréme douceur." = «oo (vasa ca 9 Nostram sententiam aliqui oppugnarent Panes objiciendo exemplum Aristonis (filii. Agasicli regis Lacedomonii), qui re- vera divortium. confecit, (17); ita ut. probare conentur. Spartanis divortium, permissum fuisse; at potius generali regule exceptio fuit: » Et id tributum. regi, iuquit. Gronovius (18) , ex quo desi- » derabatur filius; regnum suscepturus; sed, nunquam. in. aliis » toleratum.” ltaque semel reipublice salutis atque regiæ familiæ conservationis causá divortium est adhibitum, non vero sancitum in favorem omnium, neque in exemplar civium a rege 4risione confectum, » Virgines, ait audis is sine dote nubere jussit (17) Herodot. lib. 6. (18) Antiq. græc., tract. de republ, Laced. lib. 5, cap. 1. ` o (29) Lib. 5, cap. 5. (CSL) » (Lycurgus), ut —— non pecunite; severiusque- » matrimonia sua viri coórcerent, quum nullis dotis frænis tene- » rentur." Omnia ergo intendebat media, quibus arcta'et firnfora manerent connubia, quoniam: nulla ratione, nec sub ullospræ- itextu: rampi possent; i quum virant mulier querelas -exeitarent, ‘atque divertendo iinførtunii remedium sese obtenturos speratent. ‘Mores ideo legibus firmati sunt; virtus fortes fecit; sicque ad :gloriam veram pervenerunt Spartani; post innumeras 'sójum: Gr- -ciæ gentes, ét quidem -post omnes extraneas a Maéedonibus victi /fuere ;: Philopoemen/(20) antequam gubernare coepit, totam 'pue- /rorüm ánstitutionem: mutare. anc dien — eun fir- anasseto ii5.0xi ebiniesstuy ju au ` -: Lycurgi leges. secundum. Miuois Gute egit: luétitiônee , -conféctæ fuerunt; Creta quoque a Roma superata non est, ^ misi “post triennale :bellum:; et cunctis: aliis ‘in potestatem . redaetis populis (21). (üt) siacorieim noagdiviossib -aifat c Precipuum: regni fundamentum , (patria. potestas iisdem dt »tutionibus æternalstetit, ét mirifice per longum ‘temporis spátium :süstentavit rempublicam , quae /optime comprobautur- a Montes- “quieu (22). Non diversæ 'viguerunt: dispositiones" apud *Laconite incolas, nec non apud Samnites, qui -aünis^viginti ‘ét quatuór -cum Romanis , orbis victoribus, dimicaverunt (23). In omui ævo matrimonia. Znviolabilia voluerunt Spartani; quare ergo divortium instituissent; semel ibi liberi incerti fuerunt; nempe quum con. ra præsumptionem annis decem in obsidione Messenæ teneban- Aur, et querelis. uxorum post tam longam viduitatem revocaban- tur, eligerunt ` juvenes quosdam inter milites; - quibus Spartam remissis promiscuos omnium feminarum concubitus permiserunt: ex his natæ incertæ proles, et ob maternum pudorem Partheniac vocat; illi vero postea adulti, metu. inopiæ (nullus enim pa- 20) Plutarchus, vita Philopem. — Tit. Lip. lib. 58. 21 La pie. «* A 99, 100. 22 rit des lois, liv. 5, cha — Liv. 4, chap. 6. 25) [- 5 lib. d 1 nidi ; Lid (52) trem noscebat, cujus successionem speraret), . adsedes. novas Anquirendas ,. novumque arandum agrum proficisci coacti sunt (24). À. nobis. autem minime inquirendum est, an auctorum rationes valeant;,. qnibus. probare. conantur, Lycurgum non. istis vixisse temporibus, nec ullas ideo Lacedæmonio leges: concessisse ; leges verum latæ fuerunt, quanquam verisimile quoque foret, quod ab alio principe, vel plurimis succedentibus regibus; conditæ sint; -at quidquid. sit, cives. eas observavere, et historiæ scriptores difficultatem enucleare valent; inter alios Feller (25), idem du- bium amplecti videtur. Samnites, de quibus parum. supra, a .Lacedemoniis. orti; eorumque. leges secuti, casta conficiebant conjugia: ex omnibus juvenibus dignissimus uxorem e medio puellarum eligebat; secundus carissimam existimans. etiam a$su- mebat, sicque plurimis idem eligendi jus competiit; amor, decus, caslitas, quasi solam. virtutis constituebant dotem; non nn talia dissolvebantur matrimonia (26). (rs - Macedoniæ .Reges Repudio facile. usos fuisse dubii inter elim Philippus matrem Alexandri filii sui, dimisit; qua de re Justinus. ait (27): » Cujus (Attali) sororem, nuper. eapulsá -», Alexandri. matre: Olympiade -propter unn hin dian dude in .» matrimonium receperat." | En omnia, que habere præplacet de divertendi in Gili dis. xtate; quam pauci attamen adhibuere populi; quam. alii, ut aniicadeectimgp, parvo: eum, honore in civitate — rp 24) Justinus , lib. 5, cap. Hat (25) bicis historique, v°. reurgue. nó Montesquieu , esprit. des lois; liv, 7, ch. 16. (27) Justinus, lib. 9, cap. 5 in fine. (55) "m . A d umpum D T. slo À g ' Ne. oidub T CAPUT QUARTUM. nde hs 34 pn. 6104 re T 11133 y ) FO JUS "HOMANORÜM:" | i i"pdaind Ov E u925 aeg Ic . | ' HE € i TS xvin, - — "Postquam græcarum legum dispositiones; . quæ his- tori. noscuntur ,. ob oculos objecimus, Romanam legislationem expendere. nostrum est. Non multorum seculorum caligine, ut pns papel Roma abruitur, si origo aei priorum — och omnes fere orbis terrarum gentes csse et hodie ‘etiam vigent, nam leges totius fere Europe e romanis constitu- tionibus confectas aut excerptas reperimus; ita ut ex iis intimam originem. trahant, vel eas imitate, fuerint. |. 0 à 2 n Belgio non. imperantis . sanctionem obtinuere;. sr in “plurimis casibus, velut æquitatis fontes et rationem. scriptam , easdem. et judices et jurisconsulti simul sequebantur; auctor quidam belgi- cus, (Zypeus in notitiá juris belgici), dixit: mos moribus nostris vivimus; sed consuetudines tamen Belgarum. sæpissime jure ro- mano fulciuntur. Hodierna vero regui Belgici Legislatio in pluri- bus partibus. ipsum Jus Romanum appellari potest; non solum enim imitata leges Justinianeas, sed verbo tenus sepe secuta est, et propemodum exscripsit: quod si non verum esset, non minus utile et necessarium maneret, totum romanorum jus exponere; sepius enim leges pandectarum æquitati, atque sane rationis principiis conveniunt ac consonant; non nostrum illud probare; omnes, puto, hác de re consentiunt; et preterea De Ferriére id optime explanat, quum historic factis suadet, quantum omnes ; 5 284) populi eternum Rome jureperitorum ac legumlatorum coluerint monimentum, et quasi adoptare voluerint (1). § XIX. — Nostre vero materia disquisitionis, solas nuptia- rum et presertim ; Divortii: leges spectat, qu: haud dubie cum civili hominum societate intime junguntur; omnimodo itaque præplacet ipsarum studium ;. mam. ornatissimam legum civilium partem constituunt in jure romano (2). x Primis temporibus non servitus domestica morum barbariem: invexit, solum reperitur repudium longo usu (non autem Divor- tium mutuum), a parte mariti permissum fuisse ; at urbe con- stitut4 jper quinque prima ;séeéula nemó "uti repudio ausus est; si sæeuli sexti initio Carpilius-Ruga primum exemplum obtulit, conti- nuo populus atque scriptores indignationem præbuerant in quem- cumque civem, qui publicos pervertere vellet mores; inferius verum plura suo loco adferemus: Repudiandi facultatem a maritali potestate oriri, nullum est dabium; ixor'enim viri proprietas, res quedam efliciebatur per vim et abüsum ; "quod ‘sinon jure legitimo, saltem jure fortioris fieri vidébatür; id-éleganter tradit doctus Nougarede (3). Inter. alia plura » On ‘employa pour épouser une femme, ait, des Jormalités absolument semblables à celles : d'un 'achat ‘dont le ma- riage prit méme: le^ noms Ben prix fut paye d'célui qui apdit la femme ‘sous: sa puiséañee; et au: moyen de cette some contenue’, elle: devint: la propriété de son mari. Elle quitta le nom de son père pour adopter celui de son nouveau maître. — Elle ne put`rien ac- quérir , ni par des donations volontaires , ni par toute autre voie, qui n’appartint au marie. qui ne fût constderé comme un des prd- duits de sa propriété. Les enfants du mariage Jürent* comptés eux- mêmes ‘a nombre de’ ces produits ; et 'ce fut un nouveau droit Sür lës enfants , qui uchevya ‘de confirmer de: caractère de propriété ‘déjà Km au ped du Asti s Tuum" tir 9010123 IIQ uns Histo! Eu Atos Yolhain;' ‘chap. Micanno ou AR (2):Bach. , -hist.' juris ;^lily. ^6, : viz ac Weinéccius bene 'adi L. Pap. = Montesquieu, espr. des, lois,, liyi; j39) “Sal guo .lccioro amig 5) Histoire des lois sur le mariage et le divorce, , Chap. r (55) Un Pour se former ure juste idée des droits qui étaient alors. at- lachés-.d la puissance: maritäle ; il faudra donc la considérer comme l'exercice: du: droit: de: propriété. à égard de sa femme. Nous y trouperons les: fondemens de la faculté de prétér leur Jemme , ^ qui avait. été: accordée aux maris: Cette coutume a'été plus remarquée que les autres, et ce n'est pas seulement comme" le^ plus ‘odieux abus de la puissance maritale. C’est aussi parce qu'aprés avoir été proscrite par “Numa, elle reparut ensuite dans des ‘siècles posté- rieurs:,. et parvint à s'y autoriser par un exemple que je ind d’avoir à rappeler, par l'exemple de laustére Cáton. I sum Le mari ne se bornait pas toujours à accorder T'usufruit de sa femme ilipouvait aussi .én céder’ la’ propriété, par là méme voie qui . la: luivayaitlacquise, par ‘celle de l'achat: Enfin, il lui était permis, à plus forte raison;*de renoncer -à son droit méme, et c'est ainsi que. le, droit de répudier la femme, se trouvait alors, l'usage le. moins. violent de: l'autorité :maritalés; Dans ce- dernier cas y dla femme. redevenait :la propriété, .d e ceux qui, l'avaient. vendue à son mari ,. de son pére ou du plus proche de ses parents. mâles? * Sæpissime et quotidie adhuc inter LEID PEAR an veles Romulus répudium marito concesserit? Dionysius Hali- carnassensis nullum affirmantibus argumentum præbet; solus Plu- tarchus., cui, assentiri. videtur. Montesquieu.(4), rem, comprobare voluit, -Teste Dionysio Halicarn. unani tantummodo. Romulus lé- gem de matrimonio sanxit, quá uxores ab omni luxuria retinere conatus. est; ibi legitur : » Temetum mulier ne bibito."; Marito. judicium morum dedit ; ut si uxor delictum. perpetrasset: solus esset. judex. Bogmluss;séenidum eumdem auctorem. (5), nullam dispositionem in lege scripsit, quá viro actio de divortio tributa fuerit. Quum adulterio aut vinolentiá mulier accusaretur, mari- tus uxoris proximos convocare, ipsamque convincere debebat, ut solus ponam Re dei ‘Platarchus (6) diversam exstitisse y m NET APEE à! "Y 4 Esprit, des lois, ir 16 ps m fiij ob vaso. (61) 1 R Antiq. rom. lib. 2, cap. 25. (6) In.vità Romuli, .- ( 96 ) i dispositionem putat, in errore versari a plurimis dicitur; Merlin autem illius opinionem sequitur : » Romulus, ait, voulut restrein- dre la faculté. du Divorce, (permis chez les Athéniens arbitraire- ment du côté de la femme et du mari), dans les bornes et à des occasions prescrites. Il fallait que la femme, pour étre répudiée , eut commis un adultére, préparé du poison ou falsifié. les clefs? (7). Quidquid sit, refert Plutarchus maritum adulterio, veneno, cla- viumque falsificatione convictam uxorem repudiare teneri ; at mulieri vicissim eum dimitter» non licere; quibus adversatur Balduinus, qui nihil inveniri perhibet, quo ipsa sustentetur sententia (8), quam Sigonius quoque oppügnat (9). "Cicero probare cupit repudium primo concessum fuisse legs. XII. tabb. |» Frugi factus est; in- » quit (10); mimam illam suam, res suas sibi habere dixit, ex » lege XII. tabb., claves ademit, exegit." voa Lex duodecim tabb. causas repudii statuisse non videtur, tan- tum jussit, ut maritus nisi ob maximas causas repudio uteretur, quas exprimere debuit, quum adversus uxorem judicium ferret (11). Merlin etiam hic a nostra sententia divertitur; quanquam pro- pria sua verba non comprobat: » La loi des douze tables, inquit, étendit le pouvoir de divorcer à d'autres circonstances, que ne.l'apait Jait la loi de Romulus?" (12). ud Cause repudii primitus a magistratu inspici non: oci (15). , Non autem maritus mortem infligere potuit, ut alii existimave- ` runt; commeníatores verbum necare scripsere, at Cujacius ( ob- serv. VI, 25) argumentis fortissimis statuit, legendum esse mulctare (14). Quum ‘mariti sepe injuste repudium pronuucia- bant, jure statuendæ poenæ etiam abusi sunt, atque uxoris dotem pér sententiam quamdam sibi vindicarunt. Non semper prævari- uinus , ad leg. Romuli, Nes 15 -16. "S Répert. univ.’ de jurispr. ve. Divorce. : De antiq. ie lib. 1, ca i (10) Cic. Philipp. IT. der" ! Bouchaud, 6* table, 7° (12) Répert, univ. Meer p v^. Divorce. 13 Brower, de jure connub. 2, 31, $ 6. 14) Bouchaud; tom, 1. pag. 665. (379 cationis nullas subierunt poenas; primi reipublice magistratus in émuia jurisdictionem obtinuerunt (excepta patria potestate, qua omnimodo patribus-familias ab origine civitatis competebat), ac misritórami judicia "reformabant (15). *'Sententi4: quádam "Marii apparet maritos uxorum inipudiciit lucrari voluisse: "Titinius Fanniam duxerat, quanquam ea affice- retur infamiá propter moram licentiam; postea ob adulterium re- pudiavit, dotemque arripuit; Fannia coram Mario actionem con- fecit, qui dotem restitui jussit, quia impudicam feminam, cujus mores noscebat, ‘consulte duxerat, ut fortuná ejus in posterum fruitas, quaestum faceret ex tos eere sua et M sh spa fe - delicto (16).55 ^ 501 00 ue ; Si ob alias quan) lege prescriptas causas maritus uxorem re- pudiabat, omnia ipsius amittebat bona; quorum media pons pars uxori, et altera: Cereri: offerebatur (17). Nequaquam femine repudiare. potuerunt. conjugem, quum in din erant potestate, id est, quüm nuptiis viro conjungebantur coëmptione, confarreatione , vel praescriptione; sin aliter, repudiare 'eis permittebatur, nec non etiam pater uxoris, qui marito repu- dii libellum mittebat (18); hic verba Montesquieu in medium ad- ferre præplacet (19): » Un pére pouvait chez les Romains obliger sa fille à répudier son mari, quoiqu'il eut lui-méme consenti au mariage. Mais il est contre la nature que le Divorce soit mis entre les mains d'un tiers, si le Divorce est conforme à la náture, il ne Pest que lorsque les deux parties, ou au moins une d'elles, ÿ con- sentent; ET LORSQUE NI L'UNE NI L'AUTRE N'Y CONSENTENT, C'EST "UN MONSTRE QUE LE DIVORCE." Non quidem filii aut fili: consensu indigebat pater; leges positivæ (20) 14 illad ordinaverunt, ita ut 15) Brower, de jure connub. 11, 51. — Hein., antiq. rom. lib. 1. adp. $ 45. 16 Plutarchus in vità Marii. — Jaler. Maxim. lib. 8. 17) Plutarchus in vità' Romuli. E "b: 55 cod. de repud. et judic. de morib. oblato. H » Esprit des lois, liv. 26, art. 5. 20) Tit. pand. de liber. exhib. — (lib. 45, tit. 5. ff. ) ( 58 ) quum pater. liberum vindicabat, prætor solum inquireret, an.esset filius familias. (21); quod. primum. ab Antonio prohibitum. est Caa) Facultas Divortii proprie dicti e lege: XIE. tabb. oritur; nam ab i ipso momento, quo maritus ac uxor repudium. instituere . pote” rant, a fortiori mutuá voluntate,, mutuo, consensu .sese disjungere eis: licebat. (33)5 in, illo. casu nullas. adhibere debuerunt. rationes : ». C'est que par la nature de la choses; ;perhibet. Montesquieu (24), il faut des causes, pour, la répudiation. et. qu'il. n'en faut point. pour le Divorce ,. parce que là où la, loi; établit. des. causes, qui peuvent rompre. le, mariage , 'incompatibilité. mutuelle. est la plus. forte..de toutes." Quamvis. plurimi, scriptores xset oratores. (in senatu: gal- lico) go eie quam perniciosum sit, lege talem, sancire doc- trinam (25).. > ft eq aset otre dalla do WE S. XX. —: Pulbeipiiiis tamen. indissolubilitatis conjugii Rome viguit, et religionis ritu fulciebatur ;;^ nempe quum corifarreatione institutum, erat matrimonium, Postquam auspicatæ essent familiæ, uxor futura. a Patre autTutore ad Pontificem: deducebatur, præ- sentibus decem. testibus; Pontifex uxorem solemni traditione in mariti potestatem tradens, . partium, jungens. manusi»: in. duabus sellis connexis et alba ovis pelle tectis; novos jussit sedere con- juges; farrem pium, id, est. libum. farreum, Jovi obtulit, et sacris verbis. matrimonium: sancivit.(26), quod nullá.ratione: distumpi poterat; maximá. morum.corruptelâ.res tam sacra dissolvi debuit, et minime mirificum, si populus odio Garvilium Rugam persecu- tus. sit. Postquam majora bella Roma sustinuerat; et longinquas in regiones, miserat exercitus, vastitatem in republicá animadver- têre censores; universo! itaque convocato: populo, sab omnibus civibus juramentum M QA PEER bes TT (21) rer: "" ure conn. n. 1, Gap. 7, j$ " et saqsi pismeni (23) Id. ibidem, $ 7. - i (25) Montesquieh, esp. des Lis, liv. 16, chap; 1657 : (24) Id. Ibid. a8) Discours contre le uDiy aie yn ‘prononcé, au ‘Tribunat, pár itia. Ge) Trekell. ad Brissonium de ritu mn — - proe" — Vioc sur la loi des douze tables. 4i UP uc i (59) : érant. Sub pretextu. itaque juraminis: Cárviliws Ruga (2 ) anno 525, aut 525 Urbis conditæ, consulibus , seciindum , M. Attiliotatque Valerio, txoren (uam (haximo prosequebatur amore, Re aeina Ena, AORN A iig. etilis ao coit — Quaestio. hic Van "postea "juré romano, legaliter con- -eessum. faerit divortium ob sterilitate? Contendunt auctores ; jürisconsultus Hermogenianus divortium adprobat »'ob sterilita- o» ern, propter qtiáni niattiimoniüm commode rétinere noh potest." "Seneca autem, | de wmüliere tórta, (nari intra quinquenniufa non pa- pleiténi ; sterilitatismómine maritus dimiserat, ( eontrovers. lib. 2, "eap. 151) 5 exspecta ; nuit p potest parere; non respotidet ad pror P positum , nec ad certum diem foecunditas, sui juris rerum na» "tura est; modo properat, ac vota præcurrit, modo lenta est at demorat. Appart auten siepius ob haänccaüsain conju- 'ges'sese' disjunxisse tam Romo; quam "postmodo iu Gallia (29). 'J'ustinianüs itane repudian uxori 'permisit;' si maritüs consum- mandó, uti dicunt auctorés, nialrimonió impar fuerit (50). -> """Ad dissolvendas nuptias, aliud adhue impedimentem obstabat; "eónfarreationis enin dissolutionem a Pontificibus" obtitiere debue- (o CFUhl UE civilia reipablicæ minera jamjam ifiscebantür "eum ot- "ficilis 'éollegii Póntificum ; atque religio ambitionis püblicorumque "hónoruii' conténtiónis hao tempestate "praicipüüm fuit instrumen- tum. Obedierunt templorum Ministri; diffarreationem invenerunt, 'éüjus "lugubres 'solemnitates, "coelestem quasi denotant indignatio- nemi, ét "tristés avertunt éffeétüs (51). : meagilanztehlib, marota ‘u Plerique-abtiquióres auctorés eferünt primüm à parte Carvilii Rage éxstilisse Divortii exemplum ; quod. plures alii'atiamen inter (27) Ab aliis vocatur - -Corbilius s ab aliis ;Serpilius-Carbilius, vel Corvilius, filius Corvilit Maximi, (vide dict. hist. de Fellery vs, Carvillus.) — (Rollin „hist, rom; liv;12, Sa) ES nega TUE Ds tsar (CE) 28) Gellius, lib. , cap. 5. — Dionis. Halici ibiz. —J ler: Max, lib. 2 , cap. 4. 29) Ferret de Pabus, liv. 5s!chap./4; $ 5. — lato ge:legibusy Tib. .6.- 30) Confer ulterius $ 24 hujus -eommentationisi^ rer 550 290 s (81) Plutarchus, im quist. rom., «cap. 4g. — Vi Festanry voj diffarreatio ; à quo solemmitates describuntur, .- ^. DURE EE TTC SC C4) | recentiores inpugnant, .et presertim Montesquieu et Brower (52); Heineccius autem. ultimi argumenta respuit, ulteriorem probatio- nem inutilem. existimans (55). Montesquieu (54). nuilas . dubitandi rationes attulit, nisi quod res minime verisimilis siki. soptimi gom- mentatores -sententiam nostram. stabilierunt-(35)s . TIEN j |. & XXI. — Divortio Carvilii facto, atque iram. populi, excitante, quanquam necessitate coactus fuisset (26), longum efüuxit tem- poris spatium, antequam .alia exstiterint :. » Speo Carvilius Ruga, ait Rollin, répudia sa femme, .qu'il amait pourtant beaucoups uni- quement pour cause de. stérilité, à quoi il se détermina par. respect pour le serment qu'il avait prété comme les autres de. se marier pour avoir des enfans, et donner des sujets à la République. Quoique ce Jut par une espèce de nécessité, et aprés avoir pris conseil de ses amis, quil.en.eut usé de la. sorte , cette action fut généralement dmproupée, et le rendit extrémement, odieux.” Frequentiora fuere divortia, quum morum imperium. detrusum. fuit majori mercium copiá, funestisque victoriarum fructibus; nec valuit amplius præ- clarum illud a Montesquieu: » Rome était un vaisseau tenu par deux ancres dans la tempéte „ la religion et les mœurs”? (57). Dif- farreatio quidem, paucis elapsis annis, inutilis facta: ritum enim confarreationis in nuptiis. jam obliti fuerant cives; ita ut inter legitimas nuptiarum faxmplae tempore Ciceronis non diim re- feratur (58). Ipsi vero Pontifices Medio confarreatione ; nunquam in suum favorem diffarreationem adhibere ausi sunt, usque ad Domitia- num, qui veluti Pontifex. Maximus ¡collegarum matrimonia. diffar- reatione dissolvi jussit, quæ .etiam ab. illo momento penitus abo- lita remansit. 1 52) De jure connub, lib. 2, cap. 5. 55) Comment. ad LL. Papian. — “Et antiq. rom. lib. 3 T (54) Esprit des lois, liv. 16, chap. 16. 55) Tertullianus quoque ‘in "lib; de Monoch. (56 Rollin, hist. romaine, liv. 12, ors + à 57) Esprit des lois, liv. 8, chap. 11. Ga Cicero, pro Flacco, cap. 34. — Hein. antiq. lib. a > tit, 10. CA) -. Conjugii vincula faciliori tamen modo resolvi potuerunt; quum nempe nuptiæ non confarreatione, sed coëmptione vel praescrip= tione celebrate fuerant. In coémptione uxor in familiá viri venit, et maritus aliquo nummo femine emancipationem obtinet; si postea nuptias rumpere cupit, remancipatione utitur, quá uxorem tanquam rem suam e potestate dimittit: eædem fere solemnitates obtinebant locum, ac in emancipatione filiæ (39). In posteriori modo, non quidem magistratus aderat, ut insti- tueretur repudium; per L. XII. tabb. vir maritalem acquirebat potestatem per anni spatium, sz uxor non tribus abfuisset subse- quentibus noctibus. Pothier: tamen observat (40) : » minime verum » esse, quod e lege illá nuptias inire licuerit per praescriptionem; » at in matrimonio, quod non maritalem tradidit, potestatem , » præscriptione eam obtineri potuisse.” Ad repudium ideo solas denuo remancipationis solemnitates adhibebanr. Duobus istis divertendi mediis sæpissime usi sunt cives; sicque confarreatione penitus relictá, nulli tandem repudiorum limites superstiterunt. Tanto malo impedimenta quedam atque frena adferre conati sunt censores; infamiá notarunt maritum, si repu- dium uxori misit, antequam utriusque conjugis amicis approba- tum fuisset; quam ob causam L. Antonium, e senatorum Albo expunxerunt (41). Lege religiosá non usu abrogatä, lex decemvi. rorum remansit, quce non expresse prohibens repudium, multas solemnitates observari jussit, uti in ceteris maritalis potestatis actibus; ob graves , enim et maximas solummodo causas repudiare licuit marito, qui in hoc casu judicium morum instituere teneba- tur; sin aliter duris. coércebatur poenis; mediam. partem. om- nium bonorum uxor ‘obtinebat; altera pars, ut jam diximus, Cereri consecrabatur (42). Sed legem eluserunt; ita Sulpitius Gallus conjugi repudium misit, quia non velata in publicum pro- cesserat; Q.. Antistius, quia inhonestam aluerat servam; Sempro- 59 Festis v*. remancipatum. ` 40) Ad duodecim tabb. VI, cap. 5. 41) Valer. Maximus. 42) Meinec. antiq. lib. I, tit. 10. 6 (42) nius Sophus, quoniam, ignorante viro, spectacula et ludos adie- rat (45). ZEmilius Paulus ne quidem rationem reddere voluit, quare uxorem probam, castam ac pulchram domo ejecisset; 'tan- tummodo calceum ostendit, dicens » se solum scire, quá in parte » premebat pedem" (44). ta oninia ama Carvilii divortium eve- nerunt (45). t 19 49 Jam tunc temporis non "ullas repadii causas ` expresserunt ; maximá impudentiá, et sine aliqua verecundia mariti cum liberto repudii libellum mittere haudquaquam dubitaverunt; Pompeius morum cultor, uxorem Antistiam magnopere diligebat; Sylla autem ipsi in conjugem tradere optabat JEmiliam, filiam Scauri ac Mé- telle, suæ tunc temporis uxoris; Æmilia Glabrioni jam nupserat; sed geminata tam cito adhibita sunt repudia, ut Æmilia a Gla- brione gravida in Pompeii domum publice deducta sit, antequam partum ediderit. Pompeius postea Muciam, tertiam uxorem, ob pravos in absentia mariti mores repudiavit, et tandem quartam uxorem Juliam, filiam Cesaris duxit (46). l Sylla summo imperio potitus, in domo festa in honorem Her- culis indixit; uxor vero Metella graviter ægrotans, gaudio justa funebria miscere potuisset, itaque conjugem protinus repudians , morbidam a Palatio avertit; paulo Pos Valerie a viro vix dis- junctæ nupsit (47)- Cicero, qui teste Heineccio 49); continuo servavit decorum, - propter honorum impensas majori laborabat ære alieno; Teren- tie ideo epistolam misit, ut repudiata abiret; et Publilie ditiori dote creditores compressit; exstinct4 vero ejus fortuná, falso usus pretextu Publiliam quoque avertit domo, quia minori — — dolore Tulliæ filiæ ejus funus (49). l 45) Valerius Maximus , lib. 6, cap, 3. — Plutarchus in problem. 15. 44) Plutarch. in vità Æmilii. tef Heinec. hist. juris, lib. 1, $ 117. 46) Plutarch. in vità Pompeii. — Rollin, hist. rom. liv. 56, $2 in fine, (47) Plutarch. in vità Sylle. — Rollin, hist, rom. liv. 53, gi S. (48) Antiq. rom. lib. 1, adp. $ 45. TUN. (49) Plutarch. in vità Ciceronis. (45) Dum uxor itaque maritali potestati non subesset, usque ad legem. Juliam de adulterio; nulle repudiandi observande erant solemnitates; sed usu constitutum , sut claves auferret maritus dotemque. remitteret (50). Si femina: conjugem repudiare vellet, etiam ei claves obtulit (51). Divortium mutuum, proprie dictum, ab omnibus itaque receptum est. Nulla fides; nulli quasi mores populum fortem effecerunt; nondum elapso anno, maritus absentem uxorem exspectans, sepissime a liberto repudii libellum accepit; quanquam. quidam. scriptores in dubium revocent, an femine e leg. XII: tabb. repudiandi facultatem obtinuerint, ut affirmat Mon- æesquieu (52); longo usu potius, secundum alios, sibi jus illud vindicavére (55). Non verum ergo repudium. exstabat a parte uxoris; quum illis temporibus per mancipationem , aut per prae- scriptionem , mariti in uxores potestatem assequi. desiverant, nullum superfuit eas. repetendi "medium (54). Non aliter expli- catur, quamobrem absque quádam ratione uxores virum repu- diaverunt : Coelius, in epistola. Ciceronis (55), » Paula Valeria, » Soror Triarii, inquit, divortium sine, causé, quo die vir e » provincia venturus .erat,. fecit; nuptura est Decimo Bruto." En miseri Sp..Carvilii Rugæ repudii effectus, quod censores quidem inconsulte jusserant ; at populus Romanus mores post- habuit gloriæ, cujus maximum tamen olim fuerunt fundamentum. Postquam Augustus Jani templum. clauserat, spes forte super- fuit bonis civibus, ut nimiam coërceret licentiam; quid autem optare powerunt a principe, qut publicas contemnere mores minime 'dubitaverat? eodem die, quo uxor ejus Scribonia Juliam nimis celebrem edit, a conjuge repudiatur; Liviam etenim licet gravidam — ducere cupiit, sed Pontifices consulti per lu- TYTT CSSS E LES LOT NDS « | (5o »" Philip inde | " 51)» Mulier ms claees remisit , et domuni paternam revertit." Ambros, ep. 5. 52) Esprit des lois, liv. 16, chap. 16. 55) Brower, de jure connub. | y 91. 54) Pilati, lois polit. cha 55) Epist." ad famil," lib. Eep epist. 10. (442 dibrium (ut ait Tacitus, ann. lib. 10) , an concepto necdum edito . partu, rite nuberet, repudiandi veniam (quam non raro in omni- bus fere rebus ob potentiæ metum concedebant) facile obtulerunt; Tiberius Liviæ maritus protinus remancipationem micis omnia- que in Augustum transtulit jura (56). iio, t Attamen Augustus legem adversus divertendi, libèrtatein sanxit, qua inter LL. Papinianas scribitur. Non inutile erit adspectu , an ille revera frena impedimentaque fuerint mali: antequam vero progrediamur ex auctoribus eorumdem temporum quaedam in medium conferre præplacet, quibus triste malorum spectacu- lum absolvere possimus. Audiamus inprimis Juvenalem , non veritatem celantem : » Cur desiderio Bibule, inquit, Sertorius ardet? » Si verum excutias, facies, non uxor amatur. » Tres rugs subeant, et se cutis arida laxet; ‘ » Fiant obscuri dentes, oculique minores; » Collige sarcinulas, dicet libertus, et exi; » Jam gravis es nobis, ut sæpe emungeris! exi » Ocyus, et propera; sicco venit altera naso. » — imperat (ergo) viro: sed mox hæc regna relinquit, » Permutatque domos, et flamea conterit; inde » Advolat, et spreti repetit vestigia lecti. » Ornatas paulo ante fores, pendentia linquit » Vela domus, et adhuc virides in limine ramos. » Sic crescit numerus; sic fiunt octo mariti, » Quinque per autumnos: titulo res digna sepulchri." (57) * . Neque hec hyperbolice dicta credideris; Seneca testatur sud state, e familia etiam patriciorum feminas non consulum, sed maritorum numero annos suos computare, virisque nubere, ut diverterent, atque divortium conficere, ut denuo nuberent; nec novo conjugio satiari, sed adulteria continuo accumulare (58). ha Rollin, hist. rom, liv. 50, § 5. (57) Juvenalis, sat. 6. 58) Seneca, de beneficiis, lib. 5, cap. 16. — Gibbon, hist, rom. chap. 44. C45) Ulterius inspiciantur epigrammata Martialis (59). An vero hec matrimonia vocaveris? Quid est enim aliud quam corruptela pu- blica, quam summa luxuria; tum temporis vix mores supererant, ita ut exclamet Martialis: | » Que nubit toties, non nubit, adultera lege est.” i Velut auctores, sic leges non divortiis tantum, sed et secun- dis quidem nuptiis parum laudis tribuerunt; maire, inquiunt, jam secundis nuptiis funestaté. Tunc rarum, mulierem invenire, cui unus suffecit maritus; Horatius ideo univiram laudat conjugem : Unico gaudens mulier marito UProcedat, : 4.1, . +... (60). et alio loco (61) exprobrans luxuriam : Fœcunda, ait, culpae saecula nuptias Primum inquinavere, et genus, et domos. Quamvis longius provexerant facinora, pudicitiæ bonisque mori- bus laus tribuebatur, et honore apud posteros completa PE, cujus tumulo recte inscribi poterat: .» Conjugi pim, inclytæ, univirae.” n XXII. — Antequam primas exponam. leges Imperatorum, que tristes quosdam divortii effectus coércuerunt, dispositiones ab Augusto collatas ob oculos. subjiciam.. Nullatenus tamen -princeps dissolvendi nuptias dei re- pressit; formas, solemnitates ac consectaria tantummodo ordinare studuit. Perspicuitatis itaque gratiâ leges Papinianas ab Heinec- cio in Commentario ad legem Juliam et Papiam Poppæam, in ordinem relatas, exponere malumus, in quantum adversus divor- tia, aut de iis quidquam complectuntur. Leges Papinianæ non confundendæ veniunt cum legibus Julia- neis, que nunquam in usu fuisse videntur: Augustus easdem anno 736 urb. cond. senatui obtulit, qui sanciret; anno verum sequenti promulgatæ sunt a senatu, licet a populo non recepte; A] Martialis, lib. 8, epigram. 6. — Et lib, 9 am. 79. (to Horatius, carm. lib. 3, ode 14. (61) sas lib, s 5; ode 6. (469 Augustus vim adhibere conatus est, sed «milites pto redierat nec unquam leges executioni mandate, ©}, Annis viginti elapsis, lata est Aex Julia; paulo. età vents m Papia Poppaea, qus anteriores complectebatur dispositiones de matrimonio ; a consulibus, ejusdem. anni nomén obtinuit, et in comitiis populi romani anni 762 urb. coüdite (62) sancita repe- ritur; sæpé simpliciter vocabatur lex propter innumeras in :di- versa jura dispositiones, et varias de jure civili decisiones, quæ exinde in postérum orte sunt (65): a ner ire nomen legum Papinianarum accepit. Ipsarum 54i capitis secunda dispositio div oni solemnitates aut formulas stabilivit; id saltem autumarunt commentatores; caput legis Julie de adulterio, quod formulas ordinabat, inter leges Julianzas scriptum fuisse putant (64); solemnitates autem e legg. XIL, tabb.: introductæ, desuetudine abrogatæ erant; solus conju- gum consensus effciebat dissolutionem (65); sicque ‘sæpius divor- tia instituebantur, quoniam facilius celari poterant (66); quà ratione pedetentim poenas in cælibes eluserunt simul et legum jussa nuptias, et primo rupto conjugio, novas ineundi nuptias. Tum legibus Pap. prescriptum ut presentibus septem, puberibus romanis, testibus atque cum liberto, qui repudii libellum adfe- rebat, fieret divortium (67); alias adhuc ue fuisse S0- lemnitates apparet ex l unicá ff. unde vir et uxor. Nuptiarum contractus confringendus; tabulas quoque fregerat , ait poéta (68); ac in acta publica referendum divortium (69); certa a conjugibus pronuncianda formula, nempe: uas res tibi habeto; vel, tuas res tibi agito (inspiciantur ideirco l. 2; $ r ff. de Div. et Repud. et l. 9 ff. eod.) Ante Augusti ditionem" unus vel alter conjugum poenam subibat. Quum dissolatio conjugii ob adulte- * (62) Heineccius. ad hé Pap» Popp. lib. 1, cap..3,16,3. 65) Grapina, de legibus, Cap. 50. 64) Justus Lipsius im 3 lib. ann. Taciti. ne ice in 20 caput leg. Pap. 65) Trekell. ad- Briss, de adulteriis. 66) Suetonius , in. Augustum, cap. 54. (67) Juvenalis , sat. 6. ^68] Juvenalis , sat. 9. : (69) Suetonius in Caligulam , cap. 56 in fine. L7 (47) rium uxoris aut. pravos mores, licet adulterio a marito non pro- bato; indicebatur, uxor partem dotis amittebat (70); pars amit- tenda, prout minus vel magis graves essent causæ divortii, con- gruenter 'computabatur (7r): ų Ulpianus ait: » Morum nomine, » graviorum: quidem sexta retinentur; leviorum item octava. Gra- » viores morum. sunt, adulteria tantum; leviores, omnes reli- » qui" (72). Matrimonio: propter mariti luxuriam dissoluto, ante .diem constitutum dotem reddere tenebatur; aut damnum. uxori solvere, prout major esset divertendi ratio (75). Si uxorem adul- terii ream, domum vursus conduxisset, libidinis tanquam conscius etiam condemnabatur (74). | Maritus et uxor, aut illi, quorum. pétestati ssh actionem morum habuerunt, quá etiam infligebantur poena, excepto casu, quo uterque in culpá hærebat (75), paria enim: delicta, mutuá pensatione solvuntur. Augustus predictas poenas mutavit, in. ll. Pap.; actio tamen morum coram magistratibus competebat con- jegibus, sed jam dissoluto connubio (76): :uxor ob adulterium sextam dotis partem amittebat, ob alia delicta; et potius crimina, Octavam partem. Maritum vero: propter. graviora facinora totá dote, et fructibus. quatum ante. Mil vertigun annorum. orbari : con- stitutum fuit (77). ^ . ^ | idoiuows engeoisin “9 Capite 13° legum Pap. Maiden me’ Abarth; quæ per connubium juncta: erat patrono d eo invito, nisi hic manumisisset , -divortium iniret, etiam si infecunda esset. Sola itaque separatio superest, atque matrimonii remanet foedus... Conferantur 1l; 1o et 11 ff. de Div. et Repud.'— L. 5o ff. de ritu nuptiarum. — LL. 8, cod. de operibus libertorum. — L. wmica ff. unde »ir et uxor (78). Nec étiam. servus ^ absque patroni consensu, divertere potuit, quá de Ulpiauns in figni. tit. 6, $ 12. L. 13. ff. ad leg. Jul. de adult. — L. 24, cod, de jure dotium. Ulpianus , fragm. tit. 6, $6, 7,32. + 73) Idem $ 15. L. 11. ff. y» ri Jul. de S duit. — L. 57 in fine ff. de minoribus. LL. 59 et 7 ff. soluto matrim. quemadmodum. dos petatur. Heinec. ad leg. na Popp. lib. 2, cap. 19. Cujacius, ad Pa 59. M. soluto matrimonio, ete. Gravina de bibi, cap. 16. (48) re dicit Merlin: » En général, toutes les fois. que le: Divorce était füit en fraude d’un tiers, il était nul." (79): Innumeris divortiis persona quzdam ab omni parte affinitate ni obtinebat; familia con- tinuo augebatur, quamvis simul' vilescebat; antiquorum. autem morum memoriá prohibente, ne inter affines celébrarentur nup- tie, caput 51"» legum Pap. omnem affinitatem morte et divortio auferri voluit, nisi inter socerem et nurum, inter socrum et ge- nerum (80). Primá lege Julianá de maritandis sex tantummodo menses con- cessi fuerunt, quos intra, facto divortio, alias inirent nuptias; sin minus, velut coelibes poenis plectebantur. Postea octodecim menses obtinuerunt ab Augusto in legg. Pap. (81). Capite 36° cœlibes (etiam. vocabantur coœlihes qui primo con- jugio per mortem vel divortium rupto, non aliam ducebant uxo- rem), non aliter hereditatem , legatum, etc. acquirebant , nisi successuri essent (au degré successible); id maxime nocebat li- beris, qui sæpissime injustis novercis obedire cogebantur; nam pater, ne legata ab extraneis (non parentibus nec affinibus, quo- rum esset heres) conscripta amitteret, aliam assumebat conju- gem; quanquam illud propriæ felicitati , familiæ , liberisque inutile, imo perniciosum eveniebat. Quidquid sit, Augustus nequaquam divortia interdixit; nubendi solummodo incitamenta prebuit; atque earumdem legum óccasione sequentia observat sagax scriptor (82): » La plus douce des liaisons humaines était devenue UNE ASSOCIATION PASSAGÈRE D'INTÉRÉT OU DE PLAISIR, Auguste pressa inutilement les Romains de se marier, leur répugnance générale attesta le vice de ses lois; cette expérience si libre et si complette des Romains démontre , malgré la théorie spécieuse formée sur cet objet, que la LIBERTÉ, DU DIVORCE EST CONTRAIRE A LA PROSPÉRITÉ DE L'ÉTAT ET DES (79) Répert. univ. de jurispr. v. Divorce, sect. 2, N° unique. . 90) Heinecc. ad leg. bap. Popp. lib. 2, cap. 17. 91) Jdem, lib. 2, cap. 5. (82) Gibbon, hist. de la décadence et de la chute de P enpise romain, ch. 44. — V: etiam, chap. 10, (traduction de l'anglais.) CESR" (49) FAMILLES.” Et alius (85): » On voit les Romains, dans les temps postérieurs ,...... ne regarder plus le mariage qu'avec une aversion extréme au milieu de. toutes les lois qui.les protégeaient , et sous les yeux méme. des censeurs , qui semblaient n'étre occupés qu'à en res- serrer les liens... .... Avec toutes leurs lois; ils détestaient le ma- riage, et redoutaient la paternité." 3 8 XXII. — Tribus elapsis sæculis, dum arbitraria legumlatio tivium numerum quasi voraverat, omnesque publice fortune exhauserat fontes, tandem prima locupletiorum rerum spes oritur. Leges quedam recte rationi magis consentanez communem felicitatem augere valebant. Imprimis matrimonia sanius consti- tuta lege Imperatoris Constantini, digni tanto principe æegni fuére fundamentum. Totum imperatoris systema in legibus de nuptiis prebet principium, éndissolubilia esse conjugum vincula : . » Que l'homme ne sépare point ce que Dieu a joint, dit celui qui créa le ciel et la terre par sa agr et qui fit reme à son image" (84). . Difficile autem -e medio emiuiniuels mores ad tam sublimen reducere doctrinam ; a legislatore. nisi sagacitatem conatuumque perseverantiam exigere nobis licet. Impedimentorum amplitudo maxime apparet. in Constantini: agendi normá; leges, qus conti- nuo magis:ac magis publicam existimationem correxerunt, chris- tianorumque. nove consuetudines pauliatisn NN Dre totum mutarunt imperium, | : Duodecim tandem post annos, legumlator disposicionem: in di- vortiu | sanxit; non penitus. proscribere, solum abusus primo inhibere conatus est. ltaque lege anni 551 post Ch. Nat. (85). vetuit quominus uxor absque causá virum: repudiaret: crimen homicidii, veneni aut sepulture violationis a marito perpetratum probare tenebatur; aliam ob. rationem xeppdic, adhibito, bona 84) Bossuet, histoire univers., au commencement. 85) L. 1, cod. Theod. de repud. lib. 5, tit. 16. 7 td Filangieri, science de la législation, liv. 2,. chap. rz... (50 ) omnia, gemmæ quidem omnisque suppellex viro in plenam tra- denda erant potestatem, ipsaque in insulam deportanda. Jure ejusdem Constantini maritus repudium instituere valet, quum. uxor adulterium commisit, venenum aut libidinis com- mercium adhibuit; sin non, statim" vir dotem restituet; secundo nuptiæ nulle erunt, bona novæ uxoris, prime addicentur. Lege anni 557 imperator aliam adhuc causam divortii concessit; quum nempe maritus per quatuor in militiá. fuisset annos, mulier duci libellum nuptiarum dissolutionis mittere potait, et justas inire secundas. nuptias (86). Alià dispositione jussit, ut judicium norum, legg. Pap. utrique conjugi tributum, certis solum causis, quas expressit, obtineret locum, nec ab heredibus institueretur (87). Imperator vero Julianus postmodum leges Papimianas restituit; christianam: a civibus abjurari voluit religionem; ita ut uxor ipsam colens repudiari a' viro, morumque judicio plecti potue- rit (88). Hæ quidem. Augusti systematis fuére reliquiæ., Melioris Statüs impedimenta Constantini successores non semper vincere aut, saltem corrigere valuerunt: :» Jusqu'au règne de Justinien , ait Gibbon (89) , Jes lois .des Princes chrétiens semblent flotter entre la coutume et les vœux de l'église." Præcipue incertas delictorum in mores accusationes abrogare nitebantur Romani imperatores; a Juliano enim -renovatæ dispositiones , quas. jurisconsulti etiam ante Constantinum innumeris jurisprudentiæ intricarunt decisio- nibus; leges autem quæ libidinem populi frenare deberent, diffi- cillime. convalescurt atque constituuntur; sæpe præceps abstrahit torrens. molem : nam ipsi Imperatores Theodosius et Valentinians plurimas novasque divertendi rationes in: medium proferre coacti sunt (90) ;;non solo conjugum: consensu matrimonium. ` dissolvi e (86) L. 75: cod, de repud. et jud. de moribus oblato. 87) L. (anni 549), 1 cod. Theod. de dotibus, lib. 3, tit. 15. (80) 1 anni 365), 2 cod. Theod. ibid. — V: Gon edem i in eamdem le- gem ; — ipsius orationem in Julianum. - (89) Histoire de la décadence et de chute de l'empire romain ; chap. 44. (9o) L. (anni 449) 8 am de repud. et jud. de moribus sublato. (5) potuit, sed legitimo repudio; quamvis imperatores plures disjun- gendi causas concedentes, indissolubilitatem nuptiarum recordati sunt: » Consensu, -aiunt (91), licita matrimonia posse contrahi, ^ contracta. mon nisi misso repudio dissolvi precipimus :. solutionem » etenim matrimonii difficiliorem debere esse, fapor imperat libe- » rorum," EAdem lege, § 1, 2, 5, 4, 5, multas enumeraverunt ' . divortii rationes; attamen poenas quoque statuerunt, quas subis rent qui alias adhibuissent causas: elucidationis gratiá . ipsas dispositiones transcribere malumus, sicque immensa illius tem- pestatis legumlatio melius apparebit. — $ I: » Causas autem re- ».pudii hâc saluberrimá lege apertius designamus; sicut enim » sine justá causá dissolvi matrimonia justo limite prohibemus; ita adversá necessitate pressum vel pressam quamwis infausto s attamen necessario auxilio cupimus liberari. — S 2: Si qua igitur maritum suum adulterum, aut homicidam, aut venefi- cum, vel certe contra nostrum imperium aliquid molientem, vel falsitatis. crimine condemnatum invenerit, si sepulchrorum dissolutorem , si sacris ædibus aliquid subtrahentem, si latro- nem, vel latronum susceptorem, vel abactorem, aut plagiarium, vel ad contemptum. sui domüsve sue ipsé inspiciente cum. im« pudicis mulieribus: (quod maxime etiam castas exasparat) coe- tum ineuntem , $i suc vitæ veneno, aut gladio, aut alio simili modo insidiantem, si se verberibus (quae ingenuis aliena sunt) afficientem. probaverit, tunc repudii auxilio uti necessario- ei permittimus libertatem et causas dissidii legibus comprobare. — S 5. Yir quoque pari fine :claudetur , nec licebit ei sine, cau- sis, apertius designatis propriam. repudiare jugalem, Nec. ullo modo expellat nisi adulteram, veneficam, ant homicidam, aut plagiariam, aut sepulchrorum dissolutricem, aut ex sacris ædi- bus aliquid subtrahentem, aut latronum fautricem, aut extra- neorum virorum, se ignorante, vel nolente, convivia appeten- tem, aut ipso invito sine justá et probabili causá foris. scilicet dii. AERE AR RS T2 ceri (91) Predictà lege 8, cod. de repud., etc. (52) » pernoctantem, vel circensibus, vel theatralibus ludis, vel are- » narum spectaculis in ipsis locis, in quibus hzc adsolent celebrari, » se prohibente gaudentem, vel sibi veneno, vel. gladio, aut alio » simili modo insidiatricem vel contra nostrum imperium aliquid machinantibus consciam, seu falsitatis se crimini immiscehtem invenerit, aut manus audaces sibi probaverit ingerentem. Tunc » enim necessario ei discedendi permittimus facultatem, et causas » dissidii legibus comprobare. — § 4. Hæc nisi vir et mulier x ÿ v v vv v vy v v c observaverint, ultrice providentissimæ legis poœn4 plectuntur. | Nam mulier si contemptá lege repudium mittendum esse ten- taverit, suam dotem, et ante nuptias donationem amittat, nec intra quinquennium nubendi habeat denuo potestatem. Æquum est enim eam interim carere connubio, quo se monstravit in- dignam. Quod si preter hec nupserit, erit ipsa quidem infa- mis: connubium vero illud: nolumus. nuncupari. Insuper etiam arguendi hoc ipsum volenti concedimus libertatem. Si vero causam probaverit intentatam, tunc eam et dotem recuperare, et ante nuptias donationem lucro habere, aut legibus vindicare censemus, et nubendi post annum ei, (ne quis de prole dubitet) permittimus facultatem. — § 5. Virum etiam, si mulierem in- terdicta arguerit attentantem , tam dótem, quam ante nuptias. donationem sibi habere seu vindicare, uxoremque, (si velit), statim ducere, hác justá definitione sancimus. Sin autem aliter uxori suæ renunciare voluerit, dotem redhibeat , et ante nup- tias donationem amittat." Diversa imperatorum Alexandri Severi, Yátéliui atque Dio- cletiani constitutiones in codice inveniuntur, quibus divortii de- signabant causas, quas propter tum maritus, tum uxor nuptias dissolvere ' potuerunt. Montesquieu (92) legis 8 supra allate ori- ginem et quasi e quibusdam dispositionibus rationem explanat. Antequam vero ad Justinianeam legislationem procedamus, auc- toris verba in medium adferre nobis non inutile videtur: » Za loi (92) Esprit des leis, liv. 19, chap 20. (55) de Théodose et de Valentinien tira les causes de répudiation des anciennes mœurs ; (et. de la loi des XII tables, voyez Cic. 2° Phi. lippique inet des maniéres des. Romains, . Elle mit au. nombre de ces causes y l'action d'un | mari. qui. chátierait. sa femme d’une ma- | niére indigne d'une; personne ingénue ; cette cause fut mise dans les lois suivantes (95); c'est. que les mœurs avaient changé à:cet égard ; les usages d'Orient avaient pris la place de ceux d'Europe. Le pre- mier Eunuque. de, l’Impératrice, femme de Justinien: second, la pea a TAA V'Ajetoire y de, ce châtiment dont on, punit. les enfants les écoles «Al n'y a que: s. maurs. établies , ou des maurs qui pisik A à aibli, ¡qui puissent faire imaginer une pareille chose." . Alia adhuc. quæstio superest; nempe quoddam intra spatium uxor. post. divortium graviditatem nunciare teneatur? Senatüs- Consulto, Plane iano., , „dum imperabat. Trajanus, facto, in primo membro statutum fuit, ut. mulier parensye., in cujus potestate est, intra 50, dies marito parentive, in cujus, potestete, is degit, denun- ciaret,. 4$. eR LA pregnantem. esse; et maritus: igne vel mitteret quód i in judicio. disceptatur (94) ; in, principio uxor se. prægnan- temesse, denunciare. minime cogi poterat, postea autem actio ad ventris inspectionem marito concessa, est per rescriptum : Marci Aurelii; (95) 3 Senatüs- Consulto ,. tempore Adriani instituto , :ma- ritus. tore mes stante matrimonio natum , agnoscere debuit. (96). S XXIV. — Jam sepius diximus imperatores magna invenisse fes quominus omnes divortii ac repudii causas: aufer- rent, atque nuptiarum solutionem ante mortem unius vel alterius conjugis abrogare, indissolubilitatemque legibus sancire possent. Justinianus itaque (quanquam virtutis imperium stabilire deside- rabat), quum leges Principum christianorum in codicem collegit, (95): Novella 7, cap 14. (94) L. 1. ff. de agnoscendis et alendis lib, etc. — Graine, de leg. 65. — Voet; ad ff, lib. 25, tit. 5, N° 1 ” (99) L. 1. #, de insp. ventr. Nooik ; Julius Paulus, sive do partüs expos. cap. 5. (96) L. 9, cod. de patrià potestate. (5%) plurimas tamen: divertendi servavit rationes; sed maximam inten- dit emendationem morum, quoniam lege anni 528 (97), judicium de moribus penitus abrogavit. Postea, anno 556, germanis divortii ordinatis causis (98), anno 541 (99) ultimum de Divortiis et Re pudiis legumlätionis statum stabilivit. Explicationes itaque offerre conabimur, quapropter longo temporis spatio Justiniani steterint leges ; -et quidem sepe apud Europeas gentes in posterum quasi separationis a thoro et mensá fuerint fundamentum. A Justiniano recta divertendi causarum instituta est Bas: nempe tres sine quádam poená (ioo): prima, impotentia natura- lis unius conjugis: initio rernm uxor per biennium exspectare debuit, antequam ob impotentiam diverteret (101); postea vero per triennium exspectare jussit imperator (102); nullum quoque in hoc casu amittende dotis periculum; quas propter Justiniani constitütiones Montesquieu jocari videtur, sed recte (108); ; » Il ne Jaut point faire de changement dans une loi, ait, sans une raison suffisante. Justinien ordonna qu'un mari pourrait étre répudié , si - pendant deux ans il n'avait pu consommer le mariage. Il changea sa loi, et donna trois ans au pauvre malheureux. Mais dans um cas pareil, deux ans valent trois, et trois n'en valent ; pas plus que deux.” Yd quidem immerito nuptiarum dissolutionis vocatur causa; potius nullitas est, qum postea cum cæteris conjugii impedimentis - (empéchemens dirimans) recepta fuit: nam non dicere licet dis- ruptas esse nuptias, quum probatur nullas exstitisse; nondum recta tunc temporis noscebatur distinctio rescissionem inter et dissolutionem; exinde enim evenit, quod mors naturalis unius con- jugis inter divortii causas numeraretur (104). 2 Mia: "1 = " (97) L. penult. $ 2, cod. de LEER et jud. de moribus sublato. — Perezius, ad hoc tit. $ 11. (98) Nov. 22, cap. 15. (99) Novella 117, cap. 8 et seqq. (100) Nov. 117, cap. a2. (101) L. 10, cod, de repudiis. (102) Auth. sed hodie, cod. de repud. et jud. de morib. sublato, (195) Esprit des lois, liv. 29, chap. 14. i (104) Brower, de jure conpub. lib. 2, cap. 31, $ r. mmn à (55 )- Secunda autem causa, vita in monasterio unius vel. alterius conjugum (105); prava erat interpretatio ecclesiasticæ doctrine ; postea vero ad saniorem reverterunt opinionem. Optimi auctores hanc; dispositionem, non ullá :bonâ ratione nitentem , merito op- runt, inter quos sapientissimus legum interpres eminet (106): » La loi de Justinien, inquit, qui mit parmi les causés de. Divorce le consentement du mari et de la femme d'entrer dans le monastére , s’éloignait entidrement des principes des lois civiles. Jl est naturel gue. des. causes de Divorce tirent leur órigine de certains .empéche- mens .qu'on .ne. devait pas prévoir avant le mariage: mais ce désir de garder la chasteté pouvait étre prévu, puisqu'il .est em nous. Cette loi favorise. l'inconstance dans un état. qui de: sa nature lest perpétuel; elle .chogue le principe Sondamental. du Divorce, qui ne souffre la dissolution du mariage que dans l'espérance d’un autre enfin , å suivre. les idées religieuses , elle ne. e«foito bats ‘donner m s 4 Dieu sans sacrifice.” 41. coiso S Tertia. tandem causa, absque deine Dane oditiniten inre Romano tribus modis status mutabatur, cives enim libertatem, civitatem , sive familiam amittebant; quod vocabatur , capile mi- nui (107)... Si. familiam. amittebant, non ideo matrimonii rumpe- bantur vincula; si civitatem, quod .deportatione fiebat, imprimis ipso jure dissolvi. conjugium existimaverunt; sed postea solum causa divertendi remansit; Ulpianus dicit (108): >» Quodsi: de- » .portata..sit. filiafamilias, Marcellus ait: (quac sententia et vera ».est), non ntique deportatione,dissolvi matrimonium; nam cum » libera mulier .remaneat , .. nibil. prohibet., et virum.sariti affec- » tionem, et. mulierem . -uxoris..animum retinere. Si: igitur i eo »,animo mulier fueriti, nt discedere a marito velit, ait Marcel- dulus, tunc. patrem de dote acturum." . Quod attinet amissionem libertatis, tum ipso jure nuptiæ dis Hi Nov. 22, cap. 5. 106) Montesquieu, espr. des lois; liv. 26, ut 8 ‘Institut. princ. tit. de cap. diminut. L..5, $ x ff. de bonis damnatorüm. ( 56) solvebantur; velut si libertus acceptam denuo amitteret liberta- tem, quam veluti donationem revocare licebat. rj Aliá adhuc, servitute conjugium rumpebatur; nempe servitute poenae; hec fictio legis a prætoribus introdücta, ut abolitioni poene remedium invenirent. » Ubi commissum erat a cive capi- »' tale, ait Noodt (109), quæsitores non civem capite puniebant, » (non enim fas erat); sed non esse civem eum, judicabant, qui » capitis condemnatus foret, servum appellabant poenae; ad ser- » vum autem civile jus non pertinebat. Ita, quanquam civis esset, » tamen vitam, quasi servus, amittebat; et in manum càtnificis, » velut actoris poene, mancipabatur." vou À Ex poene servitute maximi tamen errores, pat impe- ratoribus, irrepserunt; Justinianus eamdem abrogavit, quum di- vorüi rationes sanxit: » Quod prius ex legum severitate, Znguif; » introductum. est, nos clementi cessione resolvimus” € roy |? Captivitas apud hostes servitus nuncupabatur; servitutis itaque wi àc potentiá,: secundum legg. Romanas, connubium dissolveba- tur ipso jure (111); attamen quinque tantum post elapsos annós novas inire nuptias poterant, si incertum esset, an adhuc absens apud hostes vitá fungeretur (112); Justinianus autem non regulam vigere permisit, quæ sub justitiæ obtentu, maximam occultabat iniquitatem (115): jussitque, ut post quinque annos conjüx super- stes ad secundas nuptias convertens, nulla exinde commoda per- cipere posset; sed unusquisque in suis maneret, quæ cuncta sanxivit annis 556 et 541 (114). Consuetudinem tandem penitus abrogavit: » Hodie, ait Imperator, quantiscumque annis maritus in expedi- » tione manserit, mulier sustinere debet, licet neque litteras , » neque responsum ab eo acceperit, Sed si mortuum audierit, » non prius nubat, quam per se, vel per alium , eum sub quo » militabat, adiens interrogaverit, an re verá mortuus sit: ut (109) Noodt, probabilia juris, lib. 5, cap. 12. (1 10) Nov. 22, cap. 8; au) L. 1. ff. de Divortiis. (112) L. 6. ff. eod; tit. (113) Brower, de jure connub. lib. 2, cap. 31 - 52, i114) Nov. 22, cap. 75 et nov. 117. — Gothofredus , in nov: 117 cap. 11. (57) » apud gesta deponatur cum jure jurando, si mortuus sit: quo » subsecuto, post annum nubat. Si vero preter hec nupserit, tam » ipsa, quam qui eam duxerit, velut adulteri puniantur. Sed. qui » juraverit, si false jurasse convincatur, militiâ nudatus, decem » libra sauri solvit illi, quem mortuum fuisse mentitus est: eo li- .».centiam habente, si voluerit, suam uxorem recipere" (115). Montesquieu in praescriptam Justiniani legem observationem præ- bet, quam adoptare minime nobis fas est: » Justinien, ait auc- "tor (116), avait en vue l'indissolubilité du mariage : mais on peut dire. qu'il l'avait. trop. en vue. Il demandait une preuve | positive , lorsqu'une preuve négative suffisait; il exigeait une chose trés-diffi- „cile, de rendre compte de la destinée d'un homme éloigné et exposé à tant g accidents; il présume un crime, c’est-à-dire la. désertion du mari, lorsqu'il était si naturel de présumer sa mort. Il choquait le bien public, en laissant une femme sans mariage; il choquait .l'intérét . particulier en l'exposant à: mille dangers.” ; Quid vero ? Nonne regula, qus ob matrimonii indissolubilitatem: semper ob- servanda est, et ab imperatore. prescribenda, perniciosum abstu- lit malum ac tristem. abusum? Nonne ipsá. dispositione. impedie- batur, me uxor, mariti negotia. atque liberos dolose deserens, in miseriá. insultaret viro, erga patriam amoris victimæ ? Sed. matri- moniis .et procreationi favendum ! ‘An respublica adeo. civibus eget, ut carissima maritorum ` jura violando, incolarum numerus augeatur? — En tres divertendi rationes, quz nullas sibimet poenas traxerunt; sole erant dissolutionis cause secundum. Pothier (117); quem , in errore xersari existimamus; libidines. enim hominum minime. Justiniano permiserant ut alias abrogasset causas; auti- quarum etiam memoria legum, quibus facillime instituebatur di- vortium, non leve erat. impedimentum. . imperator tantummodo in omnibus aliis causis poenas conjugem divertentem subiturum voluit. Concessit, ut nxor repudium viro mitteret ob crimina 116) Esprit des lois, iiv. 2 ies Auth. hodie, cod. de re + gni et ns sa mor, sublato. — Et nov. 117, €. 11. 117) In Pandect. lib. 24, tit. 2; i 36. (58) capitalia; veluti si maritum adulterum, homicidam, veneficum , vel contra imperium aliquid molientem, vel falsitatis crimine con- demnatum invenerit; si sepulchrorum dissolutorem , si sacris ædibus aliquid subtrahentem; si latronem vel latronum suscep- torem, vel abactorem, aut plagiarium, aut ad contemptum süi domíüsve sus, ipsá inspiciente, cum impudicis mulieribus coetum ineuntem , si suc vitæ veneno aut gladio aut alio simili modo insidiantem probaverit. Ast si maritus flagellis aut fustibus pro- priam percusserit uxorem, sine aliquA aliá legitimarum divortii causarum, solutionem conjugii ex hoc fieri non permisit legis- lator, ut antea eveniebat : sed maritus ob hujusmodi injuriam tantum ex suis bonis, etiam manente matrimonio, dare coge- batur, quantum eria pars antenuptialis facit largitatis (118). Marito divortium concedebatur ob adulterium uxoris; vel si illa commune cum viris lavacrum libidinis caus4 fuerat ingressa; si extra ædes sine causá alibi mansisset, quam apud parentes; si marito insidias parasset ; vel ab alio paratas celasset; ob cri- men lese majestatis ab uxore perpetratum; si uxor ex industriá et odio mariti abortum fecisset; aut vivente viro, alium de ma- trimonio compellasset; si ignorante aut prohibente viro lusui ad spectandum interfuisset (119). In his omnibus casibus poenas etiam pecuniarias uxori inferre potuit maritus, quas tamen re- tributiones communibus liberis conservare tenebatur. Divortio autem facto, apud.quem liberi educandi? — Lege co- dicis (120) quaestio resolvitur: hic enim statutum, ut si pater divertendi rationem præstiterit, apud matrem- ad secundas nup- tias non transeuntem, liberi nutriantur patris expensis; si contra, tum apud patrem matris locupletis expensis: nisi pater minus idoneus sit (121). Graviores tamen statuebantur poene, quum (118) L. 8, $ 2 et auth. sed nopo, cod. de repud. et jud. de mor., etc. — Nov. r17, cap. 9 et 14. 119) Nov. 117 , cap. 8. — Perezius, ad cod. lib. 5; tit. 17, $ 5. À 120) L, unica, cod. dip. facto, quemadmodum lib. , etc. — Auth. si pater, eod. tit. (121) Id etiam sancitum in nov. 117, cap. 7. ( 59) injustum ant illegitimum esset divortium, id est, ob alias quam lege.. præscriptas causas institutum. Pœnæ uxori irrogande sequentes obveniunt: viro dare dotem tenebatur, communibus liberis conservandam; si non liberos. há- bebat, lucrum fiebat marito; uxor vero in monasterio per reli- quam, vitam. consistebat ; tertia pars propriorum bonorum monas- terio tribuebatur, et superstes filiis; si filios nullos habebat, sed parentes, tum duas partes obtinebat monasterium; si autem in- justo repudio sese. conjuges disjunxerint, vel nec liberi nec pa- rentes essent, tota monasterio. obveniebat substantia (122). Alia anteriori lege (125) uxori post quinquennium solum novas ineundi nuptias concessa facultas, quia se connubio indignam praestiterat , quod inposterum nihilominus mutatum fuit (124); et conjux, ut diximus, per totam vitam in monasterio remanebat. Attamen adul- teram uxorem maritus per biennium recipere potuit, justo denuo vigente conjugio (125): licet ante Justinianum, ut supra expo- nitur § XXII, maritus conjugem ob adulterium repudiatam re- cipiens, criminis uxoris particeps judicatus , condemnationis pæ- nam subiret (126). E contra si maritus absque uxoris culpá, vel ob diversam ac lege præscriptam rationem divortium instituerat, vel ipse culpam adversus innocentem perpetrarat mulierem, dotem simul et do- nationem matrimonii occasione factam: reddere, et nulla existente donatione, quartam: omnium propriorum bonorum uxori et libe- ris concedendi incumbebat necessitas (127). Tandem Justinianus primus. divortium. proprie dietum; id. est mutuum, omnino prohibuit; quá de we perlegendæ veniunt , Novella 117, eap. 10; Nov. 134, cap. rr; et auth. quod hodie, cod. de repudiis, quam ex Nov. rvj* desumptam | reperimus. 122) Nov. 117, cap. 18. — Nov. 154, cap. 10. — Nov. 22, cap. 16 - 19. 125) L. 8, $ 4, cod. i. repud. et jud. de mor. sublato. 124) Nov. 117, ca (125) Nov. 154, cap. 1 126) L.57 in fine, Eas de minoribüs. > Li 11, $15, ff. ad leg: uiam de adult. (127) L. 11., $ E cod. de repud. et jud. de mor, etc. ( 60 ) Invitis imperatoris constitutionibus mutuo a conjugibus facto divortio, in monasterium mittebantur, cui bona ipsorum addi- cerentur, exceptá quartá liberorum legitimá (128). Justinus , nepos atque successor Justiniani rursus mutuam res- tituit divertendi libertatem (129); ‘quam dispositionem Gotho- fredus non nisi injustam et injustissimam nuncupat. Omnes poenas in hujusmodi divertentes abstulit imperator , et antiquum renovavit jus anno 556. Longo eflluxo temporis spatio, divortium denique proscriptum fuisse videtur, regnante forsitan imperatore Leone (150); ac ille exstitit de divortiis romance jurisprudentie status ultimus. CAPUT "QUINTUM. JUS GERMANORUM GALLORUMQUE. | & XXV. — Codex. Justiniani, qui ultimam romane legumla- tionis sortem stabilivit, initio seculi sexti in oriente ‘promulga- tus est, et trecentis quidem annis post mortem. ipsius impera- toris viguit (1). In occidentali Europe. parte seculo sexto. jus romanum. nequaquam observabatur;. barbarorum jamjam leges, Gothorum nempe, Vandalorum, Lombardorum, Hunnorum. atque Francorum, illarum. regionum incolas gubernabant. Quum extra- nei vero :isti cuncta .fere occupavére. regna Europe,: codex Theodosianus adhuc vigebat; novus tunc temporis legum ordo invaluit, cujus origo in ipsorum Domitorum, moribus, e silvis 128) Novella 154, cap. 1r. (129) Novella 140. 150) Vide: Le nouveau Denisart w^ Divorce. (1) Histoire du droit romain, par Ferrière, chap. 36 - 27. (6) Germanie obtentis, facile animadvertitur. Omnes 'jürisconsulti atque commentatores in celebris auctoris scriptis primos Ger- iatiorüm mores et veras consuetudines invenire conati sunt; Heineécigm ‘vero Taciti verba nimis extendisse credimus, quum refert etiam; nondum cognità christian doctriná, a Germanis dissolütioneni matrimonii morte tantum unius ex conjugibus re- ceptam fuisse (2); textum scriptoris in medium conferre sufficit, ut” cotprobémus Tacitum solummodo de feminis esse locutum : » Ne se mulier, ait (5), extra virtutum cogitationes extraque bel- » lorum 'ca$us, ipsis incipientis matrimonii auspiciis admonétur, » "venire" se laborum periculorum sociam, sic vipendum; sic pe- » réuhdum....... Melius quidem adhuc ez civitates; in quibus » tantum virgines nubunt, et cum spe votoque uxoris semel tran- » sigitur. Sic unum accipiunt maritum, quo modo unum corpus; » unamque vitdm; ne ulla cogitatio ultra, ne longior cupiditas, » ne tanquam máritum, sed tanquáni- matrimonium: ament." Po- tius dicitur mutuum divortium mon admissum fuisse; cd. soli marito, ex jure fortioris, competiisse repudium: initio qüidem vitæ ac necis potestas viris pertinebat, quæ ad graviora. postea "delicta restriéta, et forsitan ad conjugii fidei violationem; Tan- dem mäaritüs solummodo repudio uti potuit, et quidem :ob solum 'adulterii' crimen (4): Rarissime etiam: repudium adhibitum , vide- tur, nam Tacitus mores Germanorum moribus Romanorum op- posuit, ut posteriorum nimiam: exprobaret luxuriam atque. cor- ruptelam: saltém apud priores adulteria rariora; eodem: probante auctore: » Severa illic matrimonia; nec ullänr morüm partem „magis laudaveris. Nam prope: soli: barbarorum singulis: uxori- » bus contenti sunt, exceptis admodum paucis; qui non libidine, » sed ób nobilitatem, 'plürimis nuptiis ambiuntur. — Ergo septá '» pudicitiáà agunt, nullis spectaculorum illecebris, nullis convi- » viorum irritationibus corrupte. — Paucissima in tam numerósa 5) Tacitus de moribus germanorum, 19 = 20.- " pora jus german. lib. Ot ^ 14, $ 519 is ) T 4) Heineccius, jus germanorum , lib. r,' cap. r£,^$ 5ao. (6 ) | |gente -adulteria,' quorum pcena presens, et: maritis permissa, Accisis crinibus. nudatam,. coram propinquis, expellit domo maritus; ac per omnem vicum. verbere agit :. publicatæ, enim pudicitiae nulla venia: non formá, non setate , non opibus ma- ritum invenerit. Nemo enim illic vitia ridet: nec corrumpere et corrumpi seculum. vocatur; plusque ibi boni mores valent, quam alibi bonz leges." (5) TN ) $ XXVI. — Legum codices post innumeras exercituum ex- peditiones iis successerunt consuetudinibus, Codex Alarici in Gallia meridionali, Visigothis submissá, atque lex Gombetta aut codex Burgundiorum easdem fere adversus divortium dispo- sitiones complectebantur, quas lex Constantini (6). Nulla similis dispositio in lege Salica invenitur, quam Clovis eádem. tempes- tate publicari jussit. Qui Princeps quum Scaldis: ripas cum Francis reliquit, ut Syagrium vinceret, exiguus exercitus paucas Belgii occupabat provincias. Dux Romanorum simul.et Franci Ripuarii atque Allemanni passim per ceteras degebant. regiones. Hispa- nie Visigothi aquitaniani partem Narbonensem atque Lugdunen- sem armis tenebant (7). Clovis difficillime. Galliis potiri potuerat; atque diversa ac priores victores, proposita ac consilia. simulans, populos conci- tavit, ut alios sibi eligerent duces: precedentes vero nequaquam abusi victoriá, novam penitus: captaverant dominationem; tum Romane leges, jam nec Constantini Magni, .nec Theodosii leges erant; sed in aliis redactæ codicibus a victoribus imposite et quidem : obtrusz fuerant. : $ A Aliud secutus est Clovis systema, alium assumpsit scopum; sicque dominatoris potentiam callide celans, felicem. obtinuit exitum, Religionem Gallorum, ut ita dicam, adoptavit, atque in medium populi tanquam patri liberator processit. Pontifex Maxi- v 2$ vov v ym (5) Tacitus de moribus germanorum, N° 19 - 20. (6) Gothofredus ad Lẹ 1. cod. Theod. de repud. lib. $, cap. 16. =~ Histoire du droit romain, par Ferrière, chap. 27. (7) Gibbon, décadence de l'empire romain, chap. 58. (65 ) us Anásthasius ideo, et latini Episcopi prospere ejus fortunæ favebant (8). ‘Codex "Theodosianus jus civile constituéns , tam populo, quam Episcopis placuit, tanquam Christianorum Princi- pum opus. Non alium conficere studuit Clovis; nequaquam jus, victis nationibus maxime invisum, curiosius exquirere ausus est; solummodo: salicam sanxit legem in usum Francorum, qui ubicun- que Principem sequebantur. Omnes ergo persliterunt consuetu- dines, uti videre est in capitulariis Dagoberti, que veniunt.no- ‘miné legum ‘Aipuariarum atque Allemanriarum ; sicque "codex "Theodosianus commune exstitit jus, et tanquam vera atque an- tiqua nuptidrum lex’ remansit. Principis agendi modus coram Episcopis brevi potestatem magis ac magis auxit; facile magnam ecclesiastici ordinis, a Constantino euineci tir; CES el À am mentem intellexit. | ! NL PLI ‘Prima imperii munera astu, fráudibus atque |pravissimis in — € “adducebantur artibus eorumdem, qui ipsa ambiebant. ‘Soli Episcopi a communi abjectione secesserunt, e contra virtu- "ibus, opibus et sepissime gloriosa nativitatis origine observan- ‘tiam ac fiduciam civium assecuti sunt; longa conciliorum et. $y- nodorum assuetudo arctam ipsorum auctoritatem constrinxit. ‘Clovis non inconsulto animo seculi sui Conventibus presidium ac tutelam prebuit, exemplumque sacerdotum insequens, regni "Procerum congregationes. instituit ; duo corpora conjunxit, ut res ordinarent publicas; sed "nee ie sua propria n dis- ate mper ie gerere licebat. © Concilia: itaque ejusdem tempestatis a gd dia Bd coetibus ne- 'qu quaquam distinguenda; decreta etiam a rege sanxiebantur; hiuc bon ecclesiastica mandata regis assensum præbent (9). Primum ` Aurelii concilium eodem anno, quo lex Salica promulganda erat , indictum fuit: omnes regni Episcopi a Clove convocati; res or- 'dinandas eis indixit, inter ,quas de matrimonio quadam statute vi M Hinault, sur la I** race. — Gibbon ; décadence de l'empire romain , ch. 58. Mémoires du clergé, vol. 1, liv. 1, chap. 2. ( 64) reperiuntur (10). Alterum concilium anno 535 habitum ; secun- dum eujus. decretum | prohibuit Princeps, ne sub ullo praetextu. rumpi possent juste nuptiæ; sed duobus tantum elapsis sæculis .etiam,leges ‘civiles Divortii' proscriptionem . sanxiverunt (11)... i: Non aliter exortæ sunt leges, que nomine capitulariorum. con- stituunt codices, quibus Gallia gubernabatur; Episcopi ecclesias- ticas, et comites civiles leges in lucem prolatas executioni man- daverunt. $ í S$ XXVII. — Sæculo proximo regni tumultus hostiumque. in- cursiones jamjam rerum civilium compresserunt ordinem. . Pepi- nus vero cum fratre Carlomanno, Majordomus factus, publicam rem restituere, novamque Principum seriem conficere conatus est; plurima concilia convocavit (12), plurimæque de, nuptiis leges in medium collatæ fuerunt: in omnibus itaque temporibus primum: et precipuum viguit principium, formulas conjugii arc- tissime humanitatis, bonarum. artium et cipilisationis progressui connectari; quæ omnia semper conjunctim procedunt (15); Caput nonum concilii Suessionum denuo prohibuit, me. conjux , -Vivente altero, novas institueret vagi attamen. nisi dee canonis indictæ fuerunt. :6 XXVIH. — Brevi regno potitus est aiao sPrindép&. qui ‘inusitatam ob fortitudinem. imperii occidentalis restitutor merito appellatur ; intendo Carolum: Magnum. Nobis autem solum. cul- tioris Europe legislatorem contemplari, et ob oculos offerre per- mittitur. Optim: enimvero societatum institutionis, atque. educa- tionis liberorum: prima fundamenta. et principia in Caroli Magni capitulariis occurrunt; capite nempe, post Aquisgrani concilium sancito (4), vetuit, ne mulier a marito repudiata alii nuberet, vivente primo; nec maritus, vivá uxore, secunde jungeretur. (10). Hist. uels. de, Fleury, vol, 51, liv. 8. — Confer etiam : oU ek ERT YI (11) Mémoires du clergé prédits, (eod. loco.) (12) Annis 745, 745, 755, 7575 vide — Der diim (19) Fevret , de V'abus, liv. 5, chap. 5. ibas i (14) Capitul. anni 789, cap. 425; v. Baluze; pag. 220. (65) Cujus legis sanctio a Benedicto Levito conservata est; primis dis- solutis nuptiis, si quis altero vivente conjuge, novum confecisset connubium, poenas adulterii subire coactus fuisset (15). A legislatore tandem nuptiarum indissolubilitas promulgatur ill4 quidem tempestate, in qua gravia vitia majora adhuc barbariei vestigia conferunt; felix autem legumlationis exitus vim atque virtutem regiminis indixerunt. Idem principium per decem re- mansit sæcula ! Qui fieri tamen ' potuit, ut invidiosi tanta ob beneficia et promerita sapientis Principis, contumeliam imposue- rint memorie? Nonne potius humanam ejus infirmitatem celare necessarium fuisset, quàm historic; immutare testimonia, quod quidam morosi effecerunt homines. Nullibi enimvero proditum est, ab imperatore. repudiatam. esse Himiltrudem ; sed Princeps illegitimum..ex ea gignit filium; inprimis duxit. Hermengardam , quam nunquam repudiavit; T SOS DERNIER — conjugium ejus rescissum.. invenitur. | de + Non meritos ideo perhibent, primos rt a reges -adhibuisse divortium ; uxores aliquando. repudiarunt, sed illegitime, atque ex summa tantum. potentia. Plurimi quoque per Pontifices Maxi- mos ab ecclesie. communione exclusi. sunt; quod, haud- dubie non evenisset, non. obstante. sæculorum imperitiá, si discedendi ‘fa- . cultas legibus civilibus concessa fuisset... ouo: -, Carolo Magno præmortuo, | aliquorum: Diane ragas xal indict. sunt. nuptie; sed. nec divortium, nec repudium fuit: non unquam matrimonium. extitisse intelligebatur. -. Initio. solummodo. rerum divortia a Romanis quibusdam: in Gallia adhibita videntur; libellum divortii quidem a Marculfio in formulis suis servatum reperimus; ibi legitur: » atque ideo nnus- » quisque ex ipsis, sive ad servitium Dei in monasterio, aut » copule matrimonii sociare se voluerit, licentiam habeat" (6). Postmodum. autem, veluti supra: exposuimus, a Principibus et in conciliis omnino prohibitum, ut cives. cultiori institutione „dignos sese | praeberent, (15) Capitular. lib. 7, cap. ws (6) Mares f lib. 2; an 9o. 9 QE CAPUT SEXTUM, - JUS ECCLESIASTICUM ROMANUM, JUS PROTES- TANTIUM, ETC. S XXIX. — Geol Magni familia post henve temporis spatium dilapsa fuit; noni circa finem sæculi proximam jam minabatur ruinam. Capitularia inde obsoleverunt; Duces Comitesque qui ubique regnum instituere conabantur hereditarium, ut ipsi do- minarentur, sua mandata subrogaverunt legibus, que invasiones ipsorum ac illegitimam regni occupationem condemnabant. Ma- trimonii leges communem perniciem, aliarümque rerum exitium assecutæ essent, si executio civili auctoritati credita fuisset : alis cum -canonicis dispositionibus. incolumes steterunt: quid omnium admiratione dignius! Quum bonarum artium, scientia- rum nec non sanctissimæ morum institutionis monimenta cor- ruerunt, in mediis ruinis nuptiarum indissolubilitatis fundamen- tum, tanquam. pretiosissimæ a Carolo Magno bene conditæ rei- publice reliquie , intemeratum remansit, per sequentiaque per- petuo viguit tempora ! Sepe dubium autem oriri visum est; aut potius alii dubium obtrudere conati sunt; ecclesiæ doctrine defensores plurima argumenta et validissima adhibuerunt, que nunquam infirmata sunt, aut infirmabuntur; queque ab auctore quodam (1) in uno (1) L'accord de la révélation et de la raison contre le divorce, par M. l'abbé De Rastignac (1790.) (62) eodemque opere collecta inveniuntur; omnia in medium conferre non nostrum. est; non vero silere nobis licet locum , ubi loquitur de testimonio celebris Hincmarii, noni seculi oraculi, qui maritum et uxorem, si novas inibant nuptias , adulterium . committere perhibet 3 atque Pontifices supremos, Concilia, ecclesie Patres ac Doctores eamdem docuisse doctrinam (2). Præcipuas itaque de jure ecclesiastico questiones una cum argumentis colligere et: enucleare conabimur. $ XXX. — Maxima difficultas oriri. potuisset de adulterio uxo- ris ; an ipso nempe dissolvantur nuptiæ ? Duo secula post Photii schisma in Greca ecclesia nubes exoriebantur ;. itaque adulte- terium uxoris tanquam. divertendi causa ab eadem ecclesia fuit receptum ; catholica vero rationem adulterii omnesque alias pro- scripsit. (5). mat À An in Polonia doctrinam- Græcam: vel. Romanam receperunt? Longa fuit disceptatio ; nullatenus nobis integrum est, ut perdiu diversarum opinionum adhibeamus argumenta ; jus positivum .nos potius amplectimur; et simpliciter hic saniorem sententiam assu- mendam existimamus, nempe ibidem legibus et ecclesiasticá doc- triná æternitatem matrimonii continuo receptam. fuisse; quod optime comprobat..De Rastignac (4). In alio etiam opere inquiunt Scriptores (5) : «Vous ne connaissons point d'église catholique où le divorce ait lieu, SANS EN EXCEPTER LA POLOGNE.” Si quando ibi conjugia rupta inveniuntur, ut aliis in regionibus, ipsa exempla nihil adjuvant , nam dissolvebantur matrimonia , quia nulla es- sent, ob quamdam legitimam rationem , velut consensüs defec- tum. In opere Code matrimonial legitur. (6) : « L’usage de la Pologne, loin . d'établir que le divorce y est autorisé, démontre le M L'accord (5 la révélation et de la raison contre le divorce, par M. l'abbé astignac (1790) ria ess K: | Idem, ibidem, ' g^ sis. — Histoire de: eie. ubliée depuis sa mort Év ique À A lais pièces justificatives du vo ,n2 1. pe e précité. à ta note 1 . 24 EL "um. Win Lies des décis. nouv., tom. VI, í es / Mm de Denisart (17 ivorce , pag. 568. (6) Edition de 1770, tom. 1, pag. 448. ( 68 ) contraire. Lorsqu'on dissout un: mariage contracté par violence , c’est parceque l'on. juge qu'il ny a jamais eu de: consentement ; ët que le consentement étant la base du mariage: Comme de tout" contrat, on juge qu'il n'y a jamais eu de mariage. Dès qu'on ne trouve daw- tres; moyens pour permettre à deux conjoints dégoütés: de'leur société. b d'en former une nouvelle; que de déclarer qu'il: my d' jamais eu d'engagement qui les; ait liés y; c'est une’ preuve sensible que s'il y avait eu un engagement, il ne pourrait qu'être indissoluble | aprés cela ; que les juges soient-plus ou moins faciles à: admettre les preu- pes da cette: nullité. d'engagement j" larloi -réste toujours. la méme , le juge peut. prévariquer ; mais ‘sa prévarication z” loin 'd'abolir. Va loi, montre la ine de son empire , puisqu 'il ne peut sy soustraire que par un crime." Alius scriptor de divortio expresse consultus respondit: » Le Concile de Trente est reçu en Pologne ; cette‘ église n’a point d'autre doctrine sur l'indissolubilité du mariage | gué celle de la cession 24 du Concile de Trente, elle fait profession” d’étre attachée à l'église et d'une parfaite soumission au Saint Siège” (7). Ut ad questionem de adulterio. uxoris revertamus, nexus ex ipso evangelii textu oritur; in capite 19 Matthaei; quum Pharisei etenim a J. C. quærebant: » Si licet homini dimittere üxorem » suam quacumque ex causa”; preceptor divinus respôñdit +» Non » legistis, quia qui fecit: — ab initio masculum ét femi- » nam fecit eos, et dixit...... erunt duo Th carne una; taque » jam non sunt duo, sed una 'caro;. quod ergo Deus conjunzit , » homo non separet." Pharisei' autem dixerunt: » quid br Moy- » ses mandavit dare libellüm repudii; ét dimittere"?.....: Res- pondit Christus : `» Quoniam Moyses ‘ad duritiam éordis vestri » permisit? ...." Dico autem vobis; quia quicumque di miserit » uxorem suam, nisi ob fornicationem, et aliam duxerit, mæcha- » tur} et qui dimissam duxerit, mæchatur” og Difficultas. fde in verbis, misi ob. Jfornieationem: beret. À dr 2 A eis ut | (7) Labbé Guérin du Rocher, auteur de rap ad idu p leux, — Bulla Benedicti XIV anni 1741, episcopis Poloniæ missa. (8) Mathaeus, cap. 19, Y 5 et seqq. C6) ^Reetius dieitur, verba tantum indicare, in adulterii casu uxo- rem a marito dimitti posse; ut instituatur separatio: a thóro et mensa, món autem divortium sive Tepüdium. Verba nisi ob Jor- nicationem, referuntur ad, quicunque dimiserit, non autem ad, qui aliam Pere 3 et sequenti modo textus intelligendus obvenit : » quicumque dimiserit uxorem suam (quod non liceat facere) nisi vb fornicationem ; et qui (priore dimissá, sive injuste, sive etiam juste ob ejus fornicationem ) aliam duxerit, maechatur" (9). Eadem difficultas advenit in eapite 5, Y. 81-52 Matthel...... » Ego » autem dico vobis," quia omnis qui dimiserit uxorem suam, » 'exceptá 'fornicatiónis causé, facit eam mæchari, et qui dimis- » sam duxerit, adulterat." Ibi vero separatio ob adulterium per- mittitur, et si uxor alium tunc virum ducit, primus maritus non uxoris crimine reus erit. Primis tamen sceculis alia exstitit in- terpretatio. Concilium Arefatense , “(anno 514), in canon. 10 dixit: » de his qui conjuges suas in adulterio deprehendunt , et ii » Sicut adolescentes, et prohibentur nubere; placuit ut in quan- » tum potest, consilium eis detur, ne viventibus uxoribus, licet » adulteris, alias accipiant." Episcopi itaque prohibere non ausi sunt, ne adulterio uxoris matrimonium dissolveretur. Sed in précedente ' €oncilio' anri 505 statutum fuerat sequens: » fidelis » femina quie adulterum maritum reliquerit fidelem, et alterum » duxerit, prohibeatur ne nubat: si autem duxerit, non prius » communionem accipiat, quam is, quem reliquerit, se sæculo » exierit, nisi necessitas infirmitatis dare compulerit." Sed idem 'éanon tantum poenas in uxorem statuit; non de marito egit; eadem tamen ratio adesse videbatur (10). Plurimi ecclesise doctores scripsére matrimonium adulterio uxoris dissolvi potuisse ; Tertu- lianus ait (11): » Præter ex causa adulterii nec creator disjunxit » quod ipse scilicet conjunxit". Tta ut ex causa adulterii Deus —— - (9) Pothier, traité du contrat de mariage, $ 486. — Made V allensis paratitla decretalium, lib. 4, tit, 19, $ 4 : f 3 V: Basilium epistola ad Amphil. can, 9. L. 4 contra Murcionem. C70) disjungi permittat, quod conjunxit, secundum nostrum auctorem. Epiphanus , sæculo quarto (12) divortium ob stuprum et adulte- rium. concessit. Episcopus Asterius eodem seculo expresse dixit in oratione de sancto Matthaeo: » Existimate et omnino vobis » persuadete matrimonia morte tantum et adulterio dirimi." Divus Augustinus tamen conjugii indissolubilitatem etiam in adulterii casu docuit (15); ob adulterium unius conjugis solum separa- tionem concedendam credit; qua de re evangelii verba adhi- bet (14): «Quicumque dimiserit uxorem suam, et aliam duxe- » rit, adulterium committit super eam, etc." Et in Luca (15): » Omnis qui dimittit uxorem suam et alteram ducit, mæchatur; » et qui dimissam a viro ducit, mæchatur.” Quum evangelium dicit » omnem mæchari qui hoc facit, proinde si omnis qui hoc fecerit, » ut uxore sua dimissa alteram ducat, mæchatur; sine dubitatione » ibi sunt ambo, et qui præter causam fornicationis dimittit uxo- ` » rem." (16) Nulla ergo distinctio in evangelio occurrit. Auctor noster adhuc argumenta. querit in Paulo (17): » lis qui matrimonio juncti » sunt, inquit, precipio non ego, sed dominus, uxorem a viro » non discedere, quod si dicesserit, MANERE INNUPTAM, aut viro » suo reconciliari: et vir uxorem non dimittat." Quum Paulus itaque mulieri à viro disjuncte prohibet, ne novas ineat nup- . tias, solummodo loquitur de muliere à viro disjuncta ob adul- terium ipsius; nam in nulla alia occasione discedere potuisset. "Uxor adulterum maritum relinquere potest, matrimonium ta- men non dissolvitur, nam jubet Paulus feminam si discesserit, manere innuptam. Ergo etiam ob uxoris adulterium marito con- ceditur ut ipsam dimittat, non autem. conjugii solvat vincula; utriusque similis esse debet conditio; in pari causa conjuges 13) Lib. 1 de conjug. adult. ad Pollentium. 14) Marcus, cap. 10 y. 11. (15) Lucas, cap. 16 y. 18. 16) Augustinus, lib. 1 , de conjug. adult., n." 10, hz) Paulus ad Corinth. 1, cap. 7 P: 19. E In lib. adversus hæreses, cap. 59. in (7) ambo versantur; » Si par forma est in utroque, ait Augustinus, » uterque mæchatur, si se alteri junxerit, etiamsi se a fornica- » tione disjunxerit; parem vero esse formam in hac causa viri » et mulieris ibi ostendit Apostolus, ubi cum dixisset: uxor » non habet potestatem corporis sui, sed vir, adjecit atque ait: ^» similiter vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier." Attamen tempore Augustini non omnes consentire potuerant; ipse difficultatem sensit (18) : «In ipsis divinis scripturis ita obscu- » rum est utrum iste qui quidem sine dubio licet adulteram di- » mittere, adulter tamen habeatur si aliam duxerit, ut quantum » existimo, venialiter ibi quisque fallatur." Illius autem doctrina brevi recepta fuit in conciliis; jamjam in concilio anni 416, præ- sente S. Augustino sancitam reperimus; postea à Carolo Magno in capitulariis receptam ; ubi legitur (19) : Item ex eodem (con- » cilio africano) ut nec uxor à viro dimissa alium accipiat vi- » rum, vivente viro suo , nec vir aliam accipiat uxorem, vivente > priore. " Sequentium. seculorum Congregationes similem continuo secutæ sunt doctrinam; inter alia, concilium anni 909, can. 8, perhi- bet: » Uxor nunquam propter hominem separanda, et si forni- » cata fuerit, et vir ejus voluerit, dimittenda; sed aliá vivente, » altera non ducenda, quia adulteri regnum Dei non posside- » bunt." Omnes quoque ecclesiastici scriptores à sexto inde sæ- culo idem docuerunt principium , velut Beda; Jonas, episcopus; Hincmar; Paschasius Ratbert, etc. Novam jus canonicum expres- sis verbis nostram sancit opinionem. Gratianus enim (20), post- ^ quam duarum sententiarum diversas attulit rationes, concludit in capite 16: » His auctoribus evidentissime monstratur, quod » quicumque fornicationis causá uxorem suam dimiserit, aliam, » illa vivente, ducere non poterit, et si duxerit, reus adulterii » est." Idem statuit jus decretalium, ita ut Alexander III, cap. 5 18) De fide et operibus, cap. r9. — Et lib. 2, cap. 57, retractationum. 2j Confer: collection de l'abbé Ændégise, liv. 1 art. 42. 4 20) Gratiani decreti pars secunda, causa 52, quæst. 7. C72) ; ext. de Divort. jubeat marito qui ob adulterium . repudiaret uxo; rem, et vivente ea, aliam ducere auderet, primam recipere. Anno 1458, in concilio Florentino sub Pontifice Maximo Eugenio IV in omni casu matrimonii indissolubilitas confirmata. est; tertium matrimonii characterem indissolubilitas constituit : « Propter hoc, inquit Eugenius , quod significet indivisibilem conjunctionem Christi et Ecclesie: quamvis autem ex causa fornicationis liceat thori separationem facere, non tamen aliud matrimonium con- trahere fas est, quum matrimonii vinculum legitime contractum perpetuum sit (21)." Que omnia. tandem confirmata sunt in concilio Tridentino (anno 1545), sub Paulo IH, Julio Ill. et Pio IV ; ibi legitur (22) : «Si. quis dixerit ecclesiam errare. cum docuit et nie juxta evangelicam et apostolicam doctrinam , propter adulterium alterius conjugum matrimonii vinculum non posse dissolvi; vel etiam innocentem qui causam adulterio non dedit, non posse, altero conjuge vivente, aliud matrimonium contrahere, mæcharique eum qui, dimissA adulter4, aliam . duxerit, et eam que, dimisso adultero, alii nupserit, ana- thema. sit (25)." Quidquid decisum fuit diversis temporibus , vel hodie deciditur, in Gallia ut in patria nostra nunquam .con- jugii vincula unius alteriusye conjugum. adulterii causá dirempta inveniuntur, teste Pothier (24): $4f Quoiqu' "il en soit de cette gues- tion, il n'est pas douteux in praxi parmi nous, que lorsqu'un homme s’est fait séparer de sa femme, aprés l'avoir convaincue d'adultére , LE LIEN DU MARIAGE EST CENSÉ SUBSISTER, ET FORME UN EMPÊCHEMENT, DIRIMANT, qui rend nul le mariage qu’il con- tracterait avec un. autre, du vivant de celle qu'il a répudice. § XXXI.. — Quid. autem dijudicandum de quæstione impo- tentiæ ? Non perdiu in commentatione nostra ea de re disceptare u u u à N u s A UM Sw uy y (21) Treizième tome des Conciles du père Labbe, page 539. an In apite 7 sess. 24. j (25) Confer; hiliberti Bugnyon legum abrogatarum tractatum , cum notulis Francisci Christyn, lib. 2, syntagm. 214. (24) Contrat du mariage, $. 497 in fine, (75) juvat; nam impotentia, si admitti posset, nunquam causa di- vertendi foret, sed nihil aliud quam nuptiarum nu//itas (vulgo -empéchement dirimant); pauca in medium conferre lubet, quo- miam Ecclesia Romana aut Pontifices circa eam rem sæpius jus statuérint. Preterea quæstio incerta est, nec explanationis tamen digna; potius nunquam impotentia, vel impotentiæ concedi pos- set inquisitio, qua conjugii rumperetur foedus. « Tout est mystére , ait Garat, autour en mystére de la génération ; et la raison de l'homme est vaine, là où il ne -doit approcher que dans le trouble de ses sens et däns de délire de sa raison. ^ (25). T - Impotentia difficillime. cognoscitur, et quidem non unquam co- gnosci dicere audemus , nisi membra quædam deficerent; ita ut in omni fere casu impossibile eveniat, ut uxor vel maritus impo- tens declaretur. Sæpissime exorta est quæstio, guisnam amborum procreandi: impedimentum. conferat ?: Inspiciatur ` Brower- (26): Sanchez vero rem tanquam. theologus atque. jurisconsultus inqui- sivit: (27). Sepe. ad probandam impotentiam adhibuerunt inspec- tionem; sed probatio.omnino fallax et lubrica, et quidem inde- cora et vana, quóniam. nunquam-certitudine nititur. Etiam quum impotentia | agnoscitur ,... non recta. dissolvendi. conjugium ratio habetur; quid..vero: decisum. fuerit, inquiritur: « Dans les premiers siècles du christianisme ; profert. adhuc Garat , les espé- rances de la foi étaient si; vives; le bonheur de. l'éternité devenait si proche, que les maux passagers de la terre ne leur paraissaient guére mériter la peine d’étré prévenus et évités. Des femmes qui ne trouvaient point dans, leurs. maris le pouvoir de remplir les devoirs | du mariage ,. offrdient au ciel. le sacrifice des plaisirs qui étaient attachés: à ces devoirs 5. plusieurs méme sans doute se félicitaient d'étre condamnées à demeurer vierges entre les bras d'un homme ; et «S s 39 "1 APE [017 ) Répertoire: e m anak e» i onto (uey 6) De jure conn im: tit. np: iis. qui- propter corporis vel aüimi vitia matrim. arcentur, n.° 17. ) un) Sanchez , de matrimonio ; diss..92: An impotentia coctiüdi et qiilis liat ac dirimat ` iatrimónium pd | 10 (74 D ce tourment devait les perfectionner à leurs, propres yeux bien plus encore que les privations du célibat.” Sæculo octavo Ecclésia Gal- licana contrarium -decidit in Conciliis, Ferberii atque. Coucy 5 sita ut ob impotentiam nuptiæ nulle declarerentur , sub, juramine tamen mariti. Romana Ecclesia, ad exemplar Gallicanæ, id con- cessit; judicia tamen conditionaliter concedebantur, atque fidu- ciaria erant (provisoires). Postea petitiones curiis superioribus traditæ, et sententie rei judicatæ auctoritatem assecutæ: sunt; congressus quoque excogitatus fuit, qui nisi dolosus et insanus. Pontifex autem Alexander IIL prohibuit, ne duo conjuges, ve- niam petentes , nuptias dirimerent, quia «propter naturalem fri- » giditatem, inquit Pontifex Maximus, aut alia maleficia, Eccle- » siam non consueverit legitime conjunctos dividere" (28). Gregorius IX. (29) id parum lenivit, quamvis maximas proba- tiones coéundi impedimenti exegit; sed quánam ratione. proba- tiones acquiruntur?.... recté respondetur, solummodo conjec- turis impotentiam fulciri ; nihilominüs probari voluit, nunquam inposterum malum auferri posse, impedimentumque initio con- jugii nequaquam exstitisse; aliter conjuges, veluti frater ac soror communem vitam et communem miseriam pati tenebantur (50). S XXXI. — An jure ecclesiastico matrimonium dissolvitur per religionis ingressum? Id est, si alteruter conjugum in monaste- rium abit? Id quidem (jure romano) à Justiniano (51) concede- batur: quod S. Gregorius (52) illegitimum existimans, maximé in eamdem erupit doctrinam: « Si dicunt, ait, religionis causá » conjugia debere dissolvi, sciendum est, quia etsi hoc lex hu- » mana (id est Justinianea) concessit, lex divina prohibuit etc.» Anté Gregorium Augustinus (55) docuerat ab uno conjuge, si C im L - " (28) Bæhmer, jus eccles. protest., lib. 4, tit. 15, $ 20. 29) Decretalium, lib. 4, cap. 2 et 4; X de frig. ét malef. — > 30) Bæhmer, loco laudato. — Zoet ad f..de divortiis , lib. 24, tit. 2, $ 16. 31) Nov. 22, cap. 5. j 32) Lib. IX, epist. 595 — et epist. 44. 55) Augustinus ad Ærmentarium, epist. 227 5 ad Ectiditiam, epist. 199. (75) alter quoque in monasterium non abit, nequaquam dissolvi nup- tias: attamen si uterque monasterii vitam elegit, ambo à sese- metipsis jure merito disjungunt, manente nihilominus matrimo- | nii vinculo. Nicolaus primus, Pontifex Maximus, id expresse con- cessit in epistolá 48 (54): «Si amore pudicitiæ, inquit, solu- » tionem matrimonii queris, hanc tibi nullo pacto noveris tri- » buendam , nisi vir tuus eamdem pudicitiam non ficte sectatus » exstiterit; denique ut cum B. Gregorio dicatur: si continen- » tiam quam vir uxoris non sequitur, aut quam uxor appetit, » vir recusat, dividi conjugium non licet. ” Huic regule jure decretalium exceptio introducta est. Ibi nempe distinctio obvenit inter matrimonium ratum non autem consum- matum (coitu nempe), et ratum atque simul consummatum : pri- mum disjungere licet, si unus conjugum vitá in monasterii fungi mavult., etiam repugnante consocio; «Post consensum legitimum ». de presenti, inquit Alexander Ill (55), licitum: est alteri, al- » tero eliam: repugnante , eligere monastérium . svi. dümmodo 5 carnalis copula: non intervenerit inter eos, et alteri remanenti, »^Si commonitus continentiam servare voluerit, ad secunda vota » transire; quia quam non fuissent, una caro simul effecti, po- »`test unus ad Deum transire, et alter in sæeulo remanere.» (36) Ex aliquo errore in Gratiani decreto (57) oriri videtur predicta doctrina; postquam enim plurimis argumentis probasset, non unum conjugem invito altero in monasterium abire posse, dis- finctionem ‘supra allatam , ponit matrimonium consummatum in- "Wwe et: non consummatum ; atque exempla adfert SS. Macarii et. Alexis, qui ipso die nuptiarum , ignorantibus uxoribus , monas- tibant Vitam elegerunt; sed apocryphæ sunt historiæ et tanquam false aneas rette e at "—— -— Tn in Confess. E ct Coll. des. conc, du "pere Labbe FA tout. 8 í Pe "da. TT e "epist. Nicolai Imi, 5i. Decret. , cap. 2 , x: de.convers. conjug. — ecret. Innocentii I Pape, cap. 14 x: de convers. z $ Vide Règles du aer canon, df eai? 9:4 “te, règl. I. Causa 27, quest. 2 (2a pars Baillet , M "diris la v del Saints. (76) Augustini, cap. 6:5 ob verbum nempe $ponsas; sed ipsa vox de-- notat filias promissas (.fiancées) , non vero nuptas. S. Gregorius (59): quoque usus est voce desponsatæ , quæ minime.nupiam. significats Alio verum loco (40) dicit, constitutis jam nuptiis," quod. matri-- monium ratum videtur, at aliter in textu. (grece etenim scripsit: Gregorius) legitur; vox 0/0j4679 participium est verbi «icc (des- tino) , taque dicendum est, nuptiis jam destinatis ; ita ut auctor in: omni casu de sponsis solummodo, aut de futuris conjugibus loquatur. Liebardi historia.à Gregorio de Tours (41) tradita, nil juvat: is post parentum mortem reliquit sponsatam , non nupiam, quoniam dicit: scriptor, celebrat sponsalium diem , quod. magnopere differt à nup- tiarum die, quibus vocibus. usus fuisset, si revera Liebardus jam nuptias iniisset. Attamen Concilium Tridanticitte t sess. 24, can. 6, Gratiani. sanxit doctrinam. (42) ; plurimi tamen cardinales: diversam am- plecti maluissent sententiam: atque in Gallia nunquam canon: sextus receptus fuit. Concilii Tridentini decisionis mira ratio: invenitur apud celebrem: authorem (45): « Quoiqu'il en soit de ce: qui a pu servir de fondement au droit des décrétales sur la distinc- lion du mariage consommé et du mariage non consommé , et sur la force qu'on donne à la profession religieuse de dissoudre le mia-- riage non consommé, par la profession que fait l’un des époux , quoique sans le consentement de l’autre; ce droit était si universel-. lement reconnu dans l’église au temps du. Concile de Trente, que le Concile jugea à propos de confirmer CETTE DISCIPLINE , Jusqu'à Jrapper d’anathéme ceux qui la contrediraient. . . «. . Si le concile a ajouté un anathéme, ce n’est pas. qu’il ait voulu le proposer comme UN OBJET DE FOI, mais c'est qu'il a voulu punir par cet anathéme la: témérité de. ceux qui se donnaient la liberté de censurer trop aigrément une DISCIPLINE qui était déjà reçue depuis longtemps dans l’église.” 39) Lib. 6, epist. 20. ' (4o) Lib. 3, dialog. , cap. 14. 41) Vita Patrum , cap.. ultimo. 42) Andre Vallensis paratitla decretal.. Crea: IX , lib. 4, tit. 19, $ 1 n? Is- 43) Pothier, du. contrat de mariage, $ 482 485. (7) | (S; XXXI. Si; infidelium: conjugum. alter;ad. christianam fi- dew. catholicam. vertitur; alter verum perseverat; in sua propria veligione;;. an dirimi. poterit matrimoniuni ? Difficultas è Pauli (44) verbis oritur : ix Quod: sh, infidelis discedit , inquit. discedat , non .» enim) subjectus. est frater aut ; soror in hujusmodi etc, etc. a Queritur enim, an Paulus diportium, aut tantum. separationem per- mittat? Denuo secundo-errore. Gratiani. permissa fuit vinculi solu- tio :. quod'a plurimis -etiam Pontificibus sancitum est, nec aliter jure canonico receptum, » quia , inquiunt commentatores , licet ma- » trimonium verum et. legitimum inter infideles existat, non tamen » est. ratum 5 quia non. repreesentat conjunctionem. Christi. cum `» Ecclesia." (45).. Quidquid sit, textus Gratiani (46) male ab auc- tore tribuitur S.t Gregorio, in cujus operibus nullibi reperitur ; nec etiam inter opera Sancti Ambrosii, Et quidem in conciliis continuo ab. Ecclesia indissolubilitas nuptiarum etiam infidelium proclamata est, a doctoribusque laudata (47). Quidam contrariam tamen docuerunt.sententiam ob Gratiani verba (48). -Concilium "Tridentinum in medium reliquit . questionem. Sed anno 1758 Parisiis judicatum. fuit, ut, si unus infidelium conju- gum ad clristianam convertitur nequaquam , vivente altero, no- vas instituat. nuptias. Judiciali nondum lata sententia , advocatus- generalis. Séguier expresse et publice perhibuit: « I est évident que le mariage est INDISSOLUBLE DE SA NATURE, que la loi naturelle a transmis ce précepte dans la loi de Moyse, et qu'il a passé ensuite dans celle de Jésus-Christ, où il est établi avec encore plus de force. Le méme: principe n’est pas moins universellement reçu dans la ju- risprudence , et àl est certain , comme le remarque Domat , qu'on ne peut jamais dissoudre le mariage: dés qu’il a été légitimemens contracté.” Judicum sententia. iisdem nitebatur rationibus. (49) _ (44) Paulus ad Corinth. Y, cap. ; Y. 12 ad 16. Andreæ Vallensis paratitla , f. 4 4, tit. 19 ne * 46) Pars 2 decreti; causa 28, quæst.. pic ^ y Vide Pothier, dw contrat: niin $501. | Confer Catéchisme de Montpellier ji a du mariage, $ &. (49) Arrêt du 2 janvier 1758; vide: Le mowpeau Denisart, v." Divorce. i (78) OS XXXIV. — Jure: Canonico receptum , ut mátrimonium ratum , sed nondum consummatum unius ex conjugibus sácros sacerdotii ampleetentis ordines, disjungeretur , si vellet; attamen non dissolvi posset quoad vincülum., nisi conjux superiores obtinuisset ordi- nes sic a Pontifice Joanne XXIL ordinatum reperimus. (5o) ^ (S. XXXV. — Ex omnibus huc usque éxplichtis patescit, indis- solubilitatis * principium ^ continuo: viguisse; atque, si conjugia quando disjungantur, id nisi propter imperfecta vincula evenire. Ulterius legitimæ nuptie tantummodo in quibusdam casibus se- paratione à thoro et mensa relaxantur; separatio ideo jure cano- nico permissa: sed immerito in auctoribus nomine divortii obve- nit; nil aliud. est; quàm thori separatio. Preterea non omnino jure romano isuotám fuisse; ex legibus Pandectarum constat : in jurisconsultorum decisionibus exempla reperiuntur: « Si mulier » et maritus, inquit Ulpianus , diu seorsim quidem habitaverint , » sed honorem: invicém matrimonii habebant (quod scimus inter- » dum et inter consulares personas subsecutum), puto donatio- » nes non valere, quasi duraverint nuptiæ. Non enim coitus ma- » trimonium facit ,' sed maritalis. affectio. ” (51) i Solummodo tamen hanc facti separationem cognoscebant Roma- ni, quz longe à nostris distat consuetudinibus ; corporis enim separatio à gravioribus pendet causis, atque hodie à judice qui- dem pronuncianda. Graviores rationes sunt (52) : adulterium uxo- ris, nisi uterque conjux pari crimine tenetur, quia paria delicta mutuá compensatione auferuntür; mariti sæpitas ; unius vel alte- rius conjugis hæresis ; votum ultramarinum , ad libérandam: terram sanctam 5 fnutuus consensus ad perfectiorem: statum, velut si uter- que voveat perpetuam castitatem , aut ad religionem transeat (55). Voluntaria adhuc concedebatur separatio, id est. quei is, qui.e4 (5o) Tit. 6 cap. unico de voto et voti i sedenpt, — Conor. Andres F. allensis aratitla etc. ; Iib. á, tit. 19, $ 1, n°12. CFA: 51) L. 32, $ 15 ir. de- domat. inter virum et uxorem. 52) Andreæ F'allensis paratitla , lib. 4, tit. 19, $ 2, n° 1 et 2. 55) Quod locum habuit d béilerdim inter et Zeloisim. | < (70) usus.erat, .et.ab altero conjuge interpellabatur , ut finem faceret separationi, », causam. legitimam '.objiciebat, quá PHÁP, erat separatio ()-- rod (nugtuddop ais qmuibo-i:3iuihbhe 4: qu 15M AO 0 -n In posterum. vero unius. voluntate, , vel. etiam mutuo domo dian non amplius concessa est, quia matrimonium ad communem fe- licitatem et publicum ordinem spectat , atque vitæ communis con- junctio ab eadem dissolvenda est auctoritate , a qua ordinatur (55). Separatio quoad eohabitationem . judicio ecelesie. fiebat. (56) ; postea verum, judicibus. civilibus pronuncianda, quia inde bono- rum. etiam. oritur divisio, quee temporali auctoritati subest. (57). in Hispania a judice ecclesiastico separatio conceditur. (58) : Tandem duce. solum remanserunt cause, adulterium. uxoris , et viri.sevitas; áttamen non nimis stricte determinandæ erant. (59). la icertum quoque temporis spatium. a judice separatio. sepe con- cedebatur ;. et aliquando per mutuum. consensum, , nam illa ipsa ex. essentia sua. matrimonii. salone remedium temporale dici potest. | í Plurimi. asseruerunt ‘solius jepniugis, qui ssrésétionem obtinue- rat, consensum suflicere (60). Graviores ob causas. separatione *€oncessá , quum ille. finiunt, nec irá, nec pertinaciá unius longius. vincula. conjugii relaxari - permittitur ; ; mores liberorum- quae. commoda. haud dubie obstant, quin diutius inutile perdu- ret bellum; quamvis tam longe separatio divortium superat; quan- ta enimvero ejus utilitas! Dulcis gratæque conjunctionis lenocinii , dissidiis domesticis infirmati , . desiderium. denuo. confert ; conti- nuo conjuges in spem. versari queunt, amore paterno tandem in ditio milan. coneitari. Misit. d Ac dtd sepa- R ] (55. i DAE. idom, Sis paratitla, lk i^n wn Diction, de droit, par Fries vs eme) di corps et d'habitations et v.? S de biens. exhi [- vret, de:Vabus; liv, 55 chap. 4, $ 18. D'Héricourt , 5.° part. , ch. 6. — Pothier, d v Es de mariage, $ 508. Brower, opere laudato » $18. ^" ( 8o) ratio, quum indissolubilitatis etiam principium tueri videbatur i firmiorem postea conjugibus præbuit felicitatem! Quid divortium è contra? Spem adimit; odium in æternum fovet! |. 11,4% $ XXXVI — Ad seculuniusque decimum sextum pitt Lu: therus atque Calvinus (anno 1536) a Romana divergentes Ecclesia , nova principia, novamque docuerunt disciplinam, eterna connu- bii federa existimabantur; ii vero, ob rationes in era M xendas;, divortium concesserunt’ sectatoribus. >95: Itaque in Protestantium ac Calvinisiarum: regionibus UNA; eann- quam ob determinatas solum concedatur: causas, ac difficilioribus instituatur solemnitatibus. (61).- "Inprimis investigandum venit , an a témpore , quo maritus intellexit suam sponsam stupratam esse, eam postea cognoverit, nec ne; in posteriori tantum. hypo- thesi” concedendum divortium : maritus. enim “sciens corruptam “esse uxorem , ,et niholominus i ipsam, ut maritus cognoscens , sive hoc fiat ante, sive post nuptias, ipso facto in conjugium consen- tit; deinde summo etiam studio tentanda reconciliatio , quæ si obtineri et perfici non poterit. ied disssi deep sm demin e dendum (62). 555 6° : igixe12) (00) ` Uterque conjugum dieiekinar. proprie ietin ge pôtest; et ‘in consistorio; ‘accurat4 rationum disceptatione fact, pronuncia- wi « Le divorce, ait Cochin (63); ne dépend point de la volonté s conjoints ; autrement le mariage parmi les Protestants ne for- merait qu’une convention toujours - résoluble. L esprit de: change- ment: trop ordinaire parmi les: hommes ; 'inspirerait tous les jours au mari et à la:femme:la volonté derompre’ les premiers nœuds, et d'en former ‘de nouveaux} "et le mariage, ce: titré d’honrieur si sacré dans toutes les nations , serait tous les gente profané par de pareilles révolutions.” Non , les: Prótestants n'en; ont jamais conçu une idée si basse et si bmi M ils veulent. 3 des Sisi T p 3h 40 (61) Vide: Code Frédéric , Mom 1, liv. : 2, ; tit. 1.5, 85 5, me IA T 62) Carpzovius , res criminales, pars 2; just. 63,861... € 63) Cause 155," (tome 5, pag. 521, édit. Mél "de, aiia — Et à Cursos ibidem, quæstio 63, 31 et 62. : —— ÉD E ART mmm times prononcent le divorée en démmaiies e ca ÿ el Con. sistoirés d'en cónnáttre Cire seuls juges des" bises Ue Wage DrvonTIO A` CóNsisTORYO "BEclETO, Vif Bochiner;. 1: . E i 5 N° 45; cette règle est commune auz Solieraini el^ A Ute seulement qwa l'égard des Boüperains , il. y apált trop de: dànger: de leur laisser la libérté de $"ádresser à un: ‘Consistoire ' darius? ve nt et? qu'il. fallait qu'ils s'adressassent ou à 'Empéreur ou à la Chambre Impériale de VF'etzlar ; mais "enfin il ést constant qu’il leur fait des juges, et | qu'au moins il interviene une sentence dans leur. Chnisistoire.”" ^ Divortium autem ob duas tantum rationes locum sortitur; ob adulterium, sive ob malitiosam desertionem , uii testantur. Carp- zovius (64), et Stikius. Jure Protestantium quoque prohibetur, ne conjux adversus quem altér dirémptionem obtinuit, unquam novas conficiat nuptias, nam pravo agendi modo a socio sese disjungente uxore vel marito , libertas. eriminis pretium eveniret; audiamus vero eumdem auctorem (65): » Les Luthériens qui ont admis le divorce, ne l'ont autorisé que dans des cas singuliers et avec des modifica- tions bien ence Le divorce ne peut étre permis, selon eux, que me n , celui de v ULTÈRE, eż celui DE LA DÉSERTION Bot rar da LE dà Tunion conj Soit en sé livrant « ré," soit? £n dban guun mop oo à lag lle il était u ; peik | a Id ai t bus ni s? lpouleit HE MI Pula End Ps circonstance, 7 arse didissolublés ; | » ‘est inu ^ de 54 now: Luiaiopil Jg; Sade ai re ab ne wid SP i te ne s’est été 134 è ES "ü 5 ? 1914Y9; da de s 2v | e, Un autre n'es moins seul "ne. Cohstant parmi eu > sè l'un de f 10 tur dy GA BANIR Pautre peu t wa " rge jn jw LA unsikré 3 SE de. ; l 313 re dans les lie inv E moe Cochin) ue wee Nd AEAEE E E de 1752 - 17 11 (82) interdiction absolue; autrement celui qui voudrait acquérir le droit de former un nouvel engagement, serait le maître de se procurer une liberté si funeste, en se livrant au crime y: dont la be se- rait.: de prix et. la. récompense." - Geistes dis t mti opo „Eodem :seculo decimo. sexto ic temen in ‚Anglias concessum fnit, quum nempe Rex Henricus VII , anno. 1555, . catholicam fidem abjuravit, quoniam. matrimonii. sui.. dissolutionem. a Pon- tifice Clementi. VII? obtinere .non poterat. Idem .huc usque in Germaniá ,.. necis empto: et. aliis. regionibus .divertendi: ett pina viget — i ahate e Sire Me viget o “CAPUT SEPTIMU M. Hostel geste ee dbiot ib ooa: O'ra'tiT uren ce: US BELGIUM" ANTIQUUM. i sé | ondes ré v — erst votta T S xxxvi. — "si vires. in. . longa. disquisitione nobis | non defi- cerent, si spatium quoque " concederetur , non Belgarum . nomine forsitan indignum. foret, ut juvenili gloriá ducti totam historiæ nostræ explanationem , omnesque consuetudines recte ob oculos conferamus; et illas. precipue dispositiones , quae de. matrimonio agunt. Doctissimi autem viri di nissimum. RE PAPA 11V ^2 Belgio de divortii legum. statum aggrediamur. In duo. itaque ca- pita jus belgicum. divergit ,- quorum prius antiqui ,. PORREN moderni denominationem præbet. " Ahk Quod spectat mores primorum Belgii. incalacam., recte dicere (66) Quai jus in Hollandià olim exstans » vide. Fa oet ad nd 0e) i.a 24, tit. 2 , . (85) nobis licet, omnino Germanorum consuetudinibüs similes fuisse. Optimi enim "scriptores in eo conveniunt, Belgas a Germanis esse ortos, et eosdem quoque. dn regionibus nostris- contülisse mores. Inprimis César ipse testatur (1): » Plerosque Belgas esse ortos a Germanis ,- Bhétitaique "éitiquitié transduétos propter loci fer- tilitatem ibi-consedisse; ...... solosque esse, qui ómmi Galliå vexatá, Teutonés, Cimbrosque intra fines suos ingredi prohi- buerint." Corruptos Gallorum Romanorumque mores nequaquam secuti- sánt; quum nimiam a Patriâ arcesserunt mercatüram (2; sed liospitalitatem, "eastimoniam , bonam fidem, et severa præ- cipue. matrimonia ; "uti Gérmaài , ' semper Boluekdhr i: que; tan- quam. vera 'glóris fündamenta, Patres nostros nobiles fortesque effecêre j nam si vitia quædam , similiter virtutes Germanorum imitati sunt: doctus Dewez in historia belgica ait: » Tous ces peuples (les Belges) avaient apporté dans leur nouvelle patrie des mœurs sodes- coutumes, des: habitudes et des vices qui ont les rap- ports .de conformité :et les traits de ressemblance : les plus sensibles avec ceux des: anciens ‘Germains, Les vertus et les vices qui ca- ractérisaient ceux-ci, leur étaient en effet communs avec les Belges, leurs. descendans. «i... « Les Belges étaient chastes , ‘justes , courageux yi hospitaliers comme les Germains.” `: Quoniam Belgæ Germanorum consuétudines in nova patria retinuerint, i eorum- dem, conjugia: explanare. haud: ^dubie superfluum: foret ; quum jam in capite sitim (de jure: Germanorum Gallorumque y illud ipsum inquirere conati sumus :: verba Taciti ibidem. cle ~ quie .nünc.in memoria reducenda veniunt (5). s; 5 stoso s2 E: XXXVII. — Post Roniani Imperii in patria nostra: cR pedetentim. mores: mutabantur;! diversz- leges forsitan, aut po- tius consuetudines pro variis provinciis obvenérunt. An autem ina, romanum populo, tamquam Lex regionis à victoribus obtru- La T dari ssd-zwa'. sai auni x 29 SLIRAMU — si bas ^ aia at "LU Der moments 07 erint Eris mets rines tre ( 84 ) sum, fuit?. Magna: inter. auctores, disceptatio ;.. longa. unctatío. non omnes, etiam hodie, scriptores o Conveniunt; atiamen. cum doctissimis iris, De Berg. atque D’Qutrepont (4) . merito, dicere audemus, nunquam, jus romanum; tanquam. degem sin Belgio. xe: ceptum, in $ ntentiis. e. contra. , Prout,, locorum: consuetudines tacebant,,a, judicibus, ac, jarisconsltis servatum.fuisse, in quan- tum Sit. ralio scripta, . Sed Si. ¡consuetudines scriptæ. expresse in - quibusdam casibus, leges, romanas, sequi jubebant „nullum: tune oriri. potuit. dubium. Hac, est, fere, decisio. jurisconsulti . Deghe- niet (8) s, Zypœus, tamen, in Notitia, Juris Belgici nihil; certi. hâe de, re statuit. (6)...» Principibus nostris; ait. Stockmans: (7) »« cen- ». ties. constitutum. offa ut... deficiente. jure) proprio, , hoc..est, » consuetudinibus, patriis et; congnetudipibus, regiis ,. reeupratur ». ad. leges romanas , uti jus commune. 37 id acriter. tamen nega» tur a De, De, Berghs qui contrarium. valde, stabiliit, 1) iss eS XXXIX Quidquid. sit. s'statimi ac: Christiana: -religio. in Bel: gio. sæculo: tertio paullatim speri cunctas:provincias recepta ‘est; haud. dubie leges romane.de matrimoniis. minime observari, vel saltem sad, exemplar::trahi, poterant. | saniora principia in: , voluére. , Jus Pontificum ascet decreta, Conciliorum Orthodoxo: ruin'res publicas "felicitatemqné familiarum ‘brevi stabiliverunt. Longo: itaque» seculorum. spatio, nondum urbium provinciarumvé redactis Consuetudinibus, nuptiarüm. indissolubilitatis principium ab omnibus sancitum est,, omnesqué sequi studuerunt; : sir . :Jus |. ecclesiasticum ,. ;commune: serati: jus; plurima itaque et fere omnia in precédenti;capite sexto de Jure: Ecclesiastico Rö- mano: explicata; :ad' nostrám: referenda: $unt patria, 74 7- | -odnatile, forsitan rare longius in jare antiquo Belgarum, $445 s À Les "m "PP this LOS aibuis:sadsn BALLI pine TL ^(&) V :: Mémoires de MM. De Derg o D'Outrepont; sui Ja: questió # Depuis ays-Bas Autrichiens, et depuis quand le le.droit romain est-il connu dans les P. TuE y a-t-il force. or"; (jugée en 1702 ro: 3 10 Lbs, d dù droit gi y på „Idi it, sae Tamobidi SE né. ad. ; 1 $ BS ds À i N iy! T NR: À! 'Coiftr Dümotlin, sci Je $alooge i5 nud (8) Mire cO Vlr P au GE te ie etd Tod dispositiones di. vortii (ut male diéuaty fa est Sepárationis a thoro et mensa formulas atque effectas' statuunt; itd ut precipua breviter inquirere nobis lieeat : Jurisdictio quoque inda gationis no indigna videtur; sic- que facilius ad hodiernam pro régno “vigente fegidlatiónem progrediemür , , ét'incredibilem 4 sdiBitha [in nx Hosti, quoad bids enian effectam ," producemus. ge on + d D Per plura FO 7 intl condità quite" religione. Ca- 4 “sand séripta éktábat Ies Exige préeceptis moribusque mo tig sA probabiliter dante" ante astu sexfum^'&eculüm consuetudines: in ‘scripto collatae | reperiuntur. : vel saltem mtem n es gio obtinuefaht. Prime anno TE RIIC tudo! Vid eii earr $ nempe 18 junii , anni 1555; i postea 15 niartis 1558 ;confirmäta est Consuetudo Contracensium (8). Reliquæ fere omnes eodem seculo seriptæ atque saneite inveniuntur ; ita ut sæculo decimo septimo et octavo ubique jus. scriptum: exsti- terit; quanquam in casibus ambiguis léges romane atque juriscon- sultorum deeisiones in Judiciis observabantur (9). Paucis quasi his prolegomenis. expositis, càmmune de conjugum separatione jus aggredimur. .Nequaquam :eunctæ consuetudines formulas atque effectus Separationis à thoro, et mensa complectuntur ; aliquæ tan- tum , veluti: Gend ; rub. 20., art. 125- Assenede , rub. 15 , art. 5; Bouhetusiitub: 15 bro 9» — Nihilominus , ut cause separationis -custodire obligabantur;-et duce pU mmteras ose rationes : adulterium , et se- veritas mariti (10). - Ob: alias aliquando causas s separatio: concedeba- "s aca a d V religionis i ingressum home: yira yrd Fiche i us pagina r4 un x Prai s Y A e RE ae TENA cu : Hai patt : qu Tutus p.25 $2, d S ( 86.), unius vel alterius cônjugis ante matrimonium consummatum ; aut mutuum. consensum per amborum in. monasterio vitam expressum , (de quibus causis longius i in precedenti capite) (11); non autem ob lepram relaxatur conjugium , sed tantum sponsalia (12). Quæ: situm. est an concedi possit Separatio propter frigiditatem? . . . . Quam rationem celebris auctor belgicus minime valere existi- mat (15); conjuges vero, ut frater ac soror in communi societate vitam agere tenentur. Aliquando tamen Congressus factus est, ut testatur Christinæus in decisionibus (14): » (sed) non facile, » inquit, admittendus est, cum nil „turpius et indignius. qnem » publice et coram misceri; « sesso dura lex est Congressus , etc." Illud quidem a judicibus ecclesiasticis dijudicabatur (15). Nulla separatio obvenit ob furorem sive dementiam, jam contractis nup- tiis, supervenientem (16). Quum. autem, in. legitimis casibus ,separationi beiden siti vincu- lum ideo non dissolvitur; nam. divortium proprie dictum, nec Consuetudinibus, -nec jure. canonico. unquam concessum est, quanquam. adsit adulterium ; conjugii autem. foedus. perpetuo re- manet, ut stabilitum fuit in -Concilio Florentino , in Decreto de Sacramentis ; et in Concilio. Tridentino, sess. 24, can. 7. (17): Separatio quidem non a judicibus Rerum Civilium pronuncia. batur, sed ab ecclesiasticis, uti constat ex art. 12, cap. 121 con- suetudinum Hannoniæ; et $ 2, tit. 2, pactionis Carolum-Quintum inter et Episcopum Leodiensem , .die.10 Martis anni 1541 (18), ubi — » sed divortio solius paca ——— est cognitio; etiamsi Le PETIERE 2. 02 Pur 20-9 ERN cn e MI: uper vh p consult. canon. lib. 2,' consult. 5.5 ^ ^" ^" nobbaert , . jus civ. gand, Tub. 2, art 95 dun (Der) kem 28 15) Van Espen,.eod. loco ac in notulà 10. 14) Decis, 958, vol x. — Christyn ad legg: abrog. Philiberti Bugriyon ; Bb. 6, s Es Hé e hewiet , Instituti ns u Droit Belgi ue, parts 1, tit.. TROR ES id Chast nad Hirao, id lib. 3, proe o. "ddl nu ^ ) M. d. s 2, synt. 114. — Lib. P synt. 1015. et lib. 2, E Vp CA Placcards di. Brabants vol. 1, pas: 16, — Christyn ad SA dee dbrog. nb, 4 ,'synt. 78, y ; ¢ (85) » questio foederis matrimonialis inciderit coram judice seculari : » quo casu judex secularis supersedere tenebitur, et hunc arti- ».eulum (tanquam 'spiritualem) ad judicem ecclesiasticum , per » eum. infra anni spatium. terminandum,. remittere;" Juxta idem concordatum ,:$ 5°, ‘a judice ecclesiastico aut. seculari conjuges alimenta petere possunt; de dote autem non cognoscit judex eccle- siasticus, nisi per necessariam consequentiam , et quum separatio eee adulterium ; de bonorum cessione nunquam statuit , nisi ex prorogatione partium , non autem. procuratorum (19). » Ne con- » juges, sepius ob causas frivolas, inquit Van Espen (20), et cum » publico. scandalo fædus matrimoniale solvant, nequaquam pro- » priá auctoritate unus conjugum ab altero divertere, precipue | » quoad habitationem potest; sed a judice similis RE we: » banda est atque decernenda." cod = o Separatio a judice nous tamen in rem n dia tam transit; » sed. judex, ut ait. Zypaeus (21), ex officio sepius » monere, conjuges tenetur, ut. sibi, concilientur; neque unquam ». hic officium judicis.cessat, ut noéentem ad meliorem frugem » et reconciliationem cum eonjoge su4 inducat." — Quinam vero effectus. erant separationis, 1? quoad liberos; 29 quoad bona? quod. spectat. liberos , mil. à Consuetudinibus statuebatur, et juri romano standum. videbatur (22); » Si pater causam divortii præs- » titerit, apud matrem ad. secundas ntiptias non venientem liberi » nutriantur patris expensis; si vero contra, tünc apud. patrem » matris locupletis expensis; nisi pater minus idoneus sit." » Quá » tamen in re, ait oet (25), multum arbitrio judicis tribuendum » est.” Diximus nihil a Consuetudinibus decidi, una exstat ex- ceptio, quoad impensas; nempe in Hannonia (art. 5, chap. 121, coutumes du Hainaut) cite (aede .» Si des ^ dlenpots ; avaient 28. m E ES DAI Fan Ei en aiie ais 25, 2 STE - 3,8. 7 smi 21) Consult. canon. ter" 2 Pan E spen, oper ‘ep. codicis, divortio facto, etc 22) D. unic. et auth. si. puer 25 Foetad ff, lib. 25, tit. rei decis. Frisia La, tit. 8, defin. 1. (8) : enfans vivans de. leur, commun mariage; chacun satisfera. à la ` moitié de la dépense ; alimentation et entretien de leurs dits enfans. id 2? Quoad. bona, instituenda. distinctio inter mobilia: et immobi- lia; posteriora. enim sequuntur conjugem, a quo collata fuerunt; priora autem, simul et debita ante,separationem confecta, in duas dividuntur partes, quz æqu4 lance conjugibus imponuntur (24): Secundum: Consuetudines quasdam: (25); conjux qui causam et culpam separationis prebuit, omnia matrimonii commoda et lu- cra amittit, tam e lege, quam ex antenuptiali pacto obvenientia ; » quæ est communis omnium fere interpretum - et receptio sen- » tentia", ut perhibet Van den Hane: ‘in notulis ad Consuetudines Iprenses. à; Separatione a thoro et mensá legitime institutá, uxor absque mariti consensu propriorum bonorum administrationem , et qui- dem, secundum jurisprudentiam., liberam dispositionem , id est, abalienandi potestatem obtinebat; ita ut ad proprium. arbitrium donare, vendere, permutare , — 'valeret; sic quoque sen- tentiâ anni 1670 in Flandrie curia 'decisum fuisse reperimus : De Blye judicii rationem nobis praebet (26): » Par la raison que suivant l'opinion commune :des interprétes , T'autorité du mari n'est: pas re- quise comme une formalité essentielle à l'acte y mais seulement pour conserver Vintérét du mari, ice qui cesse, dés qu'il y'a divorce (id est séparation) entr’eux.” In Hannonia vero uxori a viro separatæ non sua bona abalienare licuit, nec per testamentum , nec per contractum inter vivos; id. ‘saltem: docet: expertus Cochin (27) ; nam contrarium in causa a Cochin: defensa; . jecit quum est 15 ^ anni. hood: 5ab amndigibanienenod.os iim nimii- aag à ti TEES + PRIT: ^ i r ir (24) ‘Coutumes du Hainaut , ‘chap. 121, $ $9 KM: MEUS nc - (25) Cost. van Iperen; rub. 11, arte 6. Lost van Belle y- zrub; 55 arts 12. — Cout. de la Gorgue, art. 59. (26) Recueil d'arréts , mis en ordre par Je, I: Président. De. Bb e. —+ + Confer : arrest. 14 Mart. 1704, quod. legitur in. Po llet , part. 1, àr.,20 — "Bol, 1 comm. ad consuet. Tornac. titulo: auctorit. conjug.. art. 6,. v° unde existimo. (27) OEuvres; de Cochin, 35° inst, vol. 2; (édition in-4°. de 1752.) ( 89) ~ Novum fere, aut saltem rectius ordinatum jus obvenit: in Belgio in fine seculi decimi octavi: imperator enim Josephus 11; edicto 28 septembris 1784 (28) , conscientiæ libertati favens , civibus non Catholicz religioni obnoxiis divortium proprie dictum concessit ; et specialiter Catholicis separationem thori. Preterea 'divertendi facultatem , tanquam principii exceptionem sancivit ; nam expresse (art. 56 decreti) nuptiarum æternitatem agnovit: « Het huwelyk, ait, aengegaen zynde op de maniere , die wy komen voor te schry- ven, zal wezen ONVERBREKELYK, en dezen band en zal op geen voorwendsel konnen worden te niet gedaen , als met de aflyvigheyd van den eenen of van den anderen van de getrouwde." Sed æqua sollicitudine quibusdam Divertendi facultatem ob cultuum diver- sitatem obtulit; 1.? in casu unius vel alterius conjugis adulterium ; vel si alteruter consocii vite insidiaverit; 2.» ob malitiosam de- sertionem ; 5.» ob inimicitiam , id est, per mutuum consensum ; quo ultimo casu judex civilis primo in certum tempus separationem: y veluti tentamen , pronunciat. Non nisi amborum conjugum juri- bus ordinatis , Nberorumeue fiia per contractum , aut judicis sen- tentiam stabilito, divortium indicitur. Inposterum conjugibus no- vas nuptias instituere licet, nec tamen unquam cum reo delicti vel facinoris propter quod advenit divortium. Satis temporis quo- que efíluet, antequam uxor alium ducat virum , ne ullum dubium quoad prolem ex — —' matrimonio (— M ; su- persit.» ^ 5 Hesse oc't E Preeterea conjuges sese desus soptié rite jungunt ( art. 45o ad 57 decreti ). — Separatio ab imperatore Catholicis tributa locum habet, si alteruter conjugum. vexatur a socio, seu ad flagitium morumve corruptelam incitatur: judex civilis difficultatem aufert ; volontaria autem separatio insequitur postquam bonorum jura so- lummodo contractu, nunquam judicis sententid, ordinaverunt ; quo casu etiam conjuges omni momento in gratiam redire valent ; (art..46, 47, 48). Antiquo jure dilucidato , ‘ut hodierna legislatio iit (28) V : 5% deel van den 612 plaéaet boek van Vlaenderen ; pág. 1840 ad 1844. 12 (9) illustretur oportet, que cum novo presenti. sæculo revera novum familiarum, statum introduxit , quoniam plurimas ob causas dipor- tium (vinculi solutionem ). utrique: conjugi; 'concedit.; quod. nun- quam in.regione nostrá, barbarie priorum. témporüm .expulsá ; permissum legitur. . |... inaotisTeqen aiao sS 51ilei5oqé td £u AE i 5319 igbai f L 39 1H = i ADAH ELFI tres qi "nit f31451555 "06 APTE) a AVA SERES X n in issg ^q CAPUT... OGTAN UM.” . moon Los ehsa ne \ 95 (enia Vol 3X sel annoi imbhaouero ES | BELGIGUM HODIERNUM: i ud Kc B [ TE ip Iv Dé 1:00 f 51 OY e. XLI. — n. is "asd decimi eibi ut ^ev rxpotaimes in. prolegomenis. nostris: i reruni publicarum. turbationes novum systema novasque legislationes obtrudere vise sunt, quæ in multis punctis. maximas iniquitates . et plures. errores-.correxerunt ; sed mala quedam etiam sancire non dubitarunt homines aut perversi, aut ignari. Inter illa. divortium -puto , -jam- variis. scriptis antea queesitüm., refertur. Plurimi quasdam leges ob generis humani pro- creationem. proponere , atque; divertendi libertatem , tanquam me- liorem incolarum. numérum augendi modum, docere elaborarunt. Primum lege 20 septembris 1792 divortium , inter alias causas , prop- ter diversam conjugum indolem concessum ; postea viri solertes , et plurimi oratores (anno. 5.» Reipublice) ‘in divortium. invecti sunt ; sectatores autem eludendo:rem ; ; scopum. attingerunt , quoniam proximam: codicis civilis publicátionem allegabant , ne statim ipsa divertendi libertas: abrogaretur ; sed. codex civilis eamdem denuo facultatem sancivit; que législatio hodie adhuc exstat in Belgio. Nunc rectius divortii causas , formulas atque effectus inquirere conabimur. Antequam vero longius progrediamur, quid sit, divor- tium , quæritur ? Perpensis articulis 258 , 260 ad 264 , et. 294 C. C. ita definitur : « Dissolutio nuptiarum vinculi , magistratu statüs ci- 9) » vilis pronunciata ex sententia judicis , jamjam definitivà (1)? Animadvertere etiam oportet r non répudium in Belgio , nec in qua- dam bonis legibus ordinata regione, hodie permitti; minus arbi- trarium moribusque infestum. Divortium equa lance codicis auc- tores impertiunt; id est nec maritus, nec uxor prefertur; ambo idem jus obtinent | cum necessaria: quadam distinctione dé’ adul- terio inferius exponenda; vir dissolutionem ob voluptatem sæpius intendit quam femina , que ordinarie infortunii remedium queerit ; ita ‘ut non ete Sin br Montésquieu (2) : « La loi est tyrannique qui dorine cé droit aux hommes sans le donrier aux femmes... C'est une ‘règle générale qué dans tous les ajs ou la loi accorde aux hommies la — dicen (ou de qui ; elle doit aussi lae- 225 AIT ey pd jdn at) pas un (on exemple | que. méme. ps Jui ifs aient porté 108109 "n T £ sur leurs anciens usages ; | et, n “si | quelques u uns roa eux se sont divorcés ` volontairement d'aprés ces usages, IL N'A PU RÉSULTER AUCUN jos CIVIL DE PAREILS DIVORCES. Anf telle est la dis- 20) tum Ee existimamus , omnes ^ nbditi. A cives legibus civilibus ME MWS SANOT obédire cogantur | » si i legumlatoris. precepta. non colunt ? ipsorum actus nüllos sortiuntur effectus. í —— Proudhon , cours de droit civil, tom... 1s chap. 4 25, $éct. la. js | o Esprit des lois, liv. 16 , o 155 (V: $ 16, not. "8 page 37» " commentationis. ) . (5) Répert. univ. de j jusisho y^ a EN sect, 4 y ms disait ies- mobi ( 92) í SECTIO PRIMA. Divertendi rütiones: | Ln $. XLI. — Quatuor. in Belgio (4) FAT pr cause ;, : I, adulterium; 2." sævitiæ et injuriæ,; 3.° poena. unius, alteriusye.con- jugum, qua infamis declaratur; 4° mutuus. consensus (5). Olim tres priores separationis fuerunt cause, quanquam uxor maritum adulterii crimine accusare non. posset ; hodie ¿permittitur , quum maritus concubinam i in communi domo. retinet (6) : maritus. e con- tra in omni casu propter mulieris. adulterium rumpit nuptias (7). Quænam. differentiæ . ratio ? plures feminæ, procreationem. potius augebunt ; non plurimi viri : in posteriori enim casu, magis ac , magis impeditur procreatio ; adulterium quidem. femince sangui- nem miscet; alieni tunc liberi aliena usurpant jura : adulterium mariti , uxori tantum dolorem progignit ; $: ita ut. lex. minus crimen puniat mariti, quam contumeliam a muliere perduratam ulciscitur. Lex quibusdam malesana videtur : vir illegitimo abreptus amore , in domum introducit concubinam , ut primas dissolvat nuptias ,. nec non paulo post alteram ducat feminam; ita ut propemodum. cor- ruptelæ premium obtineat ; id omnino non locum sortitur , non un- quam enim vero nec viro, nec mulieri criminis consciæ nubere li- cet (8). Qua de causa, adulterio nempe, auctor sagax ( Madame Necker) , legitimas præbet observationes : « Le Divorce pour infidélité est une flétrissure pour le coupable , et un malheur pour l'offensé ; mais il ne peut. pas étre plus permis au parjure de former de nouveaux liens , qu'à un homme mis hors de la loi de rentrer dans le pays où il a. été condamné : et quant. à l'époux ou l’épouse outragés , le sort est tombé sur eux pour donner un grand exemple de délica- (4) Jam in Francia prohibitum est Divortium ab anno 1816, lege 8 Maii; art. 1 ait: Le Divorce est aboli. |. i (5) Art. 229 ad 255; cod, civilis. à) Art. 250 cod. civ. (7) Art. 298 ejusd. cod. 8) Idem iu jure romano, L. 8, cod. de repudiis. (195 ) tèsse: Ils pleurent dans le désert comme la: fille de Jephté ; mais ils vivront solitaires comme elle, par.respect pour des vœux pro- noncés en présence du ciel: Beaucoup de gens se sont destinés au célibat f qui n’ont pas ew des motifs si purs et si respectables.". "Oportet; ulterius ut; maritus aut uxor consocii adulterium. pii bet, aut testibus ; aut litteris ; sed si^ judex' probationés recusat, nonne- major "inter'conjuges ^ inimicitia vigebit? Olim pravi mu- lieris mores ( conduite scandaleuse ) separationem pariebant , adul- terio: etiam non. probato“; hodie tantum inter injurias (9) nume- . rari forsitan “possenti « Cette cause ; inquiunt: codicis commenta- tores (to) ; réntrerd dans la.classe dos injures graves énoncées par l'art..:351 du Cod; Cip 5; eh! quelle injure plus grave une femme peut-elle faire à són mari, que de le deshonorer par une conduite licéntieuse et dissolue ; que de donner à sa maison l'aspect. et. les ` apparences d’un lieu: de” prostitution: et de débauche. On sent. bien . que’ l'allégation: de: cetté causé doit étrerappuyée sur dés faits ex- trémement graves ; et qui opérent véritablement un scandale. public. Le 'juge!'doit étre! sévère dicet égard 3: il ne ‘devrait ; il né pourrait faire aucune attention aux inductions \capricieuses. d'une. jalousie uw , qui empoisonne les démarches les plus innocentes." Tamen re nobis: licet, an: prædicta dog rl inter: Brute. ad- numeraretup2noeouooos Hasdidisg,, ib. ġaeg ^^ Maritus supe ^obruxoris adulterium dt bi “A te raid i quum. ejus culpá tamen evenit, veluti si longe à dómo, longe à fimilia: remanet ; sepe etiam uxori permittit; ut: virum relin- quet; an! vir in "illo casn divertendi petitionem conferre pos- set?. .. 1... ld negative judicatum repérimus (1) ; ibi legitur : « Considérant que. de) mari....-,.en tolérant: que sa femme de- meurat hors | de la surveillance de ses pére-et mére, dans une ha- bitation isolée ; et dans une Société. que la notoriété lui indiquait 9) Art 251 C. C. , 0 Pandectes francaises; remarques sur Part. 329 G, C ( 1" édition ). 11) Arr. de là. C. d'appel de Paris , du 6 avril 1811. (V: jurisp. du cod. civ, vol. 17 , pag. 54.) i (94) comme dàngereuse-, à, perdiste droit. de. så plaindre de inconduite de celle-ci." = "ORO 3990903 VS. S 895 2ansntilos domi Quum uxor. autem. divortium . SpA, ob adulterium. mariti, is exceptione-uti nòn potest , dicens concnbinam.; suam propriam. esse filiam: naturalém į nam. adulterium nihilominus adest; quanquam majori- 'crimini , '. nempé,;;incestui » conjungitur 5.;;.honor ; et. jus uxoris: seque. Jlæluntur : vsi aliter decidendum . esset, maximum flagitium poœnæ evitandæ . medium, eveniret: (12). Nihil. impedit quominus uxor divortium ; obtineat ,; quamvis concubina | solum post excessum uxoris domum habitavit nam: art«:250. Cod. Civ. hod. dicit, dans la maison commune, €t non. habitation commune ; dómüs mariti continuo remanet: domicilium. ambotnm. ;conjugum , quamdiu divortio non separantur ; mulier'enim «non aliud.quaza viri dómicilium habet : lex concedit; ut uxor, separationem- petens, aliam' querat habitationem ; ; intereà tamen:, maritus concubinam iütroducendo, connubialem violat fidem ; ita:ut gravissimara diver- tendi causam præbeat ; legislator concubine presentiam in domo cómmuni exigit, quia ‘in: opted casu ferme. bati foret, adulterium mariti probare (15). «3 doibiopo au iik Sed adulterio ab uxore- perpetrato, maritus. cum..socia, cobabi- tåre non desinit; quid juris? ut.confirmetur maritum nihilominus intendere posse divortium, perhibent reconciliationem inon- sup- ponendam. esse, quia inter crimen! comnissum atque institutam actionem : aliquid temporis: effluxit; nec ulla codicis dispositione statui ,'ut vir statim a flagitii. cogni momento. ultionem. a lege concessam adhibeat ; nulla | quoque . dispositione prescribi, ut in- terea uxor a:domo remittatur , imo mario jus. illud non, compe- tere, nam secundum. art. 259 et 268 Cod. Civ. mulier. momento inita actionis domum reliquere potest, non debet, quoniam cri- mine eoram judicibus nondum. probato , illegitime a bonis suis, (12) Arrêt de la C. de Cass. 26 Juillet 1815. (jurisp.;du cod. civ. tom. 21, pag. 306). : (13) Arrêt. de. la C. de Douai, 24 Juillet 1812. (juri. du C. ë, vol, 20, pag. 129). — (Confer etiam, tom. 2, pag. 555). | C95) liberis aut domo-averteretur : præterea ait lex ::« Lafemme POURRA quitter. le domicile. dumari PENDANT’ LA: POURSUITE," ergo ante: ac- tionem; jamjam; crimine perpetrató , non’ potest» mirad 01391 //Ut/negativa Isustineatir/$ententia , merito forsan dicitur; recon» ciliationem "adesse ; quoties conjux qui maximas áecepit injurias , nequaquam. queritur", mec ultionem: postulat, sed € contía com: munem vitam ; communem. societatem. conservat ; lex tamen nón supponit maritum "üxoBi- ignoscere , donee sibi quierit vindictam , et mulieri "poenam; “Diverséruni opinionum divers judicià répe- ^ riuntür-s id: potiiis? Jüdieis "relinquendum est arbitrio ; ‘ita üt ex factis ( les faits) dijudicet y an" reconciliatio adfuerit; nec ne. ^^ ig Secunda divertendi causa (seperitas , injuriæ, ) Belgarum characteri repugnat: Quidquid sit, si uxor vel maritus adulterium sui consocii allegavit nec tamen probavit , alteri propter injuriam divortium pe- tere: permittitur: «Seraitil possible, dixit D'Aguesséau in: simile. casu , d'obliger une femine hornéte dé soutenir la vue perpétuelle de son détracteur ? de la condamner à vivre avec celui qui a voulu lui raðir Phohnéur , de la contraindre à supporter une société qui est le supplice de l'innocent , encore plus que du coupable.” Ad vero abusus facile in- ferret , maritus enim aut uxor sciens falsum adulteriurñ allegare-pos- set ,'ut postea alter instituat'divortium , quod ipse solus desiderat ; aut si consocius solummodo separationem postulat, tribus elapsis an- nis scopüm obtinebit (14). Aliter tamen sensit orator publicus Por- talis (15) : « Une telle accusation, ait , est diffamatoire et calomnieuse méme lorsque la procédure a été secrdte , ELLE AUTORISE LA FEMME A ROMPRE AVEC "UN MARI qui ne la jugeait pas digne Vére son épouse;” Ac evera ^quid pretiosius honore famáqueé mulieris ? Iniocentid ejus publice robat4 ; qui fieret, ut judex nimis''sé- verus, vel potius iniquus femine remedium divortii abnegaret, ut viro: calumniatori et crüdelissimo inimico submittatur ? Quam- nam ulterius. felicitatem sperabit in. commercio. mariti ,-qui-eam "ar ' Gr SOIRS à J e tre 3 mri ] (14) Art. 310, C. C. — V. $ 50 hujus comment, (n°. 2.) deze actu art. 310 et 299 comparatorum, | . - | À ile * er) (15) Séance du 14 Vendémiaire an 10 : P. 506, tom. 1 , des procés - verbaux. ( 96 ) suspicatur ; aut mala.fide torquet atque accusat. us. Id.a judi- cum sapientia decidendum credimus. Sed. quid , si uxor de adul- terio maritum objurgaverit?. Aliqui opinantur , non mariti ..hono- rem nostris temporibus propter. hoc flagitium: lædi, nec ipsum plebis loquacitatem metuere posse ; attainen non: diversa ratio.de- cidendi videtur, ac in exprobatione à parte mariti; nam, ut recte observat D.us Loiseau ,.« C'est un trés-grand malheur si un mari est insensible à la diffamation publique à laquelle. la femme l'a a livrée, et si d ses yeux un outrage. aussi sanglant n’a. rien de grave ni d'offensant ; il nous paraît .qu'ici il y a RÉCIPROCITÉ ; ; qu’un homme doit étre aussi soigneux de sa réputation que: sa pae Quid juris si,reus in, defensione verba. quedam. acerba. db. rit? Ut quæstio solvatur, germana. injuriarum significatio 'expla- nanda. est. Duobus. modis, alium | injuriare possumus, «nempe 1°. factis , pulsando. " cedendo , pércutiendo (16) ; 2*. verbis et. serip- tis. In. utroque, autem. casu non solum effectus, sed et. affectus requiruntur, id est animus injuriandi; ita ut puer. vel. demens alios ledens , nec doli nec culpe reus appellari possit. (17). Idem principium, a. fortiori valet, si aggressio locum. habuit. quum v. g. maritus ab uxore adulterii aut. severitatis accusatus , coram judice quasi vim.vi repellit ,. quoniam tum. agendi , ejus. modum exponit, nec suam, sed. uxoris .e contra culpam. detegit ;: ma- lamque fidem atque perfidiam Tribunali explanare conatur. Doc- trinam itaque Perezii (18) sequendam existimamus: « Ubi dicit » provocatum, ait. auctor, ad eumdem. modum respondentem s > HONORIS SUI DEFENDENDI GRATIA. nOn. habere animum jnju- » riandi, ut marito. injuriarum. (actione) conveniri non posse." Non aliter. hodierna jurisprudentia rem intellexit; . et "ee quidem. decisiones corroborantur (19). Tam maritus, quam uxor propter sævitias PAPE petit: 17) L. 5, $ x, ff. de injuriis. * (18) Laud. loco. - 16 Perexius ; in cod. lib. 9, tit. 55, n°. 1.. 19) Inter "alia , V. arrêt de la C, de Turin du 15 Germinal an 15. (97) Dubium aliqui immittere voluerunt, non obstantibus Toi verbis articuli 251 , Cod. Civ. (20). ~ Divortium etiam post viginti annos a celebratis nuptiis elap- 805, aut uxore jam quadraginta, quinque annis nat ; ob sævitias recte instituitur ; nam art, 277 C..C. solummodo. divortio i per mutuum consensum conficiendo, conyenit atque tribuitur; sicque judicatum reperimus (21); in sententia legitur: « Le laps de temps écoulé depuis le mariage , n'est point un obstacle d'aprés la loi , à la demande bu hate formée pour cause déterminée ; loin de l'écarter , il sem- ble. appui au, contraire; en ce qu'il est à penser que l'appelant ne. sy. est enfin. décidé que parce que son espoir ne s'est pas réalisé , et que Atie au lieu de se corriger , a renouvelé les excés et les outrages." Ratio conjugii diuturnitatis tantam in divortio mutuo valet; nam post longissimum tempus diversos characteres ambo- rum conjugum. allegare ridiculum: foret. HOT Alia. et, maxima, I \quæstio . oritur, an morbus venereus inter injurias adnumerandus sit? dissentiunt auctores ; dissentiunt curiæ. Brouwer (22) separationem a thoro et mensa concedi putat, « si » maritus. laborat orbo: gallico. et euspicio sit perpetrati adulterii." -Voet: (25): distingu! t; sponsalia, rumpi docet : , « si alteruter (spon- -», sorum) lepra. laboret. aut. lue.venereá ; non. vero matrimonium. > Ceterum , inquit. (24), propter. ;supervenientem impotentiam nup- » tie infirmandæ non. sunt; neque propter morbum contagiosum.” Pothier (25), ultimam opinionem amplectitur , et quidem longius procedit, quoniam etiam separationem, concedi negat. « Le mal vénérien , quoiqu'il ait de forts soupçons que le mari, se l'est attiré \par ses. débauches į. peut encore moins servir de fondement, à une demande en séparation., 6 "- n'étant plus aujourd’hui un mal in- £o ES tt i re la C. de Bières 28 Mai 1815. (jurisp.. du cod. civ. vo Mme UA (22) De Jure connub. lib. 2, cap. 29. 25 Ad-Pandectas lib. 25, tt. 1, m» 15. - .(24) Ibidem , lib, 24, tit. 3; n.? 16, (25 Contrat du mariage , $ 54. 13 | . (98) eurable'; mais ün mal QUE PRESQUE TOUS! LES Í CHIRÜRGIENS SA- VENT GUÉRIR :" Miranda ratio ! nam üxór "àihilominus morbó af- fici potest, — Quidquid sit; "eadem" forsitan | miens "dispositionum codicis civilis apparet , divortiim ^ Scilicet tanquam. infortunii re- - medium , ' tune solum. concedi, quum“ canse! eterna sunt ; "uti adultériur | quod: in perpetuum honorem ledit, atque injuriz y qua in hominum memori remanent ; ‘morbus autem ‘inter: "conjuges tantum cognitus , auferri pótest. Et'contrariam nos sententiam am- plecti niii ; itáque docti Jurisconsulti" Loiseau verba , quani- vis longiora } éxscribére juvat! & Quelle injures, 'ait; peut être plus grande: que. celle qui porte avec elle la preupe que tous “les” devoirs du mariage ont été foulés aux pieds ; que la couche nuptiale a été honteusement souilléé , que l'épousx empoisonné’ s'est livré au commerce le plus dégoütant; le plus scandaleuz ; le: plus infáme! quel outrage plus sanglant un mari peut-il faire d sa femme que de lui préférer une femme publique , débauchée, prostituée ! c ets d 'est d'autant plus révoltant qu'il caractérise le crime’ de Tadultére: en ‘même. -temps qu'il porte le poison de la destruction et de la mort jusque dans les sources de la vie. Et l’on veur qu’une maladie qui est pour le mari un témoignage d'infidélité , et pour sa chaste épouse un brevet dop- probre ‘et d'ignominie ; 3° qu’une ^ maladie ‘qui dévient épidémique par la cohabitation commune , qui détruit la santé de individu, "et^ sou- vent la fortune de toute une famille , qui attaque les organes sexuels , et porte Son germe empoisonné jusque dans le sein des malheureux fruits de cette co-habitation s ne tel pas une pe ‘assez À ps ‘vd donner lieu au divorce H: V. à (9$ OOV Sb 3 Si tels étaient nos principes , si telle était notre Jrad il faudrait ävoir une bien faible idée de nos mœurs ; il faudrait rayer de notre code l'art. 351 , et convenir qu'il ne contient que de vains mots , qu'une faculté illusoire , une ‘disposition absolimeni meffi- cace (26). ” (26) Anno 1806 contrarium jédiéret Ciria Paleisis ; sed cutia cass. Paris. 16 febr. 1808, auctoris opinionem sustinuit, (99) ., Tertia divertendi ratio est poena . infamans (art. 232 Cod. C. ). © Hic obvenit capitis diminutio , sive Mons cry1LIs (27). Si in ab- Mali. aut. per. desertos vadimonii dies. (par. contumace ) , indicta sit poena ,. secundum. art..27..Cod. Ci, tantum post quinque annos mors civilis extat, ita ut etiam tunc tantum matrimonii. vinculum rumpatur. Sed secundum art. 227 Cod. C. divortium ob poenam mortis . civilis. non immediate | concedi videtur, nam lex dicit; par la condamnation devenue définitive ; et. per viginti annos pænam purgare valent.rei,, ut .constat ex articulis 476. et. 655. Cod. inst. crim. (28)5 heme vero dispositio. non morti. civili tribuenda , nam art, 50 , et quidem 25. S. Ja'i 26 27 Cod, C. atque 476 S I. Cod. inst. crim. , expresse.statàunt , matrimonium ipsá sententie exe- cutione. dissolvi ; aliæ solummodo poene 20 annorum privilegium obtinent; eo $ensu judicatum. est curiá cassationis (29); nam art. 261:5: Cod. C.-ait. divortium concedendum esse , « lorsque le ju- gement N’EST. PLUS SUSCEPTIBLE D'ÊTRE- RÉFORMÉ PAR AUCUNE VOIE LÉGALE» ; ét art. 476 Cod. inst. crim. : « Si l'accusé se con- stitue prisonnier , ou s'il est arrété avant que la peine soit éteinte par prescription, le jugement avoue mE deb procédures + +.» SERONT ANÉANTIS-DE PLEIN DROIT»; ita ut sententia per yiginti Los reformari queat , excepto. semper casu mortis civilis. isib .. Quum itaque sententia. definitiva facta est, sicque Prism legitinie petitur, nulla. fere.formule sequenda sunt, ut nuptia- rum.dissolutio pronuncietur (50). Tribunali prime instantiæ exem- plar legale. condemnationis et curis justitice. criminalis testifica- tionem , qua probatur definitivam esse sententiam, offerre: te- netur conjux , qui solutionem nuptiarum cupit.; nil interest utrum alter conjux presens. sit: « Le code n’exige pas ; ait Toullier (51), que l'époux condamné soit appelé, par ce "s ne peut avoir aucun 27) Arts 25,6 75 et-227, Cod; civ. 28) V. art. 481, codicis brumarii, anni quarti reipublice gallicæ. (29) 17-Jun. 3815 : (va Sirey (1815) tom. 13 2 30 Are a6 à Co d. D MM je 31) Droit civil français, liv. à , (1om. 2) $ 681. ( 100 ) moyen de défense si le jugement n’est plus süsceplible d'étre réforme. Or , c'est un fait attesté par le tribunal criminel , quiné peut étre mis en question devant le tribunal civil, qui sur la simple présentation du'jügèment et du certificat du tribunal criminel ne peut s'empécher d'à mettre iModibürve. huius! oum) cnilo Ju bii , jaixo eilivio arom "Plures auétores cum xdi perpéndunt morte civili eonjugium dissolvi, ‘qéanquam ! (conjux ^eonstans ac virtuosa“ maritum ‘solari vellet; ita ut liberi Lied sententiam procreati, hodie illegitimi pronuncientur : "romana legum latio magis ‘moribus favebat (52) ; « quid enim ; ai Ulpianus j tam: humanum est; quam ut fortuitis » casibus mulieris? maritum vel uxorem viri participem . esse » ? Nunc autein conjux remanens'coneubina a lege dicitur; liberi postea procreati nôthi declarantur ; novum invehitur: crimen ; at- que aior legitimus animique fortitudo plectuntur! oo ; ioui) Perhibent alii divortium ob poenam infamantem obvenire , quia alter conjux invitus per totam vitam in 'contemptiore remanere non recte teneatur (33); communitatemque vitæ “dissolvi, quia conjux crimine conscius essentiam atque naturam connubialis so- cietatis effregerit (54); ita ut poena post initas nuptias pronun- cianda sit, ut divortium legitime petatur; nam art. 232, Cod. C. dicit: « la condamnation DE L'UN DES ÉPOUX» pid est conjux ipso momento, quo lata est sententia : e contrario si sententia ante ma- trimonium obvenerit, alter conjux eamdem cognoscere debuit , vel saltem potuit , et polenti non fit injuria ; mon ignominiam: 'ex- probare valet consocio, us ueque ratio odeurs, ut ipsum in mi- seriá relinquat. =>: | ; In quartá divertendi causá , mutuo consensu, maxime apparet divor- tii malum a legumlatoribus cognitum fuisse; innumeris ideo formulis . parum restringere cupiebant. Ut divertendi principium per mutuum (82) L. 22, $ 7 ff. soluto matrim. quemadm. , etc. — Desplisses , titre du ma- riage IV, $ 14. ) (35) Proudhon, cours de droit civil, tom. 1, chap. 253 sect. 3.— Toullier , , droit civil francais (tom. 2) $ 675; ( édition de Bruxelles ). (84) Locré , Esprit du code civil ; tom. 5 , pag. 121 — 122. ( 101 ) consensum conservarent, aliqui tempore confectiónis codicis civilis verba Montesquieu in medium attulerunt: Là, où la loi établit des causes qui peuvent rompre le mariage ; l'incompatibilité mutuelle est la plus grande de toutes » (55); sed quid interest? duo conjuges sæpius | diverteré consentiunt , ut uterque voluptates impleat; quod legis- latores ihitiadVeiMiré ; nam maximas difficultütes ; /maguum inter: vallum (totum annum, art. 286 — 289, Cód. C:), et plurimos sumptus adhiberi jubent, antequam dissolutionem concedant. Si non: perniciosum" sit. divortium , e contrario incommodorum. reme- dium , quáre non citius et facilius confertur; si revera ac merito ET appellatur, /quare permittitur etiam éum longissimis for- mulis, quare non impeditur potius, atque petitus e codice dele- tur?.... Prætéréa nil adjuvat auctoris predicti sententia ; quan- quam sagax est scriptor, errare potuit, non ullis quidem argu- mentis opinionem fuleit ; atque Cochin solit facundia comprobat contrarium (56) : « Si une pareille cause ( la: disparité d’humeurs ) était admise , quel serait le mariage qui ne/pût étre dissous? il y en aurait d'abord un grand nombre , dans lesquels cette circonstance ne se trouverait que trop certaine. L'humour est un goût de' caprice qui n'est asservi à aucunes lois ; celui en qui il domine avec le plus . d'empire ; ne le connait pas ‘lui-même , il est entraîné sans se sentir , aussi sage d ses propres yeux, qu'il paraît aux yeux des autres — bizarrre et insupportable. Dans quelle union peut-on donc se flatter de trouver un assortiment si parfait, qu’elle ne souffre jamais des saillies d'une nature indocile ? C'est détruire non-seulement lema- riage , mais la société méme, que d'en faire un prétexte de rup- ture. D'ailleurs un prétexte si arbitraire serait ouvert. à tous ceux qui voudraient en profiter; les conjoints seraient les seuls juges de leur sort; maîtres de rompre leurs nœuds en alléguant une vaine incompatibilité d'humeurs , le mariage, cet engagement si respecté dans toutes les nations , ne serait plus que le jouet du caprice et E du sprit Fa lois, liv. 16, chap. 16. Cause; (tom. 5, pags Lbs, de l'édition in-4. de 1754.) (302 ) i de la légéreté. JAMAIS ON N’A DONC PU IMAGINER , JAMAIS ON N'A PENSÉ EN EFFET QUE LE DIVORCE PUT P'USTRODUIBE SUR LA SEULE DISPARITÉ D'HUMEUR. DES DEUX CONJOINTS." | Codex. Civilis art, 229. ad. 233 divertendi modos. recenset; sed. eosdem distinguit, ita ut unum, pro altero sumi non liceat; veluti si maritus adulterium uxoris. probare vellet, ut divortium obtineret propter graves injurias; nam diversarum causarum di- versissimi sunt effectus; et quoniam legislator eas distinguit , earum etiam probationes diverse obveniunt. Quanquam adulterium revera gravissima sit injuria, attamen non ,confundendum cum ceteris divortii causis. Auctores quidam. aliter sentiunt; nostra vero. sententia judicato corroboratur (57) ; et tandem, non frustra distinctionem statutam credimus ; si adulterium enim inter injurias adnumerari voluissent , una tantum in codice expressa fuisset causa. Primum Juris | Civilis . principium. merito. dicitur, leges; que mores. salutemque publicam. ordinant, nullatenus contractu, vio- lari permitti (art, 6, Cod. Civ.); id est, divortio per. sententiam nondum. definitivam indicto, minime licet contractu stipulari , neutrüm sententia obventurum. Auctores ac jurisprudentia recte eamdem .assumpsére doctrinam (38) : doctus, Daniels id optime exposuit ; ; longius tamen. foret verba conferre ; ;. sufficit ut .annote- mus curiam. cassationis: magistratüs opinionem amplectentem , idem judicasse 17 augusti anni 1907 (39). AA ; ts Quinto quasi modo divortium locum sortitur ; quum etenim se- ; paratip a thoro et mensa, ob omnem aliam, causam , quam „uxoris adulterium intervenit, et jam. tribus annis stetit conjugi. primitus reo dissolutionem postulare licet ,, quæ conceditur „ysi alter , im- primis actor , statim conjugem recipere denegat (art, $10 Cod. C. ). An non Anjam hìc separatio velut, laqueus. ofertar, Sepe illi, (89) Ant de la, C. de PSP du 8 Spei 1908. ( V. jurisp. za cod. civ. tom. ag. 106). (58) Mabi e, analyse raisonnée du cod. civ. tom. 4 , pag. 428. — Proudhon , cours de droit civ. tom. 1, chap. 25, sect. 1. i (39) V. jurisp. du cod. civ. tom. 10, pag. 85. ( 105 ) quibus religionis precepta divortium vetant ; separationem petunt , ut qdoddam saltemi majoris infortunii remedium assequantur, et quidea remediam: Zemporale , war spes superest; ut denuo 'conja- ges imposterum communem vitám At; de coninubialem: qu- rant felicitatem, ne liberi in odium patris sive matris instituantur: et nihiloniinus separatione “obtenta, lex, tribus elapsis annis, divortium tanquam numus "offert? nisi iufélix conjux iniquum s0- cium recipiat ; ita ut, vel miseriam renovet et quidem augeat , vel divertendo" cónscientiz Majorunique réligtoni obsistere teneatur ! qui fit ut leges injustam hanc" jurium distinctioneni separantibus impertiant ?qui di verténtibus favor iste conceditur ? Post tres an- mos REUS divortium postülare' valet, quare non etiam ACTOR: « Cette cause, ait Proudhon (Go), n'est point accordée au deman- deur, parce que dés le principe il a réjelé la voie du divorce, en optant! pour celle de la ‘séparation de" corps. Ellé est au ‘contraire "accordée au défendeur, parce qu'il n’a ‘pas "eu ,' dés le principe, la liberté de choisir ; qu'il est possible que sès principes religieux ne repoussent point le moyen du divorce ; et qu'aprés trois äns de séparation il serait plus cruel que juste de le forcer à un célibat perpétuel par l'obstination de) l'autre. Elle: est réfusée à la femme condamnée pour adultére , parce qu’elle tendrait à favoriser ses dé- sordres , en la plaçant dans un état où elle pourrait se réunir à son complice ». Sustinet auctor, ab actore non recte divortium peti, quia primitus potuit: casum famen non nimis generalem offerre licét; nam si nova eausa, velut adulterium uxoris obveniret , haud "dubie tune maritus, qui jam separationem assecutus fuerat , di- [^ vortium "ierito iustituet ; prinid'enim vice forsitan spes quaedam melioris vitæ remansit ; non ideo in. majori infortunio remedium legis" auittet (41). Res secus sese haberet; si conjux separationem a thoro et- mensa postulans; subito-actionem relinquit, et insti- » TOME Tn E: m CE | (o) Droit francais , tom. 1, chap. 25, sect. 3. — Toullier, droit civil francais, liv. 1,,$ 674 (tom. 2); (édition resté, anch T (41) Atr. de cass. dü' 16 dec. 19115 ( V. jurisp. du C. C. tom. 18, pag. 289 ). Parum dissentit Zocré, Esprit du C. C. tom. 4, pag. 68. ( 104 ) tuit novam , ut divortium obtineat propter eamdem causam ; se- paratio enim ac divortium diversi sunt dissolvendi nuptias modi , qui nunquam ideo permisceri queunt; ab initio unum vel alterum eligere debemus , non singulo momento variare conceditur, nec justitiæ irridere (42); « La demande en séparation , ait minister jus- titiæ (43) ne doit jamais pouvoir aboutir au divorce , puisqu'elle est faite pour ‘en tenir lieu; ce sont deux voies paralléles , qui dés lors ne doivent jamais coincider." Primus, Consul etiam dixit: « Le divorce et la séparation sont des voies parallèles, et des pant. léles ne doivent jamais se rencontrer." : Alius casus superest; quum uxor vel maritus bohorum separa- tionem petit , nil impedit , quominus divortium paulo post instituat ; nam bonorum divisionem . postulans, actionis divortii amittendæ nullatenus. animum ostendit ; id potius cautio nuncupatur , quce lege non prohibetur, et quá etiam uxor, quum actrix est, et nondum dissolutis nuptiis , fortunæ administrationem marito adi- mit, ut propria sua jura, vel saltem bona a parentibus accepta conservet (44). SECTIO SECUNDA. Formule. Divortii. . §. XLII. — Haud dubie divortium publico ordini intime jun- igitur ;: nam magistratus dissolutionem pronunciare tenetur ; con- juges ergo contractu æternum esse nuptiarum vinculum. stabilire non, possunt; sibi invicem divertendi facultatem impedire non licet. Sed quam ob rem a quibusdam formulis, ab accensi ne- gligentià pendet conjugii dissolutio? Ob adulterium v. g. uxoris (42) jy de la C. d'Aix , 17 nov. 1809. ( V. ame i du cod. civ. tom. 15, pag. 1 m "Bands du 16 vendémiaire de l'an 10. (44 Arr, de la > de Paris, du 1 mess. an 12, confirmé en cass. (j jurisp. du cod, civ, tom, 2, pag. 260 ). ( 105 ) maritus divortium , postulat ; hic maxima certe. causa agitur; ju- dex veritatem. inquirit, sed ob quamdam actûs nullitatem. peti- tionem legitimam. denegat ; j anum tantum exemplum adferre juvat : in causå cujusdam nomine. Maillard , mulieris adulterium tam pros priá. confessione ,. quam testibus , qui virum. comitabantur, quum ipsam in manifesto scelere deprehendit , probabatur ; sed inquisitio ( l’enquéte) nulla declarata est, quia vadimonium quoddam non vero domicilio remissum fuerat ; et procedendi formule non novam in- quisitionem instituere sinebant ; ; ita ut Maillard a divortii petito submotus sit (45). An non hæc omnia contraria videntur? , Longe sunt divorlii formulæ ; forsitan . sufficit codicis articulos perlegere ; synoptice tamen eosdem i in medium conferre nostrum est; precipuas postea enucleare quæstiones lubet, Traduntur formulæ in codice civili ab art. 234 usque ad 266, atque ab art. ‘295 ad 294 : bini enim generis obveñiunt, prout di- vortium ` MAN É^firopte Se. "Causas \ » aut a eat: con Sensum. Ig. Lo 2. LIT REIS ID aie S. XLIV. — In primo casu , divortium petitur coram civil tri- ` bunale domicilii conjugum , "quoniam agitur de actüs civilis dis- solutione ; attamen si causæ poenam inferre possent, divortium solum post rem criminalem judicatam intenditur, quæ tamen ac- tioni civili nec. juvamen ; nec: impedimentum efficere. valet. Ac- tionem. coram. communi. tribunale. institui diximus 5 quum vero divortium propter separationem «a thoro et mensa , quæ jam tribus annis exstitit , intenditur , non. difficile eveniet, ut conjuges longe a.se invicem p et. in diversis provinciis degant ; quo casu axioma actór Sequitur forum: rei locum habere. oportet... Conjux divortium postulans ,° probationes: i vel facta (Jes faits qui. donnent lieu au divorce ) scripto redacta Præsidi, vel alii ju- dici remittet ; nisi ægrotat, tuno magistratus ipsum conjugem adit. Judex , j andis actore; Dd observatis necessariis , petitioni nomen Á "u Å pa - L4 TF HART IIS TI JUCART RARLMENAS 1 (45) dm Mer lin , nipat Ui univ.. de in 4, édition 3% Divorce; " sect 4, $ 15, n° n9543drp. tt í out H3 341 Sk q.' 19d I C igi iO2aPLiD M ( 106 ) shum adjungit; v scriptumque' ómnium ` dictoruim factorimque (pro cds verbal) conficit; atque étièm ‘cum conjuge subsignat:" 'Certó die àmbo conjuges coram jüdicé conveniunt; si nulla pas. inter eos intervenit," scripta "Regis-Procuratori ae toti: "iibüaali Témit- tüntür + conjuges nec procuratores ( dioués ) , nec “éonsiliarios ad: libere! quéunt ; "Care" 855 ; Cod: pri civ) RAR Vh qu HAAS LOTIR Bi Tribus. elapsis, diebus , tribunal veniam vel interdictum diver téndi pronunciat : in. priori casu actor reum in jus vocat. Die in- AAS Hl 4M9Íft0jés e Hd dicto, primus.’ clausis oribus à divertendi C SEES exponit , ac ASET 681 DEA 1101 eHIOLLAITE testes in icat : reo Ao Observationes quoad e an ta at tque festes eloqui licet ;.. ipse proprios nominat testes, erum omnium gesta- ra Hi id } J00py3 rum partiumque dictorum, unum conficitur instrümentum , B par- tibus obsignandum. À 4 i div n exkareaaol aminah] ‘iAd publicum tribunalis, concilium. conjuges mittuntur » ut, au- dito, publico Ministerio , judices divortii petitum, admittant , vel re- jiciant; atque tribunal jam divortium concedat, vel DMerIE E partibus, exigat probationes... 05. -nagro oos nl -= C. -»Parentes quoque et famuli. conjugum. testimonium: conferre pant sunt. dié a Judicibus. constituto... sasso. ja aomas p ouoitulos -o Testes! elausis" foribus audiuntur i, dM noue à amicis utriusque’ conjugis ; ambo: observationes ac interpellationes recté faciunt; quod: spectat téstes, quorum tamen verba interrumperé non licet; cuneta in instrumento gestorum dictorumque scribun+ tür, et à partibus signantur, que ad publicum tribunal referenda sunt. Antequam. vero definitiva pronuncietur sententia ; partes vel defensores quedam adhuc objicere mises et Mach Menit Regius. Proeuratór'$uas facit conclusiones; "00 0o ju) “Si divortium a judicibus aded actor, coram ciim statüs magistraätü , id codici publico inscribi curat, ^. ^ ^" ^ b "Quum divortium ob sævitias áut injurias intenditur, judices , antequam matrimonii dissolutionem. concedant, Logd totum- annum uxorem à marito sejungi - imperant. '. ò) Quum autem dissolutio propter poenam infamantem petitur , (107 ) solummodo actor exemplar sententiz criminalis, et testificatio- nem definitivam esse sententiam, offert tribunali. - . a... . Si actor reusve appellationem. adhibet prime sententie de divortio statuentis ,, causa, brevissimo . spatio, „decidenda venit, elle serą jugée; ait art..262 C. C. , comme affaire urgente. Appellatio ulterius per tres valet menses a die quo prima sententia, recte alteri . parti missa fuerit. Sententia curie appellationis etiam per tres menses a die missionis (notification:) alteri. conjugi , legitime curie cassationis mittitur , interea suspenditur executio. moe Lo. . Quum tandem. sententia. definitiva; evenit, actor-intra; duos se- quentes menses. reum vocat , ut ambo simul, vel ipse solus; si reus non advenit, coram civilis stats magistratu divortium pronun- ciari audiant. Duobus vero elapsis mensibus, et divortio nondum codici publico , inscripto:,. actor, amplius, sententiá, uti, nequit , quamyis,ob.novas causas novum. petitum, instituere, et primas etiam causas repetere, permittitur, Omnibus formulis divortii ob certas causas expositis, animadvertendum .est legem non statuere , an vadimonii. deserti damnatus (condamné. par defaut.) sententiæ obstare. possit, et sese presente aliam obtinere ? Affirmative res- pondere, nullatenns, dubitamus: ratio, in. promptu. est;,et juvat cujusdam judicati. exponere argumentum ; «Attendu que c'est le cas. de. se référer au droit commun , ,et. qu'il répugnerait à toutes — Les règles, que précisément pour un objet aussi intéressant que celui du. divorce ; la voie de l'opposition fút refusée au défaillant.” (46). oS» XLV. Dum, mutuo consensu; divortium, confertur, pluri- mæ,conditiones observandz sunt; inam non conceditur, si ma- ritus. nondum, viginti et quinque annis natus sit, nec uxor uno et viginti ; tantum. admittitur, post, duos annos a celebratis nup- tiis, non autem post viginti, nec a, muliere jam quadraginta et quinque annorum ætate adimplet4 , (de quibus latius infra, S. 49 me. 2). Si hæc divertendi conditiones adsunt, consensus etiam "A i Arr, zh d. Ed Toulouse v Sin ida eyed Aliter judicaverat. m d quisextnd 7 mai anni, 1809. (V. jurisp. du cod. civ. tom. 143 pag. 14. , = 10m, 17, pags 520). : ( 168 ) paréntum aut ascendentium adhibendus est, secundum disposi- tiones art. 278 et 150 C. C.; ulterius conjuges petitum Præsidi tribunalis conjunctim offerunt , ' duobus adhibitis tabellionibus ; judex dissuadere conatur conjuges ; Caput. sextüm titali dedi- vortio Cod. civ. , id est effectus. diporti i perlegit; si perseverant , M actum petiti a judice accipiunt ; cui remittunt. contractus vel actus quibus ‘bona mobilia et'immobilia'eistimantur , ét’ utriusque jura ordinantur , quibus etiami statüitur':- di liberos Ep parue ue esse apud patrem , vel matrent; ' ibneqgne poradami, , uüiiiini vigo 2 Ubi' uxor remansura sit tempore ai vortii actionis; “0 Q 5: Quid maritus mulieri exsolvet, in” eodem: spatio , si^ uxoris bonorum reditus minime sufficiunt. (v. 8. 48 huj. comm.) Etiam judici remittunt’, 1.° actus nativitatis , ét celebrati matrimonii ; 2.° actus nativitatis ómnium" liberorum , etiam mortuórum ; 5.9 con- sensum parentum in actu a tabellione confecto , expressum. T liones hæc ómnia confecta instrumento inscribunt. .' Consensus parentum eodem modo intra quindecim primos dies quarti, septimi et decimi mensis repetitur. Intra quindecim primos dies post elapsum annum a primá con- sensüs declaratione ; ipsi conjuges cum quatuor amicis quinqua- ginta annis natis , coram tribunalis Preside conveniunt ; quatuor instrumenta quibus consensus parentum singulá vice legitime con: cessi exprimuntur , judicibus remittunt , cum omnibus aliis acti- bus; et uterque , presente altero , divortium petit. Si observatis observandis tam a parte judicis quam a parte amicorum , perse- vérant conjuges, actum petiti divortii récipiunt, qui a partibus ; amicis, judicibus atque a tribunalis tabulario subscribitur :' judex instrumento adjungit , sese intra tres dies omnia tribunali relaturum. Regis Procurator quærit, am cuncta predicta rite observata. fue- rint ; et SmipHeitéE concludit , dicens : : lex concedit AM lex im- pedit. gU? e MES ; oO AGE YM Tribunal eadem observanda inspicit, ita ut omnibus formulis a conjugibus confectis, divortium permittat. Intra viginti dies , a die sententie definitive , ambo conjuges (et conjunctim) ma- K 109) gistratum ståtůs civilis adeunt, a quo divortium publicis actibus inscribitur : quá re neglect, sententia post viginti dies nullam amplius vimlhäbet, nee ullum sortitur- effectum. oi . Attamen : si tribunal divertendi veniam. non PATES m appellatio ab:'utroque conjuge ; post decem ; et; dnte. viginti dies. elapsos , et quidem disjunctim |. conficienda, et regis Procuratori remittenda est; is intra decem subsequentes dies- exemplar prime sentenfiæ Oniniaque peracta mittet Generali-Procuratori curie appellationis, qui:etiam intra decem: dies | scriptas- conclusiones. curie. dabit, et denüo: intra novos decem: dies . curia sententiam. concedet, post- quam; Preses ; aut alius — M: heme omi 44 judicum con- cilio pronunciaverit oilsh +44 1 ^8. XLVE, — Ulterius art: 88r Cod. prax.: eiv. EE | l'égard du divorce, il sera procédé comme il est . prescrit au Code. civil.” Omnis:definitiva sententia ; sive ob-certas causas, sive. qpenmutanm consensum: obvenit; secundum: att. 87% Cod. 'práx. eiv. publica eflicienda est; aliter-creditores ipsam oppugnare, omnique inter conjuges bonorum: divisioni contradicere possunt (47). Sed. quid juris, si ,sententiá publicat4, postquam divortium etiam magistratu statüs civilis indictum: est; conjuges tamen denuo cohabitant, vel nunquam cohabitare desierunt, liberosque proereant ? Haud dubie commercium est illicitum , et.nullo ex lege existente matrimonio , nulli: legitimi liberi nascuntur, ita üt merito /Vo/hi nuncupen- tur, et uxor concubina: evadat. Quid decidendum in hac hypo- thesi quoad. tertios ? Existimant quidam (43), divortium. quasi munquam exstitisse , $i tertii- :in errorem. lapsi , a conjugibus jam lege, id'est, per sententiam judicis 'sepáratis, decipiuntur; ngm forsitan cohabitare non desinunt, ut facilius frustrentur alios ; divortium , inquiunt, executioni mandandum est, ut effectus pro- ducat- -coram exteris, et eo sensu dddiéatótà exstat Go): quan- G EABEL CET M ; , 9 a pe ; T Art. 66 cod. commete. : fé © 48) Pandectes françaises ; 17° édition; remarques sur l'art. ag. 49) Arr. de la: C. de Limoges, du. 26 mess. an 9; — Arr. de cass. du t mess, an 11 ; (Confer Journal du Palais, n° 167 , 23 semestre; 20 mess. an 11). (110 ) quam difficulter opinionem amplectendam credimus. Ut supra ete- nim diximus, sententia divortium concedens publicatur , sicque omnes dissolutionem cognoscunt; aut cognoscere debent. «iliyi Aliqui affirmant non æque statui , ut judex publicitatem prohibeat , quum agitur de divortio ; sed pudor atque mores id exigunt ; instant et objiciunt : malum in ipsa lege viget, et quoniam lex divertendi libertatem concedat , cause publice defendendæ sunt , ut injustitia judicis, et pravitas legum noscantur : nam quænam alia publici- tatis ratio exstat»? Et reipsa melius nobis videtur, ut in divortii causá cives arcéssantur ; malesani tunc deterrentur, et qui: dissolvere vellent conjugium, aliquando’ ob pudorem divortio abstinebunt! b Antequam adferantur probationes delicti aut criminis, quo di- vortium sancitur, primam exstare: iw Mee sententiam , quae petitum divertendi éoseedit»(50). :22 1: 5009. Shbsone us Y esiri ub “Inter formulas divortii cab certas causasr; eminet testium: exhi» miid: qui ex articulo 252 Cod. .C: die indicto conveniunt ;; si unus autem” conjugum testes adhibere negligit, non ideo: ulterius eos arcessendi facultatem. amittit; altero. verum. die: {ac judice indi- cando, testes rite advenient ; nam in divortio ómni: modo veritas enucleanda est ; nec ulla media spernere: licet (51). Statim ac ju- dex, absente Preside , actionem cognovit et recepit; nunquam illam preesidi: remittere potest (52). , 41019211 16 mei mon ' Ut divortium mutuum obtineatur , secundum art... 2378 Cod. C. consensus parentum éxigitur ; quid juris autem , si pater vel mater consensum obnegat ; ; an distinctio articuli 148 ejusd. God. obvenit? aliis; verbis , an consensus: solius patris sufficit + qitoniam: art. 148 ait: «en cas de dissentiment , le. consentement : du. pére. suffit » Ut solvamus quaestionem , inquirendum. vénit , quare parentum. con- sensus in divortio — Mns dnie — optima. me- c - = xit cim - Cc. C. — ei: "—— de Rares bre ea be 51) Arr. de la C. de Paris; du 6 pe 1611; Lis qe €. C. tom. 17 ag. 64). P (52) Arr. de la C. dé Besançon " 16. août sr; (Re Ten de n MC. tom, 17. pag. 589). À té Es abs. ce tiens ins ES (1) dia: adhibere: voluit; nënnatrimoniassæpius. atqae: facilius. dissol- vantur ; magis: familiis: providere voluit :.in.divontio. de cterná, fez licitatei authinfortanio conjugum :agitur:y an inconsiderate itaque vincula rumpere: permittitur? An mater;judicare.nequit.; utrum ilius. vel. filia a coujüge:abire:possit:aut «debeat ;nt feliciorem - assequatur vitam? Recte potest , et forsitan sæpe mélias ac«pater, ita ut consensus matris zeque'ac «patris: necessarius: sitai: 0077 /INon aliter: séntit Merlin; en: yerbrejusisi« Lart 278 ne sex- prime pas: sur lei divorce: comme le:jfait sur» le mariage l'art. 3485 lari. :278\porterque;:mANsHAUCUN| CAS) le iconsentement mutuel des poen me: suffira, pour leur ‘divorce suibh nests autorisé PAR LEURS PÈRES ET MÈRES ou par leurs autres ascendans vivans:, suivant les rôgles prescrites par l'art. 150. Pariées: mots j| S'IL N’EST : AUTORISÉ PAR LEURS PÈRES ET MÈRES, la loi exige , comme dans l’art. 148, le consentement SIMUL di mére de chacun des époux; mais elle ne y Sd Cd a de joe EM 148 , que, EN CAS DE: aa PAL askos itai DUVBÈRE $UPFIT. De quel droit suppléerait-on ces mots dans! Part. 278 , où ils ne se trouvent Prétendrait-on les» suppléer par identité de raison? On ne le i| que dans i bàs Pea p plus étrang & immoralité , le Code ra mit iy rte v et RER pour ie jn" JO jehtert t ütuel , i "il ên mohtté } pour le marin- c Viewer Pu A d de beautôup qu'on puisse là Lt au Code. Tracer un mode au „consentement , prescrire des condition >, alfdcher. des. pri vations , vendre enfin , s'il est permis de dire, ) d "si chdréme G" Hibride, qu'il ne puisse y avoir q Re : "Qui il est abso nécessaire , qui soient téntés de PAID Pa la 8i ; 'Shipdht les pi $ edpressions de l’orateur di g olo rnemént "die 'son discoürs au corps. législatif du 18 ven- tiia an 11, le but n Code. civil y dans. les dispositions qui concer- nent. le | divorce j par © nsentement m mutuel , etc. . s êlo., (55) as 22 (55) Sic arr de cass oorti dur == Merlin, ert. de E ĝe edits v ivoreey Sect. 4:12 Locré, esprit duo C... C. 1om.2 As 202 m sur l'art. 278, — Confer. etiam Deghewint (in simili casu.) part, 1 , tit. 2, $ 16, art, 18. (112) Curiá cassationis parisiense-decisum fuit, consensum parentum secundum art. 285 renovandum esse tempore ibidem statuto, sub poena nullitatis actionis; in sententia ratio decidendi appa- ret : « L'intention évidente du législateur EST DE HÉRISSER DE DIF- FICULTÉS le divorce par orne irhutuel im le rendre le plus rare possible.” s90% eror 19 , de93og 5159f1.5 «a TETTIE Divortium concessum est sententid judicio ; sed pi conjux magistratum civilis statüs adeat (art. 264, C. C.) ut inscribatur divortium , moritur, quid juris? — Si. duos intra menses mor- tuus sit, nullatenus dici potest jus suum: amittere voluisse ; ergo art. 266 C. C. non applicandus ; et alter conjux ,: stante. divortio secundum art. 299, omnes subire tenetur poenas; à lege pres- criptas ; sic judicavit curia Bruxellensis (Bun, 21122239 221597 SECTIO TERTIA. às Pip AS veu Reguisita que á .aétione Divontü ob certas: . meme instructä ». dd observentur. ” 1 M s S. XLVII. — Cum san divortii nequaquam. confandenda sunt requisita quz , antequam . discedendi libertas.. actori conce- datur, observari. oportet , quoad personas. conjugum . liberorum- que, et quoad bona. Salus liberorum iora JRA, conjugum quedam prospicere jubent. Quum maritus ob adulterium, aut aliam causam nuptiarum dissolutionem in judicio postulat, 1.? liberorum institutio. marito nihilominus remanet, misi tribunal commodis liberorum favere exoptans , aliud. servari jubet; 2.° uxor, sive agit, sive defendit, communem habitationem. relinquere potest , et-a marito , sat num- mis potente , pensionem alimentorum exigere ; sed tribunal uxoris recessum et pensionem ordinat; 5." Uxor continuo habitationem indicare tenetur, quoties de ea interpellatur. Si habitationem a (54) Arrêt rendu. sur .les conclusions du procureur impérial Kerke x le. 26 avril 18065 ( V. jurisp,.du cod. civ. tom. 6, pag. 417 ). i (5) judicibus. indictam , a se occupatam: esse non probat, maritus pensionem. denegare valet , et uxorem ; si hzc. ipsa divortium in- tendit, ab actione. propellit. 4.* Siuxoriet;maritus bonorum commu- nitatem contractuantenuptiali stipuláti-subt:primae, „sive actrix sit, sive rea , etiam a momento: prescripti articulo:238 Cod. C. relati , pe- tere licet , ut rebus mobilibus sigilla. imprimantur , quce auferuntur, quum ipsarum rerum descriptio atque æstimatio conficiuntur, e4 lege , ut; maritus postea; res adhibeat, aut valorem promittat , ve- luti custos judiciarius. 5.* Omnia. a marito. post decretum articuli 258 , confecta , quee spectant. commiünitatem , omnisquerei immobilis abalíenatio ,..nulla. declarantur , si. maritum. ino damnum mulieris egisse , constet (55). Quoad quartum requisitum predictum , optimi atque solertis negociatoris uxor malesana ac ultionis appetens , su- bito bona mariti sequestro addicere potest ita ut totam ejus fortunam et presertim publicam fidem disperdat s quod. a codice promulgato non raro in quibusdam rang provinciis evenisse videtur (56). ius 3 pi À zh TOT T ES SECTIO. QUARTA... oM r Reuiito qua actione mutui divortii institutá , ante alia pone $8. XLvii 1. / Quod : spectat. , prolegomena. sive, praliminaria , , ante- quam mutuo consensu dissolutio nuptiarum pronuncietar , ordi- nanda , hec repetere non juvat, nec utile. videtur, quoniam jam latius de hujusmodi formülis locuti sumus , nempe in paragrapho 45; pag. 107 et seqq.; et ulterius enumerantur in Codice civili , Pri 279 bibo "i a selon I vogi i HƏB Of mx ! SECTIO. QUINTA. Quai cause. divortium drpediunt. Pr MA M ioco Iirivy f maji | . XLIX. 1. Diyortium propter certas causas nunquam concedi amplius poterit , si injuriæ uni conjugum illatæ , ab eo fuerunt re- (56) Art. 267 ad 271, Cod. civ. hod. 56) C : observations du tribuna] de Paris, sur le Code ei, pag. 55. C224 ) misse, et reconciliatio novaque | concordia: maritum inter.atque uxorem intervenerunt , vel etiam post actionem. inceptam. , aut si mavis ,; post: divertendi; petitionem. . Attamen: novæ injuriæ , sæl vitiæ , ete. etc. ; alteram discedendi rationem constituunt, et prima tunc sevitià denuo in medium conferuntur , quanquam nove suf- ficere debent, ut connubii dissolutio concedatür. Si actor recon- ciliationem denegat : réus eam scriptis vel testibus probare potest. Coram: quibusnam ‘judicibus. probatio: incumbit ? et dubitare non licet ; quin ipsi ;jüdices qui divortii actionem aeceperunt (les ju- ges du fond ); rite de. reconciliatione decidant ; inter plurimas sententias ,' inspiciatur' arrestum . curie: Zolosant 29 ' — ann. 1808.(57); vide ulterius art. 272 ad 274, C. €. P. 2.0 Quod attinet divortium. mutuum, impeditur quam HA non viginti et-quinque, aut uxor non unum ét viginti annos 'attigerit; (art. 276, C. C.). Impeditar quoque , si nondum conjügiüm per duos, sive) jam” per viginti annos stetit; vel. quum uxor quadraginta quinque annorum ætatem assecuta est; ( V. art. 276, 277, C. C. ). Plurimi rationem ultime dispositionis quiesivére : et reipsa, quam ob causam conjuges divortium non obtinent, quum. mulier qua- draginta quinque annos computat , dum ambo tamen. infelicis- simam forsan degunt vitam ?' Quo. tendit interdictum , "quum, non obstante dievectà mulieris setate , per paucos annos steterunt x nup- tie, ita ut dici nequéat , conjuges. jamjam „sese Cer gi tognos- ' cere, et diversarum n élitlih FAtioh epa Saco noi Valere? Saniorem scoput animadvertimus in dispositione , quà matrimonii necdum a duobus, vel jam a viginti annis instituti dissólütio abhegatur nam primo casu levitas a. inconstantia et nimis breve mutuum commercium nihil vel saltem parum decidunt; longior vero usus in posterum. conjuges fortasse conciliabit : in secundo casu , nempe viginti annorum spatio elapso, sese invicem "PPP ge ey i cere debent ; si, mentes. parum. conyeniunt , anie loni um efil ior tempus divortii rémedio uti ee cae "QUA A si. "idoneum. pru x DiS (57) Jurisprudence du.'C, .C. tom. 12 3 pag: 205. re S EC" 27:3] OX {GG} Le — A (mb) intervallum . eflluxerit, maturali nuptiarum. indissolubilitati - irri- dere haudquaquam licet: tunc. divertendi veniæ finem vp tam ne quis benevolá libertate abutaturs 5 = "ilte tod POTE "epit, Tod na Cidehos Hi memorem ox Mie ma SECTIO. SEXTA, ^ i fpe iris ci emu ibt 1 Sd EC) Lig j Jfeciut "Dijo 7 IB nimium mano rft ORANSSIA ME : onh 2111209 8d La -. Effectus divortii, Pons: La dblli« Si 1? Conjugum personas; 2° ipsorum bona; 3°. ipsorum liberos. — (x). Primus et praecipuus Wann effectus sive. ob certas causas, sive per mntunm consensum. confecti, in eo versatur quod con- juges, nunquam. postea. infer. sese alias: inire possint; nuptias (art, 295. C. C.); ratio in promptu est: is statüs civilis contractus, qui. familias. ordinat, non quotidie rumpi, refici et rursus dissolvi potest, ita. ut conjuges, post. breve. spatium diverterent, denuo convenirent, et. paulo. post adbuc disjungerentur;. quam ob rem dixit. — 3 z» La loi des Maldives permet de reprendre sa femme répudiée,, loi du. Mexique le défendait sous peine. de la vies + «+» 31 dans le, temps méme de la. dissolution , la loi du Mexique SONGEAIT. A .L'ÉTERNITÁ DU MARIAGE, au lieu que la loi des Mal- semble se jouer également du mariage et de la. répudiation.” Legislatores nostri; præfatnm illud recordati sunt; conjuges itaque in. .æternum separantur; erga se vocantur extranei, et secundum art. 767. C. C. si divortium; i intervenit, unus. conjux alterius hæ- reditatem non recipiet, quanquam ille nullae hredet. et silo: liberos naturales relinquat... , Divortio certis causis instituto, mulier post denem tantum men- ses novas inire, valet nuptias. ne. sanguis turbetur,. familiæque penitus. misceantur, ac distingui nequeant, (art. 296 C. C. ) Si propter uxoris adulterium muptiæ dissolvuntur, ea cum criminis conscio, eádem sententiá atque postulante Publico Ministerio ad carceris Imp, tenspore inue tres "mepeen ac duos annos a (58) Esprit des lois, liv. 16, chap. 15.- | : (16) judice statuendo, condemnatur , (art. 298...) Criminis’ par- ticeps ulterius mulctam intra 100 et 2000 francos solvet , Cart. 587: 558 Cod. poenalis.) ^" 111 nad Uxor nunquam d conscio nubet, etiam mortuo marito. (idem art. 298. C. C.) ET ode Quum mutuum divortium locum habet, conjuges tribus solum- modo effluxis annis, alium matrimonium instituere poterunt, hác itaque ratione effrenam voluptatem coercuit Legislator, pudo- rem publicum solerter intuitus, (art. 297. C. C.) Quid autem juris, si non óbstantibus precedentiüm ' articulorum. dispositioni- bus, conjux statim movas init nuptias? id est, an in piton dirimentia vel tantuin prohibitiva obveniunt? an nove nuptiæ pe: nitus nulle sunt? Non solvit: quæstionem ‘codex civilis hodiernus; nemini hæc conjugia oppuguandi jus tribuit nec adimit : » Le Code, ait "Foullier, ‘ne contient aucune | disposition ‘sur ce point; 3 comme il en contient” sur. les autres empéchemens "dont on parle dans le code: Nous pensons par ces motifs, que ces empéchemens ne sont que' /PROHÍIBITIFS , , et que les mariages contractés au mépris de ces prohibitions , ne peuvent étre attaqués, quoique les disposi- tions qui défendent ces mariages , paraissent toutes conçues en ter- mes prohibitifs: CRE POURRA)" (59). Annon vero Minister Publi- cus matrimonium illud rite oppugnat? dissentiunt curis simul et auctores, ita ut difficultatem adhuc in medio relinquere necesse sit. (2°) Effectus quoad bona conjugum differunt, prout divortium obtinetur per mutuum consensum, vel propter certas rationes. Primo casu, jura conjugum jam contractu ante divortium or- dinantur secunduüm art. 279 et 280 C. C., ut supra exposuimus; proprietas autém medietatis bonorum cujuscumque conjugis tri- buitur ipsorum liberis stante matrimonio natis, a die primæ de: clarationis put 505. C. C.); parentes autem usque ad liberorum (59) Droit francais, liv. 1, tit. 5, $ 651: et tit. 6, Nar , (tom. 1 J= Sic arr. cass. 29 octob. 1811, (Sirey, an 1812, pag. 46.) dijudicat nuptias vidue ante decimum mensem confectas non nullas esse. dede. ( 117) majorennitatem usumfructum retinent, e4 lege tamen ut ipsos educent, quz proprietas tantum liberis communibus, id est in ipso matrimonio procreatis, datur, quia non patris matrisque li- beralitas est, sed potius poena, ne facilius divertant; ita ut bona liberis jure sanguinis, non autem jure haereditario concedantur, et tanquam prima pars hereditatis (vulgo par avancement d'hoirie) , quam accipiunt liberi, quia quotidie, divortio facto, tám a patre quam a matre relinqui possent. ^. Inde etiam liberi anterioris vel posterioris conjugii nullum jus obtinent in ipsa medietate: inde liberi medietatem accipientes , tempore mortis: patris vel matris nihil conferre debent ad hære- ditatem (ut in quibusdam casibus secundum art. 845 et seqq. C. C.) ; nam nulla fuit donatio, sed jus a lege concessum (60). - Secundo casu, nullus ante dissolutas nuptias intervenit con- tractus. quo. jura conjugum ordinantur; sed, divortio concesso, hæréditas dividenda est, perinde ac si matrimonium dissolveretur morte natürali aut civili unius vel alterius conjugis; attamen sub quibusdam. conditionibus , nam ille cujus culpá, veluti adul- terio, sævitiis, etc. , dissolutio accidit, omnia commoda ab altero conjuge in suum favorem disposita amittit, (art. 299, 955, 1516, 1525. €. C.) Usumfructum bonorum que competunt liberis, et de quibus loquitur art. 384 C. C., non obtinet, et jam constitu- tum amittit; v. art. 386 ejusdem cod. Alter conjux , in eodem casu, commoda quanquam mutua in contractu stipulata- conser- vat, art. 500; (lege 20 sept. 1792, $ 5, art. 7, conjux divortium obtinens tanquam actor, solummodo pensionem annuam accipie- bat). Si commoda ad vite sustentationem haudquaquam suffis ciunt, aut si nulla commoda promissa: fuerunt in ipsius favorem , pensionem a tribunali constituendam accipiet, donec mois for- tuna ; art. 5o1 C. C. | | - Hi. guitar an conjux, qui tempore quo divortiam judicis (60 Proudhon , droit civil, chap. 25, 6, $ 2. — Aliter sentit Toullier, droit civil francais, liv. 1, tit. $. 754, (tom: 2, édition de Bruxelles ). | (u8) | sententiá concedebatur , opibus valebat , multo. post rebus adversis nihil aut; parum. ad sustinendam vitam. possidens, ab. altero can- juge adhuc pensionem expostulare possit? — /Equitas nullam. dif- ferentiam instituere videtur; nam. decursus | temporis. certe. nil humanitati detrahit. Tribunal Parisiense: in causa divorüi celebris Martin nostram. amplexum est doctrinam ; » Les époux. divorcés, | inquit, se doivent réciproquement des alimens, lorsque l’un d'eux est dans le besoin. — Cette demande. doit seulement étre. considérée en proportion du besoin lors existant , et il ne peut résulter d. cet égard AUCUNE FIN DE NON RECEVOIR .DU LAPS DE TEMPS" (Or)., Quid de liberalitatibus , quum divortium obvenit propter trium annorum separationem secundum. art. 510 C. C.? An art. 299 et 5oo in casu obtinent locum? Et nos negativam profitemur sen- tentiam. Quis est enim scopus legis, nisi poená conjugem no- centem mulctare? In nostra autem hypothesi divortium: pronun- ciatur adversus conjugem qui nullam divertendi causam: prebuit, e contra qui primitus actor fuit ; ita cessante legis ratione , cessat et ipsa. dispositio (62). Toullier longius progreditur. (65), affirmat conjugem adversus quem separatio allata fuit, nullis ex art. 299, 500 commodis orbari; sed contrarium amplectitur Proudhon (64). Quodam modo divortium intervenerit, non petendi jura' atque donationes veniam conceditur, nec mulieri , nec viro (art 1452, 1518 C. C. ) ; sed actor in divertendi petito, ipsa exercet tem- pore mortis naturalis aut civilis alterius conjugis. | Mulier per divortium. a marito sejuncta , quæ post tres menses et quadraginta dies communitatem nondum accepit , renuntiasse censetur (art 1463 €. C.). - 7. da. Go .4& JM An conjuges in. contractu. sibi invicem donationes: offerentes , zi. P PEN (61) Jug. du tribunal de la Seine, 1 therm. an 15; la C. d'appel de Paris a confirmé implicitement cette doctrine, par.un arrét du 4 vendém. an a4. ( V. jurisp. du C. C. tom. 6, pag. 245). (62) Dialectique légale par M. Spruyt (à Bruxelles ) , $ 18. 65) Droit civil francais, liv. 1, tit. 6, $ 781. | (ot Cours de droit civil, liv. 1, chap. 24, sect. 4. (119) revocationi- ejusdem. liberalitatis , in casu divortii renuntiare pos- sunt? — Matrimoniüm essentid sud perpetuum est; et divortium veluti exceptio regulæ, a'lege concessum ; divortium autem ín contraetu ante- nuptiale prévidére, tam moribus, quam decoró repugüát: ante crimen commissum conjugi R^ impunitatem promittere , partemque bonorum, velut fidei violationis et per- fidie pretium concedere; poenam a lege constitutam quasi abro- gare; ad flagitia! taie "animos adhortari, iniquum esset et maxime perniciosum A ta ut omni juri obstaret contractus (65). Romani id express4 dispositione prohibuerunt, quanquam divortii causa in ipso separationis contractu, id est, in bonorum sepa- rationis actu, quie"ex divortio fluit, permiserint: » Que tamen; » ait Paulus (66) ; sub ipso divortii tempore , non Mu ex ha res quandoque futuri'divortii fant». ^^ ^ '""Conjux nocens ómnia commoda ab T conjuge — amit- tits quid autem de'donationibus à parentibus posterioris conjugis facta P Non illa adimi crédimus: codex civilis enim expresse lo: de éommodis atque donationibus inter conjuges constitutis ; art: 599—560) $ ad alios itaque castis legis dispositio extendendá non test "mee sub ullo pretextu extendi potest ; contrarium qui- den éxpresse'statuebatur in lege 30 sept. 1792, art. 4, $ 5; Tet gislátore& verum in nova lege', dispositionem omiserunt, ita ut id auiplius'observaki noluerit { perhibet Locrë (Esp. du €. €. tom. 5), quod aliqui legis 1792 dispositionem in Cod. civili sanciri desi- üerassent, quee tamen à plurimis aliis remota est , non legislato- rum itaque volüntas, fec mens legum diguosci possunt (67). - ^ (57) Inter effectus divortii Tiberos 'spéctantes , distinguendi sunt effectus quoad ipsorum statum dor ese tütelam , et quóad p" BORN" z AASTATI ODT uo 68 OSEE EL 2 dr "ive mune, — € Te. 1, tit. $; 4& "i PEN vu ZER Ti TON | : : . de, donationibus xir et P orem NB ön, droit civ dd e pum sect, 6, $ 2 — Qu a Y tit/6,' $ 745, (tom. 2, € fon de Broxelles ). ( 120 ) (A.) n cni ürt. 502 et 505 Cod. C. , liberi educandi sunt a conjuge qui divortium obtinuit, nisi tribunal, familiâ aut. regis Procuratore petente , alteri conjugi vel tertio eos committat ; in omni autem casu , tam mater, quam . pater. ipsorum institutioni advigilare queunt , et nummis, pro ratione facultatum , promove- bunt. Quodnam vero jus persone , cui judices committunt liberos , competit? Aliis verbis , an pater , quum matri liberi concessi sunt, potestatem paternam amittit? Qui contendunt patrem , etiam. in- Stituto divortio, suam potestatem amittere posse , in ipsis codicis art. 575 et 589 systematis probationes querunt; primus ait: » Le pére seul exerce cette autorité DURANT LE MARIAGE”. Secundus : » Le pére est DURANT LE MARIAGE administrateur des biens person- nels de ses enfans" ; ita ut, divortio facto paterna auctoritas ces- set. Sed verba in titulo paterne potestatis referuntur ; legislator exponere conatur, nunquam potestatem patrem inter et matrem dividi , nam postquam dixerat : » L'enfant à tout áge doit honneur et respect à ses pére et mére 5 il reste sous LEUR autorité jusqu'à sa majorité ou son émancipation (art. 371, 572 Cod. Civ.) ", addit : » Le pére SEUL exerce cette autorité DURANT LE MARIAGE (art. 575 C. C.)?: Quis non videt, id significare quamdiu vipit, ita ut mater tantum potestatem ácquirat, mortuo patre; in eodem titulo nullibi de divortio agitur; nec divortium subintelligere licet. . Et quare pater, matrimonio, v. g. per mutuum «consensum. dissoluto, pa- triam amitteret potestatem, quum judices liberos matri vel tertio concedunt? et quoniam non. magis delictum. commisit, quam mater, nullam subire tenetur poenam; quid ergo adversarii do- ceant absurdam nostram esse sententiam? e contra art. 505 dicit: » QUELLE QUE SOIT la personne à laquelle les enfans seront confiés, LES PÈRE ET MÈRE conserveront respectivement le droit de surveiller l'entretien, etc.” Patri itaque nunquam adimitur potestas in libe- ros, quam exercet mater, quum. pater moritur; tunc juri quasi succedit, (respectivement, ait lex); quod alio loco etiam clarius sancitur, nempe in art. 581 et 584: » La mére SURVIVANTE , .... ne pourra détenir un enfant que, etc. — Le pére durant le mariage, (xa) et après la dissolution, — le SURVIVANT des pére et mére auront la jouissance, ete.” et quidem art. 390 expresse: » Aprés la dissolu- tion du. mariage: arrivée par la MORT NATURELLE OU CIVILE ; «la tutelle des: enfans. appartient au SURVIVANT. Nullibi de divortio agitur, velut modo auferendi patriam potestatem (08). > . Quum codex. permittit, ut tribunal liberos zertiae personae com- mittat, nullá utitur -distinctione ¿ita ut persona etiam vir aut femina esse queat; tertia illa. vero persona non tutrix erit; de- cretum tribunalis; solummodo :depositum liberorum. constituit an etenim in legislatorem cadere. recte arbitrantur, liberos ex ejus voluntate habendos: quasi pupillos, etiam. viventibus patre ac matre? — Preterea non :derogandum est articulo 405 C. C., quo tunc tantum tutelam: dativam confert familia, legitim4 petis vel matris deficiente ; neque. ergo judices tutorem liberis dabunt, Sed. instant. alienæ sententie fautores, dicendo patrem divortio tutelam amittere, et consequenter patriam potestatem; sed fal- Sum; pater tutelam ‘conservat, donec destituatur ob rationes lege expressas, et divortium. inter causas, amittendæ tutelee. nequaquam recensetur (art. 442, 445; 444 C:s C); e contrario, lex, uti jam diximus, ait :.».Les enfans seront .confiés à l'épour. qui a ob- tenu le divorce, à moins que: le tribunal . dus. sq ordonne que ious ou quelques-uns d'eux. SERONT «CONFIÉS. AUX SOINS DE L'AUTRE ÉPOUX, etc. (art. 502. C. C.) Si causæ articuli 444 adsunt (69), tunc fortasse non a judicibus anti ‘ex art. 446 per: famihiennan cilium amovebitur.(70)...... sis TT ihEx omnibus dictis. sequitur. quoque; cile divteio. non eman- cipari, solus. enim. pater suæ potestatis. vi.ac officio liberos emn, cipat, (art. 477.) art. sequens ait :: ‘«» Le mineur. resté sans pére ni mére, pourra aussi (à l’âge de 18 ane) étre ,émancipé, etc," Jus ergo emancipationis familiæ-concilio competit, eå tamen lege - (69 tri quidem convenire , aut tribui posse incertum nobis videtur. 70 jn octrinam. secuta est j ams enr. V. inter. alia, arr. de la C, de $9) pour: liv. 1, tit. 6, $ 7495 ( tom. 2 , édition de Bruxelles ). Paris , 29 prairial an 15. — Proudhon it civil, tom. 1; jer 25, sect. 6, $.5. . 1 (( 1722) ut neuter parentum. in vitá supersit; nam. quanquam matrimonii vincula divortió dissolvantur; liberi nihilominus pátrém et matrem habent; et pater. solum Jiberá voluntate: potestatem abdicat; jure romano idem obtinuit: » Non potest filius, qui est in potestate » patris, ullo modo. compellere eum, ne sit in potestate; sive na- »:turalis, sive adoptivus" (71). Exceptiones huic principio adsunt, quibus divortium . nequaquam . adnumeratur (72). Codex. civilis quoque-nec in titulo. paterne potestatis, nec in titulo emancipa- - tionis talem; quá patria potestas adimitur, causam sancit; sed stabilitum fnit;'sententiá - curiæ Parisiensis; a patre, non acce- dente matre; post divortium rite liberos emancipari (75). : (B.) Quoad effectus bona liberorum spectantes, quamvis propter divortium nulla amittunt commoda a legibus, sive lucra € bonis parentum :profluentia , ea tantum acquirunt, perinde ac si ma- trimonium munquam ante mortem “unius wp sine füisset: ( aet21504) €. (Gol) inq | 101a5üpsanoo. 4e, s A "Ande parentes ex art. 1048: uni et simi liberis ei partem, | cum substitutionis conditione, et — — lem non excedentem, :concedere possunt. | ‘Inde donatio conjugibus vel:uni conjugi: Leonstíóutas) eiaiitdtni art. 1082, semper sub conditione substitutionis in favorem libe- rorum ex illo ipso matrimonio natorum aut nasciturorum , divor- iio etiam non rescinditur; nihilominus liberi in mortém tantum donatoris rem donatam accipiunt.: #21 S$ not ein 2 Tandem art. 505, si divortium mutuo consensu instituitur , media pars bonorum tam patris quam matris, ab ipso divertendi petitionis momento liberis tribuitur; ‘usufructu tamen parentes gaudent usque ad majorennitatem ,' eå lege ut educent: liberos, qui omnia alia adhuc luera; contractu — sitse promissa, conservant. ' (71) L4 31 €. de adopt. et emancipat. Vas L. 92 ff, de condit. et demonst. — L. ult. E si quis a i garnt + L. 19 cod: , de episc. audient, — L. ult. cod., de inf. expos. "pay Arrét de la C. de Paris, ( chambres réunies ) du 1 mai 30125. ( jurisp. du C. C. tom, 21, pag. 575 ). ( 125) chinoise ou id olipa ov.ob on note iioa 0k. 025.1 y/o : (di Pai SECTIO „SEPTIMA... papap e Wb ania ies ór04mfod Aer s ist. See 17108 DE6Mp sv utib ob Prsa- Jus Trünstlorium. ` idu Oe $iolienms* ^8 Ll: — Leges ne retroagtnto , eternum ao principium naturalitér hic antë oculos constituendum est: nimis tamén cer- tum ut authorum argumentis , variisque € legibus exemplis suf- fulcire opere pretium. sit. Jus romanum inquit (74): » Leges et » constitutiones füturis Certum est dare formam negotiis, non ad » faeta praeterita revocari," Et codex noster civilis art. 2. » Le loi ne dispose que pour. Pavenir g ellé n'a "point d'effet rétroactif.^ Ne ullum aütem remaneret dubium de divortio | (75), legislatores, j jam condito codice civili, expressa legis "dispositione (76), omnia di- vortia ante - codicem confecta, firma atque æterna manere volue- runt, quamvis discedendi fationes in lege. añteriori (20 wpe 1792) — ‘in posteriori ( Cod. civ.) multo ` differant (77)*^ - Fâdem lege transitori& , articulo 3*'Cultimo),- divortia instituta, necdum sententiá concessa , venie nd anteriorem € € LO da erant... spot MATE pt i , e (78) Nes Haras" db FA nin: ra ficta divortio secundum Cod. civ. rumpi non licere. Id autem nul- latenus recipimus, nec! ullæ refutationis quidem indiget; leges hic non retroagunt, divortium sanciendo novum introducunt jus; nulli anteriori juri quidquam adimitur; ambo conjuges in pari degunt causa. Implicito «more contrarium; ac — docent, judicatum reperimus. (70). ” IS "moron : COTE ENSIS LS En AL SUR) MEAE IM — (74) L. 7 cod. de. deg, constit.. =, Id in l fundamentalibus gallicis sancitum reperimus; vide constitution du. 5 eI an 5, art. 14 : » aucune loi, NY CRIMINELLE, NI CIVILE, ne peut ‘avoir d'effet rétro actif.” [-] V. motifs de la loi du 26° germinal an 11, — par Réal. 7 6) Loi transitoire du 26. an 114 — 7) V. arrêt de la C. de Colmar, 13 frim. an 15. — Arr. de cass. du 22 mars. 1806. — du 8 nov. 1808; ( V. "jurisp. du C. C. tom. 11, pag. 365). (78) Pandectes françaises; remarques sur l'art. 229 du C. C. ( °° édition ). A dran de Turin, 21 floréal an 12 ; (V. jurisp. du C. C. tom 5, pag. 349 ( 124 ) | Lege 20 sept. 1792 latá, hac de re nullum dubium oriebatur ; nam hic expresse statutum fuit. nuptias , antea initas , nihilominus dissolvi posse. Jam codice civili promulgato, ut tempore legis transitoriæ 26 germ. ann. 11, dubium quoddam remansit quoad absentes, » Yel sponte ex patria emigrantes. Plurimorum conjugium in absenti a judice, altero postulante. conjuge, dissolutum. fue- rat; decreto itaque gallici-concilii (80), hujusmodi , divortia valida proclamata fuére; hic verba adferre expedit : » Les émigrés ou absens me. peuvent attaquer les actes. de divorce faits. pendant leur disparition. Les actions qu'ils intenteraient à ce sujet, seraient également contraires .au. texte et à le esprit. des lois sur le. divorce , et elles tendraient à perpétuer une agitation et des souvenirs qu’il faut au contraire éteindre le plutôt possible." . » Les. émigrés. et. les absens. ne peuvent examiner que. LE. POINT DE, FAIT; S'il exisle UN ACTE DE DIVORCE REVÉTU DE SA. ‘FORME EXTÉRIEURE, ET MATÉRIELLE; mais ils ne peupent jamais être re- cevables à remettre en question. l'affaire, et. d. requise: LES CAUSES DU, DIVORCE.” Alia superest quæstio déni forhitlar® Vectétendié = nempe per legem 24 augusti 1790, sententiæ judicum quatuor partium nomina subscribenda erant (les sentences doivent relater: les noms des quatre parties); attamen nec Codex civ. hod. , nec prædicta lex trant sitoria 26 germ. anni 11 , nec codex practicus civ. hác de formulá lo- quuntur; curia autem Appellationis Parisiensis (81), judicavit quatuor partes ádhuc referendas esse in sententia, nempe nomina judicum, procuratorum, etc. sed art. 1041 cod. praxis civ. ait: » TOUTES les lois, usages et rôglemens relatifs à la procédure civile sont ABROGÉS.” Lex 1790 haud dubie praxim continet, ergo ar- ticulo predicto :04r abrogata fuit, nec amplius divortio aut aliis rebus applicanda, sed nova observanda est lex. Ulterius art. 881 (Bo) Avis du conseil d'état , du 11 batis] à an 12, p Mee par P'Empereur. le.18 du méme mois. (81). Arrêt du 9 frimaire an 14. ( 125 ) ejusdem Cod. prax. civ. inquit: » 4 l'égard du divorce, il sera procédé comme il est prescrit au Code Civil”; Codex vero civilis inter piscine divertendi formulas , nullibi quatuor partium nomina exigit; art 247, 252, 258, 298 qui precipue de sententiá tractant, hujusmodi formam non requirunt, ita ut nullum dubium rema- neat, quin hzc nostris abrogata sit legibus. : ' Omnes divortii dispositiones in præsenti capite. emucleatæ, ho- diernum belgicum de divortió jus constituunt. : : EMAren gal. oan. autorai 20052 (1 WEDA. 49 | JURA SIVE CONSUETUDINES put eg POPULORUM. AV ET 93.19. aii. :tendournac. er eos À 0. 1gJoro uident | cuit l £g L nmirrey ns LH oL Antequam ad commentationis nostre aenmiosiqneun procedamus, adhuc jura quidam sive varias variorum populorum "consuetudines in medium conferre juvat; ut omnes positivas huc usque nationum : legumlationes compleamus. Quasdam. priscas atque recentiores inspiciemus gentes. : Apud Amazones, sie saltem scriptores referunt, nulla divert, quoniam nulla etiam exstabant matrimonia : » Nubendi finitimis: » animum omisére; servitutem, non matrimonium appelantes; ne » genus interiret, concubitum finitimorum. ineunt, si qui mares » nascerentur, interficiebant" (1}. | Esseniani, teste Plinio (2), nullum in posterum cum feminis commercium, habere voluerunt ; nuptiis renuntiavére. i Apud Persas sancta vigebant conjugia, et quotanis Reges præ- mia concedebant viris qui majorem liberorum. numerum. procrea- — ——— Jésus lib. 2, cap. 4. — Diod Mes 1. i2, cap. 4. i A ) Hist, natur, lib. o abiy; 17. fia ( 126 ) verant (2). Cabades autem mulierum. communitatem. introdücere conatus est, sed stultitie poenam subit, a rerum iiim gestione remotus et throno detrusus est (4). j | Apud Agilenos legitima quasi adulteria, et quotidiana foerhnk divortia; mulieres etenim, maritis imperantes, exiranéis. id. est alis quam maritis favores concedebant ; ad libitum cum tertiis concubitus habuerunt (5). i Prisci Anglic incole septias civium omnium n minéeant c com- munitatem feminarum sanciverant; liberorum tamen legitimationi ` favebant: » Uxores, ait Casar (6), habent deni duodenique inter » se communes, et maxime fratres cum fratribus, parentesque » cum liberis; sed si qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi, » a quibus primum virgines queque ductæ sunt." Quod etiam apud plures alios populos locum habuit; nempe apud. Trapoba- nos, Garamantes, Sabeanos, etc. et hodie in regno Calecutæ (7): Saraceni in statutum tempus mulierem assumebant;. ita ut spa- tio aflluxo, verum repudium, aut divortium institueretur (8). Hodiernis temporibus Batavi in Japonia uxorem ducebant, donec in Europam revertebantur , conjugem relinquere . haudquaquam dubitavére; haec. novum ,querebat virum; non. juste nuptie, po- tius concubinatus jure merito. appellantur (9). . In regno Monomotap: mulieres incertos viros PA à scrip- tores (10) saltem perhibent exercitus precipue feminis componi, quz ad libitum certis temporibus maritum eligunt, ut filias pro- creent; filios. enim patribus relinquunt. Turca. hodiedum: plurimas :eodem tempore ducunt uxores ; quas omni momento repudiare possunt. Jus illud e Korano (3) Sale 5 diss lib. 15. — Herodot. lib. 1. 4) Procopus , hist. pers. lib. 1 , cap. 5, — V. Feller, diet. hist. v». Cabadeés. 2 Mich. Glycas, ann. part. 2. X Comment. de bello gallico , lib. 5, cap. 14. Diod. sicul. lib. 2, cap. 58. — Plinius, hist. mat, lib. 5, cap. 8. — Strabon; lib. 16. — Joan, ohem. , de moribus gent. Tib. 3, cap. 7. 8) Ami. Marcel. , Gb: 14, ca P 9) Faren., de Japon. cap. 1. (10) Eduard. tme) de regno Congo, lib. 2, cap. 9. C127) ja adferenda arbitramur : »ó Propháte, nous viciis dottées, et aussi 15 olives cow ur partie du butin que dul bs filles de ta tante, dterhel ei du cóté maternel. | ourras appeler à ton de pat e de otit at — T soif leur tour ou nón; as aussi prendre celle que tu dr et celle que ton cœur p emt PARMI CELLES w— RÉPUDIÉES PRÉCÉDEMMENT, do point un crime en en toi.” Maritus tamen rationem grp wun 1 TT udiat uxorem; illa solummodo quarto post ne mu d “alias init: muptias. Si gravida sit uxor, ro os est, nisi edid i edi lerit partum. : . Maritus PENES ugem denuo ducere potest , si jam aite viro: post repudiationem conjuncta fuerit (12). Ista autem nimis rbara,' ut' longius in inutili" consuetudinum inquisitione em " liamur. | VER) D req sev eun vidi LU pines . au num rep! Sy dinis. wie perm opte: nt y par. hévénot ; liv. à , ieheyio4acriqea 397i ma leur énergie > où leur: mol- lisse leurs talens , leurs lumières ou leur ignorance ne sont pres: que jamais less effets du climat , les attributs d'une race particu- liere; MAIS L'OUVRAGE DES LOIS, que tout fut donné à tous par la nature , mais que le gouvernement enlève ou garantit aux, hom- mes qui lui sónt soumis , l'héritage de l'espèce humaine. Aucune his: toiré ne met cette vérité sous un jour plus éclatant que celle d'Italie: Qué l'on rapproche en effet les diverses races d'hommes qui se "sont succédé sur cette terre de grands souvenirs ;' que l'on comparé les qualités qui les caractérisent : la modération, la douceur , là simplicité des: premiers Etrusques ; l'austére ambition , le courage mále des contemporains de Cincinnatus ; l'avidité , l'ostentation des Verrés ; la mollesse , la lécheté dés sujets de Tibere ; l'ignorance , la nullité des ROMANS d’Honorius ; la barbarie: des Italiens soumis aux Lombards ; les ‘vertus du Hoi siècle ; le lustre? du quin- zime , et L'ABAISSEMENT DES ITALIENS DE NOS JOURS. Le méme i NC s (14) Hippocrates de aere , aquis et.locis;:cap. 55. — Plato ; de legibus lib. 55 tits, 24 — Aristoteles , probl. 24mtits.2.—, Charron. , de la nee 88. .— Ws rabeau, dans Pami des hommes. — Montesquieu , esprit des lois, liv. 1 , art. 3. — iv. og, art. 8. — Benjamin Constant, esprit des con uêtés ? chap. 13: — E contra Domina De Siaël, de la littérature considérée dans ses rapports avec les institutions sociales , ; íe, artie y; chap. 1: » On ne. saurait nier ;, inquit , due la législation d’un peuple ne soit'toute puissante sur ses goûts, sur ses taléns et'sur'ses habitudes, puisque" Lacédérione a existé à côté @ Athènes, dans le méme siecle, sous le méme. climat , avec. des dogmes religieux à peu: près semblables , et cependant avec des mœurs si différentes, etc., etc. , etc.?? (15) Commentaire sur les cinq codes francais , intitulé Manuel du droit fran- cais, par M. Pailliet; ( dans l'exposition dè son ouvrage ). (139) sol a nourri, ces. êtres de nature si différente ; et le: même,sang coule dans leurs veines, Le mélange de quelques peuplades barbares, per- dues au. milieu des flots d’indigènes , n'a point suffi pour changer la constitution physique des hommes qu’enfantait la, méme région: La nature est restée la méme pour les Italiens de tous les âges ; le gouvernement seul a changé ; ses révolutions ont toujours. pré- cédé ou accompagné l'altération. du caractére - national. Jamais les causes n’ont été liées aux effets. d’une maniére plus. évidente. Les Etrusques , prédécesseurs des Romains , et les premiers peuples de l'Italie sur lesquels l’histoire jette. quelque lueur , avaient couvert de leurs habitations les Maremmes aujourd’hui désolées. Riches en troupeaux > riches en grains, ils voyaient la terre répondre avec usure à leurs travaux ; une longue prospérité leur. avait pernis de cultiver leur esprit par 1 'étude , et les Etrusques paraissaient. avoir devancé les Grecs dans la carrière des sciencés et des aris , bien qu'ils n'aient pas pu , comme leurs successeurs , la parcourir toute entière. Les poëtes_ ont placé aù mileu d'eux l'âge d'or. sous de règne de Saturne , et leurs fictions n’ont voilé qu'à demi la vérité. Le gouvernement des Etrusques était celui du bonheur et de la liberté ; c'était le gouvernement Jédérati jf ! Honneur aux peuples libres que l'ambition ne séduit pas!..... Les Etrusques n'étaient. point. les seuls peuples confédérés de l'Italie : äu contraire » Ghacune des. nalions qui combattaient contre Rome , des Sabins , les Lais: les Samnites; E des. Brutiens , etait formée par une Jédération. 'Ces igues prirent de la consistance ,. i mais aucune ne fut conquérante ; il vint méme un temps où toutes les républiques fédérées , qui longtemps avaient Prospéré en Italie , | Succombérent sous le poids de, la puis- sance romaine. Ces néons, s peu conriues et, si dignes. de l'être, disparurent , et avec elles , ^ bonheur , da richesse des campagnes ^ la population et la vraie liberté furent chassés de l'Italie. Le Peu- ple- Roi sacri ifie tous ces avantages à l'éclat d'un grand nom, el d la gloire des conquétes. IL EST JUSTE DE RESTITUER AUX CAUSES MORALES, À LA PUISSANCE DES LOIS , L'HOMMAGE QUE L'ON ADRESSE AUX CAUSES PHYSIQUES. ET A DES MOYENS PUREMENT MATÉRIELS." Ci0} : Longiora forsitan hæc videntur, materiei autem nostræ con- veniunt, quoniam probare conamur, maxime necessarium esse , ut legumlatores moribus belgicis faveant, et libertatem divertendi prohibendo , virtutis potestatem augeant. à Non amplius juvat hic comprobare divortium juri naturali re- pugnare; quæstionem nunc tantum sub aspectu salutis publicae inspicimus , alio enim loco (16) illud explanavimus ; solummodo observandum optimos scriptores , inter quos Montesquieu (17), pér- Suasisse , non nimis leges civiles naturalibus posse opponi, nec nimis contraria sanciri principia, ne civitas interna labefactetur. Sed aliquantisper supponamus nec sanz rationi, nec juri na- turæ, nec æquitati divertendi veniam adversari; an non pro- hiberi juvat, propter solos tristes effectus, de quibus jam sæ- pius locuti sumus, et quos. auctores dilucide exposuerunt , ora- tores summå facundiá narravêre , legislatores attamen sprevisse videntur. Inter optimas de hácce materie orationes, quadam so~ lum verba in medium proferre lubet. » Toutes les vertus sociales 2 dixit Portalis (18), ont. leur plus solide base dans les vertus do- mestiques ; et ce sont les mœurs de la famille, qui finissent par Jor-. mer celles de l’état. Ces mœurs ont été étrangement altérées par nos. institutions révolutionnaires. On eût. dit que > pour fonder la répu-. blique , il fallait étouffer la nature. Hätons-nous de. réparer nos er- reurs, et de rappeler le mariage à sa véritable institution... Quels. désordres ne verrons-nous pas résulter de nos délais ! Combien. de Jfamilles désolées ! quelle confusion dans la société ! des Jrêres nés de divers mariages, aussitôt dissous que formés , ne se reconnait traient plus : des femmes, qui auraient successivement , et rapide- ment passé dans les bras de plusieurs maris, n "'appartiendraient pron prement à aucun. On verrait s’établir une sorte de communauté. et. de promiscuité civile, qui dégraderaient l'espèce humaine 4 et la. * h 71 (16) Vide Ç-7,. pag. 12 et seqq. hujus, commentationis, 17) Esprit des lois, liv. 26. T (18) Rapport de M. Portalis, alors député , prononcé au conseil des Aneiens/. 1 | wu la cu À , SHAAAOM (141 ) livreraient à des passions violentes , qui finiraient par. la dévorer. Les enfans seraient. presqu'étrangers aux auteurs de leurs jours. Ceux-ci ne. sauraient plus où est leur famille. Les noms de péres, de fils , d'époux , ne. rappeleraient plus les sentimens. tendres qui s'y attachent. On verrait disparaître tout ce qu'il y a d'humain dans le cœur de l'homme. Toute moralité s'évanouirait. Les crimes naí- traient bientôt des vices. Nous ne connaítrions plus nos relations que par les malheurs et les vices qui nous accableraient. Au milieu des nations polices , notre existence entiére serait pour ainsi dire, un scandale public». Ita ut divortium non procreationi , et minus adhuc conservationi societatis faveat; morum autem corruptelam prote- git; et moribus dissolutis, haud dubie paucæ , et fere nulle ex- stabunt nuptiæ (19); per divortium quidem novi continuo liberi nascuntur; sed non liberis procreatis , sed conservatis et institutis societas stabilitur atque augetur ; et si computare licet liberos, . ut bestiarum progeniem , allegando communitatis nostre felicita- tem precipue magno hominum numero confici , an vero plures et fortiores liberi nascentur atque supererunt , quum divertendi li- bertas vigebit? An mon sanior progenies, quum minus regnat luxurie ethomo totas conservat vires. Apud divites divortia vo- luptatem adaugent; apud pauperes liberos necant : observárunt experti, divortio concesso , plures quidem nasci homines , sed proportione inspectá , multo plures mori , quam quum conjugii dis- solutio prohibetur (20). , . Es Confer et perlege Esprit des lois, chap. 20, liv. 23. ` - (20) Ipsi. codicis auctores. ( Portalis, Tronchet, Bigot-Préameneu, Maleville ) predictam agnovére veritatem, precipue quoad liberorum institutionem; divor- tium. nihilominus sanciri, voluerunt ; en verba ipsorum: » . .......,.. » L'éducation des enfans exige, pendant une longue suite d'années, les soins. communs des auteurs de leurs jours. Les hommes existent long-temps avant dé. savoir vivre; comme vers la fin de leur carrière, souvent ils cessent de vivre avant de cesser d'exister. Il faut. protéger le berceau de l'enfance contre les maladies et les besoins qui l'assiégent, Dans un âge plus avancé, Pesprit a besoin de culture. ll importe de veiller sur les premiers développemens du cœur, de réprimer ou de diriger les premieres saillies des passions, de protéger C12) Numerus divertentium etiam quotidie accrescit; Parisiis uno anno obvenierunt quatuor millia matrimoniorum et septingenta divortia ; sequenti verum anno tria tantum millia matrimoniorum ; sed nongenta divortia. Divortiorum exempla a . conjugio. civem ` avertunt. j i 4€ © Alii divortium concedi voluissent » quum nulli essent liberi è conjugio procreati ; certe non minus fallax et perniciosa dispo- sitio Ls.. Haudquaquam flagitia generi humano supponere licet ; sed. quid non efficit. voluptatis sacra fames ? An nunquam puer ire, odii, aut luxurie parentum victima obiret ? Si semel etiam in toto sæculo tam horrible proderet scelus , sufficiens exstaret ratio, ut nequaquam sub ullo pretextu divertendi facultas légi- bus sanciretur, nec conjuges nullos etiam habentes liberos di- . vortium instituere possent. Quoad tandem procreationem ; exigua, vel potius nulla spes , ut secundo , vel tertio matrimonio feliciores conjuges gignant les efforts d’une raison naissante, contre toutes les espèces de séductions qui l'envirónnent, d'épier la nature pour n'en pas contrarier les opérations, afin d'achever avec elle.le grand ouvrage auquel elle daigne nous associer. » Pendant tout ce temps, le mari, la femme, les enfans, réunis sous le méme toit, et par les plus chers intérêts , contractent Phabitude des plus douces affections. Les deux époux sentent le besoin de s'aimer, et la nécessité de s'aimer toujours , Von voit maitre et s'affermir les plus doux sentimens qui soient connus des hommés, l'amour conjugal, et l'amour paternel." D. 6 0 9 5 » 9 * * * 9 ^ v5» * ^ o * à à 9 * e 9 9 e * * à c 9 9 ^» * $ * 4 v» » * e » Tel est le mariage, considéré en lui-méme.et dans ses effets naturels, in- dépendamment de toute loi positive. Il nous offre l'idée fondamentale d'un contrat proprement dit, ET D'UN CONTRAT PERPÉTUEL PAR SA DESTINATION.": D. 44,444... Le veu de la perpétuité dans le mariage, étant le vœu méme de la mature, il faut que -les. lois opposent . un. frein salutaire aux passions; il faut qu’elles empêchent que le plus saint des. contrats ne devienne le jouet du caprice, de l'imconstance, ou qu'il ne de- vienne méme l'objet de tontes les honteuses spéculations d'une basse avidité.?, Extrait du discours préliminaire du projet du Code Code civil de lan:8. — V. quoque, Études de la nature, par Zernardin de Saint-Pierre , étude X, $ de la figure humaine; ( pag. 451, tom. 2 des œuvres complètes ; édition de Bruxelles , 1820 ). 23° CRAS YI filios, neque amplius, parentum foret inimicitia , quá illi neglec- tam acciperent institutionem. Insanum esset altum.mare ascendere ; quia prima vice. nautæ agebantur procellis , atque ad scopulum navis frangebatur. lta ut divertendi libertatis sectatores laudatum minime attingant scopum , ‘sed contra: penitus destruant.(21). Hec omnia omnium censure relinquimus, ut mala óbjurgen- tur, atque emendentur falsa. Si quando necessarid facundiá ve- ritatem non defendimus, jejunam experiehtiam in legitimam adhi- bemus excusationem ; si sæpissime antiquas, sed. nimis . spretas memoramus sententias, quæ plurimorum: projudicatam-opinionem offendunt, totius communitatis commoda laudibus préponere sa- tius visum est. Qui conficiendum librum suscipit ,. proprios inu- tilesque honores amittere tenetur; et solummodo auctoris nomen consequi poterit, si recte asserit, nec potentie cupidine sese inquinari , nec divitiarum decipi illecebris , nec pop nocentem metum in contemptionem abjici. Sola autem curà , solumque studium , nostrorum dictorum ap-. pellanda sunt ornamenta. Doctiorum ulterius perspicuitas , æquitas animique fortitudo procerum , cunctorum benevolentia præcipuam juvenum spem erigunt, in difficultatibus gignunt solamen , atque continuo laboribus incitamenta præbent ; sic denique illi optima ingrediuntur vestigia ; si vires adsunt , alios adjuvant ; atque justi- tiam ante omnia diligunt , ut amorem suorum ac civium existi- mationem sibi in perpetuum concilient. (21) Plures auctores in operis decursu attulimus, tam illos qui divor- tium impugnant, quam qui admittunt, inter quos posteriores annumeramus Montesquieu , in scripto suo Zettres persannes, lett. 112; quo loco synop- tice cuncta argumenta in divortii favorem recenset. aod ; TANTUM. TE PUPEPEEBET1 25 licas 1 b lois qui les ERRATA. - 1, lusolito - 1, inpugnant 3; 26, Valentinians . 5, libra sauri 16, cession 20, convertitur ~ 10, receptio 25, obnegat 16, appelantes 2, persquisitione 24, consectarie 18, pedentim 26, quum lege p HAT FEUILLETER insolito Adololatria impugnant licos es lois qui le Valentinianus libras auri session r convertitur fidem > :: receptior abnegat ` appellantes perquisitione .. consectaria pedetentim quam COMPENDIUM. = = - 3: =D — - B s COMMENTATIO DE DIVORTIIS ET REPUDIIS. .. PROLEGOMENA. À $ 1. Scopus operis, et methodus auctoris, . Pu re S. $ 2. Amissio antiquarum legum in Belgio. t xd 4. $ 3. Leges domesticæ felicitatem familiarum in republicà mn: 5. $ 4. Leges matrimonii præcipuæ sunt legum familie. 6. $ 5. Idcirco Divortii caput evolvendum. EN id. $ 6. Divisio ipsius commentationis. - id. CAPUT PRIMUM : Natura matrimonii atque divortii et Fepudii. '$ r. Initium societatis. ast 8. .$ 2. Quo tendit societas. : 8. $. 3. Procreatio et presertim conservatio „hominum poppa societatis con- stituunt, Y 9. $ 4. Natura matrimonii. , : id. .$5. Scopus matrinionii, cite ro um 10. $ 6. Recta matrimonii definitio. à 11. $ 7. Indissolubile est Jüre nature. 1729. $ 8. Jus civile tantum ordinat contractum. 14, .$ 9. Quid sit matrimonii dissolutio seu Divortium , et in quo differat a Repudio, 15. |. ^ CAPUT SECUNDUM : Jus Mosaicum. $ 10. Mores Judæorum, — Causa legumlationum diversitatis. 18. .S 11. Primis Judæis non concedebatur divortium ; postea permissum. ` id, $ 12. Docente Jesu-Christo, prohibitum fuit. i 23. $ 15. Pauci male sustentaverunt Evangelio non impediri. id. CAPUT TERTIUM : Jus Gracorum. $ 14. Initio-nulla in Græcià matrimonia, 24. $ 15. Cecrops nuptias instituit indissolubiles. x 25. $ 16. Divortium postea apud Athenienses lege Solonis permissum 25. $ 17. Nullis legibus apud Lacædemonios concessum ; nec apud Samnites ; nec in Cretá ; nec in Laconiá ; sed usitatum Fée apud Macedones. 28. CAPUT QUARTUM : Jus Romanorum. $ 18. Utilitas scientie juris romani. A 3% $ 19. Repudium usu introductum, postea lege Romuli secundum aliquos auc- tores, et secundum alios legg. XII tabb. primo nt eges 34. $ 20. Divortium Carvilii Rugs. . IOS 58. $ 21. Effectus primi istius divortii. ? 40. $ 22. Leges Augusti divortium spectantes. | AT HB, $ 25. Leges a Constantino usque ad Justinianum. : jera 4g. $ 24. Jurisprudentia de div. et rep. a tempore Justiniani usque ad legumla-- tionis in Europä mutationem. | 53. CAPUT QUINTUM : Jus Germanorum. Gallorumque. § 25. Repudium a parte mariti apud primos Germanos adhibitum ; sed caste nuptiæ, 6o, $ 26. Leges in Gallià tempore dy, AP Phi EURE Db, $ 27. Leges regis Pepini. : 64. $ 28. Legislatio Caroli magni. p id, CAPUT sEXTUM : Jus Ecclesiasticum romanum, jus Protestantium, etc. $ 29. Legislatio de divortio post Carolum magnum. 66. $ 5o. Adulterio non dissolvitur matrimonium, etiam in Poloniâ. < L 065. $ 51. Quid de impotentià ? ; j 72% $ 52. An dissolvitur conjugium ingressu in monasterio ? UBH 74. $ 55. Infidelium conjugum matrimonia non dissolvitur etiam si unus chris- tianam doctrinam amplectitur. 4 77. $ 54. Ante matrimonium consummatum unus è conjugibus superiores Sacros Ordines sacerdotii amplecti potest , et abire a consocio. 78. $ 35. Separatio a thoro et mensa jure ecclesiastico quas ob rationes permittatur. id. $ 56. Divortium conceditur apud Protestantes atque Calvinistas. br CAPUT SEPTIMUM : Jus Belgicum antiquum. $ 57. Primi Belge. 82. $ 58. Nunquam romanum viguit jus in Belgio tanquam Lex. 85. $ 59. Jus ecclesiasticum catholicum fuit lex communjs de matrimonii vinculo. 84. $ 4o. Jus Consuetudinum, 85, CAPUT OCTAVUM : Jus nopum, seu Jus Belgicum hodiernum. $ 4. Quando advenerit nova nune Quid sit hodie divortium.— Di- visio capitis. 9o. . $ 42. — Sectio prima, — Divertendi rationes. 92. $ 45. — Sectio secunda. — Formule divortii. — - 104 $ 44, Quomodo divortium conficitur; 1° ob certas causas ? 105, $ 45. 2° Per mutuum consensum. 107. $ 46. Quæstiones quzdam de divortii formulis. 109. $ 47. — Sectio tertia. — Requisita qui, actione divortii ob certas causas instructà , observantur. 112. $ 48. — Sectio quarta. — Requisita qui , actione mutui divortii institutà, ante alia observantur. 115, - $ 49. — Seclio quinta, — Quinam cause divortium impediant. id, $ 5o. — Sectio sexta. — Effectus divortii. 115 1.° Quoad -personas conjugum. 116, 2 Quoad bona conjugum. id. 3.° Quoad ipsorum liberos. ` 119. . (A) Effectus quoad liberorum statum ; et quoad parentum tutelam. 120. (B) Quoad liberorum bona. 122, $ 51. — Sectio septima. — Jus transitorium. 125, CAPUT NONUM; (appendix). Jura, sive consuetudines ya- riorum populorum. $ 52. Perse, Turce, Saraceni, etc., etc. 125. CAPUT DECIMUM : Quid in futura legumlatione Belgica statuendum ? $ 55. Divortium prohibendum est in Belgio. 128. $ 54. 1." Quia adversatur dignitati et naturæ hominis. id. $ 55. 2." Quia repugnat moribus nostris , et apud omnes gentes con- temptum fuit, $ 130. $ 56, 5^ Quia tandem obstat saluti publice. 154, » w "Ae ORANE. M? sibl BENEDICTI VAN DEN VELDEN, RHENO TRAJECTINI, RESPONSIO AD QUÆSTIONEM, AB ORDINE PHILOSOPHIÆ TREOBETIQA ET BUFERARUM HUMANIORUM, ^ ANNO M. D. CCC. XIX PROPOSITAM : » Quenam fuit apud Romanos, ab initio reipublice usque ad » Justinianum Imperatorem, educandorum et instituendorum » puerorum disciplina, et quasnam precipuas subiit illa pro » temporum diversitate mutationes ? QUJE PRÆMIUM REPORTAVIT A. D. II. OCTOBRIS M. D. CCC. XX. MAGIAV NAA VAY. Tadaa UIMITOMHAANT ORNA » Est in juvenois , dt in equis perum » Virtus: nec imbellem feroces » Progenerant aquile columbam. ^ SjROTTSAO3H T GE 20203 Bütrül éd. Vini pronobet insitam, ^ LÉ UROU 219 Réctiquèl'ehltus peclori oborant: | : _» Uicunque defecére mores , DM Lr é040Hf EYR., Dédécorant behe natas.culpe. TE HonaT. Carm. l. IV. od. 5. y. 29 seqq. wb pus soleat NND j RON ORAS cS awtos — (Mart MR A. : anni E S34 XM Vus, ewm A MANU 557 ANIME à "E SIMON S Avis iA Gao AX 000 4t .M'GUISOT2O E 4E A TITATAOUIA IMUDGLATUEUO ; — … ——— ——— —— —— e—nÁ— —ps—!——MP? x LI *1:55 "IE af? kr iy COLIMA pi bias 4i $11 HH 104 26 « 1 wins oli nf: olham 08081 iboa 13548511 SKORI £ibiécilibg. sota au, saga Bbasidq55 mimo cudiront'iounimonl zo dARI viu BO dU: 11042174 11idosilaoo slioal ou imun - PROLEGOMENA. . bs nr o " q j c | (à I j ciadviog moti 053 | BA — & i Šia adli ds «snilastaob wisnciier inomeqong. obusvi ia erumalousaia odoimh ) ta £in RE: Î intzv Ex iquo "labi ni professorum. scholis interfui , asipiwso ET nihil magis valere ad percipiendam Gentium conditionem, quam ipsarum vitam domesticam diligenter attendere. Ut enim gentem aliquam. penitus cognoscamus, ut récte de. ipsius legibus atque institutis: judicemus;. opere. pretium. est, 'civium domos intrare ; et in. vitam eorum. familiarem inquirere. — Nam non sufficit, ut excellentes quosdam in civitate viros intueamur, eorumque res gestas admiremur (1), sed.cónjuges, patres eosdem adspicere ju- vat. À milite strenuo alienum mon est, magná cum voluptate , parvulos suos; sibi blandientés, : conspicere. Hectorem mon de- decet manus puero porrigere (2). Decorum -certe est virum mili- tarem, molli pietatis commotum suavitate, in uxoris et liberorum amplexu ——Ó f210941 iQ da oDemop- ukash OÙ ui» yàp vo) ye agris xal Bons: ^H a duoPpoéore wea) lolo Exwros "Aye 50. ye. TAN ayeu Douevéeroi, Xépuara 9 eüpevérqoi Ta A S d is ^ [o Vere Rousseau : » C'est le seul moyen de connaître les véritables mœurs » d’un “peuple que d'étudier sa viéi privée dans les états, les plus nombreux; » ear s'arrêter aux gens qui représentent sonjo c'est ne voir que des comé- » TES Pensées, art. De e. j Homeri Iliad. Z. v, 466. Homer. Odyss. Z. v. 182 seqq., et omnino Knox's Essays II. vol. On the Ach of domestic life. —— t a epos = " —— Eorum, qua instituta sunt phai varios HR caüsas indagare inter utilissima negotia haberi solet. Nec immerito. In illo enim examine ex hominum moribus omnia repetenda esse, unusquisque facile confitebitur (4). Historia sepius actiones , quam homines, pro- ponere solet, et røring veiga perie 4 i humani reces- sus (5). Quæ tanen investigatio si negligitur, historiam vere pro- desse non posse, facile apparet. Antequam i igitur Gentium (i. e. hominum) historiam tractare possimus, necesse est, ut hominem rite cognoscamus. — Ad hanc vero cognitionem pervenimus dili- genter observando populorum rationem. domesticam et vitam pri- vatam. Atque explorata vi et efficacitate singularum partium, fa- cilius. percipimus omnium. partium inter:se: consensum et in 'to- tum; effectum. |...» ) uisbasiqis19qu bs suolev eigec: diu Equidem saltem in listari PEN hancce viam sequi tentati; 7 vereque inde profecisse haud diffiteor. Ex omnibus tamen , que ad vitam. domesticam pertineant, :primum'in censum venire. Educativ- nem, quis dubitet? Hoc autem licet de omnibus populis, tam an: tiquis quam recentioribus, constet, de Grecis Romanisque im- primis verum esse, sepissime mihi observandi fuit locus. Quocirca in. utriusque: hujus , populi. Historie lectione. hinc quamplurima explicanda:esse,! inque harum Gentium. fata civium institutio« nem incredibilem fere im. exercuisse, me haud latuit, 1999D + Observationum. vero mearum | copiam | faciendi opportunitatem dedit questio ab Ordine Philosophiæ Theoreticæ et. Literarum Hu- maniorum proposita. Quczesivit. nimirum: ille Ordo. : » Quaenam fue- » rit apud Romanos, ab initio. Reipublicæ. usque. ad Justinianum » Imperatorem, educandorum et instituendorum puerorum disci- » plina, et quasnam præcipuas' subierit illa, pro temporum di- » versitate, mutationes." — Cui questioni pro viribus respondere mihi proposui. Idque jam facere instituo. Pauca tamen de Edu- catione universe præfari necesse erit, additis. quibusdam der An- tiquorüm "educatione peculiariter. à. (4) A. Millar, Observ.. concerning the distinction of ranks in society (2* edit.) Ref. p. t1. (5) Rousseau, Pensées, art. Histoire. Ea (5) LAN IE -€— m ovem oo 81049 15! hirned4hedbthc i ed yN $ d \ A m Ves Hotte vor iS doo xod ie Dor | bii T fob mbati T9 ^7, 66 DE. EDUCATIONE UNIVERSE. UU UMEN ipibivO" short ern Ku DEAN: (0) t bblosé$5 zo e De eo, quid sit Educatio, UM Inblltubie prolixe disputare a proposito nostro alienum est. Institutione hoc loco intelligimus illad, quo hominis facultates morales explicantur: Educatio pro- prie versatur circa facultates. physicas evolvendas LOR licet fere vox Educatio promiscue usurpetur. — Juventutis "Institutio , omui ævo , ab uriiversis "philosóphis et legum latófibus habita “ét tion tanitim singulorum hóminum, sed etiam quarumvis societatum certissimus quietis atque prosperitatis fons ed: origo (b). Quocirca recte Cicero dixit, nullam munus reip. "afferri ‘posse majus meliusve , quam si doceatur atc erudiatur juventus (1). Cum enim sit juventus civitatüm iib, qua niütar recte istam educari, atque liberalibus artibus et dis- linis inbui, plurimum interest. Quid? quod leges ipse, quibus innituntur' Civitates, parum securitatis préstare possunt, nisi a primis indé anis iis assuefacti sint Cives, in iisque quasi edu- cati MA inquit Plutarchus in hujus vitá, non necesse judieavit ;: eges suas écripto mandare, quippe qui existimaret, illud: quód. maxime inserviat civitatum felicitatem promovendo, et adducendo Cives ad virtutem, eorum moribus impressum esse: quod: quidem. consuetudo facile iis reddat atque proprium. Om- nia'ehim; quz Educatio in eorum mentem inpresserit, penitus huié inherent, quippe quorum fundamentum est intima ,persua- sio, eorumque voluntate innituntur.. Quá mro multo magis "S 7717 epep í (2) Varro De Educandis Liberis (ap. Nons 5. - dixi: wiBaugit obstetrix , »,e "t nutrix ,. instituit pædagogus. 1 mre E tbag, ap. Stob. Serm. p. 251, épxà moarrsias érérne vien spopá. e We . 2 (2Y Aristot. Polit. m. 9. (6) óbstricti sunt, quam vi, quo eos cogat: ia ut Educatio juvenilis exsistat regula et legislatoris lóto habenda sit. — Conquerebantur adolescentes quidam Romani: » Leges rem surdam, inexorabilem » esse, ....., niliil laxamenti nec venie habere, si modum » excesseris" (5): easque vincula minantia vocat Ovidius: iv Aurea prima såta èst detás., quae «indice nullo jos sC 1211»: Sponte, sua, sine, lege, fidem, rectumque colebat... sois : » Poena metusque aberant; nec vincla pw hPa! à oun Kpl » Aere ligabantur : nec Supples. turba Nut EE Pr DH » Judiéis ora sui: sed erant sine judice, tuti,” OF MA RO i rov ,Educatio: non minaci vultu | imperat, persuadere : ARET vir- tuti amabilitatem conciliat, ejusque preceptis boni justique stu- dium excitat, usuque GOSTER: hominibus. exsistit vitæ magiska atque dux. ii; j 91291 eoni?opO (AF ogr10 9npi Que cum vera : - sinl satis Tett non possumus Philippi Ma- cedonis providentiam. cujus epistola, quà "Aristoteli . philosopho natum. sibi Alexandrum nuntiaret, » quoniam (5). curz diligen- » tieque in liberorum disciplinas hortamentum est , ,exscribenda » visa est.ad commovendos parentum animos." —. » Philippus Ariss » toteli salutem dicit. — Filium. mihi: genitum; scito. Quod | equi- » dem. Dis habeo; gratiam : non proinde quia natus est, quam pro, » €0, quod eum nasci contigit temporibus, vitae. tuae. „Spero; enin » fore, ut educatus eruditusque abs te dignus exsistat el nobis et » rerum istarum susceptione. —: Alexander ctiam praeceptorem. patris instar veneratus est. Ait enim Plutarchus (6), "AeigoTéAS 93 lavuá eov. En o2 y nu) y arèr OX, qTTOV, Rc aO EAEVE, voU rarpès, &g Dr Éxelvoy ui» Cor, DR robroy Xè wuAG Qv. Quod cum tantum Educationis sit momentum, aliter-fieri me- quit, quin, si ex voto succedat illa, maximum inde gaudium con- sequantur parentes: et contra, si exitus spem fallat, mil fere sit, quod majore dolore eos afficere possit. » Multas variasque res in T (5) Liv. H. 5. (4) Met. I. 39 et seqq. (5):A. Gellii verba refere NU. 5. .(6) Plut. in Alexandro, c, VY. (7) » hac vita, nobis natura; conciliavit: sed nulla mos magis, quam »; eorum ,. qui e, nobis;essent procreati, caritate; devinxit eamque » nostram, in his educandis. atque. eradiendis- ouram- esse voluit; » ut parentes neque , .si.id.,;, quod. cuperent, ex sententià cederet, » tantum ullà.ex,re.voluptatis, neque , si-contra eveniret, tantum » moeroris capere: possint." (7). Quod. quidem gaudium, quamque tristitiam ideo a, naturá .çuique homini-indita esse existimo, ut majorem operam darent liberorum. Educationi (c). que omnium | artium est gravissima ,nec tamen.satis exculta: atque tractata. Cum enim nullum .ani morosius. sit, nullum majore arte tráctandum , quam, homo; ique.magis. parcendum (8);. inde. sequitur ,. difi- c csse, homines. regere , et! ad-bona: adducere , nisi id apte fiat, omo. enim natura: suai, ad. mala. proclivis- est, nec facile frena. patitur., a Natur, inquit. Seneca, contümax. est, humanus » animus, et. in. contrarium. atque arduum. nitens: sequiturque » facilius, quam.dacitur'? (9)- Quin. prima fronte difficilius videtur homines regere , quam, animalia, ut recte observat. Xenophon (10), adjungit. tamen :. güre: TG» d2uvá ruv , OTE TÖV Xem pus 5 TÒ dvlpá/rioy open, v TIC: ÉTisuuérwe TOTO mpé er Ty. | Et.de /hominibus verum videtur; quod de equis dixit ou) (5 cb woe equum tenerá. docilèm Céricé magister 1" se AB -fael y dire, viem qua niónstret dies. vi s.» (M) ATSE Supian e ' Scilicet » » ingeniis nostris semina, virtutum. inmata sunt: que si »'adolescere liceret, ipsa nos ad beatam vitam natura perduce- 5 ret: nutüc autem, simul atque editi in lucem et suscepti su: » fic E omni continuo pravitate et in summá apipionum. per- "3 7). Mac " Satu. ode: et impr. "Pestelus Fundan, urispr. ques is Y 203. a 4h y (8). jw iron L Ms T I d. Ibid, L 10) Iu proem. Cyrop. —— (*) Lib. L ep. 11. 64. 4 Recte. eun 7 I. $ 6 ad hoc difficile opus pe oi sc, ), suscip pien um parentes excitare peculiarem quamdam; et ipsorum naturæ propriam , ampulsionem sw“ ), eosdemque simul in hoc proposito confir- hos — Nec minus recte Justinianus Cod. lib. V. tit. 15. de rei uxor. act. : naturalis stimulus. rentes ad liberorum suorum. Educationem hortatur. » | ALIE eineécii Elem, Jur. Nat. et Gent. l. 2. c. 5, $.60 et passim, j Cs) 5 versitate^"versámur: ut: pæne" "eum lacte nütricis ` érrórem 5 suxisse videamur": (ir). Uti mali, dta etiam. "boni: principia: in homine latent, quce si opportuno tempore et recià ratione exci- centur; ad pülchra quevis hominem adducunt. Quod elegantissimé - á ‘éxponit : Seneca (12) | » Omnium honestarum rerum sémina ; 5 inqüit, animi" gerant, qua ádmonitione excitantur: non aliter » quiin: scigtilla Jlatw levi adjuta , ignem. suum piihin “Erigitur 5 "— éui tacta est et impulsa." qaji naseh aus20q9 FRAC ^3 Ornné^igitür institutionis momentürm in eo "positum èst? ut; qui ei práesint y "diligenter animadvertant j quio ii leri" doles: cenliumpe ingenia gradu maturitatis: ád? fiiia studii , "idque So- craticá ratione“ cum ad’ nascendum : eliciànt , tum nascens juvent ; p tüm "natum älant \ac moderentur? (d). Quod de artibus et scientiis valet, item ‘de virtute pronüntiandum est, sc.'ad ejus perfectio- nem tria oportere concurrere, náttram , rationem ét assuefactionem. Ratione intelligitur doctrina, lev assuefactionis nomine, exercitatio. » Initia debentur nature; progressus: disciplin, usus exércita- » tioni, perfectio: omnibus? (15). Natura sine discipliná coeca est: disciplina , si a naturá destituatur , mutila: exercitatio , his duobus demtis , .imperfecta. este) » Et quemadmodum. ad. agrictilturam » primum requiritur. bonum solum, deinde peritus colonus, de- » nique semina proba : ita plane. hic natura solo, agricole ma- » gister, semini precepta atque instituta respondent" (14)... Non difitemur tamen, non omnes homines.naturá æque aptos esse. ad virtutem. excolendam | et disciplinas, tractandas, Nonnulli. enim m T 'Q. I i (9) Epist. 94 | (d) Wy tt. V. R. p. 10. o ut. De lib. Fou €. 4. t 1. p. 5. (ed. Wyttenb.) " (14) Id. Ibid. (*) Valde mihi placet Adissoni comparatio’ hæcċë: » I consider an human soul » without Education like marble in the uarry, which. shews now of its inhe. » rent beauties, till the skill of the polisher. fetches out the éolours,. makes » the surface shine, and discovers every ornamental clored, spot aut rein that » reins thro’ the body of it. Education, after the same manner, when it works » upon à noble mind, draws out io view every latent virtue and peel » wich without such "helps are never able to make their. a cp = Spectator N° 215,2 Cobrilibio laud ponitebit Ne 224, Ne 315, N° 557, N° 545; imprimis vero N* 455 cum loco Senece ante laud. ^ (9) quibus felix ingenium est, in ea, quce tradi solent, perveniunt sine longo magisterio, et honesta complexi sunt, cum primum au- „ierunt (15). Rapacibus istis virtutis ingeniis auriga tantum. conve- nit : »huc illac frenis leniter motis flectendus est paucis animus sui im rector optimus" (16). Aliis vero adhibenda sunt calcaria. »Inest » interim animis voluntas bona, sed torpet, modo deliciis ac » situ, modo officii inscitid" (17). » lllisque aut hebetibus et ob- .» tusis, aut^malà consuetudine obsessis, diu rubigo auimorum effricanda est" (18). Sed magnopere errant, qui putent, cos, qui ingenio non sunt felices, ubi ad virtutem recte instituuntur atque exercentur, non posse naturz defectum mediocriter exsarcire. Con- stat enim industriam atque laborem infinitam vim habere ad quivis perficienda. Pulcherrima exstant monumenta humane industrie rite adhibitæ atque exercitz: et sepius apparuit hominem summa ac difficilia quaque perficere posse, dummodo, summo ardore inflammatus; excitetur ad ea suscipienda et irremisso labore ad finem -perducenda. lta bonum. solum, si excoli cessaverit, sterilis fit; tellus contra dura. atque asperior. cultu præclaros tamen edit ` fructus (e). » Jam que arbores, inquit Plutarchus, non tortuosæ -» fiunt atque infrugiferæ ,. si per incuriam habeantur? qua non » frugifer fiunt atque. fœcundæ , si recte educantur? aut quorum corporum robur non hebescit atque dissipatur socordiá, luxu praváque babitudine? Quis contra ita fuit invalidâ naturá, ut non -exercitationibus et certaminis studio maxima Ps AN ad robur ‘inérementa?.....4.. Et quid attinet alia, nos admirari, quando de. bestiis férissimis multas videmus cicures mansue- tasque labore redditas?" (19). | fot i Educatio est igitur continuata animi istanti in eo elaborantis, pi $1 Senec. Epist. 95. p. 551. — (16) Id. De Benef. V. 25. .. (17) M, Ibid. 1 ld, Ep. 95. (19) LL. c. 4. (e) Eleganter observat Aristoteles, Orationem. et Doctrinam non pereque in omnibus valere, sed oportere animum: auditoris, ut humum, quz seminis alendi facultatem habitura est, consuetudine ante subigi et excoli. De Morib. X. 10. (t. 2. p. 82. H. ed. Casaub. ) 2 ( 10.) ut soboles infirma conservetur, ac corporis et animi viribus aucta, suas ipsas actiones regulis felicitatis convenienter regere discat. Educatio autem est sive Physica, «que corpus curat, sive Moralis. Hac agitur, ut animus, quatenus ejus status et motus a corpore non pendent, summotis quz virtuti æquirendæ obstarent, ad hujus cultum et amorem mature fiat aptior etrparatior. Hæc cura defigitur in adjuvandis et dirigendis duabus mentis viribus, non re, sed cogitatione nostra, ut plenius perspiciantur, sejunctis. Altera est cura ingenii, altera indolis. — Sed primum breviter videamus de Educatione Physica. i Utque primum hominem consideremus, qualis a naturá proces- sit, hec primá fronte magis illi exstitisse videtur tristis noverca , quam provida parens atque benevola. Ceteris animantibus varia tegumenta tribuit, testas, villos, setas, pennas, squamas: quin et arbores cortice, interdum gemino, a frigoribus et calore tutatæ sunt: hominem tantum nudum, etin nudá humo, natali die ab- jicit ad vagitus statim et ploratum. Ftaque feliciter natus jacet, manibus pedibusque devinctus , flens animal ceteris imperaturum. Prima roboris spes, primumque temporis munus quadrupedi si- milem facit. Quando homini incessus? quando vox? quando fir- mum cibis os? quamdiu palpitans vertex, summæ inter cetera animalia imbecillitatis indicium? Cetera sentire naturam suam, alii pernicitatem usurpare, alia prepetes volatus, alia nare: ho- minein scire nihil sine doctriná, non fari, non ingredi, non vesci : breviterque non aliud nature sponte, quam flere (20). Neque ullum habetur animal, quod tantá difficultate et tam lente ad per- fectionem perveniat. — Sed quaecumque homini desint, ea ab educatione huic tribuuntur. Cetera enim animalia cum ad illum perfectionis gradum nunquam assurgunt : cui destinatus est homo, perfectionem istain. cito attingunt: hominis autem vita cum con- tinua sit versus perfectionem progressio, lente admodum illum procedere necesse est: cumque mens facultates ejus corporales (20) Plin. H. N. VIF. 1. (t. 2. p. 5 et 6. ed. Bip.) et impr. ejusdem libri c. 5. 1n fin. p. 15. Re S.à n (11) regat, fabnibes ille physice simul cum. moralibus explicantur, et. ad. perfectionem. perveniunt, Circa vires istos explicandas et .rite adhibendas versatur educatio (21). Ceterum ea est corporis et animi necessitudo, ut, quemadmodum hujus affectiones perpe- tuæ , aut motus majores, ad illud corrumpendum, vel ad ejus vi- gorem-conservandum magnam vim babent, ita status. corporis ad tempus: vel stabilis multum valet ad ingenium. hebetandum, aut acuendum, et ad impulsus voluntatis concitandos minuendosve. | Varie ‘causæ externze agunt in corpus: corpus in mentem, Inde et hujus status haud parum ab illis causis pendet (22). Ex qui- bus jam satis apparet, quantum momentum insit recte educationi, quantique referat, ut pueri accipiant institutionem masculam, que eos ad fortitudinem et quasvis alias virtutes adducat. Jam videndum .de educatione morali. — Vetus controversia est, au virtus doceri possit, nec ne. Sed cum constat virtutem esse bonum: acquisitum (25), omnemque promptitüdinem, tam animi quam corporis, multá et continuá exercitatione comparari posse, inde concludimus, multum interesse, utrum rectam educationem quis accipiat, an: pravam. Errant igitur, qui putent, omnem curam educationis removendam esse, quia opus naturae, (ut ajunt) ma- lum esse nequit, nisi per malos homines corrumpatur. Ad hanc opinionem proclivis est Rousseau in: mile ; ubi observat primam educationem non nisi negatieami esse debere, i. e. vitia tantum a pueris arceri debere, non autem eorum animis veritatis præ- cepta et virtutis atque religionis esse instillanda. Cujus quidem opinionis perversitatem ostendere supervacancum sit..— Neque etiam iis assentiendum- est, qui, cum Helvetio, nimium educa- tioni tribuunt, et contendunt, eosdem esse homines. ómmnes, eosque solà vi educationis differre putant: ` Naturali eniui ingenio et indole alii ab aliis differre statuimus. Ex nativá ilà hominis indole explicandum -vidétur, quod alii sint, duri, alii lenes: alii audaces, alii timidi: hilares nonnulli, alii dad n) À Rousseau Emile liv. I. (p. 11 ed. ter.) (22) A Pestel Hg 206. (25) Pestel 1l. $ 199. ! ) C12) austéri : alii lenti, alii vivaces. » Ut optima quisque valitudine affec- ». tus potest videri, ut naturá ad aliquem morbum proclivior : :sic - » animus alius ad alia vitia propensior" (24). Indoles illa multum . valet ad reddendos homines magis minusve proclives: ad. quædam vitiorum aut virtutum genera: atque adeo eorum libertatem . mi- nuit quidem, non vero tollit. Qui veronaturâ peculiaribus vitiis præditi sunt, hi, ut recte observat Cicero (25), » quasi malá vas » letudine animi" laborant. Non desperandum tamen, sanabiles enim sunt: ut Socrates dicitur; cum multa in conventu vitia col legisset in eum Zopyrus, qui se naturam cujusque ex formá per- spicere profitebatur, derisus est a ceteris, qui illa in Socrate vitia non agnoscerent: ab ipso autem Socrate sublevatus, cum illa sibi insita, sed ratione a se dejecta diceret. — Qui autem non naturá, sed culpá, vitiosi esse dicuntur, eorum vitia constant e falsis opinionibus rerum bonarum ac malarum, ut sit alius ad alios motus. perturbationesqne proclivior.. Inveteratio autem , ut in corporibus ægrius depellitur, quam perturbatio, » citiusque » repentinus oculorum tumor sanatur, quam diuturna lippitudo » depellitur." — Inter causas autem præcipuas propensionum do- minantium (f) jare educationem negligentiorem referunt. Quamvis educationis cura. precipue: versetur in indole. exco- lendo, ingenii cultum (latiori sensu [g]) non negligendum esse , nemo profecto negare possit: illumque educatoris arte perfici posse constat. Perfectio illa est consensus singularum. intelligendi virium inter se et universarum cum adeptione boni. ld bonum est habitus. verum a falso discernendi (atque id, quod homini in felicitatis. suc stadio progredienti nocet et prodest), tum et multiplex cognitio rerum et factorum ad vitam jucunde degen- dam utilis./ Natura in viribus ingenii evolvendis certo ordine (24) Cie. T. Q. IV. 37. De Leg. Agrar. c. 55. et De Fato c.4. Vid. etiam Seneca De Ira ll 17. seqq., Livius XLV. 23. | (25) Cic. T. Q. IV. 57. (f£) Qualis est cupiditas immoderata glorie, dominationis, ludendi, nibil, ut aït Horatius, jucundum putandi, nisi vivere in amore jocisque. (g) Le Génie. 4 m eeu C15) gradatim progreditur. Quam quidem progressionem observare et sequi educatoris est. Aliter enim tardis, aliter celerioribus inge- niis, prudenti ratione, subveniendum est. Similiter curare debet educator, non ut a se educati multa sed vere. utilia, et ea praeci- pue sciant, quae ad studium recti pertinent , atque ea nesciant , quae progressui i felicitatis nocent. Eo tota ejus institutio respiciat, | in eoque totum hujus momentum sitam sit. Et ita, incitat4 sciendi cupiditate, facultas. "sentiendi, in quá omnis cognitio hu- mana initium sumit, sic dirigenda est, ut mens multas simul res oblatas clare ac vere a ler À ut, rebus istis ità perceptis, con- currant ad pérféctiónem: nostram ‘et liene felicitatem. Trout vendam. : ju 710 SUBEN 1192104 f pug. 12... 291 Cumque nostra Omnis vis in animo et corpore sita sit, et alte- rum nobis cum Deo, alterum cum belluis commune sit ; ita summa ope niti decet, Vita silentio ne transeamus, xeluti pe- cora, quæ natura prona atque ventri obedientia finxit (56), sed quam maxime ad” divinam perfectionem accedamus, üt ifa sco- pum, ob. quem in hoe: mundo eoóllocati sumus, quantum fieri possit, assequamur. — Educationem itaque non arctis pueritie et adolescentiæ finibus. ciréumscriptam volumus, sed per omnes ætatés atque ordines dispersam intelligimus: illamque disciplinam spectamus , cui subjectus adolescens quisque ,. mater- *paterque- familias quisque, civitatis moderator, civis quisque, sive verse- tur in Reipublicæ luce, sive privatus degat: „cui, verbo, pareat Moe parue. | (26) Sallustius B. C. e, EET i aioin (4) ogai éudiipii9lgo Shi CDS Mi (LLL DE ANTIQUONE rnecAmONRS ^ 0 M1IDLO ALT. Teri 1 e For 1914891 OH AY $ui9 É n AMARI Ties ARTE s _Cuivis educationi finis quzdam, seu scopus, tribui solet. Om- nibus sc. regiminis formis, que inter homines constitutz sunt, certum. est. principium (a): ita ut aliud. sit e. g. regiminis monar- chici, aliud. regiminis popularis principium (1). Cui quidem prin- cipio.educatio consentanea esse debet. Hac enim cum. informen- - tur juvenes, ut aliquando partem efficiant civitatis; necesse erit, ut singulæ familiæ eodem. modo regantur, atque universa civitas (2). In diversis itaque regiminis formis, diversa erit educatio: ut alia sit, in regimine monarchico; alia in populari, alia tandem in regimine patriarchico (5). Alienum igitur non erit a proposito nos- wo. considerare, quodnam Graecarum Romanarumque Rerumpubli. carum fuerit principium: ut postea videamus, an huic consenta- neæ fuerint harum. Gentium educatio atque institutio. . Naturá. fit, ut liberi a parentibus amentur. A quo initio profec- tam. communem. humani. generis societatem. credebant. antiqui (5). 1) Montesquieu Zsprit des Loix à liv. 5. . (2) Id. Ibid. 1, 4. c. 1. 5) Cicero De Fin. MI. 19. . EE CARER i (a) » Il y a cette différence entre la Nature du gouvernement et son Prin- » cipe, y sa nature est, ce qui le es étre tel, et son- principe, ce qui le fait » agir. L'uneest sa structure partieulière, et l'autre les passions humaines, qui » le font mouvoir.” Montesquieu, Æsprit des Loix, l. 5. c. 1. (b) Montesq. (ll. L 2. c. 1.) tres distinguit' regiminis formas Popularem, Monaréhicam et nEseoTICAw. Postremà hacce videtur intellexisse Patriarchi- cam, qui in Oriente imprimis antiquitus obtinebat, et etiam nunc obtinet. Licet Principes ibi despotarum instar agant, inde tamen concludi non potest, hocce ita fieri convenienter cum regiminis principio. Cum igitur descripsit auctor egre- gius regimen Gentium Orientalium, respexit non Patriarchicam sed Z»yrannidem. Et ita quidem (l. II c. 9.) regiminis despotici principium ponit metum. In uo tamen fallitur. Quomodo enim tot tantaque egissent Orientales metu ducti ? rincipium itaque regiminis Patriarchici definire prestat, amorem et reverentiam erga superiores, imprimis erga regiam familiam, sive sacerdotalem, siye mili- ‘tarem. Cui principio consentaneam esse educationem, quis non videt? “Plat. Rep. I. 569 (15) 7 Ex mutuo enim amore parentum et liberorum factum est, ut com- munis hominum inter homines naturalis sit commendatio, ut oporteat hominem ab homine, ob id ipsum quod homo sit, non alienum videri. Ut pórro in membris alia sunt tamquam sibi nata, ut oculi, ut aures: aliqua etiam ceterorum membrorum usum adjuvant, ut crura, ut manus ; sic immanes quedam. bestie sibi solum màte sünt: alic, ut formicæ, apes, ciconiæ, aliorum etiam causa quadam faciunt. Multo vero magis hzc conjunctio est hominis; » naturá sumus apti (ut recte observat. Cicero ) (4) » ad coetus, concilia, civitates. Mundum autem censent regi nu- » mine Deorum, eumque esse quasi communem urbem et civita- » tem hominum et deorum: et unumquemque nostrüm ejus mundi » esse partem, ex quo illud naturá eqigequi, ut communem uti- » litatem nostre anteponamus : u£ enim leges omnium salutem sin- » gulorum saluti anteponunt ; sic vir bonus , et sapiens , et legibus a parens, et civilis officii non ignarus , utilitati omnium plus , quam » unius alicujus » aul suae, consulit." — Ex amore illo erga æqua- les et societatem, exinde quod nemo in solitudine vitam agere velit, ne cum infinità quidem voluptatum. abundanti, facile intelligitur, nos. ad conjunctionem congregationemque hominum, et ad naturalem communitatem esse natos. Impellimar autem natará, ut prodesse velimus quam plurimis, i imprimisque docendo, ratio- nibusque prüdentie tradendis. lta non solum ad discendum pro- pensi sumus, verum etiam ad docendum: » atque ut tauris naturá a» datum est, ut pro vitulis contra leones summá vi impetuque con- ». tendant, - sic. ii, qui valent opibus, atque id facere possunt, ut » de Hercule. et Libero accepimus ,. ad servandum genus hominum » naturd incitantur " (5). Sed inter se naturá ad civilem commu- nitatem conjuncti et consecrati sunt bomines. Quod ni ita se haberet-nec-justitiæ ullus esset, nec bonitati locus. Et ita qui- dem ad 'tuendos cotiserván dosque homines liominem natum esse videmus. Ad securitatem vero conven eme (6)..Sed non minus .(&) | Dé T lil. S. (5) Id. Ibidem. c. 20° (6) Arist. Polit. I'i. C, et Grotius De Jur. Bret Pac. T. Y e. 1: $14. n° 1 (46) ' Societátis ét conjunctionis studio (c). Homo enim suorum desiderio per ductus, et majora jam suspirans, cum paribus et æqualibus con- jungi gestiebat. | "Eadem istiusmodi congregationum . fuit origo atque amicitiaé: 'atque/»'a naturá' potius; quam abindigentid” (7); orte 'videntür; Quare Plato societatem (8) referens hominum inter se €onjonctissimorum, dicit: x2): ug óueyor y’ Ry oi roiodror yer QAMAaV VINCE Dy ,- OA fy or dre, de Éroc EimETV, réyraséybpérouc. Maximopere Grecis placebant istiusmodi congregationes. Ita Ota- nes apud Herodotum in Persaruni illd' disputatione de rege insti- tuendo popularem induceré suadet rationem; nam primum, inquit, olvouam mávrey wAAAISO) EVE, loops. (9). Heec autem civitatis conjunctio continebatur maximá civium "eequalitate : i» verus enim » priscus ille sermo, equalitatem amicitiam procreare , recte admo- » dum et apte dicitur" (10). Ut conservaretur omnis homini. erga hominem societas, conjunctio, caritas , et emolumenta et detrimenta communia esse voluerunt. Nec solum ‘ea communia, verum etiam paria esse dixerunt (11). Existimabant antiqui civitatem commü- nionem ( xojycvía» ) quandam esse (12): quz quidem: communio optime. ipso vocabulo rei-publicae ( rei-populicae > ; chose-publique ) exprimitur, » Ea autem natura civitatis est, ut ex paribus et si- » milibus, quam maxime fieri possit, constare debeat" (13). Civitas autem omnium societatum princeps et domina est (14), ceterasque omnes complectitur. Hominum aulem societas et com- munio domum facit et civitatem. » Prius igitur est civitas, quam » domus et unusquisque nostrüm^ (15), comparaturque omnis civitas ex domibus et familiis (16): unusquisque igitur civis ejus- que familia civitatis efficit partem, adeoque civem neminem exis- timare opor tet esse suum, sed omnes se esse civitalis : particula enim unusquisque cipis civitatis est (17). 7) Cic. De. Amic. c. 9. (8) Symp. P-.179- À. (9). Herod. II. 30. (10) Plato Legg. Vl. 757. A. (11) Cic. De Finib. TL. 21. (12) Arist. Polit. 1. 2. (15) Id. Ibid. IV. 11. (14) Id. Ibid. I. ». (15) I. Ibid. I. 2, (16) Id. Ibid, I, 3. (17) M. Ibid. VIN, 1. ct. Rousseau, Æmile, p. 15. (c) Recte. Aristoteles: » Civitas est ex iis, qui naturà sunt, et homo sociale » est animal, — magis quam omnis apis et omne animal gregarium." Polit. I. 2, (17) - Proponere sibi solebant antiqui patriam omnium civium .com- munem matrem|\, cui non tantum reverentiam deberent, sed cui quavis alia officia. prestare tenerentur. Pietatis. vocabulo significa- bant Romani: ‘ea officia , quæ præstabant erga Deos (2), quos sibi fingere solebant tamquam omnium hominum parentes, Pietas quo- que dicitur amor naturalis ac. reverentia in parentes, liberos et cognatos (18):: sed ultimo sensu intelligitur etiam. de amore ac reverehtid (19) erga patriam. Quare Cicero, de pietate loquens, alicubi dixit: » Quz cum sit magna in parentibus et propinquis, » tum in patrié maxima est." Alio. item loco (20), variis societa- tum generibus. enumeratis, »Sed.cum omnia ratione, inquit, ani- » moque lustraris ; omnium societatum. nulla est gravior, nulla »"carior, quam. ea quie cum republicá: est. unicuique. nostrüm. » Cari sunt: paréntes ,.' cari liberi (e): propinqui ,. familiares : sed » omnes. omnium carilates patria. una complexa est: pro qua. quis » bonus dubitet; mortem. oppetere ; si ei sit profuturus?, (^) Quo »oest detestabilior istorum immanitas, qui, lacerarunt omni sce- b lere patriam, et in cå funditus delendá occupati et. sunt et » fuérunt.” Aristoteles etiam civitatis leges et instituta comparat cum oratione paterná: et moribus in familiis privatis (21), prop- »:ter géneris;. communitatem et beneficia." Civitates. Græcæ erant quasi: personæ ; morales ;: ut recte: óbsevvat. cl. Heerenius (22): Et quee d homines sive ad bonum sive sd; maloni adducant, å TP ; 09. Givi Fam; dii princ. , "d plnra ffe Manut. lis De Inst. H..22, qe s i bla d \£. 19 et passim. conf. Horat. Carm. MI. Od. 24, inde 25. lla Vie vocat Zmpias | cædes. Habebant scil. antiqui cives suos PNA Pme oaa) Somni Seiph c8. H (20) De Offic. 1. ayt (21) De Morib. X. 10, (22) In opere. cui titulus: Zdëen über. die. politik, den verkehr, und den Mandel der. vornehmsten Vö Wer der alten welt. IM. t. 4. 1 abth. 9 abschn. p.,256. , , . ^ bs Hec in Deum pietas fundamentum est omnium virtutum.". Cic. Pré io C. 12. — »Est pietas ju ustitia adversum Deos." Id. De Nat. D.1. "n cf. IL: 61. ); Plut. Xn prec. pol. P: 9». D. driw, 4A ret; m MAN Qi. Amo JEn sed. pa atriam meam magis amo. i » erre Ex quo fit, ut laudandus sit is, qui mortem a. pro rep. » quoddoceal,t cariorem esse patriam nobis, quam nosmet ipsos." Cic, e Fin. Vl. 19. 3 (18) cadem in rebuspubl. antiquis vel profuisse vel nocuisse haud male observatur. Virtutes autem et boni mores cum homines ad ve- ram felicitatem adducänt (quin et non raro fiat »ut sui cnique - » mores fingant fortunam" [53]), ita civitates antiquæ unice nite- bantur moribus. Qui si corrupti essent atque perditi, remp. perire necesse erat. Cumque finis civitatis: esset bene vivere (24), ita qui sibi vigilandum atque elaborandum esse putabant, ut civitas bonis legibus temperaretur et gubernaretuv, de virtute. et vitiis civium diligenter cogitare debebant. Unde apparet civitatem eam, quie revera nominetur civitas , virtutis habere curam. debere. . Civitates igitur antiquæ, quæ naturá ita duce exstiterant , in quibus omnes cives æquales erant, in quibus singulorum saluti publica salus pre ponebatur, quæ omnium civium quasi mater erat, a qua omnia acceperant, cuique omnia debebant (25), pro quá mori nulli dubitabant (g): sed optime referebant civitates istæ familiam quandam majorem, que omues familias privatas uno vin- culo consociaret, et unumquemque civem tamquam membrum to- tius corporis consideraret, quod cum ceteris membris corpori vel tuendo vel nutriendo inserviret, et a quo vicissim, vel a reliquis ejus partibus, aleretur, et commoda perciperet. Hac enim ratione optime antiquarum rerumpublicarum constitutionem et habitum explicari posse existimo, Et hinc facile horum regiminum princi- pium repeti posse mihi persuasum est. Sc. non cum Montes- quieu (26), illud virtutem esse statuimus (h): sed cum omnes reip. cives sint quasi fratres, ita harum principium caritatem fra- lernam esse statuimus, cum studiis societatis et aequalitatis con- janctam, sive mutuam civium benevolentiam atque conjunctio- (23) C. Nepos. Jn Attico. c. 2. P Arist. Polit, IIl. 9. p. 209. c. (25) Ct. cl. Heeren ll. p. 269 et 270. (26) LL. 1. 5. c. 1. seqq. ` (g) Ita Iphigenia, mortem pro patrià subiturà, matrem colloquitur : » Tižes yap 4 "EAM: PAT KER ob xi col pom.” Iphig. in Aul. Y.. 1586. (h) Licet Montesquinus virtutem politicam: intelligat, quam a morali distin- guit (1. 5, c. 5. ibiq. nota), ne ita tamen rerumpubl. antiquarum aliorumque regiminum principia satis a se invicem distingui videntur. Nam virtus illa poli- tica omnibus regiminjbus inesse debet. ( 79) nem (27). Et quamvis difficile sit in civitate efficere ,, 7) guuzvEUcUa; , » xa) nalérep Tru (QeUyoc nab éva ei; rabrèy Ciò Aeyóu- » voy) EuUQurÿoai, ut conspiret et tamquam par equorum in » unum idemque (ut dicitur) suflet” (38); eo tamen omnia sunt referenda (29). TÒ uà» yàp won Ewv3el, TÒ Dè lw» diam rs ` TéAels quod enim commune est, civitates connectit, proprium vero distrahit (50). Et huc etiam referendam esse educationem quis dubitet? Plutarchus Lycurgum inter et Numam comparatio- nem instituens (51), hune mérito reprehendere videtur, quód non magis puerorum educátioneni curarit, patribusque auctoritaterh reliquerit pro lubitu filios educandi, perinde ac si educatio non versus unam. eandemque fine tenderet, essentque similes iis, qui navim conscendant, quorum quisque sua negotia spectans, non curet salutem menm nisi ‘euin adsit gae s quia tum sibi anxii sint. Ut homini mens, ita civitati præesse debetars eivilis G raisa cujus. quidem primarium propositum est, ut civitas, tamquam homo, ad virtutem instituatur. Constat autem. ex multis magnis- que rebus fatið- illi civilis; Nam huic serviunt ac patent ceterae artes omnes , "quarum ministerio civitas sastentatur : entqhe ( uti observat Plato [52]) sola j, e/ría roð dpbüe mpérrew év ră » Aer, Ha) dTEY)RR xaT TOU Alexan lauj8sio» , uva dv ví » Toûuvn nabob Tuo TÓAcoOc, mére xv[üspyRca, ucl mávr&v » dpxoura, xal mévre Xphcium mosty (EE), recte agendi in » civitate rationis effectrix, atque vere, quod ait Æschyli jambi- » cum; sola. sedet in civitatis puppe anima - gubernans, omnibus » imperans , omnia. utilia reddens." | ; ltaque.ars civilis omnes cives complectebatur, a teneris inde Gr Plato le Ses 693 B. C. E ct. 761. D. — (28) Id. Ibid. IV. 708. D. S d. Rep. 519 E. Legg. Y. 959 D. et 745. €. (80) Legg. IX. AE "gae B. (81 SR sum ed. min., quz prodiit Lipsi& apud Tauchini um, A»: 1812, Locus, quem respicio, legitur, t. x. p. 192. In Comp. Ty et Numae $ 4. (52) Euthyd. 291 D. cf. Alcib. M. 145. (£o ) annis illos suscipiens; ét'ad senectutem üsque curans; út essent quam optimi et ad: suum: quisque-munüs in republ. peragendum aptissimi.. Parentum. igitur arbitrio. relinqui educandi. cnra. non poterat: s, SAAËS TÒ Aeyuevor,. Tv. dydce, xo, ma Tu, xarà 47b Duvardr, Gc rie vÓASQA LE D TY yevvnTópuy, Birde, 1» TOM OEUT ÉD e£ Gy uuo Sedyo ut dicitur, vir. unusquisque ac » puer, quoad ejus fieri potest. . necessariá discipliné ‘institui de- » bet, quippe gui magis ad cipitatem , quam ad. parentes suos » perlinet" (55)! —:Quæ cum tanta sit. educationis vis et efficaci- tas; (qua de re supra jam, vidimus ) ill in civitate nihil. antiquius esse debet, et nihil legislator/magis curare debet, quam rectam in- Stitutionem. » In rebus civilibus ‚solus mihi (Platoni [54] ) videtur » bene incipere (is qui primum juvenes curat). Bene enim in- » cipit, qui juvenes. curat, ut,quam optimi evadant; quemadmodum . » bonum decet agricolam, ut novellorum primum germinum curam » gerat, tum demum. ceterorum. Et prouti a semente agricola, . sic politicus a generatione incipere debet, providens, ut ex optimis op- timinascantur(35), illudque maxime tenens: » 9, cÙ pèy voa Qévrav » xa) rpeQouévev mv véwy , mávra "ul kar. Gplèy ml. Si. juve- » nes bene educati sint : atque educentur, prosperum nobis, omnia » cursum. habitura. esse” (56). Puerorum. discipliná reetâque insti- tutione. neglectá, magna inde oriri civitatibus incommoda , docet Aristoteles. (57): Quæ contra, si ad politiam bare date sunt, maxime omnium faciunt. ad diuturnitatem et stabilitatem rerum- publicarum (38). dca ed erue Fortis Liberorum procreationem. non tantum r3 explendum munus naturz pertinere arbitrabatur Aristoteles (59). verüm etiam ad utilitatem, Parentes enim. debebant reip. cives dare, qui paren- tum locum. explerent, essentque ipsius defensores benefactoresque. (55) -Plato Leg. VII. 804. D. ct. $3 De Morib. X. iy s Vs ER unn) vij. (55) Polit. 310. A. Rep. V. 459. D. L egs. IV 720. E. (96) 1d. Legg. VIL. $13. D... (57) Polit, VIL x. | (58) Id. Did. V. g- (39) De cur. rei fam. 1.5. ET OR OST A T ” T i too mag mr hate lt t cium - Cm 2 Hocce enim imprimis tenendum ; quod supra; jam. observavimus, omnes omniuu caritates patriam. apud. antiquos complecti ; et.nulla officia. sanctiora;et antiquiora. esse, quam. qnc civis, erga remp. præstäret.. Cumque : ab. initio, puerorum indoles. informanda : sit, quia. pueritia »ob mollitiem. effetu: facilis. est, animisque puerorum teneris.etiam. nunc facilé insideat; quod discant , sicut contra , quee duriora.sunt, ; difficulter molliuntur (2); ita. a teneris jam inde annis pueri ex párentum.tutelà i in reip. curam transibant , quæ vel publice eos.educabat, uti apud Lacedaemonios: 'obtinebat.(Z), vel eos etiam, qui. parentum domibus;versabantur ,'erüdiebat et informabat con- venienter eum reip. principio, ut.imbuerentur fla&rantissimo liberta- tis amore, veliementissimo æqualitatis et amicitiæ studio; virtutibus tum- militaribus tum civilibus, quibus süstentabatur.et vigebat . resp. ;»Qualis autem. faerit et apud. Græcos et apud: Romanos: (nam à hos.;:unice: referendum ;est:;: :quod' hucusque;-de;-antiquorum :educatione proposuimus) »;peculiàris- | institutionis ratio, hoc loco..latius exponere a: proposito.:nostro. alienum est. Niden- dum modo erit, qualis illa fuerit apud Romanos, . diversis. reip. temporibus: et probandum erit , ipsius civitatis- conditionem sper- . fnagnam. vim exercuisse. ineducationem , et hac vicissim in homi- »um mores, atque in ipsam remp. ,: maximam vim. -habuisse. ; Dis- quisitio. itaque nostra optime in trial capita dividi posse videtur. In primo -agam de. educationis. et. institutionis »ratione -ab. initio reip.. usque ad Bellum Punicum. H. In a/tero de eatumdem con- ditione usque ad Augusti tempora. In zertió- denique. exponam -et educationis. et. institutionis conditionem ad. Justinianum usque. — Singula porro capita dividam in tres partes. -Primo loco. breviter exponere conabor reip. habitum. éa setate , de qua agetur, tum vero referre studebo ipsius institutionis educationisque. condi- tionem : ut ita, postremo loco , ostendere possim earum vim et QE "Bezapiez. | Plut en » Sicuti siola mollibus imprimuntur . ceris,, sic 'dis- line puerilibus adhuc animis infiguntur" llc. 5. pro. Quare Arist. dicit, in. solà Laced:enioniorum civitate, cum aucis aliis , legis- latorem educationis et studiorum curam habuisse, De Morib X; 10, 83. D. (22) efficacitatem in mores et agendi rationem ipsius juventutis Roma- næ. — Quominus vero de educatione apud Romanos hoc loco uberius disputemus, facit ipsius disquisitionis ratio, cum sepius postea opportunitas aderit quedam: observandi, que eo pertineant. Ceterum in disquisitione, quam nunc instituere aggredimur, mirum nemini videatur , nos institutioni liberorum apud antiquos plura tribuisse, quam huic fere hodie tribuere solemus, et ex ip- sias educationis neglectu, magná parte, Romane reip. lapsum repetiisse. Primum observare liceat leges quasdam vetustissimas, veluti illas; quo Charondam et Zaleucam auctores habuisse dicun- tur, item nonnullas Lycurgi alioramque (m), morum magis et vivendi precepta, quam revera leges fuisse. Item Grecorum dis- ciplinam civilem, qus arctissimo vinculo cum religione ac morum doctriná conjuncta erat, imprimis habere. educationis rationem debuisse, et recte igitur Platonem ; quum optimam civitatem ex« quireret, quamplürima de: educatione tradidisse precepta: quae quidem parvis civitatibus et nondum corraptis: convenire: possent, quarum magistratus parentum et educatorum munera cum civili - imperio conjungerent, ad populos autem, quales nunc in Europá sunt, vix accomodanda' esse, quoniam morum disciplina magis pertinet ad homines singulos, leges antem gentes regünt. Aniti- quorum respublice continebantur fere ipsá urbe ét exiguá parte regionis circumjacentis: unde etiam factum, ut Græci eodem. vo- cabulo (m) significarint urbes.et civitates. Antiqui itaque in parvis rebuspubl. vitam agebant publicam, in exercitibus, in foro, in concionibus versabantur: versus hasce occupationes eorum tendebat educatio, eademque omnibus proposita erant præmia. Recentiores contra vel in maguis imperiis vitam fere domesticam agunt, vel per totum orbem terrarum dispersi, ibique viventes, cosmopolitae sunt, (m) Recte observat Rousseau (Emile l. 1. p. 17.) Libros Platonis De Hep. precipue de educatione, latiore sc. sensu, agere. Eodemque loco haud male ju- dicat, educationem, quæ publica dici possit, proprie non amplius adesse. (n) nés cf. impr. cl, Heeren ll. t. 5, p. 1. p. 253 et locus Arist. ibi citatus. RE (25) et magis inter se conjuncti tamquam homines (0), quam tamquam cives: a rebus gerendis remoti, privatim fere degunt: et uti an- tiqui in legibus suis hominem civem considerarunt, ita recentiores hominem, eumque moralem et cum toto genère humano conjunc- tum , spectant. Hinc factum, ut educationis apud antiquos longe majus fuerit momentum, quam apud. nos , ejusque cura ad ne- gotia publica - pertinuerit, apud nos vero ad privata. Quod quidem discrimen observare ideo mihi fuit propositum , quod multa, a moribus nostris et. judicandi ratione, aliena, in dis- quisitione nostrá occurrent, de quibus ne perverse judicaretur , præcavendum duxi. Errores enim eorum, qui antiquitatem con- temnunt, inde maxime oriuntur, quod sua tempora in antiquita- tem transferunt (p). Hisce itaque præmissis, ipsam quaestionem solvere conabimur. Et licet parva. victoriz, sit spes, cum propter yirium imbecillitatem, tum propter "temporis augustias , intra quod ad tam late FAL argumentum supellex nobis comparanda fuit, non prorsus tamen desperandum esse censemus, Quinctiliani illud in memoriam re- vocantes: » Fructum studiorum adhuc viridem et daleem promi » oportet, dum: venio spes est et paratus favor, et audere non » dedecet, et si quid desit operi, supplet etas ; et si dicta sint » D AA —— indole: aecipiantan? i DS (o) Quod' aliter fiebat apud antiquos. Tta ed omnes populos, Romanis exceptis, Zarbaros vocabant , Mire an eoe Ma pli matrem. allo- quens, dicit: , i PapBdgay $ EAwpes sinde ^ f : ; 7 dahiana NM cut 'AAX où BubBégevs, ^ — rt DE voce pou 73 built Tphig. en Aul. v. 1400 seq. (p) Verissinie Monte wien : » Transporter dans des siècles “reculés, toutes » les. idées, du siècle où l’on vit, c'est des sources de l'erreur celle gui t est la » plus féconde.” Espr.. ger Loix » L 30. c. 14 f na. aliai (#4) re ` CAPUT. “PRIMUM: rt H t# j Yale bn) vi promener puerorum. "apud. Ro- manos. conditio, . inde ab initüs Fein ene, | Monet ud Bellum Punicum AT. MI HE i Di S 85'r014 T IAAD MON SABIS «wx i MP z $. "n arapi EEG Spa 5581! IN Oire Ito. OBSERVATIONES 21 truite. ROMANA iroot priti , ^ aire Plug dá ge 6 ri Li. origine quarümvis societatum. supra jam. vidimus. Siib in statu naturali divisi sunt. in familias, quc plane libere errati- cam agunt vitam... Quod. quidem. vite, genus. maximopere -iis pla- cet, qui nullis artibus; dediti, | nullique- ingenii :culturæ intenti sunt. Sed quamprimum homines; appetitu. Societatis, ducti ; dül- cedines vite socialis experiri cupiunt, tum in civitates coéunt. Cum enim indies necessitates augentur et indigentia rerum extra se positarum; ita fit, ut alterius ópe indigeant, sive ad illa asse- quenda et eflicienda unitis viribus, quc singuli per se efficere non valent, sive ut mutuum sibi auxilium ferant mitioris inge- nii familie contra vim aliorum. Ipsa réi natura suadet, ut casas in. vico collocent, ut promtiores sint in ope accipiendá et dandá. Et ita quidem natæ sunt civitates imperfecte: qua tamen tutæ et felices esse sine imperio nullo modo poterant. — Bellorum ratio maxime valuit, ut se consociarent. Sed cum. in bello Dux maxime necessarius esset, hinc sibi elegerunt quemquam et virtute et meritis conspicuum, qui in bellis praeesset, et jus diceret inter (25) familias (1). Omnes itaque antiquæ gentes regibus paruerunt, quod genus imperii — ad homines justissimos et sapientissimos deferebatur- (2). id h "Tn gentibus, quee ufo sunt "utate di loco, tequalitas fere obtinet, uti observarunt peregrinatores , qui gentes adierunt, vi- ventes, ut dicere solent, in statu naturae. ldemque egregie ob- servat Robertsouus in Historia Americæ. lbi sc. vivebant homi- nes non inter se auctoritate distincti: sed æquales, ut videbatur. Et ita quidem sæculo superiori multi exstiterunt (in quibus Rous- seau haud infimum locum occupat), qui crederent, "homines istos verá. demum aequalitate ' frui, adeoque vere esse felices. Sed tantum abest; ut zequalitas ista habenda sit juris, quam vocamus, aequalitas, ut contra e torpore et desidi oriatur, quz quidem minime ad felicitatem perducere nemo profecto non confitebitur. Et hic observemus, ita omnium populorum 1 rem esse Comparatam, ut totæ gentes instar singulorum hominum 'educentur. Humanum enim: genus, pe longum temporis spatium ad humänitatem pro- gressüm' , sensim et per gradus excultum est, ferociáque depo- sitá; tandem mitioribus moribus ornatum est: ita ut, quum sttiquatoni Hoi solum, sed recentiorum etiam gentium originem investigemus, ad primam earum vitz rationem adscendamus, omues aliquando barbaram atque vagabundam vitam secutæ fuisse probentur(5). In Romane vero gentis initia oculos convertentes, eadem ruris et vitæ errabundze vestigia ibi observamus, eosque mon nisi lente et pedetentim ad majorem cultum et humanitatem pervenisse. Conditionem vero Romance reip. initio ét subsequentibus temporibus breviter exponere lubet. Quod quia forte a materiá alienum videri posset, quorsum spectet, exponendum erit. ' Educatio trifariam fere dividitur. Educamur sc. vel a naturá, i 209 Sere De Offic. M. 12. (2) Id: De Legg. HI. 2. Arist. Polit. I. 1. et 3. Tacit. Annal IMI. Sallust. B. C. c. 2. Justinus I. 1, et August. Cip. D. IV. 6. et Grotius De Jure B. et P, l, 1. c. 4. $ 7. et alii. (5) Cf. Iselin in opere Gesch, d, Mensch, initio. 4 (26) vel ab hominibus, vela rebus (a). Ex tribus hisce educationi- bus illa, quæ ab hominibus proficiscitur, sola proprie a nobis pen- det: illa vero, quam accipimus a rebus externis,. partim tantum. Homo enim in ea, que circa se versantur, maximam vim exercere dici potest: ejusque culpæ magná parte tribui debent ,. quacum; que ei accidant, sive prospera sive adversa: et ita etiam fit, ut eventus non hominem regant, sed homo ( maximá saltem parte) eventus dirigat (57). Et ita quidem historia. proprie est effigies morum illorum hominum, qui ipsi materiam dedere, et exhibet quasi picturam affectuum humanorum. Legeniibus, ita nobis gentis cujusdam historiam (quæ vere hocce nomine dici posset), sta- ti ob oculos versatur, quasi in speculo, ipsius populi indoles atque ingenium: utque ex fructibus cognoscimus arborem, ita ex ipsius populi facinoribus apparent ejusdem studia atque occupa- tiones, Cum vero in gentium historiam legendo maximas eas com- mutationes subiisse observamus, inde deducimus, diversa fuisse populi studia et indolem, diversis «tatibus. Qua enim principio in honore erant, postea neglecta sunt: quæ initio usitata, poste- riori tempore in desuetudinem abierunt. Inde etiam factum, ut immutata sit et ipsius reip. conditio, et artes, quibus ad. sum- mos honores adscendere poterant homines, pro temporum ratione, aliæ evaserint. Et inde, ut exemplo utar, quod initio Rome , quæ- cumque circa res militares et agriculturam versabantur , maximo in honore fuerint, factum. est, ut a teneris inde annis ad hæcce negotia instituti sint pueri. Cum vero postea et eloquentia et jurisperitia in agriculture locum succederent, ad hæcce precipue eruditi sunt juvenes, — Sed de ipsis Romanis videamus. De vetustissimo Italie statu deque gentibus, qua eam inhabita- runt, parum certi constat. Verosimile quidem est, earum gentium, (a) » L'éducation nous vient ou de la nature, ou des hommes, ou des cho- »ses. Le développement interne de nos facultés et de nos organes, est l'édu- » cation de la. nature: l'usage qu'on. nons apprend à faire de ce développement » est l'éducation des hommes; et l'acquis de notre propre expérience sur les » objets, qui nous affectent, est l'éducation des choses." Emile; l. 1. p. 12. (8a) Sallust. B. C. C27) quæ ante Romam conditam in Italiá habitabant, præcipuam fuisse Aborigines, qui Albam Longam constituisse .videntur, eosque præ cæteris in Itali inclaruisse, satis constare videtur (4). Hinc Romani originem suam: ducere jactitabant (5). — Quod vero ad vitæ ratio- nem antiquissimorum incolarum attinet, hancce significasse vide- tur Cicero (6): » Quis vestrüm, judices, ignorat, ita naturam » tulisse, ut quodam tempore homines, nondum. neque naturali '» neque civili jure descripto, fusi per agros ac dispersi vagaren- » tur, tantumque haberent, quantum manu ac viribus per cadem » ac vulnera eripere aut retinere potuissent." — Deque iis cecinit Ovidius: (7) | l T » Vita ferae similis," nullos agitata per usus : » Artis adhuc expers, et.rude vulgus erat. » Pro domibus frondes norant, pro frugibus herbas: » Nectar erat palmis hausta duabus aqua. » Nullus anhelabat sub adunco vomere taurus : » Nulla sub imperio terra colentis erat : » Nullus adhuc erat usus equi, se quisque ferebat. » Ibat ovis land. corpus amicta sud. p » Sub Jove durabant, et corpora nuda gerebant, » Docta graves imbres et tolerare Notos.” Vita pastoralis jam in se initia continet societatis cujusdam. Pastor enim, ut tuto animalia ubique pascantur, cum vicinis pas- toribus se conjungit: et quamquam nusquam stabilem figit sedem, tamen ubiubi est, aliquam societatem inire tentat, qua se cum auctá famili auctisque gregibus vel armentis ab aliorum injuriis tutum. præstet (5). Sed vera societas demum obtinet, postquam gentes agriculture se dederint. Transitus tamen e vitá erraticá 4) Dion. Halic. I. 10 seqq. Liv. I. (5) D. Halic. I. 66, 71, 88. et Liv. I. 6. Hinc Livius bellum, quod postea inter Albanos et Romanos gestum est, » civili ». simillimum bello , prope inter parentes notosque" fuisse dixit I. 25. (6) Pro Sextioc.42. ^ (7) Fast. IL v. 291 seqq. cf. Virgil. Aeneid. VIII. v. 515 seqq. et IX. v. 603 seqq. i b) Non perperam vocarunt vitam pastorum primum gradum versus cultum si. Millr oco supra laud. p. 49. Ps. t E: (28) ad rusticam lente fit: cümque ad agros colendos major cum ani- mi, tum corporis virium intensio requiratur, quam ad erraticam vitam, ita agricultura majorem quoque ordinem in hominum vi- tam inferat, necesse est, proximusque ad civilem societatem tran- situs recte habetur, et cum cl. Heerenio (8) affirmare nulli.dubi- — tamus. agriculturam maximam vim exercuisse in hominum:honores, eorumque regiminié formas. Recte eam vocavit Columella, proxi- mam, et quasi consanguineam , sapientiae (9) : recteque observavit Plutarchus (10), nullam. occupationem tantam et tam subitam pa- cis cupidinem gignere, quam agriculturam, quippe quá virtutem conservent homines sufficientem ad sua defendenda, sed auda- ciam istam et temeritatem. deponant , quibus ducantur ad alio- rum bona diripienda.... LA Romanorum majores pastoralem vitam | egisse videntur (11), cecinit enim Tibullus (12) : : toss » Sed tunc pascebant herbosa palatia vaccae ,. » Et stabant humiles in Jovis arce casae. » Lacte madens illic suberat Pan ilicis umbrae, » Et facta agresti lignea falce Pales; » Pendebatque, vagi pastoris in arbore votum, À » Garrula silpestri fistula sacra Deo." (15) “A vitimque erraticam peropportuma erat Italia, quippe glan- dium ferax, et pratis abundans (14): idque de tractu circa Ro- mam imprimis affirmat Dionysius Halic. (15) Quodsi ad Romulum et Remum animum attendamus, hos jam ante Romam conditam, sive potius occupatam, pastores (adeoque latrones) fuisse, quis nescit? (16) Teste Livio (17) : » ipse Romulus nec in stabulis nec. » ad pecora segnis, jam antea gregem juvenum collegerat, cum (8) 4déen. t. II. abth. 1. abs. 5. p.67. (9) De Re Rustic. pref. — - $9) In Numé, $ 16. p. 1. p. 173. Ed. supra laud. (11) Varro de A. A. IL 1. (12) IL ‘EL. 5. v. /25. cf. 55. (15) Cf. impr. Juvenal sat. 6. et Lucretius. V. v. 956 seqq. Prop. II. El. 11. v. 55 et alii. (14) Strabo. Geogr. V. p. 349. Unde Virg. Arva: Opima dixit Aeneid. Yl. v. 781. ct. impr. Dion. Halic. 1.57. (15) IL, 2. (16) Id. I. 79. seqq. Ovid. Fast. Ill. v. 191. (17) L4. (29) » quibus venando péragrabat circa saltus, in latronés prodá .» onustos, impetus faciebat, pastoribusque rapta dividebat, et » seria ac jocos celebrabat." Et hinc quidem apparet Romulum , celebratum adeo istum Regem; complurium pastorum caput fuisse, a quibus ob fortitudinem 'et consilium dux erat electus, ut faci- lius ita vel circumerrantium pastorum latrociniis resisterent, vel tutius in alios impetum facerent. lude Juvenalis, Romanorum superbiam ridens, cecinit: » Et tamen ut longe repetas longeque AA » Nomen; ab infami gentem. deducis asylo ; : CUT» Majorum primus , quisquis fuit, ille tuorum 1. ANS Mat pastor fuit, aut'illud, quod dicere nolo.” (18) Et hec quidem Rome, terrarum orbis aliquando future domine, fuere initia. Licet enim de hujus urbis origine variæ sunt erudi- torum opiniones, (19); probabile. quidem, videtur, Romam ortam esse e congregatione LRL Lu dd sive coloniis aliarum civitatum, quie jam constitutæ erant: quibus modis antiquas civitates fere exortas esse docet Heynius (20). Globus quidam juvenum fe- rocium, sub forti duce, pagum quemdam munitum occupasse vi- detur, quod esset velut receptaculum possesionum, imprimis gregum. Cum his pastores quidam e civitatibus finitimis se con- $ociasse , et ita quidem. civitatem. constitutam | esse _existimarem : nil certi enim afferri potest, ». quique ante “conditam conden- » damve urbem contigerunt, poëticis magis decora sunt fabulis, quam » incorruptis rerum monumentis tradita" (21): Quicquid sit, Ro- mani, remp. constituentes, ad majora. jam suspirabant, eoque societatis studio et equalium. desiderio perducti sunt, nec minus libertatis amore (22). Caveamus tamen, ne fingamus civitatem illam Romanain hodiernis nostris similem. Ab hisce non uno nomine (18) Sat. 8. v. 272. (19 9) Quas persequitur Perizonius in proleg. ad Hist. Reip. Rom., Niebühr Róm. Gesch. ; Beaufort ; de'la République Rom. et infiniti alii: ©- (20). Opusc. Acad. v. Y. p. 226. (21) Liv. in Praef. Hist. cf. Rollin + Hist. Rom. Avant-propos. (22) Ut recte observat, Vertot; Rép, Rom. Disc. prélim. init. (30 ) discrepabat, ut recte observat Montesquivius (25). Nomadicæ enim gentes in.civilem societatem transeuntes, a labore aversæ, bello deditz sunt, et fortitudinis admiratores ac laudatores diu manent (c), et, sicut Tacitus de priscis Germanic incolis tradit (24), » pigrum. quin. immo. iners videtur sudore acquirere , quod possis » sanguine parare." Et ita Romani civitatem condentes, non initio agricultura dediti erant, qua quidem, teste Cicerone (25), nihil melius est, nihil uberius, nihil dulcius est, nihil homine libero dignius. Quamvis enim Romulus agriculturam prorsus non ne- | glexerit (d), Numa tamen primum populares ad agros colendos adduxisse videtur (26). Romulus. enim cum his, qui se ei adjunxe- rant, ipsumque ducem elegerant, ad civilem vitam transiens, bel- lica suorum studia secutus est, et in vicinarum gentium agros crebro irrupit: unde ad vitam necessaria rapuit. Et ita conti- nuis istis bellis cum finitimis populis, Romani magis magisque exercitati sunt, et genio ita indulgentes ^ omnibus cæteris rebus belli negotia prætulerunt. Numa tamen , quique eum secuti sunt règes , magis Romano- rum cultui prospexerunt, eosque ad pacis artes adduxerunt. Quæ tamen artes ante Bellum Punicum 1l. non magnam vim in ipsam R. P. habuisse. videntur. Hæ viam tantum muniverunt ad commu- tationes, quas postea subiit respublica. — Scd primum videamus, quomodo eå etate, de quà nunc agimus, sese gesserint. Romani tamquam cives. Qua de re hoc loco agere, summi est momenti. - Ipsius enim reip. conditio miram vim exercuit in ipsam puero- rum educationem. Hi enim per totam vitam amorem erga rem publicam, et studium in bonum commune conservarunt , quibus a tenerá inde infantid imbuti fuerant: et incredibile dictu est quantam efficacitatem in juvenum animos habere debuerint faci- (25) Gr. et dec. des Rom. c. 1. (24) De Morib. Germ. c. 14, : (25) De Offic. Y. 42. (26) Plut. in Vumé. $ 16. p. 1. p. 175. (c) Ita proprie voce virtus intelligebant Romani fortitudinem , non vero rec- tum bonumque morale. | . (d) Teste enim Plinio (M. R. XVIII. 2.) Arvorum sacerdotes instituit.. ITE EA uS (5) nora a párentibus perpetrata, et reverentia, quam tribui videbant patriæ, a qua omnia acceperant, cuique omnia debebant , quam- qué. cultu fere divino colebant. Et hec. profecto magis, quam. omnis cetera institutio , valuerunt ad Romanos ad tot tantaque perducendos, Durante illà ætate, in cujus examine nunc versamur, et virtutis et bonorum morum tam splendida dederunt exempla Romani, qualia frustra in aliorum populorum historiá quæras. Concordia: maxima, minima avaritia' erat: jus bonumque apud Romanos non legibus magis, quam naturá, valebat. Jurgia, discor- dias, simultates cum hostibus exercebant: cives cum civibus de virtute certabant, In suppliciis Deorum magnifici, domi parci, in amicis fideles erant. Duabus his artibus, audaciá in bello, ubi- que pax evenerat , æquitate, seque remque publicam curabant (27). Et quod maxime omnium valuit ad reip. salutem et stabilitatem, domi militiæque boni mores colebantur. Hisce enim unice mite- bantur. antiquæ resp»: iisque corruptis nulla salutis spes su- peresse poterat, uti ipsius Romane reip. historia satis docet. Primi Romæ incole, dispari genere, dissimili linguá, aliis alio more viventibus, incredibile memoratu est, quam facile coaluerint, brévique ad potentiam et florem pervenerint. Ha ut jam cito in- vidia! ex opulentiâ nata sit, eosque finitimi populi bello tenta- . rint. At Romani libertatem, patriam , parentesque armis tegere haud destiterunt. Post, ubi pericula virtute propulerant, sociis atque amicis auxilia portabant: magisque dandis, quam accipien- dis beneficiis, amicitias parabant (28). , dog . "Talis initio sub regibus ipsius reip. fàit conditio. Regiminis au- tem ratio, quamvis haberentur reges, non ideo tamen fuit monar- chica. Reges enim a patriciis pendebant : et Romulus , ut nova urbs Jormam aliquam reip. haberet , centum in patres legit (29). Ut ita regimen sub regibus mixtum fuerit cum aristocratid. Tarquinius autem, quia se aristocraticæ regiminis forme opponebat, et quia, ab alterá parte populus majorem libertatem et auctoritatem cu- (27) B. €. c. g. ` (28) Id. Sallust. ll. c. 6. — (29) Liv. I. 8. (32) piebat, e civitate ejectus est (30). Et civitas, incredibile memo- ratu: est, adeptá libertate, | quantum brevi creverit. Tanta cupido gloriæ incesserat, ut huic oninia postponerent. Hac excitati maxima ‘quæque peregerunt Romani. Et memorare possem ; ut Sallustii (51) verbis utar , quibus. in locis maximas. hostium copias populus Romanus parvá manu fuderit, quas urbes naturá munitas pugnando ceperit, ni ea res longius ab incepto: traheret. Et cæteras qui- dem. egregias Romanorum virtutes persequi. cum: infinitum sit , hasce silentio potius prætereamus (52), ut ostendere possimus ipsius reip. prestantiam. et virtutes. civiles , qui huic inerant. Supra vidimus, quid proprie fuerit resp. antiqua, et æqualita: tem atque conjunctionem , quam maxime in iis requisitas esse , ob- servavimus.. Utraque autem hæcce in republ. Romaná cernuntur. Ex æqualitatis studio, factum est, ut. crearentur consules et tribuni plebis... Brutus avidum nove. libertatis populum ; ne postmodum flecti precibus ant donis regiis posset, jurejurando adegit , nemit nem Rome passuros regnare (55); fidemque datam maximá reli- gione servarunt Romani. Et quicquid tyrannidis speciem tantum haberet, angue et cane pejus fugiebant ; et acrioribus suppliciis civem perniciosum , quam. acerbissimum hostem coércebant (54). Damnatum Manlium de Saxo. Tarpeio:dejecerunt tribuni , locus- queidem in uno homine et eximiz glorie monimentum , et pœnæ ultimæ fuit; » ut scirent homines, que et quanta decora foeda » cupiditas regni non ingrata solum, sed invisa etiam reddiderit", ut inquit Livius (55). Ex eodem æqualitatis studio. repetenda est tribunorum plebis institutio. Nolebat enim plebs diutius patribus obtemperare , sed sui juris esse gestiebat. — In omnibus civitatibus antiquis habebantur populi conciones , Comitia ( quæcum ipsius reip. naturá arcte cohærebant) et Curia sive Senatus. — Convenire (30) Cf. impr. Montesquieu IL c. 1. p. 5, 4 et 5. — (51) 2. C. c. 7. (52) De his rebus multi egerunt. Gelebrandus videtur Rollin, De la manière d'enseigner et d'étudier les belles lettres, part. 5. t. 5. p. 521 seqq. (55) Liv. IL 1. (34) Cic. Catil, I. 1. (55) Liv. VL. 20. CE» sólebat populus ad graviora civitatis negotia agitanda. In concio- nibus ita vel leges ferebantur, vel magistratus creabantur; vel judicia publica habebantur; Penes comitia hæcee maximam áucto- ritatem. in : Roman: Republicá fuisse neo nescit. Sed non minus aüctoritate pollebat. ipse senatus, quem : considerarünt, » Reip. a custodem, præsidem ;: propugnatorem. ` Hujus ordinis: &uctoritate' » uti magistratus, et quasi ministros gravissimi consilii esse vo- » luerunt: Senatum autem ipsum proximorum ordinum splendore » confirmari ,: plebis libertateui et commoda tueri atque augere » voluerunt" (56): :Senatus: et reverentid et amore civium dignus erat; atque gravitate externá sese “commendabat, » quem qui ex » regibus constare dixit, unus veram speciem Romani senatus » cepit" (57). Utraque illa ita servabat equilibrium in republ,, et cavebat, ne, omnis, auctoritas vel „ad, populum ,. vel ad. patricios. transiret; nam in duo, hæcce extrema tendebant fere antiqua res- publ. : à et, disrupto- equilibrio, . Ande pessima quaque oriebantur, et tandem Tyrannis, quz civitati. summa erat pestis. Licet vero in Romaná civitate summo ardore contenderint cum divitibus pau- peres, cum superioribus inferiores, et hi imprimis summá con- stantiá assequi conarentur, quo cuperent, et ita rixæ maximo. furore ab, utraque parte fuerint agitate ; ne ita lamen nobis fin. gamus factionibus distractam fuisse civitatem , ut cuivis hosti facilis victoria fuerit. Nam quam primum agebatur. de. reip. salute, omnes inimicitiæ, _componebantur, | et universi ad communem patriam de- fendendam , vere. fraterná. ratione, coalescebant (e). Immutatäque postea eå. in causá civitatis ratione, cumque publice: saluti. præ- poneretur singulorum auctoritas, et cives civium sanguinem pro- fundere. haud puderet, pessumdata est respublica, et in paucorum dominationem transiit, - £n : Ducebantur Romani maximo. antiquitatis studio , et constantes erant. in servandis moribus legibusque antiquis. Antiqui legisla- (56) Cic. pro Sext. c. 65- — (57) Liv, IX. 17. cf. Florus I. T | e) Adeoque. etiam virtutem Plebi tribuit Cicero. in Fragm p. 1047. Ed. Er- nest. Deque reverentià erga magistratus vid. Dion. pete n 35 , et passim. (54) tores. id imprimis agebant. ne nova in civitate molüientur cives; et despicerent,. qua antiquitate sanctitatem, quandam nacta: essent. Rerum. novarum. studiosos gravissimis poænisdaffici vélébant: Tta; etiam. jurejurando: solemniter. Lycurgo. se :obstrinxerañit Spartani: ad. nihil in legibus innoyaudum: qno. juramento: eum. os non. sole verit, perpetuo obstrieti: manserunt... Solon instituit Areopagitas , qui leges; Atheniensium | et majorum, instituta. servarent (58). Et multa..alia similia: exempla. ex antiquis. scriptoribus: afferri: pos« . sent. In memoriam; tantium.revocenmus; legum. et antiquorum morunx neglectui.. Átheniensium-civitatis lapsum tribuere Platonem: 69) ; * et.satis notus est: Ennianus..ille.versiculuss oioi rsrs supin o5 » Moribus antiquis staties Romana viresque" 099 = ^» Quem quidem versum, vel brevitate, vel veritate, lexidüdo? » ex oraculo mihi quodam: esse effatus videtur (Ennids)." Nam » "meque viri, nisi ita morata civitds fuisset, neque ^mores, nisi » hi viri præfuissent , aut fündare; aut tamdiu teüere potuissent » tantam et tam longe lateque imperantem : remp. Cpnügue ante » nostram memoriam ( Ciceronis: sc.) et mos ipse patrius praestan- » tes viros adhibebat, et velerum morum , ac majorum instituta re- » tinebant excellentes viri" (40). Scipionem Africanum" novi "eus jusdam in ludorüm spectaculis instituti auctóPem } hujus Tei po- nituisse ferunt, » adeo nihil motum ex antiquo '; inquit Livius , » probabile est. Veteribus, nisi que usus evidenter: arguit, "gtari » malunt" (41). Majorum igitur instituta domi militiéque et pul- cherrima et optima Romani celebrabant: » vetera extollebant re- » ved Fat? Vae d Retiüuerünt: ied cuni — id onerat turpia et hónesta omnia ex — dnstitütis palais [o Censores, ut apud Grecos vooDÜAaNES , antiquorum morum cu- ram prore. debebant (45); e cavebatt de iib, quibus iovárum ("i (58) De Offic. L 232, (59) Epist VII. 525. D. cf. Isocratis Æreop, p. 5i et alii. 40) Cie. De Rep. V. in Fragm. p. 1082 se . Ed. Ernest. (41) Liv. XXXIV, 54. (42) "Tacit. Annal. Il, 88. 45) Florus T. 22 et Horat. Epist. TE, » v.1g5.seqq. (44)C. Nep. Praef. (45) Cic. De Legg. MI, 20. (857) rerum Stadium in civium: animis posset excité , AMA oM. ‘ton. staniia perire (46). In republicá etiam administranda antiquam rà- -tionem et formam semper probarunt: hanc "ptimam existimabant , nullique -alii: preferebant : tà temen , «t/boná, not mala, ex ah. tiquitate :usurparent : » imitandi sunt^ indfores | "Inquit Cicéro, sed » primum illad excéptum sit; ne'vitid sitib'hhitémda (459 Sadit istud conservandi antiquam. regiminis Formam per totam histériam Romanam observatur (48); queque in rep. deinceps exstiterunt immutationes, ita facte sunt, ut, quantum posset, ratio antiqua conservaretur: ipsisque. regibus expulsis; mulo minus immutata fait externa reip. ratio , quam exspectari possit (49) : quin et post eversam antiquam illam formam; Augustus: emtiqua " commutare vix ausus est; metuens, ne res sibi male cederet, si Fes ad no- vam subito reip. formam accipiendam :cégeret (50). : vt - Antiquitatis reverentia ila et mort ténacitas qiio Vis dshmteroraibiinétisititat liabuerint; ineredibilé dieta est. Quare ` - a rerum novaruni-studio imprimis:abducendi sunt juvenes, teste Platone, qui laudabat Minois leget; que jubebat, ut juvenum nemo inquineret,quzenam leges recte” vel male se haberent: et solos senes. de legibus suum judicium ferre posse- -existimabat idem ph Jlosophus:, modo-ne juvenes adessent, qui exaudire possent Go. , o Et hæc quidem: de Romance: Reip. presstantià sufficiant (^). De ;eádem ill4 infra sepius agendierit locus; Antequam tamen ad se- quentem S." transeamus ,. , breviter videamus , primo loco de ratione -foeminarum: in Repi Roman, illa wtate, de qua nunc agimus , tum:vero: dbilitejurusi:somtitione eodeni temporis spatio. , :Historize rite operam: dedisse haud 'diéi possumus, 'si' ftemina- | Tum apud. varias gentes’ condition éni "neglexerimus. Vulgo tamen 4estimatur, unice viros dignos esse, im quorum rés inquir#mus, quippe qui , ut videtur, soli ;eratit, qui agerent, et in + populorum mr 1,486) Mon tesquieu ,' Gr. et Dec. c. 8; p. 25. ed L, y De AL à L5 I: id. impr. Dion. Halic. II. 4. Vi ) Ct. Gic. De Legg. M Ea 50) Dios Gáte, II. 495:0. 51) egg. 1:696; DE. ^ * (f) Descriptio reip. brevis est apud Ciceronem 4. Q. AV. iiit." (56 ): fata vim "— MÀ Foeminas contra ad nihil aliud valuisse cre- dere solent homines, quam. ad liberos procreandos et negotia do- mestica curanda. Hujus opinionis perversitatem historia, et anti- qua et recentior, satis probat. Foeminz enim in gentem permagnam vim exercere solent, et pauca. memorabilia exstiterunt, in qui- bus foeminz non aliquá ratione. suas egerint partes (g): Cum vero foeminarum conditio fere arctissime conjuncta sit cum libe- rorum conditione; quædam ad illas, apud vien ain boca proponenda mihi duxi, Cumque. universe ætas, que proxime Bellum positi) II ante- cessit, longe. ceteris præstiterit ratione vitæ domesticæ; ita foemi- næ etiam conspicuæ fuere morum. simplicitate, sed. imprimis pie- tate erga maritos et liberos summas laudes meruerunt. Accessit post Bellum Punicum I ingenii cultus. — Licet vero hocce tem- -pore mores optimi etiam nunc remanserint, semina futuræ cor- ruptele sparsa sunt. Sed succincte exponamus,: haria fuerit: aad minarum conditio diversis temporibus: hujus «etatis. : Recte observarunt Robertsonus (52) aliique dbi! elegan- tiorem sexum negligere et contemnere, unum ex certis barbariei gentium indiciis esse. Inde. ex gradu æstimationis ; quo apud gen- tem fominæ habeantur, hujus cultüs atque humanitatis gradum statuere licet. Foeming autem conditio apud:Gentem Nomadicam, qualis initio fuit Romana, non profecto felix. est. Vir in suá stirpe neminem sibi similem agnoscit, et, ut qui suo jure fruitur, durum in uxorem exercet imperium, eamque pecudis vel servæ instar tractare solet. Simulac vero ad aliud vite genus adscen- dit, et agriculture. operam dat, adeoque cum aliis. hominibus , æqualibus suis, versatur, tum maritus uxorem sibi dulcem ivitæ sociam animo fingens, eam majori pretio habere solet, in eâque animi dotes expetit (53). — Idem apud Romanos obtinuit: et post (52) Histoire de l'Amérique, t. 1. p. 156. (55) Cf. Millar Distinct of Ranks in soc. c. 1. et passim. (g) Quod tamen de antiquis magis, quam de recentioribus , populis verum est : cf. Montesquieu, Espr. de es loix, 1. 7. c. 9. et Meiners, Gesch. des weibl. Geschl, t. 2. c. 4. p. 204 seqq. et c. 6. p. 365 seqq. C-—A C57) constitutam jam remp. , cum vite Nomadicæ vestigia in permultis causis, apud eosdem, apparerent; ita imprimis hác in causá conspicua sunt. In quibusvis enim negotiis summá dominandi libidine ducti fuerunt, quam imprimis in legibus in uxores et liberos deprehendimus. Dura ita fuit initio uxorum conditio: meque Romani barbarorum agendi rationem omnino facile depo- suerunt, sed diutissime Nomadico more eas tractarunt. Uxor nempe vel confarreatione vel coëmtione in mariti manum convenerat, vel usucapta erat. Quemadmodum Nomadicarum stirpium capita jus vitæ et necis in uxores suas exercent (54), ita etiam Romanis maritis in eas summum jus fuit: licet hoc a Romulo jam coarc- ‘tatum videatur (55). Universe leges grave et iniquum onus sexui sequiori imponebant, et parum abfuit, quin uxores maritorum ancillæ evaderent. Cumque in bellis fere semper versaretur civi- tas, quà de causá absentes erant viri, foeminæ majorem rerum domesticarum partem ferébant, quam proprie ferre debuissent. — : Sed cum, Numá imprimis auctore, Romani magis ad domesticas occupationes assuefacti essent, foeminarum etiam conditio. melior evasit, licet mariti maximam semper auctoritatem in uxores con- servarunt, et lege durá vixerunt mulieres (56). Sed videamus qua- lis fuerit foeminarum conditio , postquam magis sese pacis artibus dederant Romani. Audiamus Plutarchum, Numa, inquit, eosdem honores easdemque dignitates foeminis conservavit, quos habebant tempore Romuli, sed iis dedit pudorem et verecundiam, iisque ademit vanam sciendi cupiditatem , (roñurpgypogúvyy curiosita- tem ardelionis dicunt), illas docuit sobrias esse, easque silentio assuefecit, et vetuit loqui de rebus, ne maxime necessariis qui- dem, nisi adesset maritus (57). Romance autem uxores nou Athe- niensium more a viris segregatæ vivebant, sed. versabantur cum 'ewteris in atrio, ubi maritos audiebant cum aliis. disputantes de quibusvis rebus: et licet sese hisce disputationibus non immis- 54) J. Caesar B. G. VI. 1 (55) Vid. Dion, Halic. II. 25. Liv. I. 8. Plin. H. W. XIV. 15. et Tacit. De Morib. Germ. c. 19. (56) Plaut.. Mercat. IV. 6. Ibiq. Syre verba. — (57) Comp. Zycurg. et Num. $ 5. p. 1. p. 191. (38 ) cerent, mirum tamen in modum hæ ipsc valuerunt ad ‘earum in- genium acuendum, easque aptas reddendas ad liberos sapienter ‘educandos , et ut maritis in rebus dificilioribus consilio suo adesse possent. Atque Sponte ita factum est, ut summam auctoritatem in hosce habuerint uxores, et haud parum contulerint ad Romanorum -mores emendandos, eosque ad placidiorem rationem adducendos. Et quis dubitat, egregias uxores et matresfamilias fuisse.illas foe- minas, quæ » per juvenilem ætatem, matrum edoctæ exemplis, » anili prudentiá , matronali gravitate , et tamen suavitate puellari » cum virginali. verecundiá" (58) sese commendabant? Flagran- tissimo. insuper patrie amore, morum simplicitate, erga maritos .incontaminatá fide et infinitis aliis virtutibus eminebant (59). Apud Romanos eá ætate, de qua nunc agimus, deprehendimus, ` non virtütes late fulgentes, sed tranquillam .hancce reperimus boni animi indolem et venerandam istam rei: domesticæ peritiam, quæ civitatum. firmissima fulcra- haud immerito dicuntur. Audia- mus Horatium, vitam rusticam celebrantem : Mae 66 LU PIE UE JACET 39 ETC Re ur Cr SP » Quod si pudica mulier in partem juvet » Domum , atque. dulces liberos , P3 ` HESY » (Sabina qualis , aut perusta solibus i 11501. AMIE A » Pernicis uxor. Appuli) » Sacrum vetustis exstruat lignis. focum , » Lassi sub adventum viri; » Claudensque textis cratibus laetum pecus , » Distenta siccet ubera s. » Et horna dulci vina promens dolio, » Dapes ‘inemptas apparet ; ue » Non me Lucrina juverint conchylia, LUE .» Magisve rhombus, aut scari, etc. etc.? (60) Romani sensim sensimque in re lautiori versari uo 1 en et (58) Plin. Epist. V. 16. (59) Ct. impr. Nitsch ee des häusl. burgerl. zustandes der. Römer. V WE. sect. 2. $ 12 seqq. ct. Columella de. R. R. c. 12. int. (60) Epod. I, v. 4o ks * . €59) | Sub Anco Marcio ét Tarquinio Prisco jam habebant gerwos, mom luxui tamens, sed dominorum commodis servientes, qui unà cum iis agros colebant. Uxor autem ipsa vestes nebat, lanam ancillis appendebat ‘panem pinsebat , et universæ rei familiaris curam gerebat. Optime rationem vitæ domesticæ apud Romanos cognos- cimus ex elegantissimo Columellæ loco (61): » Apud Romanos, » inquit, usque in patrum nostrorum memoriam fere domesticus » labor matronalis fuit, tamquam ad requiem forensium exerci- »-tationum, 'omni curd depositá, patribus-familias intra domesti- » cos penates se recipientibus. Erat enim summa reverentia , » eum. coneordiá et diligentia mixta, flagrabatque mulier pul- » cherrima diligentiæ æmulatione , studens negotia viri, cur4 » sud, majora atque meliora reddere. Nihil eonspiciebatur in » domo dividuum, nihil quod aut maritus, aut fcemina proprium »' esse juris sui diceret: sed in commüne conspirabatur ab utro- » que, ut cum forensibus negotiis matronalis sedulitds industriæ » rationem parem faceret. — Neque egregia hæcce fosminarum conditio mutata est, sed eadem remansit per totam: hancee ætatem. Quamvis Romani victoriis , quas de vicinis’ gentibus reportabant, sensim paullatimque in re lautiori versari inciperent, et meliori- bus vestibus atque. splendidiori supellectile usi, atque mulieres . étiam: majori delectarentur cultu, et vehiculis vehi Ek ita ut A. U. C. 534 lex Metella De Fullonibus lata sit (62); 5 annos post lex Oppia, quee argenti modum in corporis ARN definiebat, et vehiculorum usum, nisi exira urbem, interdice- bat (65) ‘et quamvis Plautus popularium suorum, imprimis foetni- narum , mores jam rideat (64), me vel sic tamen Romanorum mores corrupti dici possunt, sed medium tenebant inter pristi- nam barbariem et subsecutam corrüptelam. Cumque matronæ tem- pore irruptionis Gallorum, aurum suum contulerant, ut sacro áüro abstinérétur, iis gratiæ sunt acte , honosque additus est, ut o 1 NT De Re^ Rust. c. 12. (62) Plin H. Nat. XXXV. 17. -> (65) Liv. 56. Id. XXXIV. 1. Tacit. Annal. lll. 53. (64) Aul. II. à. Epod. ll. 2. ct. Terent. Eunuch. IM, 3. (40 ) earum, sicut virorum, post mortem solemnis laudatio esset (65): similemque. ob causam antea jam iis concessum fuerat in festis: carpento vehi (66). | Sed x, tu TAPA , Et quis dubitare posset, cum egregie din sese "lior vita d mestica, probe institutos fuisse pueros; et maximam vim: habuisse. in. eorum animos .et exempla et precepta matrum, quæ quibusvis virtutibus sese commendabant, sibique amorem atque reverentiam maritorum conciliabant? Ex prestantiá. institutionis hujus domes- ticae. magna, parte causa deducenda est, quod tot tantaque pere- gerint Romani, qu: in admirationem nos rapere solent. Literarum autem conditionem hacce state breviter | exponere haud parvi momenti existimo, tum quia gentem cognoscere non possumus, nec ejus historiam rite tradere sine historiá litera- rum, tum quia litere he infinitam; vim in Romanorum mores, et peculiariter in educationem exercuerunt. Hoc enim potissimum nomine a se distincti erant, qui apud antiquos literis operam. darent ab hodiernis nostris eruditis, quod illi multo magis publi- cam vitam egerint, et ad civium utilitatem. vel oblectamentum re- tulerint quaecumque seu in philosophiá, sive in literis excolen- dis profecerint; hi contra, privati et a rebus publicis semoti, magis humanitatis utilitati prospicere studeant. Unde factum, est, ut apud antiquos omnes legislatores, et quicumque ad summa in, rep. munera adspirarent, literis et humanioribus disciplinis eru- diti sint: idque de Romanis politicis inprimis verum esse postea apparebit. - Romani interim cum initio admodum barbari essent , neque alli magnopere rei, nisi bello atque agriculture dediti, de aliis.. re- bus ne cogitarunt quidem. Recens condita civitas , continua bella et impedita libertas fecerunt, ut artibus et doctrinis nullam ope- ram dederint. Post autem quam reges ejecti essent, et majorem libertatem nacti essent, sensim sensimque literarum studia in iis exstiterunt, imprimis aucto cum aliis gentibus cultioribus commercio, Quá in causá mirifice iis profuit bellam Tarentinum. (65) Liv. V. 5o. Flor. I. 19. (66) Livius V. 95. CA) Hujus enim civitatis incole, origine Greci, Grecorüm humani- tate, Græcisque Literis enutriti, pro jure belli in, servitatem de- trusi, Romam venérunt, et. brevi hujus urbis incolas excoluerunt, et ad Græcam elegantiam, Græcumque! cultum: adduxerunt. - dé singulis. Literarum. generibus breviter. videamus. Odom |, Eloquentia ( que. quidem hic primo! loco in censum venire de bet) teste Cicerone (67), » nec in constitüentibus remp. , nec in » bella gerentibus, mec in impeditis. ac regum dominatione de- » vinctis. ....., nasci solet." Solebant.tamen haberi mórtuorüm laudationes (68), quarum. Ciceronis tempore. multe supererant: quidem. mortuorum laudandorum mos confirmatus est legibus ins tabularum (69), et postea perpetuo in consuetudine remansit(70). Cujus rei exempla etiam diu post apud: éctiptorés occurrunt. (71) Sed laudationes illas: parvi faisse momenti, quin multum contu- lisse ad corrumpendam historie veritatem y: testatur Cicero: (72). "Veram autem eloquentiam hac zetate Romæ non adfuisse, expresse docet Cicero (75)... Per „aliquot certe sæcula defuit. ei illa elo- quentia, quam apud Tullium (74) laudat Crassus: ! Nec mirum. Nam preterquam. quod nullo. honore , et sine præ- udis; jarero eloquentia, poésis, quæ cum eloquentiá arctissimo vinculo conjuncta esse solet (A), :mullo loco habebatur, cum con- tra poëtæ munus dedecori esset (75). Poésis, pér hoc temporis spatium, unice fere Saliorum carminibus. constabat, qua adeo .erant rudia et horrida, ut Horatii ætate, a nemine, ne a sacer- dotibus quidem. intelligerentur (76), quamvis, teste Varrone (77), omnium vérborum poëticorum fuerint fons. Ceterum: agricoli , diebus festis. Sins carminum genere ‘utebantur , quod Fescen- 67) Brut. c. 12. — (68) lbid. c. 16. 69) De Legg. ll. 24. 70 Vid. dis, RT Antiq. Rom. l. 10. asd; » $ 3. M ie) Vid. mA J. Caes. c. 6. in Aug. c. 8. in Tib. c. 6. in Calig. €. 10 et c. 15. et a Neron. €. 9. (72) Brut. c. 16. cf. De Orat. II. 84. (75) De Orat. Y. 2 et 9. et Brut. c. 14 et c. 15. 74) De Orat. Y. 8. 75) Cic. T. Q. 1. 2. (76) Epist. Yl. 1. v. 86. et Quinctil J. 0.1. 6. (77) De L. L. Vl. 1. (h) Merito G. J. Vossius, Eloquentiam atque poésin duas esse germanas so- rores dixit De art. poét. nat, atq. constit, c. 1. (6427) ninum dicebatur. (78); atque ludi scenici, quos Romani ab Etrus- cis sumserunt , hocce jam tempore peragebantur (79) De historiæ apud Romanos origine consulendus est Cicero (Bo). Erat autem historia: nihil aliud, nisi annalium confectio , cujus rei, memoriæque publice retinendæ causa, ab initio rerum Ro- manorum res omnes singulorum annorum mandabat litteris Pon- . tifex Maximus, efferebatque in album.. Et talis quidem historiæ conditio remansisse videtur usque ad Mieres que Bellum Pu- nicum 1l. subsecuta sunt. . - isiy Ad juris vero cognitionem quod attinet, jus aliquod jam. ijob regibus fuisse videtur. Sub :Numä Pompilio imprimis legibus‘ sa- pientissimis auctum atque confirmatum. Et ita quidem U. C.'305 ` constitute sunt leges XII tabularum, quæ teste Livio (81) » fons » omnis publici et privati juris fuerunt." Eáque state, de qua nunc agimus, Appius Cláudius et Appius Claudius Cæcus, P. Sem- pronius (Sophus :cognominatus )., Jcti floruisse: videntur (82). Cæ- terum juris''apud «Romanos "principia, :ejusdémque : progressum usque ad Augusti ztatem egregie exposuit Tacitus (85). : Philosophie autem initia a Pythagorá petenda videntur, ejus- que discipline vestigia nonnullis .in causis cerni, probare conatur Cicero (84). Sed si revéra tum . philosophie studium - affuit, nec late patebat, neque. sapientis. sive dimus von range nomen ad nostram. notitiam venit. : iq A E i 42a tits Ars (78) Horat. "Epist. Yl. 3. v. 139 - 150. (79) Liv. VIE init. cf. ;Horat. Art- Poët., v:.213.et, v... 208. seqq; 1- (80 De Orat. Y. 22, De Legs, 1. 2. 81) IH. 54. et impr, Cicero De e et 44. (82) L. 2. À 36 et $57 ^ 0. J. (85) Annal, YII. 26 - at (84) Ea de. re egregie disputat. Cicero T. Q. 1- e Wwe TI DARE ^ LM i : | m grg q Lorient II ET 1L voi tQuI 8l orti 94° ul corsa ud xb vot pomos” Unete à Net sonha bs., : TUENDI RAFIO. gizi ' , Antequam ad rem veniamus, düs difficultates julithovendi Sunt: quarum prima quidem sifa ést in ipsá quæstione, qualis a Herr facultate solvenda prodiit, altéra in terminorum cón- JU juere a sequenti etate. om di aba diki. "bí désient pueritia , ubique incéperint adolescentia et Jjuentus. Testé enim Varrone, liberi sexûs virilis, inde ab ztatis anno 17 dd 56 (1), vel ex sé- fiori Tullii ii ætatum divisione a 17 ad 46 dicebantür adoléscentés (2), S teste Maérobio, » secundum jura publica, quartus-decimus annus) in puero definiebatur pubertatis ætas” (3). Cumque alieni hocce haud levis sit mómenti, sed inde in proponendá institutionis ratione multa deducenda sint, ita 60 modo iütelli- gendam esse censuimus quæstionem , ac si Gattérétur expositio educationis liberorum sexûs virilis, eo temporis spatio, quod proxime antecedit statem virilem. Et ita quidem eo educationis expositionem persecuti sumus, quo hominés hancce ad finem per- ductam vulgo predicare solent, et quo ápti. érant Romani ad ‘munera et officia publica 'exsequenda. Altera difficultas in eo sita est, quod éum per majus quam 500 annorum, spatium, per quod ætas hzcce fere duravit, educatio non eadem remanserit, sed multas commutationes subierit (ita ut longe distaret ifstitutio, quam Pom pueri initio. ætatis (i) Vid, note vir. doct. ad C. Nepotem. in vità Catonis c. 1. ^^ (2) Gellius N. A, X 28. (9) Saturn, VII. 7* C44) hujus, ab illà quam acceperint in ejusdem «etatis fine). Quare hasce commutationes levioris momenti, neque tamen prorsus negligendas, referre proprie debuissemus, et hicce quidem locus-in plura capita dividendus fuisset. Quod vero cum parum conveniens sit dissertationis nostre brevitati, illud omisimus, et prestare duximus, si in exponendis variis capitibus, ad educatio- nem pertinentibus, indicaremus , quibusnam in causis sequentia a precedentibus discrepaverint. Argumentum itaque nostrum tractare aggredientes, primo quidam observanda videntur de jure domestico et praecipue de patrié po- testate apud Romanos. — Vidimus supra apud Romanos plurima repetenda esse ex vita Nomadica, quam egerant, antequam in ci- vitatem coierant. Hinc etiam jus domesticum ortum videtur. Inter Gentes Nomadicas stirpis caput in eo loco, quo cum familid et suo pecore oberrat, neminem sibi superiorem agnoscit, sed omnia jura ad suam familiam spectantia pro. arbitrio exsequitur : leges dat, injurias illatas vindicat, in crimina a singulis perpetrata , tamquam judex privatus, poenas statuit et exercet. Omnia illa jura pater Romanus, postquam e vita. Nomadica in civilem socie- tatem transierat, habuisse apparet: ejusque posteri, diutissime illa retinuerunt. Domi enim suæ familiæ princeps cuique pro arbitrio imperabat , inque uxorem, liberos, nepotes atque servos indefi- nitum exercebat imperium. Inde patrem-familias Ulpianus dixit, qui in domo dominium habet (4). Inde in subjectos domi ob cri- mina summum sepe exercitum est supplicium: hinc zribunal do- mesticum constitutum est (5); illamque potestatem vocabant ma- jestatem patriam (6): ipsique patres Judices (7) atque magisiratus domestici (8) dicti sunt (a). (4) L: 195. ff. $ 2. De verb. sign. (5) Montesquieu, "Elbe des a ]. 7. c. 10. (6) Liv. XXXIV. 2. ct. Just. X. 2. 7) Seneca Controv. 11. (8) Id. De Benef. c. 11. (a) Juris domestici effectus persequitur Cicero » Orat. pro domo c. 41. Quid » est sanctius, etc” cf, Gaius l. 18, ff, de in jus voc. et $ 8. Instit. de injur. cf. Paulus 1. 25. ff. de injur. l. 21. ff. de in jus voc. l. 105-1f. de R. J, DE à LES d —— EE (45) RAP erratico vitæ genere explicanda est ingens illa potes- tas, quam in liberos habuit pater apud Romanos. Familiæ enim princeps minus dulcissimo mutui amoris vinculo tenetur, sed magis in suos dominandi libidine. ducitur. Quæ quidem in Ro- manis tam vehemens fuit, ut Romulus domesticam stirpium liber- tatem nullo. modo minuere ausus sit: eoque non nisi sensim sensimque pervenerint. subsequentes legislatores. Jus autem illud patriae potestatis, quod patri. tantum competebat, apud Roma- nos plane. singulare fuit, et ab omnibus aliis gentibus diversum. Opere pretium erit, paucis illud explicare (9). Hæc potestas tribus modis acquirebatur, justis nempe nuptiis, legitimatione et adoptione: ex quibus tamen legitimatio sub imperatoribus demum obtinuisse videtur (10). Pater vero initio nullis, nisi quas sibi ipse præscripserat , legibus obstrictus, liberos suo jure tamquam servos aliasve res tractare poterat: et quibus vitam. dederat, hos sibi omnia. debere existimabat , cum e contrario . liberis nullum jus in patrem competeret. Infantem. enim aut tollere , aut, si vel. let, exponere poterat (2). Deque illâ illimitatà Romani patris po- testate uberius disserit Dionysius Halicarnassensis (11), eamque legibus XILtabularum non, sublatam esse expresse docet Cicero (12), . sed potius confirmatam : „uti non desunt. exempla, qua probant banc legem. adhuc, viguisse posterioribus, temporibus (15). Effectus autem. patri potestatis apud Romanos maximi fuere, nam pater, 1?.loco in filium habebat jus vitae et necis, 2° ex lege Romuli habebat jus filium zer vendendi (in quo. major patris potestas fuit in. filium ,. quam. domini in servum :: servus enim. semel venditus, a domine. manumissus , sui, juris « erat). hec tamen vendendi li- centia aliquatenus restricta, fuit. lege Numæ (14), 3° quidquid li- ) De illo jure vid. D. Halic. II. 26. (10) Cf. Nitsch IL. L 2. sect. 2. $ 79. g H. 27. (12) Pro domo c. 29. cf. A. Gellius V. 19 et alii. 13) Cic. n. l7. V. Que V. 8.5. Livii epit. LIV. Sallust. B: €. c. c. 39-- «Max. . 2. Dio Cass. XXXVII. p. 46. — (14) D. Halic. II. 27. Ee Quamdiu viguerit inter Romanos hic barbarus: mos locuples testis est Se- neca ( Controp, V. 55); debiles et monstrosos liberos , si editi essent, mergebant (M. de irá I. 15 cum iis, cf. Liv. XXVII 5. C46) . ; béri acquirebant, id patri acquirebatar. Postea tamen introducta sunt peculia, qui e& in re modum quasi posuerunt, 4? pater poterat filium exhzrédaré; null causá adjectá: quod similiter etiam coarctatum“ est (15): Preterea. initio filius invitus cogebatur esse pátris hires, de quo póstea ‘alitér constitutum est (16). Pater préeterea habebat jus filium étponendi ; licet neque ex legi- bus Romuli, néque ex legibus XIF tabularum, necare aut expo- nere infantes recens matos, nisi sub certis legibus licuerit. Præ- terea poterat pater filium abjiceré; ad parietem" illidere, rele- gare ad opus rusticum, quz omnia tamen postea $unt mutata et par tint abrogata (7). Ceterum cotipetebat hoc jus non” tantum. in liberos primi gradüs, verum etiam in nepotes et pronepotes. ' "Haüc autem patriam potestátém, quie tanta fuit, maximas in liberis educandis partes egisse facile apparet. Aliter enim. fieri noh potuit, quin Romani maximá severitate filios 'edücaverint, et a tenera inde infantid eorum mentibus imprimere studuerint mag nam erga se, tamquam dominum , Yeverentiam. Filii contra onini ratione studuerunt patri placere, et jussis atque voluntati illius, quem monarchee instar venerabantur, quam màximå ` diligentid parére (c). Observamus tamen, ut in ommi ratione vestigia vitæ Nomadice sensim. sensimque apud Romanos rátiorà facta sint, ita imprimis hác in causá. Patris enim “potestas per. temporis de- cursum multum imminuta ést, et in locum studii familie sensim sensimque successerunt erga patriam amor et reverentia: quaque antea unice patri deferebantur honores, postea patrie tributæ sunt, cujus quidem rei plurima nobis exempla occurrent. Quam- vis tamen. auctoritas paterna sub finem setatis, de quá nunc agi- nius, multum sit imminuta, hunc tamen salutarem effectum sér” (15) Nov. 115. e. 3. (16) L.. 57. ff. de aeq. Haer. (7) Ct. Nittds 1l. L 2, seet..2. et TES de fütib. Rom. sect. vus €..5.. 9 &. p. 468 seqq. ed. Naz - geli et alii. (c) Romulus. nullam ponam in parricidam candi dd cum. existirnaret, nemi- nem hujusmodi quid committere. posse x 600 demum. post U. C. annos hujus rei exemplum occurrit. Plut. in Romulo, $ 22. t. 1. p. 78. ed. mec. - (4) yavit, ut a debitá erga vite auctorem reverentiá nunquam desti- terint Romani, sed patris consilio; et experientiæ plurimum. sem- per :tibuerint lii, — Et | bac, quidem, de, patribus, satis, diota sunto , nunc, videamus. de jipsis edit misa 'ápdismoa cost - Liberi Romanorum, aut. Jegitimi erants i. e. e justis nuptiis nati, saut maturales (d)., e concubine yel honeste virginis stupro. quæ- sitis ant spurii, e,pellicibus „vel meretricibus ;procreati, aut adulterini ,..àut denique incestuosi, qui ex adulterio vel incestu -concepti erant. Existimarem tamen, hâçce nostrá etate posteriores species liberorum.ignotas fuisse, et non nisi legitimos fere liberos proereasse parentes. i Ex naturalibus, preter. incestuosos nulli infames habebantur, sed levis notz, macula. omnibus. inhærebat, qui extra justa matrimonia, nati. erant. Naturales etiam, quorum - 'optimá post, legitimos conditio erat , neque nomen patris gerebant, neé- erant; in patri potestate, nec jure gaudebant, agnationis, sed moman, matris , subinde etiam addito.cognomine, patris , adseiscere ] bios ido. impia? tisis eotosieq. bs eorodil voten eivio -— Ut autem ad legitimos, redeamus, infantes. (e) , postquam. nati erant, ad pedes patris ponebantur. Postea Deam Opem inxocabant, que nascentibus. opem, ferret, Pater autem aut exponere, filium poterat, quin; deformem puerum. e, lege XIL tab. statim, negare di fas erat, (quod, tamen: postea mitigatum.egse supra, vidimus) aut alere: quos Autem ‘educare, statuerat, hos, hnmo tollebat (18). Anfans antem non- legitimus habehatur, nisi pater praesens, vel, eo absente, procurator pro, eo, sobolem tolleret; humi impositum agnosceret, denique, jm spem: familie. heredem constitueret (19). Ceterum. nisi, terram, Aetigisset, infans, vocem, edere illam nan posse, veteres sibi persuadebant; Tollendis vero infantibus Deam r GET Án PP EE pee € I—À (18) Ut.commentatores passim. docent ad-hæc Terentii verba : rOnieqaidhpe- perisset, deoreverunt tollere." Andri I. 5... (19) Que omnia pulchre comp Ristir Juvenalis. Satyr IX« 84 sega hot sop ppsa Ee w.: lo d dm -H (dy Quiles ‘in inscriptionibus significantur litteris S..'P. F. sine patre filius , EQ irs p. 4. 454. 4, Rein. Zuseript. Class. TAL 4, sdi) ear ay Infantes vocabantur, qui nondum poterant fari, “interprète-Isidoro Orig. d Am) "n W ant tre opp Cat (48) præposuere Tetahi? a levando dictam: quemadmodum cunis Cuni- nam : potui Potinantem , éducatióni Educantem, voluptati Folupiam, glorie stimulis. Stimulam |; numerandi arti Numeriam, cautui Cd- maenam, sensibus Sentiam, consilio! ‘Consum ,: ‘et Que alia: perse- quitur Augustinus (26). Mos denique antiquis Romáuis fuit pue- rum a cunis et a lâcte rémovendum initiare Dee Cubae (51), ut postea cum fari inciperet Fabulino, ‘cum stare’ Statulino. In Festo véro, quod quotannis natali die celebrabatur, cædebatur vitula ditioribus, agna vero pauperioribus (22). Si pater filium sustule- rat, nono die lustratio locum habebat (qui apud filiam octayo die obtinebat); tam scilicet püerulüm; solemni ritu, é cunabulis tollebant, et purgabant, atque liberabant omni magia; post eum circumferebant in Deorum templa et domus principum in civitate virorum, eique tandem nomen imponebant. Illo: denique die, qui dies: listricus vel: dies nominum. dicebatur (5); convivia celebra- bantur (24) et muünera Zustrato mitti solebant (25). Unusquisque civis natos liberos ad præfectos ærarii Saturni, ubi acta publica servabantur, profiteri debebat intra tricesimum post lustrationem diem (26). Matribus olim apud Romanos, priusquam earum corpora mol- litie et luxuriâ debilitata’ erant, liberórum natriendorum cura demandata erat. Ita enim auctor Dialogi de Oratoribus: » Jam pri- » mum inquit; suus cuique filius ex castá parente natus, non » in ull4 empti nutricis, sed gremio ‘ac sinu matris educabatur, » cujus precipua laus erat, tueri domum et inservire liberis" (27) Temporis tamen processu. adhibendarum nutricum mos invaluit, ut solarum paupercularurm fuerit parere simul ac nutrire infantes. Cum vero otiicum: (quae apud Romanos vulgo servie, sive empta, (20) De Civ. Dei. IV. 8. Ut Donatus ex Varrone diei ad. Te- rentium Phar. l. 1. (22). vie” cl. VII. v. 58. seqq. Ibique Lacerda et Ti- bull. I. el. 1. v. 25 seqq. Ibique Broekhusius. = Sequi ceteris ad festum illud pertinentibus: vid.. Ovid. . Trist. IV. 10. Persius Sat, 24 aut; Plaut. Pseudol, Il. impr. vero Tibull. IE. el... 22 (23) Fest. in voc. Macrob. Saturn. I: 16. 92 Pers. Sat, 41. 51. Suet. Balig. c. 25. INerori..c. 6. etalibi..«... (25) Terent. horm. Y. 1. v.^15 seqq. (26) Capit. in M. Anton. c. 9. (27) C. 28. : (49) sive mercenariæ fuerunt) mores haud parum ad salutem corpo- ris atque. animi facerent (f), talem sibi mulierem non temere, sed circumspecte delegerunt veteres Romani (28). — Cunabula apud. Romanos etiam. a nutricibus usurpata fuisse apparet ex Plauti (g): loco, übi uná varia educationis instrumenta enumerat : #0 y Puro (inquit) opi? est cibum', opüs est matri autem , quae puerum lavit è »» Opus nutrici autem, utrem ut habeat veteris vini largiter , see . 5i» Ut dies noctesque potet: opw est igne: opus est carbonibus : cox Fasciis: opu^ est ; pulvinis, cunis, incunabulis : l »w:Oleum opus: est farina puero: opu! est totum: diem." (29) — 9 ‘An cunis depositi infantes, ab nutricibus sspe placándi erant inconditis quibusdam cantatiunculis vel crepitaculis , uti apparet ex Lucretio (30), que vulgo naenide vocari solebant (51) et nutri- ces lallare dicebantur (52). Et huic quidem rei originem suam Deus Lallus debuisse videtur. Cæterüm cum antiqui Romani non nisi bis quotidie cibum sumerent, hinc ex ipiebantur pueri, qui écpius alimenta recipiebant (35). Sedebant autem pueri puelleque in conviviis ad lectorum pedes: quod Claudii saltem ætate ob- tinebat (54). — Ceterum pueri utebantur tog praetexté, ad an- num ætatis fere decimum sextum, ut vulgo existimatur (55). Hinc praetextata vérba dicuntur obscoeha, que coram tenerá illá ætate proferre nefas (56); et praetexiati mores idem significant, quod "1383 | Å | - I 1520 5 Dar gN e pyi HOT iH E HS. o y i Hf : :(28) Plut. De Lib. Educ. (29) Trucul. Act. 5. DeFasciis autem , Cunis et. Incunabulis, vid. Salmasius. ad h..1.; item de Cupabulis (a Graco. xéio ita dictis ) vid. Servius ad virg; Ecl. VI,.25. , (50) V. f 230 seqq. . (51) Non. Marcell. De Propserm. NI, ^— (52) Persius Sat. WI. 18. (5j Lipsius, De ftit. Cons... (953) Suet. Olaud. c. 53. =:0 (55) Vid. Nieupoort, p. 418. (ed. Nagelii) ibiq. nota, ~., (56). Best.. v. Praetextum ; Suet. Fesp. 0.122.. | (f), Recte.eà de re monet Quinctil. J. O.I. 5. p. 35. (ed. Burmann. ) : » naturá » enim, ing ténacissimi sumus eorum, qui rudibus annis percipimus." |, (8) Ta citando Plauto caute agendum esse existimavi, et nullo in loco eum ui, nisi ubi manifestum esset, eum. mores popularium suorum depinxisse. Quæ enim. Plauti et Terentii nobis supersunt comedi , Palliatae sunt: harum fabularum scena fingitur esse Athenis, et describuntur mores Greci, et ad Gra- OUR eme: fun composits$. — Hoc tamen loco propriis vocabulis desi- gnasse videtur, quæ apud Romanos jh usu erant: eumque adeo sequi nullus dubitavi. 7 : T (50) impudici (57). De origine togae hujus prætextæ disputatum est (58) , uti et de bullá, qua proprie erat gestamen triumphantium, quam in triumpho pre se gerebant, inclusis intra eam. remediis, quæ crederent adversus invidiam maxime valere, sed quæ a Tullo Hostilio filio gerenda concessa est, quod fortiter sese in bello gesserat. Hinc mos invaluit, ut bulla in usum puesaxdim nobi- lium usurparetur (39). Quemadmodum in clypeis olim pueros eo fine collocatos fuisse constat, ut futuram in iis fortitudinis et vere virtutis bellicæ facultatem jam præsagirent, ita versus bellica studia atque rus- tica opera initio unifersa puerorum institutio respiciebat. Anti- quissima autem instituendi ratio simplicissima fuit. Liberi enim in gremio ac sinu matris educabantur, a cujus latere vix disce- debant. Eligebatur autem aliqua major natu propinqua, cujus probitati spectatisque moribus omnis cujusdam familie soboles committeretur: coram qua neque dicere fas erat, quod turpe dictu, neque facere, quod inhonestum factu videretur: queque non stu- dia modo curasque, sed remissiones etiam lususque puerorum , sanctitate quadam ac verecundiá, temperabat (40). Licet, me ju- dice, institutio puerorum initio ætatis nostre longe rudior fuerit ac simplicior, ut diutius domui adhærerent juvenes, quam ut necesse esset ad rite corporis vires explicandas, sufficienter ad belli et ruris occupationes sequendas iisque operam dandas. Dis- tinguenda hoc loco videntur tempora, que proxime initia urbis conditæ secuta sunt, ab illis, que exceperunt bella cum Tarenti- nis: quo tempore primum artibus litterisque Romani operam dare coeperunt. Quod enim de Romulo Remoque afirmant (41), eos litteris eruditos fuisse, et quibusvis artibus, que pueris ingenuis et nobilibus parentibus natis conveniant, edoctos, eå de re valde dubitarem. Constat contra, eos potissimum .studiis bellicis ob- (57) Juv. Sat. TI. v. 170. (58) Vid. impr. Macrob. Saturn. Y. 6. cf. Plin. H. N. 1X. 65. Plut. in Rom: $ 20. t. 1. p. 75 et alii. (59) Eà de re fuse agit Macrobius 1l. Go) Auct. Dial. De paa c. 28 in fin. (41) Plut. in Rom. $ 6, t. 1. p. 49. m. cf. D..Halic. L 54. Avi (5) secutos fuisse: qux quidem studia cum aliis mitioribus artibus parum congruunt, Docet Plutarchus geminos otio non indulsisse , sed venari, currere, prædones debellare solitos fuisse, et debiles contra fortiores tuitos esse (42). Agricultura, uti apud Romanos maximo semper in honore fuerit, et maximi duces simul agricole fuerint (45), ita Dion. Halic. expresse docet, Romulum » Sellu- » larias ac sordidas et turpium cupiditatum incitatrices artes, » ut corporibus atque animis tractantium noxias et pestiferas, servis et exteris exercendas" tradidisse (44), eumque » duo tantum ingenuis reliquisse studia, rei militaris ac rustica. ...;. Ratus utrumque absque altero imperfectum esse ac querulum, .non aliis terras colendas attribuit, aliis deripiendas abigendasque res hostium, ut mos fuit apud Lacedæmonios : sed iisdem tam bellica quam rustica injunxit munia : in pace omnes assuefaciens; ut ruri manentes incumberent operi. ....., tempore autem belli, » militare. illos docens, et certatim laboribus: æque ac lucris » instare: etc.": eosque, qui sese re militari exercebant, egregie ornare suam patriam affirmabat (45), et fortitudine militari, om- nium maximá virtutum, eorum animos imbui voluit (46). Et ita factum est, ut » Romuli proles assiduis venatibus, nec minus » agrestibus operibus exercitata, firmissimis prævaluerit corpori- » bus, ac militiam belli, cum res postularet, facile sustinuerit, » durata pacis laboribus, semperque rusticam plebem præposue- » rit urbana" (47). — Ceterum uti Romulus multis sapientibus institutis inclaruit (48), ita imprimis laudes meretur propter le- ges de liberorum institutione (49). . < Fuere qui existimarent, Numam Pythagoram habuisse precepto- rem (50), in quo tamen falluntur, uti docet Livius (51). Quid- quid hujus rei sit, Numa philosophiá eruditus atque institutus, vere patrie profuit (52), in-eoque veritas apparuit ejus, quod A .s» v v a - (42) Plut. in Rom. $ 6. p. 5o. (43) Columella in Praef. a IL. 75. gs) - Halic. IL. 59. (4) Id. Il. 67. — (47) Columella ll. . (46) D. Halic. 70. (49) Id. IL 66 et 72. (ho) Plut. in Mumé $ I. t. 1. p. 747. ed. Ulm. — (51) I. 18. (52) Plutarchus in Fité $ 5. p. 152. - (52) Plato dixit (55), tum demum civitates felices fore, si fortuná diviná philosopho imperium deferretur, et victrix virtus vitio præferretur (54). Nam hanc precipue ob causam felicitas regni Numæ efferebatur a Plutarcho » quod maxima tranquillitate dege- » rent homines, et tranquille liberos educarent" (55). Salütarem adeo effectum habuit quies ista externa et interna in puerorum institutionem: ipsique parentes ; Numá auctore, ad placidiorem rationem compositi sunt (A). llle enim, licet bellicosi adeo essent Romani, musicam adhibuit (56), que quantam vim in antiquas civitates habuerit, imprimis apud Grecos, e Platone præcipue cognoscere licet (57): et quot quantaque huic tribuere soliti sint Athenienses in puerorum insütutione, pulcherrime exponit idem philosophus (58). — Sequentes reges, plerique saltem, in juveni- bus bellica studia excitare studuerunt, uti de "Tullo Hostilio constat (59), cum Ancus Martius imprimis agriculturæ faveret (60). Tandem finitimis populis bello aliisve modis innotuerunt, et exaucto illo cum aliis gentibus commercio, multa profecto Romam traducta sunt, quæ valuerunt ad Romanorum mores excolendos, eosque ‘ad majorem humanitatem adducendos. Sed nulla bella tantam vim in Romanorum cultum habuerunt, quam habuit Ta- rentinum : quo primum debuerunt cum hoste peregrino congredi. Nam, Pyrrho fugato, Tarentinisque devictis, plurimi hujus ci- vitatis incole, qui, origine Greci, Grecorum simul erant huma- nitate et linguæ eleganti imbuti, Romam venerunt: quippe qui . (55) De Rep. V. cf. Cicero ad Q: Fratrem I. 10. ` (54) Plut. in Numé $ 20. t. 1. p. 181 et 182, ` (55) Id. Ibid: p. 181. (56) Quinctil. J. O. I. — 10. p. 106 et 107. (ed. Burm.) (57) Vid. passim. in ejus Oper. impr. Repe UI. 415. E. VI. 505. A. Alia loca aliorum auctorum offert rur, Espr. des Lois, l. 4. c. 8. ant. (58) Plato, ibid. MIL. 598. A. B. et passim. (59) Liv. L 21. (60) D. Halic. 1H. 132. (h) Quod Plutarchus in legibus de liberorum educatione ideo Lycurgo postposuerit. Numam, quia hic patribus jus reliquerit filios pro lubitu. educandi (in Comp. Lycurgi et Numae, $ 4. t. 1. p. 192. ) injuste eum increpasse videtur..Consi- deranda enim sunt tempora, quibus uterque vixit, et ratio atque indoles popup lorum, quibus leges dedit uterque legislator, : : *(53) ; | pre jure belli in “servitutem erant detrusi. : His igitur puerorum institutio mandata est: qui eos vero literarum. amore Ambuerunt; quod sensim. tamen paullatimque tantum .obtinuit.. Romani enim Statim post: victoriam Tarentinam nondum ad verum cultum et pulchri. venustique sensum | pervenerunt, : sed | per totam fere hancce ætatem literas servis colendas reliquerunt, ita ut eædem lle magis ornamenti causa in puerorum institutione adhibitæ simt, quam quia necessarie essent aut utiles „Saltem, — Quamvis Romæ non florerent liberalium . artium studia, liberorum tamen recte instituendorum imprimis ratio est habita (61). — Sed paullo accuratius videamus de institutione ist. Eo jam puerum perduxi- mus, ut,. -absolutá educatione domesticá, proprie «ejus institutio initium sumserit, Hic jam, excipiamus, illum, et, quomodo ad ma- jon. et seriora perduceretur, nunc exponamus. | a ; Prima institutio a foeminis, et precipue. quidem a matre pro- eye , idemque antiquissimis. temporibus apud Romanos. obti- nuit (62). Qui quidem institutio simplicissima fuit, mec ultra rudimenta artium et literarum tetendit. Preterea in: foro in ta- bernis. erat. ludus literarius , dn. quo pueri literarum elementa et sermonis sui discebant a magistris, qui exiguá mercede ad id conducti fuisse videntur. . Istiusmodi autem. tabernas Romae. ma- ture jam affuisse OF patet ex exemplo Virginiæ apad. Liyium (63). Elementis . arreptis, pueri, audiverunt grammaticos. et; rhetores , modo domi, modo in scholis: quorum illi Græcos optimos quos- que! scriptores interpretari et explicare, hi vero. eloquentiam. do- ` cere- solebant: unde porro, maturiori ætate, in philosophorum scholas transibant. Grammatici autem. initium fere. sumebant a poétis, in quibus primum locum dabant Homero, cum quo Me- : nandrum, Euripidam : Saphoclem | itemque hitkorien Thucy- 61) Liv. I. 59. 62 Nitsch Lo 5, tx. ba 1 (65). IIl. m" b. cu n p Ne sect. 216,54. , (65). IM. 144. cf. (i); Falisci jam tempore Camilli liberos in scholam mittebant , atque, præficie- bant magistros, Plut. m Camillo $ 10. t. 2. p. 55. et Aur: Victor De vir. illustr. € 25 ibique note. Idem de Etrusdis constat. Plut. ll. $ 58. t. 2. p. 95. , (54) didem, Polybium, Herodotum, Xenophontei et alios conjunge- bant, quos quidem auctores brevibus observationibus critice et grammatice ‘explicabant. ” Neque vero solam Grecos scriptores , sed” Latinos étiam in scholis'tractarunt (64): "Preterea alias etiam artes liberales attingebant, v.g. Arithmethicam, Musicam , Pictu- ram, Geometriam et Astronomiam, ut conficerent orbem illum doctrine , quem &yxukDAomaaeíay vocabant. Quin etiam patet ex Quinctiliano, saltationem antiquis Romanis non dedecori fuisse (65). Preterea dabant etiam aliquid Coioedo; ut gestus motusque cor- poris et aptam pronuntiandi rationem discerent (66). In rhetoris scholâ artem declamandi exercebant, idque Grece magis; quam Latine, faciebant. Excrcebäntur porro juvenes ab iisdem rhetori- bus lectione oratorum, explicatione cum versione ex Greco in Latinum et ex Latino in Grecum (67); imitatione tandem , recita- tione et retractatione. Rhetores préterea' proponebant juventuti discendi cupide ad scribendum marrationes veras fictasque, ra- tionem destruendi confirmandique eas, laudationes et vitupera- tiones, et chrias sive sententias. Maxime autem Quinctilianus (67") commendat juvenibus, ut ex orationibus vel historiis locos eleéc- tos ediscant recitentque. Verbo , rhetoris munus in eo consistebat "ut suasorias et judiciales materias tractarent, et juvenes decla- mando exercerent. — Post rhetorem se philosopho dabant, in cü- jus scholá arti disserendi ac ratiocinandi operam darent, ut ita aliquando hac facultate uti possent in orationibus: publicis. — Jam oritur queestio , an hæ grammaticorum, rhetorum , philoso- phorumque schole ànte Bellum Punicum I publice patuerint. Qua de re non tantum vehementer dubitari posset, sed contra- rium probari potest ex loco Suetonii, qui de antiquissimis tem- poribus testatur: » Grammatica Rome ne in usu quidem olim, » nedum in honore ullo erat: rudi scilicet ac bellicosá etiam » tum civitale, necdum magnopere liberalibus disciplinis vacante. (64) Quinictil. J. O. Le, 8. etg. — (65) ldem. dita I 11.. . (66) Idem, Jl. L c. 8. et 9. (67) Plin, Epist. VIL 9. (67*) L. c. II. 7. (55) » Initium quoque ejus mediocre exstitit : siquidem antiquissimi doc- » torum, qui iidem et poëtæ et oratores , semigræci erant (Livium » et Ennium dico, quos utráque lingnâ domi forisque docuisse 3» adnotum est) nihil amplius, quam Greca interpretabantur : ac, ».s8i quid Latine ipsi composuissent , prælegebant” (68). Et testa- tur, (69). Cratem, Mallotem, missum ad senatum ab Attalo rege . inter secundum ac tertjum Bellum Punicum, primum in urbem intulisse studium grammatice. De rhetoricá idem testatur, ajens : » Rhetorica quoque apud nos, perinde atque grammatica , sero. », recepta est, paullo etiam. diflicilius; quippe quam constet non- »/nümquam. etiam. prohibitam exerceri" (70). Denique. verba re- fert. Edicti sub C. Fannio Strabone, et M. Valerio Messala Coss. . (2) lati, quo philosophi et rhetores Romá arcebantur. Merito igitur. inde efficimus, doctores hosce publicå quidem. auctoritate. non. docuisse (m), sed perperam inde probari, dixerim, eos non affuisse ante Bella Punica, cum e contrario constare videtur ,. illos. Romæ in privatorum ædibus disciplinas , quas modo memoravimus , tra- didisse (n). In doctoribus vero hisce, eligendis summam. pudoris et castitatis rationem habebant | Romani (71); Preterea filiis præficere solebant paedagogos : licet. hi „ante captam Tarentum non, affuisse. videantur (0): quod. nominis. ratio. a Graco derivati satis indicare videtur, Pædagogus ( quasi Tudor dyoyès puerorum dux) precipue. eam. ob. causam hocce, nomine . significabatur , quia pueros in ludum literarium duceret. ac reduceret, victüs et amictás rationem haberet, eorumque capsam portaret: de quo agit Juvenalis (72) , gni eum vocat pr custodem (75). , Longe. auz (69) De. illustrib. gramm: hpg . (69 ) Le c. 2. (79) De clar. rhel. c, i. i b. i" Il. d 5. sect. 2. $ 35. (73) Sat. x. vi 114. séqq. (3) Sat. . V.'21 ) ; nu Qui consules fuere A: U. G: 592 :. ergo post. Bellum Dienn IL. m). Satis notum est, decemviros pœnas constituisse in poëtas. Montesquieu, Espr. des Lois, 1. 6. c. 15. n) Teste Dion, Halic. sub Tarquinio Prisco Romæ jam aderant Ziteratores. ò) Ita certe non vocati sunt, licet. ex loeo Macrobii efficere possemus, Romanos jám sub Romulo habuisse Magistros , quorum stipendia solvebant mense Mar- tis. Vid. Saturn. I. 12. ps 1. p. 256. (éd. Bip.) (56 ) iem distabat is a præceptore (74). Plerumque servi erant tide- lissimi, et literarum atque humanitatis colore quodam ' tincti; Pueris humanitatis et vitæ communis officia monstare ténebantur, et. nonnumquam praeceptoris munere fungebantor. Istiusmodi servi summb loco bábebantur, ita ut pueri eos vocarent Dominos ; et ipsi pueros hosce appellarent filios, in eosque animadvertere liceret (75). Vegetal: iu | Quod vero magis, quam cætera omnia, contulisse existimo ad juvenum animos glorie cupiditate inflammandos, eosque iis rebus instruendos, quibus hancce explere possent; et ad auctoritatem in rep. pervenire, erat peculiaris consuétudo Romanis propria. Scil. cum apud nos majores natu pueros fere removendos censent ab iis negotiis , quorum intelligentia ob imperitiam et annorum im- becillitatem difficilior iis videatur; hoc ipso sepissime aditus ad negotia hæcce iis przcluditur. Homines enim, qui juventutem a rebus publicis semoti peregérint, et quibusvis rebus potius, quam sérioribus hisce dediti fuerint, maturiori ætate ab iis gerendis ét imperitiá et tedio caveantur. Rómani cootra a teneris inde annis filios assuefaciebant rebus quibusvis publicis adesse: ita ut nihil ageretur in rep., quin eo juyenum animos appellerent, de illo cum iis dissererent. Ingenia ita expoliri volebant non præceptis e scholis philosophorum haustis, neque abstractá ratione, sed quam sibi, rerum usu et aliorum exemplis; sapientiam compa- ravérant, eam cum liberis communicabant. Inde factum, ut Ro- mani tam singulari corporis robore, quam 'auimi fortitudine ac praesentid conspicui essent (76). Et ita quidem non rudes aut imperiti ad res publicas postea accedebant, sed diuturná exerci- tatione ad id quasi instructi. Volebantque Romani, filios non tan- tum magnam multarum rerum peritiam sibi acquirere, sed id age- bant, ut essent oratores verborum actoresque rerum (77). Quo mihi pertinere videtur elegantissimus ille Plinii locus : '» Erat autem (74). Vid, Burmannus ad Quinctil. I. 1. p. 16. et Seneca De irá ll. 22. ibique Lipsius... (75) Cf. Nitsch. l. e. 1.5. sect. 2. $ 55 et 56. cf. Cic. De Amic. c. 20. (76) Polybius VI. 5o. (77) Cic. De Orat. II. 15 et 16. ct, Homer. Zliad. IX: v. 442. (57) » antiquitus institutum; inquit, ut a majoribus natu; non auribus » modo, verum etiam oculis disceremus, quz facienda mox ipsi, » ac per vices quasdam tradenda minoribus, haberemus. Inde » adolescentuli statim castrensibus stipendiis imbuebantur, ut » imperare parendo, duces agere, dum sequuntur, assuescerent: _» inde honores petituri assistebant curie, et consilii publici spec- » Latores ante, quam consortes erant. Suus cuique parens pro ma- »-gistro, aut cui parens non erat, maximus quisque et vetustissi- » mus-pro parente. Quæ potestas referentibus, quod censentibus » jus, quz vis magistratibus, quee ceteris libertas; ubi ceden- » dum, ubi resistendum; quod siléndi tempus, quis dicendi mo- » dus, que distinctio pugnantium sententiarum, que exsecutio » prioribus aliquid addentium , omnem denique senatorium mo- » rem, quod fidelissimum præcipiendi genus, exemplis doceban- » tur" (78) — Pueri ita ætate magis provecti, patres ubique sole- bant comitari, in foro, ruri, in. comitiis, in curiá (79); in militiá etiam; et nemo, ut recte observat Sallustius (80), initio reipu- blicæ ingenium sine corpore exercebat. Corpus itaque laboribus firmabatur, et venatione ad bellum sustinendum aptum reddebatur. Nam venando pueros etiam occupatos fuisse sati$ patet ex Livio, qui refert. Anci. filios impuberes venatum dimissos fuisse (81): et hinc juventutem Romanam morum quandam ruditatem nactam esse, nemini mirum videri potest (82). . Adolescentes postquam ad ætatis annum 15 vel 16 pervenerant (p), togam prætextam, qua hucusque usi erant, exuebant, et bullam (78) Epist. VII: 14. t. 2. p. 16. (ed. Bip. 79) Gellius XN. 4. 1. 28. ct. Meer be Saturn. 1. 6. Unde AS 3 AA han abrogatum esse. 80) B.C. c. 8. (81) I. 35. cf. locus Columelle, quem citavi supra. 82) Cf. Montesquieu, Æspr. des Lois, l. 4. c. 8. , (p) De justo tempore non constat. Probabile quidem est annum 15 exactum . olim servari solitum. Sed nonnulli putant pueros usque ad.annum 14 prætextà ns0s.fuisse, quod alii ad annum 16, alii ad annum 17 extendunt. Verosimile est certum annum togæ mutandæ non fuisse legibus proscriptum, sed fere ex consuetudine et arbitrio parentum atque indole beggrigm pependisse vid. nota Nieuportium, sect. 6. c. 1. $ 1. p. 419. 8 ( 58 ) | auream (de qua supra vidimus), si ex nobiliori essent. gente , de- ponebant, et Diis Laribus suspendebant (85). A cognatis et amicis; solemni pompá, in forum deduci solebant, et a prætore tog virili i. e. pura (7) induebantur (84); que etiam libera dicta est (85), quia ab hoc inde tempore pædagogi removebantur, adolescentium- que vita liberior esse incipiebat, et cum æqualibus versari iis licebat, atque cum iis ad varii generis exercitationes $e applicare. Sed ne vel sic tamen sibimet ipsi committebatur juvenis, sed maximá diligentiá filios curabant parentes (86), ne vitia aliunde contraherent, et ut sese aptos redderent ad officium explendum (r): Qui autem togam virilem sumebant Tirones dicebantur (87) , et ipse actus hujus vestis sumendæ Tirocinium (88) , eratque »rudimenta » civilium officiorum" (89), quod potissimum fiebat Liberalibus (9o). Hac autem occasione adolescentes non tantum a cognatis, sed eliam a prætore ad virtutem et patriæ amorem solebant excitari (91): quod certe magnam vim in eorum animos habere debuit. Vitam ita civilem auspicati, forum attigisse dicebantur (92) et in forum venisse (95): ` totaque hujus diei solemnitas, cui fere convivio finis imponebatur, dicebatur officium togae virilis (94). Per inte- . grum autem anni spatium, intra quod nec causas forenses, neque magistratus, neque militiam attingebant, in conspectu civium (85) Pers. Sat. V. v. 51. (84) Cf. Cantelius De Rep. Rom. E 561. (85) Ovid. Trist. IV. El. 10. v. 28. cf. Fast. IIL :v. 771 - 777. (86) Nitsch. n. $ 58. (87) Plin. H. N. VIII. 48. (88) Suet. Cajo c. 10. (89) 1d. in Tiber. c. 9. (90) Ovid. Fast. III. v. 771 seqq.; ubi caussas hujus insti- tuti reddit. (91) Nitsch. l. c. $ 57. (92) Cic. ad Fam. V. 8. XV. 16. (95) XII. 10. | (94) Plin. Epist. I. 9. 1 (q) Ideo sic dicta, quia ex lanà albá, sive purà, et sine alio colore admixta erat : hec omnibus civibus communis erat. ct. Catull. 68. 15. (r) Mirum forte videri posset, me hic nullam mentionem fecisse Horatii verbo- rum (4. P. v. 161 et 162) de juvenum occupationibus post remotum custodem , sed equidem dixerim, majorem hancce licentiam juvenibus concessam magis pertinuisse ad Horatii evum, quam ad ctatem, de qua nunc agimus. Similiter iis ; uc cecinit Terent. (Andr Y. 1 v. 29 seqq.) nullam fidem habendam esse exis- ümavi, quippe qui magis pertinerent ad adolescentiam Græcam , quam. Romanam tempore Terentii. ; à ( 59) vérsabaniür, ut modestia, exercitatione ludoque campestri apud cives gratiam inirent (95): et durante hocce tempore, ob modes- tiam, brachium tog continere oportebat (96). Sed cum híc exerci- tationum. militarium mentionem fecimus, paullo accuratius de iis videre lubet; Nam, teste Polybio (97): ,,Awoi» Óvrwv, D àv » eáterarmoAíreuua T», Tic mode ros moneulous &ydpelas, xa » T6 tods cac aüTüv ÓOpovoíuc. Cum enim duo sunt, quibus » omnis respublica serpalur, in hostes fortitudo et domi concordia," atque cum de postremo hocce, superiori paragrapho, jam vidi- ` mus; breviter de priori agamus, qua in causá Romanorum studia optime apparent; omnium enim instar bellum existimabant: quo respicit Virgilius hisce versibus : » Excudent alii spirantia mollius aera : » Credo equidem , vivos ducent de marmore vultus; » Orabunt causas melius , coelique meatus ; …» Describent radio, et surgentia sidera dicént : no» Tu regere imperio populos, Romane, memento ; » Hae tibi erunt artes; pacisque imponere morem, — » Parcere subjectis, et debellare superbos (98). ‘Ut yero alis hominibus imperarent, fortitudine et aliis vir- tutibus militaribus ceteris. prestare debebant. Eo autem perve- niebant assiduá exercitatione, inde a primis pueritiæ annis sus- ceptá , et per totam vitam continualá; ita ut, teste Plutarcho, Marius, cum jam senex esset, quotidie in campum Martium sese conferret, et Pompejus, ætatis annum agens, quinquagesimum nonum, non abstinuerit a certaminibus cum juvenibus, atque armatus el equo insidens jacula emiserit. — Exercitia autem. mi- litaria erant vel oneris, vel operis, vel armorum (s). Onera mili- tum majora fuerunt quam quis credere facile possit (99). Ferebant (95) Vid. omnino Cicero pro Coelio c. 5. ^ (96) Cic. ll. 1. Seneca Controv, 6. (97) VI. (98) Æneid. VI. v. 847.seqq. — (99). Virg: Georg. IIL v. 546 seqq. (s) Ab on exercitiis exercitus dictus est , oy exercitando.fit melior. Varro de L. l. XV, 16. et 1. 1. § I. ff. De testam. milit. ( 6o ) enim 1° cibum (100), qui erat dimidiati mensis vel ultra (101): 29 utensilia, quæ erant serra, corbis; rutrum, securis ad munien- dum, falx et lorum ad pabulandum, catena: olla ad cibum: co- quendum (102); 5» vallos, plerumque tres aut quatuor ferebant ; aliquando -plures (105): 4° arma, quæ milites Romani. non onps esse censebant, sed membra sua (104). Merito igitur Josephus ob- servat, parum interesse inter equum .onustum et militem Roma- num (105). .Et tamen ita onusti stupendum quandoque iter con- ficiebant, et sæpé quinque horis viginti millia passuum confecisse leguntur (106): quod longo usu discebant. — Exercitia operum quoque immensa fuerunt in obsidionibus urbium et aliis occasio- nibus, ut in vallis struendis, fossis ducendis, et aliis similibus adhibita (107). Quin in pace etiam, vel per otium opera quedam struebant, ut vias, basilicas, etc. (108), imo tota oppida. Quorum operum cum in patriá nostrá, tum in Angliâ, tum in Germaniá passim vestigia supersunt, eoque milites longo usu erant as- sueti (109). — Armorum denique exercitium tam pacis, quam. belli, tempore quotidie fiebat (110) et. sine exceptione ab omnibus: a tironibus quidem quotidie bis, a veteranis vero semel (111) et precipue quidem in hibernis (112); nec cessabant tempore pluvio, sed loca quædam tecta huic usui habebant (115). — Armorum exer- citiorum varia fuere genera, 1? ambulatio, quæ maxime instrue- ret milites ad gradum militarem i. e. æqualem ac rectum incedendi ordinem discendum servandumque (114); 2» decursio, magis ad celeritatem comparata erat, ita ut quum milites, intra quinque horarum spatium ,, plus quam 20,000 passuum conficerent , non am. bulare, sed currere, dicerentur; quo assuefiebant, ut majori impetu in hostem procurrerent (115); 59 saltus , ,ut fossas transilire, vel (100) Liv. III. 27. (101) Liv. epit. 57. cf. Cic. T. Q. II. 16. (102) Jo- sephus de Bello Judaic. MI, 6. (105) Liv. I. 27. et epit. 57. (104) Cic. T. Q. V. 16. (105) lH. : (106) Veget. I. 9. 107) Lucan. VI. v. 58. seqq. (108) Tacit. Histor. IL 67 et alii. (109) Id. Il. IV. 50. (110) Joseph. l.c. 111) Veget. IL. 23. (112) Tacitus. Agr. c. 28. (115) Veget. ll. 25. 114) Id. L 9. et 27. (115) 1d. I. 9. et Liv. XXII. 55, XXVI, 51. XXIX. 22. (& ) altitudines superare possent (116); 4° natatio imprimis, qui mi- litibus. admodum commendata fuit (117), que in mari, vel flumine castris vicino, yel etiam Rome in. Tiberi juxta campum Martium exercebatur (118); in, campo enim, illo Juvenes tyrocinii anno hisce exeréitiis sese applicabant.: Preeter. hæcce genera habebatur etiam. Palaria (119), Armatura i sive sagittarum. aliorumque jacu- lorum missio (120), eiie ons Portatio poe et que plura numerantur (122). ! Et omnia quidem is exercitia A fu ut nisi a juventute iis assueti essent milites, numquam se tantis laboribus pares præs- tare potuissent. | Sensim ita paullatimque hosce perficere discebant adolescentes: et. antequam. hastatis, principibus et triariis annume- rarentur, inter velites, levis armature milites, pugnabant (123). Adolescentes: vero. post. tyrocinii demum annum nomen mili- tize dabant, et inde ab anno etatis decimo-septimo usque ad qua- dragesimum-sextum merebant stipendia (124). Post aliquot tamen annos Romam redibant, et a parentibus, vel cognatis, deduceban- tur ad principem in civitate virum, quem ubique sectarentur, cujus omnibus- sermonibus interessent, sive in judiciis, siye in con- cionibus. Sæpius cum eo privatim sermones. miscebant, et eum eo deambulabant. Quin etiam plurimi. adolescentes principes viros, in provincias abeuntes , et in bello etiam, comitari solebant (125). — Et. quis. dubitet , hocce institutum maximam. vim. in adolescen- tium animos: habuisse ! ? Juvenis. enim ita. eruditus et assuefactus alienis éxperimentis, non rudis et imbellis ad. negotia gerenda accedebat, sed exercitatus in aciem procedebat , iisque scientiis et Shit he n APO d une rene non;tantum "— habe- : V f "m i (a6 Veget. L 9. (ax; ) dut: 4 €, 64 Tibull. aper Yi 12. III. DN y. 50. 2 ver I. 10. (9) ) Gic. gon c. 16. Juv. VI. v. 246. (120) Veget. (121) Id. I. 1 (122) Td. T. 19. et cum hisce Montesquieu; Gr. et Dec. c. 2. vid. Miror quomodo Scipio Africanus milites suos exercuerit, apud Livium XXVI, 51... (123) Frontin Strateg. IV. 1. n° 19. Polyb. VI. 19. infin. et 20. — (124) Nieupoort. sect. 5. c. 1. f. 1. p- 558. (125) Vid. Cic. De Amicit init. et 4. Dial. de Orat. c. 54. (t) Unde proverbium: » Neque literas neque natare doctus." (62) batur, scd summo cuique: erat detrimento. — Oæterum , meá seir- - tenti4 , mos hicce magis sub finem hujus «etatis: obtinuit, : quam initio, cum non adeo necesse esset sese insinuare in (favorem Plebis, penes qüam omnes honores erant, queque rarius! eos tri- buere solebat hominibus imperitis aut mediocribus. Postea- veró wnagis magisque civitas res publica evasit, omnesque ergo cives æqualés eránt, et natales cæteris civibus nullam praerogativam. tribuebant, sed unice peritia cum morum et vitæ integritate. con- . juncta viam ad munera aperiebat. Nullum ideo remedium, quod hunc scopum assequendo inservire posset, negligendum erat, sed | fides habenda erat experientiæ eorum, qui antea jam honores ges- 'serant, et vitam publicam egerant. Accesserunt sub finem hujus ætatis jurisperitia et eloquentia, quibus ad summos honores ad- scendebant homines , et quarum rerum scientia penes paucos qüos- ‘dam in civitate viros erat, qui hasce artes juvenibus traderent. Sed cum h«c magis ad alteram ætatem mm hoc loco de iis sileamus. #72 ^ sc 'Hisce vero observationes pr de institutione, hacce ætate, addamus, que minus directe ad educationem referri: E sed minime tamen silentio prætereunda sunt. quêtes Uti Romani omni in causá studuerunt juvenum animos vehe- mentissimo patrie amore, glorie cupidine, boni rectique studio inflammare, ita eo plurima apud eos instituta valebant. Ita v. c. mos fuit antiquissimis Romanis, ut in epulis convivæ ad tibicinem de clarorum hominum virtutibus canerent (126), quo ad ea imi- - tanda juventutem alacriorem redderent. » Quid hoc splendidius , » quid etiam utilius certamine? [inquit Val. Maximus (127) ] » pubertas canis suum honorem reddebat: defuncta virium cursu » ætas ingredientes actuosam vitam favoris nutriméntis proseque- » batur. Quas Athenas, quam scholam, quc alienigena studia » huic domesticæ disciplinæ prætulerim? Inde oriebantur Camilli, » Scipiones, Fabricii, Marcellii, Fabii." Memorabile imprimis est (126) Cicero 7. Q. L.. 2, (127) IL 1. 10. 3 (65) illud , quod refert Polybius (128). Quoties sc. apud Romanos vir ali- quis illustris vit migraverat, is eum funus efferretur, in forum ad , Rostra $olebat deponi, ibique universo populo. coroná circumstante, filius, aut e sanguine junctus aliquis, Rostra conscendebat, defanc- tique landes commemorabat.: Unde evenit, ut populus, revocans in memoriam: quæ peregerat mortuus, eaque sibi ante oculos po- nens, vehementer iis afliceretur. Neque illi tantum, qui rebus gerendis affuerant, sed ii etiam, qui plane alieni erant a rebus, quie narratz erant: ut publicus videretur esse. luctus, neque illis tantum. proptius, ad quos funus pertineret. Nec minorem vim habuit institutum illud, quo majorum imagines, in edibus col- locato (129); quotidie non adspici tantum, sed. consuli poterant. Has autem imagines, cum illustris vir aliquis ex eadem gente diem obiisset supremum ,-ad funeris elationém | proferebant, singulas singulo: indutas. vestimento , quod proprium fuerat defuncto, quem :simulacrum repræsentabat, Ad rostra ut ventum erat, ordine omnes sellis insidebant eburneis: » quo spectaculo nullum temere » pulchrius juvenis verz laudis ac virtutis amans- queat intueri, » Quis est enim, quem impetus ad laudem non capiat, cum ima- »' gines virorum, quos sua, virtus fecit insignes, velut. vivas omnes » ispectet a spirantes? aut hoc spectaculo quod. potest aliud esse » pulchrius? ete." (150): Q. Maximus et P. Scipio dicere solebant, quum. majorum imagines intuerentur, vehementissime sibi animum ad virtutem accendi » sc. non ceram illam, neque figuram tantam » vim in sese habere , sed memoriá rerum gestarum. eam flammam » egregiis viris in pectore crescere, neque prius sedari, quam vir- » tus eorum- famam atque- gloriam -adæquaverit” (151). Et cum egregia adeo reip. fuerit conditio, qualem eam adumbrare studui S 1. hujas partis disputationis nostre, juvenes in istiusmodi rep. Yitam degentes, istiusmodi exempla ante oculos habentes mon potuerunt non vehementissimo péteue amore incendi, cæterisque ^ bind APT À (128) VI. ài. (129) Polyb. |. (150) Id. Ibid. c, 51. in fin. et c. bj nit (131) Sallust. B, J. c. 4. i 2 (64) virtutibus civilibus pollere, qus eivitatem Romanam (ad tantum fastigium adduxerunt. Et cum proposito uberius, alio loco; de rep. illà disserui, de virtutibus istis civilibus, deque modo, quo excitabantur, longius agere supervacaneum existimo.^ ius 50775 “ Huic conditioni consentanea fuit ratio poenarum : apüd - juven- tutem. Romanam observatarum. Nam licet patres jus. puniendi filios habuerint nullis fere limitibus coarctatum (u), : ne: vel sic tamen illo jure abutebantur. Sed. prouti reip. ratio postulat, de- decus maxima erat poena, atque hac nulla gravior erat, et quodvis potius pati volebant juvenes; quam in civium conspectu dedecore affici (152). Præmia contra militaria simplicissima erant et ple- ` rumque exigui pretii, qualia. fuere :varia genera. coronarum, quibus ornari solebant; qui in bello de. patriá meruissent (155). Nam ubi prelium aliquod commissum erat, ac juvenes aliqni for- titer se 'gesserant, imperator, advocato in concionem. exercitu, productis prope se iis, quorum præ ceteris virtus insignis fuerat, primum quidem singulos illorum laudabat ob fortitudinem , et si quid aliud in eorum vitá fuerit, quod commemorari cum ipsorum laude posset: deinde ei, qui hostem vulneraverat, hastam donabat; qui prostraverat et spolia detraxerat, pediti phialam, equiti vero phaleras. Quoties urbs capta erat, aureá coroná ornabat eos, qui primi muros conscendissent: similiter eos; qui vel cives vel socios propugnaverint et servaverint, donis insigniebat dux: et qui servati fuerant, servatorem suum coronare solebant: atque adeo per om- nem vitam is, qui servatus erat, illum pro parente. colebat, iom- niaque ei prestare tenebatur, quz filius patri (154). + À. Te (182) Cf. Montesquieu, Espr. des Lois, 1.6, c. 12.7 us De iis vid. Nieu- poort ll. sect, 5. c. 5. $ 11. p. 404 seqq. (134) Polyb. VI, 37. „ (u) Cujus rei (preter Bruti exemplum, ; de quo vid. imprimis Plut. in vità Poplicolae $ 6, t.'1. p. 246. ed. m.), exempla quedam apud scriptores occur- runt. Ita Manlius Consul filium, quod contra edictum quamvis prospere, pug- naverat , securi percussit. Liv. VIII. 7. Flor. L 14. 2. Aur. Vict. De Virib. Ill. c. 28. 4. Éosque filios nonnumquam rus relegasse, patet ex eodem Manlii exemplo Tiv. VH. A. Vict. c. 28. 1. Alia multa exempla afferre possem, sed nimis cog- nita sunt, quam ut diutius illis inhæreamus. à (65) © Antiquitus apud Romanos senectuti potissimum habiti sunt ho- nores, quod plane congruit cum agendi ratione populorum No- madicorum. "Majores natu a minoribus colebantur ad Deum prope et parentum vicem, 'atque omni in loco priores potioresque habe- bantur: et e convivio quoque seniores a junioribus domum dedu- cebantur (155). Ita legimus etiam apud Livium, primores in civitate patres: appellatos“ fdisse ; "eorumque "progeniem patricios (156). Constat etiam matres apud. Romanos permagnam vim exercuisse in filios, et hosce plurimum fere iis reverentiz tribuisse (»). Et quamvis ex Gellii loco (157) cognoscere liceat, filium patri hono- rem et externa humanitatis officia: diligentissime tribuisse: quin licet nonnulli putarent, in omnibus rebus patri parendum esse (158) ; nihilominus tamen , si filius publicum munus gereret, omnia officia inter patrem et filium cessabant, et pater filium non e se natum considerabat, sed populi Romani Magistratum (159). Tantam igitur reverentiam : tantamque æstimationem tribuebant reipublice, ut hujus causa omme vinculum inter parentes et liberos dilaceraret. lta Brutus filium interfici curans, id, teste Floro (140), non fecit ut jure suo patrio uteretur, sed » ut plane publicus parens , in locum liberorum, adoptasse sibi populum videretur." mie Ceterum id etiam agebant Romani ut liberis magnam veneratio- nem rebus sacris et religioni imiprimerent. Quá in causá pruden- ter egerunt, uti recte ostendit doct. Rollinus (141). lta in juvenum animos magnam vim habere debuit, quod obtinebat, quum virgo Vestalis sepeliretur, quz dies Romanis tristis et luctuosa erat (142). Et multis aliis in causis sacris quasi devinciebant pueros et ado- i5 Vid. omnino Gellius W. 4. II. 15. (136) I. 9. cf. Dion. Halic. II. 20. 157) Ml. 2. — (138) Gell. IL. 7. — (139) Cf. Id. IL 2. Multa hujus rei exem- pla in Hist. Rom. occurrunt. . (140) I. À 6. cf. Veturiæ oratio ad Coriolanum apud Livium. II, 40. (141) In Praef. Hist. p. IX. - XI. (142) Vid. Plut. in Num. $ 10. t. 1. p. 165. . (v) Cogitemus tantum Veturiam Coriolani matrem. Post Bella Punica occur- runt Cornelia Gracchorum, Aurelia Cesaris, Servilia Bruti, Attia Augusti, Julia Antonii matres; quibus quantà curà et dihgentià paruerint filii, satis notum est. 9 (C66)) lescentes, quod pluribus in causis apparet (143). Tum.etiam in ludis, qui apud antiquos arctius .etiam., quam apud nos, cum sacris . coherebant. Ita -ludus -Trojae fiebat. a pueris nobilibus, majoribus et minoribus (144), turmatim in equis discurrentibus et speciem ludicri certaminis «exhibentibus;. quem quidem ludum. describit Virgilius (145). Antequam ludi Circenses instituerentur, statuæ Deorum , solemni pompá, per circum traducébantur; in qua erant procerum. filii. pubertati proximi. equis invecti, quorum patres erant ordinis equestris, cæteri pedibus: illi in alas et centurias, hi in classes ét ordines distributi (146). Juvenes item mue Atellanis originem. dederunt (147). >: Pueri etiam ad cantum instituebantur, atque in itinali nuces spargebant (148) et simul Æescennina canebant. Origo hujus carminum generis quærenda est in vitá Romanorum rusticá. Agri- colæ enim liberorum suorum. nuptias. celebrantes , hoc potissi- mum carmen usurpabant. Constabat autem. versibus ..lascivis et obscoenis (149). Pueri modesti etiam, teste Varrone (150), in conviviis asså voce (i. e. solå voce sine instrumentis musicis) et cum tibicine carmina. canebant etim in laudem majorum. | (245) Plut. in Rom. $ 21. t. v" 75 36 76 et alii. ct: D. Halic. " 69. uli c 144) "Tacit. Annal, XI, 11. Suet. sini (145) Aen. V. js sequ 146) D. Halic. VIL 72. t Liv. "vil 2. Cu Catull. Carm. 61. 149) Seneca Med. v. 115. 150) Ap. Nonium Marcellum voce assa.’ Le LL eee | UT pidit i ; i paN QE | is kit "gl 1. d vs OCT RECTÆ ANSTITUTIONIS IN MORES ET Aniiamcfl AGENDI RATIONEM ROMANORUM. m A "Alicubi dixit Plato: 53° » Tex xa aa/Seucie APASŸ cuauén , » Qiceie dyalàe Eyumorei ne a) Déceis XpAS A, ro.) TSc raldeius » àvriD au Bavíueyar , ^ rt^" Peart cU» mporépor ^ Qiovrar » Educatio alque institutio proba: Conservata, naturas pariet bonas , » et borde iterum maturae, hujusmodi consecutae institutionem , » meliores etiam quam antea , evadent” (1). Cujus quidem dicti veritas, si ünquam; He : inae: apparet. Romani enim naturd ipsi sud ad bonum Féctumque proélivés erant, sed optimam illam institutionem nacti, quam paragraplio précedente referre studui, bona non tantum : appetivérünt, sed maximo ardore etiam amplexi sunt, ita ut nemo non assentiatur Livio, in præfatione historie suæ dicentis »' ceterum aut'me amor suscepti negotii » fallit , aut nulla unquanr respublica, nec major, née sanctior, » nec bonis exemplis ditior fuit: mee ih quam tam sert avaritia: » luxuriaque ' immigraverint : née "ibi tantus ac tám diu' pau- » pertati ac parsimoniæ honos fuerit." Hoc enim constat, Romanos tot tantisque virtutibus præditos fuisse eå etate, de qua egimus, ut nullum adeo populum in gentium historid offendas, qui hácce in causá ei comparari possit. Præstantiam hancce merito, magná parte, ex egregià institutione repeteidam esse, me supra jam sepius observasse memini. Quocirca consilium habueram, ut disquisitio mea justos fines non egrederetur, exponendi quam- nam vim exercuerit qnorum institutio apud Romanos. in mores et vint rationem ipsius juventutis. — Nunc vero cum animum (1) Rep. IV. 454. A. ( 68 } ad negotium appellam, video totam hancce causam adeo conjunc- tam esse cum historiâ morum totius Populi Romani, ut sejunctim de eå agi nequeat. Hancce vero historiam tradere et a proposito nostro abhorret, et longius ab incoepto traheret. Quocirca illud tantum mihi agendum duxi, ut summatim exponerem , qualis fuerit conditio, qualesque universe fuerint mores juventutis Romanæ ante. Bellum Punicum 11: quod brevitati disquisitionis nostre magis consentaneum erit. | Principio hujus capitis disputavimus de Republicá Romaná, et egregiam illius conditionem adumbrare.studuimus. Qua opportu- nitate; simul exposuimus virtutes civiles Romanorum (2). Quam ob causam animadvertisse hic sufficiet, juvenes Romanos iisdem hisce virtutibus civilibus claros fuisse, quibus tantam celebrita- tem nacti sunt cives Romani; illosque pro patrid quævis et sus- cepisse et peregisse, me etiam tacente, historia satis docet. . Supra vidimus de optimá ratione vitæ, domesticæ, hácce nostrá ætate (5), deque pietate uxorum erga maritos, et matrum erga liberos, quantáque curá hæ imprimis filios educarint. Et nullum dubium esse potest, quin juventus, optimis ita exemplis instructa , postquam ad virilem ætatem pervenerat, et matrimonium similiter iniverat, egregia hzcce, quz quotidie ei ante oculos versabantur, observaverit, erga uxorem fidc ct caritate sese commendaverit atqne optime patrio officio perfuncta fuerit. Matrimonii enim sanctitate et conjugali concordiá jure merito celebrantur Romani (4). Et universe hoc obtinebat, ut eque ac concordiá valerent cives, ita cognati inter se arctissimo vinculo consociati essent. lta v. c. convivium solemne instituerunt, quod Charistia appellarunt, cui preter cognatos et affines. nemo interponebatur : ut si qua inter necessarias personas querela esset orta, apud sacra mense et inter hilaritatem animorum, fautoribus concordiæ adhibitis, tol- leretur (5). (2) Supra page 52 seqq. (5) Pag. 49 seqq. (4) Val. Max. II. 1. 6. (5) fd. IL 1. | ( 69 ) Celebrandi etiam videntur juvenes ob honorem, quam senectuti tribuere solebant, ac si majores natu adolescentium communes patres essent. lta juvenes e. g. senatüs die, aliquem ex patribus conscriptis, aut propinquum, aut paternum amicum ad. curiam deducebant , aflixique valvis exspectabant, donec reducendi etiam - officio fungerentur. » Quà quidem voluntariâ statione, (ut haud » male observat Valerius Maximus) et corpora et animos ad pu- » blica officia impigre sustinenda roborabant, brevique processu » morarum in lucem virtutum suarum verecundá laboris medita- » tione ipsi doctiores erant” (6). Invitati ad coenam diligenter quaerebant , » quinam eo convivio essent interfuturi", ne senioris adventum . discubitu præcurrerent : sublatáque menså priores consurgere et abire solebant. Coœnæ quoque tempore parco et modesto sermone, his presentibus , uti solebant. Ceterum quantá modestiá et reverentiá parentum monitis obtemperabant, quantum iis honorem tribuebant! Harum quidem rerum si exempla ex, . historiá afferre vellem, disputationem meam plurium voluminum futuram existimo (7). Maxima etiam parentes inter et filios obtinebat verecundia, ut nec pater cum filio pubere, nec socer cum genere lavaretur : » Manifestum igitur est (ut Val. Maximus » dicit) tantum religionis sanguini et affinitati, quantum ipsis » Diis immortalibus tributum: quia inter ista tam sancta vincula » non magis, quam in aliquo sacrato loco, nudare se, nefas esse credebatur" (8). Antiquitus juventus Romana unice agris colendis et bello dedita simplicissimam vitam. egebat : v D nı Agricolae: prisci , fortes pareoque beati, » Condita post frumenta levantes tempore festo » Corpus, et ipsum animum , spe finis dura ferentem, » Cum sociis operum, et pueris, et conjuge fidá, » Tellurem porco, Syleanum lacte piabant , » Floribus et vino. genium, memorem brevis aevi." (9) (6) I.T. 1. 9. G) Pietatis à arentes exempla nonnulla collegit Val. Max. V. 4 (8) IL. uA orat. Ep. Il, 1. v. 159 seqq. +74 Luxuriosæ vitæ delicias ignorabat juvenis, sed simplici victu corporis. vires explicabat, ingeniumque simul excolebat, morum- que ergo simplicitate et bonitate, atque frugalitate excellebat (10), nec minus abstinentiá et continenti4 (11). Divitias a principibus in civitate viris despici videbant, qui aurum possidentibus impe- rare malebant, quam ipsi aurum habere (12). Omnium maxime gloriam appetebant; que quidem gloriæ cupido multum valuisse ad incrementa civitatis, recte observat Sallustius (15). » Laudis” enim avidi, pecunize liberales erant: » gloriam ingentem , divitias honestas volebant." ^ Ab "alterá parte pudore a malis avocabantur. Tta cum post cladem ad Furcas Caudinas juvenes silentio majoribus natu adstarent, et . prorsus animo despondisse viderentur, ita ut nonnulli affirma- rent, cum armis ablatos esse animos, tum Ofilium quemdam Calavinum: ita locutum faciunt: » Silentium" illud obstinatum » fixosque in terram oculos, et surdas ad' omnia solatia aures, et » pudorem intuende lucis, ingentem molem irarum ex alto animi » cientis, indicia esse; aut se Romana ignorare ingenia , aut si- » lentium illud Samnitibus flebiles brevi clamores gemitusque » excitaturum : Caudinæque pacis aliquanto Samnitibus, quam » Romanis tristiorem memoriam fore. Quippe suos quemque co- » ram animos habiturum, ubicumque congressuri sint; saltus » Caudinos non ubique Samnitibus fore » (14). Universi laudationes et praemia, vehementissimum illud laudis stimulum, exacuerunt, et unusquisque commilitonibus palmam præripere studebat (15). — Fortitudinem vero Romanam hoc loco majoribus laudibus efferre, nil attinet. Ipsa enim facta satis lo- quuntur, que sese nobis offerunt Annales Hist. Romane evol- ventibus (16). Et de universis istis facinoribus dicendum videtur, quod de Horatio, Mucioque dixit Florus: »....... illa Romana (10) Cf. id. Sat. IL. 2. v. 89 seqq. cf. V, Max. Il. 5. 5. — (11) Id. IV. 5. 14. 12) Vertot, Rév. Rom. , préf. “Ki -XHLet V. Max. IV. &. (15) B.C.c. 7. 14) Liv. IX. 6 et 7. (25) Cf. Rollin, Hist. Rom. , préf. p. LIV seqq. éd. in-8°. 16) Vid. V. Max. IL 2. cf. Gellius 1f. 11, et Florus I. 13. 4 (0. » prodigia atque miracula, que nisi in annalibus forent, hodie » fabulae viderentur" (17). Sallustius haud. male depinxit -mores juventutis. Romance A dicens : » Jam primum juventus, simul in bello » patiens erat, in castris per laborem usu militiam .discebat : magisque. in decoris armis, et militaribus equis, quam in scortis.atque conviviis lubidinem habebat (uti suá etate locum babere queritur ).. Igitur talibus viris non labos insolitus, non locus ullus asper, aut arduus erat, non armatus hostis formi- dolosus +. virtus omnia domuerat, sed glorie maximum certamen inter ipsos erat: quisque hostem ferire : murum adscendere , conspici,' dum tale facinus faceret, properabat: eas divitias, eam bonam famam, magnamque nobilitatem putabant, laudis avidi, pecunie liberales erant; gloriam ingentem, divitias ho- nestas volebant" (18). Mores..tamen. adolescentium feroces quodammodo fuisse. nemo non assentietur, imprimis antequam Grece artes Literæque in gentem vim suam exseruerant. lta Horatius cum victor e pugná discederet, et soror flebiliter nomine sponsum mortuum appellaret , stricto gladio, simul verbis increpans, transfigit puellam: » Abi » hinc.cum immaturo amore ad sponsum, inquit, oblita fratrum » mortuorum vivique ; oblita patrie. Sic eat, quecumque Romana » lugebit hostem" (19). Quod tamen facinus atrox visum est patri- bus plebique, licet ferox uterque, — Et Mucii intrepidum animum - licet. .admiremur, horror tamen nos invadere solet, cum hæcce verba ab eo pronunciari nobis fingimus, dum dextram in foculo teneret : » En tibi, ut sentias, quam vile corpus i isit iis, qui mág- » nam. gloriam vident.» (20) — «Sed, uti jam observavi, cum postea.mitiores evasissent mores, Romani sensim -sensimque mo- rum istam ferocitatem deposuerunt. Generosi tamen et alti animi, in juventute Romaná, indicia haud defuerunt. lta licet majores natu: et honoribus conspicuos venerarentur, a jusiá tamen irá haud abstinuerunt. lta Manlio Torquato, amplissimam et glorio- u y-a y Da vvv L to. (18) B. Cie. 2. cf. Horat. Carm, III, Od. 6. v. 55 seqq. Y iv. I, 26. (20) II. 12. -— 72) sissimam ex Latinis et Campanis victoriam in- urbem referenti‘, cum seniores omnes letitiá ovantes occurrerent, juniorum nemo obviam processit; quod filium adolescentem , fortissime adversus imperium suum præliatum, securi percussisset. Miserti ita sunt equalis nimis aspere puniti (21). — Virilis item prudentiæ et taciturnitatis clarum exemplum nobis servavit Gellius (22), quod optime ostendit ingenium adolescentium Romanorum. Mos antea senatoribus Rome fuit in curiam cum prætextatis filiis introire. Cum in senatu res major quæpiam consultata, eaque in diem . posterum prolata est; placuitque ut hanc rem, super qua trac- tavissent, ne "quis enuntiaret prius, quam decreta essel: mater Papirii pueri, qui cum parente suo in Curiá fuerat, percontatur filium, quidnam in senatu Patres egissent. Puer respondit tacen- dum. esse, neque id dici licere. Mulier fit audiendi cupidior. Secretum rei et silentium pueri animum ejus ad inquirendum everberat. Quaerit igitur compressius violentiusque. Tum puer, matre urgente, lepidi atque festivi mendacii consilium capit : actum in senatu dixit, utrum videretur utilius exque republ. esse, unusne ut duas uxores haberet, an ut una apud duos nupta esset. Hoc illa ut audivit, animo compavescit: domo trepidans egreditur: ad ceteras matronas defert quod audierat. Perveniunt ad senatum posterá die matrum familias caterva: lacrimantes atque obsecrantes orant, una potius ut duobus nupta fieret, quam ut uni duæ. Senatores ingredientes in curiam, quæ illa mulierum intemperies, et quid sibi postulatio isthæc vellet, mi- rabantur. Puer Papirius in medium Curiæ progressus, quid mater audire institisset, quid ipse matri dixisset, rem, sicuti fuerat, de- narrat. Senatus, fidem atque ingenium pueri deosculatus, consul- tum facit, uti posthac pueri cum patribus in Curiam ne introéant, preter ille unus Papirius: eique puero postea cognomentum , honoris gratia, inditum Praetextatus: ob loquendi tacendique in ætate prætextæ prudentiam. (21) V. Max. IX. 3. 4. cf. un VIL VIH. 12. .. (22) I. 25. idem refert Macrobius Saturn. I. 6. ! » Ga ES ere pot (75 )—— Us" CAPUT | SECUNDUM. Éducationis „et Institutionis Puerorum j “apud . Romanos, conditio: inde a Bello Punico II. si osi Augusti tempora. + "l =- —— 0 ee m wur | OBSERVATIONES, IMPRIMIS DE MORUM ET FOEMINARUM TA .:. CONDITIONE, HACCE JETATE. | riani: auctores, qui in eo versati sunt, ut indagarent causas rerum commutationis, quas subiit Respublica Romana, non satis accurate de moribus egerunt, et plerumque a causis remotioribus civitatis lapsum explicant (a). Equidem vero, priore parte supe- rioris capitis, accuratius reip. conditionem ante Bellum Puni- cum ll. adumbrare studens,. tum alia , tum imprimis egregiam morum conditionem , hocce temporis spatio, memoravi. Hi enim procul dubio longe maximam vim in puerorum institutionem ha- buerunt, et in ipsius reip. florem et diuturnitatem. Horum igitur neglectus cum precipua causa fuerit neglecte educationis et la- befactatæ reip.; cæteris missis, de illis unice hocce paragrapho - (a) Ne Montesquivius quidem, meà sententià, moribus satis tribuit. Quamvis enim im causis indagandis auctæ Reip. Rom. ejusque lapsüs maximo judicio versatus sit, minus tamen accurate de moribus egit, et operis ejus caput X mihi brevius justo videtur. x 10 (749 agere constituimus, additis quibusdam de foeminarum atque ar- tium literarumque conditione, inde a Bello Punico altero usque ad Augusti tempora. ; Primo hic observandum videtur, multum omnino discrepare initia hujus etatis ab ejusdem fine. Durante enim Bello Punico II. Romani summo stabant fastigio, et universe optima reip, erat con- ditio eo tempore, quod inter Bellum Punicum 1I. et ITI. elapsum est. Priori autem bello, cum. ommes vires intendissent Romani , et in summo discrimine versaretur civitas, aliter fieri non potuit, quin omnia simul ad maturitatém quasi pervenirent, et eo perfectionis gradu adscenderent, a quo non nisi decidere possent. Semina fu- ture corruptele jam sparsa erant: radices sensim paullatimque agere coeperunt, et brevi ad plantam succreverunt, quz erui nullo modo potuit. Romani cum dominandi studiosi essent, ad hoc usque tempus bella tantum gesserant, ut huic studio obseque- rentur ven eateria gonribap impara mpplebent: dua qx ji Ramp percipere. Nunc vero Bellum Punicum II. excepit bellum cum Philippo, Macedonis» Rege, quem ad tributum solvendum coëge- runt. Mox adorti sunt. Antiochum et Perseum, quos etiam ad durissimas præstandas cónditiones adduxerunt: tandem injustis- simum Bellum Punicum THI. ad finem perduxerunt, et, Corintho dirutá, Grecia in Provincie formam redacta est. Antequam ad cætéra pergamus, primum videamus de vi horum bellorum in mores et cultum Romanorum. ‘1 ANIR P CRIME Post Bellum Punicum 11. tota Rómanorum vivendi ratio immutata est. Romani enim nobiliores posthoc tempus ex agris magis magisque Romam migrarunt, ut ibi divitiarum fructibus fruerentur. Nam bella, quz in Asid gesserant, preterquam quod magnificentice stu- dium et auri cupido in animos induxerant, simul divitias in ci- vitatem intulerant, quibus desideria sua explere possent Romani, et simul splendidiorem vitam agere. lta victoriá Manlianá multa antea Romanis incognita in usum venerunt, qua omnia valebant ád emolliendos mores. lta e, g. memorie proditum est, ab. hoc inde tempore coquos, vile antea et ignobile servorum genus, Re. ee De 4 (75) - summo: pretio habitos fuisse (1). Vehementer etiam: nocuit victo- ria de Perseo reportata; quse tantam pecunie vim in urbem intulit , ut cives omni tributo liberarentur (2) , et supellex pretiosa in usum veniret (5). Vitia hæcce ante ‘hoc tempus jam :adeo: conspieua füerant , ut leges iis opponere necessarium evasisset. lta médio Bello Punico 11. léx Oppia promulgata est, quc argenti modum in corporis cultu definiebat, et vehiculorum usum , nisi in sacris officiis et extra urbem , interdicebat (4). Ipse vero P. Scipio Æmi- lianus (Major) majoris luxüs et liberalitatis exemplum dedit, ita ut sensim sensimque mutatio in vwitá domesticá obtineret, et queque victoria movas divitias, et simul; nova corruptelæ 'séfüina afferret (5). Fuere: tamen , preter Catonem, alii etiammunc in civitate viri, qui sese vitiis opponerent, Ha etiam. senatus inva- lescentem luxuriam coércere conatus est legé Orchi& (6), lege Faunit et lege. Didié.sumptuari4 (7). — Et licet leges istæ proprie contra ditiores tantum. condite sint , et corruptelee labes nondum ad inferioris classis homines: pervenerit; tamien constat, quod etiam plurimis exemplis ex historiá omnium temporum probatur, ex mu- tatis. nobilitim. moribus. profluere cæterorum civium corruptelam. Assentimur igitur Ciceroni dicenti: » Ego nobilium vitá, victuque mutato , mores. mutari. civitatum puto, Quo perniciosius de rep, merentur, vitiosi principes, .quod non solum vitia concipiunt ipsi , sedi ea. infundant sin» civitatem : neque solum obsunt , quod ipsi corrumpuntur, sed etiam quod corrumpunt , plusque exemplo quam. peccato nocent" (8). —. Cumque ita corrupti essent. cives , respublica $tare diutius non poterat. Vigebant enim ans tique civitates civium. æqualitate. Cum sero amor divitiarum et. ma- gnificentiæ studium in iis invalescerent, proveniebant , qui maxime a ceteris ikiii se fire did quique ita: divitiis. aliis præ- MiB A ov vow. r3 gi (1).Plin. Æ. N. XIII 1. XXXVIL x. Liv. XXXIX. 9. (2) Cic: De 0, e. Y. 22. (5) A. Gellius XXII. 23. (4) Liv. XXVI. 56. XXXIV, x. et citus Ænnal. II. 55. (5) Qua de re classicus locus exstat apud Pum Phars. 1. v. 160 se T 6) Macrob. Saturn. ll. 17. (7) 1d. L c. c. 15. (8) De Legg. Hl à ( 76 ) cellentes, æqualitatem frangerent et amicitiæ vinculum , quo antea omnes conjungebantur. Preterea cum alienis divitiis peregrino- rum morum studium in civitatem inductum est. Qui enim per tam longum temporis spatium apud exteros versabantur, sensim paullatimque severioribus patrie moribus. valedixerunt , et. Asiati- corum luxui sensim sensimque assuefacti sunt: ita ut cum Romam redirent, novam prorsus vivendi rationem instituerent, et antiquam istam. simplicitatem. despicerent. Nihil enim adeo rebus publ. an- tiquis nocuit, quam contemtus tum antiquarum institutionum uni- verse, ium imprimis morum vetustorum. : í : Duo. ergo .hecce , æqualitas, rupta et antiquorum institutorum ESANA: e civitatis principium corruperunt ; et remp. perdiderunt: sed antequam ad istam xaraspoDy veniamus, EDI de iis, quae eo conduxerunt, videamus. . Magno civitatis emolumento factum est, ut ante Bellum painin IL: tam lente victorias reportaverint Romani (9). » Secundæ enim rés’ »: sapientium. animos fatigant" (10); sed moderata belli fortuna. (quse. nonnumquam etiam adversa fuit) magnopere iis profuit: nam vitiis indulgendi opportunitas et facultas simul civibus déerat, omni semper animo intenti esse debebant reip. conservandæ et augenda. Nunc vero tantá celeritate ingentes victorias reportarunt , et tantá facilitate, ut superbia eos inflarit, et cum superbiá alia vitia, quæ cum eå fere conjuncta” esse solent, confidentia, par- . varum rerum contemtus et desidia eorum animos occuparint, Aliud quid accedit, sc. cum antea difficillimum esset in tanto excellentium virorum. numero præ ceteris eminere, nunc cum laboris contemtus et luxurie amór animi vim atque tvépye/my destruxissent, pauci illi, qui resisterent illecebris vitiorum, et bo- narum rérum studio toti se dicarent, facile ad principatum per- venire poterant: ita ut hocce modo optimam opportunitatem ha- buerint ambitiosi et rerum novarum studiosi summam rerum in se traducendi, (9) Rollin, préface. p. LXIV. (10) Sallust. B. C. c. 11. in fin, T" ÁAcAÁ (7) . Bellum Punicum III. gravissime nocuit (5). Romanis non extrinse- cus mala imminebant, sed: » ipsa nocuit moles ,” et ipsius imperii habitus atque ratio interna ei obfuit: » cuncta maria, terræque ».patebant: fortuna sævire ac miscere omnia coepit , qui labores , »- pericula, dubias atque asperas res facile toleraverant, iis otium, » diviti, optandæ aliis, oneri miseriæque fuere" (11). Nec minus nocuere divitis , quas e Græciâ, imprimis ex Corinthi excidio, secum. asportarunt Romani. Simul enim cum Grecorum cultu, artibus et litteris eorum mores assumserunt, et cum non pede- tentim, sed uno quasi temporis momento exculti sint, non potuit non cultus hicce. iis nocere. Jam videamus, quomodo hæcce op- portunitatem præbuerint rerum commutationi, que obtinuit sub finem :etatis nostre. l , Bici Tendebant fere antique respublicæ vel in democratiam , vel in oligarchiam (12). scil. in quacumque civitate antiquá habebantur et. populi concio et senatus patriciorum. Uterque autem majorem potentiam acquirere gestiébat: unde factum, ut gravissimæ con- tentiones existerent inter Plebem et Patricios. Uterque enim ordo in alterum dominandi erat studiosus, et ipse jugi impatiens: quocirca ex eo imprimis cavebat quisque, ne ejus jura sibi vin- dicaret alter: unde factum , ut equilibrium: semper obtineret inter potentiam Patriciorum et Plebis. Cum vero divitiæ et corrupti mores in civitate Romana id effecissent, ut Plebeji (qui pauperio- res fere erant quam Patricii) studiis suis et luxui obsequi cu- “pientes (c) , ditioribus indigerent, et brevi toti ab iis penderent; inde factum est, ut equilibrium. disruptum sit, et major potentia ~ ARNT Re EUS gu 2s Fr ; » a ) là. ibid, c. 204: ,,; (12) Cf. Montesquieu, Espr. de loix , liv. 8. ch. 2. iO) » Sublatà imperii z:mulà, non gradu, sed precipiti cursu , a virtute , » descitum, ad vitia transcursum.” #ellej. Patere. Y 2. (e); Hus etiam referri posset , quod. illud, quod nos vocare solemus, Æsprit de Corps, hocce tempore eos conjungere cessavit. Plebeji sc. non vehementer illo tenebantur amore ordinis sui, quo antea, Verissime dixit Montesquiyius > » La tyrannie d'un prince ne met pas un état plus prés de sa ruine que Pin- » différence pu le bien commun n'y. met une république." Gr. et Déc. des Rom; o ldque si de totå rép. verum sit, quidni de singulis partibus verum esset { | ( 78) penes Patricios fuerit; qui ita ambitionis studio indulgentes , quavis ratione in pauperiores sævire coeperunt, et quoquomodo eos premere. lta cum- agrorum possessio. maximá parte penes ditiores esset, et pauperes gravi ære alieno premerentur , Gracchi, ad Tribunatum Plebis evecti, antiquam. æqualitatem restituere conati sunt, et, nimid senatüs auctoritate rescissá, Plebem in an- liquam dignitatem restituere, Sed uterque ordo probavit remp., quæ vere ita vocari possit, interiisse. Antiquitus enim, quamvis contentiones haberentur summæ inter Senatum et Plebem, nul. lum tamen malum inde oriebatur, nec unquam civium sanguis in istiusmodi rixá profusus est: nunc. vero patres, dignitatis suæ, sanctitatis muneris Tribuni Plebis obliti, immemores magne viri | virtutis, non puduit civem interficere. Plebeji contra causidicum non tantum deseruerunt, sed sponte quasi collum obtulerunt jugo a Patriciis iis imposito, üonnpido Gracchorum. hæcce cædes bellis. civilibus. opportunitatem præ- buit. Nam licet superiores viderentur. Patricii, populi partes (d) ad breve tempus oppressæ potius erant, quam omnino exstinctæ : » Serpit deinde res, que proclivius. ad perniciem, cum semel » coepit, labitur," ut eleganter dixit Cicero de eádem. seditione agens (15). Plebs novum ducem Marium nacta est, qui maxima patrie damna intulit, quique tandem Patriciorum factioni, cui præerat Sylla, cedere debuit. Ex disrupto: igitur in civitate æqui- librio tyrannis orta est. Etenim nec Marius, neque Sylla factionis suc curabat victoriam, sed suam quisque spectabat auctorita- tem (14), et sibi tyrannidem quærebat, hic per Optimates , ille per Plebem. Jure ergo merito de bellis civilibus earumque se- quelis dixit Cicero : » Omnia sunt misera in bellis civilibus: quee (15) In Zaelio c. 12. (14) Sallust. B. C. c. 38: (d) Partes dico; nam adeo misera evaserat reip. conditio, ut qui fratrum iustar conjuncti esse debuissent, se invicem dilacerarent: » loc deerat unum » Populi Romani malis, jam ut ipse intra se parricidiale bellum domi stringe- » ret, ut in Urbe. medià ac foro, quasi harena, cives cum civibus suis face » tiatorio more concurrerent." Flor. IT. 21. agii ; : ( 79) » majores nostri ne semcl quidem. nostra etas sepe jam. sensit; » sed miserius nihil, quam ipsa victoria : quæ etiamsi ad meliores; » venit, tamen. eos ipsos ferociores impotentioresque reddit; ut » etiamsi maturá tales non sint, necessitate esse cogantur. Multa » enim victori, eorum arbitrio, per quos vicit, etiam invito , fa- » cienda sunt" (15). Et hujus dicti veritatem satis probavit et Marii et Syllæ dominatio, qua omnia divina et humana violata suut (16). Marius imprimis, legibus spretis, infimis et vilissimis hominibus summos magistratus deferebat , ut remp. subverterent et effrenatæ niultitudini quævis et nobiliorüm et ditiorum capita possessionesque concederent. Quamvis vero post Syllam resp. an- tiquam formam assumsisse videretur, et major ordo rebus inesset, misera tamen erat reip. conditio, pravissimi mores et magis ma- gisque ad interitum vergebat civitas. Verbo, tempore Ciceronis virtutes: civiles interierant, quibus Romani ad tantum glorie fastigium. pervenerant (17). Et: » pro pudore, pro abstinentid, » pro virtüte, pro audaciá, largitio , avaritia, vigebant" (18); ita ut aliter fieri.non potuerit, quin multi idem facere tentarént, quod nonnullis jam cesserat, ut sc. summam rerum ad se traheré stu- derent. Et talem" auctoritatem sibi vindicasse Cæsarem , historia docet, Romani vero jam adeo ad servitutem erant informati, apti fere: dixerim , : ut post interfectum "Céesarem, liberi nów esseüt Romani, neque tamen adesset tyrannus (19). : Quantam vero efficaciam habuerint bella ista civitia i in puerorum üistitutioded ; satis liquet; eamque admodum néglectam fuisse facile quisque sentit. “Sed cum eà de re mox nobis agendi locus, primum videamus de iis negotiis; versus quie dirigebatur educatio, quippe quibus ad summum honorem adscendere possent homines. — Supra vidimus ante Bellüm Punicum 1I. agriculturam et bellum maximo loco habita fuisse, et maximi factos esse qui hisce rebus excellerent. Postea vero alia obtinuit ratio, cum homines, FR (15) Ep#ad Div. IV.. 9. (16).Cf. Montesquieu, Gr. et, Dec: €, 11. Mr Cf.. Cicero. pro Coelio. c.. 16 seqq. 18) Sallust, 2./C c. 5. 19) Cf. Montesq. ll. c. 12. unt. ( 8o ) relicto, in urbem. migraverant. Tum enim agricultura primum in desuetudinem, postea in. contemtum abiit; ita ut patres familias, falce et aratro relictis, intra murum correpserint , etin circis potius ac theatris sederent, quam in segetibus et vinetis manus moverent (20). Quod ad res militares attinet, a Mario primum et mox a Cesare , tota fere militiæ ratio immutata est: quod pro- bat Salmasius (21). Primis temporibus ex infimá civium classe nulli milites legebantur, nisi summá necessitate urgente (22). Marius vero milites scripsit, non more majorum, neque ex clas- sibus, sed uti cujusque libido erat, capite censos plerosque (25); quod certe non eo valuit, ut studium militandi augeretür, sed contra eum eífectum habuit, ut militia contemneretur. Milites autem magis ad unam alteramve factionem pertinebant, et tyran- nidis potius satellites erant, quam patrie propugnatores haberen- iur. Illud enim jus quod antea penes paucos fuerat, nunc ad exteros et viles homines transiit. Sed hzc non valent de tempó- ribus ante Marium: et universe observandum videtur, Romanos , nunquam proprie bellum et res militares sprevisse, cum náturá ipsi suá ad hæcce negotia ferrentur. Quare Cicero expresse docet , preter eloquentiam, peritiam circa res militares ad summos in civitate honores adducere. Exponit igitur quenam fuerint negotia , quæ suo tempore ad dignitates adducerent cives, hisce verbis: » Duæ sunt artes, inquit, qua possunt locare homines in amplis- » simo gradu dignitatis, una imperatoris, altera oratoris boni, » ab hoc enim pacis ornamenta retinentur, ab illo belli pericula » repelluntur" (25*). Sed cum mirum alicui videri possit tantum tribuisse Ciceronem oratori, quid proprie fuerit eloquentia in civitatibus antiquis , quousque tetenderit oratoris munus , sequenH. paragrapho exponere in animo habemus. Primum tamen videndum de foeminarum conditione et universa vitæ domesticæ habitu, hacce state. — Post bella punica (20) Columella in prae (2 1) De Milit. Rom. p. X. Antiq. Rom. Graec. (22) Gel. XVI. 10. (23). Id. 1l. Sallust. B. J. c. 66. (25*) Pro Murená c. 14. (81) mtroductæ in urbem divitiæ et major cultus id effecerünt, út Græ- corum: artibus maximopere delectarentur foœmifæ, et eórnimdem. doctriiiis ingeniumr suum ad omnem elegantiam ‘et cultum “come ponerent. Et hoc quidem tempore ad summum fastigium pervez nerant: ingenii enim cultu non minus, quam morüm probitate conspicuæ erant. Uterque autem sexus cum a rebus serioribus otio et vitæ sociali indulgere incipit, major obtinet familiaritas : bomines. magis secum invicem vivere incipiunt, et sæpius rebus jocosis, et que animum remittunt ;' sese tradere solent. Istiusmodi ‘coins fœminis imprimis placere solet. Cum aliis versari amant: confabulatione, ludo, aliisque similibus rebus delectan- tur. (24)- Séd non raro fit, ut nimis indulgeant studio isti socie- tatis, ita ut res domesticas parum curent: unde gravissima exo- riuntur mala, imprimis: liberorum educationis. neglectus ; quod apud Romanos etiam obtinuit. Foeming enim: magis magisque elucere cupientes, ingenium exornare studebant, ét literarum stu- dio atque peritid inclarescere. Virtutes non unice sufliciebant, quibus per sex sæcula ornate fuerant, sed ingenio præcellere debebant. Ünde factum est, ut celebritatem quandam nancisce- rentur nonnullae foeminz : quie, ut celebritatem hancce tueren- tür, necessaria omittere debebant. Et quis dubitare posset, an iste rem familiarem neglexerint? (25). Bellorum autem civilium tempore imprimis fominæ multo majore libertate use sunt, neque ab iis, quz dedecori olim fuissent matronæ Romance, nunc ab- ^ stinere necesse ductum est (26). Cumque antea legibus foœminæ ;quam maxime intra domi parietes continerentur, et interdictum iis esset frequens cum viris commercium, unde factum est, ut modestid et temperantiá excellerent; nunc vero semel superatá illà timiditate et verecundiá, quæ eas retinebant, ad protervita- . tem et licentiam proruebant, ut sensim ita sensimque omnibus (re (24) CÈ Millar, Distinct, of Banks in Boc. c. A. sect. 6. im pr. p. 96. et ibid. sect. 5. p. 82 seqq. (25) Thomas, Essai sur les Femmes, t. A p. 208. (26) Vid. Severus Cacina apud Tacit. Annal, III, 35. » Qui Oppius quondam, etc. 11 (82) vitiis indulserint, et gravissime ita nocuerint toti reip. filiisque , qui iis obtemperarent (27), et universe haud parum contulerint ad. mores corrumpendos (28). — Jam præterlapsa erant illa tempora; quibus »animi virorum. et foeminarum vigebant in civitate" (29) . jam plereque mulieres, » sic luxu et inertiá diffluebant, ut ne ò lanificii quidem curam suscipere dignarentur, sed domo seden- » tes confectas vestes fastidio haberent" (50). Jam fominæ accu- sabantur. de » libidinibus, amoribus, adulteriis, Bajis, actis, con- » viviis, commessationibus, cantu, symphoniis, navigiis" (51), ceterisque similibus, et sese. maritorum potestati subtrahere co- nate sunt (52). lta ut necessario hæcce foeminarum morum cor- ruptela multum addere debuerit corruptioni, quo jam obtinebat. Audiamus Senecam, » Padorem rei tollit multitudo peccantium , » inquit, et desinit esse probri loco commune maledictum. Num- » quid jam. ulla repudio erubescit, postquam illustres. quædam | » ac nobiles fominæ non consulum numero, sed maritorum annos » suos computant, et exeunt matrimonii causa, nubunt repudii" (55). Nec injuria Cato patrie suc fatum deplorat, cum. perditos mores popularium suorum respicit (54).. et comparat artes, quibus ad tantam potentiam pervenerint majores sui (55), cum trisü condi- tione civitatis suo tempore — Tanta igitur foeminarum fuit vis in mores civium, et ita vita domestica corrupta est: omnia studia in voluptates et delicias collocata sunt. Desiit operibus intenta, civis patrie utilis esse, matrona Romana. Ad hoc usque tempus in offüciis domesticis sedulo. curandis. foeminea gloria posita fuerat, nunc vero. gloria ista, contemta jacebat. Uxor officia erga maritum negligebat, maternam.curam omittebat, Maritus, qui et ipse cor- ruptus erat, sua parum curans, ad quævis alia potius, quam ad res domesticas, animum attendebat, ut ita liberi a parentibus (27) De Sassià, Cluentii matre ejusque auctoritate in filium, vid. Cic. pro Cluent. c. 5 seqq. … (28) Vid. Seneca De Benef. Wl. 16. . (29) Val, Max. IV. 4. 9. 30) Columell. c. 127 sub fin? * (51) Cic. pro Celio, c. 15: (32) Id. pro Miel; c. 12. cf. pro Caecin. c. 25. (53) De Benef. HI. 16. (34) Ap. Sallust. B. C. c. 52. ^ (35) Cf. Cic. pro Rose. Amer, c. 18. A n E "gas diccns c^ c um (85) vilieti; pessime edücarentur , et numquam rectá vit —— vel eito ab eå recederent. N3 ^ Superest, ut de Literarum conditione Add. De pecaitatihs vero Literarum generibus agere, cum majoris &mbitüs sit negotium, quam quod 'paucis verbis absolvi posset; observationes tantum quasdam hie proponendæ érunt, unde effici possit Literarum vis in juventutis institutionem: de eloquentiá autem uberius: disse- rendi erit locus sequenti paragrapho. Litteræ apud. Romanos excoli coeperunt inde a bellis punicis: imprimis vero ab illo témporé, quo primum Grecis innotuerunt. Crates Mallotes, àb Attalo, Pergami rege; A. U. 586 legatus ad senatum missas, primutri' studitm Grammatices in urbem intulit, et Romanis fuit exemplant ad imitandum (56). Anno vero 598 U. C. Carneades Académicus , Diogenes. Stoicus et Critolaus Pe- ripatetious Romam ab Atheniensibus missi sunt, et nobiles ĵ juvenes, qui undique ad eos audiendos éonfluebant, Græ&éas disciplinas, eloquentiam maxime, et philosophiam , docuerunt. Per Grecos igitur factum est, ut Romani existerént, qui cum ipsis Grecis comparari mererentur. Ex hac enim Grecorum consuetudine ex- stitit uterque Scipio, C. Lelius, L. Furius aliique, qui non tantum glorià clari, vel auetoritate graves erant, sed étiam hu- manitate politi (57). Greci tamen non anté Béllam Punicum 1I. publice docuisse videntur: et post hocce bellum demum Rome patwerunt Rhetorum, Grammaticorum et Philosophorum schol, et nobiles Romani secum habebant magistros Grecos, qui ad ma- jorem humanitatem et urbanitatem eos componerent. Lingua, quie antea rustica et rudis fuerat, sensim politior et gratior facta est: atque ita jam Ennii ætate mitius quoddam splendidiusque dicendi genus exstitit (58). . Et eá in causå, ab hoc inde tempore, distincta est educatio puerorum e Patriciis parentibus et Plebejis vim: quod hi NC loquendi morem servarunt, illi con- 6 etonius De Illustrib. Gramm, c. 3. 57) Cic. De Orat. Il. 57. Mc à rut. c» 20 20. eu. : " (84 ) | tra pure et eleganter loqui didicerint, Quod sane magno eloquentiæ emolumento accidit. Nam magni interest, quos quisque laudiat quotidie domi, quibuscum loqüatur a puero, quemadsiodum patres, pædagogi; matres etiam loquantur (59). Multi Grammatiei et Rhetores, quos recenset Suetonius (40), -celebritatem . nacti sunt, et Literarum studium adeo increvit, ut pretia grammaticorum imm psa, eorumque mercedes permagne fuerint. Gratia. autem que artis adeo increvit, ut ne clarissimi quidem viri absti- nuerint, quominus et ipsi aliquid de e4 scriberent : utque tem- poribus quibusdam. supra xx celebres. scholæ fuisse in urbe tra- dantur (41). Magnoque. studio hominibus ‘injecto,, magna - etiam professorum ac doctorum profluxit copia, adeoque floruit,. ut nonnulli ex infimá fortuná in ordinem senatorium atque ad sum- mos honores. processerint (42). llli autem grammatici non literarum initia docebant, aut syntaxeos, quæ, dicitur, disciplinam. ( hoc enim ad grammatistas pertinebat), sed per omnes elegantiorum literarum partes libere vagabantur, et cum publice discipulis suis . Scriptores interpretabantur, tum privatim :eos doctissimis .com- mentariis ilustrabant, atque vera a falsis discernebant. | Inde sponte patet, istiusmodi scholas maximam vim in lingue purita- tem atque elegantiam habuisse, et totam hancce magis magisque ad Grecorum exemplum informatam esse: quorum scripta Ro- manis adeo placebant; ut nemo fere cultior iis non operam daret. Tandem apud Romanos illud obtinuit, ut studium. pure, apte et suaviter dicendi novum quasi colorem sermoni conciliaverit, quo reliqui Latini, Rome non degentes, destituti essent, quod urbani- tatem vocarunt: cujus vocis eadem apud Romanos vis fuit, quam apud. Grecos Jtticismi (45). =: - 1 [6 8H Eodem temporé Rom: exstiterunt Poëtæ , quorum ope linguæ non parum excoli solent et locupletari. Nam etiamsi sub finem prime ætatis poésis meliore jam loco haberi coepta sit, neque (59) 1d. ll. c. 58. et De Orat. ll 12. (4o) Vid. ll. c. 2 et 3. et De. Clar. Rhet. init. ^ (4i) Id. De Zil. ‘Gramm. c. 5. ^ (42) Id. De Clar, Rhet. c. 1. p. 974. ed. Oudendorp. (43) Cf. Cic. De Orat. HI. 2. (85) Livius Andronicus tamen, neque Nævius cum Ennio comparandi erant (44). Hune plures secuti sunt: ita ut post Bellum Puni- cum ll, poësis-apud Romanos maximo pretio haberetur (45). Sed ne plura de poësi dicam, facit locus classicus apud Horatium (46); | eamque hacce ætate summum fastigium. attigisse satis declarat "ingens ille- excellentium poëtarum, numerus, quorum fama et scripta ad nos pervenerunt, — Et historiam conscribendo. immor- talem laudem sibi nactos esse Romanos nemo nescit. Historici renim , qui hocce temporis spatio exstiterunt, tales fuerunt, ut merito referantur inter ornamenta aurei hujus seculi Literarum Latinarum. Jurisprudentia etiam hacce etate floruit: qua de re si forte "quisquam dubitet, Catonis, Sempronii, Coruncanii, Crassi, Scævo- larum, Bruti, Manilii, Ciceronis nomina retulisse sufficiet (47). Philosophiz studium a nobili illà. philosophorum legatione, de qua modo vidimus, repetendum est. Nam licet sapientie studium veteribus > Romanis inesset, dnte Lælii ætatem et Scipionis non reperiebat Cicero, quos appellare posset nominatim (48). Plerique Romani initio secuti videntur sectam Stoicam, quam profitebatur "Diogenes. Ciceronis ælate multi sequebantur Academiam , quales _ fuere Lucullus, Cotta, Varro, Brutus et alii.. Huic etiam i secte addictus erat Cicéro. Floruit etiam philosophia Epicurea, ejusque sectatores totam Italiam occupabant. Eorum autem, qui. eam Gi- ceronis tempore secuti sunt, re HE fuerunt Lueretius, Atticus, Torquatus et Velleius. l *(44) Dé Ennii meritis vid. Horatius Ep. ad Tit. v. 56. cf. Cic. in Brat. c. 18. et Orat..c. 514:1. (45) Vid. notus ille. versiculus ap. Gellium: XVII, 21..De poëtis cf. Harles, Zntrod. ad Mist; Liter. Rom. (46) Epist. M. 1. v. 158 seqq. (47) De Jetis hnjus ætatis vid. E Mo ; Hist. Jurispr. 1. 2: €. 2. sect, 4. s: 17 seqq. et Harles I. P. 1. $22. p. 269 - 280. . (48) T. Q. IV. S. (86) $ IL PUERORUM .EDUCATIONIS ET INSTITUTIONIS RATIO |^" HACCE XTATE. Initia hujus ætatis plurimum differre ab ejusdem exitu, ex Supra dictis apparet: longeque adeo diversam fuisse institutionem, quam "acceperunt pueri sub Catone, ab illà, qua eruditi sunt sub. Cæ- sare, me etiam tacente, facile quisque videbit. Quare in utriusque conditione exponendá, in hacce ætate tempora quzdam , distin- guenda essent, que maxime sese distinguant a precedentibus ratione educationis. Hoc autem cum diutius immorari. coacti simus, multa leviter nobis erunt. adumbranda, plurima etiarn , quæ minoris sint momenti, mittenda. Parum enim satisfactum iri cen- semus virorum clarissimorum desiderio, si jejuná ratione enar- remus minima queque apud scriptores de educatione obvia. Præstare duximus, si de universo habitu educationis institutionis- que apud Romanos philosopharemur. Quare hic omittenda duxi- mus, quæ primo capite de utraque jam exposuimus, quaeque hacce ætate eadem, vel fere eadem, remanserint. De iis autem, que . majorem immutationem subierint, vel plane nova introducta. sint , uberius disserendum erit. | Duo potissimum tempora hic distinguenda videntur, tempus sc. quod ante Syllam, et quod inde a Sylla usque ad Augustum elap- sum. est. Post Bellum Punicum 11. omnia magis ad elegantiam sunt composita, uti supra vidimus: mores aliunde in civitatem introducti, antiquam liberorum instituendorum rationem multum . immutarunt, eamque magis ad cultum et decorum, ad externam quandam elegantiam retulerunt: antea unice bonum expetebant Romani, nunc pulchrum etiam requirebatur. Et universe obser- vare liceat, institutionem tunc optimam fuisse et ad pulchra move Ci ture (D quæque et magna homines adducere potuisse. Nam moram cor- ruptela, qua obtinuit, non misi sensim sensimque vim suam. in . educationem exserere coepit: ita tamen , ut post Bellum Punicum lH. jam multa introducta sint, quæ minus probanda videntur. lta e. ge foemine nonnumquam. rei familiaris et liberorum curam neglige- bant, ut ingenium ornarent suum, et litteris operam darent (1). Hoc vitium magis magisque frequens evasit, et immemores erant, vel parum curabant fœminæ poëtæ illud: à » Duvaik) yào cyh TE na) T) sappoveiy » KéAuso, Eire Y fjguxov uévem Jóu.” (2) Licet. initio hujus etatis eadem fuisse videantur exercitationum genera, quibus informabatur ætas puerilis et juvenilis , multa tamen aliunde in civitatem irrepserunt, quz præcipuis viris im- probanda videbantur. Ita Scipio Africanus Æmilianus ægerrime tulit, quod cum in ludum saltatorium ductus esset, ibi 5o fere pueros virginesque viderit, et in his unum puerum bullatunr (adeoque nobilem), petitoris filium, non minorem annis duo- decim , cum crotalis saltare (5). Quod ad ritus et caeremonias attinet, quos in puerorum natalibus observari supra vidimus, iidem illi remansisse videntur: nam omnia, quie ad sacra. pertine- rent, religiosissime: servabant Romani, impium ducentes in rebus Divinis quidquam innovare. Educatio autem puerilis non nidgnas commutationes subiit, nisi forte quod minus anxie a püeris re- moti sint, qui iis nocere possent: et, cum sæpius matres abessent, qui educationi præessent, non tantá curá ad liberorum mores animum attenderent. . Quo magis homines expoliuntur et cultu procedunt, eo magis patria potestas imminui solet. Pater enim, quo magis alios homi- nes frequentat, sensim sensimque ad aliorum mores sese com- ponit, non adeo omnia ad se referre solet: majori carztate erga consanguineos , imprimis erga liberos, ducitur, et non adeo pro- (a Sallust; B; C. c. 25. Horat. Od. WI. 6. et Nitsth, l. 5. sect, 2 lG 16. (2) Eurip. Merael. v, 477. (5) Macrob, Saturn. H. 10, (88) pénsus est ad jus suum in eos exercendum. Ab alterá parte liberi :iajóri libertate fruuntur: non unice a patre pendent, nec hujus vivendi genus sequuntur, sed quisque ad illa negotia potissimum. sese applicat, ad que naturá suá ducitur: domum paternam de-i - serit, alis parere solet, ad aliorum mores informatur: qua omnia eo valent, ut filius paterná auctoritate excidat (4). — Idem apud Romanos obtinuit." Patres filiis majorem libertatem concede- bant, ab antiquá. in eos severitate remittebant, et familiariter magis cum iis degebant (a). Et universe hacce state obtinuit, ut majores natu multo magis cum ietate minoribus versarentur, quam antea. Ita Cato Uticensis puer cum aliis puerulis intererat festo, quod quidam ex gente suâ state jam provectior, natali suo die, celebrabat: ibique pueri et adolescentes commixti ludebant (5). Caeterum hoc constat, et educationem. et institutionem ante Syllæ tempora recte sese habuisse, et parentes id presertim egisse, ut filii imbuerentur artibus et scientiis, que a Grecis ad Romanos transierant. Et universe maximá diligentiá liberos curarunt, quod de Æmilio Paulo v. g. et de Catone constat. llle enim, teste Plutarcho (6), ®rAoTexyTaTos omnium Romanorum erat, et nullá impediente re publica, semper aderat filiorum suorum exer- citationibus. Nec tantum eos institui curavit disciplinis patriis , verum etiam majori sumtu doctrinis Graecis: et præterquam quod grammatici, rhetores et sophistæ eos litteras docerent, voluit @) Cf. Millar ll. c. 2. sect. 2. p. 129 - 155. (5) Plut. in vit. $ 2. t. 7. p. 150. Ed. m. Plura similia negotia in vitis suis refert Plutarchus: qua quamvis rimo adspectu nullius videantur momenti, tamen minime sunt negligenda. Et icet cæterorum historicorum , Livii, Taciti, Flori aliorumque laudibus nil de- traham, eà in causà tamen Plutarcho postponendi sunt, quod hic fere adhibue- rit, que in quaque gente servarentur scripta, sive commentarios, quibus me- mori? prodita erant, quecumque hujus gentis viri , qui celebritatem nacti essent, memorabilia vel fecissent vel dixissent: unde ex Plutarcho optime cognoscimus antiquorum Romanorum res domesticas, quibus commentaris destituti fuisse videntur ceteri historici. (6) In vità $ 6. in fin. t. 5. p. 55. (a) Cato Major dicere solebat, eos qui uxores aut liberos verberarent , in saric- tissima negotia manus inferre. Plut. in vit. $ 20. t. 9. p. 274. (89) etiam ut sculptores, pictores, homines qui equos regerent, ove- natores, et qui feras caperent, iis adessent. Cato vero , ubi ei filius natus ésset, quavis statim megotia relinquebat ( publicis .tantüm exceptis) , nt conjugi: adesset, quum puerum lavaret, eumque fas- ciis involveret. Ipsa enim filium nutriebat, et sepe mammam filiis servorum dabat, ut hi fratrum instar filium diligerent, quippe qui eodem lacte nutriti. Et cum eo pervenisset filius, ut rationis capax esset, ipse eum litteras docuit, licet servum haberet Chi- lonem , moribus sese commendantem, et probabilem grammaticum, qui. multos: præterea nobilium | filios instituebat.. Nolebat. enim (ut ipse dicebat). filium. opprobriis a servo peti, eumque. aures pueri vellere, si tardior esset in discendo: et ferre non poterat filium servo debere quidquid. in. disciplinis profecisset; sed ipee. ei præfuit Literator (ypauarishe), ipse juris magister, et. ipse ei prefectus: exercendo erat. Non tantum eum jacula mittere do- cebat, armatum pugnare et equo vehi, sed ad pigilationem , CTA XP mÜE mule )eum instituit, calorem et frigus perferre, atque natare. Historias ei ipse: conscripsit majoribus litteris, ut domesticá jam disciplinà antiquorum. peritiam contraheret. Impri- mis de eo cavebat, ne, puero Jh nates m auditu. diceret; ac si adesset virgo Vestalis (7).- ERLU Le Disciplina militaris ante Syllam. non doit est. Constat enim Scipionem Africanum (3) , cum '17 ætatis annum attigisset, in cas- tra profectum esse. Idem de: Catone Majore aflirmat C. Nepos (8*), ut alia exempla. tacéam : quin Plutarchus expresse dicit, juvenes in castris militare solitos fuisse, » ut aliquando imperatoriam - » dignitatem ` nancisci possent" (9. -Licet ex eodem. Plutarcho etiam appareat juventutem luxu jam emollitam fuisse, et alabore - aversam (10), atque eloquentiam (5) armis protulisse (11). Ita ut, lut. in Caton. Ma, à 225 vilicus me Pluirchek dodi: Duel phy D. P ar E VL ver sione Amyoti, t Pa. p. 103 et 104. (8*) M vit. c. 1. cf. Plut. in vit. t. 5i pe 24691 GO In Flaminio, $ 1. t. 4. p. 52. 10) Cato Maj. & t. 5. p. vota 251. — (11) M. Dvd P. (10) Cato Maj. $ (b) Quam ob causam de Fabio Maximo memorie» prodidit Plutarchus: » eum 12 (^90 ) teste Plutarcho (12), Marius magis educationem militarem; quant civilem» habuerit. Post Bellum Punieum lll. patricii et equites militiam ‘detrectabant , et privata institutio apud nobiliores in ma- jori honore habebatur. Ex postremo hocce factum est , ut pæda- gogi spe libertatis incitati vulgo aút Lom dera laudatores. CG), aut sæpe corruptores essent. NH € Liberorum. autem cura et educatio post Syllam servis relicta: est, et magis magisque adolescentes neglecti sunt (15). Etiamsi juvenes optimá essent indole; quid ex iis. boni sperari. atque effici! poterat, qui in' patris dd ink sic vixerant, ut nullum un» quam pudieum neque sobrium convivium viderent? Qui in epulis quotidianis, adultá etate, semper inter impudicas mulieres et in- temperantes viros versarentur, nihil unquam a patre audirent, quo prudentiores aut meliores fierent? Nam verum quidem est, Epicuri sectam, qua maximopere liocce: tempore Romanis. placebat. (14) , noxios habuisse affectus, quia cives a reip. administratione avoce- bat, et amorem ita patrie minuebat: qui merito in antiquis. rebuspubl. prima virtus esse habebatur (15); sed magis. etiam vitia parentum, Quare. Cicero jure Metello, qui filium male edu- caverat , exprobrat : » hisce in rebus non solum filio, verum etian » reip. fecisti i injuriam ; susceperas enim liberos non solum. tibi, » sed etiam patrie + qui non modo tibi voluptati, sed etiam qui » aliquando usui reip. esse possent. Eos instituere atque erudire » ad majorum intituta atque civitatis disciplinam , non ad. tuas » turpitudines debuisti, see ex inerti. atqne MR DFE et. improbo ve :(12) In Mario; $ 2, 4; 4 144. et in comp. (15) Ct. i impr. Nitsch IL l. 5. sect. 2. $ 59. (14) ipio , Gr. et Déc. c. 10. (15) Cf. Cic. De Offic. L 17. et 45. »'et corpus exercitare solitum fuisse; et loquentem sese reddere studuisse”, cum eo a ceteris discreparet.- In: yita $ Me (c) Recte Plato: » «4Aa&, ioi», Onglor mat M miyéins 'adilator, issima bes- » tia et. magna, calamitas. Yn. Phaedr. 240. B. Vere item Plut. DeL Lib. Educ. Ci31 ^ Pré et 46. ( ed. Wyitenb.) » Genus hominum, inquit, adulatoribus pes-- y ülextius nullum est, neque quod; magis ac. inelerigs juvenes in paese. », præcipitet.? . Cor) » parente niatus- et prudens. et probus filius; haberet aliquid abs »:te resp. muneris ete.” (16). Et cum perditi adeo essent civium mores, merito ad amicos: scripsisse videtur Cicero : nullum reip. munus- afferri. posse majus. meliusve , quam. si cives liberos suos educarent (17). — Adolescentes nobiliores, ‘Ciceronis jam. tem- pore, infra se ésse: -Sæpe existimabant. ad claros. se let Sapientes viros conferre, quibuscum si frequentes essent, opinionem affe. rebant populo , se eorum fore similes, quos sibi ipsi delegissent ad imitandum (18). Séd nobilitate suá et majoribus freti (19) , sponte summos sibi existimabant. honores. delatum iri: aut majorem in- genii et glorie , quam animi :$ui.et patrie , curam habentes , sum- mam. ingenii rerumque gestarum laudem quaerebant, parum. sol- liciti, qua ratione. sui voti:fierent compotes: iidemque fere com- muni corruptelá . infecti, woluptatibus et luxurie dediti erant : quibus "ut .indulgerent, cre alieno se obruebant. Unde ut seali- quando .emergerent, rebus. continuo novis studebant, aut facile se iis adjungebant, qui remp. conturbare, et antiquam. civitatis "formam subvertere profitebantur:. quod exemplis Syllæ, Catilinz, Pompeji, Cesaris, Antonii aliorumque. satis comprobari possit. "Timiditatis -autem causa aut mollitiei a bello abstinebant, aut si sub uno alterove. duce. militarent , exercitibus. majori, erant. detri- mento, quam adjumento (20); , Olim i ingens fuit: copia. talium viro- vum. in Romand rep... quorum .cognita esset; virtus,- industria, felicitas in re militari: que cum esset; eorum non. modo saluti , sed etiani honori consulebatur. De. temporibus | vero suis audia- mus Gieeronem : » Quid.nunc vobis faciendum est , judices, : Znquit , ». studiis militaribus apud. juventutem. obsoletis: "hominibus autem ».ac summis ducibus partim etate , partim civitatis discordiis ac » reip. calamitate. consumtis? cum tot bella aut a nobis necessario » suscipiantur, aut subito, atque | improvisa nascantur? nonne et »-hominem. ipsum. ad ilahi feipi témpore, reservandum, et 6g- UM ÉMIS (6) in F'errem We 6. LA ?M. I. at Fan. 7359. : (18) Id. De Offic. HW. ï ? (ro) M. Plancio. c. 5." (20) Huüjus tei Ré - habentür apud Cæs. de Bell. Civ. I. 4o. et II. 955 ut alia taceam. (92) | » teros studio laudis ac virtutis inflammandos putatis?........ » Age vero, nunc inserite oculos in curiam, introspicite penitus » in omnes reip. partes: utrum videtis nihil posse accidere, ut » tales viri desiderandi sini? an, si acciderit, eorum hominum » copia populum Romanum abundare? etc." (21). Verbo, peritiæ "militaris, eloquentiæ , jurisperitiæ, quæ olim. ad primores in: ci- vitate pertinerent, splendor tota interiit (22). — Antea per inte- grum annüm versabantur juvenes in conspecta civium, ut sese iis commendarent; Ciceronis vero ætate, nisi mós ille plane. in desuetudinem abierit , adolescentes tamen: scepius post eges virilis officium in castra: proficiscebantur (23). Quamvis corrupta universe fuerit institutio, et a rect4 vià de- flexerit, illustria tamen nobis exempla servavit historia j juvenum, qui optimá fructi institutione , immortale nomen et per omnia secula duraturam famam sibi consecuti sunt. lta e. g. Sertorius a matre summá curá institutus, pluribus dotibus excelluit (24): idem de Octaviano constat, qui materná Atiæ discipliná doctus est (25). Eoque valuerit celeberrimæ Corneliæ cura, ut Gracchi » optimi essent Romanorum et ad virtutem potius viderentur » instituti, quam nati” (26). — Et universam Romane reip. his- toriam si consulamus , ingens sese nobis offert numerus virorum, qui et ingenii dotibus, et quarumvis rerum periti in admiratio- nem nos rapere solent. » Marcus Censorius Cato, iuquit: Quinc- » tilianus, idem orator, idem historie conditor, idem juris, idem » rerum rusticarum: peritissimus , inter tot operas militize, tantas » domi contentiones, rudi seculo, Litteras Græcas,. ætate jam » declinatá, didicit, ut esset hominibus documento, ea quoque » percipi posse, que senes — pag vet imo pene 2 Un Cic. pro Font, c. 15. cf. duy leg. Man. c. 10. et die, t pro Muraena, lacco , passim. (22) Vid. Cie. Brut. c. 6. De Offic. Il. 19. pro Coel. ^i ira et alibi passim. 25) Vid. id. pro Coelio. c. 5. ibique Graevius cf. Meierotto, Ueber sitten und. lebensart der Rôm, in versch. zeiten der rep. t. 1. 62 seqq. Ga) Plut. in Sertorio passim, (3) Dial. De Orat. c, 28. 126) Plut, in Gracch, $ à, t. 0. p» 2. (95) » omnia tradidit Varro? quod instrumentum dicendi Tullio de- » fait? quid plura? cum etiam Corn. Celsus, mediocri vir ingenio, » non solum de his omnibus conscripserit artibus, sed amplius » rei militaris, et rusticæ etiam, et medicinæ praecepta (d) reli- » querit? dignus vel ipso propogito , ut eum. hcisse omnia illa » credamus" (27). | Supra vidimus, hacce etate duas fuisse antes; qua collocarent ho- mines in amplissimo gradu dignitatis : alteram oratoris boni, alteram imperatoris. Primum videamus de imperatore. — Observemus primo loco, distinguendum esse militem ab imperatore. Superiore ætate vidimus, omnes cives fuisse milites, et in militiá maximam - operam, collocasse Romanos, atque universos facile eo pervenire potuisse, ut exercitibus preessent, cum bella fere et minoris essent momenti, et per brevius tempus durarent. Nunc vero Ro- mani bella gerere coeperunt cum exteris et remotioribus populis, qui tacticam (ut barbarâ hacce voce utar) habebant.. In ducibus ergo non fortitudo tantum requirebatur, sed alia majora , ut pari- bus viribus cum hostibus pugna committi posset. Post Bella punica imprimis facultas exercitibus imperandi in artem converti coepit, ad quam instituebatur juventus. Nam præter virtutes Imperatoris, qua erant labor in negotio, fortitudo in periculis, industria in agendo , celeritas. in conficiendo , consilium „in, providendo (28), preterquam , quod quis „virtutem, auctoritatem. et felicitatem. ha- bere deberet, ut exercitibus praeesse posset, etiam scientiam rei militaris habere debebat (29), quæ multis magnisque rebus .con- istabat. Nam artis imperatorie tria esse velut principia , dixit Poly bius: usum rerum.bellicarum ,. historiam et, notitiam . certarum rerum viá et ratione partam ; ad postremum principium refert cognitionem disciplinarum. mathematicarum , maxime autem. astrologiam et geo- metriam (50): quæ negotia majoris AUR ambirfa, quam ut inira ON) h O. XII. 11. p 1112. ( ed. Burmann. n Plinius H. N. VI, a cap. 16 - et Val. Max. passim. e Cic. pro Leg. Màn. c. n. (29) "i Ibid, c. 10. (50) Vid. Polyb, 1 ^ (d) Que hodie exstant. (94) paucorum annorum spatium earum scientia contrahi potuisset. Quare a pueritiá iis imbuebantur, qui ad gloriam militarem adspi- rarent. Eadem vero illa cum difficilius ‘etiam explicentur , ad, oratorem potius transeundum ‘esse censemus, et primo loco bre- viter videbimus de eo , quid proprie fuerit eloquentia antiqua , tum quousque patuerit, quonam ejusdem fuerint opportunitates, im- primis in republ. Romaná hacce state, enarrabimus, ut por videamus de ipsis oratoribus earumque institutione. | Ut antique eloquentiæ habitum atque rationem nobis "ante oculos ponamus, id imprimis agendum est, ut prorsus nos insi- nuemus in antiquum ævum, iis relictis, quse ad nostros mores, ‘nostraque instituta pertineant (51), quippe quæ toto ccelo diversa sunt áb agendi vivendique ratione, que in antiquis rebuspubl. obtinebant. Nam preterquam quod hodie nostre eloquentiæ non idem tribuatur honos, qui apud antiquos ipsi tribuebatur, op- portunitates fere desunt. Häbentur sane regiones, imprimis An- glia, ubi permulte sunt eloquentiz opportunitates, quz in patriá nostrá et per universam Europam sensim paullatimque existunt. Habemus certe eloquentiæ genus, Veteribus ignotum, et unum in paucis ad ejus gravitatem et majestatem. accomodatum , sacram dico eloquentiam. Sed quis non videt hasce eloquentiae oppórtu- nitates longe alias esse, quam qu: apud antiquos aderant? Ibi enim oratores exstiterunt ex ipsá civitatis constitutione ; lac per- suadendi commovendique studio .ad suam dignitatem increvit eloquentia. Apud Grecos et Romanos erat civilis, et cum civitatis libertate et patrie amore arctissime conjuncta. n "hodiernis nostris Regnis summa rerum non peues populum est, non omnia quie ad megótia publica pertinent in una éademque urbe pera- guntur, absunt comitia, concionesque populi: abest igitur stimu- lus ille, quo antiqui oratores incitari solebant, ut su4 facundia universum populum incitare aut sedare, res summi momenti efficere aut prohibere ,: JPN patriam vindicare, ipsamque liber- å didi 4 gi (91) Cf. Francius orát. de perfect. et consumm. Orat. Orat. 15.3 p. 158)et 5o. ` , Sí (95) tatem, tueri possent (e). Modo dixi istiusmodi fuisse antiquarum civitatum. constitutionem , ut ex ipsarum habitu eloquentia. existere. debuerit, quod jam probare conabor. Et primum attendamus, laudes, . quas: illi tribuerunt antiqui. 1n hac enim. celebrandä, tam multi! sunti; ut infinitum: sit colligere loca, quæ co pertiz neant (52). Audiamus — de vi "— efficaci pleana canentem: > l ooo» Zo ueluti magno: im pepulo cum saepe coorta est ss isp Seditio: saevitque animis ignobile vulgus ; . ,» Jamque faces et saxa, volant; furor arma ministrat .3» Tum, pietate gravem ac meritis si forte virum quem » Conspexere , silent; arrectisque auribus adstant : » Ille : regit dictis animos , el pectora mulcet” (55) Quant | curá de. eloquentiá. precepta dederunt Cicero aliique} Quam. egregie, ejusdem. artis (si re vera ars sit eloquentia , ct non potius a naturá, quam a doctriná, .proficiscatur) utilitatem. exponit Cicero : » Quid tam regium, Znquiz, tam liberale, tam munificum, » quam opem ferre supplicibns, excitare afllictos, dare. salutem , » liberare periculis. ..,? Quid tamen necessarium , quam tenere » semper arma, quibus : vel tectus ipse esse possis , xel provocare ` » improbos, vel te ulcisci lacessitus" (54)... Eloquentiá illâ. vivili et oratoriá. » parare simul et tueri amicitias, , adsciscere. rationes, ». complecti provincias" poterant. Merito laudabat auctor TU de. oratoribus (55) studium istud, »quo non aliud. in. civitate » nostr, nguit, vel ad utilitatem fructuosius, vel ad dignitatem, » amplius, vel ad urbis famam. pulcrius,. vel ad. totius imperii » atque . omnium gentium. notitiam illustrius excogitari, potest, » Nam si ad utilitatem: vitæ omnia consilia, factaque nostra di- ' (52) Talia sunt, que dixit Cicero De Orat. T. 8. et 46. Il. 8. 9. et 44. TH. s T ep ti 15 HS}: 4Eneid. " v.'148 seqq... (94) De Orat. 1. 8, jy et c s e) Hic lo, proiecte in censum venire debet. diversa gentium indoles. ` Antiqui am multo magis pulchri, erant studiosi, fervidà phantasià erant praediti, fa- cilius commovebantur. Romani enim quamvis gravitate conspicui, in eo tamen longe differebant a populis septentrionalis Europæ, quod hi ad placidiorem rationem sjnt compositi: nos deliberando delectamur. (C) » rigenda sunt, quid erit tutius, quam eam exercere artem , qua » semper armatus presidium amicis, opem alienis, salutem pe- » riclitantibus , invidis vero et inimicis metum ‘et terrorem ultró: » feras, ipse securus et velut quádam perpetuá potenti ac po- » téstate munitus ? cujus vis et utilitas, rebus prospere fluentibus ;! » aliorum præsidio et tutelá intelligitur: sin proprium periculum: » increpuit, non hercule lorica aut gladius in acie firmius mu- » nimentum, quam reo et periclitanti eloquentiæ simul præsi- » dium et telum , quo propugnare pariter et incessere , vel in » senatu, sive apud principem possis" etc. — Et quis adeo mi- rari possit juvenes vehementissimo eloquentiæ studio flagrasse, et quidvis dare cupivisse, ut ad oratoriam laudem accedere possent? Et non poterant non juvenes oratorem audire, qui totam homi- num multitudinem , quoquo vellet, inflectere, quicquid obstaret, dejicere, quicquid resisteret, summovere, ubivis persuasionem et assentiendi studium excitare poterat, quin ad parem ipsi et. persuadendi vim et glorie splendorem continuo adspirarent. Et non tantum in eloquentiá summa erat laus, sed etiam summa utilitas, maximumque emolumentum situm. Ad oratoris enim munus plurimæ ex artibus pertinent (56): » Quam ob rem, inquit » Cicero, si quis universam et propriam oratoris vim definire » complectique vult, is orator erit, meá sententid , hoc tam grapi » dignus nomine, qui quaecumque res inciderit , quae sit dictione » explicanda, prudenter et composite et ornate et memoriter dicat , » cum quadam etiam actionis dignitate" — Cum Cicero in locó , qui - exstat in Orat. pro Muraena , ad quem respicimus (57) , duo tantum memoret, quibus ad summos honores pervenirent homines; non- nullis videtur addendum tertium munus , jurisconsulti nempe (58). Sed equidem dixerim , duo hæcce, eloquentia et jurisperitia, adeo conjuncta fuisse, ut a se invicem separari non possent, Juris enim peritus, si nomen sibi nancisci vellet, necessario eloquens esse " (56) De Orat. 1. 14. (87) c. 14. (58) Vid. Otto in dissert. de Vit. Serv, Sulpic. c. 5. $ 1., quem faudat et sequitur Luzac in dissert. de Hortensio; sect. Il. c. 1. $ 1. NI ONT (97) débebat. Ergo Crassus, eloquentium juris peritissimus ex jure ci- vili tantum assumebat, quantum esset oratori satis: jurispéritorum eloquentissimus , Scævola, ex eloquentiá illa hausit, quibus jus civile facile posset tueri (59). Unde satis. patet, quam arcte utræ- que inter se connexte fuerint. Ita Cicero etiam in libfis De Oratore prolixe de juris séienti4 dispütat (40), et expresse dicit: » nemo » studet eloquentiæ nostrorum hominum, nisi ut in causis atque » in foro eluceat" (41). — Tantoque honore Ciceronis etate erant hæcce studia, » ut nemo feré laudis cupidus adolescens non sibi » ad dicendum studio omni enitendum putaret, Erant autem liuic ». Studio maxima proposita premia , vel ad — vel ad opes {f}, » vel ad dignitates" (42). Quodad genera eloquentiæ attinet, hæcce ad trie nefórri optime possunt: que summo oratori omnia erant conjungenda, ut ea conjun- git Crassus (45). Judicabant enim » nihil esse tam. potens, tamque » magnificum, quam populi motus, judicum religiones , Senatüs » gravitatem , unius oratione posse converti", et statui posse ora- torem illam, » qui in jure aut in judiciis possit, aut apud. popu- » lum, aut in Senatu (g) copiose loqui" (44). Aderant igitur tria - genera eloquentiz. Erat enim vel judiciaria, vel concionaria, quce constabat suasiomibus et dissuasionibus, vel senatoria. Quæ singula genera singulis meditationibus et exercitationibus indigebant, si ` uni alterive se dicasset orator: sed uti modo dixi, pulcherrimum erat tria hæcce genera simul tenere. | i Quod si quis forte miretur, in unå civitate tot tamque egregias Là E e E ITETURTR EUM XS ^ (89) Cic. Prut.'c. 58. - 4o. De Orat. I. 56. ^40) Vid. Crassus et Anto- sip ur Cic. De Orat. 1. 57-46, 50 mme (&1) dd. ll, 11, 15... (42) Ibid. L (43) Ibid. I. 8. ^ 64) Ibid. c Cato sibi acquisivit eloquentiam, putans ésse instrumentum necessarium ulchra et M homini, qui obscure ef. remotüs a rebus publicis vivere et, Plut. in Caton. Maj. $ 1. t. 5. hcc Eandem conjunctionem memorat m loquens » de orationibus judi- Ar ts mom » senatus." De Orat, I. 16. Et » Philosophia Epicuri , inquit t Sh ind nos avocat a rostris, a judiciis, a curid? et similia loca | De Orat. 29. De Off. L 57. S 1 (98 éloquentiæ opportunitates adesse potuisse, nobis supersunt verba Auctoris dialogi de Oratoribus: » Magna eloquentia, sicut flamma , . » materiá alitur, et motibus excitatur, et urendo clarescit. Eadem » ratio in nostrá quoque civitate antiquorum eloquentiam provexit. » Nam etsi horum quoque temporum oratores ea consecuti sunt, » que compositá et quietà et beatá republ: tribui fas erat: tamen » istá perturbatione ac licentiá plura sibi assequi videbantur, cum » mixtis omnibus, et moderatore uno carentibus, tantum quisque » orator saperet, quantum erranti populo persuaderi poterat. » Hinc leges assidue, populare nomen, hinc conciones magistra- » tuum pernoctantium in rostris, ete." (45). Jam breviter videamus de oratoris institutione. Juvenis, qui sese ad eloquentiam applicabat ; debebat esse bonus (46). Quare inquit Auct. Dial,» Veteres intelligebant opus esse, non ut in rhe- » torum scholis declamarent, nec ut fictis, nec ullo modo ad. ve- » ritatem accedentibus controversiis linguam modo et vocem exer- » cerent; sed ut his artibus pectus implerent, in quibus de bonis » ac malis, de honesto ac turpi, de justo et injusto. disputatur. » Hec enim est oratori subjecta ad dicendum materia. | Nam in » judiciis fere de æquitate, in deliberationibus de honestate dici- » mus, ita ut plerumque hec ipsa invicem misceantur. De quibus » copiose et varie et ornate nemo dicere potest, nisi qui cognovit » naturam humanam et vim virtutum, pravitatemque vitiorum, et » intellectum eorum, quz nec in virtutibus neque in vitiis nume- - » rantür" (47). Boni ergo pravique discernendi facilitatem habere debebat, eoque ab infantiá assuefactus esse: ut et bonarum rerum studio duci, malas fugere debebat. Cæterum, preterquam quod quis naturá suá ad eloquentiam aptus sit (48), antequam publice dicere possit, plurimarum rerum scientiá eum præditus esse necesse est, immo [teste Antonio Apna Ciceronem n (49) ] » Omnium rerum magnarum atque artium." (45). C. 56 et 57. cf. c. 58. (46) Quinctil. J. O. XII. 1, p. 1044 seqq. ed. tiud: et note ad h.l. cf. c. 2, (47) C. 51. ef. c. 32. ? (48) Cic. De Orat. V. 20. cf. 25 et 20. (49)-1bid. L 6. cf. 5 et 28. II. 2. Ill. 31, 55, 54 et 55. (99) / Numerum vero rerum oratori addiscendarum satis magnum esse, patet ex enumeratione, quam earum facit Cicero (A). Vult enim .ut legat poétas (50) | cognoscat; historiam. (51), ut omnium ` bonarum artium- auctorum. $cripta non tantum ei nota sint, sed ut etiam ea: pervolutet, exercitationis causa laudet, vituperet, interpretetur,: corrigat, refellat, ut perdiscat jus civile (52), cog- noscat leges, percipiat omnem antiquitatem , senatorum consue- tudinem; disciplinam reipublicæ, jura sociorum, foedera pactio- nis, causam imperii (53):. quibus rebus adjungit | philosophize cognitionem (54): et. ut verbo-absolvam, Cicero oratorem suum volebat, virum 70A/T/X27 | de quo ita Quinctilianus (55) : » vir ille » vere civilis, et. publicarum, privatarumque rerum. administra- ÿ tioni accomodatus, qui regere consiliis urbes, fundare legibus, » emendare judiciis possit, non alius est profecto, quam orator.? lllumque cum Crasso (56) dicimus, » auctorem publici consilii , »' et regendæ civitatis ducem, et sententie. atqué' eloquentiæ » principem in senatu, in populo, in causis publicis" (57). ^ De juvénum ergo institutione, qui ad tam egregium munus et tam difficile sese peritos reddere studerent, accuratius videamus. — Juvenis ile, qui foro et eloquentiæ parabatur, imbutus jam domesticá:discipliná, refertus honestis studiis, deducebatur a patre, vel a propinqüis, ad eum: oratorem , qui principem locum in civitate tenebat. Hunc sectari, hunc persequi, hujus omnibus dictionibus interesse, sive in judiciis, sive in concionibus assues- " cebat, ita ut altercationes quoque excipere, et jurgiis interesse, atque, sic dixerim, pugnare in prelio disceret. Magnus ex hoc t È a LM P: PE «f . 3 A das bordi n (5o) Ll. T. 16. 51) Cf. Quinctil. J. O. XII. 4. (52) Cf. id. IL c. 5. et Cic. De Orat. 1. 56, 57, 58, 41 et 42. (53) Cic. De Orat. 1.54. cf. c. 11. (54) Id. Ibid. I. 18 et passim. (55) In prone .. (56) De Orat. II. 17. (s) Cf. omnino Cic. pro Sextio c. 45 et 46. Eadem ratione Greci vocabant mayeryeds ; qui latinis Oratores Gell. JV. 4. III. 15. - l ¿ (h) Hand diffiteor, non omnibus, qu: Cicero. in libris suis rhetoricis oratori discenda proponit, operam dedisse juvenes: sed constat tamen, futuros oratores ad multas magnasque res sese applicasse. ( 100 ) usus, multum constantie , plürimum judicii juvenibus statim contingebat, in medià luce studentibus , atque inter ipsa: diseri- mina, ubi nemo impune stulte aliquid , aut contrarie dicit, quo minns et judex respuat, et adversarius exprobret, ipsi denique advocati aspernentur (58). Interim aliter fieri non potuit , quim is , qui ad oratoris nomen suspiraret, a teneris inde annis eruditus et imbutus quasi esse debuerit iis disciplinis, que eo conducerent. lta sermo, quo utebantur, politus erat et elegans, ad cujus ele- gantiam a pueritiá assuefacti erant, quemque magis magisque poliverunt, cum foeminis imprimis versando. Hacce nostrá setate juvenes Rhetores publice artem suam docentes. adibant, quamvis hi nocere crederentur, et primo urbe pulsi sint (59), quia ibi adolescentuli totum diem consumebant, ibique » desiderent" (60) : postea tamen multi exstiterunt, quales multos claros Grammati- cos (61) et Rhetores (62); (nam hi distincti. fuerunt) recenset Suetonius. Privatas præterea multas habebant exercitationes (63), atque Oratores attendebant (64). Sed optimum fore existimo , si patris eloquentiae Romanae adhibito exemplo, majori ordine referre pos- sim oratoris studia. » Notus est vobis utique Ciceronis liber, qui : » Brutus inscribitür ( Auctoris dialogi verba (65) refero), in cujus » extremá. parte sua initia, suos gradus, suc eloquentiæ velut » quandam: educationem refert: se apud Q. Mucium jus civile » didicisse, apud Philonenv Academicum, apud Diodorum. Stoi- » cum omnis philosophis: partes penitus hausisse: neque his doc- » toribus contentum , quorum ei: copia in urbe contigerat, Achaiam » quoque et Asiam. peragrasse ,, ut. omnem omnium artium, varie- » tatem complecteretur. ltaque hercule in libris Ciceronis de- » prehendere licet, non Geometric , non Musicæ, non: Gramma- » lice, non denique ullius ingenue artis scientiam ei defuisse. (58) Auct. dial. c. 54. (59) Edictum exstat apud Gellium JV. 4. XV. 11. cf. XIII. 21. et Cic. De Orat. Ill. 24. et Plin. Epist. VII. 31. (60) Suetonius De Clar. Rhet. c. 1. p. 972 et 975. (61) De Illustrib. Gramm. c. 5 - 17. (62) De Clar. Rhet. c. 2-6, (63) Cic. De Orat, I, 99. (64) Ib. Ibid. L 54. cf. Macrob. Saturn. M. 10, (65) C. 50. , A C tor } » Me dialecticie subtilitatem; ille moralis partis utilitatem ; ille » rerum motus caussasque. cognovit." — De singulis videamus. — Primo observemus tempore. Ciceronis optimos afluisse oratores, quos: adiret: quales fuerunt Cotta, Sulpicius, Curio et Antis- thius (66), qni orationes scribebant, quod Cicero etiam fecit, eum ad. eum. ætate provectiorem alii juvenes accederent (67). Ci- cero, qui dicebat, se jam a parvo didicisse , si in jus vocat (68), i. e. leges XII. tabb., a. patre ad Seævolam ; celeberrimum: Ictum deductus est, et ita jurisprudentie operam dedit, ut jare merito inter præcipuos lectos Romanos referatur. Vix autem per unius anni spatium in scholis Mucii commoratus, vidit jurisprudentiam cum philosophiá arcte esse conjunctam , nec prodesse nragnopere illam aut reip. aut civibus, nisi Icti quid verum , quid bonum, quid justum , quid pulchrum sit, teneant, Itaque totum se dedit Phi- loni, Academiæ hoe. tempore principi: et cum: puer adhuc esset valde Phædrum: Epicureum probavit (69): postea etiam , duce Diodoto, Stoicorum philosophiam. cognovit. Solebant antiqui post ingressum forum, vel ante etiam, vel quandocumque occasio. in bello inque provinciis sese ostenderet, in græcas literarum. sedes proficisci , Athenas se. Rhodum, Mitylenen, Apolloniam ,; et alias ejus generis, etsub ductu: philosophorum sapientie studium. et sub ductu rhetorum dicendi facultatem: magis magisque excolere (70), Ita Cicero etiam. Athenas et in, Asiam. profectus est. (71). Athenis sex menses cum: Antiocho, veteris: Academice- nobilissimo et pru- dentissimo: philosopho: fuit: eodemque-tempore: frequenter. audies bat Zenonem; coryphæum Epicureorum: (72): nec Phaedrum. / quem antea jam audiverat, neglexit (75). Postea in. alio. itinere studiose sese exercere solebat. apud Demetrium Syrum , non igno- (66). De Orat. Y. 29. WII. 8: Brut, c..58, 66, 70, 76 et 87. (67) Teste inctil. J. O. XII. A^ 1107, et 1108. (68) De legg, M. 4. 59 Ad ie. XII. 1. (70) De peregrinationibus universe, vid. Rousseau ensées’, art. perages p. 258 seqq., De antiquorum peregrinationibus peculiariter. Ibid. p. 242, 245 seqq. (7 Brut, c. 91. 72) De N. D. I, 21. (75) Ibid. c. 3r. cf, De Finib, I. 5, ' ( 102 ) bilem dicendi magistrum. Athenis in Asiam ad Posidonium Stoi- cum, nobilissimum Panætii discipulum, et hoc tempore Rhodi Stoicorum^ eaput, profectus est. Et in‘altero itinere; quod mod memoravi, non tantum oratoribus, sed rhetoribus etiam usus est; ita ut assidue secum haberet Dionysium Magnetem, Æschylum Cni? dium, etXenoclem Adramytenum, qui tunc in Asiá rhetorum prin- cipes habebantur. Rhodum etiam ivit, ibique ad Molonem, quem antea Rome bis audiverat, sese applicavit (74), eodemque tem- pore Apollonium oratorem , '"Molonis filium; audivit, teste Plu- tarcho (75). — Cicero, preterquam quod quotidie in foro versaretur, ut oratores audiret, quotidie legeret, et scriberet, et commentare- tur omnia, que ad litteras pertinerent (76), sine intermissione declamare (77) solebat, quod cum M: Pisone, vel Q. Pompejo faciebat, vel Grace vel Latine, aliasque similes: exercitationes instituebat (78): et linguæ puritatem “conservandi ejusque suavita: tem promovendi causá cum Leliá , Caji filiá, sermones miscebat (79). Ita etiam dialecticae (80) operam dedit, et a Stoico Diodoto, qui apud eum habitabat studiosissime hac arte exercitatus est (8r). In rhetoricá vero nactus est magistros Grecos, tantosque hac in arte fecit progressus, ut unum et viginti annos natus libros quatuor rhetoricos de Inventione (82), ederet: eumque preterea in historiá et antiquitate multum operæ collocasse, hic monere non necesse est. Et hisce armis instructus, et ita ad dimicandum paratus, dictio ex hac domesticá exercitatione et umbratili medium in agmen , in pulverem , in clamorem, in castra atque in aciem. forensem. educebatur (85). — Et quis dubitet istiusmodi lipsum 'victo- riam reportaturum esse! | ss 4) Brut. c. 91. (75) In vit. 76) Brut. c. 99 et go. — (7 " Vid, Pao De Orat. 1. 52 et 55. (78) De A d. De Orat. I. 54. (79) Brut. c. 58. (80) De qua vid. Cic. De Finib, III. 21. Topic. c. 2. (81) Brut. c. 9o. (82) De Orat. I. 2. et Quinctil. J. O. III, 6. p. 255, - (85) De Orat. I. 54. (25 ) phos 1839191 psebr. cibos I gul. à DE. MORIBUS ET. VIVENDI RATIONE JUVENTUTIS " Cono ^HROMANJE HACCE ÆTATE. . Cum antea promisissem, me in fine cujusque capitis ostensu- rum vim et efficaciam , quam educatio in mores et agendi rationem juventutis habuisset ; nunc, cum ad finem perduci capite altero, datam fidem liberare vellem, video supervacaneam futuram hanecè lisquisitionem, Ex iis enim, qua jam dixi, satis effici posse exis- timo, quales fuerint j juvenum mores hacce ætate, Adolescentium vero Romanorum absolutam picturam, sive characterismum, pro- ponere a proposito nostro alienum est. Quare monuisse sufficiat , mores hosce. initio bonos fuisse: et universe magis ad bona, quam rut mala. „proclives fuisse juvenes, eosque maximo studio gloriæ grasse , et revera optima et pulcherrima queque peregisse con- stat. Sed sub exitum hujus ætatis, tempore bellorum civilium , morum corruptela , quie omnes ordines et ætates invaserat, ju- yentuti etiam non pepercit. Qua de re si quis dubitet, audiat is Sallustium Catilinæ mores describentem, quo omnes fere: ju- venes familiariter utebantur a). » Lucius Catilina, nobili genere » natus, fuit magna vi et animi et corporis , sed ingenio malo » pravoque. Huic ab adolescenti4 bella intestina, cædes, rapinæ, ». „discordia civilis, grata fuere: ibique juventutem suam exercuit. » ‘Corpus | patiens inediæ, vigiliæ, algoris supra quam cuique cre- » dibile est. Animus audax, subdolus, varius, cujus rei libet » simulator ac dissimulator, alieni appetens, sui profusus, ardens. » in cupiditatibus, satis loquentiæ, sapientiæ parum. Vastus ani- .» mus immoderata , incredibilia, nimis alta semper cupiebat. Hunc » post dominationem L. Sulle lubido maxuma invaserat reip. (1) Sallustius B, C. c. 14, ( 104 ) » capiunde :. neque. id quibus modis adsequeretur ; dum sibi » regnum pararet, quidquam pensi habebat. Agitabatur magis » magisque in dies animus ferox inopiá rei familiaris et con.. scientiá scelerum : qui utraque his artibus auxerat, quas Supra » memoravi. Incitabant preterea corrupti civitatis mores , quos » pessuma ac diversa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexa- bant." (2) — » In tantá tamque corruptá civitate Catilina, id quod factu facillimum erat, omnium flagitiorum atque facinorum circum se, tamquam stipatorum, catervas habebat. Nam qui- cumque impudicus, adulter, ganeo, manu, ventre, pene, bona patria laceraverat, quique alienum æs grande conflaverat, quo flagitium aut facinus redimeret: preterea, omnes undique par- ricidæ, sacrilegi, convicti judiciis, aut pro factis judicium timentes; ad hoc, quos manus atque lingua perjurio aut san- guine civili alebat; postremo, omnes quos flagitium, egestas, conscius animus, exagitabat; ii Catilinæ proxumi familiaresque erant. Quod si quis etiam a culpá vacuus in amicitiam ejus inciderat, quotidiano usu atque illecebris facile par similisque » » vvv v ceteris efficiebatur. Sed maxime adolescentium familiaritates adpetebat : eorum animi, molles et state fluxi, dolis haud » difficulter- capiebantur. Nam, uti cujusque studium ex ætate » flagrabat, aliis scorta prebere; aliis canes atque equos mer- cari; postremo, neque sumtui, neque modestiæ sus parcere, dum illos obnoxios fidosque faceret. Scio fuisse nonnullos , qui ita existumarent , juventutem, qua domum Catilinæ frequentabat, parum honeste pudicitiam habuisse; sed ex aliis rebus magis, quam quod cuiquam compertum foret, hzc fama valebat" (3). (2) Id. Ibid. c. 5. (3) Thid. c. 14. cf. c. 15 seqq. ( 105 ) Shed i etri ín "ITI LU TT 30 r9 f d 5 | FE ] HUIT AE L p^ ie Ar dome aLi eui ) af edola & bodii“ Ma eaput "TERTICM.. T à ds SONIGI «obiup Iuni 9A.. 411197 TA. Education et. To siitutiojiis Sjuerübum ) ipud iomanat;. , conditio, inde ab Augusti . aevo, . : usque: M Justinianum.. MT p'" ndi 29^ 128 €QHTO1/ y9"* ^ £ ha I faii fi | lis å 4 Ce IT ; gore j ar á r . ANSINMIMNTTE bas SAGE " MS CAS 2592501 91 915li70191/8 20191552 KS, L. 9vtr9 £geunpncts] 25,619 £19 v' [OBSERVA TIONÉS DE HAC ETE, ^ isa itaque, 6 1. cap. 2, , quomodo ex corrupto reip. principio auctoritas a toto pui. ad | paucos transierit, Rem optime . ex) li- . cavit, et de Rep, | omanå „predixit Polybius (). » Dum supersunt » adhuc eorum non i, inquit, qui potentiam dóminationemque | paucorum sint experti (a), in présente statu acquiescentes , » antiquius æqualitate et libertate civium nihil habent: sed post- » quam, nova soboles est exorta, et. ad. eorum nepotes populi » imperium. pervenit ; i fum. ,enimyéro: æqualitatis et libertatis bo- mm parvi, facientes, ‘utpote, cui assueverunt, plus posse quam ceteri satagunt. Estque hoc vitium i iis „potissimum familiare, qui 3901 » » | » divitiis alios antecedunt. Igitur ad ‘ambiendos honores con- » » » g. versi, quia hos per se et propri virtute consequi non valent, inescando et omni genere largitionis corrumpendo , populo rem familiarem suam dilapidant. Qui postquam semel suá stultà » aviditate dignitatum , multitudinem largitionibus captare et ex iis VI. 9. in fin, el qui eodem quo majores libertatis amore ducantur. 14 ( 106 ) » vesci docuerunt; tum vero rursus incipit populi imperium labefac- » tari, succeditque ejus loco vis ac manuum violentia. Assueta enim » plebs de alieno vivere, et in aliorum fortunis spes vitæ reponere, » magni animi audacenique- nacta ducem; populi imperium in » manuum violentiam convertit. Ac tunc quidem coitione factá , » cedibus, exiliis , divisionibus novis. agrorum usque eo sævit, » donec tandem efferata, dominum rursus nanciscatur, qui rerum » potiatur solus" (2). Talis itaque dominus: Reip. Romane exstitit primum Cesar, mox vero Augustus. ‘Gravis; enim eorum est error, qui Imperatores Romanos recentiorum gentium regibus æquipa- rent. Non in palatio vivebant illi, non habebant aulam, neque externo cultu distinguebantur, prouti hodierni nostri reges. Pro- prie fuere magistratus, sed qui ruptá æqualitate ad tyrannidem pervenerant, et tamquam cives vivebant, qui ceteros auctoritate superabant, quique ad corporis tuitionem preeterianos milites adhibebant. Ita etiam réipublicae nomen remansit, licet ipsa res- publica interiisset. Manserunt etiam, qui antea huic præerant magistratus , consules, prætores , censores, sed auctoritate fere privati erant. Antea summa rerum. erat penes Senatum Populum- que Romanum , et sic colebatur ista senatüs populique. auctoritas: nunc vero ista auctoritas et majestas collata erat in unum Impe- ratorem , ad quem. omnem cultum et honorem referebant. Hancce reip. conditionem magnam vim exercuisse in educatio- nem, unusquisque facile videt. Antea maxima fuerat vis plebis in res civitatis, et in | comitiis gloquentie erat locus. lbi oratores cives incitare aut prohibere. solebant. ad ‘hoc illudve faciendum vel ab eodem abstinendum.. Post vero quam Cæsar dictaturå po- titus erat, magnam erat inter optimates certamen, ut, quæcumque excogitari ad onise ejus possent , de iis Cæsari decérnendis referrent, Sic inter illa ei omnia quoque comitia commissa sunt, teste Dione Cassio; (3). - Nam licet hæcce specie. quidem more 'antiquo haberentur, tamen revera magisiratus ab eo creabantur (4). (2) VI. 7. (5), XLII. 19 et 20, et XLII, 45. (4) Ut ait idem LUI. 21. et LV. 54. et LII. 20. ( 107 ) Refert. Tacitus sub "Tiberio comitia e campo ad patres translata esse (5). Quod tamen non ita intelligendum est, quasi nulla om- nino comitia sub Tiberio et sequentibus imperatoribus habita sint: sed ita, ut ea non nisi simulata fuerint, et priscorum illorum non nisi nomen habentia (6). Arctum igitur ac miserum eloquentiae fuit. theatrum, Non aliter res fuit comparata in senatu, in quo antea diserti et eloquentes homines candide.et graviter sententiam ` aperiebant, nunc vero universi loqui (etiamsi id apte facere po- tuissent) verebantur. Senatus non optimis et peritis viris, uti olim, constabat, sed pessimis sepissime, et qui toti ab imperato- ribus penderent: : uti jam de Cesare constat, qui plures peregri- nos, imprimis Gallos et inferioris ordinis milites in senatum. ad- scripserat (7). Hujus exemplum Octavianus Cæsar secutus ést, qui paullatim munera senatus, nullo adversante, in se trahere coepit, ut ait Tacitus (8). Licet sub eo ob recentem libertatis memoriam majoris ponderis senatüs auctoritas fuisse videtur, quam sub sequentibus imperatoribus. lnitio saltem: multa cum eo communicabat Augustus (9). Postea vero sensim ‘sensimque senatüs auctoritatem minuit imperator, qui cum paucioribus se- matoribus res maximi momenti communicare consueverat, et cæ- ‘teros ab ' imperii arcanis removerat. llla vero negotia, que prin- ceps cum electis illis senatoribus decreverat, ad frequentem se: patum deferebantur (t0). Constituit porro, ne plus quam bis in mense legitimus senatus ageretur, et ademit seuatui jus liberas legationes indulgendi, indixitque; ne quis senatorum extra Ita- liam proficisceretur injussu suo, quod et sub sequentibus impe- ratoribus servatum est. —— "Tiberius initio senatum maximopere colebat (11); postea vero ei jura suai magná parte ademit. Edem testantur auctores de Caligulá, Claudio, Nerone; Domitiano, Commodo, mia Heliogabalo et cæteris. Unice fere sub Ves- - Tere (5) Annal. Y. 15. — (6) Tacit. ll. I. 81. cf. Dio Cassius LVII. 20.-et Rei- marus ad b. 1. G estibus D, Cassio XLI.: 51. et Suet. in Cas. c. 8o. (8) Annal. Y. 2. 9) D: Cassius LIII. (10) Id. ll. Suet. in Aug. c. 55. et Lipsius ad Tacit. Annal. XII, 35. (11) D. Cass. LVII. Suet. jn Tib. c. 29. ( 108 } pasiano, Tito, Nervá et Trajano dignitatem aliquam : recepisse videtur senatus. Sed cum e depravatis hominibus constaret ; et maximá parte imperitis, numquam antiquam auctoritatem. et avi- tum splendorem recuperare potuit. ndi ) Quod. si tristis adeo fuerit ipsius senatus. ctinditio. PU)! Cia pro- fecto non fuit judiciorum -ratio. Horum- enim libertas una : cum reip. libertate sublata est. Augustus antiquam judiciorum ratio- nem immutavit, nec judices a prætore sorte duci voluit, sed ipse judices elegit, quam potestatem Cæsares postea semper re- tinuerunt (12). lnitio Casares ipsi quoque jus dixerunt, præser- üm in iis causis, in quibus ad. eos. ab. ordinariis magistratibus provocatio-esset (15). Postea de causis eztraordindrii. juris Cæsares ipsi sine judicibus, per se, adhibitis tamen quibusdam consilia- riis, cognoscebant (14). : : ierse mios alim. sem Unice igitur superérat. militia , ex objectis, ut ita dicam, edu- cationis, quæ sub Imperatoribus: satis floruisse videtur... Ab Au- gusti enim. tempore militia perpetua erat (15), laudaturque disci- plina Augusti (16) et "Trajani (17). Sed longe differebat. tamen antiqua ista ratio militandi ab illà , quae sub liberá rep. obtinuit. Antéa enim, si periculum in morá esset, omnes cives nomina militie; dare tenebantur, et postquam ad. finem perductum esset bellum, domum redibant milites: nec conditionem civilem reli- querunt, ut in lonquiquis terris per multos annos. militarent, et regionem defenderent, quam. Imperium. Romanum: vocabant ; cum antiqui isti cives jus haberent pro pa£riá arma gerendi, quce non continebatur infinito provinciarum numero, sed urbe Romá tan- tum erat definita. Preterea sub: Imperatoribus. mos invaluit, ut qui nobili familiá essent oriundi, quique, non meritorum causa , sed. nativitatis tantum , siümmo loco haberentur, summis in mi- litid muneribus fungerentur, dum cæteri inferioris. conditionis homines, vel tamquam milites gregarii stipendia merebantur, vel rent (12) Vid. Ernestus in Excurs! ad Suet; Tib. c. 40. +" (13) Suet. in Aug: c. 55. (14) Vid. Bachius Hist. Jurispr. Rom. 1. 5. c. 1. sect. 1. $ 26. (15) D. Cass. — (16) L..12. $ 1. f. dé: re milit. . (x7) Plin. Paneg. c. 139. 410: (16g) certe raro ad majores dignitates militares adscenderent.. Tempore vero libere reipubl. omhes cives erant æquales, nemo cæteris ullà in re præstabat, nisi eo, quod majori peritiá et virtute excel- leret, neque gentis obscuritas aut paupértas .quemquam a summis honoribus arcebat (18). Sub Imperatoribus etiam milites multo magis a ceteris civibus distincti erant, et rerum civilium gerenda- rum incapaces habebantur, imperitiae causa , prohibebantur (19). Eorumque specialis in eo fuit ratio, quod » defensionem alienam » suscipere, vel redimere negotia, vel quasi suffragatorem acce- » dere, utilitate publicá militi non permitteretur" (20). Antiquitus contra militis ratio non ita separata erata re civili, ut militia ei impedimentum esse posset ad oflicia civilia implenda, et omnes ita instituebantur, ut et militie capaces essent, et rerum suarum vel alienarum in foro gerendarum. Qui vero in alterutro emine- bat, is ad amplissimum gradum dignitatis pervenire poterat. “Unum restabat sub imperatoribus, quo homines famam sibi con- sequi poterant, jurisperitia nempe. Sed preterquam quod ingens ista fama ad paucos pertinere potuerit, sponte etiam patet cele- berrimos istos Ictos ab Imperatoribus pependisse, et auctoritatem, quam acciperent , longe diversam fuisse a vi et efficaciá , in antiqui | isti jurisperiti. in cives exercerent. . Erunt fortasse, quibus mirum videatur, Imperatores tantá aucto- ritate fuisse. præditos , ut omnia: ab éorum voluntate pependerint, et nullá lege. coércerentur. Sunt qui putent ad Augustam transla- tum esse imperium , latá illá lege, quc postea regia est dicta, qua Augusto ejusque successoribus summum imperium delatum di- cunt, quamque totius. potestatis. imperatoriæ quasi fundamentum fuisse ajunt. Et hinc quidem: Justinianum (21). et.alios Ictos (22) omnem Imperatorum pótéstatem repetere. non nego: sed ut ingen- tem illam. Imperatorum auctoritatem. explicemus,. illà lege non (8). Cfs-Horat: Carm. I. od. 12. v. 4v seqq. — (19). Per l..9.. 1. ff. De jur. et fact. ignorant, (20) Per l. 7... De sa es $.6. Instit, De v [zu et gent. et civ. (22) Ulpianus in l. 1, ff. De constit. princip. et Charisius leg. un, pr. # De offic. praef. praet. (mo) indigemus. Eorum auctoritas non erat uti, regum. nostrorum recentiorum, qui jure fere et legitime hanc auctoritatem accepe- runt, queque legibus fundamentalibus (ut dicunt) sive constitu- tione definita est: sed Imperatores Romani nullo jure ad hanc auctoritatem pervenerunt: erant £yranni, nullis legibus coérceban- tur. Inde etiam explicandum; quod apud nos regionis cujusdam prosperitas non unice à rege pendeat: "alia concurrere debent, ejusqué auctoritas ita est restricta, ut sæpissime multa imminentia mala non avertere possit, nisi alii, qui simul summum imperium tenent, cum eo concurrant. Ab alterá parte princeps, qui mala in civitatem machinatur, retinetur fere legibus :et. legum custodi- bus, qui ei continuo impedimenta objiciunt. Imperatores contra Romani, qui nullo freno retinebantur, pro indole vel in subditos sævire poterant, vel ad summum felicitatis fastigium eos perdu- cere. Ita pessimi Imperatores, qui prorsus pro lubitu agere po- terant, vitiis nulla frena' imponebant, sed pravis cupiditatibus obsequentes, miserrimam fecerunt' imperii conditionem. Contra si boni Impératores imperium nacti essent, quibusvis malis op- tima remedia applicare poterant, eaque simul efficacissima. Unde factum, ut Titi et Antoninorum regua tantis laudibus celebrata sint, quia revera homines tum felices erant, et omnia a Io f penderent. ^£ Hoc autem incredibilem hs vim habuit in. MACH ioii: Sub prioribus enim Imperatoribus Romani, qui vel ipsi libertate functi erant, vel libertatis sensum illum et ardorem a majoribus acceperant, non facile adeo sese composuerunt ad tyrannorum voluntatem, et quodammodo antiqua instituta observarunt. Impe- ratores etiam initio pudore retinebantur, quominus tantopere in- veherentur in homines, qui se quondam liberos esse gloriabantur, et vim atque externa auctoritatis signa vitabant. Post vero quam vestigia ista antiquorum morum. rariora facta essent, et homines magis magisque assuefacti essent . servituti, lmperatores magis magisque superbire incipiebant, in cives, tamquam in servos, des- picere, et insiguia majestatis affectare. Imprimis cum se magis ad (43) rationem -Orientalem.:composuissent Romani, Imperatores nutu suo omnia regebant, ab hocce nutu omnia pendebant: vnde sponté evenit, ut liomines mores suos prorsus companerent iad Imperatoris mores et vivendi. rationem. Hinc nihil certi erat, omnia: agebantur secundum Imperatoris voluntatem , in ejusque gratiam: hinc denique orta est turpissima adulatio, quce sub Tiberio jam-eo pervenerat gradu, ut ipse Imperator, quoties curiá egrederetur, exclamaret: » o homines ad servitutem paratos" (23). Hæcce :vero servilis conditio et turpissima vitia quomodo quæso non maximam vim in institutionem exerouissent? "Parentes ipsi ad abjectam :adulationem | parati, principem, Dei instar, colere docebant filios. In juvenum animis nulla antique glorie cupidinis westigia supererant, omnia erant mercenaria, et nihil:.ad quic- quam suscipiendum. amine adducere poterat, nisi Ineri spes aut poene metus. «=+; Recte puerorum institutioni M ues ahia preterea summa morum corruptela. Vidimus supra, quantopere ante Octaviani tempora corrupti essent Romani: hoc autem constat, gentem semel corrup- tam nunquam.ad virtutem redire (24). Post Augusti antem tem- - pora infamis. et monstruosa luxuries dominabatur, quæ eo tandem inerevit ,. ut-non nisi exhaustæ civium opes.huic finem imponere possent: quod jam sub Augusto accidisse videlur. Quæ enim postea obtinuit bonorum profusio, imagis ad. Imperatores, eorum- que ministros et aulicos pertinuit, quam ad inferioris conditionis homines. A luxu itaque et.spectaculis abstinere coactus erat populus,:sed nihilominus tamen ludorum furorem non deposuit, verum aliorum sumptibus ludos.spectare cupiebat. Mali Impera- tores, qui istiusmodi spectacula populo præbebant, ab eo dilige- bantur.: Boni. contra, qui-ista sei negarent, improbabantur. Unde patuit, adeo corruptos esse populi mores, ut pravum principem nées ine, dummodo..ejus.. voluptatibus , obsequeretur.. Et (23) Teste Tacit. Annal. WI, 64, 66, 67 et 70. (24) Cf: Rousseau Per- sées, art, Peuple, p. 132. ( 112 ) dubito num simile morum nenneimlng nn an fiarmme gen- tium historiá offendas. jd ds ,MIipAngeT ipeo du Post Sullam, una cum majori luxu , majori quoque: "éd ves nustique sensu ducti sunt Romani, qui usque ad Augusti morteni ad majorem. semper elegantiam. et perfectionem cùm“ in. artibus. et doctrinis, tum in reliquis rebus. adductus est. Sed post ejus mortem sensim quoque immutatus et depravatus est. Effectus hujus luxus et peregrinorum morum studii continuo: in vitam -do- mesticam tristissimi fuere. Fides conjugum nulla erat, puerorum educatio neglecta, summa in viris, uxoribus, liberis, servis etiam petulantia atque procacitas, ubique perfidia et alia «similia vitia habebantur: quæ numero etiam increverunt, postquam Nero cri- men lese majestatis introduxisset. Sub Nerone omnia penitus sunt corrupta, et res magis magisque ad exitium. vergebat: donec tandem, postquam barbari in imperium irrupissent;: omnia sunt confusa, et pulchri venustique sensus prorsus interiit. Supra jam vidimus de foeminarum: moribus tempore liberæ reip. "Mores isti postea non. tantum non emendati; verum etiam multo pejores facti sunt. Cujus rei causa ipse Augustus ejusque suc- cessores fuerunt, quippe qui turpissimi adulteri essent; et mulie- rum pudicitiam atque: modestiam in locis publicis :etiam penitus subverterent. Nonnulla tamen supersunt exempla foeminarum , que in tantá et tam universá corruptelà, fide erga maritos et liberos elucerent (25). : i b Quod ad Literarum conditionem sub iru attinet Plinius testatur, suo tempore, litteris adhuc honorem . tribui solere (26): sed dixerim hoc ipsum Plinii testimonium earundem lapsum satis probare; uti aliunde eiiam constat earum. conditio- nem miserrimam fuisse. Eloquentia una cum libertate, tamquam filia cum matre fuit sublata: et licet-ipse Augustus tres biblio- thecas condiderit, et universe multum Literarum in gratiam earum- demque cultorum fecerit, ne vel sic tamen impedire. potuit, quo- — (25) Cf. Nitsch. IL 1. 5. sect. 2..$ 19 seqq. (26) Ep. IV. 16. ( 15) minus jam sub finem vitæ Literarum studia labantia viderit, et post eum prorsus interierint. Sub finem Augusti etatis, et magis etiam post ejus obitum, apud omnes fere scriptores et opti etiam animadvertere licet frequentiam studiumque argu- pars émettre (27). Sub Tiberio ee sermo cold friken et cum aliis idiomatibus /conjungi: Quidquid magnum, sublime aut divinum sit in hujus ætatis scriptoribus , frustra queres. Poësis ssat.eifinm et mimp penis gadina; Historia mercenaria, serva tyranni (28): Eloquentia non nisi vana. in rhetorum. scholis . de- clamitatio, vel turpissimá adulatione foedata. Lingue ét orationis elegantia periit (29). Talis enim hominibus esse solet oratio, qualis vita est, A Tiberio ad Vespasianum res in. pejus ruit (50): se- quentes. imperatores a Vespasiano usque ad Antoninos licet plu- res eorum ingenia hominum. praemiis honoribusque excitare stu- derent, eos tamen ad veram eloquentiam et linguæ puritatem revocare non poterant. Neque bibliotheca (sive a Vespasiano, seu alio Imperatore ) condita in sede Pacis, neque bibliotheca Ulpia a Trajano constituta , neque honores et praemia, que Ves- pasianus et Titus grammaticis, rhetoribus, poétis atque artifici- bus concesserant, nec denique Hadriani Athenæum efficere po- tuerunt, ut ad antiquum splendorem pervenirent Literæ, sed hisce conatibus factum est; ut, que subitam ruinam minitabantur;' per aliquod adhuc tempus concussis fundamentis inhærerent. Oppor- tunitatem saltem prebere potuerunt utrique, Plinio et Tacito, im- mortalia: opéra condendi: licet hic raram esse dixerit suo svo, temporum felicitatem, ubi sentire quæ velis, et quz sentias dicere licet. Abhoc vero tempore omnia in pejus mutata sunt, artium quoque et doctrinarum studium in dies decrescebat, ut tandem lotum evanesceret, quod sæc: 5 post Chr. nat. factum est. TION ; Ran Rühwk, in Pref. ad Vell Pat. Ex Tac. Hist. I. 3. : 29): Vid. Seneca epe 11& et 115... (30) Cf. Id. lli 115. - 15 ( 134 ) § 1M. QUÆNAM FUERIT PUERORUM EDUCANDI 'XOSQUE INSTITUENDI RATIO. Vidimus ita, hacce ætate nullas aut fere nullas, recte educationi affuisse opportunitates, et virtutum , quibus adeo illustres fuerant antiqui Romani, ne umbram quidem servasse eorumdem posteros. Sub Imperatoribus puerorum institutio magis magisque neglecta est, ita ut e corruptis pueris non nisi mali cives existerent, qui, cum corporis robore, tum animi virtutibus a pripcte illis Romanis toto coelo distarent. Jam de suis temporibus cecinit Horatius: m » Ætas parentum pejor » avis, tulit » Nos nequiores, mox daturos » Progeniem vitiosiorem" (1). Et cum antiquitus Romanos prorsus ad civitatis gloriam. et ad publicam aliquando vitam agendam. institui vidimus, ita nunc, sublata rep., educatio prorsus domesüca evasil: quisque pro lubitu filios educabat, et rei publice parum intererat, an bene instituti essent pueri, nec ne. Inde fit, ut disquisitio de educa- tionis conditione apud Romanos hac ætate , quod ad suavitatem, longe inferior sit simili disquisitióni, quce pertinet ad ætates, de quibüs supra vidimus. Desunt fere scriptores, qui de ea agunt, queque ad educationem: pertinentia apud. illos obvia habentur, exigui sunt pretii, et parum in se continent, quo nos delectemur. Pauca tamen hæċce referre tentabimus. Prius videndum de patriá potestate. hac «etate. Uti patriam potestatem mgnoperé:i imminutam fuisse supra vi- dimus, ita etiam haoce ætate pcne interiisse dici potest (2). (1) Carm. II. od. 6. v. 46 seqq. (2) Cf. omnino Montesquieu, Espr. d. l. V. 7. ( 115 ) Post Augustum introducta sunt peculia, qua eo respexerunt, ut liberi rem. possiderent. a paterná | separatam. Primum obtinuit peculium. castrense: mox postquam negotia militaria in desuetu- dinem. abiissent, et jurisperitia, opes et divitias afferre posset, in- troductum est peculium quasi-castrense: postremis temporibus, cum quocumque .modo sibi divitias acquirere liceret, quas filius a rationibus patris separatas vellet, locum habuit peculium adven- titium (3). Non constat, quo tempore pater jus perdiderit filium vendendi; licet id obtinuisse constet ante: Imperatorem Diocletia- num, excepto casu, si pater indigens esset: nam tum ei licebat vendere liberos recens natos, ea lege, ut quocumque vellet tem- pore, eos denuo reciperet, restituto pretio (4). Quod ad jus occidendi liberos. attinet, illad coarctatum videtur sub regno Trajani et Hadriani, ejusque successorum. Sub Imperatore Severo ei non licitum erat liberos privatim occidere , sed. si nefandum ab iis crimen commissum. esset, ei licebat illos apud magistratum accu- sare, ab eoque, quam vellet, ponam exigere. Tandem hoc etiam jus ab Imperatore Constantino ei ademtum est (5). — Ceterum id obtinuisse videtur, ut juvenes longe minorem. majoribus natu et parentibus tribuerent honorem, quam antea facere solebant: quam reverentiæ neglectum gravissime nocuisse merito conten- dunt auctores (6).— Parentes etiam. non tantopere liberos amore prosequebantur, quam. antiquitus. À matrimonio fere aversi, ejusque jugum excutere gestientes, vel concubinam sibi quaerebant, vel cum pellice rem habebant, Quæ utraque antea a se invicem mon distincta, post legem Juliam Papiam Poppæam diversa fuit. Constantinus Magnus frustra severis legibus concubinatum coér- cere comatus est (7), eum diu post eum etiam nunc obtinuerit. Merito hoc reprehendit Plutarchus (8), dicens eos, quorum na- tales vel a patre vel a matre aliquid vitii habent, per omnem nem D A auf lici l. 1. l. 4, L 5, C. De bon. qus bibl 6. eo As . 1. C. vy petr. A as Ee distrax. l. 2. eod. e ) L. 5. C. De patr. potest. lex unic. C. arent. (6) Vid. Montesquieu ll, (7) L. 1. C. De Nat. lib. T De v ul. educ. c. 2. EI s (116) . vitam opprobria comitari, quz elni nullo modo possunt; eorum- que, quibus genus subdititium esset et adulterinum , animos spiritus ponere et humi repere solere. Parentes contra minus naturales infantes diligunt, ad eosque exponendos fere propensi sunt.- Non- numquam autem fiebat, ut Lanistze pueros hosce exposititios tolle. rent, ut eos'educarent, et ita Gladiatores fierent (9). ^ ^7. Quod ad educationem, quie circa primos annos versatur; atti- net, foeminz non semper videntur infantes ipso lacte nutrivisse; hoc enim effici posse videtur ex loco Gellii (10) , qui refert Fa: vorinum philosophum eo adduxisse matrem, ut liberos ipsa aleret: Unde simul patet plerasque foeminas id neglexisse. Testatur contra Auctor dialogi: » Nüne natus infans delegatur Græculæ alicui an- » cille, cui adjungitur unus aut alter, ex ommibus servis ple- » rumque vilissimus, nec cuiquam serio ministerio aecomodatus: » horum fabulis et erroribus teneri statim et rudes 'animi im- » buuntur" (11). De Reguli cujusdam puero defuncto ita loquitur Plinius : » Habebat puer mannulos multos ‘et junctos et solutos : » habebat canes majores minoresque : habebat luscinias, psitta- » cos, merulas: omnes Regulus circa rogum trucidavit" (12)... Me- rito vehementissime invehitur Plutarchus in istiusmodi. parentes qui » servos probos præficerent agriculturæ, rei nauticæ ; merca- » turc, administrationi rei familiaris vel usuræ exercendæ;, alios » vero ebriosos ae gule deditos, et ad omnia inutiles negotia , » eos liberis proficiant" (15). Et sæpe fiebat, ut » parentes impru- » denter imperitis et deperditis hominibus filios: committerent ; » quin nonnumquam: scientes talibus, -vel adulationibus: blandien- » tium. victi, vel^rogantibus "eam amicis gratiam | dantes" (14) ; deinde ita. pergit ::» Jam quid eveniat mirificis istis: parentibus , \» postquam liberos male enutritos, male instituerunt: audi. Post- » quam hi; sumtá jam virili togâ, 'contemptá :saná et :composit& » vitæ ratione, in incompositas atque serviles voluptates sese - (9) De Gladiatorum educatione: vid. Nieupoort Il, seet..4. cap. Bar Giese sou (10) XII, 1. (11) C. 29. init... (12) Ep. IV. 2 et 7. (13) C7. O (14).C. 7 (n2) »;pracipitaverunt tum -demum eos poenitet. neglectæ liberorum » institutionis ,. moerorem ex eorum - sceleribus percipientes , quem » nulla subsequitur utilitas." — Non ita tamen neglecta erat ,pue- rorum educatio , quin nobis. supersint exempla puerorum , qui rite educati sint. Ita v. c.i Quinctiliani filius domi.ab.aviá. et nutrici- bus priorem educationem accepit (15): idem constat de Macrobio, qui filium maximd eurd instituit (16): laudabat Plinius Quadrati cujusdam educationem (17) ; et. alia plurima exempla rectæ institu- tionis afferre possem:, Observandum tamen videtur, plerumque pa- rentum-exempla maxime nocuisse pueris. Qua in. causa Juvenalis Sat. XIV. integra legenda est, cujus. ita. sese habet initium: . omari yl Plurima sant, Füscine; el famá digna sinistrd; o oeta To (008 coy Et nitidis maculam haesuram figentia rebus , ss 0» Quae monstrant ipsi. pueris, traduntque qnss immo Si damnosa. senem. jupat. alea: | ludit, et haeres iina iot? w Bullatus z parvoque eadem moget arma Jritillo. . s litre) Nec melius de, se, cuiquam. sperare epis. HU variat f cn», Concedet juvenis , qui. radere . "n vera terrae s Bisah M À » Boletum condire, et eodem jure natantes i » Mergere | ficedulas didic cit nebulone parente; : >» >- » Et cand Monstrante guld Cum septimus annus ^ 7 - ioi Ow sfransierit pueros nondum. omni, dente renatey -f iai, 0004 S5) 20d batos, licet, adm eas mille | inde . magistros » PSC RAS RS -ba eueads Hinc. totidem, (52) Macrob. Saturn. I. 7. p. 250. ed. laud. (55) Morat. Vato Ik 5. v. 248 seqq. (54) Suet. Nero. err seqq. et Tacit. Annab- XIV. 15. — — (55) Plut. De lib. educ, c. aS. p. 52. » » ». » o» » v.g » » ( 156 ) verba exprimit, et jam coccum intelligit, jam conchylium poscit. Ante palatum eorum, quam 0s, instituimus. In lecticis crescunt: si terram ‘dttigerint, 'é manibüs utrimque sustinentium pendent. Gaudemüs ; ‘si quid licentius dixerint. Verba, ne Alexandrinis quidem ' permittenda ` deliciis, risu et osculo excipimus. ; Nec mirum: nos docuimus, ex nobis audierunt. Nostras amicas, nostros concubinos vident. Omne convivium 'obscenis canticis str epit: pudenda dictu spectantur. Fit ex: his consuetudo, deinde natura. Discunt hæc miseri , antequam sciant vitia esse: inde soluti ac fluentes ' non accipiunt in scholis mala ista , sed in scholas afferunt? (55*). Ipsique parentes, rei rusticæ et familiaris curam servis relinquentes, in Circis ac theatris sedebant. Audia- mus hac de re probabilem testem. » Miramur gestus effoeminato- » rum, inquit Columella, quod à naturá sexum viris denegatum, Y 4 9 vov muliebri motu mentidntur, ” décipiantque oculos spectantium. Mox deinde ut apti veniamus. ad ganeas , quotidianam 'crudi- tatem Laconicis excoquimus, et exsucto sudore sitim quærimus, noctesque libidinibus et ebrietatibus, dies ludo vel somno con- sumimus , ac nosmet ipsos ducimus fortunatos, quod nec orien- tem solem videmus, néé! occidentem. Itaque istam. vitam socor- dem persequitur valetudo. Nam sie juvenum corpora iss et » resoluta sünt, ut nihil mors mütatüra videatur" (56). — je mi Ad quævis vitia igitur potius, quam ad illa negotia , — tur, que et Mons abe et animo prodessent. Horatius jam corruptos suae etatis: mores inséctatur , et neglectam jüventutis institutionem? . y Fecunda culpae saecula nuptias » Primum inquinavére , et genus, et domos: » Hoc fonte derivata clades | i » Inque patres populumque fluxit. c » Motus doceri gaudet lonicos » Matura virgo , et fingitur artubus : » Jam nunc et incestos amores » De tenero meditatur ungui. - (55*) J. O. L 2. p. 26 et 27. (56) De R. R. Prooem. C rox ‘à ' » Mox juniores quaerit. "adulteros » Inter mariti vina: neque eligit, |» Cui. donet impermissa raptim » Gaudia luminibus remotis : » Sed jussa: coram non sine. conscio d ` » Surgit maritos seu vocat institor, » Seu napis Hispanae. magister , » Dedecorum pretiosus emtor. » Non his juventus orta. parentibus » res ong evt sanguine Punico, | i que, et ingentem cecidit » im wie ZInnibalemque dirum : © 0 » Sed rusticorum mascula militum ems coron »oProles, Sabellis docta sites GOIRID | 5304 ios ventos PP Versare glebas, et severae 0505000 sois ol diti | area O Matris. ad arbitrium reojsos . moe i — o» „Portare Justes, sol ubi- montium. , E fortc Mutaret umbras, et juga. demeret qas » Bobus fatigatis, amicum. : m" » Tempus agens abeunte ` curru. rod pnmo ee, » Damnosa | quid non imminuit dies 2 (57) 12 nem. locum, licet longior. sit, idep transcribendum. duxi, ‘ut opponi. posset alii loco. apud eundem poétam obvio ;. quo Simul et causam et remedium mali proponit; |; Mit - UND s cs Magnum peeperas opprobrium; jubet o9rrad £i aot LOEO ii ut IR. Dore xet: facere et pati, t » l ani dido » Pirtutisque! Wii aibescero nidie HA | Ip Ro ase Big Fa nos in Capitolium, |... j FAR yt Á» Quo clamor uocat et turba, devenu, » F el nos in mare proximum |» Gemmas , et lapides , aurum. et inutile, | » Summi. materiam mali, — » Mittamus.. Scelerum si bene „poenitet, » Eradenda cupidinis (57) Carm. iil. od. 6. l 1 (122) » Prapi sunt. elementa 3 el lenerac nimis ” » Mentes. asperioribus . » Formandae studiis (58). Nescit. equo rudis » Haerere ingenuus puer » Venarique timet, | dedu daddy VJ » Seu Graeco jubeas trocho , » Seu malis vetité legis aleá : » Quum perjura patris fides » Consortem socium fallat et hospitem, » Indignoque pecuniam í j » Haeredi properet. Scilicet Beer ii Crescunt divitiae : tamen i: » Curtae nescio. quid semper abist rei." (59) x Loca ubi utiliora dócerentur prorsus deerant, quare vere dixisse videtur Columella ::» Adhuc enim scholis rhetorum, et, ut » dixi, geometrarum , müsicorumque ,' vel quod magis mirandum » est, contemptissimorum "vitiorum officinas gulosius condendi » cibos, et luxuriosius fercula struendi, capitumque et capillo- » rum concinnatores non solum esse audio, sed et ipse vidi. » Agricolationis neque dóctores, qui.se profiterentur, neque dis- » cipulos cognovi." — Nam licet Augustus et nonnulli ex sequen- tibus Imperatoribus (a), litteris aveu (COR .meglectae tamen, quin contempte jacuerunt. Præcipua enim hujus rei causa erant, non Imperatores , sed homines ipsi. Primo jam sæculo post Au- gustum, cujus ævum literarum latinarum auream aetatem merito dixerunt, adolescentes deducebantur in schola$' scholasticorum , qui rhetores vocabantur, in quibus mon facile quis dixerit utrumve locus ipse, an condiscipuli, än genus $tudiorum plus mali ingeniis intulerint, »nam in loco, ut ait auctor Dialogi , » nihil reverentiæ, sed in quem nemo misi eque imperitus in- » trat: in condiscipulis nihil profectüs , cum pueri inter adoles- (38) Cf. Ep. 1:18. v. 49: ` (8g) Carm. IL. od. 24. *. 2: seqq. (4o) Cf. Juv. Sat. 7. (a) Alii contra iis damma inferendi erant studiosi. Ita v. c. Domitianus phi- losophos et rhetores urbe pulsit, Vid. Gellius XV. 129 | | (125) »' centes pari securitate et dicant et audiantur" (41). In Scholis istis pueros' adolescentibus sedere permixtos non placebat Quinc- tilianó (42). °Cæterum de nonnullis horum rhetorum , sive: universe doctorüm., aliter judicandum esse docet idem (45) , cujus rei verita- tem. et. ipse: comprobat ; 'et multi alii satis ostendunt, quales fue- rint , quos-laudat Suetonius (44), et quos apud auctores offendimus jüventutem preceptis instruentés (45). Quamvis sub Trajano et Hadriano Rome liberalia studia floruerint (46), et Plinius hæcce multum. juverit, | tum alimenta ingenuis decernendo et scholas instituendo: (47) ;vtùm-alios»ad id perducendo (48), ne vel sic tamen pérversæ institueridi rationi , juventutis desidiæ, parentum pravis exemplis remedia afferri potuerunt. Hzc enim, quz modo memoravimus , morbum ad tempus quidem compescuerunt, sanare vero minime potuerunt. Pulchro et honesto præposuerunt .sordi- dam ‘cupiditatem et: vile auri argentique; studium j et hisce tem- LPS profecto conveniunt; quie de suá zetate cecinit 'Horatius: Obi sq efie argentum ést auro, virtutibus aurum. > » 0 cipes, cives, quaerenda pecunia primum est, sulsdsimiil y! pires "post. nummos: Haec Janus "summus ab ino ^ 191099!150 i Perdocet: haëc recinunt ' Nah" dictata Praed "69 satus Jimy ial ui cm5bigp agmini snovi t JA sds 4 … Ceterum ¿tempore Quinetiliani: Rome aderant. et praeceptores domesti ici. et schole publice (50), in. quibus docebant vel gram- tici vel rhetores. Grammaticus de ratione loquendi disserebat, quastiones explicabat historias exponebat, poémata enarrabat (51), in eorumque, scholas. transibant, pueri, postquam. legendi scriben- dique, adepti. RAGDE, Sie (32). Rhetores partitiones dabant 3 "Ti M OCU r9 tn LUE 1 TT (ár) Ce 55. .cf. quA M Pec AUDE Qr b a. e cnn 45) Ibid. III. `P: 218. 44) e illustrib. To C. 17 - 24. e De clar. Ga, c. 4. d vid. Gellius de Antonio Juliano 09 Vid. de Favorino Gellius I. 10. IV. de. cf, VIIE 3: Idem de Tauro ; vi, 10. De Castricio, XIII. 21. Seneca; de aeceptore. suo ep. 198. Plinius, de Euphrate, ep. 1. 10. init. VIIL 12. "ul. L3 et-passim. . : (46) Plin. ep..I. 10. cf.: VIII. 14. 47) Plin. ep. l. 8. 49 IV. 15. (a) pistol. 1. v. 52, cf. ep. ad Pison. v. 525 seqq. (So; Vid. Ll 3. et passum, (52) Ibid. L 2. P. 28 et L 4 p.98. : (52) L 4. p. 57-50. (@124 ) et declamabant (55) , eaque docebant, quz porro eo referri solent, de quibus uberius disserit Quinctilianus (54). Ceterum. eorum dis- ciplinæ multa. ineramt|vitiosa, vel in. iis quae docebant (55), vel in ipsá institutione (56): let merito Quinctilianus reprehendit. præ ceptorem quendam; qui-dicebat, se praecepta quidem ignorare, sed nihilominus stamen: éa tradere ;solitum ‘esse (57). In alios etiam invehitur, qui utilitatem artis decklamandi : negarent (58). — Et merito ægre ferre videtur idem; quod magistri. per tam löngum tem- poris spatium. retinerent pueros: (59) ,»et quod serius ita rhetoribus traderentur , quam deberet: (60). Queritur etiam (quod tam breve tempus studiis et exercitationibus superesset.: » Quantulum enim » studiis inpartimur? inquit. Alias horas vanus salutandi labor, » alias . datur. fabulis otium, valias spectacula, alias. convivia tra- » hunt; 'adjice; tot genera ludendi (61), = et. insanam . “corporis » curam. Trahat:inde: peregrinatio , rura, caleulorum anxie soli- » citudines, multe cause libidinum, et vinum, et: flagitiosus » omni genere voluptatum animus. Ne ea quidem tempora ido- » nea, que supersunt" (62). Cetera denique studia. et exercitationes , quibus. infirmabatur antea juvenilis ctas, nunc. vel omittebantur, vel negligenter peragebantur. » At nos juvenes fuimus quidem in castris, inquit » Plinius; sed cum suspecta virtus, inertia in pretio, ‘cum duci- » bus auctoritás nulla, nulla militibus verecundia, nusquam. im- » perium, nusquam obsequium, ‘omnia soluta, turbata, atque » etiam in contrarium versa, postremo obliviscenda magis, quam » tenénda. lidem prospeximus ` curiam, “sed curiam trepidam et » élisguein ; cum dicere, quod vélles periculosum : quod noólles, » miserum esset. Quid tunc disci potuit? quid didicisse juvit? » cum senatus aut ad otium summum, aut ad summum nefas (53) tbid. I. 2. p. 28. (54) H..4. p. 136 et 157. 65) Vid. L 4. ^ + et c. 5, p. 52. (56) I 8:p.98. (57) Tl.ssiqu 165. . (98) TL £2. p. 165, Je pe P. 7 166 et 267. — (59) XI 11.p. 1109 et 1110. — - (60) I. r. p. 126, 127 et 128. (61) Vid. Ovid. Toni. IV. 2. Juv. Sat. IX. v. 126. cf. Plin. I 206. (62) J. O. Xll. 11. p. 1110 et 1111, (125) » vocaretur, et modo ludibrio, modo dolori retentus, nunquam » seria, tristia sepe. censeret? Eadem mala jam senatores, jam » participes malorum, multos per annos vidimus tulimusque : » quibus ingenia nostra in posterum quoque hebetata, fracta, » contusa sunt" (65).. , Meritoque deplorat idem, quod juvenes hac ætate » Statim Saperent , statim scirent omnia: neminem, inquit, » verentur, imitantur neminem, atque ipsi sibi exempla sunt" (64). De iis autem verum erat illud antiqui cujusdám auctoris: » d ai) uv bpéooc,. Aoy ape 9? Oxyoy épeit, peritia timorem , imperi- » tia audaciam facit" (65). Cujus rei testis est Plinius, qui de exilitale causarum et Fori solitudine querens , » Ad hoc perpauci, » inquit, cum quibus juvet dicere : ceteri audaces, aique etiam magná ex. parte adolescentuli obscuri, ad declamandum huc „transeunt, tam irreverenter et temere , ut mihi Attilius noster expresse dixisse videatur, sic in Foro pueros a centum, virali- bus causis auspicari , ut ab Homero in scholis. Nam hic quo- que, ut illic, primum coepit esse, quod : maximum est. At Her- cule ante memoriam meam, (ita majores natu solent dicere) ne nobilissimis quidem adolescentibus locus erat, nisi aliquo consulari producente: tantá veneratione pulcherrimum opus colebatur. Nunc, refractis pudoris et reverentiæ claustris, omnia patent omnibus: nec inducuntur, sed irrumpunt" (66). à y, Et ita quidem apud Romanos puerorum institutio miram exer- cuit vim in negotia publica et reip. conditionem. lta beati vi- vebant Romani, quamdiu diligenter versati sunt in pueris educan- dis, et honestis artibus atque disciplinis eorum animos imbuendis. Quam primum vero neglecta sunt, quæ ad civitatis gloriam et incrementum, que ad ipsius hominis felicitatem conducerent, respublica sublata est, cives miseri evaserunt. (65) Ep. VII. 14. (64) Ibid. ep. 25. (65) Thucyd. IL 4o. (66) Ep. IL. 14. ( 156 ) Animóque ita lustranti quod absolvimus negotium, mihi in mentem redeunt hæcce poëtæ verba: pa Aae ae e pis esse se ve + + Denique » Inspiceres tamquam in speculum, in vitam omnium » Jubeos atque ex aliis sumere exemplum tibi?” (67) Romanorum vero juvenum conditionem, hác in causá, cum meå comparans, et opportunitatibus institutionis apud eos præ- miisque probe educationi expositis, perpensis, me non habere, quod iis invideam, censeo. Optimam enim institutionem domes- ticam sortitus, optimis carissimorum præceptorum preceptis usus, ad pulcherrimum premium contendens, Regis munificen- tiå victori propositum, patriam habens, qui magis magisque flore increscit, et optimas excellendi opportunitates præbet, hzcce, inquam, recordans, me Belgam esse, gloriari licet. Nunc vero hoc unice spero, quod mihi contingat Viris Clarissimis placuisse, ut hacce victoriâ reportatá, deinceps in majora certamina des- cendere possim, et ita patriæ et civibus utilitatem afferre possim. » Equidem enim beatos puto, quibus Deorum munere datum » ést, aut facere scribenda, aut scribere legenda; beatissimos » vero, quibus utrumque." (68): (67) Terent. Adelph. II. 4. (68) Que verba obvia sunt apud Plinium Epist, Vl, 16. FINIS. JANI VAN DER HOEVEN, i » f ; ROTERODAMENSIS, d MATH, ET PHILOS, CANDIDATI ET MEDIC. STUDIOSI IN ACAD, LUGDUNO-BAT., RESPONSIO AD QUÆSTIONEM, AB ORDINE DISCIPLINARUM MATHEMATI- CARUM ET PHYSICARUM ANNO M. D. CCC. XIX PROPOSITAM: » Queritur, quis sit usus, qualisque dignitas anatomes com- „ parate in stabiliendis regni animalium divisionibus ? ” QUJE PRÆMIUM REPORTAVIT A. D. II. OCTOBRIS M. D. CCC XX. Sup ` t Pp * s oap —— ;«eDulnoistv1D A Natome, comparata ea dicitur Anatomiae generalis pars, quae tractat de mutationibus , quas diversa organa et varia organorum systemata in. variis diversisque corporum viventium classibus 5», ,0T- dinibus ; generibus speciebusque subeunt ; quaeque igitur. quodcum- que organon, cujusvis e..g.. animalis comparat quasi cum, eodem organo , apud omnia cetera, . quorum Jabricam cognoscimus a ani- malia, Usu enim vox .Anatomiae comparatae A ad animalium fa- bricae cognitionem , , ad Zootomiam tantummodo, „nec ad. Phytoto- miam referri solet. | Milan ARES MER Jam per. se patet, neque mea admonitione indiget ,, scientias omnes non pro se quamque, sed. junctis tantum viribus, conati- busque ;, aedi ficium. exstruere solidum et aeternum... Hinc jam a priori, uż dicunt, concludere. licet, ab anatomiá comparatá scientiam vitae , quae Zoonomia, nonnullis aliis. Biologia, dicitur > insigniter esse adauctam | et | amplificatam. | Quinetiam physiologia corporis humani tot ab illa accepit, tamque praeclara lucra , ut nescio. an ipsa corporis humani anatomia plus utilitatis attulerit ad functiones vitae nostrae illustrandas , quam attulit revera animalium fabricae pe man arme us mm mm sa UE ntc gr mer, vint tr gp them, TU indagatio. Haec enim, ut ingeniose quis dixit, analytica quaedam methodus est, cujus ope nostri corporis cognitio ipsa nobis facilior redditur (1). Magna igitur est anatomes comparatae dignitas et usus. Zoologia praeprimis multa huic disciplinae debet: quae quidem ambae, amico quasi vinculo, inter $e continentur. Hac de re quaestionem propo- suit Ordo disciplinarum mathematicarum et physicarum Academiae Gandavensis, sic se habentem : » Quæritur, quis sit usus, qualis- que dignitas anatomes comparatz in stabiliendis regni animalium | divisionibus." — Quae quidem quaestio tantopere mihi placuit, ut virium mearum tenuitatis, doctrinaeque inopiae, ingeniique medio- critatis immemor , nimis Jorssan ausus, eam si non solvere, bn: Borare saltem statuerim. Aun , sentio " opus est, 'egetque exercitatione non parva. Sed magis tentando discere, quam. "perficiendo docere. cupiebam. Si igitur haecce qualiscumque commentatio doctis clarissimisque viris MS tue non prorsus displiceat, erit quo mihi gratuler. Hunc ordinem, ut maxime naturalem, sic etiam commendandum maxime in hacce responsione nobis proposuimus: Cap. I. De systematibus in Zoologia. Cap. Il. De Anatome comparata , unico in slabiliendis regni animalium distributionibus Jundamento. Cap. üt. De methodo naturali , ad quam “illa systematà quam proxime appropinquare ‘videntur, quae in Analome € comparata maxime fundata sunt. (1) Pernota ' est illa ill. Buffonii sententia: » S'il n "existait point d'animaux , la nature de l'homme serait encore plus incompréhensible.” i i M IJ otio pio Din 300) ^ soc CAP. 1, vol ala "TP BM TT bug) j sn olia mieaolelos. sili xo. 29 AiP apas "DE eei ati bil 00k 0GÍA. ER AAA F0 9 Un. J9 DDETR DELES HO FH C è 1041 .4 na nauis. saa» Cus Zoologia ea sit scienti: natura amplissima pars; que agit de aniniälibus; animalium : vero, quc jam cognoscimus fere in- numerabiles: sint ' species, hocce in labyrintho ; filo Ariadneo opus est, sine quo, ut cum Zinnaeo: loquar, res Zoologica: chaos esset. — lllud. Ariadneum in regni animalium:labyrintho filum systema. est: qua voce in historia naturali: intelligimus corporum naturaliüm' in: certum: quemdam ordinem. et secundum fixa. prin- cipia distributionem , eujus. 'ope. corporis cujusvis natura et in- doles, ejusque ad jomnia cetera relatio rite: determinantur. -Ejusmodi élaesifieatio nullo modo obtineri. potest, uisi indagan- dis characteribus ,' quibus. quodcumque corpus ab aliis distingui- tur. Basis classificationis in: iis characteribas ponenda est, qui quam: plurimis corporibus. naturalibus. communes sunt. Nam hos characteres majoris momenti esse illis, qui paucioribus. conve- niunt, quisque videt. Characteres porroi» quibus minor corporum , naturalium , numerus indicatur , :subdivisionibus constituendis in- serviunt; sic.a characteribus generalioribus ad peculiares descen- dimus; donec quodeumque corpus in systemate ibi collocatum sit; ubi. ipsa natura illud collocasse videtur. | i Hac ratione classes; ordines s familiae et genera constituuntur. Genera autem subdividuntur in species, varietatesque. Species yero tot dantur, quot sunt #formæ constantes, cum formarum istarum leves modificationes variefates dicantur. De his conferan- tür ea, qui à summo Blumeñbachio in libro De varietate nativa generis humani disputata sunt, eo presertim loco, ubi de spe- ciei notione agiv laudatus auctor. DUT Le TRAIN PERS AD ÉT Cota fULUOPU! BTS BL ED de mud Ll PORC OURS ET osa bn ant foh DE a mature - ——ÓÀ—À MÀ —— — Dtm ab raj - Ex iis, qux diximus, intelligitur, systemata in cognitione rela- tionum, qua inter corpora existunt, fundata esse. Characteres &xpi/Jüc electi in stabiliendo $ystemate maximi momenti existi- mandi, et ex illa relationum | cognitione petendi sunt. Tales characteres ‘1° omnibus. corporibus. naturalibus ad eandem divi. sionem pertinentibus communes; 2? in quoque gradu et quáque classe plane characteristici; et 3° denique loco lucidi et facile indagandi esse debent (2). ! Distinguendum. est inter systema naturale et artificiale. Systema enim, quo magis a natura:recedit; eo magis.artificiale. Tale .sys- tema oriatur. necesse est characteribus , pro: lubitu. e quovis. or- gano desumtis. Si autem characterés bene et rite electi sint, systema magis ipsi nature «conveniet. Stricto’. sensu methodus naturalis ea dicitur, qua. animalia. mon ex arbitrio distributa, sed secundum :plurimas ‘proprietates: quas communes habent, in eodem loco; quem -in' ipsa natura occupant, collocata sint: Cujus tum præstantia; tum utilitas cuique pâtet: "Talis autem methodus lapis phülosophicus zoologorum est, cujus non nisi fragmenta habemus; quce tamen: fragmenta sedulo: colligenda sunt. Omni igitur. ope' niti debemus; ut systemata, quam maxime in observatione nature fundemus. » Classes enim, monente Linnaeo, quo magis naturales, ‘eo , . ceteris paribus; ‘præstantiores sunt." (5) Hoc magis etiam patebit; si ad. verum usüm Zoologie attenda- mus. Nam is, qui omnes species huc usque cognitas , earumque nomina Linnaeana, sciat, nihil autem de oeconomia nature, de relationibus, quibus :corpora'' naturalia intero se; continentur, magis memoriam suam. aüxerit;,: quàm quidem: in scientia: profe. cerit. Neque enim: qui singulorum ; quos: historia: memorat, viro- rum vitas.memoria tenet, historicus est. Sterilis ejusmodi doctrina est, caretque fructu et usu. Verus autem: Zoologus non tantum (2) Wilbrand, Verhandeling over de rangschikking der dieren, (Natuurkun- dige verhandelingen van de Maatschappy der Wetenschappen te Haarlem, 6° d. 2* stuk. pag. 9.: 1812. ) ARE area 5 VY (5) Plosopiia botan. p. 137. (7) nomina specierum cognitarum , quoad fieri potest, cognoscet, sed etiam novas species , si quee illi obvie sunt, in systemate rite collocari poterit: neque hoc tantum, quod levius, sed fa- bricam internam animalium, qua eque bene, atque forma externa iis propria.est, et deviationes, ut ita dicam, ludentis mature, sed ita ludentis, ut inde, quid voluerit, pateat luculentissime , in variis organorum systematibus indagare debet. — Is enim, si aliquid conspicit animal, novum illi seu incognitum , e forma externa structuram. internam. divinatione quasi deducere poterit, neć structuram tantum, sed mores etiam vivendique genus. — Horum autem- nihil poterit, qui systemate artificiali utitur. Uti in systematico quodam museo, sic quur in ejus cerebro, cól- locate sunt animalium species, nomina scit: — i sed ve nomina? nihil de re ipsa nos docent. SENEN Veram adtém. methodum qui ' didicerit, iM Ptutam optimam ducem secutus erit, "ex cognitione Zoologie non tantum memo- . 112213 fiam, " sed etiam. ingenium: insigniter a acuet ; cra profecto se fébus ab homine differaut, Toultis cuin eo "bd Eniüut. Huic autem máximum lucrum e systemate naturali redundabit. "Tali enim systemate relationes animaliuni indicantur; quarum. cognitio jhioiephi Zoologiéæ non minima pars es. Fui enim in singu- orum observatione ` Scientiarum "veritatisque- principia quærenda sint, attamen non observatione tantum, neque sola ratione, sed utroque | cobjuncto , verum indagatur. Multa hac de re sapieritis- sime monuit illustr. Baco: inter qua et hoc est, quod hoc loco niémoráre mihi liceat : » Qui tractaverunt scientias aut empirici aut dogmatici fuerunt. Empirici, formicze more , congerunt tan- tum et utuntur; rationales , aranearum more, telas ex se confi- ciunt. Apis vero ratio media est, que materiem ex floribus horti el agti elicit, sed tamen eam, propria facultate, vertit ac digerit," — À— — (8) v i itai À ; 05 wit À IL r} à fo 140 i í j ii DE ANATOME COMPARATA UNICO IN STABILIENDIS REGNI ANIMALIUM DIVISIONIBUS FUNDAMENTO; | i "TL: ad eam nostre commentationis. partem, quæ ad quaestionem propositam solvendam quam maxime confert. Sunt, qui historiam naturalem tractant ut ludum puerilem, idque in magnum scientiæ detrimentum, ut facile intelligitur, Est nempe merus ludus puerilis nomina 'tantummodo specierum memoriá tenere, et externam. quidem formam animalium scire, internam autem fabricam prorsus ignorare. Historia enim naturalis corpora nature in universum considerare, differentiam inter corpora or- ganica el inorganica indicare, illorumque compositionem et arti- ficiosam . structuram rationemque , quá vita in iis tueatur, et quibus modis ea vita sese in nutritione , generatione, aliisque functionibus manifestet, exponere debet. Hujus porro discipline est, plantarum animaliumque analogiam et discrimen indicare, eorumque structuram et internam. et externam indagare (4). Interna enim fabrica non minus, quam externa forma animalium , Zoologo consideranda est, ut recte jam monuit celeb. Herder. li igitur, qui anatomicam et physiologicam cognitionem ani- malium Zoologie non esse affirmant, perperam agunt. Neque enim Anatomia et Physiologia aliud quid est, nisi magis accurata et absoluta corporum viventium historia naturalis. Sic quoque hac (4) Vide: Anfangsgründe der Naturgeschichte von Ærxleben. Göttingen, 1792. Vorrede s. XIX. et seqq. . C9) : de. re.judicarunt omniim:.temporum Zoologia principes, seque ita judicare; verbis exemplisque comprobarunt: inter quos splendent Swainmerdammius, Linnaeus y Camperus ; Pallas , Cuvierius alit (5), . Quin, etiam, accuratior. externe: formée : cognitio -obtineri^ non potett? sinc cognitione fabrice interne; externe enim formo ab internal fabrica pendent; hæc: est causa formarum; verbo, interna structura forma essentialis, est cujusvis corporis ‘organiċi. ^ Age paucis : exemplis... tum -e; Botanice, : tum :e dee danse illud probare conabor ; et. illustrare. D beg.,einegio somitidetggoy . Tela ;cellulosa -et vasa spiralia elementa suntie kaiba planite constant; ex hisce primordiis ,. variis modis conjunctis et mutatis, omnia, que.in plantis reperiuntur; organa provenire notüm êst, e. g folium e parenchymate .celluloso, e fasciculo vasorum spi: ralium inirete abeuntium, - denique. ex epidermide ejusque codi tinuatiopibus : is, pilis: constat. Pro- vario: decursu. fasciculéfüm vasorum .spiralium, ex .hisce..simplicibus: admodum: elementis - ingens oritur. foliorum diversitas :. ab hisce vasis forma omnis | pendet, . eodem ferme modo ac forma animalium vertebratorum a sceleto,, unde sceleton nonnulli -hocce vasorum: rete. dixerunt. Si statim, cum e cormo: egressus est, sese dividat vasorum fasciculus, folium. .sessile, formatur. i. € ejusmodi. folium ; quod. nullo petiolo intermedio cornio affixum. est. Huic autem folii speciei opponitur ; folium. petiolatum ; hoe. autem erit vel simplez cum petiolus uni- cum folium. gerit; vel. compositum; cum fasciculi:in ramos. expan- duntur; sic e. ge: sii fasciculus: privceps in duos ramos majores abeat, oritur folium. Sinatums si in: tres, ternatum, et ita porro; = Sic omnes foliorum. compositorum species, quas .enumerat termi- nologia seu .glossologia botanica, oriuntur. Quod ad circumscrip- tionem foliorum attinet ; fingamus ad margines: eorum anastomoses TS 0, Elegantissime. hac de, re pro more egit ilk Buffon: —:» Les diinget extérieures ne sont rien en comparaison, des intérieures; celles-ci sont pour dinsi- dire, les causes des autres, qui n'en 'sont que les effets. — L'intérieur dans les êtres vivans est le fonds du dessein de la nature ; c'est la forme con- stituante, c'est la vraie figure; l'extérieur n'en est que la surface ou mème la draperie, etc," — Histoire naturelle, 4, tom. 15. page 28. 2 CE) yasorum. complures, æquales, et folia habebimus integerrima; sin autem fascieuli in parvos decurrunt ramos, pro varia conditione, folium: dentatum, crenatum, ete: oritur; ^A solidiore aut molliori parenchymatis ipto i aura we foliorum — maxime pure videtur. | «i drui sorde (dep? De his autem: botemici; et præprimis F'illdenowius multa pro- tulere. De foliis. tantum dixi, ea, quasi exempla, poneus, non quod res, de qua agitur, minus perspicue probari posset ex aliis vegetabilium organis, sed quia hæc non^tam difficilia intellectu videbantur. quin: paucis : Lais Mon "Ttanseatmüs vero ad Zoologiam.. T iav ,miDYTom 130191 Animalia in genere. louise magis composita, sunt; quamvis plante nonnulle adsint, quibusdam animalibus magis compositæ. Datæ tamen omnibus animalibus facultates quedam, quibus plante carent. Sentiunt ac libere sese movent animalia. Hinc adest in perfectioribus:. nervorum. musculorumque apparátus: in máxime compositis- -$celetum. |. Pro < variis locis; quibus degunt animalia, variis motus organis instructa sunt. Sic piscibus pinnæ,. avibus ale date sunt. Pendet autem externa forma a sceleto :' et seele- ton ita. conformatum. est, ut. apta sint" animalia iis actionibus peragendis, quibus victum querere, sese ab hostibus defendere, verbo, vitam tueri ex nature instituto ac lege debent, — Ya avi- bus verbi causá magna requirebatur alarum vis; magnos niüscu- los dedit natura; sternumque carena- instruxit, duplicemque cla- vicularum apparatum formavit, eo fine ut latissimi illi pectoris musculi majori vi agere possent. "Prunecüm eodem fine fixum et immobilem fecit. In collo. plures collocavit vertebras, ut ejus . mobilitas augeretur, quz in hisce animalibus: maxima requireba- tur. Sic quoque in. piscibus sese' res habet: Piscibus collum nullum; quia incassum nihik prócreare solet natura; tliorax et caput confluunt, et inde formatur: cuneus, cujus ope aquam findere Optime possent piscium corpora. Sic quoque in 'reptilibus ,. in mammalibus; sic in omnibus animalibus forme externe confor- mationis interne sequelæ sunt. (n) . Sed ut hec mittamus , unicam. tantummodo ex hisce ómnibus collatis. deducere volo:sententiam; illa autem :sententia hec est: Characteres in Zoologia. quibus: superstrui systemata debent, ex andtomica animalium cognitione petere oportet (6). : Quod :quidem nostris temporibus n: multis animalium. classibus :Galli revera fecere, et, si potuisset; certe quoque fecisset. summus: Linnaeus , qui tamen : ob. anatomes comparatæ tenuem tune temporis :cogni- tionem hoc posteris suis sistendum relinquere coactus est. Vulgo characteribus ‘ex :anatomes :comparatz cognitione petitis objici solet, quod indagari mon facile queant. Sed nonne sciunt càllidi isti-disputatores, quam difficilis sit matheseos disciplina omnibus tironibus? Neque :aliquis unquam ex hac difficultate hanc scientiam spernendam esse duxit; .an ignorant scientiam nullam existere, quin sit cum minôri majorive animi exercita- tione, rerumque minus magisve difficili. indagatione : 'conjancta ? Porro videant, ne ita faciendo scientiam Leo ape un — reddant: infrüctuosam. 'sterilemque. 0 707 my ` Characteribus igitur ex anatomé' comparata déihunitis diia naturales constituuntur; 'verum anatomia comparata etiam ordi- ném vindicat; :secundum quem ille classes se invieem sequi debent, ut, sive^synthetice. a simplicibus: ad perfectiora adscen- damus, sive analytice a compositis ad: imperfectiora descendamus, semper tamen: transitus observetür; ordiném; verbo, quam maxi- me naturalem.nos docet. Attamen non sperandum est, unquam in una.linea animalia disponi posse, ita ut hoc ordine indicaretur an sit animal minus majusvé compositum 5. perfectum , quam aliud quodcumque ; "alio loco collocatum. Cuypierius omnia ejus- modi tentamina irrita credit (7). Nec mirum: » natura enim (ut .(6) Idem etiam de Botanice : valet, monente Kiesero; » Das grösste Deside- rium, dessen erfüllung einziger zweek der pflanzen anatomie sein muss, ist eine vergleichende anatomie aller pflanzen; und che diese gegeben ist, kann keine genügende classification der ic Ame vollendet werden.” ( Kieser's , Ele- Da der, Phytonomie, Ister theil., 1825. 8°, ). |, e règne animal distribué selon son organisation , par M. le chev. Cuvier, 1817. 8. I. préface p. xx. — » Pour prévenir une critique qui se présentera (12) recte Baglivius monuit) sui juris est, ac longe latiusque patet, quam ut certos ei fines angustosque humani ingenii terminos constituamus, extra quos egredi non posset." — Contra: cuique naturam observanti patet corpora in rerum: natura rete quoddam componere ab omni parte discedens et: sese extendens: Omnia animalia: seriem i constituunt, «cujus parles tam arcte coherent; ut ubi una incipiat, desinat altera, indicari nequeat: hec vero series se non unius rectæ lineæ instar. expandit, sed lines con- catenate similis, quee ubivis sese dividit, in diversis punctis iterüm coit, ut. iterum possit discedefe.'— In iis igitur regni animalis clab- sibus ubi ordines maturales adhuc | desiderantur ,: paca! certe. de interna structura scimus. Anatomia comparata istos ordines nobis indicabit. Piscium v. c. classis hoc tempore: adhuc chaos est, in cujus: distributione multum' desudarunt ` Zoologi.. Si vero interna fabrica eque nota esset, ac nunc sunt multorum ichthyologorum; imprimis Blochii, improbo labore formæ externe , nihil: facilius fore puto, quam ex hisce brevi. tempore naturalem deducere clas- sificationem. Sie quoque reptilium ordines a Brongniart constituti maxime naturales sunt, nempe quos in anatome comparata fun- daverit. — Internæ etiam structuræ cognitio sola ornithoryncho paradoxo locum: debitum in systemate adscribere potest. : Mami- male revera hoc animal non est; mammæ enim: monente Z//igero desunt; qua de re etsi nonnulli adhuc dubitent, ego tamen non intelligo, quo modo tali corneo rostro lae e. mammis maternis sugere: possit ornithorynchus; misi in animali neonato. alia. sit hujus organi fabrica, quam in adulto (*). Vini [ntm Ha i Lass U TICN 33393245 T : 1: p" ; 1 1 : H ] naturellement à beaucoup. de personnes, je dois remarquer d'abord ,, que je n'ai eu ni la préfention, ni k désir de classer les êtres de manière à en former une seule ligne, ou à marquer leur supériorité réciproque, Je regarde méme toute tentative ‘de ce genre comme inexécutable, été.” — Et paulló post? » Je n'ai considéré mes divisions et subdivisions que comme l'expression graduée de la ressemblance dés étrés qui entrent dans chdeune, etc." coc, Ni lp (*) Qu postea legi excerpta € quadam celeberrimi Mome commentatione im Meckelii Diario germanico , physiologiæ dicato ( V Bd. Stes Heft: 1819 p. 422'sq. Hanc sententiam extra omne dubium ponunt. - PN LORS ER UNE DE METHODO NATURALI, AD QUAM ILLA SYSTEMATA QUAM PROXIME | APPROPINQUARE VIDENTUR, QUÆ IN ANATOME pp rien dn MAXIME FUNDATA SUNT. j Qumgarémidisinns capite præcedente, ne nimis audacter nos dixisse. putetis,. nobis proposuimus breviter quedam systemata Zoologica.emumerare;. et, quantum in hacce nostra etate fieri potést invicem: et.cum;. methodo naturali comparare, ut sic ap- pareat. illa: systemata ad hauc methodum quam maxime appro- pinquasse qua in. anatome comparata quam 7 maxime fundata sunt. Quam quidem rem tam breviter pertractare conabor, qnan; tum pro ipsius übertate fieri potest. ojiiijjuss ss. ^) + Antiquissimis$ temporibus. animalia secundum loca, ubi degunt, in aquatica et terrestria . distribuebantur.. Aristoteles ea dividit in vivipara et oyipara , quam nulla.fere mutatione secutus est Ges- nerus. — Ne autem nimis hinc inde vagaret disputatio, et hæcce commentatio longior. fieret, quam vulgo esse solent ejusmodi scriptiunculæ, a Linnaeo, summo totius historie naturalis instau- ratore, incipiendum esse statuimus. | Systema: Linnaei ,. quamquam pro magna Dara hoc tempore ob anatomen comparatam magis elaboratam non amplius usurpetur, tamen omnibus sequentibus systematibus fundamentum prebuit, Summi igitur momenti erit hujus viri systema exponere. Quod, quo melius fiat, ipsius verbis utar. (Videatur systema naturæ ed. XIII. eur. Gmelin Y. 1. p.11.) » Divisio naturalis. animalium ab interna structura indicatur: j (i4) : Cor biloculare, biauritum — 4 viviparis. . . . . 1. Mammalibus. sanguine calido, rubro. oviparis. . . . . 11. Avibus. Cor uniloculare , uniauritum ( pulmone arbitrar. IH. Amphibiis. sanguine frigido, rubro. ? branch. externis. 1V. Piscibus. Cor uniloculare, inauritum deeem ge - . . V. Insectis. sanie frigida, albida. tentaculatis. . . VI. Vermibus.” Sex igitur classes constituit Linnaeus, cum numerus earum nostris temporibus a quibusdam usque ad quatuordecim auctus sit; sed in hisce diversis admodum distributionibus quatuor prio- res classes semper immutalæ mansere. Omnes igitur innovationes et mutationes ad duas ceteras classes pertinent; quæ certe non sunt naturales, qua de re cl. Lamarck multa protulit in opere, cui titulus: Philosophie Zoologique. In constituendis classium ordinibus summus Linnaeus charac- teres apud. mammalia e déntibus deprompsit; e rostro, pedibus- que apud aves; e conformatione 'extremitatum apud «amphibia; e pinnis apud pisces, ex alis apud insecta, ex integumentis de- nique apud 'vermes. Characteres igitur a partibus externis de- suniti sunt. Classium vero constitutio etsi in ‘structura interna fundata, tamen ex conformátione organi petita est, ommibus ¿animalibus haud communis, cordis scilicet: — estque itaque rejicienda. Com- plura animalia e vermium classe corde plane sunt destituta; carent hocce organo zoophytorum gentes entozoorumque- nume- roscifamilie; vasa jam adsunt in insectis permultis , ubi cordis non. nisi dübium vestigium adest. In genere igitur ad animalem orga- nisationem cor haud requiritur. Character igitur assumi nequit secundum regulam primam J7'ilbrandii, capite 1. propositam. E quibus omnibus patet, cum preterea classis vermium a Lamarckio jure chaos vocetur, systema Linnaei erroribus non plane vacare, et multo minus etiam naturale.dici posse: qua de re omnino conferri merentur, quz monuit doctiss. pir (8). (8) In opere, cui titulus: Geschichte und beurtheilung aller systeme in der Zoologie von J. Spix. 8°. 1811. $ 28 et 29 præprimis pag. 100 - 115. (e qe» Quorum quidem errorum: causa in. eo est; quod. Linndeus minus in Zootomia, quam: im Zoologia profecerat. (9). i ^ Mirum igitur non est, eum magis magisque elaboraretur.ana- tome comparata a summis: viris Daubenton,. Vicq d'Azyr aliisque, systema. Linnaei a Zoologis esse mutatum: pro variis. mutationibus et augmentis Zootomiæ, Lamarckius igitar anno 1794. ( vide ejus Philos. Zool. I. p. 118) primum omnia animalia, dichotomi? in- stitutá, in hasce primarias distribuit classes: ; + i "n ^Y. Animalia vertebrata ; II. Animalia non vertébrata. - > Hujus distributionis fundamentum columna vertebralis est, cui columnæ omnia fere ossa adjunguntur, sceletum autem formam - externam et musculorum motus determinat. Classes IV priores ` systematis Linnzani animalia vertebrata constituunt; vertebris vero carent ea animalia, qua in posterioribus classibus (V et V1) a Linnaeo collocata sunt. Lamarckius horum animalium 5 classés enumerat: Mollusca, Insecta, Vermes, Echinodermata, Polypos. Paullo post ill. Cuvierius sequentem classificationem exhibuit (10). Animalia rubro sanguine prædita, ut Linnaeus, distribuit in mam- malia, aves, reptilia, pisces; ea autem, quæ sanguine albo gau- detis MINE ae vu ce arr vc : ` 1. Mollusca, corde musculari instructa, medulla spinali nodosa carentia. (Nervis enodibus.) d M . M. Insecta et vermes , vasa dorsali longitudinali et medulla spi- . nali instructa, vel saltem uno alterove horum organorum syste- mate geudentia. |, s | 22 I "INTTR EN (9) Hoc non dico, ut ejus glorie aliquid. detraham, Nam non mirum est, $ummum virum hinc inde errasse » Solus enim (ùt utar celeb. Æudolphii ver- bis) huc usque fuit, qui omnia naturæ regna amplexus sit, ejusque quam om> nium. scrutatorum préecedentium studio historia naturalis. plus dehefa nosmet vero has illasve partes excolendo, vel ad majorem perfectionis gradum evehendo, quantum ab eo distamus, qui omnibus lucem attulerit! — Entozoorum hist. naturalis. 1809. 8°. IL. p. 1. p. 9. i (19) Vide ejus: Tableau lanena 2 de list. naturelle des animaux. 8*. an Vl. p. 572 - 76. (36) AMI. Zoophyta, corde,:cerebro nervisque destituta. agso Characteres illarum ‘classium fallaces: esse patet, nam nervis destituta quidem multa zoophyta sunt, sed non :omnias::Püstea hancce distributionem. variis modis mutavit. celeberr...auctor..;.In prælectionibus de: anatome | comparata: animaliuni-.non vertebra- torum 5 classes enumerat, nempe: I. Mollusca, medulla spinali simplici, vasis sanghiferis instruc- ta: membris articulatis carentia. i Il. Jermes, medulla. spinali nodosa, | vasis pieni gauden- tia: membris articulatis carentia. MI. Crustacea, medulla spinali nodosa, vasis sanguiferis mem- brisque articulatis prædita. IV. Insecta, vasis. sanguiferis carentia, medulla spinali nodosa, membrisque articulatis instructa. V. Zoophyta, vasis sanguiferis, medulla spinali nec non mem- bris articulatis destituta. , Eum. secutus est. Zoologus meritissimus Dumeril, eo tantum- modo discrimine, ut classem vermium post eam insectorum po- suerit. ( Vide Zoologie Analytique 1806. 8°, p. 3.) Insiguiter dein increvit classium numerus. Lamarckius decem classes constituit animalium vertebris carentium. En earum enumerationem : ' Y. Mol- lusca; M. Cirrhipeda; MI. Annelida; 1V. Crustacea ; E V. Araneï- dea; VY. Insecta; VM. Vermes; VY. Radiaria; ke à Polypi; X. Infusoria (11). Itaque duce vermium et insectorum classes a Linnaeo constitutæ ad decem usque adauctæ erant. Postea zoologi Germanici multa systemata condidere. Inter hos W/ilbrandus, qui de fundamentali divisione zoolégorum Gallico- rum dubia quzdam movere coepit (1.1.) Divisio enim primaria animalium in vertebrata et non ‚vertebrata ,. etsi melior sit ea, que ab 4risiotele originem traxit, in animalia sanguinea. et exsanguia; melior denique illa, qua animalia distribuuntur in ea, (12) Philos. Zool. I. p. 127. Conf. ejusdem: Extrait du cours de Boie sur les anim. sans vertèbres. Paris, 1812. 8°. C7) que sanguine rubro, et ea, quæ albo gaudent, tamen e Wilbrand, sententia assumi nequit: » Columna enim vertebralis ie PR momenti: organon haud est, ut inde pendeat animantium vita ; quod si ita esset, animalia non vertebrata non. existerent, Contra columna : vertebrarum organon. est, quod. sensim. Sensimque in ani- malium serie evolvitur. Accedit etiam, quod rei cujusvis absentiá nihil, certi determinari potest." Hec JZibrand (1. 1. p.32}. Spizius quoqne in opere citato ( p. 158 et seqq.) animalia ea divisione nimis sejungi putat. a sese. Caput v. c. Sepiæ. osseum s. cartilagineum vertebratorum capitis. fabricam. mentitur. Si igitur illud systema assumatur, Sepiæ inter pisees collocari possent; quod reliquarum partium fabrica vetat, Porro hisce adde, colum- nam. yertebrarum nihil aliud esse, nisi thecam medullae spinalis. Cur igitur a theca ista fundamentum distributionis, cur non po- tius a partibus contentis istud peteremus ? .lMlustr. Cuvierius ipse postea novam methodum proposuit, et in IV classés primarias regnum animalium distribuit, vertebrata, mollusca, articulata et radiata (12). Nec non anao | auctor illius distributionis, eam mutavit in hanc: . ,. |; Animalia apathica (radiata Cuv.) p t TI. ` Animalia sensibilia „(articulata et mollusca, Cuv.) nl. Animalia intelligentia (vertebrata) Y. Extrait du Cours 4i de Zoologie. “asie systemata eodem tempore proposuerunt, ut jam diximus, - Zoologi Germanici, quamvis omnes plus minusve systemate Cuvie- rii usi sint. Multa quoque prodiere nova, magis ingeniosa quam vera, et eruditionis ostentatione magis, quam naturæ observatione conspicua: que singula enumerare et longum foret, et a propo- sito quam maxime alienum. Ad quod vero pertinere nobis videtur pn) Règne anim. I. p. 57 - 61. Jam anno 1812 hanc divisionem proposuerat : 'ai reparti ces diverses classes (ren non vertèbres) en trois embran- ` eor comparables chacun à celui des animaux vertèbres, dans un mémoire lu à l'Institut en Juillet 1812, imprimée dans les annales du mus. d'hist. natur. tome 19." (Ibid p. 61.) ` 3 ( 18 y indagatio, an classes a Lamarckio et Cuvierio constitute" revera sint magis naturales illis, antea a Zinmaeó Cohstitülis; rime Discrimen est in classibus animalium vertebris: carentium , ut jam sæpius monuimus. Linnaeus omnia illa” animalia in duas classes distribuerat; Classis insectorum, insecta CupierH et Da: marckii , nec non éorum J4rànefdea et Crustacea ampléctébatur. Est classis satis naturalis, quamvis postea in tres classes sit dis- tributa; nam insecta, Araneideá et Crustaceá structurá generali conveniunt, licet quoad organa respirationis et circulationis dif- ferentia obtineat. Transitus tamen observatur inter insecta pro- prie sic dicta, Aranéïdea et Crustacea, quo ad hæcce organa; ita ut difficile sit inter hzc animalia limites constituere. Crustacea corde uniloculari, in dorso posito instructa bránchiarum ope re- spirant; Araneidea alia branchiis, tracheis alia respirantia, vase dorsali, arterias emittente , venasque recipiente prædita sunt. Insecta "denique tracheis aérem ducunt, et vase dorsali ramis ar- teriosis * æque ac venosis carente, instructa sunt (15). Limites non video; nam si ad organa respirationis attendimus, quidam ara- neidea insectis proprie sic dictis, quadam alia crustaceis adnu- meranda essent. Si Scorpionem anatomice consideramus, videmus, ut monuit cel. Trepiranus CAP eum transitum crustacea et in- secta inter formare; convenit attamen in pluribus” organis magis cum illis, quam cum his; necesse igitur est, ut crustaceorum nova formetur familia, vel ut insectis denuo adnumerentur crustacea, cumque iis commisceantur. Forma enim cordis limites inter crus- tacea et Scorpionem cónstituere nequit; cuni ista forma tam varia sit in unius ejusdenique generis speciebus, u ut ne genericus quidem ex ed desumi possit character. Si enim ad cor respicia- mus, monoculi , [ que animalia a Cuyierio , Lamarckio aliisque inter crustacea posita sunt (15)], inter araneidea potius collocari de- 15) Conf. Cuvier le règne anim, IL p.512, 515, 14. 14) In eximio opusculo : » Ueber den innern Bau der Arachniden." Nurnberg ,. 1812. 4°, p. 16. | (15) Branchiopodes. (Cuv. Règne an. HL p. 59.) Vide e. g. (p. 62) (29) berent Q6): si vero Scorpio crustaceis adnumeretur, quoque ara- neidea omnia , que pulmonarià a Latreille dicuntur, iis adnumerari deberent: quo. facto, nomen .crustaceorum mutandum. esset, qum ista. afaneidea crusta-mom.tegantur. 5. 0 on à i Videntur igitur omnia illa animalia, quæ a Cuyano bte + pedibus articulatis dicuntur, ad unam, eandemque. classem. perti- mere, cujus ordines sunt crustacea, araneïdea et insecta. © Altera classis Linnæäna illa est, quee. vermes complectitur. llla