— HÀ € $970 N E Mr > M4 " — ne 7 ~ Meaz a 72 NC V V m» ^ ^ - 3 M € ^ el d S ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , Ann. CIOI2CCCXXXIV—CIOI2CCCXXXY. ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE , Ann. CI9I9CCCXXXIY—CIOI2CCCXXXY. = HERMANNO JOHANNO ROYAARDS, RECTORE ACADEMIAE MAGNIFICO, J. L.C. SCHROEDER van per KOLK, SENATUS GRAPHIARIO. AK S NN Vu WAREN NS NN AC A : CRETA EENS N NU Me ES KKK\ A Mira aug W TRAIECTI a» RHENUM, APUD IOANNEM ALTHEER, ACADEMIAE TYPOGRAPHUM, MDCCCXXXVI. HOC ANNALIUM VOLUMINE CONTINENTUR: Nomina Professorum et Lectorum in Aca- demia Rheno-Traiectina. $. Y. Quaestiones ad certamen literarium A. CI910CCCXXx1V. propositae. $. I. Series lectionum habendarum. $. IH. Series disputationum publice et privatim defensarum. $. IV. Solennia. $. V. HErMANNI lonannı ROYAARDS, Oratio. ^2 IV Responsiones ad quaestiones propositas: NicoraAr VAN Wik, ad quaestionem Theo- . logicam. : ABRAHAMI DE PINTO, ad quaestionem. Ju- ridicam. ` GUALTERI ROBBERTI VAN HOEVELL, ad quaestionem Literariam. JOHANNI EVERHARDI VAN DER TRAPPEN) ad quaestionem Matheseos et Philoso- „phiae Naturalis. ANNALES ACADEMIAE RHENO-TRAIECTINAE. Ann. CIOI9CCCXXXIV—CIOIOCCCXXXY. MM, 9 Mn ane i nd | j. I. Inde a die xxvr. m, Martii Å. c1oroccexxxrv , . usque ad diem xxvr. m. Martii A. crorocccxxx V, in Academia Rheno-Traiectina docuerunt THEOLOGI AN. lopocus HrniNcA, E.F, GABRIEL VAN OoRDT, Zonorifice et ex voto suo dimissus, HenwANNus BOUMAN, Hermannus lomannus RoYAARDS, A.t. Acad, Rector, VI IURISPRUDENTIAM. HERMANNUS ARNTZENIUS , Ianus RICHARDUS DE BRUEYS, CORNELIUS ÁDRIANUS VAN ENSCHUT, ApniANUS CATHARINUS Horrrus, IANUS AcKERSDYCK , Prof. Extraord. MEDICINAM. lanus BLEULAND, propter aetatem sep- tuagenariam honorifice rude donatus, NiconAus CORNELIUS DE FREMERY, BERNARDUS FRANCISCUS SUERMAN, Ianus ÍsAAcus VVOLTERBEEK , TacoBus Lupovicus CONRADUS SCHROEDER VAN DER Kork, A. t. Senatus Acad. Gra- phiarius. PHILOSOPHIAM THEORETICAM ET LITERAS HUMANIORES PHILIPPUS GUILIELMUS VAN liguspE, ANTONIUS VAN GOUDOEVER , IACOBUS CORNELIUS SWYGHUISEN GROENE- WOUD, Lupovicus GERARDUS VISSCHER, Prof. Extraordinarius. VII MATHESIN ET PHILOSOPHIAM NATURALEM NrcoLAus CORNELIUS DE FREMERY, GERARDUS Mort, | TOANNES FRIDERICUS DUO ICUS SCHRÖDER, Janus Kors, ! THEODORUS GERARDUS VAN LIDTA DE JEUDE, Pernus loANwEs lsAACUS DE Fremery, Prof. Extraord. | RrcæArDpus vAN Rees, CORNELIUS ADRIANUS BERGSMA, Prof, Extraord, LECTORES SAMUEL Nvnorr, Linguae Graecae, GERARDUS Dorn SE1FFEN, Literarum Hu- maniorum , Carorus TuHoMPSON, Literarum Anglica- rüm , Iusrus Henricus Koen, Linguae Germa- nicae, GEORGIUS- Carozus VERENET, Literarum Gallicarum. MAGISTER ACADEMICUS LAMBERTUS DE FRANCE, d rtis Gladiatoriae, VIII $. II. Ad certamen literarium, singularum disci- plinarum studiosis in Academiis et Athenaeis patriis, propositae sunt hae quaestiones: QUAESTIO THEOLOGICA. Laudetur et a vituperatione defendatur institutum , quo, in reformatis patriae nostrae coetibus , doctrina Christiana, du- ce Catechesi Palatiná, exponitur. QUAESTIO JURIDICA. Exponatur et ad examen revocetur lo- cus Codicis Civilis de causa obligationis. QUAESTIO MEDICA. Quid disputaverunt veteres et recentio- res obstetricatores de placenta in utero incarcerata ejusque origine et. causis? Quaenam est ejus vera Diagnosis? Quae tandem optima curandi ratio? 1X QUAESTIO LITERARIA. ` Flavii Josephi vita. Quatenus per vitae opportunitates ad conscribendam Historiam atque Antiquitatem Hebraicam idoneus fuit? Quid pronuntiandum de iis, quae hujus Scriptoris auctoritati obstare dicuntur. | QUAESTIO BOTANICO-OECONOMICA, Quaeritur: historia SOLANI TUBEROSI L. hujusque plantae descriptio botanica, cul- turae modus et varius usus oeconomicus. QUAESTIO PHYSICA. Ex iis praecipue quae nostro tempore de effectu luminis detecta sunt, dijudi- cetur quaestio, utrum theoria emissionis an undulationis luminis verosimilior sit habenda ? m Lectionum in Academia Rheno-Traiectina, inde a die vin Septembris À. cioroccexxxiv , usque ad ferias aestivas À. CIOIOCCCXXXY , a Professoribus et Lectoribus habendarum, haec fuit formula : In FACULTATE THEOLOGICA. Theologiae Naturalis Historiam tradet H. BOUMAN, diebus lunae et martis, hora X. Historiam Ecclesiae Christianae, inpri- mis antiquam ; una cum Historia dogmatum . Christianorum antiqua, tradet H. I. ROY- AARDS, diebus lunae et martis, hora XI, et die mercurii, hora Il. Tus Ecclesiasticum hodiernum Belgicum , potissimum izternum, duce compendio suo ( Hedend. Kerkregt bij de Hervormden in Nederland. Utr. bij J. AuTHEER 1834.) in- terpretari perget H. I. ROYAARDS, die io- vis, hora Í. Disquisitionibus de Historia Ecel. Chr., probationi academicae praeviis, vacabit H. I. ROYAARDS, die iovis, hora ll. XI Critices Veteris ac Novi Foederis initia tradet H. BOUMAN die mercurii, horà IX. Utriusque Foederis Hermeneuticam ex- ponere perget H. BOUMAN, diebus iovis et veneris, hora X. | Selecta Veteris Foederis loca, collatà inter- pretatione Alexandriná , illustrabit H. BOU- MAN, diebus iovis et veneris, horâ IX. Ultimas J. C. Orationes et Paulli Epistolas ad Thessalonicenses interpretabitur H. BOU- MAN, diebus lunae et martis, horà IX. Theologiam dogmaticam docebit I. HE- RINGA, E. F. diebus lunae, martis , iovis et veneris, hora XII. Collocutionibus de Theologia populari vacabit I. HERINGA, E.F. die iovis, horis vespertinis a VII. ad IX, | Disquisitionibus, cum provectioribus. insti- tuendis, probationi ecclesiasticae praeviis, va- cabit I. HERINGA , E. F. die mercurii, ho- ra, XII. Ethicam Christianam docebit H. I. ROY- AARDS, diebus lunae, martis et mercurii, hora I. Repetitorio de Ethica Christiana, cum futuris S. Ministerii Candidatis instituendo, va~ cabit H. I. ROYAARDS , die martis, hora II. XII Praecepta Aomiletica tradet 1. HERIN- GA, E.F. diebus lunae et iovis, hora VIII. Exercitationes oratorias sacras modera- bitur 1. HERINGA, E.F. die mercurii, ho- ra X. Officia doctorum et antistitum in Eccle- sia Christiana exponet I. HERINGA, E. F. diebus martis et veneris, hora VIII. Puerorum doctrinae Christianae initiis erz- diendorum exercitationem instituet I. HERIN- GA, E.F. die veneris, hora XI. Commilitonibus, orationes habentibus sa- cras, praesides aderunt I. HERINGA, E.F. die martis, horâ I. H. BOUMAN, die lu- nae, horâ I. et H.I. ROYAARDS, die ve- neris, horà I. — | Publicis disputandi exercitationibus prae- erunt alternatim , die mercurii, horal. I. HE- RINGA, E.F., H. BOUMAN et H. I. ROY- AARDS. G. van OORDT, etsi suo rogatu honori- fice a Rege dimissus: est, libentissime tamen sua officia et consilia, quoad:eius fieri possit, offert commilitonibus. Orationes sacras ha- bentibus praeses aderit, diebus et horis, et sibi et commilitonibus opportunis. XIII In FACULTATE IURIDICA , docebunt Institutiones H. ARNTZENIUS, dicbus martis, mercurii, iovis et veneris, hora IX. Pandectas, Westenbergio duce, H. ARNTZENIUS, diebus martis, mercurii, io- - vis et veneris, hora X. Ius Belgicum , ad ductum linearum Tur. Civ. Holland. descriptarum a Cl. N. Smal- lenburg, L R. pz BRUEYS, diebus lunae, martis, mercurii, iovis et. veneris, hora I. Encyclopaediam iuris 1. R. pg BRUEYS, diebus lunae, hora X, mercurii et veneris, hora XI. . Elementa Oeconomiae politicae. I.R. pe BRUEYS, diebus lunae, martis et iovis, ho- ra Xl. Ius Naturae C. À. VAN ENSCHUT, dic- bus martis, mercurii et veneris, hora X. Ius Publicum et Gentium G.A. vin EN- SCHUT, diebus mercurii et veneris, hora XI, et martis, hora 1X. Ius Criminale universum et Belgicum C. A. van ENSCHUT, diebus mercurii, io- vis et veneris, hora IX, Historiam Iuris Romani privati ad Cos. stantinum , secundum sua Lineamenta , (quae XIV prostant apud Academiae Typographum) A. C. HOLTIUS, diebus lunae et veneris; hora I, die saturni, hora X. Iura Mercaturae et Maritima, e Gallo- Franco Codice et cum Turis Belgici compara- tione, À. C. HOLTIUS, diebus martis, mer- curii et iovis, hora X. Exegeticas lectiones de selectis Iuris Roma- ni locis. habebit. A, C. HOLTIUS, diebus lu- nae et veneris, hora IX. Historiam gentium recentiorum politi- cam 1. ACKERSDYCK, diebus inh mer- curii et veneris, hora I. Rerumpublicarum , inprimis patríae , no- titiam l. ACKERSDYCK, diebus martis, io- vis et saturni, hora XII. Disputandi exercitationibus, alternis heb- domadibus, praeërunt Professores in facultate Iuridica. In FACULTATE MEDICA , docebunt Anatomiam I. L. C. SCHROEDER van ner KOLK, quater per dierum hebdomadem, horà IV. Physiologiam Y. L. C. SCHROEDER van per KOLK, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, horà VIII. matutinà. XV — natomiam Pathologicam, bis per dierum hebdomadem, LL. C. SCHROEDER van DER KOLK, horâ Auditoribus commodâ. . Dissectionibus Cadaverum | f natomicis , opportuno anni tempore instituendis, prae- erit quotidie I, L.C. SCHROEDER van per KOLK. Pathologiam exponet. D. F. SUERMAN, ter per dierum hebdomadem, hora IX. Doctrinam de cognoscendis et curandis hominum morbis Y. I. grim reca qua- ier, hora XII. | | Therapiam generalem et apparet me- dicaminum , exponet I. I. WOLTERBEEK , quater, hora I. Pharmaciam, vernaculo sermone, N.G. nEFREMERY, diebus lunae et martis, hora II. Examen aegrotantium et Semeioticam , J. 1. WOLTERBEEK, in Nosocomio Acade- mico, hora X. ; Institutionibus Clinicis morborum inter- norum vacabit I. I. WOLTERBEEK , singu- lis diebus, in Nosocomio Academico. Praxin chirurgicam tradet: B. F. SUER- MAN, quater per dierum hebdomadem, ho- ra VIIL _ | Operationes chirurgicas | demonstrabit XVI B.F. SUERMAN, tempore hyemali, qua- ter per dierum hebdomadem, hora V. | Institutionibus in arte chirurgica, quo- vis die, vacabit D. F. SUERMAN. : Theoriam artis obstetriciae 1, I WOL- TERBEEK, die martis, iovis et veneris , ho- ra IX. Institutionibus obstetriciis, in primis practicis, in Nosocomio habendis vacabit LI. WOLTERBEEK. - Medicinam Forensem tradet N. G. D FREMERY, diebus mercurii et saturni, ho- ra VIII. | Disputandi exercitationibus , alternis heb- domadibus, Professores in Facultate Meding praeérunt. I. BLEULAND, licet propter aetatem ho- norifice rude donatus, commilitonibus , qui ex- plicationem accuratiorem speciminum. Anato- ` micorum et Pathologicorum in Museo prae- sentium desiderabuni, sua officia, quantum valetudo permittet , offert. In FACULTATE PHILOSOPHIAE THEO- RETICAE er LITERARUM HU- MANIORUM, docebunt Logicam, atque Anthropologiam Y. F. L. XVII SCHRÖDER, die lunae atque saturni, ho- ra IX. Doctrinam G atque nonnulla loca doctrinae Metaphysicae I, F. L. SCHRÖDER, diebus iovis et veneris, hora II. Literas Latinas A. van GOUDOEVER, diebus martis, iovis, veneris et saturni, ho- ra XL. interpretando cum Ciceronis libros de oratore, tum Selecta Tibulli et Propertii car- mina. Antiquitatem Romanam A. van GOUD- OEVER, diebus martis, mercurii, iovis et veneris, hora X. | Exercitationes Paedagogicas moderabitur A. van GOUDOEVER, die mercurii hora I. et die saturni hora XII. Literas Graecas tradet Pr. G. van HEUS- DE, interpretando cum Symposio Platonis, adiunctis Quaestionibus Platonicis, tum He- rodoti libro VID. die lunae, horà XI, et diebus martis, iovis et veneris, hora I. Literas Hebraicas I. C. SWYGHUISEN GROENEWOUD , cum interpretanda Gram- matica, tum eius, ut et Syntaxeos usu in legendis quibusdam V. F. capitibus historicis monstrando, diebus lunae, iovis et veneris, hora II, martis, hora I. Literas, cum Aramaeas, tum Ærabicas, LES XVIII 1.C. SWYGHUISEN GROENEWOUD, diez bus mercurii, hora VIII. et veneris, hora L. Antiquitatem, Hebraicam 1..6. SWYG- HUISEN GROENEWOUD, . diebus lunae; martis, iovis et veneris, hora VIIL Caeterum provectiorum commilitonum - de- _sideriis, diebus iovis, hora L quoad poterit, satis faciet libentissime, 1. C. SWYGHUISEN GROENEWOUD. Historiam gentium, oin orienta- lium, Pu.G. van HEUSDE, diebus lunae, ` martis, jovis et veneris, hora Xll. . | Historiam humanitatis, e. gentium his- toriá ductam , Pn.G. vaN HEUSDE, diebus mercurii, hora XL et XIE — Literas Belgicas et literarum Beigiba: rum Historiam L.G. VISSCHER , diebus lunae, martis, mercurii et veneris, hora X. Praecepta Styli bene Belg. tradet L.G. VISSCHER , diebus martis, mercurii et ve- neris, hora Vlil. Historiam Patriae L.G. VISSCHER , die- bus lunae et martis, hora X iovis et saturni, - hora X. | Poetarum principum Belg. selecta loca L.G. VISSCHER, y ies iovis et veneris, hora 1V. Antiquitatem Germanicam IRA per- XIX get L. G. VISSCHER , diebus martis et mer- . curii, hora IV. Disputandi exercitationibus Sermone ver- naculo habendis, praeérit, alternis. hebdoma- dibus, die lunae, hora IV. L.G. VISSCHER. Disputandi exercitationibus praeérunt , al- . ternis hebdomadibus, die „saturni hora I, al- ternatim Pu. G. ván HEUSDE et A. van GOUDOEVER. In FACULTATE MATHESEOS rr PHILOSOPHIAE NATURALIS, docebunt Elementa Matheseos, l. F. L. SCHRÓ- DER, diebus martis, mercurii, iovis et vene- ris, hora IX. Stereometriam , Trigonometriam Sphae- ricam, adhibitam ad Astronomiam Sphae- ricam et Geographiam Mathematicam L. F, L. SCHRÖDER, die veneris atque saturni, hora VIIL. -~ Collocutionibus de ratione docendi disci- plinas Mathematicas vacabit I. F. L. SCHRO- DER , hora postea indicanda. | Geometriam describentem R, vAN REES, diebus mercurii et saturni, hora IX, Calculum differentialem et integralem LE, 9 : "XX R. van REES, diebus lunae, martis, iovis et veneris, hora X. Mechanicam analyticam R. van REES, diebus lunae, martis , iovis et veneris , hora IX. Physicam experimentalem G. MOLL , die- bus lunae, martis, iovis et veneris, hora I. Astronomiae primas notitias G. MOLL, diebus lunae, martis, iovis et veneris, ho- ra IX. vel alia, auditoribus magis commoda, Astronomiam theoreticam et practicam G, MOLL, iisdem diebus, hora III. | Elementa Hydrotechniae, ad praesentem conditionem Patriae adplicata, si sufficiens numerus auditorum adsit, belgico sermone, exponet G. MOLL, hora deinceps indicanda. Chemiam generalem et applicatam N.C. DE FREMERY, diebus lunae, martis, mer- curii et iovis, hora XIL Elementa Chemiae Regni organici P.J. I. DE FREMERY, diebus veneris et saturni, hora XII. | Chemiam artibus adhibitam P. J. I. DE FREMERY, die martis, horà pomeridianá VI-VIII. lis, qui instituendis operationibus chemicis operam dare cùpiunt, praeërit P. J. L pe FREMERY, die saturni, hora IX. ad XI. Botanicam et Physiologiam plantarum XXI I. KOPS, diebus lunae, martis, mercurii et iovis, hora X. Botanicam Historiam plantarum medici nalium et oeconomicarum C. À. BERGSMA, diebus lunae et veneris, hora IX. Anatomiam plantarum. C. A. BERGSMA, diebus et horis auditoribus commodis. Excursionibus botanicis singulis hebdo- madibus praeérit C. A. BERGSMA. | Historiam naturalem Mammalium, A- vium, Reptilium et Piscium exponet Tu. G. vAN LIDTH »s JEUDE, diebus lunae et mar- tis, hora XI. — Caeterorum autem anima- lium, vertebris carentium , historiam, du- ce V. Cl. I. van der HAVE die mercurii, eâdem horà. Anatomiam comparatam tradere. perget Ta. G. van LIDTH pe JEUDE, die saturni, hora I. Mineralogiam et Geologiam N, C. DE . FREMERY, diebus iovis et veneris, hora XI. ... Oeconomiam ruralem 1. KOPS, bis per die- rum hebdomadem, diebus auditoribus commo- dis, in Museo regio instrumentorum ruralium. Disputandi exercitationibus , die saturni, ho- rå I, alternatim praeérunt Professores in Fa- cultate Matheseos et Philosophiae Naturalis, singuli in partibus sibi demandatis. XXII — A4 à G. DORN SEIFFEN, Zit. Human. Lec- tor, diebus lunae et iovis, hora V., Gram- maticam Graecam exponet; iisdem diebus hora VI., aut alia, auditoribus magis com- moda, de rhythmica ratione , tam in Grae- corum, quam Latinorum poëtarum car- minibus , aget. I.H. KOCH, Linguae Germanicae gram- maticam et historiam literariam interpretabi- tur, horâ auditoribus commoda. Literas Francicas tradet G. C. VERE- NET , diebus lunae et iovis, hora V. Literas Anglicas tradet C. THOMPSON, diebus lunae et iovis, hora IV. ` L. ne FRANCE, Academicus glädiadürsàe artis Magister , quotidie aptum et elegantem gladii usum docebit, Bibliotheca Academica, diebns lunae, martis, iovis et veneris, ab hora I, in IT; diebus mercurii et saturni ab horaI.inIF ; al de Met nf: ihr menne hat “do. mes né és LC Poem Pp " . T. ar” ln ls “sit nt de. ne ns de te » XXIII et. feriarum tempore singulis diebus iovis, ab hora I. in II. unicuique. patebit, Mu- seum. quoque zoologicum, tam huius Aca- demiae, quam privatum. in aedibus Pro- fessoris Historiae Naturalis, cuique roganti patebit. | $. IV. Summos honores in singulis Facultatibus, hoc anno Academico , inde. a die xxvr Mar- tii A. cror0ccoxxxiv, ad diem xxv Mar- tii À. croroccoxxxv, hoc ordine consecuti sunt: Anno ciorocccxxxiv. „Die xv m. Aprilis, lomANNES FnANCIS- cus BARTHOEDUS VAN HASSELT, Zutpha- niae-Gelrus, privatem defenso Specimine Iu- ridico. inaugurale, ^ sistente. Quaestiones ex iure civili Francico ob doctrinae praestantiam Iuris Romani et: Hodierni Doctor creatus est. 5 Die: xvi m. Aprilis, Grorervs CAno- mus FALCK, Amstelodamensis , publice de- fensa Dissertatione Iuridica de: Servo liberta- te donato; si Europae solum attiget, ob . doctrinae. praestantiam Auris Romani et Ho- dierni Doctor creatus est. XXIV Die x11 m. Maii, Duco GEerorDus REN- GERS HorA SICCAMA, Groninganus, pri- valim defenso Specimine Iuridico de acces- sione inprimis ratione rerum immobilium secundum | Codicem Civilem, ob doctrinae praestantiam Iuris Romani et Host Doctor renunciatus est. Die xvi m. Maii, FERDINANDUS Eric, Recklinghusanus, post defensam privatim Dissertationem Medicam de Polypis eorum- que differentia ab aliis pseudoplasmatibus, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die xx m. Maii, A. L. A. TORCK VAN RosenDAAL, Gelrus, defensa privatim Dis- sertatione Iuridica de remediis securitatis locatorz rerum immobilium -excessis, luris Romani et Hodierni Doctor ob magnam doc- trinae praestantiam renunciatus est. Die xxx m. Maii, Tugoponvs NicorAus VAN BoETzELAER, Maganus, post de- fensam privatim Dissertationem Turidicam de . rescindenda hereditatis divisione, luris Ro- mani et Hodierni Doctor ob magnam doctri- nae praestantiam renuntiatus est. XXV Die xxvi m. Maii, ViNcENTIUS MAT- THIAS D'ABLAING VAN GIESSENBURG, Am- stelodamensis, defensa privatim | Dissertatio ne Iuridica de iis, quae Codice Civili circa famulos et ancillas singularia sunt sancita renunciatus est Turis Romani et Hodierni Doc- tor ob magnam doctrinae praestantiam. Die xi m. lunii, Henricus BERNARDUS VALKENHOFF, e pago Soestdijk, post de- fensam privatim Dissertationem Chirurgicam, Utrum Compressio , an Ligatura ad Aneu- rismatis externi curam magis expediat, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die xx m. Iunii, PAULUS ÀNTONIUS GU- LIELMUS DE MILEY , Silvaducensis, defensa privatim Dissertatione Iuridica de Debiti re- missione, Auris Romani et Hodierni Doctor ob doctrinae praestantiam renunciatus est. Die xxv m. lunii, LEOPOLDUS FRANCIS- cus VAN Coorn , Rheno-Traiectinus , publi- ce defensa Dissertatione Iuridica de Zure pu- blico privatorum pactis non mutando, ob summam doctrinae praestantiam luris Romani et Hodierni Doctor creatus est. XXVI Die xxvi m. Iunii, lOHANNEs HERMAN- NUS MOLKENBOER , Amstelodamensis, defen- sa publice Dissertatione de rescindenda Trans- actione , ob summam doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Eodem die, PEgTRUs Franciscus FLA- MENG, Lessinensis Hannonicus, privatim defensa Dissertatione Medica, sistens Obser- ` vationes Medico-Chirurgicas, ob. magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor.re- . nunciatus est. Die xxvii m. Junii, Ovro WILHELMUS Dominicus DAEMS, Mosa-Traiectinus, pu- blice defensa Dissertatione Iuridica de actio- nibus, quae ex dilecto nascuntur , Iuris Ro- mani et Hodierni Doctor ob magnam doctrinae praestantiam renunciatus est. Die eodem, PETRUS Marius GERARDUS van Hers, Rhero-Traiectinus, post publi- -ce defensam Dissertationem luridicam de Juris absoluti. usu. ex necessitate moderando, lu- ris Romani. et Hodierni Doctor ob summam doctrinae praestantiam creatus. est. Die eodem, CorNerius PEN, e ‘pago Baarn , defensa privatim Dissertatione Medica - XXVII de^ Nervorum regeneratione ,, ob magnam doctrinae praestantiam. Medicinae Doctor re- nunciatus est. „Die: vit1 m: Octob., Connerius VVER- NARDUS VAN VoonsT VAN BEEST, Rheno- Traiectinus , defenso privatim Specimine Ju- ridico de Obligatione naturali eiusque: ef- fectu ex: iure hodierno , ol. magnam. doctri- nae praestantiam: Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. "Die: xxx m. Octob. , CAROLUS ÀNTONIUS Row24acu, e pago Molenaarsgraaf, Medi- cinae Doctor, instituto examine Chirurgico ob: magnam doctrinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est. Die xIx m. Novemb., Aporenus STE- PHANUS RurB, Rotterodamensis, defenso publice Specimine inaugurali de motu Gy- ratório' corporis rigidi nulla 9i accelatrice sollicitati, ob summam doctrinae praestan- tiam Matheseos Magister et lis et Na- turalis Doctor renunciatus (est. Die 1v m. Decemb., GULIELMUS HEN- RICUS “VAN! DER VOORT, e pago Koudèra kerk’, defensa-:publice- Dissertatione luridica XXVIII de legale Uxoris in bonis Mariti Hypothe- tica ob summam doctrinae praestantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor creatus est. Die xvi m. Decemb., loANNES GUILIEL- MUS VAN ROMUNDE, Campensis, publice defensa Dissertatione Turidica de recepta Ma- ritimi cautione, quae vulgo cognoscomen- tum appellatur , ob summam doctrinae prae- stantiam Iuris Romani et Hodierni Doctor re- nunciatus est. | | | Die xvn m. Decemb., Tugoponvs Con- NELIUS SEEGERS, Marlemensis, privatim defensa Dissertatione Medica de eximio Ni- tratis potassae depurati in Æscitide et Ana- sarca usu observationibus probato, ob mag- nam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. | Eodem die, lanus Wrrror Konine, Rheno-T'raiectinus , defenso privatim Speci- mine Anatomico-pathologico de vi Nervo- rum in regeneratione ossium, ob magnam doctrinae praestantiam renunciatus est Medi- cinae Doctor. | Die xix m, Decemb., 'Tugoponvs Cor- NELIUS SEEGERS, Harlemensis, Medi- XXIX cinae Doctor, instituto examine Chirurgico ob magnam doctrinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est, Die xxx m. Decemb. , Lanus WrrToP Ko- NING, Rheno-Traiectinus, die huius mensis xvitr Medicinae Doctor creatus, nunc legiti- mis institutis inquisitionibus ob magnam doc- trinae praestantiam Chirurgiae Doctor creatus est. Die xx m. Decemb., ldem Ianus Wirt- TOP Konine , Medicinae et Chirurgiae Doc- tor, instituto legitimo examine ob doctrinae praestantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Anno CIOIOCCCXXXV. Die XXII m. Januarii, [OHANNES LINDE- BOOM, e pago Heino, privatim defensa Dis- sertatione Medica de Dysphagiae speciebus recte distinguendis, propter magnam doctri- nae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die 11 m. Februarii, HUBERTUS CORNE- LIUS AwTONIUS Leoproupus Fock, Rheno- Traiectinus, publice defensa Dissertatione Medica de Quaestione, num pharmaca ante XXX absorptionem effectus specificas praestäre „possint, ob summam; doctrinae. praestantiam Medicinae Doctar creatus est... Die.x1 mm., Febr., loRANNES DE LOUTER, Amisfurtensis, defensa privatim Dissertatio- ne luridica, sistente Observationes ad locum Codicis Civilis de iuribus, quae liberis na- turalibus agnatis competunt. in. bonis. pa- rentum, luris Romani et Hodierni ob mag- nam doctrinae praestantiam creatus est. Die v. m. Febr., PETRUS [OHANNES Cor- NELIUS: LUCHTMANS, Rotterodamensis , pri- vatim defensa Dissertatione. Medica de Phle- bitide, ob magnam doctrinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. Die x m. Febr., NiconAvs lanus FRAN- ciscus VERSCHOOR , Goesa-Zeelandus, pri- vatim defensa Dissertatione Medica- de Balbu- tie, propter magnam doctrinae praestantiam Medicinae. Doctor renunciatus est. Die xiv m. Febr., LANUS CHRISTOPHO- nus Focke; Paramariboa=Surinamensis, privatim defensa Dissertatione Medica , sistente Observationes de Aneurismatibus ortam Thoracicam afficientibus, ob summam. doc- XXXI trinae praestantiam Medicinae Doctor creatus est. | Die xvi m. Febr., THEODORUS CORNE- LIUS SEEGERS, Marlemensis, Medicinae et Chirurgiae Doctor, legitimo instituto exa- mine ob doctrinae praestantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Die xix m. Febr., FREDERICUS lanus STEENGRACHT, Æaganus, defenso privatim Specimine Iuridico , sistente Observationes de puniendi Iure, ob doctrinae praestantiam summos in Ture Romano et Hodierno honores assecutus est. Die xxvuu m. Febr., [OHANNES LINDE- BOOM, e pago Heino, Medicinae Doctor, instituto legitimo examine ob doctrinae praes- tantiam Obstetriciae Doctor creatus est. Die xviii m, Martii, IoHANNEs HENRI- cus SCHOLTEN, Vleuta-Traiectinus, publi- ce defensa Dissertatione. de Demostheneae eloquentiae charactere, Philosophiae-Theo- reticae Magister et Litterarum Humaniorum Doctor, ob summam doctrinae praestantiam renunciatus est. XXXII à E Die zxy m. Martii, Carouus lose- PHUS VAN Goorn, “mstelodamensis, de- fensa publice Dissertatione Medica in Diae- taeticam Veterum maxime 4. C. Celsi prae- cepta diaetetica Hippocratis et Galeni pla- citis illustrata, ob summam doctrinae praes- tantiam Medicinae Doctor renunciatus est. - Rp Anno cIOIOCCCXXXY. xxv Februarii. Lecta Curatorum Epistola certior redditur Senatus, decreto Regio de die rx m. Martis huius anni Virum Cl. Ioan MICHAEL FRANS BirNBAuM, lur. Utr. Prof. in Academia, quae Freiburgi in Breiscavia est, successo- rem esse vocatum in Virum Cl. Corn. Apr. vAN EwscHUuT, propter adversam valetudi- nem rude donatum. xvin Martii. Rector cum Senatu communicat Epistolam a Vir. Ampl. Curatoribus acceptam, qua signi- ficant decreto Regio d. xxm m. Febr. Vi- rum Cl. HERMANNUM ARNTZENIUM, lur. XXXIII Utr. Prof., ob aetatem lege definitam rude donatum esse, et Cl. Virum Aprranum CA- THARINUM Horrium, Professorem Acade- miae Rheno-Traiectinae adscriptum a Rege ei successorem datum esse. xx111 Martii. Refert ad Senatum Rector Vir. Doct. Fre=. DERICUM SIGISMUNDUM ÂLEXANDRUM , Med. Doct. et Nosocomii Milit. praefectum , decreto Regio d. v m. Mart. Professoris honorarii Academiae Rheno-Traiectinae titulo esse con- decoratum, Porro a Rectore certior factus est Senatus in conventu Curatorum Rectoris, Assessorumque et Actuarii lectos esse in an- num subsequentem Assessores quatuor L L.C. SCHROEDER VAN DER Kork, Pru. Guir. VAN Hevspe, lop. Hgn1NcA , E.F. et Ger. Morr. Actuarii autem munus demandatum esse Herm. Ion. Rovaarps, Viro Clarissimo, ^ xxvi Martiis In Senatum- venerunt Academiae Curatores Viri Amplissimi, quorum Praeses: ADRIANO CaATHARINO Hocrio, Viro Clarissimo, desi- gnato in proximum annum Rectori Magnifico novos hosce honores gratulatus est, postquarn LESE. XXXIV solenne iusiurandum praestiterat, . tdemque Rectori munere suo iamiam abituro: Her- MANNO lomanno RoyAarps, Viro Clarissi- mo, pro fide et cura, qua in provincia sua versatus esset, gratias egit. Gratulationi con- iinuo humaniter respondit novus Academiae Rector. | | His peractis Curatores universo . comitante Senatu in cathedram deduxerunt HERMANNUM IoHANNEM RoYAARDS , Virum Cl., qui habita oratione: de proavorum nostrorum pietate , in condenda tuendaque Belgii foederati Re- publica conspicua, enarratisque quae Aca- demiae ipso Rectore cum laeta tum tristia accedissent , praemia tradidit iuvenibus, in certamine literario victoribus, NicorLAo VAN Wik, Theol. Cand. in hacce Academia, - ABRAHAMO DE Prnro, lur, Cand. in Aca- demia Lugduno-Batava, GUALTERII RoB- BERTI VAN HorvEgrnr, Theol. Cand. in Aca- demia Groningana, et logANNo EVERARDO VAN DER TnAPPEN, Med, Cand. in hacce Academia, ut et honorifica testimonia BEN- JAMINO GEORGIO ADAMO Pagsr, lur. Cand. in nostra Acad. et CHRISTIANO- lAcoBo VAN DER Virs, Theol. Stud. in Academia nostra. XXXV Recitatis tandem quaestionibus in proxi- mum annum Academicum a singulis ordinibus propositis munere se suo abdicavit datum- que sibi successorem Cl Apr. CATH. Hor Trum Academiae Rectorem procla- mavit. HERM. JOH. ROYAARDS ORATIO DE PROAVORUM NOSTRORUM PIETATE, IN CONDENDA TUENDAQUE BELGII FOE- DERATI REPUBLICA CONSPICUA. HABITA ng XXVI. m. Martir 4. MDCCCXXXV. CUM ÁCADEMIAE REGUNDAE MUNUS SOLENNI RITU PONERET. , y "Mc A ` 4 4 t à ^ "EE D ` ' ! 4 N k Y YA t t : ; j i vre Fe ic: & , * VXXXO0OGM 2 Y $ : i | ` ÿ dts. s ^ x Ee M EE v j i / Y. H 1 y 38 4 ge 2 ien ^ hs iie *. $. A Ag j Lr MEM k NL SAR t vei: à : F ^ . E HY FN 1 n 7 As TM ^ y 4 wiet Mop DE i à € 6 ; ù y E ' " ^ ^ Wai * " t » à ; ; € D E RAILS ^ s ^ LI NAE ad y ; y e b ^ : t 5 * ki T o ^ y q > L 3 à À Ns WAD A " S * ^ d, ; } / y 2 $ a į x xS j ^ x p , ^d À y fi 2 o z zi L i Y y wid + d $ y PU $; £ PARLE à y P En i d * i i ^ n $ cd l , zn E " € ro 4 + . * 1 € d i i ss x Mu Lx "AD. WIE, Ca auras x NEK m TIAGHAIT AGK3QAOD Yi. MTAT3S MUROSTOOZ MUSOVAORT | . A07 Hogsd EA HA h V gps) * D 1 AN i , Est quaedam homini voluptas, parentum célebrare laudes. Quodsi nemo, cujus ani- mo integer inest veri justique sensus patris matrisve non lubens piam recolit memoriam ; haud mirum, gentes adeo in celebrandis proa- vorum virtutibus saepe dulce sibi parasse dolorum levamen, malorum solatium ; quin et in media, qua utebantur, fortuna prospera saepius majorum suorum aetatem oculis pro- posuisse, quo rectius suam, quam vivebant, aetatem compatando cognoscerent. Id vero, ut jure meritoque fiat, virtute praestiterint, necesse est, . Vere. enim. pro- nunciavit Horatius: | » Dos est magna parentium , » Virtus." (1) Ev. 3 HERM. JOH. ROYAARDS Quae sane virtus gentium summam nobis indi cat praestantiam. Quippe excelsius nihil et sanctius in. homine habetur, virtutis et reli- gionis sensu. Hic hominem tollit a terrestribus. ad altiora. Hie, animis inditus, divini quid refert, quod eum ad sublimiora natum indicat, Quod, si de homine valet, valet haud minus de gentibus, quae hominibus constant. Has igitur. summas. gentium: laudes in majoribus celebrare, est pietatis erga. parentes in pos- teris. officium. . Habetis A; A. legem, quam hodie mihi scripsi. Gentem nostram superiori tempore intueri lubet. Exemplum illa nobis. virtutum | plurimarum. praebuit, quas. rite attendant ne- cesse est nostri aevi homines , sive suac aeta- tis conditionem omnium, quae fuerunt tem- porum, habent felicissimam , sive illud in ore continue habetur: » Aetas parentum, pejor avis, tulit » Nos nequiores." —: (2) Mas autem virtutes, vi Religionis Christianae ORATIO. 5 illustratas , spectandas A" ré in anb- mum induxi. boup 385 mon 9110915 | | ENT Hi" bn 5 réa enim de argumento ; quod: dicen- di mihi praeberet materiam, turbatae hodie- que Ecelesiae conditioni plurima mihi inesse videbantur , 'quae . animum : tenerént Theologi: At'^vero, memor personae, quam hodie ge« ro, et festi hujus diei, quo in hocce con- cessi“ Virorum -literatissimorum et Juvenum, variis; disciplinis operam dantiurn.,: verba “fa ere mihi contingit, in superiorum temporum memoriam vos revocare malim. Dicam igi- tur: de Proavorum nostrorum pie- tate; in-condenda;tuendaque- Belgii foederati, Répüblica conspicua. «: Quod sane argumentum; mihi yidetur za mostri temporis ratione ;nequaquam, salienum; quin: et „ad, vos omnes, illud. pertinere ;- optimi Juvenes! ad quos. mea hodie. sese .conver- dit Oratio, non temere existimo. „Non tamen est; A. A. quod: omnem. perlustremus listo. riam 5 oculos convertamus potius ad unum -se= culum ;sedecimum, quo condebatur Respublica 6 HERM: JOH. ROYAARDS nostra. . Pietatem autem cum dico ,-a: gente excullam , non est, quod hanc ,illamve-.pe- culiarem illius formam ob oculos habeam, sed vero pios illos: innuo. sensus, quos-erga Déum hominesque -publice +- profitetur gens, aliisque commendat; verbo: sensus significo , quibus. virtutes Christianas ,- fidem , spem bet caritatem, et palam. profiteatur, et. ipsa colat, : Vos. autem A, A. me, in dicendo tenuem, benevole: audiatis:ét auribus faveatis, rogo... - :Spectaculum praebent: sublime prorsus gent tes .Europaeae seculo sedecimo, ad movam veluti vitam excitatae Jam gentes barbarae eaeque nomadicae, ad cultum , lhiumánitátem eb: moralem: conditionem accesserant, ut per seculorum decursum sensim varias explicarent animi ingeniüque facultates. ^ Jam -apud illas canebant Poëtae ; maxime Trouvarii, philoso- phabantur. Scholastici, disputabant Rhetores. Disciplinas Juris, Medicinae, Theologiae pro- AAA DAME G. 9 movebant conditae ubivis per Europam Acadez miae et Universitates. Maxime vero studia lit ciebantur moralia, ut pateret, rudibus hisce gentibus altius quid inesse; quám ceteris, quaé hactenus primas gesserant in orbe partes vim suam moralèm in dies exserebat Religio Christiana. Ita religionis sensu imbuebantur gentes. Quae medio aevo Ecclesia fere rége- bantur y: hae jam ipsius religionis amore árde2 - bant; Hic illic exstiterünt, qui libertate Reli- gionis vindicanda ‘ad’ majora gentes: Europaecas éxcitarent. — Surrexerunt ita populi; vinculo: rüm pertaesi, libertatis suae' conscii; libertá- reni petunt; non agendi tantum, séd' vero sen tiendi loquendi, imo cogitandi ^Alüntliber- tatis huncce ardorem : inverita^ Typographia; detecta . America, reduces jam in Italiam Mt sae; fovent illum studia gentium moralia; “In lucem prodeuntibus Reformatoribus, gentium dücibus et antesignanis, ecce! indolem “suam plaie explicare videntur gentes, “ad maturi- tatem ingenii animique accedentes , ut^ Religio fere vis motrix exstiterit totius vitae gentium. - Maec in gentibus septentrionalibus altiores: ex- 8 HERM. JOH. ROYAARDS citare vires; haec causa omnem agitare „Eu- ropam.. In opposito ardore Catholicismi. et Protestantismi gentes sacro .imbuere. animo, ut unanimi consensu .pro aris pugnarent et focis.. (5) T Quid mirum. igitur; in: tanto animorum fer- vore, per universam. ferme, Europam , semina discordiae laete. succrevisse. ubivis! Cerne- bantur. hic illic. igniculi, qui quidem suscitati in flammam erumperent. Jam lites- intestinae agitatae. per. Galliam ,.. Angliam , Germaniam „ et vehemens. animorum. irritatio, — Testis sit infelicissima Maria Graija , et caedes ista Parisina , Bartholomei! : Exarsit mox. bellum tricennale, e variis litibus de religione ena- tum, ubivis Europam incendens, Suecos ae- que ac Dohemos , Germanos, Hispanos, Fran- cos agitans.. Diu pugnas agunt Europaci. Tandem lites compositae. -Ad pacem et con- cordiam redeunt... Libertate gaudent. | Pace Guestphalica ut Politices, ita Religionis cau- sa, constituitur. In mediis -hisce litibus eodemque hoc ani- eG1a oi AUD có? 09 morum. fervore Europacorum exereverat Res- publica; e parvulis orta initiis.» Quae enimgens A: primis. inde Frisiorum. et: Francorum. tem- poribus libertatis. amore viguerat ; «haec. pràáe ceteris omnibus hoe libertatis ardore. concita- "batur :seculo „sedecimo., Ad summum florem jam -pervénerant umbes: nostrae et Provinciae, mercatura , divitiis et-literarum. cultu splendi- dae, illisque facile stå in-commoda uti potuisset Hispaniae-Rex: : At vero juribus. eos :desti- tuit;:;et/mox párva illa. familia. hominum, acri- ter , idque. publice sese opponit. Hispanorum Domino; in cujus: ditionibus. sol.non occideret. Jam eos. petit. vi politica ac militari horren- dus Despota ,. qui. nutu integras tremefecit re- giones. : Illi-vero quieti; juribus. suis nitentes , Tyranno „resistunt Hic saevire, dominari, trucidare , atrociora continue edicta dare, tor- tores in. Belgium mittere... llli. omnia pati pro libertate; : Hic-copüs et armis suam; stabili- tam per. Europam et Americam, auctoritatem in imperii angulo stabilire. llli. frustra suarum regionum auctoritatem . Galliae: offerre et An- gliae ; neque tamen de causa sua desperare; g 40 HERM. JOH. ROYAARDS omnia tentare; armis Hispanis resistere ; liber tatem: petere; vi eam tueri; copias instrüere ; proelia agere;: sua auctoritate conventus Or- dinum -convocare ;: Guilielmum ^ Arausiacum ducent ^sibi^ constituere; urbes-secuni invicem Strictiori continuo - foedere conjungere j per contordiam in dies magis magisque increscere. Quibus: constanter praestitis , tandem Hispa- “forum jugum exeutiunt, illorumque palam ab- jurant auctoritatem pro aris pugnare et focis Ad mórtem usque ' párati. Sie publicum in 'geritibus" Europaeis: locum sibi vindicant ,. me gantibus Hispanis ," assentientibus: ceteris Eurü- pads; tahdeiüi post'atrocissimas pugnas pod- -násque eo perveniunt , ut liberam condant Belgii foederati Rempublicam, ab Hispanis .tutam;, pace Guestphalica sancitam , Deo auspice sta- -Bilitani.^ "a : EEE 91801511 ^uis, quaéso , est ingenio vel animo tam he- ‘bes, qui non admiretür in Proavis nostris-ar— "dentissimum illud libertatis studium , quod imis "erat infixum medullis , studiorum: illam: con- stantiam , fortitudinem “gentis heroïcam; con- - £ordiam, qua parvae res vreverunt, ardorém 205 0 BOA TibOrr aan H adeo pro patria omnia pati.? — Ne vero in; his; ce subsistamus. ... Namque. singulis, hisce inerat aliquid. sanctius. et „excelsius ; „ scilicet, gentis pietas.et religionis: amo r«:;Haecevez hebat libertatis amorem ;. haec. virtutenr, heroic cam puriorem reddidit::: Haec gentis yires auxit, Neque tamen accessit illa ad Civitatem nostram, tanquam aliena quaedam-xirtus, majoribus an- tea incognita. | Pietatem enim a primis inde temporibus: coluerant- proavi , jadeo» rut. gentis nostrae::nota: characteristica, sit. dicenda ; ,exci- tarunt eanr.etcommendarunt viri , quostulit Pa- Uia; nostra Eüropae institutores jə Hegium pus ta; :Agricolam ;o VVesselum ;! Erasmum; .adeo:, qui facem.praetülerunt Europaeis. Hanc,vero gens’; ini: qua sparsa -SeuJina 5 fřuctus:tulerunț uberrimos y: seculo. Sedecio; sita, omni vila!;sûa doméstica ac communi ; scriptis factisque, com mendavit ; ut: della ne dubitet quispiam. or Verur:enim-cvero: on: nostrum | est; hodie per latissinium: huncce campum. yobiscum.ex- spatiari.. Unam; €eteris missis j| excitandam nobis: proponimus. causam ,: qua: hancce';pró- priam gentis nostrae pietatem :Seculorsedeeniio 12 BERM. JOH. ROYAARDS spectandam praebeamus 5 $eilicet : Rempubli- cam nostram — Agite; eo oculos converta- fnus ," eque magna, que habelur, documien- torum copia; ‘hic ilic nonnulla excitemus; quae’ pietatem ‘proavorum'in condenda tuen- daque Republica referant. - | | In condenda civitaté nostra proavorum pietas principium fere constituit, et fundamentum Reipublicae. | Qua, quaeso, opportunitate enata est Belgii foederati Respublica ? Tyranni- dis Hispanicae et libertatis ardore , quem exse- rebat gens nostra. Sit ita. : At vero; interius in ipsam originem Reipublicae inquirentibus, facile nobis: apparebit e religionis: amore ; vé« lati principio, ducendam esse Rempublicam nostram, = Agcbatur in Europa de libertate religionis, eamque in Belgio nostro exstingue- re studebat Hispania. Agebatur de principio 4. d: stabiliendo, non politico, sed religioso. Quod sane ne in dubium vocet quispiam ;: qui Worum habet temporum rationem. :Nisi enim eag 9o RA Til. son 15 purioris religionis et pietatis studio ducti fuis- sent proavi, haud iis obstetissent Hispani, Nisi pietas illos jussisset pro aris pugnare ct focis, quieli et securi vixissent in solo suo natali; neque opus fuisset Inquisitione ; neque Edictis et Decretis severioribus : quam enim per quadraginta fere annos ad sancitum us~ que Foedus nobilium Nostrates Hispanis oppo- suerunt vim ; hanc edictis. et decretis de re- ligione et inquisitione fere unice opposuerunt, Libertatem religionis petebant; causam ita agebant Europaeam, eaque inducti, qui pri~ vilegia sua tuerentur, pro religione et animi libertate omnia pati audebant Belgae. Jam vero, quo magis furor saevit Hispanorum, eo magis ad rogum usque sunt libertatis re- ligiosae tenaces, et valet de iis praeclara illa Grotii sententia: «Religio Christiana, gravius « pressa, feliciter. exsurgit, et nihil est ipsa « morte foecundius.””. (4 Historiam inspiciamus , À A. — Pietati super- stitionem opponunt Hispani; sentiendi liberta- tem petunt Nostrates. Despotismum condunt Hispani, Saeviit in dies magis magisque atro- 14 HERM. JOH. ROYAARDS cissima illa Inquisitio ; saeviit Albanus iste’, ut arbores'et obvia quâeque aedium: tigna pati- bulis^inservirent. "Neque tamen ab imminenti pericolo itä’ sibi timebant" illi, quorum ardor heroicus et fides Christiana hoc sibi proposue- rant: dulce est pro patria mori coelesti. Nam réferénte eodem Grotio, « post confiscata ho- e Mihm non minus éentum millia, ex quo ten- «tatüm ; an posset incendium hoc sanguine « exstingui, tanta multitudo per Bélgicam i insur- c rexerat, ut publica interdum supplicia, quo- « ties aut insigniores aut atrociores, cruciatus, « seditione impedirentur.” (5 Tantus jam A. A. religionis et libertatis religiosae ardor in homi- nibus! Quodsi vero ab eo destitissent, — testes sint à fracto inde foedere Nobilium Belgae me- ridionales, — facile sub Hispanorum rediissent auctoritatem , neque exstitisset ita Respublica nostra. At vero quam, religionis amore flag- rantes , sibi petebant cultus libertatem, acqui- rere non poterant , nisi vindicata civili libertate. Jam religionis profitendae ardor originem dedit Reipublicae nostrae , cum proavi, aliena. desti- tuli ope, unum haberent suae gentis patro- ORATIO... 15 num, Deum , cuius voluntate factum ; uL, quiae pietate ducebatur, gens Rempublicam conderet celebratissimam , Protestantismo innitentem. ‚‚Fuit haec sane peculiaris Civitatis nostrae conditio, quam in nullà observamus Civitate recentioris aevi ,.ne in ipsa Republica Helvetica. Nitebatur illa. communi foedere-adversus Au- striacos ; quod libertatis politicae vindicandae causa inierant, :Hic veró libertas religionis ci- vili. libertati originem dedit. : Haec una civitas in. media «politica per Europam , seculo sedeci - mo €ommutatione se Reformatione vitam duxit. Haec Protestantismo,- veluti fundamento , inni- tebatur. Nec. mirum .adeo proavos nostros Reipublicae suae cum fundamentum , tum in- dolem ‚rite indicasse, nummis suis et monetae uiscribentes: hac nitimur; hanc tuemur: Illa Religionem indicabant, hac Zibertatem. Quid. vero tu, — ita aliquem. mihi oblo- quentem. audire mihi videor, — laudas proa- vorum pietatem, quae in artibus unice po- liticis, . aut, si mavis, in ingenio illiberali fuit reposita, Attendas, — ita ille, — vin- 16 HERM: JOH. ROYAARDS culum illud: arctissimum inter’ Civitatem" et Ecclesiam Reformatam, cui uni jura politica competebant, negata ceteris ; nonne luce cla- rius illa docent, hancce pietatem, quae in condenda forte viguit Republica , in ea tuenda id temporis abfuisse longissime ? Specie. sane: haec sese commendare vi- dentur, re vero non item. — Quippe fieri haud potuit aetate. illa, qua ubivis! fere in Europa: invaluerunt religiones publicae, quin illa. Respublica, quae. una: omnium : máxime religione. nitebatür et Protestantismo; : civita- tis religionem publicam constitueret, : E Re- formatione enata, vita eius subsequens: pe- pendit a principio Reformationis , sedulo: ex- cullo. Hinc est, quod Patres Conscripti communi fere. consensu «egerint de! Ecclesia et Civitate. Quippe Ecclesiam ‘curantes, cu- rabant Reipublicae pacem et tranquillitatem ; quaeque una erat in corum animis causa li- bertatis cum religiosae , tam civilis, hanc pu- blice profitebantur illi. Nondum enim ea in- valuerat id temporis apud Nostrates vis su- prema Politices, ut cuncta , ipsam adeo Re- ORATIO. 17 ligionem , ei submitterent, dummodo consiliis politicis satisfieret. Contra Civitatem habebant, vi morali suffultam. Quae politica jussit, haec illi ad religionis suae examen, velut ad Ly- dium lapidem, exigebant. Neque pietatem a rebus politicis sejungendam habebant ; neque sive Rempublicam sese tueri posse, sive ip- sam Protestantismi et religionis adeo causam, quam curae habebant cordique, illis: persua- sum erat, nisi eam conciliarent auctoritatem illi Ecclesiae, cuius fundamentis ipsa niteba- tur Respublica. Haecce jussit animus, in Deum pius, quo doctrinae Christianae inhac- rebant, quique a nimia libertate periculum metuebat religioni et civitati, suasit vero Po~ litica. Illam iia significamus animi pietatem , quae aetate illa religiosa eo duxit Patriae Proceres, ut Deum tamquam Reipublicae statorem supremum revererentur, ut religio- nis libertatem, summo pretio acquisitam , omni, qua valerent, vi tuerentur. “Testes nobis sint Orationes, in Comitiis Rei- publicae habitae; testes corum Epistolae et Edicta, in quibus singulis pius ille viget ani- 2 18 HERM: JOH. ROYAARDS mus, sincerus Deiqué amans, illiusque. gloriaé evehendae studio: ductus; quo cuncta a-Déo;; supremo i rerum: moderátore ,. repetunt ; quo Illius ope cuncta se perficere «posse statuunt ; ad Deum. popularium animos: dirigunt; ut.ét hi religionis. causam a Republica ne; secér- nendam habeant. ` Sed -haec mittamus y. ne ar- gumentorum copia sua nos obruat mole. .Vi- rum. excitemus Reipublicae ; moderante Deo, .Statorem et vindicem, Guilielmum Arau- siacum, Patriae Patrem (6). Quae enim in omni viguit Republica pietas, hanc egregie retulit- Guilielmi vita politica.: Cuius taciturni principis rite ce- lebrantur vastum. ingenium , incomparabi- lis morum Constantia , sagacitas- et. politica prudentia, adeo ut illius ingenium vires. fe- re moderaretur gentis nostrae, huius animum perspicimus interius, ubi. principium, e quo plurima fluxerunt , attenderimus. Pietate ducebatur a pueritia. inde Guiliel- mus. Haec constantiam . aluit. in. malis perferendis; haec vires viro immortali addi- Q/BR OÀ! THOG. MATN 19 dit in desperata;haud semel. Patriae. condi- tione; haec eum jussit Deum agnoscere re- rum omnium humanarum. moderatorem. fide», lissimum , adeo ut omnem belli fortunam Deo; acceptam ‘referret; «haec. fiduciam... principis, reposuit in Deo certissimam, nullo: pacto mo- vendam. : Haec veffecit , ut: suo satisfaceret. Symbolo: saevis: tranquillus: in undis... ‘Profecto; qui cuncta haecce. ex una poli tica prudentia, aut ingenii sagacitate -et per spicacitate explicare conatur ; — quod injuste. in eum. contulerunt „Strada et Dentivo- glio — nae! is; se humanam perspexisse na, turam; aut Guilielmi facta , sine partium studio, dijudicare, sibi non persuadeat. Virum attendas loquentem, scribentem , agentem , neque faci- le dubius de hisce haerebis. Quid , quaeso , est, quod incitaverit. Guilielmum, qui libertatis. causae vitam dicaret? — Audiamus ipsum ! Testem eum habemus, in Æpologia sua referentem, se ab eo inde tempore; quo ex Henrico inter venandum. cognoverat reli- gionis libertatem“ periclitari, cunctosque hae- reticos interfectum iri, sacro ardore sibi 2 * 20 HERM. JOH. ROYAARDS religionis et Protestantismi vindicandam cau- sam sumsissé. Quid mirum, ferre illa non potuisse pium Guilielmi animum, qui, insti- tutrice Maria, Hungriae Regina, Erasmi ami- ca, semina jam puer susceperat, primum a parentibus in animo recondita; (7) — jam vero videas, quali ardore ab illo inde tempore per omnem vitam hocce persequatur propositum! quam strenue religionis et Reformatae Eccle- siae libertatem tueatur, ut sic quidem lucu- lenter pateat non e dominandi studio peten- dam esse oppositionem, quam Hispanorum tyrannidi instituit; sed vero e' nobilioribus animi sensibus, e religionis et libertatis reli- giosae amore! Pro hacce cuncta pati decrevit; suasque illi vires dicavit. Quod sane, ne ipsius laudatores audiamus, nobis patebit, si ipsius adeamus Epistolas, integros animi testes, quae illius pietati monumentum struunt aere perennius. — Attendite, A. À. quae ad Gandavenses scrip- sit (8), et observate quam intimo animi sensu religionis simul et Patriae agat causam ; quan- iopere Turenium Gandavensibus commendet ORATIO. 21 hac una de causa , quod magnopere ille de vera religione et Patria meruerat. Videte, quan- topere id curae habeat cordique, ut. véram religionem Reformatorum et Patriam | simul curet, quae utraque in Guilielmi mente arcte erant conjuncta. ^ In quibus sane Epistolis armorum victoriam non adeo militum virtu- ti, sed Illi tribuit, cui ipsam militum virtu- tem acceptam refert, Deo O. M. — Quodsi interius in Guilielmi animum inquirere velis, supersunt Æpistolae, intimae pietatis testes, ad. Reformatos Belgicos Londinenses (9) dalae, quibus iis persuadere: studet, ut, Christianis ducti principiis , fratribus in Belgio succurrant et omnem Patriae vindicandae cu- ram Dei causam habet, « pro qua lubens," uti ait, « militat unusquisque. Sed quid haec- ce memoro ? Jam enim vestrum plurimis suc- currit, quo pacto, amisso Harlemo , animum addiderit Sonoyo, de Patriae eausa desperanti, nisi forle cum Principe quodam foedus ini- isset Arausiacus. « Estne — ita Guilielmus — « propterea Dei manus fracta aliquatenus? « ejusve Ecclesia perdita? anne propterea 12 HER M) JOH. ROYAARDS Dsm abnegabimus et verbum | divinum? -«c:Quod vero de foedere cum Principe: quo- ve dam quaeris, scias me ante, quam unquam « hancce caüsam et Christianorum aliorum- “© que oppressorum in hisce regionibus tute- et lam in me susceperim ; foedus iniisse « firmissimum cum Principum supremo Prin- -« cipe, quo firmiter nitimur” (zo), Jam , À. À. Guilielmum huncce , Deum ,:s0- ‚cium ‘suum, quocum foedus inierat, -praedi- .cantem , conferamus cum Philippo, pactum ineunte cum Gasparo d'Anastro , qui Arausia- ‚cum, interficiendum | curaret, et. patebit nobis «discrimen, | quod pietatem intercedit vere Christianam et impiam superstitionem tyran- "idemque. “Quid est, quod quaecunque -peregit et praestitit -Guilielmus--cum his congrua Osten- damus! Tempus deficiet et hora, A. A.! Unum attendite foedus Trajectinum oppositum foe- deri alteri Bruxellensi, quo principium Ci- vitatis nostrae et Ecclesiae subvertebatur (1). „Me: vero pio animo persecutiones arcere voluit, ORATIO. 23 quas, illiberalis indolis testes, in Hollandia et Zelandia experiebantur Kkomano- Catholici. Quodsi:vero eum hac de causa vix de reli- gione puriori sollicitum dixerunt Zelotae, nos sane'in eo piam Viri immortalis liberalitatem veneramur. Qui enim religionis et sentiendi libertatem per omnem vitam vindicandam si- bi proposuerat, hic, ab omni persecutione religiosa alienus, singulis hominibus fidei ve- niam competere statuit. Hoc palam pronun- Ciavit coram Ordinibus. Hoc vindicare studuit - pace Religionis, quae Matthiae nomine fertur, qua sane principia scripsit verae li- beralitatis et religionis exercendae, qualia nulla tulit id temporis regio Europaea (12). Neque tamen haec ferre poterat illa aetas. Pietatem ` prudentia moderabatur Arausiacus. Patriae et Reformatae Ecclesiae stabiliendae , quibus perniciosa” illa id temporis forent, studio ductus, paululum ab hisce discessit postea, prudenter animadvertens, quid tem- pus postularet et ratio. Hanc sane pietatem ad vitae usque finem 24 HERM. JOH. ROYAARDS coluit religiosissime. Reputetis eum, a manu scelesto vulneratum mortique, uti videbatur, proximum, homicidae veniam , quantum in ip- so erat, largientem ; constituta autem hominis nefarii poena, ad Aldegondium scribentem, ut poenae vis imminueretur. - At vero, iterato postea a Balthasare facinore , pietatis, quam coluit, nonne moribundus documentum. edidit gravissimum ultimis, quibus vitae finem im- posuit , verbis: mi Deus! miserere animae meae! mi Deus! miserere afflicti populi (13)? Quibus editis ad beatiores transiit sedes, ve- rae pietatis scholam! | Expressit ita | Patriae pater gentis nostrae pietatem, non fucatam illam , neque super- stitiosam, sed germanam, Quam vero ipse coluit, hanc in eius amicis et sociis non minus advertimus. Dominabatur enim pietas illa aetate inter nostrates. Uti autem in aliis alia esse solet pietatis exercendae ratio, ex uno eodemque principio ducta, ita hanc homi- . num varietatem in his ipsis advertimus. No- ORATIO. 25 ovistis eum , quem Guilielmus: a concionibus sibi vocavit, Franciscum illum Iunium, Ecclesiastem , gente pariter et animo nobilem , nec vero minus, qui Principi Ecclesiasticus fuit aulicus, Villersium, sapientia cum politica , tum ecclesiastica, insignem ; ambo pietatis re- liquerunt exempla. — At hosce mittamus. : In Republica eam potissimum spectamus, qua- propter ex tanta exemplorum copia unum etiam- nunc excitare liccat virum, cui in condenda tuendaque Republica prae ceteris plurima de- bent nostrates ; qui Guilielmi erat amicus integerrimus , politica prudentia , agendi ar- dore, indefesso labore, virtute militari non minus conspicuus, quam pietate vere Chris- tiana: Philippus Marnixius, de Sancto Aldegondius (14). itis; Nemo facile nostrum est , quin virum huncce, in rebus politicis exercitatum , noverit, “Qui - enim a Foedere dictando Nobilium in rebus gerundis politicis initium duxerat (5), hic magnam sane de se exspectationem excitabat. Nec frustra. Nullae enim agitatae fuerunt ab co 26 HERM. JOH. ROYAARDS ande tempore causae politicae, quin Marnixius Ais adesset, sive dux, sive socius. ln Comitiis Hollandiae et Zelandiae Principis nomine prae- sens; in constituenda pace Bredae , pace Gan- .davensi et Unione Trajectina occupatus , idem ille in Comitiis VVormatensibus Patriae. susti- nuit causam. Consulatu functus est Antver- piae ; virtute militari inclaruit Delphis, Rote- rodami, alibi. Nec minus in graviori Patriae ‘Causa quacunque. Legatum eum novimus Rei- publicae, Londini atque Parisiis. Quodsi in hisce vitam absolvisset Marnixius, : virum suspicerent omnes, cui magnam partem ‚suam debent Rempublicam | Belgae: . Nunc vero eo magis eum admiramur, qui in singulis .hisce pietate ductus fuit et religionis amore. Haec enim eum incitavit, qui Religioni , Ecclesiae , Theologiae adeo, non minus, .quam Patriae et Reipublicae vitam. dicaret ; „quod , age! paucis exponamus. Fuit haecce peculiaris illius aevi ratio, ut “cum. peritia. politica et militari arcte saepe conjungerentur "Theologiae studia, e Religio- (1129 RA T.I O. 27 nis.amore: ducenda. „Ita et Marnixium Theo- logum .novimus, cuius nobis supersunt cum scripta... dogmatico - polemica ,. tum maxime celebratum. illud -Romanae . Ecclesiae Al- vearium. (16), splendidus doctrinae et inge- nii testis!... Neque tamen ex illorum eum fuisse numero, qui, de Religione parum solliciti, de Theologia subtiliter philosopharentur , sa- tis.superque . ex ipsius: scriptis | dictisque patet. ^Referunt illa ubivis veram animi pie- tatem, quae “amore Dei Christique | viget. Hinc. « religionis. libertatem | cariorem? dixit, « bonis terrestribus wel vita,” quapropter ea. sint adeunda loca, quibus illa -frui licet, « quippe". — ita ille — «ubi officiis « fungimur, in Deo omnis reponenda est fi- « ducia” (17). — Paulo apertius in Æpologia haec scripsit: :« a quo inde tempore. Deus « oculos mihi aperuit, ut viam salutis meae « invenirem, quam. sincere, candide. et in- « dustrie quaesivi, ea non damnans, quae « mihi non innotuerant, fidem religiosam sem- « per servavi, neque ab ea me divelli passus «sum, vel invitamentis , vel. promissis, 28 HERM. JOH. ROYAARDS « mihi datis, ne illo quidem tempore, quo « per annum fere? .— carcerem cogitetis, À. A. Trajectinum! — «in Hispanorum ma- « nibus versarer. Hanc mihi gratiam con- « cessit Deus, ut constans et immutabilis « semper in ea profitenda manserim? (18). Vos antestor, A. A. nonne candida haec verba pios spirant animi sensus, quae agendi principia sistunt moralia et religiosa? Quid mirum, virum hunc, in militaribus , politicis et diplomaticis occupatum , religionis. amorem ubivis prodidisse, illumque eam ubivis tueri studuisse? Sic quidem patuit in publicis sce- nis; in Comitiis, conventibus politicis, aulis. Neque adeo miramur , nos eundem illum, quem Legatum Reipublicae novimus Londini atque Parisis, in Synodis item praesentem intueri, Antverpiae ,- Vesaliae , Dordraci, Hornae, et ita quidem praesentem, ut Mar- nixii sapientia facem saepe praetulerit aliis. Nec mirum adeo, quod virum huncce, Reli- gionis, Dei Christique amore flagrantem , in Theologicis studiis ita occupatum cernamus, ORATIO. 29 ut diceres, eum vitam viresque Theologiae di- casse. (19) Sane nulli pepercit labori, quo reli- gioni prodesse poterat et Reformatae Ecclesiae. Nonne viri modestia inclaruit simul et ardor in Hymnorum Davidicorum scribenda versione rythmica? Qui enim de Ecclesia Belgica Re- formata, rite stabilienda, una cum Republica, sollicitus erat Marnixius, hic cultum Refor- matorum sacrum rite moderari studuit, Non e versione versionem scripsit, sed vero e 'ser- mone Hebraico vir ille politicus Psalmos ver- tit Davidicos, eosque metro Belgicis Chris- tianis obtulit. Licet vero poëmata Marnixü rythmis Dathenianis praeferenda essent, vel sic:tamen vis et auctoritas Petri Datheni auc- toritatem ecclesiasticam hisce conciliavit, ne- gavit ilis; quod tamen non aegre tulit vir sapiens idem et pius; neque tali ducebatur honoris studio et aemulatione, ut infausto operis successu ab eo se avocari pateretur (2o). Haec vero facile nos ad illum ducunt, ul- timo vitae stadio versantem. Quo enim tem- pore in curanda nova Belgica versione Codi- 30 HERM. JOH. ROYAARDS cis S. in Synodis versarentur ^ Ecclesiastici , ecce! ad opus illud se accingit Aldegondius , non ut consueta id temporis via procederet, vertendo Germanicas Gallicasve - versiones ; verum, Utenhovii vestigia premens, fontés ipsos adiit, e lingua Hebraica Belgicam Veteris Foederis versionem adornare aggressus. Tan: tum autem abest, ut a sacris abhorreret Vir pius; ut contra, qui in fungendis muneribus politicis , militaribus, diplomaticis versatus fuerat et versabatur etiamnunc, hic: quiete Leidam habitatum proficisceretur , Profes- soris "Theologiae, uti videtur, titulum ho- norarium haud dedignatus (21). Jam in me- dio apparatu literario in musei privati umbra decumbit , totus in eo , ut divina vertat oracula. Sed vero in vertendis Geneseos monumentis occupatus, mox e museo vocatur ab Ordi- nibus,' ut Parisiis legationem Reipublicae obeat. ‘Iter instituit in Galliam ; aulam adit ; legatione fungitur, neque tamen splendore politico detinetur. Revertitur, causa rite pe- racta, Leidam; in museum se recipit suum ad scriptores divinos; illam haud dubie ani- ‚0 RA THO. 31 mo- quietem parans: quam aulae pompa neu— tiquam. €i, paraverát, : Operi iterum sese ac. cingit divina: pandens oracüla.— At frustra !. Acterrestri labore eum: avocávit Deus; quem: pie coluerat , ut ;:e symboli sui vi, requiem. alibi!(2)-inveniret , quam- frustra in caduca hacce rerum: terrestrium sede quaesiverat. „Desideratisne plura exempla ; A. A. quibus probetur pietatem: quam; coluerunt proavi, in ipsa: viguisse Republica, inque. viris ‚in Re- publica principibus ?.. Quodsi ultra seculi. se- décimi spatia. exspatiari ‘ferret argumentum , quod. periractamus , ` et posteriora secula lustrare sineret iemporis angustia., excita- rem sprae caeteris. Hugonem. illum. Gro- iium, qui rite celebratur « stupor unicus « orbis,". quem cum Marnixio comparandum censemus , quod uterque suo, quo vixit, tempore , typum retulerit gentis nostrae; ex- citarem Michaélem R uterum, cuius pie- tas haud frustra vetuit, ne in sua nave. ab aliquo sanctum | Dei. profanaretur nomen; 32 HERM. JOH. ROYAARDS — * excitarem Jacobum illum Catsium, Poë tam gentis nostrae dilectissimum ; cuius po&- - mata, ex animo pio ducta, nullus non. ves- trum novit, Viri huius recolatis memo- riam, in stabilienda et tuenda Republica meritissimi ! Hunc vero, cujus vita, ab ipso conscripta cujusque de morte cogitationes, summam pietatem erga Deum testantur, in politicis scenis advertas! ubi, legationem in Brittanniam mox aditurus, a munere, quod gesserat, gravissimo non ante decessit, quam in amplissimo Ordinum Hollandiae consessu, flexis genubus , palam Deo gratias egisset pro acceptis beneficiis , Eique Patriae causam di- casset. Sane, si quod, hoc spectaculum prae- buit- in historia nostra, sacrosanctum fere dixerim! Hoe Oratorum neque Poëtarum in- diget praeconiis, ut palam profiteatur, qua- lem coluerit Respublica nostra pietatem. Ne enim dubitet quispiam, num, quam in viris, Reipublicae Moderatoribus, spectavimus, pietatem et religionis amorem referant non 1:10 RATIO. 33 illi tantum , sed vero itidem | Provinciarum Ordines, Magistratus; numque ipsa illa stu- dia altiora , moralia et religiosa, universe in- essent genti." Pios illos memoria. recolatis dies,'solennibus precibus, aut gra- tiarüm actionibus, pie a gente cele- bratos, no quidem definito. huius illiusve müensis" die, sed'"vero in graviori quacunque Patriae :calamitate . ab Ordinibus: constitutos. Vixistis ipsi, A. A. tempora , quibus anté quin- quennium fere hocce Rex Augustissimus pu- bliee: gentem excitaret, quae certaminis cum Belgis istis instituendi fortunam Deo commen- daret. Novistis, quam gratus fuerit nostrati- bus dies ille y- solemnibus precibus dicatus, quo ipso ex improviso nuncius ad nos perve- nit,’ victoriam nostratibus, Arausiaco duce, prope Lovanium jam parasse Deum.: Memo- riam nullus delebit dies solennis illius cultus, quo Regem vidi, una cum populo Deo grati- as agentem, patriaeque causam Deo commen- daütem! — Jam vero eo magis in antiqua vos convertatis tempora, À, A. quibus nulla erat Patriae causa gravior, nulla pestis morbusve 3 34 HERM; JOH. ROYAARDS atrox , regiones: invadens ;: aërisve tempestas; prorsus adversa, nulla, quin. ad solemnes preces sese converteret populus; tempora di- co, quibus reportata victoria, aliisve. in. Pa- triam cumulatis Dei beneficiis, ad gratiarum actiones in aedes sacras solenni . ritu. conyo- caretur gens universa. | Reputetis; quam- pie illos coluerint dies nostrates!-: Horum sane dierum tanta. vis dicebatur, ut et postea ad- versarii nostri magis etiam timere dicerentür a diebus Hollandorum solennibus, | quam qui- dem ab ipsis nostratium armis; id est: magis a Deo, quam ab hominibus. ! l Omnem: porro :adeamus:: vitam politicam gentis, — Nonne, quam gens nostra. coluit pietatem , hanc expresserunt: nostrates numis- matibus, id temporis excusis , suisque num- mis atque monetis? Scilicet, quam. fove- bant sententiam de rebus suis publicis abunde probarunt inscriptionibus „ quibus palam „Dei et religionis causam profitebantur. .Hás autem pietatem referre nemo facile negaverit paulo ättentior, Fuit «enim | hocce. iis: temporibus ORATIO. 35 proprium ; ut plurima loca Codicis. Sacri in- cudi: plerumque solerent nummis nostris et numismatibus: . Praeterea. vero cum Philip- pum.-Dieum :pronunciarent , sive. Znvzctis- simum , siye, cui omnis subjecta potestas; — cui non sufficit. orbis; — cuiusque. illud erat; eni, vici; non :talia incisa - habebant umismata ; nostratibus .dicata....In ipsius Vi- glit horiorem: Viri. symbolum nummo inscribe- -bant:: Kita mortalium y vigilia. Porro: vero -constitutà: páce, Gandavensi suae aetatis indo- Tent. plane -expresserunt numismate, in culus -altero latere Reipublicae navis saevis -in' undis aad. portum Salutis prospere tetendit , inscriptis -dhiscé: cum pietate concordia. Patriae variis locis. vindicatis in nummo testabantur: ` zon placent Domino militis. ocreae ; Timenti Dominum ‘omnia cooperantur in. bonum 3 ipsique paulo post in nummo excudebant: pro aris et focis, tum eliam: religionem una cum justitia reducem. celebrabant, - ;Quos sane pios animi sensus, aeri incisos, legimus non tantum Ordinum auctoritate ; sed vero eosdem. peculiares. Provinciae. et Urbes 3 »* 36 HERM. JOH. ROYAARDS in suis. numismatibus exprimebant. Audias Zelandos, ingenti Patriae' ditione aquis in- undata , Valacria autém divino beneficio gau- dente, numismati suo inscribentes: benedicite maria et flumina Domino ; videasque quo pacto in mediis fluminibus -orent incolae: a cunctis hostibus nos redde securos; sic Medioburgenses : Libertatis restitutae soli Deo honorem tribuebant ; et Alcmaria; vic- trix de Hispanis, nummo inscripsit > Sacra an- chora, Christus. Leidenses , obsidione cinc- ti, precem fundebant: Deus 'conservet\ Bei- dam! — et Qudewaterani:' Deus nobiscum! — Frisia; a Sonoyo vindicata, libertatis suae recuperatae principium indicabat: a Domi- no-factum èst illud quin urbe hac: nostra et-castello. liberatis , profitebantur Trajectini: gratia Dei sumus, quod sumus (25). - Quid plura! Nonne quos in sua patria colebant pios animi sensus, probarunt lucu- lenter extrinsecus? Nonne e pio animo du- cenda videtur illa gentis liberalitas, quam exerceant erga Reformatos' quoscun- ORATIO: 37 que, eodem illo tempore, quo in stabilienda sua Republica , versabantur, uti et insequenti seculo. cum sese religionis purioris agere cau- sam existimarent. Unos cogitetis , A. A. — ne longus in his sim — Valdenses, in Val- libus: Pedemontanis a Sabaudiis mala. perfe- rentes. (24)... Quibus auditis nostrates Legatum suum, virum pietate conspicuum ac pruden- tia, Omerenium, Taurinum. mittunt , publicis literis profitentes, se omnium Reformatorum causam agere, ' Adit ille Principem Pontifi- cium, ut, quam heroica fortitudine a se fu- gaverant, Inquisitionem , ab iis item avertant, Simul vero gentem excitant Magistratus ad so- lennes preces, ut non suae tantum, sed item Valdensium .causam Deo commendent , ipsique nostrates misericordiam erga Valdenses exer- ceant, Nec frustra. A Pastoribus admoniti coetus.uno eodemque die conferunt ducenta millia florenorum! — Ubi rerum testimonia adsunt , non opus est. verbis! — MÀ — | ; 38 HERM. JOH. ROYAARDS Et sic quidem , A. A., patere nobis vi- detur, pietatem principium ^ fündamentum et vim fere motricem exstitisse ^ Reipublicae nostráe.: Hoc sane majores illi nobis reli- querünt' exemplum, ut eorum vestigiis. insis- teremus, utque, si germani eorum posteri dicamur, patria nostra pietate et réligiónis amore sese commendet ingentibus Europaeis. Vobis potissimum spectanda haec praebent et imitanda, optimi Juvenes! in quibus Pa- triae et futurorum temporum spem, nobis mortuis, repositam habeamus. Vos autem, pulcri et veri studio imbuti, oculos convertatis continue in eos, tamquam exemplaria illus- tria puleri moralis, quod unum 7b xaAbv celebravit nuper scholae Socraticae in Patria nostra antesignanus, quodque prae caete- ris excolit religio Christiana! — Nonne haec in vobis semina excitare studuerunt iidem illi in condendis Academiis proavi, iisque ita in- stituendis, ut huic satisfieret consilio (25), Sa- üs superque illud probarunt symbolo, quod, Academiae nostrae, veluti criterio, inscrip- Ug TWA TAO AS 39 serunt: Sol justitiae © illustra. nos !: quó Deum Jesumque omnis sapientiae: humanae fontem: dixerunt. — Quid? quod: Senaculum illud nostrum, quod intratis! saepissime ,: sigt nificarant inscriptione, «illie obvia: JPzeta- tis et; doctrinae Sacrarium ; quod primus huiüs: Scholae et Academiae "Theologus, Gis- bertus ile Voetius, ànte duo secula, intra hos ipsos parietes prima oratione "Theologica dixit: de Pietate cum scientia conjuncta (6). Quid ! — ne alia addam — quod, instituti in Academiis nostris, Ecclesiastici Academici satis ostendunt, pietatis subsidia instituisse Academiarum moderatores ? . Haec ne obliviscamini , Juvenes! his, quibus vivimus, temporibus, quibus studia moralia et religiosa novo prodeunt vigore! — 'Succes- serunt enim illi majorum aetati alia, religioni miniis proficua, tempora. Regnabant, saecu- lo XVIII, Deismus in Anglia, ‘et Materialis- mus , perniciosissimus ille, in Gallia, adeo ut Philosophia , quae saltem. ita: dicebatur, reli- gionis locum occuparé volaerit. Ab illa labe intactos fere; sese praestiterunt Nostrates , il- AO HERM. JOH. ROYAARDS lam sedulo colentes philosophiam , quae. cum - religione in concordiam: iret. r Hanc ita vos, exprimatis proavorum. indo- lem; magnam illam,:quam diximus, paren- tum dotem, virtutem; quaeque ab insana illa nostri aevi temeritate demagogica alienam sese praestitit juventus. nostra, haec proavorum instar pietatem et sanctissimae religionis amo- rem ita colat, ut et hactenus exempli instar in Europaeis gentibus celebrari mereatur, et laetam praebeat futurorum temporum nos- tratibus spem! — Quam igitur pietatis: legem cum nobis scrip- : serint proavi in ipsis Academiis nostris, hancce colamus, A. ÀA.! Ducentesimum hodie ingre- dimur annum Academiae nostrae. . Est ita; quod Deo gratias agamus, cuius cura per duo fere secula Academiam nostram tuita fuit ; quique mihi, fata narraturo, quae-hoċce:mei Magistratus anno habuit Academia, plurima i090 R À TO: 44 commerhoranda. dedit beneficia. divina.: Tibi haec accepta refero, Deus O; M! Te. stato- rem et vindicem Academiae. nostrae. venera- mur! Tibi sit laus! [gd Vi voi KET i: Fuit enim haec nobis laetandi causa, quod optimum. :Regem nobis conservavit Deus. Valétudinem Ille restituit, ad mortem, quod metuebat. Patria, afflictam Principis Arau- siaci;,juvenum nostrorum án castris ducis fide- Jissimi, de quo et ipsi illi gratias agunt Deo. Salvos: suspitesque intuemur Curatores, Viros Amplissimos , illorumque Graphiario res- titutam esse gaudemus valetudinem ; qui qui- dem quo sint studio, rerum Academicarum, cum alis docuerunt documentis,- tum ipse expertus sum et mecum Collegae , quo tem- pore ipsos- sollicitos vidimus «ea nobiscum mature ordinandi, quorum proerastinatio fu- iuro Jubilaeo celebrando obesset. In quibus Tuum, Amplissime huius Urbis Consul! in res Academicas ardorem denuo cognovimus, eligendis. delegatis e Magistratu urbano ; do- 42 HERM. JOH. ROYAARDS cumento, quot quañtaque nobis sint in fatu- rum Jubilaeum ab, huius Urbis Magistratibus et incolis exspectanda. Intactum video vestrum ordinem, Viri Clarissimi, Collegae conjunctissimi! Nullum desidero Collegarum , hocce auno morte nobis ereptum. — Contra vivit , restituta valetudine, Bleulandus noster, de cuius vita fuimus solliciti, suis ille et humanitati redditus. -Sit Viro, Academiae nostrae suaeque disciplinae Nestori, uti et Oordtio nostro dulcis ad- modum senectus! — "Vidimus hoc anno A c= kersdyckium nostrum , peracto itinere, restituta valetudine ad nos redeuntem. Ordinem nostrum adauctum vidimus , collato, Regis benevolentia, Professoris Honorarii. ti- tulo in Virum. Doctissimum, Fredericum Sigismundum Alexander, meritis „in curandis militibus conspicuum, cui adeptum honoris titulum gratulamur. Neque Te hic desideramus, Clar. Arnt- AQ. RA TEOS 43 seni!.quom: Rex Augustissimus propter. sep= tuagenariam aetatem , ==: quod; nisi Tu ipse et publica testimonia referrent; vix crederet quis- piani; — honorifice rude donavit. Tu per tri- ginta quinque fere annos tuam ornasti cathe- dram; plürimosque ta schola tulit JCtos egre- gios; Gratias Tibi agit hac mea voce Acade- mia nostra. Benevole eas accipias! : Hoc unüm:a: Te petit, ut Tua imago senaculum- nostrum ornet. — Sit Tibi otium cum dig- nitate .literatum'! | tuque per plures. annos Academiae prosis et Juris disciplinae!! Ita faxit Deus! | _ Vacantem videmus cathedram : Clar. “van Enschut, adversa laborantis valetudine, ip- soque: petente rude donati. Sunt.sane cele- branda Viri, in Jure Consultis celebris, meri- taput 'eLerga Juris disciplinam. . Jam. vero. - sit- llli otium ad restituendas corporis . ani- aique vires proficuum ! Ei adsit propitius Deus! Vacantem autem cathedram jam obtulit Rex Aug. Viro Clar. Joann. Mich. Franc. Birnbaum, per duodecim annos in Acade- 4& HERM. JOH. ROYAARDS mia Lovaniensi Professori’ celeberrimo, | qui vero, a turbis: popularibus Belgarum ; alienus , seditione exorta, in patriam se contulit suam , et jam in Academia Freyburgensi feliciter. jus docet. — Diu ille. prosit Juris Consultorum Ordini! et documento sit nobis Viri illius -in Academiam nostram adventus, artes.et disci- plinas non huius esse illiusve regionis, sed vero Viros doctos orbis literati esse cives! - Quod ‘sane Tibi significarunt. Scoti, Clar. Moll, cum Edimburgenses Te civitate dona- rent, de quo gloriatur Patria nostra. Tu uti Academiam nostram , ita tuam disciplinam per orbem literatum diu ornes! ` Quodsi vero laetandi causam memoramus , vel fallor equidem, vel plurimi vestrum .ocu- los jam infixos habetis in. seniorem :nos- trum, Heringam, Virum Clar., aetate. se- nescentem, animo ingenioque vigenlem. : — Felicissimum vixisli diem, conjunctissime Col- lega ! quo per quadraginta annos, — eosque turbulentos admodum! — Cathedram. tenuisti ORATIO. 45 Theologicam. Nec tenuisti tantum , sed: vero Theologorum Ordini et Academiae decori fuisti et ornamento; quo per plures annos tuà- sa- pientia, Deo auspice, scholae nostrae fata fuit moderata. — Novisti, quantopere de hac tua, id est, de Academiae felicitate gavisi sint Cu- ratores et Professores; quamque festus ille fue- rit; dies: juvenibus academicis, hoc in privata schola tua auditores Tibi candide significarunt ; hoc palam Tibi probavit musicorum concentu integra. :haec' juvenum cohors et. splendidis gràti-animi testimoniis "Theologiae ‘studiosi. Sed quid: plura !; Vitam tuam trahat in longam senectutem: Deus, ut per. plures annos: Ca- thedram tuam ornes et Academiam nostram! Tuque nobis conserves amicitiam tuam! +-Geterum quidem variorum Professorum oc- cupatus fuit labor in Museis Academicis rite adornandis et adhibendis. Patriae enim incerta conditio licet in “Musea vim . habeat minus proficuam , vel ‘sic tamen studiosorum ihseruiunt, usibus. Laboratorium Chemicum, quamvis ) 46 HERM. JOH. ROYAARDS novis instrumentis, | qualia. artis: progressus requirerent, augeri propter subsidiorum. te- nuitatem non: possit; cum: fructu tamen ad= hibetur ad docendam disciplinam , et ri cam, et Pharmaceuticam. - més MEE via m paucis tom w% e, ffo o auctum , — disciplinarum. studiosis “cum fructu inserviré pergit. be: st Bfod 3e :IncHorto Academico. mutua ‘instituta fuit plantarúm commutatio cum hortis , et pa- triis, et exteris. Simul vero Museum in- strumentorum rusticorum , in hancce urbem translatum ,“ opportunitatem praëbebit instauratis nuper | scholis Oeconomiae: ruralis majori: cum: fructu instituendis: $ Est enim, quod Tibi gratulemur, Clar. Kopsi! quem tandem votorum ‘compotem reddidit Regis decretum ;; quo Museum illud instrumentorum rusticorum , : Te auctore: cons ditim, tuae curae jam diu traditum ; : hac transferretur. Hic jam copiosissime Tu illud instruxisti, et quotidie tua. cura patet uni- cuique; Diu Tu illi praesis! ORATIO. 47 ‘In Clinico Chirurgico Academico no- tabilis fuit numerus aegrotorum , qui: frueban- tur’ artis auxilio, et memorabiles observandi casus opportunitas . alumnis - non... semel .con- tigit , ut exinde. fructus egregios capere po- tuerint; itemque in Nosocomio Academico opportunitas non defuit, cum Medicinam, do- cendi internam: et Obstetriciam | artem, tum morbos observandi graviores, itemque puer- perium et: puerperarum, morbos , , aliosque aegrotos utriusque sexus ; internis morbis la- borantes. - i E TRITT > De Bibliotheca. haken quae com- memoremus lubenter, .. Quippe .Librorum; Ca- talogus, a Dodtio, Viro Eruditissimo , con- fectus, cum: Heusdii praefatione nuper in lucem. prodiit. Est sane quod Tibi de his gratulemur, | Tibique. Academiae „et Juvenum nostrorum nomine gratias agamus , Optime Heusdi!. Tu enim in Praefatione, Catalogo praemissa, latentem . hactenus | Bibliothecae nostrae. historiam . scripsisti , accuratam fere 48 HERM. JOH. ROYAARDS dixerim, nisi unum hocce Aierdik ut, "Te ipso referente;' quaenam alii praestiterint , aliis scribendum restet;'quaenam tua sint erga Bibliothecam" et Catalogum merita (27). ^ Tibi enim debemus eam, qua "gaudet "hodieque, conditionem. ^ Tu’ Bibliothecani ” hate nostram Academicam ita Juvenum nostrorum in usum instrüxisti, ut illa eatenus exeniplo esse possit aliis Bibliothecis püblicis. + Jam vero cura, | quam habuisti ; ut D'odtii operá conscribez retur Catalogus; eo demum valebit; ut con silio satisfaciat Bibliotheca , ut; quae librorum copia desideretur , haec Bibliothecae dsü comi pensetur magnopere. lllud Tu vivas , amicis- sime Heusdi! teñipus spero ‚quo Micce Catalogus non nisi Paroles Sloman partem cóntinédptteediouTd qui Orbo g, engolni Ut. vero‘ pécuniárum sübsidia 'ad. libros emeúdos ab aliquot indé: annis. vehementer sunt immiñuta , ita 'exsüterünt cum ali Viri docti ‚tum iniprimis ')Sehiródérus; Vir Clar. qui libros 'Bibliotliecae" dá rent, ^ Nee vero "si- lentio reticendüm', ipsos adeo Academiae nosi trae alumnos; raro sane: exemplo ! trecento- : ORATIO: 49 rum ‘florenorum summam coëgisse, quam Bi- bliothecae gratificarentur. ^ Pios “ita “vestri grati animi-sensus erga Bibliothecam probas- tis,’ cuius "adeundi auxiliumque ‘implorandi copia quotidie vobis paratur. / Pergite; quo coepisti modo, generosi Juvenes! ut ita hoc étiam anno a proavorum' pietate vos” hac in re non recessisse , luculento pateat exemplo. "^piétatem enim: erga Praeceptores a vobis coli, non täntum docuit plurimorum Professo- rum. et mea item experientia ' non tantum „dies ille Heringae festus, sed vero illam Academiae nostrae alumnos mon deserere a relicta inde Academia, docuit manifesto" Vir ‘Consult. Cornelius Drónsberg, Acade ‘mide nostrae quondam alumnus meritissimus, 'ultro pii. animi 'testificandi causa Senatui ob- data College" desideratissimi, Adami Si- (ons, imagine, :Hancce pietatem in Viro "Cons, laete; celebramus. Nactam jam Sinio- - nidis nostri imaginem gaudet Senatus; quod, uti spero, palam significabunt : Professores , quorum illic hucusque desiderantur: imagines, 4 50 HERM» JOH. ROYAARDS .:‘Quales, erga. Urbis- huius incolas. foveatis sensus. cum publice docuistis spectaculo. pyro+ technico , quo superiori aestate honestam :vo- bis parastis recreationem; tum probarunt cives Academici, qui nondum milites esse.desiere, quo die, uti vos illi antea , ita vos excepistis - cives ` urbanos. armatos ,. .e. castris. redeuntes. At;vero.sunt.majora mihi celebranda. In tanto studiosorum numero, qui quingentorum et quinquaginta jam. superat ,. laetandi, causam hanc. parastis et mihi Rectori, et ceteris. Prae- ceptoribus, quod vestrum plurimi morum ho- nestate et literarum studiis sese commendarunt. Hanc vos pietatem colatis, Commilitones ! Hoc iramite pergatis, ut studia vestra Academica fructus ferant Patriae uberrimos, © Exemplo vobis praeiverunt duo Commilitones , quorum vestigiis insistatis, quique, vix ex Academia discedentes, superiori anno, ad Cathedram sunt admoti, ad -Groninganam Cornelius Star Numan; ad Daventriensem- Petrus Otto Conradus Vorsselman de Heer, quibus Viris Clarissimis honores adeptos. ex animo gratulor; CIO A TIO, 51 — Est vero haec rerum humanarum vicissi- tudo, ut ipsi dopesstiken tristissima lugeamus funera: . 1 > Omnes eodem cogimur: omnium » Versatur urna; serius, ocius e* » Sors exitura; — omnes una manet nox » Et calcanda semel via lethi.”” - Luget nobilissimus L yad enus, Vir Am- pliss. conjugis dilectissimae mortem, hesterno die ipsi creptac. . Quam colit gens Lynde- niana pietas, haec solatium praebeat afflictis , et conjugi et liberis! Sic quidem tuus ad nos pertinet luctus, Doctissime Kochi! hacce tua aetate desi- deratam lugens uxorem , fidelissimam vítae so- ciam, nuper tibi ereptam. Faxit Deus, ne acerbus animi dolor corporisve adversa va- letudo tuas frangat vires, quibus ulterius pro- sis Bibliothecae nostrae, et juvenibus ita nostris, tuisque item liberis ! Luget Academia mortem, Viri expertissimi , Petri Koning, Prosectoris dexterrimi in theatro anatomico, qui proborum omnium 4* 52 HERM. JOH. ROYAARDS exislimalione set; dignus-erat et- fruebatur.: Tn- signia: cius in Anatomen anerita :valuerunt. ad: ornandam revera, qua fungebatur, provin- ciam. Bleulando nostro institutore “usus, in Anatome et Chirurgia, ila per plures an- nos et patriae “fuit, honori ct. Academiae emo- lumento » ut „simul modestia , | virtutibusque Christianis. sese commendaret Ipse suo in- genio "ducebatur. ad ea imitanda, quibus Itali praestabant , | ut cera, exprimeret. anatomiam corporis. Quid mirum extraneos ipsos ad- vertisse eius Museum speciminum, e cera confectorum, Viri suspicientes ingenium ?. — Qualem vero eum Chirurgum ducerent Urbis huius incolae, Regni; Nosocomia et pauperum aedes, neminem fere latet,. cum saepissime - solatium miseris afferret, Nec vero minori ar- dore illum suas coluisse disciplinas, testes sint duae Dissertationes, quas Institutum Regium typis excudi curavit (9), — Quae si attenda- mus , nemini mirum accidit, varias socictates ei" sodalitium "obtulisse; rite seius- memoriam celebrasse “Academiae studiosos: in Calendario . suo; summa illum' haco in urbe’ ‘tusum- fuisse \ \ AUT LWIT UR MEE existimatione et. doluisse plures mortem Viri, in ipso aetatis vigore a Deo linc avocati. «Il 1908 IENNE MI «.i1599559511051i1 "libuget porro" Academia niortem octo’ juve- um’, “quorum plerique lenta tabe. sunt ex- tausti: Petri Regenbogen, Antonii Pe- tri van" Citters, Arii Leonardi van Veen," Jani” Guilielmi Swellengrebel, Frederici Theodori Mich. van Groves- tins, Adriani Strüben, Ever. Caroli Guil Henr. van Heeckeren; Henrici van Belkum. Quae quidem Parentibus et amicis et Academiae carissima capita suis commilitonibus in memoriam vocant: >> » Mors et fugacem persequitur Virum, » Nec parcit imbellis juventae » Poplitibus, timidoque tergo. ,.Mementote mori! Jam ineunte aetate sunt illi nobis erepti, quorum studia Academi- £a-spem cxcitaverant egfegiam. '.Sit vero suis solatium, illud, Deo benignissimo: moderante „haec ita fieri et plurimos eorum moribundos — ipse. expertus sum, — pietatem significasse, unica reposita spe in Deo Christoque Conserva- 54 HERM.: JOH. ROYAARDS tore fidelissimo. In quibus, sane récensendis paterni tui animi dolorem lugemus,. Amplis- sime Swellengrebel, cui magnae spei fi- lium mors eripuit, Tu vero tuo nos docuisti exemplo aequam servare in rebus arduis men- tem , et qualis quantaque sit Religionis. Chris- tianae vis, quae in mediis vitae calamitatibus depressum animum ad coelestia evehat. Jam molliter ossa cubant! Havete, piae defunctorum animae, ipsaeque. vos lugeant Musae Academicae! (Concentus Musicorum lugubris.) Horum recordatio juvenum in memoriam revocat Henricum illum van Belkum, qui superiori festo Academico Victori proximus renunciabatur. Quam fragiles sint vires hu- manae, hoc ita et vos reputetis, Viclores in ` certamine literario! ad quos me jam esse de- latum, gestit animus. Sunt mihi vobis prae- ORATIO, 35. mia distribuenda ; quo. vero pacto, hoc ipsi audiatis.e judiciis variorum Ordinum. ————— Junicrum OnpriNis THEOLOGORUM. Quatuor oblatae sunt "Theologorum. Ordini disputationes: ad propositam „superiori. anno quaestionem: Zaudetur. et a vituperatione defendatur institutum , quo, in reformatis patriae nostrae coetibus, doctrina Chris- tiana, duce Catechesi Palatina, exponitur ; Adscripta illae habebant haec lemmata. 1. What ever is, is right. Pope. 2. Tléyra domsuddere, TÒ xaAby KATÉXETE. Paullus. 3: Trahimur omnes laudis studio caet. : Cicero. A. TvócecÜüs Tuv &àýlciæy , xo) ý aAndesa &AeuÜepóaer Das. — Jesus. Disputationes tres posteriores non nisi, vo- luntaiis et industriae laudibus sese commen- dant. Auctores minus de instituto, quo in reformatis patriae coetibus doctrina. Christia- 56 HERM. JOH. ROYAARDS na; duce Catechesi Palatina exponitur, quam: de usu ejus symbolico | egerunt, et ‘oratione: minus bene Latina, argumentum tractarunt. Praeplacuit longe prima Disputatio, cui sym- bolum. Popii: JF hat ever is, is right. — Quamvis enim in ea non singula probanda videantur, eam tamen dignam judicavit Ordo, quae aureo praemio condecoraretur, ^ Aperta schedula , nomen exüt : "^ov Nicolai van Wijk, | Theol. cand. in hac Acad. Y Qui instituta. probatione , auctor "dl re- nunciatus, $ —^Escendas ita; praestantissime.y an Wijk, quem discipulum habemus carissimum. Au- rum accipe! Laudasti proavorum institutum, quod intimam refert pietatem, Tu prope- diem Sacro muneri admotus, quam vere ex- pressit Catechesis doctrinam Sacri Codicis ita tueare, ut mediis in litibus medium teneas , memor illius sententiac: "Zn necessariis uni- tas, in non necessariis libertas, in omni- bus prudentia et caritas. ` Lan -c til essi RÉ SUOSQUARCA TEKNO IT 57e i "web" bs à giIHII9ns m Joprerum OnprNis Jung CONSULTORUM, ' HU5z JUI COUT {11 3 t4 „Ordo Jure Consultorum , cum ei duae scrip- tiones exhibitae essent,- utriusque. momentis. rite--perpensis hujusmodi. tulit. judicium. © : Neutra : orationis. perspicuitate justaque.par-- tium dispositione deficit; _ neutrà : industriae laude. Geterum ista. cum. lemmate: |... © Quo fata trahant? arguménto ac "disputatione ‘exilior est; quam ut palmam aut reportare, aut aemulael'suäe dubiam reddere possit^ "Auctóreni "tamen , propter dotes praedictas, dignum censemus, qui hónoris' causa” palam nominetur ejusque rei scriptum testimonium aécipiat. ^.^ ` - Altera» Ciceroniano symbolo. notata : „vc Zdidi, quae potui, non: ut volui? et eópiosior est, et enuclalius claborata. „Auc- toris quidem de re quaesita | arbitrio calcu- lum. non:adjieimus ; ‚verum justam rationem habentés :difficultatis,.qua hic juris locus ur- gétur, ut et legis inopiae; et dissensus inter- pretüm; considerantes porro illius curam at- 58 HERM. JOH. ROYAARDS que diligentiam cum in scriptorum sententiis discutiendis , tum in legis articulis bene multis interpretandis, tum in quaestionibus exami- nandis, hanc tam laudabilem esse arbitra- mur, ut praemio carere non debeat. : Quod judicium cum inter ordinis Professo- res constaret, resignata tabella patuit nomen: Abrahamus de Pinto, Phil. Theor. Litter. Hum. et Juris cand. in -Academia Lugduno- Batava. Qui, legitime interrogatus, (auctoritatis suae veritatem confirmavit. Alterius opusculi scriptor evocatus appa- ruit: Benjaminus Georgius Adamus Pabst, Juris cand. in Academia Rheno-Trajectina. Accipe nummum hunc aureum, Ornatis- sime de Pinto! Est illud hodie mihi per- jucundum officium victoribus praemia tradere non tantum nostrae Academiae, sed vero si- mul cum Leidensis, tum Groninganae alum- nis. Adstringatur ita vinculum in Patria nos- tra inter cunctas Academias! Aemulatio ad=- esto honesta atque decora! Tu vero almac 2051030 A THON 59 tuae. matris, Leidensis Academiae, . laudes sustine! | zo : | i r "Neque Tibi deëst, Ornatissime Pabst, in- dustriae documentum , membranaceum qui- dem, at magni tamen habendum; accipe il- lud Virorum Doctorum nomine. .Juris locum explicuisti cum ethica arclissime conjunctum , quique mixti est fori. Jam perge. sensus justi et aequi et obligationis moralis ita vita tua exprimere, ut Juris disciplinae ad animum regundum summa sit vis! , JUDICIUM ORDINIS Meprconux, „Ordo Medicor um ad Dipoititibens | in cer- tamine literario superiore anno propositam : Quid disputaverunt veteres et recentiores obstetricatores de placenta , in utero incar- cerata, ejusque origine et caussis? Quae- nam est ejus vera Diagnosis? Quae tàn- dem optima curandi ratio? unam accepit résponsionem Ciceronis verbis inscriptam , Opinionum commenta delet dies, cett. 60 HERM. JOH. ROYAARDS "Hujus commentationis auctor ipsius Quaes- tionis ordinem secutus, primum ex veterum; ac recenliorum obstetricantium libris amplam adeo scribendi materiam collegit, ut universe magis respexerit scriptorum numerum, quam observationum pondus. Quamvis nomina Doeverenii, Harii, Endenii, Lands- kroon ii, aliorumque Virorum Clarissimorum i qui ‘inter nostrates egregiis suis observationi- bus hoc argumentum vere :illustraverunt, de- siderantur. | | Deinde in caussis morbi "yt ita versatus est, ut alias praeterviderit, aliarum agendi rationem ex Pathologicae doctrinae fundamentis non rite illustraverit , neque in illarum. distributione justum ordinet serva- verit, | | | Tandem: in ultima, et gravissima com- mentationis parte, quae curationem spectat, minora inveniuntur judicii, ac prudentiae auc- toris specimina, quam ipsius rei momentum postulat, In prima enim curationis: parte Dynamica multa quidem proferuntur medi- camenta, de quorum tamen vero pretio in e05/0 & A TiO: oa 61 praesenti.caussa constituendo, ex rationalis Therapiae fundamentis, ; modestum judicium ferre, oportuerat, In aitérd: parte Mechani- ca, artificiali placentae solutioni et. exiractio- ni nimiae laudes tribuuntur ;, cujus operationis aeque emolumenta , ac noxae, absque ullo partium. studio, . ex. sanis. artis obstetriciae regulis prudentius - definiri: poepen quam in "hae Comnientatione factum est. > ^o) "Quocirca , “etsi sua” industriae - laus. auctori non prorsus deneganda sit, tamen propter judicii mon satis subacti specimina, ejus com- mentationem auro decorari non posse, .cen- suit Ordo Medicoruni. | JupnrciUM OrDiINiIs LITERARII Ad quaestionem superiori anno propositam: dido Elavii Josephi vita... Quatenus « per. itae opportunitates ad conscriben- « dam. Historiam atque Antiquitatem Hee « óraicam idoneus fuit? Quid pronuntian- «dum de iis, quae huius Scriptoris auc- « toritati obstare dicuntur ?? 62 HERM JOH. ROYAARDS quinque nobis «traditae sunt Gomtentationes; his sententiis distinctae : PE Iep} bv oöv TovTdy Erarros ; We Ei) doner ouomelTw. » "Secunda: Da veniam scriptis. | rain h , : C Mydèy dunporeïy deri Oe» xal maire xarophoüve 'Ev fuori, moïpay d ori. Quyeïy Emoper. Quarta : :YpárTouci «uiv. "y Xp. Kal mep} ri» &Nleizy bÀrydpor, xal OU Ex pav À xal Xp vb deudds oùz évrperomer0s) Öjzoroy TI TOTS Tep} cuiforzlur XAÀACTU YpékhaTa œuvrideïciy TO Jè uydeuiai Ópotws Tinwpiay Erelvoig ded xaTaQpovoUs: rijs dAndetas. Quinta: To irropiùv &vaypaQévri vb jat» daybeder &vayratov. In his quarta et quinta sic caeteris inferio - res visae sunt, ut contendere ad praemium vix posse existimarentur. ^ "Magis placuit prima, quippe quae nobis studium et diligentiam auctoris probaret, sed desiderabatur cum perspicuitas, tum in rebus exponendis brevilas ac concinnitas: reperie- bantur adeo, quae aliunde essent descripta, ut huic etiam praemium negandum censeretur. ORATIO. 63 si Contenderunt: igitur de eo, secundum nos- tram senténtiam, secunda et tertia: quarum haec rerum. cognitioni et judicio, illa orationis bonitate atque disserendi elegantià praestare visa est, Quum autem utraque satisfacere propositae Quaestioni censeretur, secunda au- iem scriptionis laude excelleret, huic prae- mium, tertiae secundos: honores tribuimus. Scriptorem secundae ‘Commentationis, pro- bavit:sese | | Wolter Robert van Hoévell, - S.S. Theol; cand. in Academia Groningana; - tertiae i i ) Christianus Jacobus van der Vlis, Phil, Theor. et Litt, Hum. cand., Theol, stud. in Academia Rheno-Trajectina. Hanc tibi victoriae palmam, nobilissime van Hoëvell! Academiae. Groninganae ci- vis, nomine Academiae Rheno- Trajectinae palam offero. — Tu exemplo demonstrasti , te in regundis studiis "Theologicis a Flavia- nis scriptis incepisse. ` Quodsi igitur Josephi scripta viam tibi paraverint ad Patristicam eamque sedulo colueris, erit quod non tantum 64 HERM: JOH.: ROYAARDS -eadémiae tuae, sed vero Patriae nostrae in excolendis patristicis studiis, a. plurimis: ne electis ;' honori sis et emolumento; Ceterum tu Francisci ilius Junii, ^ quem memoravi , vestigia preme! Tu vero jam iterum honorificum tulisti Lie teratorum ` testimonium; praestantissime: van der Vlis! qui cavisti, ne nostrae itém Aca- demiae suus deésset in hocce certamine honos; Gratulor. tibi, carissime. discipule! «hosce ho- nores: Aemulo dubiam admodum tu reddi- disti victoriam. Quodsi ille aurum tibi prae- ripuit, -studiis . provectior , 'cogita. continuo: pulcrum est laudari a laudatis viris. | ai Juprcrum ORDINIS MATHESÉOS ET © PninosoeuiAk NaTURATIS|. " c7 Ad quaestionem: Botanico-oeconomicam isus periori anno propositam. =: «- Quaeritar his «toria Soldni tuberosi «L. hujusque. plan» « tae descriptio: botanica, culturae modus. et ORATIO.: 65 « varias usus oeconomicus.”” Duas accepit commentationes, quae his erant insignitae symbolis : L Si qua meo fuerint, ut erunt, vi- tiosa libello , Excusata, suo tempore, lector, habe, Ovid. IL Non cuivis homini ` contingit . adire Corinthum. Hor. Prior commentatio , satis diligenter, sed e paucis libris sine judicio, congesta est. Pròp- ter plurima vitia ; tam in constitutione , quam significatione verborum sensus interdum vix intelligi potest; atque praeterea transcripta est squalide; quae cum ita sint, Ordo eam laude non dignam esse judicavit. Posterior commentatio Facultati magnopere - placuit; magna cum industria et judicio, auc- tor plurima, quae de hoc argumento scripta sunt, investigavit, atque responsionem, ita ut propositum erat in quaestione, absolvit. Quare Ordo ipsam praemio decorandam judicavit, Ex schedula aperta, atque ex exa- 5 66 HERM. JOH. ROYAARDS mine, secundum legem, instituto , auctorem patuit esse ornatissimum juvenem: Johannem Everhardum: van der Trappen, , Med. caid. iw Academia Rheno- Trajectina,” Tu ulimus loco, non honore, accedas, ornatissime van der Trappen: nam au- rum tulisti. — Disquisitionem instituisti, non subtiliter philosopham de coelis et astris, de theoriis sublimioribus, sed vero de solano tu- beroso, nutrimento communi vulgi aeque ac nobilium. Sit hoc tibi omen, te vitam tuam dicaturum esse practicis usibus, teque na- turae humanae commodis inserviturum, ou oa n Honos alit artes! .. Maec praemia com- militonibus vestris distributa, nonne vobis, juvenes! labore digna videntur? | nonne in eandem arenam descendere cupiunt. vestrum plurimi? Ecce! novum aperitur certamen, quod strenue ineant Academiarum patria- rum studiosi. — Arrigite aures, Juvenes! ORATIO, 67 QUAESTIO IURIDICA. Nauticum foenus Franciae proprium , Contrat à la grosse, et Hollandicum, quod Bodemeria apud nostros homines appella- tur, quid differunt? Commixtio utrius- que, sive confusio, in lege, qua utimur, qualis sit, enucleate demonstretur, QUAESTIO MEDICA. Accurate exponantur signa cum patho- logica, tum. chemica, quibus. veneficium arsenicale, in foro, certo probari possit, Quae vero ex chemia petuntur signa, ip- sius auctoris experimentis etiam illustrari cupit Facultas. QUAESTIO LITERARIA, "Descriptio, ex ipsis fontibus ducta, con- ditionis politicae, qua, regnante Garo- lo V°, septemdecim. provinciae Belgicae fuerunt, 5* 68 HERM. JOH. ROYAARDS QUAESTIO CHEMICA. Quaeritur accurata: expositio aprincipii Kreozoti, qua ejus parandi ratio, pro- priétatés et usus (medico excepto) indicen- lur, ét" auctoris etiam y si fieri possit, experimentis illustrentur. >` | 206 QUAESTIO MATHEMATICO.PHYSICA. Exponatur theoria maihematibo-physica speculorum causticorum. QUAESTIO THEOLOGICA. Socratis de. rebus. divinis doctrina, quam. Memorabilibus: Socraticis consignavit Xenop ho n, accurate exponatur illius- que cum praestantia laudetur, tum .de- fectus notentur. ur oM ——a c (D. m Peractis hisce solennibus, unum superest, idque. mihi gratissimum, officium, ut Acade- miae Magistratum deponam illumque confé- ram in successorem designatum. QAATIO — 0 Ex auctoritate Regis Augustissimi, G vu 1- LIELM1 I, Virum Clar. ApnriANUM CarnariNnum Hozrium in proximum annum Academiae Rheno- Trajectinae! Rec- torem Magnificum dico, renuncio ;; proclamo. Tu igitur, Vir Magnifice! vacuam hanc .occu- pes sedem , quam lubens | Tibi cedo, Salve, Magnifice Rector! iterumque -salve ! Te nostrum jam esse gaudet Academia. et Juventus haecce academica. Gratulamur ti- bi. cathedram „ -quam: post Daventriensem À Gróninganam, Lovaniensem , Arntzenio nostro. . successor, datus, {uam jam., occu- pas, quamque alii cathedrae cedere no- luisti: : Tu diu. sis. decus Academiae nos- trae! sitque Tibi in regunda Academia propitius Deus!. Hoc unum addo, dici vix posse, quantum mutua Collegarum conjunc- tione subleventur regundi curae, Tuis ita sub. auspiciis . ducentesimo. aetatis anno. laete floreat “Academia Rheno-Trajectina ! va, Vi MIA NOTA E. (1) Hor. Od. HI. 24. (2) Hor. Od. III. 6. (3) Legantur, quae habet Schiller, dreysigjar. Krieg, initio. Uberius de hisce disputavi in Diss. over het Christendom in de Middeleeuwen, obvia in: Ar- chief voor Kerkgesch. inzonderheid van Nederland. T. II. bl. 65-244. (4) Grotii Annales, I. 10. — (5) Grotii Ll. p. 12. Est haec memorabilis Gro- tii sententia, de proavis nostris ita scribentis: » Unde » sacrosanctae pietatis doctrina in majorum nostrorum » mentibus tam alte radices egit, atque etiam propa- » gata est, ut publico consensu recepta, nulla postea » motu labefactata, innumero aucta semper excreverit.'' - (6) De Guilielmi pietate consulantur Historici nostri, Bor, VanMeteren, Hooft, Wagenaar; porro (Beaufort,) Leven van Willem I. — Si egen- beek, over het godsdienstig karakter van Willem I., quae Diss. occurrit in: Mnemosyne, door | H. W. et B.F.Tydeman, 1823. Il. Deel, 153-187. — Lu- lofs, Lofrede op Willem I., gedrukt in de Werken der Holl. Maatschappij van Kunsten en Wetenschappen. V. 63-73. — Broes, Willem de I,-4n betr. tot de scheuring der 47 vereenigde Nederl, Gewesten in de 36de eeww. ANNOTATA ap ORATIONEM. 71 CAT) Cf. Apologia Guilielmi apud Bor, Nederl. Oorlogen, in Byvoegsel van authent. Stukken, D, IL bl. 77. — Hooft, Ned. Hist. 17 B. — Grotii An- nales, L.3. p. 71. — Wagenaar, Vaderl. Hist. D. VI. bl. 48 volg. et legatur de ea (de Beaufort) Leven van Willem I. Vol. IH. 416 sqq. qui argumen- tum ejus refert p. 421 sqq. — Parentum in pia insti- tutione pueri et Mariae, Hungriae, laudes celebrat ipse Guilielmus in Apologia, p. 77 eté. Cf. Bor, Byv. v. auth. stukken, D.I. p. 0. et Zeven van Willem I. Vol. III. 719. — Quae dubia moverunt Strada, De- cade I, lib. 2. et Bentivoglio, Nederl. Hist, II. D. 2B.; haee sustulit (de Beaufort) Leven van Wil- lem I. T.L. p. 723 sqq. — Pietatem in Guilielmo venerabantur proavi, eum Davidi aequiparantes, Golia- thum oppugnanti; quae grata eis erat comparatio, quapropter eam plurimis in nummis exprimebant, ad- ditis Sacri Cod. effatis, piae fiduciae, in Deo repositae, testibus, maxime annis 1577, 1578. (8) Juris publici ; fecit hasce oem Vir Cons. , de historia Patriae nostrae meritissimus, J. C. de Jonge, Verh. en onuitgegeven stukken betreffende de Geschied. der Nederlanden, Vol. H. in: Brieven van. en over Willem I. 51-108. Prae ceteris memorandae Ep. 8 et 9, p- 83 sqq. — Nulli vero dubitamus, quin ulterius hoc- ce argumentum sunt illustraturae Epistolae, quas ex- spectamus in subsequentibus voluminibus operis: Ar- chives de la Maison de Nassau- Orange; Recueil publie par Mr. G. Groen van Prinsterer. den (9) Vide hasce Epistolas obvias apud ko alie dii in Sorimio Antiq. I. 88-100. 292-297. Guilielmi, Principis Arausionensis, Epistolae ineditae, 1572. — 2 LAN NOT ATA Epist: ad Eccl. Kondin.; 1573; — it; G ail. I ge x pd Eccl. peregr. Angl.- 1572 sus tears v NM f (10): Ofschoon. het. den Almagtigen behaagd heeft , over die stad naar zynen Goddelyken wil te beschikz ken, en: dezelve wit onze handen te nemen, zullen wy Hem en zyn Goddelijk woord daarom verloochenen en verlaten? is daarom de sterke hand Gods eenig- zins verkort? en gyne kerken gemeente te: niet ges bragt $.— — — Gy schrijft ons, dat: men U zou daten weten, of men ook met eenig groot en magtig Vorst in vast, verbond staan. Wy willen wiet nala- ten U hierop voor antwoord te geven, dat wy, eer wy ooit deze zaak, en de bescherming der Christe; nen en andere verdrukten in. deze landen aanvaard hebben, met den oppersten Vorst der Vorsten (met den machtigsten Potentaat aller Potentaten) een zeer vast. verbond gemaakt hebben, dat wy geheel. verzer kerd zijn, dat wy en allen, die, daarop hun vertrou wen vestigen, door Zyn magtige hand, in spijt van alle zyne en onze vyanden, ten laatste nog zullen ontzet worden, zonder dat wy iutusschen eenige an- dere middelen, welke ons de Heer der Heerscharen heeft toegeschikt, hebben, of alsnog willen laten v00r- bygaan." Bor, D.I. 447, 448. Haec ita refert Hooftius noster : » Een kloek en manlijk hart plagh, ook in spit der wederspoedt , ankergrondt aan de hoope te vinden : _d'enstvalli- ghen en blooden door deu raadt der vreze verrukt te worden. Welk eene onervarenheit zich in't verkee- ren der wereldsche dingen t'ontzetten! welk: eene wankelbaarheit. om 't misval eener stad, hoewel oover- hitter en deerlijk, te zwichten ?- eeven oft. Gods-arm ap ORATIONE M. 73 » mêt dien afbrek verkort waar en de gansche wel- » standt des lands op de Haarlemmer bodem gescheept. » — -— In vasten verbonde., ja, stond hy, en had » het, voor 't aanveirden van de bescherming der Chris- - » fene, en verdrukte landtzaaten met den oppersten » Vorst der Vorsten aangegaan, die nooit zijn. betrou- » wers te leur stelde; en gewisselijk ten laatste zyne » en hunne vyanden te schande zouw maken.: Nes derl. Hist. B. 8. bl. 329. (D. III. bl. 55, 55 der uitgave van Siegenbeek, Simons en Cappelle.) — De Philippo et Casparo d'Anastro, vide, Le- ven van Willem I. III. 522 sqq. | L: (11) Cf. Van de Water, Gr. Utrechtsch Plakaath. : L bl.55sqq. et maxime: Mr. J. C. de Jonge, de nieuwe of nadere: Unie van Brussel, in: Verh..en.on- uitg. stukk. supr: laud. IL. 161-204. | (12) Ontwerp van Geloofsvrede van den Aartsh. Mat- thias, apud Van Meteren, Nederl. Historiën. 8 B: Cf. Wagenaar 1.1. V.7. p. 214, 215 3 Legantuf de hacce Guilielmi agendi ratione, quae attulit Brandt, Hist. der Reformatie, I. 531, 592, , 549, UE BONE Willem T. IDEO ag v. (13) Gt. doses van Willem I. D. III. bl. 687. sqq. — Gerdes, Scrinium, L. I. 64-66. — De Jonge, Brieven van en over Willem. T. Epist. 12et19. in: Verh. en onuitg. stukken, 1.1. FE: 100, 102. — Desensureli- gioso Guilielmi, morte proximi, ef. rp l. 1. 184. j h (M) De Philippo Marnixio Psy maxime : Té Water, Verbond der Edelen, D. III. bl. 29-90. — Ab Utrecht Dresselhuis, Filips van Marniz, ^ 74 E ARN O'T ATA Heer van Mont St. Aldegonde, beschouwd als-Godgeleer- de, en in zijne verdiensten omtrent de Nederl. Herv. Kerk ; obvia in Diario: de Vriend des Vaderlands, Vol. VI. Dodt van Flensburg, Bijdr. tot den opbouw der Nederl. Geschied. et Letterk. in: de Vriend des Vaderl. D. V. bl. 443 sqq. et legatur de Oratione Wormatiae habita; Scheltema, Gesch. en Letterk. Mengelw. Ult. 174. . (15) » Verba dictante Marnizio" ; ita Grotius, An- nal. 1. I. p. 19. (16) De Byencorf der H. Roomsche Kerke, door Phil Marnix, Heer van St. Aldegonde. 1569. (17) » Om sijn goedt of leven niet te verliesen, » mogt men de bekende waerheit Gods niet afstaen, » of immers verswygen. —. Geen tydelyke insicht of » van aerdts verlies, mogt het vertrek naer de plaet- » sen, daer vryheit van Religie was, beletten. Men » moest zijn plicht betrachtende, Gode betrouwen.” Trouwe Vermaening aen de Christelyke Gemeenten van Braband, Vlaenderen, Henegou en andere omleggende landen, beide, die nog onder't kruys sitten, ende die buyten slands geweken zijn, door Ph. v. Marnix, p.29.37. Cf. Brandt, Gesch. der Reform. I. 761. (18) Apologie, van 1679. Vid. Te Water, Verb. der Edelen, D. IV. bl. 284. — Ceterum legantur Viri scripta, quibus abunde pateat, quam pio animo Deum coluerit Marnixius. (19) Marnixio mandata erat cura a Synodo Emb- dana Historiam ecclesiasticam conscribendi coetuum nos- frornm reformatorum. Ita enim legitur in Actis Sy- an ORATIO S PN E M. 75 nodi 1571 te Embden: Art. 481. » Men zal den Heer » S. Aldegonde hidden, in den naam van dezer Sy- » nodale Vergaderinge, dat hy eene Historie der dingen, » die in sommige jaren herwaards geschied zijn, be- » schryve; en voornamelijk van die dingen, die de » oprichtinge der kerken, de vervolginge derselver, de » afwerpinge en wederopregtinge der Beelden, de vol- » standigheyt der Martelaren, die grouwelyke oordeelen » Gods tegen de vervolgers, de veranderingen der Po- » litien, etc. betreffen." — Cui si satisfecisset voto Marnixius, plura sane nobis innotuissent, quorum notitia hactenus in explicanda historia ecclesiae Belgi- cae desideratur. Quatenus Ecclesiasticus fuerit aulicus Guilielmi I. conf. Dresselhuis L 1. p. 63. (20) Cf. Van Iperen, Kerk. historie van het tried gezang. 1. 137 et 199. — Ypey en Dermout, Gesch. der Nederl. Herv. Kerk. I. 549 sqq. (21) Quem Scaligero obtulerat Leydensis Acade- mia Professoris honorarii honorem, (cf. Siegen- beek, Gesch. der Leidsche Hoogeschool. YI. T. p. 79.) hunc Marnixio vindicavit N. Hinlópen, Hist. van de Nederl. overzetting des Bybels. p. 25. (22) » Repos ailleurs". Haec verba symbolum sibi elegit Marnixius. (23) Symbola haecce et inscriptiones nobis suppedi- tavit Van Loon, Ned. Hist. V. 1et2. — Nos autem seculum XVI. attendimus. Uberius, potissimum: inse- quentia tempora, attigit Doct. Van derChijs, Verh. over het Karakter der Nederl., byzonder gedurende den tachtigjarigen oorlog, blijkbaar in hunne gedenkpennin- 76 ANNOTA TA. gen, obvia in: Tijdschr. voor Munt- en Penningkunde, door P. O. v. d: Chijs. Leyd. 1833. I. bl. 21-63. - (24) Cf. Meerman, Kasse lpbing der mesh ten door Hugo de Groot, uitgegeven; en vermeer- derd met Aant. II. 194 sqq. (25) Quantopere piste inducerentur proavi in condenda Academia hae, nostra abunde docuit Arn. Drakenborch (Orat. panegyr. in natalem. saecula- rem Acad. Trajectinae),. qui postquam indicaverat studium reformatae doctrinae tuendae jam antea de- siderium excitasse hie Academiam instituendi, ita pergit: » Deo insuper armis favente, hostes a foe- » derati Belgii finibus. longius submoti, ac. validis- .» simarum Urbium Vesaliae, Sylvae-ducis et Trajecti » ad Mosam expugnatione, termini reipüblicae egregie » muniti sunt. ; Quibus divini numinis beneficiis sni » sociorumque majestate. firmata et aucta, proceres » urbis Trajecti se animi erga Deum ingrati crimen » effugere non posse existimarunt, nisi ad exem- » plum popularium ipsi quoque partem aerarii im- » penderent in dedicationem templi, in quo cum » reliquis artibus liberalibus sacratissimae religionis » nostrae doctrinam juventus addisceret." p.28. (26) G. Voetius, Oratio inaugur. de pietate cum scientia conjungenda, habita 12 kal. Sept. 1634. cum munus auspicaretur Profess: Theol. et Hebr. linguae. — Obvia. est Oratio in libro : -Illustris Gymnasii Ultraject. inauguratio una cum Orationibus àÀnauguralibus. Ultr. 1634. Celebravit, „condita schola Trajectina, Ni- portius (JCt.:Civitati Ultraject. a Secretis, in Ora- tione: in illustri Gymnasii Ultraj. inaugurationem), an ORATIONEM. 77 Magistratus urbani pietatem, » quae Athenaeum hoc » non Reipublicae solum, verum etiam Ecclesiae fu- » turum constituit seminarium.’ (27) Bibliothecae Rheno- Trajectinae Catalogus. Traj. ad Rh. 1835. II. Vol. Praefixa est Praefatio Ph. G. van Heusde, Bibliothecae Praefecti, quae seorsim prodiit in 8°: Praefatio ad Bibliothecae Academicae, quae Trajecti ad Rhenum est, Catalogum. Accedunt cum alia Biblioth. spectantia, tum Senatus Urbani Tra- jectensis decreta. (28) P. Koning, Verh, over een aanmerkelijk beenuitwas aan de onderkaak. — Obv. in: Verh. der 4* klasse van het Koninkl, Nederl. Instituut. D. V. 1820, bl., 189-202, P. Koning; Waarn. van eene lang- durige krankzinnigheid enz. waarschijnlijk ten gevolge van wormen. — Obv. in: Nieuwe Verh. der 3° klasse . van het Koninkl. Nederl. Instituut. I. D. 1827, bl. 282- 293. — Legatur de Viro Erud. Utrechtsche Studenten Almanak. 1835. EnnaTUM. p. 14 reg. 7. confiscata, lege: carnificata. E Ke 4 4 "wn os " mo MY SAN a AW 4 AL LR y M ; : 1 Lit Sede ij ve k p $ ELE In vf pq. P ads MY e DW Mb n NE. Yy d PETER ON EN AE CD AP "T L bos wn No) f 4 NICOLAI van WIJK, THEOL., CAND, IN ACADEMIA RHENO=TRAIECTINA y --COMMENTATIO THEOLOGICA , QUA RESPONDETUR AD QUAESTIONEM AB ORDINE THEOLOGORUM PROPOSITAM ; HUIUS ARGUMENTI: Laudetur et a vitnperatione defendatur. inflitutum; quo, in Reformatis patriae nostrae coetibus, doctrina Christiana, duce Catechefi Palatind , exponitur. QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT; D. xxvr MARTII A. MDCCCXXXV. ra INTROITUS. Optime de Societate Christiana meriti funt viri praeclari, qui medio Seculo XVI. in Belgio nostro communem dederunt operam facris publicis purgan- dis, infcitiae et erroribus pellendis , adolefcentium et adultorum animis fide ac pietate imbuendis et hierarchiam Romanam fugientibus facro religionis apostolicae vinculo confociandis. Quem in finem; prouti alia multa ab iis gesta funt feliciter, ita nominatim profuisfe videtur #nfitwtum , quo doc= trinam Christianam, in coetibus, duce Catechefi Palatind , exponendam curarunt. | Praeiverat Fridericus HI, Elector Ris qui hanc Catechefin, primum a Zacharia Ur- fino, adiuvante, ut videtur, Casparo Ole- viano, Germanice fcribendam curavit, deinde à praecipuis ecclefiarum Palatinarum Infpectoribus et Pastoribus Heidelbergam convocatis probatam et ad communem ufum expetitam , anno 1563. in lu- cem edi iusfit, ut évventuti non folum profpicere- tur, Jed. concionatores etiam et ludimagistri cere tam haberent ct-definitam formam , ad quam itta Aa vers i. COMMENTATIO ventutem in templis et fcholis informarent , ne pro fuo arbitrio nova fubinde inflituerent aut ea tra- derent, quae yerbo Dei non fint confentanea. Quapropter etiam Elector.pius omnes, quibus commisfa erat Ecclefiarum Palatinarum cura, his admonuit verbis: Vestrum nunc porro erit, cum ob gloriam Dei, tum ob vestram , eorumque , qui et nostrae et vestrae fidei concrediti sunt , salutem, hanc.Catechefin grato animo excipere, eam puc- ris, cum in Jcholis-tum in Ecelefis proponere, eorumque auribus et. animis asfidue ac diligenter inculcare , quo eam vita et factis paulatim expri- mere asfuefvant. (1) | à Sic (1) Haéc profesfüs est Fridericus in Prologo, praemisfo primis Catechismi editionibus, uti et Æpologice Catechismi a Zach. Urfino fcriptae a. 3564. in huius Opp. Theol, Hei- delb. 1612. ‘Tom. lI. Conf. Henr. Altingii Historia de Ecclefis Palatinis, cap. XLII--XLIV. Joh. Ens, kort his- torisch berigt van de publieke féhriften etc. cap. 1l. $$. 57. if. le Long, korti historisch verhaal van den eerffen oor Sprong der Nederl. Geref, Kerken onder "okruys, S8. 86, 8, Adr. 'sGravezande, twee honderd jarige Gedachtenis van het Synode te Wefel. p. 54» 55e Je C. Koecher et E.G Cramerus, catechetifche Historie der geref. Kerke etc. cap. Vlijt: $6. 148) B. S.von Alpen, Gefchichte und Litteratur des Heidelb, Katech, adiunctae libro: Leisfuden beim Christ], Religions unterricht. G. Benthem Reddin- gius, over den Heidelb. Catech. Vol, II. p. 15—32. A. Ypeij, Gefihied. van de Kristlijke Kerk in de achstiende eeuw Vol VHL. p. 73099725. not. tos. IX. | 424-4817 Mx, Ye yH a melsv eld, Algem. ker&el,. Gefchied, vervolgd ;doer A. T HEOL OG I IÉ À. à Sie Friderici auctoritate haec ^ Catechefis invecta fuit in Ecclefiam, qüàm"Belgae- reformati condiderant Francothaliae , "Electóre ^faventé ac tuente, = Proinde quoque, eo ipfo anno 1565. à Petro Datheno, facrorum apud Francothalien: fes antistite , in Belgicum fermonem -verfa fuit, et primum Emdae , tecto tamen interpretis nomine’, edita, (2) postea vero, anno 1566. rhythmicae Pfal- morum: interpretationi, Delgice ab ipfo contextae y adiecta. (3) C | fis std -Mox prae ceteris, qui tunc editi ` erant, libellis catecheticis, hic Heidelbergenfis - nostratibus . noi tus fuit et acceptus. Synodus Vefalienfis, cuius Praefes erat Dathenus , anno 1568. ecclefiis Bels - gicis, vernacula lingua utentibus, non mandavit, fed fuafit, ut, in erudiendis catechumenis, hunc | i UT fes A. Ypeij, Vol. XXV. p. 210, 2154 Ypeij e» Dermout, |^ Gefchied. der Nederl. hery, Kerk, Vol. I. p. 455—457. J: C. W. Augusti, Proeve eener Inleiding in de beide Hoofd- 4 katechismi der Evangelifche Kerk, P 111-1240 < (2) Libellun rarisimum typorum formulis denuo defcriptum . dedit 1 fe. le Long, lib, 1. p. 145—138. Conf, Ypeij et Der- (32: Bi RAP) ie Praefatione fcripta die 25 Martii, 1566. 4 (haec monet; Op dat oock die Christelicke lefer een volkom- 4 men handtboecxken hebben mochte, hebbe ick. den Christe- 4 _ licken Catechismum, ende den voornaemften deel der kercken Pj erdeninghe , ende der ghebederi, fo die by ons gebruyckt « Sin, tot den Pfalmen laeten drucken, alles tot beteringhe der — kercken Christi. 6 COMMENTATIO fequerentur ducem. De Catechismo enim in liuius Synodi actis habentur haec: Ministerii ac proe -phetiae muneri non abs re conjungimus catechifandi confuetudinem , quam ab Apostolis eorumque disci- pulis acceptam in omnibus ecclefiis obfervandam esse plane cenfemus. . Catechismi vero formulam in. ecs clefiis quidem Gallicanis Genevenfem, in Teutoni- cis vero Heidelbergenfem , potisfimum | fequendam ducimus: quam tamen usque ad futuram aon liberam relinguimus. (4) Paulo definitiora leguntur in actis Synodi Emda- nae, anno 1571. habitae, art. V. Catechismi fore mam in ecclefiis Gallicanis Genevenfem , in. Teus tonicis vero Hkidelbergenfem fequendam duxerunt fratres , fic tamen, ut fi quae écclefiae alia Cate- ehismi formula verbo Dei confentanca utantur; necesfitate illius mutandae non adffringantur. (5) Plas definitum est anno 1578. in Synodo Dordra- cena, quae dicitur Nationalis, Primum enim, art. LIV. (6) flatuta funt haec: Carechismi formulam in (4) Acta huius Synodi Delgice verfa fam edita funt a Lu- dov. Renesfio a. 1664. a Regnero Ens a. 1764. et in Kerkelyk Placaathock, Vol. ME. a. 1792. Primus ea Latine edidit L. J. F. Jansfen, in Archief voor Kerkel. Gefehied. inzonderheid van Nederland , yerzameld door N. C, Kist en H. J. Royaards, Vol, V. p. 426—460. (5) Synodi Emdanae acta non nif vernacule edita ex dpo» grapho Latino fümere mihi licuit. (6) In apographo Latino, quo uti mihi contigit, hic articuluê numeratur LI, ed ve UO E ETAT AEE E, THEOLOGIC A. - in ecclefüs. quidem Germanicis eam , quae cum pfal- mis Germanicis Petri Datheni, in. Gallicis. vero ecclefüs. eam , quae cum Gallicis pfalmis hactenus excufa estis obfervandam cenfemuse Liberum quo- que Germanicis ecclefiis manebit, uti brevi exa- mine. fidei, ex Catechismo in compendium contrac- to eb cum dictis pfalmis Datheni excufos. ad eos erudiendos, qui facrae Coenae nomen dant. Deinde vero 4. art, LXVIII. praecipiuntur conciones ha- bendae diebus dominicis, quibus S. Coena adminis- tratur, hunc in modum. Ante facrae Coenae ad- ministrationem concio habebitur , in qua de conver- fione. hominis [uique probatione, cum de reconcilia- tione eius cum Deo et proximo fimiliaque argu- menta tractabunture. Ipfo autem die; facrae Coe- nae utile erit de Sacramentis et nominatim. de ministerio [aerae Coenae docere, atque. ad eam rem textum accommodatum deligere, nifi, ordi- üüfius textus. apte eo dirigi posfit..... Poreridiano autem tempore confueta | concio yel Catechismus ha- bebitur. Nisi quid me fallit, horum collatione, articulorum. docemur, Catechismi Palatini ufum eo tempore iam fuisfe invectum, non tantum ad eru- diendos difcipulos, qui ipfi responderent ad quaes- tiones propofirus, fed etiam, ad communem Chris- _tianorum: gregem docendum in folennibus conven- tibus pomeridianis , unoquoque die dominico actis, Id ipfum docere nos posfunt folennes preces, qui- bus Catechismi expofitio in conventibus publicis in- 8 COMMENTATIO, inchoari et finiri folebat, Harum enim formulae, a Datheno e Germanico fermone in Belgicum con- verfae et a, 1566. editae, nonnulla complectuntur, quae nequaquam catechumenis, fed omnino horum parentibus ad orandum praefcribi potuerunt. (7) In multis certe Eccle(iis Catechismi ufum a. 1578. iam fuisfe invectum , colligimus ex iis, quae fta» tuit Synodus Provinciarum Hollandiae et Zelandiae , a. 1574. Haec enim Synodus non tantum Cateche- fin Heidelbergenfem elegit ad. docendos catechume- nos, art. II, fed etiam praedicationem Catechismi laudavit, art. XLIV. et decrevit, in ea ufitato more esfe pergendum post meridiem diei, quo S. Coena. fuerat celebrata. (8) =“ | Synodus Medioburgenfis, anno 1581, habita, et Generalis Belgicarum | Ecclefiarum dicta, eandem fere de Catechismi Palatini ufu fententiam profesfa est, quam ante triennium pronunciaverat Dordra- cena. Etenim , ad quaestionem particularem XIX: huius argumenti : Quo Catechismo in Ecclefiis uten- dum fit? respondit haec: Zn Belgicis quidem eo, qui cum Pfalnis a Domino Datheno translatis: | in (7) Legatur Een Ghebet voor die leere des Catechismi , im- primis Ghebedt nae de leere des Catechismi. * Utraque for- mula, quamvis obfoleta, etiamnum repeti folet in Liturgia Belgica, emendatae Pfalmorum editioni rhythmicae fubiuncta. (B) Art. LXXX. haec traduntur: Is beflooten , dat men nga- demiddag, als het INachtmael gehouden is, de predicasie des Catechismi mae gewoonte onderhouden fal. oT H BE. Ó MAGIE À.) 9 in Gallicis vero, qui cum | Gallicis, Pfalmis hacte- nus est excufus. Liberum quoque fore, Belgicis, uti breviore examine fidei, ex Catechismo in com- pendium contracto et cum dictis Pfalmis a- Domino Datheno, translatis excufo , ad eos erudiendos y qui fdcrae coenae nomen dant. Quamvis autem Synodus Catechismum, fingulis diebus dominicis, in publicis conventibus . pomeridianis „ interpretan- dum duceret, arbitrata tamen est, .ab eo toties commodius abftineri posfe, quoties ante meridiem facra Coena fuisfet celebrata. Ad. guaestionem enim XXVII. An eo die (quo fancta Coena ad- ministratur , quaest, XXVII) Catechismus vel cone do ad gratias agendas habenda fit? respondit: hoc posterius utiliter fieri bosje; nn tamen liberum esfe. (9) | an - Tandem. Synodus Nationalis Hagana, a. 1586. perfpicue ‘ac definire Euangelii -ministros usfit, fingulis diebus dominicis, in orationibus pomeris dianis , doctrinae -Christianae fummam, Catechismo in Belgicis ecclefiis iam. recepto. comprehenfam , breviter initorpretari , ita ut haec quotannis abfolvi pos: (9) In hac Synodo quzefitum quoque fuit: of he? nier goet ware eenige uytlegginge op den Catechismum in forme van korte predicatieu ofte anders voor de aenkomelingen te ma- ken? Ad quam quaestionem LIX. responfum fuit: ja, em fs eenigen last daartoe gegeven. Quo eventu, equidem nefcio, Sed conf. Ypeij et Dermout, lib, 1. p. 502—504. 10 COMMENTATIO posfit , fecundam partitionem ipfius Catechismi, eum in finem factam, (10) | Vases Ordo ecclefiasticus urbis: Groningae , ftatutus die 16 Septembris a. 1594. art. 28. iusfit quoque Euangelii interpretes , in pomeridianis conventibus, fingulis diebus dominicis, Catechismum Heidel- bergenfem interpretari, (11) | Similem ordinem Guilielmus aditécina, Comes Nasfavius, Gubernator et Ordines Deputa- ti in ufum pagi Groningani ftatuerunt, die 27 Fe- bruarii , a, 1595. (19) | His C16) Ordinis ecclefiastici , in hat *ynódo conftituti articu- lus LXI. huius est argumenti, De Dienaers fullen. alom- me fondaegs ordinaerlijk in de nacmiddaegfche predicatie de Summa der Christelijke leere in den Catechismo, die tegen- woordig in de Nederlantfche kercken aengenomen is, verva- tet , kortelijk uytloggen , alfoo dat dezelve jaerlyks mag geëyn- digt worden, volgende de afdeelinge des Catechismi zelfs daer- op gemaekt. (11) Ende willen wy, (Borgemeesteren ende Raedt der Stedt Groningen) dat men voor defe tydt to een uhre nae den midda- ge den Heidelbergensem Catechismum , £o negen uhren die Frag- menta Dominicalia Euangeliftarum, @ zo fes uhren des morgens eenen Euangelistam ofte een ander Boeck Continue predige. Maec refert 3, H. Brucherus, Gefchiedenis van de opkomst der Kerkhervorming in de Provincie Groningen, Gron, 1821, Ps 445» (12) Christlicke und Schriftmetige Kercken Ordenung, Ghe- publiceert ter ordonnantie Ges wolgebornen Graven und Heeren Wilhelm Ludwich, Graven to Nasfou , Stadtholder etc. usde de Gedeputeerde Staten der Stade unde Omlanden yoorfc, Art. 27: De leer in der kcrcken fall op den Sondagen in D c à de SR NES dE S Los THEOLOGIC A. HE His fimilibusque decretis. cum politicis,: tum ecclefiasticis ; obtemperandi non raro, vel volun- tas, vel facultas defuit Euangelii interpretibus, Praetereo Hubertum Duifhuifium, in aede Jacobaea urbis Rheno + Traiectinae pastorem , pure gandae quidem -religioni operam dantem, verum nulli fefe legi ecclefiasticae fubmittentem , nec Ca- techismo utentem in docendo. (13) Sed memorandi funt, qui paulo post Ecclefiae in urbe Rheno- Traiectina: praefuerunt | doctores; Hi; alii. quidem Huberti vestigia legentes, alii vero. formulam in plerisque reformats Belgii Eccle- fiis receptam fequentes, omnes tamen, auctore Comite Leicestrenfi , die 26 Aprilis, a. 1586. cón- fenferunt , fingulis diebus dominicis Catecaismum in Delgicis urbis Ecclefiis esfe interpretandum. (4) Sed displicuit. ea pactio multis civibus honoratis "eei En, | | no- an den. Dorpen voor middach een Eaangelifche text, unde des naemiddaechs de Cathechismus — — gefehien. Haec quoque res fert Brucherus, lib. 1, p. 485. . j (13) Conf. P. Bor, Nederl. Oorlogen, Libi XXI. fol, 106—110: (Vol. IL, edit. 1680. p. 830—936.) P. C. Hoofts INederlandfehe. Historien, ad ann, 1586, (edit. 1703. p. 1054 fq.) (14) Pactionis articulus X. hic fuit: De maniere van Catechi- feren van de Apoflelen ontfangen en in de welgeflelde Kerken tot noch toe onderhouden, fal yan alle Predicanten onderhou- den worden: fulks dup alle: Sondagem de Catechismus in de Nederduytfe Kerken aengenomen uytgeleyt fal worden van den Predicunt dien het te beurte fal vallen. Leg. Bot, lib. 1. fols 111, ra2. (Vol, If, p. 838.) 12 COMMENTATIO novoque magiftratui urbano, qui proinde Euange- lii interpretes munere fuo abdicavit, aliós eorum in - locum fubftituit, hosque die 12 Novembris, a. 1590. iusfit, pro concione tractare, fingulis quie dem diebus dominicis, in ufum imbecillorum, tex- tus e quatuor Euangeliis et epiftolis Apostolorum , antiquo Ecclefiae Romanae inftituto felectos , cae- teris vero diebus ea, quae ipfis viderentur oppor- tuna, e Dei verbo neque aliunde ducta. (15) Ve- rumtamen huic mandato, connivente magiftratu, ita obtemperatum fuit, ut Catechismi interpretatio nunquam prorfus omitteretur. (16) Isque mos ab Or- (5) Sextus, qui et ultimus , legis iftius articulus huius est argumenti: sem fullen de Miniflers alhier des Sonnen- daegs, ten dienfle van den fwacken prediken, de Epiflelen en- de Evangelien van den felyen dag ‚en op andere dagen "s gene fy £a gelegentheid des tijds geraden fullen vinden, al uit den woorde des Heeren en daer buiten niet, Leg. Bor, lib. le fol. 13129-—11€. (Vol. ll. p. 538-6846.) Jo. Uytenbo- gaert, Kerckel, Hifl. p. 271e»:76. jac. Triglandius, Kerckel, Gefchied. p. 344« 798. j '(16) Teftis est Joannés Gerobulus, eo tempore Euan- gelii in urbe Rheno - Traiectina interpres , in libello: Waerache tigh Perhael van den ffaet der Gereformeerde Kercke, die den Sone Gods . binnen Utrecht door °t Evangelium vergadert wert. Utr. 1603. p. 34—36. (coll p. 8.) ubi haec referte Hebbesn wel de Minifters binnen Vtrecht, sa de veranderinge in de Gee meynte aldaer over derthien Faren voorgevallen, des Sondaechs ten dienfte van de fwacken D'epiítelen ende Evangelien (gelijck men de felve noemt) eenen tijt lanck gepredicke , om de Selve alfo te gemoet te gaens achtervolgende °t Contract tusfehen den THEOLOGICA. 13 Ordinibus regionis Rheno- Traiectinae confirmatus fuit, die, 28 Augusti, a. 1612. edito Ordine Ec- clefastica,. qui iubebat. | Catechismi tractationem, ubi ufitata erat, retinere, non vero eam inducere iubebat, ubi nondum esfet recepta. (17) Non den Raet ende de fupplicerende Gemeynte, in den Fare 1593. opgerecht, Edoch alfoo dat hier-in vanden beginne af groote vryheyt gebruyckt is geweest. — — Ende wat de Predicatien aengaet , de welcke naden middach = in drie Tempelen gedaen worden; daer-in wert defe ordeninge gebruyckt , dat de Re- den die het beginfel geeft in Chrifto, dat is, de Chriftelijcke Catechismus yoor-al gefladelijck, in eene derfelver Tempelen, van aen beginne af ten eynde tot , nad’ afdeylinge van dien, in fekere Sondagen, gedreven wert; gelijck defe maniere yan doen oock noyt , na de veranderinge alhier © Vtrecht voorgeyal- Jen, enderlaten is geweest, Conf. Uytenbogaert, lib, 1. p. 286,— 291. et Triglandius, lib. 1. p. 798—806. (17) In Chriflelijcke Kercken - Ordeninge der Stadt, Steden, purs Landen yan Virecht. Utr. 1612. cap. nt. art, 6. haec iubent Ordines Provinciae : Ter plaetfe daer-men ghewoonlick is den Heydelberchfchen Catechismum des Sondaechs na de mid- dach te predicken , [al defelye gewoonte onder-houden werden , alfoo: Datmen naer "tonder-vragen der Kinderen, den Volcke uyt de H. Schrift (ghelijck in fommighe ghereformeerde Kerc- ken ghefchiet) eenen Text voorlefen fal, handelende van de Materien daer van men naer ordre des Catechi(mi /u/ comen te leeren, waer op-men de Vraghen ende Antwoorden des Ca- techifmi met fthriftematighe verclaringhe alfoo vueghen ende pas/en fal, dat blijcken moghe dat het niet en fy een f^ Men Sehen, maer Godts Woordt dat uytegheleyt wordt „ende dit alles byprevifie, Art. 7e Op den Dorpen ten platten Lagde falmen des Sonnen-daechs vooremidedachs predicken de Son-daeckfche Eu- I4 COMMENTATIO Non paucis quoque -Euangelii interpretibus de- fuiste ‘videtur opportunitas conventus pomeridianos agendi. in iisque Catechismum interpretandi, five propter rusticorum focordiam et defidiam ; five prop- ter aha impedimenta. Huius rei indicia iam repe- riuntur in iis, quae ante Synodum nationalem , a. 1618 et 1619. fuere acta. (18) | No- Euangelien oft Epiftelen, om den flechten Huyfluyden die van outs daer toe ghewent zijn te ghemoet te gaen, ende des nae- mid-dachs fal men hun ende hunne Kinderen by ordre een- voudelijck ende Schriftuyrlijck verclaren d'articulen des Chri- felijcken gheloofs, fo die inden Apoflolifchen Symbolo zijn vervatet, de Inftellinghe des H, Doops ende des H. Avont- maels, de Thien Ghebcden, eenighe Schrifruyrlijcke Texten van ’t Ampt der Onderdanen tot haer Overheyden, der Kin- deren teghen haere Ouders, der Huyf-Vaders ende der Huyf- Moeders tot haere Kinderen, ende Vader onfe. Cetera mox nota I9. dabimus. (19) In Ordine Eccleffaftico ,ab. Ordinibus Pro vinciae Rheno- Traiectinae edito a. 1612. cap. III, art, 7. Euangelii interpretes de exhortandis fegnioribus rufticis morentur his verbis, quae proxime fuut fubiuncta laudatis nota 17, Arbeydende met goede vermaninghen den traghen Huyf-luyden te beweghen om foo wel nae als voor noen ter Predicatie te comen: doch daer-men fiet dat fulcx niet en vordert, fal men des vooremid-dachs dé ver- claringhe van '? Evangelium wat £e corter maecken om tijt te hebben, noch eenich van de yoorfz. Articulen of In-ffellinghen, Geboden, Vermaninghen of Beden te verhandelen, op dat het flechte Volck alfo de rechte gront inde Christelijcke Religie erygiien mach. Quae de neglectis pomeridianis: conventibus in Ecclefiis Hollandiae auftralis, ex actis Synodi a. 1589. memo- rant Ypeijet Dermout, loc. l. p. 501. magna,certe parte huiusmodi fegnitiae videntur SUDDEREN: TAL BO LOG LCA. 15 Nolim tamen omnem neglectorum conventuum culpam: in Ecclefiae fodales coniicere, | Veri enim fimile videtur, inter pastores fuisfe plures ad fusci- piendum Catechismí interpretandi laborem: tardos. Maxime vero tergiverfati funt nonnulli, de praeci- puis doctrinae Christianae capitibus fententiam fe- rentes Catechismo adversam. (19) Quorum e nu- mero fuisfe dicuntur Casparus Coolhaes, Hermannus Herberts et Cornelius Wig- - gerts: (ao) postea alii, Remonftrantium partibus addicti, (21) | In Synodo certe Dordracena, a, 1618. e mul- tarum Ecclefiarum querelis conftitit , articulum Syn- .odi Haganae LXI. multis in locis non obfervari , five propter pastorum negligentiam , five propter au- ditorum in quibusdam pagis infrequentiam, five propter combinationes Ecclefiarum faepe impedien- tes, quominus ab uno pastore fingulis diebus do. minicis uno in vico binae habeantur conciones. (22) Ita- (19) Fuisfe, qui alios catechismos in locum. Heidelbergensis fubftituerent, fruftra a Synodo Hollandiae auftralis a. 1587. prop- terea reprehensi „referunt Ypeij et Dermout,in annot, 439. ad libri laud, p. 505. (20) Refert hoc Guil, Baudartius, Memoryen, Lib. 1, init, ar) De Herboldo Thombergio, Theodoro Her- berts et Eduardo Poppio refert Triglandius, lib. L Pe 7707772. (22) Conf. Acta Synodi Dordr. Sesf, XIV. et Io. Halefii Epi- 16 COMMENTATIO Ttaque ftatuit haec Synodus, hune articulum inpri- mis esfe renovandum, omnibusque: Pastoribus j«mon tantumiin urbibus fed et. in: omnibus | pagis, - ferio. et fub gravi cenfurae Ecclefiasticae poend mandan» dum esfe, ut, diebus. Dominicis post: meridiem y femper | habeant: conciones Catecheticas jin quibus Catechefis Palatina in Ecclefiis nostris recepta eo ordine. explicetur, quo in dicto articulo praefcrip- tum fuit. Nee propter: auditorum infrequentiam , quae in pagis quibusdam obtendi posfet , negligen- das aut omittendas esfe hasce pomeridianas concio- nes, etiamfi Pastores initio coram paucis auditori- bus, imo wel coram folis tantum familiis fuis eas habere cogerentur , cum minime dubitandum fit fi Pastores exemplo familiae fuae praeeant , aliosque , praefertim Religioni Reformatae | addictos y. fedulo cohortati fuerint, quim progresfu temporis : multi fatis frequenti numero: ad conciones illas. tandem — fint conyenturi. Ne auiem , inquiunt Patres Dor- draceni, populus diebus Dominicis post meridiem , aliis laboribus aut exercitiis profanis distentus , ab hisce pomeridianis concionibus abfirahatur , rogandi erunt, Magiftratus , ut opera, omnia. feryilia aut quotidiana, atque inprimis lufus, compotationes , aliasque Sabbathi profanationes , quibus tempus po- meridianum | diebus Dominicis, maxime in pagis , id | ple- Epiffola Vi. ex Dordraceno concilio fcripta , edita Latine ab jo. Laur. Moshemio,Hamb, 1724. p. cc8—21I. THEOLOGIC A. 17 plerumque tranfigi folet, feyerioribus Edictis proe hibeant , ut hac quoque ratione ad conciones illas pomeridianas melius adduci posfit, atque ita inte- grum Sabbathi diem fanctificare discat. | Quoniam autem combinationes feu conjunctiones Ecclefiarum , quae in agris, multis in Provinciis crebrae funt , faepe non permittunt, ut ab uno Pastore, fingulis diebus Dominicis uto in pago binae habeantur cons ciones , adlaborandum erit in fingulis clasfibus , ut, fi ullo modo fieri posfit , combinationes illae tollans tur, aique ut: fingulae Ecclefiae Pastorem fuum habeant, Si autem hoc fieri non posfit , dabunt ope- ram Pastores illi, qui binis simul infervient Eccle- fiis, ut alternis faltem. vicibus , post. meridiem con- ciones habeant Catecheticas. Ut autem Pastores emnes hac in parte officio fuo debite et fedulo fun- gantur , advigilabunt diligenter Ecclefiarum. vifita- stores, ut fi quos forte deprehendant , huic Synodicae conflitutioni morem non gerere, cos ad clasfem defe- rant, quo eorundem negligentia justd cenfurd me- rito corrigatur: uti quoque Ecclefiastica cenfura -. digni cenfentur , fiqui Religionem Reformatam pro- feshi, conciones illas pomeridianas frequentare , et familias fuas ad eas adducere detrectabunt. Haec postquam Sesfione XIV. erant ftatuta , por- ro Sesfione XV, deliberatum fuit de accuratiore iuniorum atque adultorum catechizatione, collatis- que Theologorum tam exterorum quam provincia- lium fententiis confiliisque, praelecta fuit Sesfione B XVII. 18 . CO MiM EN: D A À HO XVII. decreti. Synodici formula y qua triplex:com- mendatur catechizandi ratio, domestica: à wparëti- tibus; fcholastica a ludimagistris set ecclefiästicaa Pastoribus , Senioribus et. Lectoribus: feü' aegrorum Vifitatoribus. «In quibus. cum plura. fint. praeclare monita, hoc loco: ea tantummodo laudamus, quae conciones spectant catecheticas.. De: Ludimagistro- rum partibus haec habentur: juventutem. fcholas- ticam , disciplinae fuae commisfam , ad audiendas conciones facras , inprimis autem catecheticas y ad- ducent, De Pastorum. officio haec: Pastorum in Ecclefia muneris et prudentiae. erit , conciones ca- techeticas eum ad. modum publice inflituere j ut: et breviores et ad captum: non adultorum modo, fed ipfius quoque Juventutis, — fieri a accommodatae fint. : Haec ex Actis Synodi pblica auctoritate" in lue. 'cem emisfis cognoscuntur. Praeterea vero. ea mee moratu digna funt, quae To. Halefius; ad. hanc "caufam pertinentia, retulit in Epistola VI. edit. Moshem, p. 243. Ge/drorum , inquit, “nomine qui adfunt cupere fe, fignificabant , ‘ut ministri Sacrorum non verba modo libelli Catechetici ,. more ubivis. fere recepto, pro concione. interpretari y Ves rum etiam fimul dicium quoddam facrarum littera- rum , cui praecipue doctrina Catechismi populo éxpli- canda inniteretur , éxponere jubereutur. Solent ete- nim , ur videtur , plerumque illi, qui elementa religio- nisfermonibus publicis i Tastrani + Catechismi tantum yer- 4 ‘4 F 214 ++ LI THEOLOGICA. 19 verba, non facri codicis effata pro fermonum fune „damento fumere, Verum iamdudum ab eo more de- Juéfactos esfe homines , refponfum est, nec eum hoc quidem tempore fatis commode reyocari pose, Quo quidem. reponfo non contenti Remonftrantes Rhee no-Traiectini , fcripto libello, Sesfione XX. conten- derunt , Synódum perperam decreto fanxisfe, haud. esfe necesfarium , ut dictum quoddam facri codicis fermonibus, quibus elementa religionis explicantur y fundamenti loco fubflernatur. ‘Respondit vero Syn- odi: Praefes ,^ Patres noluisfe fententiis Juis cons Juetudinem eam tollere dis in locis , ubi ufu recepta fit verum exiflimasfe tantum , non esfe , cur eaob- truderetur aliis , apud quos ea dudum abrogata fit. Haec et alia, ab Halefio narrata, p. 272—274. nonnihil conducunt ad illuftrandam brevem notatio» nem in Actis Synodi. Accesfit deinceps nova Catechismo Heidelbergen- fi commendatio ex iis, quae in Synodi Sesfionibus CXLVII. et CXLVIII. gesta (unt. Postquam enim, iubentibus Ordinibus Belgii Generalibus, omnes + Catechismi quaestiones relectae, rogatique erant finguli Theologi, cum exteri tum Belgae, num quid in eo tradi exiftimarent, quod. verbo Dei non 4 confistere videretur, unanimi omnium confenfu de- - ,eclaratum fuit,- doctrinam, Catechefi Palatina com- prehenfam , Verbo Dei tn omnibus: esfe confentiene dem, neque ed quidquam contineri ` quod ut minus eidem confentaneum mutari aut corrigi debere yide- B 2 roe 20 COMMENTATIO retur , ipfamque hanc Catechefin esfe admodum ac- curatum orthodoxae doctrinae Christianae compen- dium , fingulari prudentia non tantum ad tenerae adolescentiae captum , yerum etiam eorum qui adul- tiores jam csfent, commodam inflitutionem accom-= modatum. -Ac proinde eam in Ecclefüs Belgicis magna cum aedificatione doceri posfe , atque om- nino retineri debere. à 'Tandem, dimisfis Theologis exteris , " Sesfioni- bus CLV. et CLVI. una cum reliquis canonibus regiminis Eccléfiastici, in. Synodo Nationali Haga- na a. 1586. conftitutis, praelectus et probatus est articulus LXI. qui proinde in Ordine Ecclefiastico Dordraceno, ne verbulo quidem mutato, receptus | est, numero LXVIII. Ab eo inde tempore hoc inftitutum fervarunt Ec- clefiae Belgicae , in iis etiam regionibus, quarum Ordines regiminis ecclefiastici canones Dordracenos haud receperünt. Testes funt antiquae leges ec- clefiasticae in Frifia (23) et bros iced (24) alias ne commemorem, Sed (23) Frifiacae Eccleliae leges antiquae , iterum editae Leovar- diae, a. 1771. Tit. XI. haec praecipiunt Art, IV. De Predi- kanten op de Dorpen, ook zelfs daar Combinatien zijn, Cin- dicn het eenigzins mogelijk is volgens gudicature des Clasfig,) zullen'op den dag des Heeren tweemaal prediken, en wel exe presfelijk des agtermiddags de Catechismus; zal, niemand dit mogen verzuimen, ten zij door zwakheid of hooge ouderdom werhinders zijnde, waarop de Clasfs naauwkeurig , en bijzon- j der oTHEOLOGICA. 21 „Sed. fatendum: est, aliquando non exigua opus fuisfe curae et laboris conftantia, ad vincendam . ignaviam hominum huic inftituto nondum asfuefac- torum, (25) 4 D In - der in Cenfurâ Morum keeft se Jetten, Art, V. De Dienaars À des Woords nalatig zijnde in het tweemaal prediken en cate- X chifeeren, zullen van alle Clasficale en Sijnodale Sesfien en = Digniteiten zijn verffooken ter tijd de nalaatigheid verbetert i zij; maar bij continuatie dies, zal de Clasfis zodanige ordre 4 fellen op de Negligenten, als zij zal vinden te behooren. . Novae vero conditae a, 1804. et editae Franequerae, a. 1906. Afd. X. art. 3. miniftris verbi divini haec iniungunt : zij zullen j des Zondags twee maal prediken , waar zalks gebruikelijk is, en des nademiddags volgens den Heidelbergfchen Catechismus, » ef, met overleg en goedkeuring van den Kerken- viel ten ; platten lande, Katechiferen. | (24) Lex, dicta Kerken Ordre der Landfchap Drenthe ; n Geärresteert en Geäpprobeert op de ordinaris Landsdag ge- | houden binnen Asfen den 14: Marty 1730. haec art, zo. iu. bet: De Predikanten zullen alomme des Zondaags in de na- middags Predikatien, de fumma der Chriflelyke Lere; vervat in den Catechismus, nu by de NederJandfche Kerken aange- momen , kortelyk uitleggen en tocpasfen: Derhalven , zo wel d Mede zullen de Clasfem toezien, dat jonge Predikanten în d n ingang harer Bedieninge, den Catechismus Prediken: Ly dog, zullen in het eerfle jaar van de boyen geffelde poene y zyn. Ne- aa COMMENTATIO In Synodis Provinciarum Gelriae, Traiecti ad Rhenum et Transifalaniae quotannis in memoriam revocabantur ftatuta de praedicatione et catechizatio- ne, fingulis diebus dominicis habenda. (26) Nec Nederveluwe, cap. VI. art, 8. Christiani de Kruyff, Utrechts Synodaal- Handboekje , p. 38—40. 187, 188. Conf, quae de Drenthinis referunt Y peij et Dermoat, lib, 1, Vol. I. P. 304,.305* (26) Ufus fum apographo Actorum Synodi Rheno - Traiecti- nae, a. 1794. habitae , e quibus haec mihi defcribere licuit: Nopens het tweemaal prediken en catechizeren op ’s Heeren dag in alle de kerken, en het naauwkeurig onderzoek in vifftatio- ne of zulks gefchiedt, en of de predicatien en catechizatien over den Catechismus zoo ingerigt worden , als best gefchikt is naar de bijzondere gefteldheid der plaatfen, om door , de ganfche Gemeente te kunnen worden bijgewoond, en of het project der middelen tot bevordering van het tweemaal predie : ken en catechizeren in Synodo 1739. vastgefleld, wordt nit- gevoerd; als mede of de aanteekening der. gecollecteerde pens ningen yoor- en namiddag onderfcheidenlijk gefchiedt; en, | zoo aan Deputati Clasfium in vifitatione iets mogt voorkomen, | ‘dat verbeterd moet worden, dat zij daarvan fchriftelijke | opgave aan de nieuw aankomende Deputaten moeten overge yen , om zich daarnaar in eene volgende vifitatie te regule» ren: DD. Deputati hadden dit artikel den Clasfen ernfiig | | aanbevolen, In alle Clasfen was door HH. Vifitatoren gerap- | porteerd , dat bij hen hieromtrent geene klagten waren ingen komen. Horum fimilia vidi in Actis annorum 1804—1907. Quae | vero fuerint remedia a. 3739. praefcripta, ex Actis huius anni cognovi, in quibus haec fcripta inveni. De Gecommitteerde | e LE à ee bij de. Christelijke Synodus gelast, om na middelen uit te zien, die het jaarlijks commendatum van tweemaal prediken en catechizsren ten platten Lande van meerder vrucht zouden . PM © E] à To MSS EPI EET N EN EE, T ET TERRE tms a Pm pm ES: THEOLOQG/C A. 23 Nec defuerunt fummi magiftratus, auctoritate fva Catechismi iBterpretationem mandantes. ^ Hoc certe factum est ab Ordinibus Generalibus , in pagis ex- tra feptem foederatas regiones ipforum ditioni fub- lectis, die 1 Aprilis, 1660. (27) a Gubernatore , | „Can konnen. doen zijn, waren tenparig onder verbetering yan- ge- dachten: dat men op. het ernfligfle en kragtigfle in vifitatione dezen artikel den Predikânten behoorde të recommenderen en geo wel aan hén alt den Kerkenraden in confcientie af te vra- gen, of zulks dadelijk gefchiedde; en zich niet alleen door het inzien van de collecten-boeken daarvan te laten verzekeren, maar ook op het uittreden van den Predikant te vernemen, op wat uur de catechizarie wordt gehouden, wie daär als Je- den, en of ook kinderen, vooral van Predikant en Kerkeu- raden verfchijnen , hoe veel in getal, hoelang die dure, en over wat floffe. “Dat men Predikanten en Kerkenraden dien- de te-waarfchuwen, dat, zoo hün rapport niet opregt en con- form de waarheid gefchiedde, de Predikant clasficaliter- zow- de worden gecenfureerd ende de Ouderlingen en Diaconen ,daar- aan fehuidig, „voor inhàbil zouden worden verklaard, Dat Deputati zich jaarlijks zullen informerer > welke. Zondag in den» Heidelbergfchen Catechismus het voorleden jaar. voor de vifitatie zij gepredikt, ‘en welke den jongstleden dag des Hee- fen, om daaruit te konnen zien , of ook eenige nalatigheid ine geflopen ende hoe ver de Predikant gevordert zij. (27) In lege, dicta Reglement op de Polityeque Reformatie in de Meyerye van °s Hertogenbosch, ende andere Quartieren van gelijcke natuyre, onder de Generaliteyt behoorende (a Nic. Wiltens inferta Vol, T. libri, cui titulus Kerkelyk Plakaat-boek, “ps 9—23.) arr, XXVIII. haec mandantur: Pre- dikanten die geene Combinatien hebben, [ullen op. Sondagen tweemael predicken ende des naermiddaghs ordenselijck na de Sondacgfche afdeylivgen , verklaren den gewoonlijcken Heydel- bergh- 4 COMMENTATIO Cancellario et Senatoribus Ducatus Gelriae et Coe mitatus Zutphaniae , die 25 Februarii , a. 1622. (28) et ab Ordinibus regionis Rheno-Traiectinae, die 24 Iulii, a. 1660. (29) | Quame berghfchen Catechismus, ende na de predicatie altijdt de Toehoorderen, ofte immers de aenkomende Feught, daer eeni- ge floffe is, catechiferen, op dat fe in de gronden ider zalig- heyt volkomentlijck mogen onderwefen worden. (28) Referente W. van Loon, in Codice Legum, qui di- citur Groot Gelders Placacthoek, Vol, IL, col. 197. edictum huius est formulaes Wy Stadtholder Cantzler en Raden in name yan de Heren Staten des Furflendoms Gelre ende Graef- fchaps Zutphen, ontbiedeu ende belasten hier mede alle Pree dicanten off Kercken-dienaren flaende foo ten platten Lande, als in de fchansfen reforterende onder defen Furfiendom en Graaffchap, dat fy voortaen alle Sondaghen des namiddaghs Sullen hebben te prediken den Catechismum, gelijck die felve | over-al in defe vereenighde Provincien by publicque auctori- teyt geleert wort, ingeyolgh van de refolutie genomen in Syn- odo Provinciali onlanghs binnen Harderwijck gehouden „bij poene van kercklycken cenfure, off daer die felve quam uyt te blyven, dat als dan by ons tegens de nalatige geproce- deert fal worden mer fufpenfie van tractament, waer na een yder van de voorgemelde Kercken-dienaren fich praecife fal hebben te richten, (29) Referente Io. van de Water, in Codice legum, : dicto Groot Placaathoek der Staten ?s Lands van Utrecht, Vol, I. p. 393—385. edicti articulus I, huius est argumenti. Dat de Dienaren des Goddelyken Woords in de Stad, Steden, en Lande yan Utrecht, als nu flaande, ende die daar noch beroepen fullen worden, in "t predicken, catechiferen , en kerce kelyke vergaderingen niet em fullen vermogen af te wyken , van "t geene gerefolyeert ende gedefinicert is, in de Synode Na- | THEOLOGIC A. 25 Quamvis, Regis augustisfimi beneficio, nova rectionis forma a. 1816. Ecclefiis reformatis. fuerit data, nihil tamen detractum est veteri inftituto ; Euangelii interpretes iubenti. doctrinam- Christia- nam in conyentibus facris, duce: Catechefi Palati- na exponere, Univerfe enim hac de caufa id. valet, quod. Synodus nostrarum Ecclefiarum , in episto» la, die, 15 lulii, a. 1824. profesfa est p de pers petua. vi legum. pristinarum nova legislatione non abrogatarum. (30) Nominatim. vero Canones a Syn- Nationaal defer Vercenichde Nederlandên, Anno 1618. ende 1619. tot Dordrecht gehouden; niet alleen în "t geene de Lees re is rakende, maar ook de Kerkenordre aldaar beraampt, ende by ons goet gevonden en gearresteert, ende byfonderlik van het 28. 37. t5. en 67. Articulen van defelve Kerken- ordres “gelyek ook niet van de Post-Acten Synodaal van de voorfz. Synode [pecialyk die den Sabbath, ofte prete: zyn concernerende. (30) In hac epistola profitetur Synodus , pr zoodanige voorfchriften, als en voor de Kerkenraden in diet gemeen, en voor de Predikanten, Ouderlingen en Diakenen in het bijzonder, wit kracht van vroegere algemeene kerkelijke wet- . ten zijn aangenomen, en vastgeffeld als regelen van werk en dienst, offchoon dezelve in het reglement op de kerkvifitatie niet bepaaldelijk worden uitgedrukt, gerekend moeten wor- den derzelver verbindende kracht te behouden; en zulks aver- cenkomffig met, en op grond van art. io. van het Algemeene Reglement op hef befluur der Hervormde Kerk in het Ko- ningrijk der Nederlanden, hetwelke als eene grondwet der Nederlandfche Hervormde Kerk moet worden befcheuwd. Tra- “ dit epistolam G. van der Tuuk, in Handboek voor Her- vormde Predikanten en Kerkenraadsleden, Part, LI, p. 155. in- 26 COMMENTATIO Synodo de Synedriis eccléhasticis feripti die I3 lulii 1824. a Rege fanciti die: 16 Novembris j- a; 1825. art. XX. iubent Euangelii interpretes : “zij moeten gezetelijk prediken over den Catechis- mus. (31) Porro, in lege priori de vifitendis ecclefiis, die 18 lulii, a. 1816. probante. Rege die go eiusdem menfis, praeferiptae fuerunt hae for- mulae inquirendi in fidem et diligentiam antiftitum , art, XVIL num. 2, 3. nemen zi (de Predikanten) op zon- en feestdagen alle de gewone predikbeur- | ten waar? et prediken zij ook gezettelijk over den catechismus? (32) ln posteriori vero, fcripta die 11 luli, a, 1823. a Rege probata die 8 Octobris eiusdem anni, art, XII. num. 1. lit. B. quaeritur: of zij (Predikanten) op zon- en fcest-dagen al de : gewone predikbeurten , ook die over. den Catechis- mus, waarnemen? (33) ltaque vetus illud inftitue tum fervandum esfe fibi perfuadent, qui nostra aetate praefecti funt rebus Ecclefiae Belgicae. gu- 10 | - ber- Indicavit eam Cl. H. Je Royaards, in Hedendsagsch Kerk- regt bij de Hervormden in Nederland, Vol. I. p. 24, 25. Conülium huius epistolae intelligitur ex Actis Synodi , a. 1824. p. 23 » 24. 45, 46. 48. " (31) Vid. laud. Handboek, Part. IIT. p. 248. et Handell, van de Synode in 1824. p. 35. ubi articulus est WEI (32) Reglement op d, M ; in laud. Handboek, Part. L p. 154. (33) Gerevideerd Reglement op de Kerhvifitátie in laud, Handb, Part, HI, De 139e et Handel. van de Synode in 1823. p. 62. THEOLOGTC A. 27 bernandis. Fuere quidem anno 1831: duümviri-ve- ferabiles in pagó Gróriingano, W. Holwerda er G. H. van Senden, quibus confultius videre- tür,^diebus dominicis alternatim catéchismuit pro concione interpretari et exercitationes biblicas in- ftituere: verum Synodus, die 19 Iulii illivs anni, auditis animadverfionibus triumvirorum ad hanc cau- fam diiudicandam lectorum, Herm. Io. Royaard- fii, Christ, Leon. van den Brock et Sim. Henr. Ant, Begemanni, iudicavit , C mutato inftituto- plus. damni metuendum: quam emolumenti fperandum fore; (34) da | Duumviri illi Groningani vetus inftitutum mini- me damnabant , nec Catechismum Heidelbergen- fem. contemnebant „fed, cum viderent conventus factos" pomridisnos'a mültis turpiter neglectos , et ;Catectiismum minüs honoratum, fperabant , utrique malo. medicinam adhibitum iri, intermisfa alternis dierum.. hebdomadibus huius interpretatione etfubftituta exercitatione biblica,-.(35): Et iam ' an- 62 Leg. Handel. : van de ie in 1831. p. 63, 69. 153— 159. 161. _ (35) Mer leedwezen bemerkende ‚dat de namiddag godsdienst- pe zeer tragelijk werden bezocht, vroegen zij zich af, of onder de redenen van dit zorgwekkend verfchijnfel geene waren, die door het hoog befluur der kerk kondèn worden weggenomen ? En zij meenden, daartoe vooral te moc- ten brengen de nu tot voorfchrift gemaakte oude gewoonte, om in de namiddag quim: erfeniugis Te over den den N 28 COMMENTATIO antea fuere haud pauci, qui mallent, vel exercita- tionem biblicam inftituere, vel de locis facri. coe dicis felectis confuetas habere orationes , quam Ca techismum interpretari. (36) Verum alii, Cateche- fin ineptam et vitiofam existimant, ac proinde omnem. eius interpretatiohem pro.concione inftitu- di tam. den het voegzaam, vrijheid te verleenen, om de leerredénen over den catechismus af te wisfelen met bijbeloefeningen, en beide dus om de 14 dagen des namiddags voor de gemeente te kunnen behandelen. Zij vleijen zich daardoor den lust tot en de belangffelling in de namiddag godsdienst- oefeningen te zullen opwekken, de achting voor den Heidelbergfchen. ca- techismus ze zuilen doen herleven, en vooral bevorderlijk te zullen zijn aan den eërbied voor den Bijbel, "Haec relata funt in Actis Synodi , a. 1831. p. 154 x (36) Testis est Doct. W. L. van Oosterzee, in Voore lezing over het prediken over den Heidelbergfchen . Katechis- mas, quam H. W. C, A. Visfer, inferi curavit Moyis Sym- bolis posterioribus, (Nieuwe Bijdragen tot bevordering van de kennis en verbetering van den eercdienst, het leeraarsambt en kerkelijk befluur, als ook van de Theologifche Wetenfchap= pen, bij de Proteffantfche Christenen) Vol. I. p. 4157433. ubi Scriptor haec refert, p. 417. Onder de vragen, die federt eenige jaren, bij alle de veranderingen in den uiterlijken vorm van den openbaren cer- en leerdienst, gedaan zijn, was, onder anderen, ook deze: Of het niet goed en wenfthe- lijk zoude wezen, de behandeling van den Heidelbergfchen Katechismus, des Zondags namiddags, — af te fchaffen, en dezelve door bijbeloefeningen, of wel door gewone leerrede- nen, over eenen vrij gekozen bijbeltekst, te doen vervan- gen? Meermalen hoorde ik dien wensch uiten, ijverig voors flaan en verdedigen. THEOLOGIC A. 29 tam abrogandam esfe rentur. (37) Hanc fenten- tiam. aperte ` profesfus est H. W. Hoving, ICtus, in libro, cui titulus : Christendom en Her- vorming, vergeleken met den Proteflantfchen Kerk- faat, bijzonder in de Nederlanden. (38) Alii aegre ferunt omnem legem, qua Euangelii inter- pretibus quaedam praefcribitur norma, ad quam doctrinae Christianae capita in coetu publico ex- ponantur: putantes , cuique concedendam esfe li- centiam , identidem fibi eligendi materiam , de qua pro concione fit dicturüs, (39) Aliis Ecclefiae Bel- (37) Horum mentionem facit W. H. Suringar, in Voor- * fellen, betreffende den openbaren eeredienst, gedaan aan den: grooten kerkeraad der Nederd, heryormde gemeente te *Leeuwarden, quae infertae funt Novis Symbolis prioribus, (QNieuwe Bijdragen, ter bevordering van de kennis en yer- betering van den openbaren eeredienst, het leeraarsambt en kerkelijk beffuur bij de Proteflantfche Christenen) Vol. Il. p.'306—342. haec referens, p. 325, 324. Er zijn er velen, die den katechismus op geringen prijs fehatten , en de behan- deling: deszelven weinig betcekenend en overtollig keuren, ga! het ontbreekt niet aan dezulken, die het oogenblik zouden zegenen, dat de katechismus, voor altijd, verbannen werd. (38) Liber primum editus est non indicato fcriptoris nomine Gron, 1815, iterum ibid. 18:6. auctus prologo et epilogo, in quo auctor nomen fuum profesfus est, p. 346. Quae in Ca- techefin Palatinam fcripfit, ea legantur p. 160. 200—203. Col- lata cum dictis de formulis confenfus, p. 61—6:. (39) Hos indicare videtur Scriptor libri: Gedachten over het predikampt in de Gereformeerde Kerk, en deszelfs rechte waarneming, (F. Liefstink) his ufus verbis, p. 137. Som- migen hebben genoegen im het Catechismus prediken :' ande- ren o. COMMENTATIO -Belgicae inftitütum propterea displicet, „quod im- . pedire «videtur omnium. Proteftantium coniunctio- , nem-in unam focietatem. (40) . Denique ;inonnulli , acque a laudando ‘ac. vituperando . inflituto. abfti- nentes, fatis. a fe factum esfe credunt, fi tamdiu legi qualicunque modo Pio mena quamdiu haec vigeat, (41) » | diosg ; | í M rare ^. gp In ren hebben er geheel niet mede op; de Catechismus ligt Lun dwars in de maag; zij gevoelen zig geknelt door de 4% té die hun daar deor in Aet behandelen van de leere van den Godsdienst zijd opgelegt. à ai (40) Horum voces refert (W. Broes) fcriptor libri egre- gii, cui titulus: Ge/chiedkundig onderzoek..oyer. de vereeni- „ging der Proteffanten in de Nederlanden, p.«.361, 362. Uwe Symbolifche hoeken, 0 Hervormde en. Lutherfche Kerk hoor ik zeggen, zijn de groote hindernisfen. Zoo lang die muren flaan, is het onmogelijk de onderfcheidene Proteftantfche-wo-= ningen tot één’ wijden achtharen tempel te vereenigen., — Indien dau de vereeniging van allen, in tijd en wijle te treffen, u ter harte gaat, zoo moest gij, Lutherfehen en Calvinisten, van nu af, ieder. in, uwe gemeente y zonder daarover. met de andere gezindten te raadplegen, als vit u zelven en om u zelven de hindernis wegruimen,: „ap In. hanc fententiam fcripfit Vir. Ven, (Tl. Liefstink) . paulo ante n, 59. laud. p. 342. 143. Wraagt men: is het j; B eyenwel gevoeglijk , dat de Catechismus, — nog in de ge- reformeer de kerk in zulk eèn aanzien wordt. gehouden; zelfs genomen wordt tot een leidraad, om naar dezelve.de waarhe- den van het Christendom voor het yolk, te yerklaaren?. Ik antwosrd: de wet, die de leeraars in ons kerkgenootfchap daar toe verpligt is er. Wij hebben die wet niet gemaakt. De oorfprong en. in Jl'andhouding van dezelve is niet voor on- E rekening. Wij maeten dezelve gehoorzamen. Het, koomt | er D cid me a. nee ne | Sp où Ce LS THEOLOG IC A. 31 v» In.Shac. confiliorum et fententiarum discrepantia, quid. univerfe iudicent. Theologi academiae Rheno- JTraiectinae ; Viri Clarisfimi , intelligitur, cum aliunde ,- tum..etiam e quaestione, hoc anno ab eorum, Ordine plurimum venerando propofita iuve- nibus: Theologiae ftudiofis in regni Belgici acade» miis et athenaeis, pro praemio e certamine lite- rario reportando., . Paulo ante iam commemoravi Viri. Cl: Herm. Jo. Royaardfii iudicium, de nondum mutando veteri inftituto, in Synodo Ha- gana anno 1831. pronunciatum. Et, praefide Viro CL. Iod, Heringa, E. F. publice defendit "Ahtietiqnos Krabbe, hoc anno, die 5 Fe- : brua- er dan maar op aan de Catechismus naar de geffeldheid van onze tijden regt te gebruiken, Non multum discrepat Ven. J. van der Linden V, S. in Proeve eener vrije behande- ling van den Heidelb. Catechismus , p. 26, 27. haec fcribens : Indien tijden en omftandigheden dit anders medebrengen, wij zouden, om het heil yan onze Christelijke broeders en zusters, gaarne eene handleiding bij het grondig onderwijs verlangen, in alles meer berekend naar de behoeften van den tijd, en gefichike : voor de bevatting van het algemeen. Wij befchouwen dit intusfehen , voor als nog, onder die vrome wen» fchen. te behooren, welke- vooreerst wel niet voldaan zullen worden, en blijven, ovcreenkomftig oud kerkgebruik , ons in- middels, bij het voordragen der Christelijke geloofs- en ze- deleer „ van die zélfde handleiding bedienen, welke, gelijk wij firaks zagen, ook hare goede zijde heeft: maar, getrouw aan het eeuwig waar beginfel der Herverming willen wij noch ons zelven , noch de gemeente aam dien leiband ver- Raven. r © | "P 32 COMMENTATIO bruarii, huiusmodi fententiam : Zaud culpandum est Ecclefiae nostrae. inflitutum , quo Christianae: dòc- trinae fyflema pro concione tradi folet ad normam Catechismi Palatini. Similiter, praefide- Herm. Bouman, Viro Cl. die 11 Decembris, a. 1833. Ioh. Paulus Driét hanc propugnavit thefin : prudentisfimum est Ecclefiae nostrae inffitutum , quo fingulis diebus Domini, duce praeflantisfimd ilid Catechefi Heidelbergenfi, doctrinae facrae loe cus aliquis. ordine exponitur. Quod inflitutum , a majoribus acceptum , ut ad posteros propagetur optamus. Uterque Vir Cl. mentem fuam paulo presfius et enucleatius propofuit, in fcripto vernacu- loa Seniore edito, Berigt aangaande zeven flellin- gens betreffende formulieren van cenigheid in de Nederlandfche hervormde Kerk , p. 114—124. coll. p. 17. Ex his igitur trium fingulorem Theologo- rum mentem asfequi mihi licuit. Univerfi auteni Ordinis fententiam manifesto declaravit Programma certaminis literarii indicti die 19. Martii, huius anni, hac verborum formula: Laudetur et a vituperatione defendatur inftitutum , quo, in Reformatis patriae nostrae coetibus , doctrina Christiana, duce Catechefi Palatind exponitur. | Equidem non diffiteor, me aliquando alienum fuisfe a fententia, quam in propofita Quaestione profesfi funt Theologiae Profesfores Rheno- Tra- iec- zeen : THEOLOGIC A 43 jeétini, et prope me cum iis fecisfe, qui vetus inftitutum abrogatum cuperent. : Etenim, vel ipfe animadverteram , vel ex aliis intellexeram , difficile et molestum esfe negotium interpretandi pro con« cione Catechismi; libellum fuis laborare vitiis 4 ufüm eius ecclefiae profuisfe feculo' fexto et de: ciino, nostris vero temporibus minime esfe adap- tatum. Veruntamen, quo propius accederem ad cürriculi academici finem , et quo ardentius mue neris ecclefiastici defiderium me teneret, eo magis vidi, nihil.temere esfe ftatuendum ; fpectandam esfe utilitatem, etiamnum e veteri inftituto redun- dantem ; ponderanda esfe damna, e neglecto Cates chismi ufu metuenda; nec nifi caufà rectius et penitius cognit esfe iudicandum. ^ Mox me con: tuli ad diligentiorem univerfae Catechefeos lectio nem; avide excepi, quae a Praeceptoribus aliisque viris doctisfimis dieta audirem fcriptave legerem; argumenta. in utramque partem allata folicite ex« pendi. "Tandem opinionem imprudenter acceptam depofui. Ab eo inde die propofita ‘quaeftio mihi arrifit. Commentationis fcribendae periculum facere decrevi. Opus iuvenile aggresfus fum. In quo fi; quid à me praeftitum fit Virorum Clarisfimo- rüm approbatione dignum, nec prorfus indignum excufatione errorum in feribendo commisforum , equidém impenfe laetabor: Deo autem , animum vi- resque benignisfime mihi largito , gratias Rue Do et agam, quas posfim, maximas. C In *4 COMMENTA TIO In. veteri inftituto , cuius laudandi. defendendique periculum faciam, duo funt praecepta, eaque, ut mihi quidem. videtur ,. feorfim | aeftimanda. | Unum eorum. generatim. iubet Euangelii interpretes ,. in reformatis patriae nostrae coetibus fingulis , doctri- nam Christianam „communi ordine. flatuto, pro .con- cione exponere. : Alterum praefcribit /peciatim duc- tum, Catecheftos Palatinae, quem cuncti oratores facri in doctrina | Christiana exponenda fequantur. Neutrum laude fua est privandum:. utrumque. à vituperatione defendendum. Sed alia in, uno, alia in altero , laudanda funt, Similiter alia in uno , in altero alia, funt vituperata et a vituperatione de- fendenda. Quocirca in duas partes Commentatio videtur distribuenda: quarum ‚prior quidem gene- ratim fpectat inftitutum , quoad Euangelii interpre- tes in fingulis patriae nostrae coetibus reformatis iubet, doctrinam Christianam communi quodam. or- dine definito exponere: posterior. vero. fingularem rationem habet Carechismi Palatini, quem eos du- cem. fequi.. oportet. In utraque Parte feparatim videndum erit, quid merito a nobis laudetur , quid immerito ab aliis. vitwperetur. . Unum. mihi fuperest praemonendum de iis , ad quos proprie pertinet inftitutum , cuius in quaes- tione propofita fit mentio. Quando. nimirum. Re- formati patrice nostrae coetus. dicuntur, in qui- bus doctrina Christiana , duce Catechefi Palatina, exponitur, indicantur, : non quicunque in patria nos» THEOLOGIC A. 35 nostra /edem et domicilium. habent, Belgae, Wa- lonici .. Angli, Scoti, fed qui im ea ori funt, hactenus distincti: a coetibus ’ ftirpe peregriná pro- fectis,:. fermone peregrino: facra. facientibus, ~Z quidem: cum is: fraterno : necesfitudinis "vinculo funt iuncti ; reformatae Ecclefiae. in regno Belgico pariter: cunr“his adfcripti, atque adeo communi legi. Regiae ubiecti:: veruntamen' leges quasdam finguláres nonnulla etiam iura" inftitutaque: domes- tica, et. olim habuerunt, “et: Rege largiente" confera varunt, cum nova rationis "ecclefiasticae forma anno 1816. induceretur. (49) Itaque, prouti Ecclefiae Belgicae. Catechismum Palatinum , ke ita … Walonicae Genevenfem a Io. Calvino fcriptum, decreto Synodorum. Nationalium, annis. 1578 et 1581. receperunt. ((43)" In Synodo Dordracena, a. 1618, 1619. hae de caufa nihil ftatutum fuit. (44) Qui (42) Vid. Algemeen Reglement voor het beffuur der Hers vormde Kerk in het Koningrijk der Neder laliden , art. 154 68—77. in laudato Handboek, Vol. I, p. 7. 23*=25e et conf, H. J. Roijaards, Nederl. Kerkregt , Vol. I. $$. $3-55. . (43) Vid. harum Synodorum Acta, fupra p. 6—9. laudata, Legi ea merentur, quae Synodus Ecclefiarum Gallicarum five Walonicarum, die 15 Septembris, a 1606. de confenfu utrius- que Catechismi fcripfit Deputatis Synodi Belgicae in Hollans dia Auftrali, in Epistola edita inter Praeffantium ac eruditos ram virorum Epiffolas eccleffasticas et theologicas , Amft, 1704. p. 165. | (44) Tantummodo in formula decret de accuratiore cate- chizatione , euius fupra p. 16, 17. mentionem feci, haec C 2 Sesf, 36 COMMENTATIO THEOLOGICA. Qui nunc in Ecclefiis nostris Walonicis doctrinam Christianam. communi quodam ordine exponunt, ducem fequi folent Catechefin Genevenfem , quam fuam dicunt, et de quà non nifi reverenter. loqui. pro concione licet. (45) Si quae lex hunc ufum fervare. iubet, : non nifi ea ipfa dicenda videtur, quam. in Ecclefiis Belgicis valere, fupra p. 16-18. vidimus. Quod fi verum sit, Synodus Hagana cenfenda- erit confulto in Statutis fuis dixisfe fim- pliciter Catechismum, non definite Palatinum, vel Heidelberaenfetn. (46) Sesf, XVII. leguntur: Tertia (Catechefeos formula) erit Cat- echefs Palatina, ab Ecclefiis nostris (h. e. Belgicis) recep= $a, in quá proyectiores aetate et profectu erudientur, Ec- clefiac autem. Gallo- Belgicae, quae Genevenfs Catecheff hac- tenus utuntur, ejusdem. ufum in Scholis atque Ecclefiis fer- yare poterunt. Hinc orta videtur Simonis Goulartii ctiminatio de Catechismo Genevenf in Ecclefiis Walonicis pro concione expofito, in Epistola Remonftrantibus Walonicis Am- ftelodami habitantibus fcripta, die 20 Octobris, a. 1620. inferta Epiffolis ecclef. et theol. laud. p. 649—651. e quá] praecipua decerpfit et e Gallico in Belgicum fermonem vertit G. Brandt, in Historie der Reformatie, Vol. IV, p. 582—595. (45) Vid. Réglemens du Synode des Églifes Wallonnes ^a Provinces Unies des Pays- Bas, Amft. 1263. Chap. XVI. art, s. In nova Legum Svlloge , R4g/emens généraux et particu- liers a lufage des Églifes Wallonnes du Royaume des Payse Bas, la Haye 1818. huiusmodi articulus non est receptus, - (46) Conf, Koecheri lib. L cap. VII. $. 7. Ypeÿ et Dermout, lib. 1, Vol. I. p. 432, 433. re De PARS PARS PRIOR LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT INSTITUTUM, QUO, IN REFORMATIS PA- TRIAE NOSTRAE COETIBUS, DOCTRI- - NA CHRISTIANA COMMUNI ORDI- NE DEFINITO EXPONITUR. In tota, quam ingredior', disquifitione, fumere mihi licet nonnulla ab iis concesfa, quibus cau- fam fusceptam probare cupimus. Illi enim Iefum "Christum, Dei Filium, humani generis Conferva- torem, Ecclefiae Dominum profitentur. lidem doc- trinae Christianae falutarem attribuunt vim ad ho- mines erudiendos, emendandos aeternáque felicitate beandos. Hanc doctrinam nobis traditam esfe credunt fa- cti codicis, maxime novi foederis, libris. In coe- tuum Christianorum conventibus, qui rite et fo- lenniter fingulis Domini diebus habentur, egre- gium agnoscunt adiumentum ad Ecclefiae focios et alumnos huius doctrinae notitià et perfuafione imbuendos; pios animorum fenfus excitandos et alen-. 3$ COMMENTATIO THEOLOGICA. alendos ; genuinos fodales in fide, fpe et amore confirmandos; et Societatis Christianae felicitatem ac falubritatem provehendam. Agnoscunt Docto- res et Pastores a Christo datos, quibus commissa est cura Euangeli pro concione interpretandi, Christianos docendi, monendi, hortandi, confo- landi, et in fingulis coetibus cim. praefcribitur norma , ita; quoque. laudandum. erit.inftitutum , quo adiuventur facrorum -antis ftites „ in doctrina. Christiana pro concione ita exs ponenda, ut nulla eius. pars praetermittatur. | it Ordo in doctrina Christiana exponenda est feryvandus. Verum non tantummodo diverfae partes doca trinae. Christianae, nullà exceptá, in coetibus. fa= cris funt exponendae, fed etiam ordo in, iis tras dendis.est fervandus:, quo fingulae fuo disponan- tur.loco... Cavendum enim. est, ne: in docendo discerpantur, quae naturae vinculo funt coniunc- ta, aut conglutinentur ; quae. genere : funt. diverfa. Confequentia ex antecedentibus funt ducenda; ve- rae-fententiaé rationum et testimoniorum auctori- tate. P = 2 bei Pp on THEOLOGIC A. 45 tate funt probandae , et'a contradicentium calum» niis et argutiis defendendae; falfae ac noxiae ‘opie niones fefellendae, Denique opera doctori est dan- da,-ut ex variis doctrinae. partibus integrum; ex- fiftat edvraypua five oûcrywx, non. quidem. fcho- lasticum „fed populare, cuius adeo ope homines indocti , non tantum. fingula. doctrinae Christianae capita mente teneant, fed | eorum quoque coag- mentationem et concentum. intelligant. ...Quae. res quantum conferat ad cognitionis evidentiam „ad perfuafionis: firmitatem et ad memoriae venapititems dici vix potest. | 1l ano Ex his igitur confequi iterum videtur id, nnd volumus, laudandum esfe inftitutum , quo ducan- tur Euangelii ^ interpretes „ in doctrinâ | Christía- nå ordine quodam definito pro concione expo- nendá. T Se 4. Ufus libelli, quo doctrinae Christianae cûvrayua tradatur. Utilitas inftituti, quo integra doctrina Christia- na certo exponitur ordine, non parum augetur, - ufu libelli, quo huius doctrinae breve traditur cóvrayuz, et formå’ quidem. five catecheticá. five didacticá. ; 1 Qui enim Euangelii interpretem audiunt iusto | bé 46 COM MEN TA TIO ordine ea uberius-enarrantem, quae.non nifi pau- cis libelli verbis funt indicata; ea interpretantem , quae in libello aliqua. ambiguitate: et difficultate, invito fcriptore undecunque... nat, .laborare vie deantur 3 porro obscuriora illustrantem ,.cuncta ‚pro- babili argumentatione et librorum sacrorum aucto- ritáte confirmantem , hi orationis filum. tenent , cu- ius ope ez dicentem facilius. fequuntur, ef audita celerius ' recordantur. Hi quoque domi; lecto li- bello, ad orationem facram audiendam et intelligen- dam fefe commode parare , atque ita ex: audito fer- mone fructum uberiorem percipere :posfunt,. De- nique, hunc libellum faepius legendo , eiusque in- térpretationem identidem “audiendo , multi, in his etiàm hebetiorés, fructuofam doctrinae .Christianae . fcieritiam fibi comparare, confervare- et augere , pos terunt. ret Ipfis praeterea Homiletis, maxime iunioribus et nondum fatis exercitatis , compendiarius huius generis libellus valde prodesfe potest, ad materiam orationum. facrarum , de doctriná Christiani pro concione habendarum , inveniendam , disponendam , elaborandam , eamque orationem facilius memoriae mandandam ac pronunciandam. Quicunque igitur duplicem hanc utilitatem , e li- bellis huiusmodi redundantem , alteram ad homile- tas, alteram ad auditores, riteaeftimet , novam in- veniet causam laudandi inftituti , fine quà ea utili- tas percipi nequeat. $. 5 THE OL © G LCA, 47 Gede $ 5. = Alia inflituta cum nostro comparata, , e o ; - Hactenus fimpliciter laudavimus inftitutum , quo integra doctrifia Christiana ,' definito aliquo ordi- he}! pro ‘concione “exponitur: "Quae laüdatio ne videatur iniüsta aut immoderata , age, Comparemus cum nostro nonnulla alia inftituta laudabilia , certe ; non prorfus vituperanda, ;:Tn multis Proteftantium ecclefiis ; fingulis diebus festis et dominicis pro concione tractari solent pe- ricopae euangelicae et épistolicae, quae a multis inde féculis in Ecclefia Romana fuere receptae. In | his non paucae funt prudenter felectae, aliae mis . pus commodae. Nonnullae fingulari cura perquam | dignae' nihilo minus neglectae funt: aliae non tam fructuofae femel atque iterum praefcriptae, Doctri- nae Christianae partes aliae frequentius, aliae ra- rius , in his pericopis occurrunt, Series argumentos rum continuata plane defideratur. His aliisque de causis factum est, ut plurimi Homiletae e prae- * lectis pericopis non raro argumenta dicendi extor- queant a textu prorfus aliena , alii eas omnino repu- dient , alii nove quaefitas in veterum locum fubfti- tuant, :Quicquid vero flatuas de veteris istius in- ftituti bonitate, certe ei praeferendum erit nostrum, EE Of ME egeo quo 48 COMMENTATIO quo integra doctrina Christiana iusto ordine ferie- que continuatà pro concione exponitur. (47) In nonnullis patriae nostrae coetibus, certe in Harlemenfi, Medioburgenfi, Rheno-traiectino et Leovardienfi , pericoparum Euangelicarum tractatio locum cesfit integrorum librorum sacrorum intere pretationi perpetuae, communi confenfu vel legi- timá auctoritate invectae. Alibi finguli Homiletae fponte fu: hanc fecuti funt confuetudinem. -Habet fane haec. ratio plurimum commendationis ab ‚intel ligentia facrorum librorum , cui multo magis pro- dest integri libri continuata interpretatio , -quatn locorum felectorum explicatio. —. Veruntamen multa funt. Codicis Sacri loca, quorum tractatio Chris- tianis. indoctis et Ecclefiae alumnis. minorem affert utilitatem , quam percipi- ab iis potest e continu. doctrinae Christianae expofitione , e fe- lectis librorum sacrorum locis ductá, Praeterea utrum- (47) Conf. M. Io. Heinrici Thameri, Schediasma de origine et diguitate pericoparum quae euangelia et epistolae yulge yocantur , atque diebus dominicis , festis, apostolorumque fanctorum memoriae Sacris , concionibus praeleguntur et expli- cantur. Jenae,1716. W. A. van Hengel, Znffitutio Oratoris Sacri. Lugd. Bat. 1829. Part, Il. c. I. Sefgr, Ludw., Hüffell, über das Wefen und dem Beruf des euangelisch - christlichen Geistlichen. il, Aufl, Giesf. 1830. Vol. I. p. 219, 220. Edit. Belg. cum annot, Viri Ven. I, Busch Keifer, Gron, 1855. Vol. I. pag. 375—377. et Klaus Harms,der Prediger, Kiel, 1830. p. 64—79- THEOLOGICA. 49 utrumque inftitutum , in coetibus huic mori asfue- factis eoque aegre carentibus,- fimul fervari. pote- rit, ita ut in antemeridianis conventibus uni, in pomeridianis alteri, locus concedatur. Vw Id ipfum -mihi videtur. dicendum. de . inftituto ; quod placuit multis iisque. praeclaris. viris, :con- tinuatá orationum sacrarum serie. tractantibus mate- riam quandam: ampliorem ; five: Aifloricam , five dog- maticam , five moralem , fivé apologéticam , five € vario genere mixtam. Ne de exteris aut nostratie bus antiquioribus dicam , quorum ingens est nu- merus, e primo (historico) genere funt orationes sacrae, quas ediderunt Paulus Bonnet, de Davidis vita; (48) Bernardus van Mar- ken, (49) utiet Petrus van der Breggen Paauw ac Martinus Stuart,-confociata. ope- ra, (50) de vita lofephi Patriarchae; Petrus Haack (41) et Ioannes Henricus van der Palm, (52) de Pauli Apostoli vita; Paus lus (48) Leerredenen over her geve van nt 8 Voll. Roterod. et Trai. ad Rhen, 1788—1795. y (49) Het leven van Fofeph, in Leerredenen, 2 Voll, Trai; ad Rhen. 1797. (5o) gofeph, in Leerredenen. 3 Volle Amft. 1793 , 1799. re- pet. in Leerredenen yan Martinus Stuart, Vol I. II, ibid; 1828, 1829. (51) Liet leven van Paulas den Apostel, in kerkelijke redeñ- voeringen, Vol. I. Amt: 1797. Vol. Il, II, Altón. 1800 , 1801. (52) Aehefle zestal Leerrcdenen, Lugd. Batte 1818. Orat; V; D Va zo COMMENDATIO lus Guilielmus Brouwer (sgy de Sospitatore: noftro in folitudine fülicitato; lanus van der Roest, ( 54) de quorundam hominum marte vet exitu in Codice Sacro depictis. .E fecundo (dogma- tico) genere laudandae funt orationes Gisberti Bonnet,(55) de imperio: lefu Christi et | futura regni Israëlitici reflitutione, et Ewaldi Kist: de Dei virtutibus , (56) et de Sospitatore hodie male habito in mundo. (57) E tertio (morali), eiusdem K i s- tii, de praecipuo: Ethicae Christianae argumen- to (58)et de confcientid : (59) uti et laudati van der VI. Tweede tiental, 1824. V—X. Dardi tiental, 1825. I—VI. Vierde tiental, 1826. VI—X. Vijfde tiental. 1807. VII—X. Zesde tiental. 1829. IX. X. Achtffe tiental, 1832. VIII. IX. (53) Zestal Leerredenen over de verzoekingen des Heilands in de woestijn, Arnh. 1823. (54) Eenige bijbelfche tafereclen van ionem Flerfzevalien en uiteinden, voorgefteld in eene proeve van leerredenen, Harl. 1802. | (55) De heerfchappij van Fefus Christus, en de toekomende herflelling van het koningrijk aan Israël, in eenige Leerrede- nen onderzogt en verklaard. Trai. ad Rhen. 1795. (56) Leerredenen over. Gods pid a Voll, Amft, et Arnh, 1797 » 1798. (57) Het ongunffig onthaal des Heilands in de wereld van - deszelfs aandoenlijke zijde befchouwd ,, met befirijding van eenige voorname oorzaken daarvan in den tegenwoordigen tijd, In eenige Leerredenen, Dord. 1815. (58) De hoofdinhoud van de zedenleer des Christendoms. In tonige Leerredenen, 2 Voll. Dordr. 1800, (59) Vijf leerredenen over het. gewetena Dordr, 1810. . Harl. 1805. f, CHI Pe ps ME Cs vat p" rrr THEOLOGIC A. st der Roest , de religionis iucunditate. (60) E quar- to (apologetico) genere; Iacobi Henrici van den Doorslag, de librorum facrorum. divinita- te, (61) et Guilielmi Broes, de argumento in- terno pro hifloriae euangelicae veritate , exemplis probato. (62) E: quinto denique genere , (mixto) Theodori Adriani Clarisfe, de via fa- lutis in Iesu Christo, (63) et laudati Stuartii, de lesu. parabolis, (64) Qui enim huiusce modi argumenta tractant viri clarisfimi et venerabiles , fuo docent.exemplo praeftantiam inftituti, ^ quo magni ponderis argumenta, e libris facris fumta, conti- nud orationum serie pro concione exponantur, Quod si recte ftatuatur de horum librorum partie bus historicis, dogmaticis et moralibus „ multo sa ne magis credendum erit. de integrá' doctrinâ Chri- flianâ , gravisfimas eorum partes hiftoricas , dogma- ticas et morales , comprehendente. ^ Singulae vero hoius doctrinae partes si tam copiofe et enucleate pro. concione exponerentur, quam factum est in ar- (60) Leerredenen over de genoegens van den Godsdienst. (01) Lserredenen over Jd Godlijkheid der H. Schrift, 3 Voll. Dordr. 18or. €62) Leerredenen. 3 Voll. Amít, 1810. 1912. 1015. X63) De weg der zaligheid in Jefus Christus voorgefteld in eenige Leerredenen, Amft. 1780. 64) Nagelatene Leerredenen, Vol. Ls Il, et pars Vol. IIe Hagae Com. et Amft. 1927. 1828, D 2 52 COMMENTATIO argumentis modo laudatis , paucorum. Homiletarurm aut vita aut vires tanto. operi fufficerent: paucisfi- mi quoque auditores, ex tam. immenfê rerum per- tractatarum copi , fibi rerum-ad religionem. proxime pertinentium fummam colligere posfent. : Praeftat igitur fingulas doctrinae Christianae partes, presfe ftrictimque propofitas apteque coagmentatas , ^ brevi temporis fpatio , in conventibus sacris identidem ex- ponere. Nec tamen propterea quicquam detrahen- dum est de inftituti alterius laudibus 3 fcilicet cum eo nostrum commode coniungi poterit, in coetibus, qui fingulis diebus dominicis bis conveniunt. Si | vero alterutro carendum est inftituto, me quidem iudice coetus nostri tutius fufiore quam ftrictiore doctrinae -Christianae expofitione carebunt. Quotquot . prudentiae laudem asfequuntur Homi- letae , in argumento orationum sacrarum - eligendo , loci temporisque rationem habere. folent : eamque habendam esfe docent, qui praecepta homiletica tradunt. (65) Verumtamen Homiletae, qui fin- gu- (6.) Conf, ex antiquioribus Andreas Hyperius, de for- man dis concionibus facris, feu de interpretatione Scriptura» rum populari. Marpurgi, 1562. fol. 20. verfo et fqq. (Librum ab H. B. Wagnirzio annotationibus auctum ac denuo editunr Halae, 1781. mihi videre non licuit.) E. recentioribus van Hengels V. Cl. k $$. 52-51. Abr. des Amorte van der Hoeven, V.Cl. Joannes Chryfostomusy voornamelijk be fchouwd als een voorbeeld van ware kanfel-welfprekendheid. Delph. 1325. pag. 37—41. 108—115. Luca s Egel ing, in quae ftio- & prev TE a re M a THEOLOGIC A. 53 gutis diebus dominicis bis ad publice dicendum vo- «antur, toties vix invenient argumentum , huic loco -praefentique tempori proprie ac praecipue' accom- modatum. Quod si inveniant, poterunt eo uti in conventu antemeridiano. Nulla vero pars doctrinae Christianae ita abhorret a temporis locique condi- tione, ut prorfus inepta aut importuna. dici pos- sit. Saepenumero perquam erit opportuna. Sin au- tem aliquando fit minus apta, laudem toties merebi- tur Homileta, quoties tempori cedens huiusce par- . tis tractationem in diem Domini ‘fubfequentem dif- fert. Atque id, in plerisque patriae nostrae coeti- bus receptum est, diebus festis anniverfariis, et quibus sacra coena celebratur, aut novus Euange- lii interpres inauguratur. fuumque munus adit. $. 6. Inflituti defenfio, Laudavimus inftitutum , quo doctrina Christiana , definito aliquo ordine, pro concione exponitur. Sed j parum haec valebit laudatio , nifi etiam respondca- tur ftione amica: Zouden wij Dienaar: ‚ Predikers van het Euan» gelie , onze prediking niet nuttiger en vruchtbaarder voor de Gemeente kunnen maken? inferta Vol. IL. libri a CI. lodoco. ‘Heringa,E.F, editi, Kerkelijke Raadyrager en Raadgever „ "rai. ad Rhen. 1828. P 23—20. 54 COMMENTATIO tur a nobis ad ed, quae , cum aliquá veri fpecie, vel opponuntur à vituperantibus , vel. obiici nobis posfe videntur. Itaque «respondendi periculum fd- ciendum est. Si qui dicant, nullo Christi aut Apostolorum praecepto hoc commendari inftitutum, ‘in respon- dendo. diftinctione opus erit. Séilicet Conferva- tor noster fuos iusfit legatos , Euangelium omnis „bus denunciare hominibus, (Marc. XVI: 15.) pa- lam eloqui, quae ipse iis clam indicaverat , (Matth. X: 27, coll. cap. XIII: 10—13.) et quoscunque fidem habentes monere, ut fervent omnia ab ipso fuis discipulis mandata. (cap. XXVill: 19.) Singu- larem vero docendi formam atque ordinem non - praefcripfit: certe hac de re nihil literis traditum legimus. In Actorum Apostolicorum libro , (cap. XX: 28.) in Petri epistolà priore, (cap. V: 1—3.) et in epistolis Paullinis ad Timotheum et Titum da- tis, plura occurrunt monita, quibus Apoftoli tem- poris fui doctores et antiflites hortantur ad fidem ac prudentiam in docendis monendisque Christianis praeftandam. In his principem. locum mihi viden- tur ea habere, quae Paullus Tito fcripfit: (epi- ftolae cap. Il: 11—15.) 'EzsQZw4, inquit, $ gg- pig TOU @ecÙ Å cœwrypios civ dylpoTois , maidevouod ude, iya dpvyodpevoi Ti) àoéfelty Kal rg Koogte xàs émluuias, ouPodvos ua dixaiws nat eùrefds Chowpev év TQ VOV alu» poodegdpevor TYY anaplar ÉATide , wal EmiDaveruv zis ddEnG TOU eydhou Ott zal THEOLOOG IC A. 55 vak Swrijpog xv ’Incoù -Kpioroù® 0g Edwney : Éxurè Urrip. "sy. y Iva Aurpasonrar us dad TATAG AIO s , wa), walaplon Euur Mads. meprouriov, GNAWTAY KaNüv Epytove Taüra AAEL y Ha)! mapandher, Had ENEY DE perà amdons Emirayijge Quo monito. Paullus nonnul- la doctrinae.divinae capita, a Tito fingulari, curâ tradenda , paulo definitius quam alibi memorat. Sed , neque hoc neque. alio loco, doctrinae euangelicae overna quoddam uberius j. ab Apostolis artificiose compositum., fuique temporis doctoribus pro. normá _praefcriptum ,. invenimus, 1n eo autem non. posfu- mus non Christi; et Apostolorum prudentiam venerari, Aliae ;enim aliis, hominibus et temporibus adhiben- dae. funt formae, tum doctrinae; tum . rectionis. Unde -tamen nequaquam. effici potest, . nullà .un- quam opus esfe expositione doctrinae Christianae accuratà beneque ordinati, aut omni laude. pri- vandum. esfe inftitutum , quo haec doctrina certo aliquo ordine proponitur coetui Christiano, - Quod fi verum esfet, repudianda forent, quaecunque in Eccle(ià inftituuntur , convenienter: quidem menti et confilio Christi et Apostolorum , attamen non fuis fingula partibus modisque ab iis definita ac defcripta. Similem fere. in. modum videtur respondendum ad ea, quae nostrae opponuntur fententiae , petita e Christi et Apostolorum exemplo, quo fane me- lius aut perfectius excogitari nequit, Hi igitur doctores praeftantisfimi et fanctisfimi. certå doctri- nae exponendae ratione-ac formulà. nunquam ufi funt. 56 COMMENT ATIO fant. Unde, qui nostrum vituperant inftitutum , ducunt, hoc, qualecunqüe fit, ~ contrarium. esfe- Christi et Apostolorum exemplo; 'eáque de causâ omnino repudiandum. >- Verum , hàec qui nobis obiiciunt, vix animadvertere videntur, «Christum et. Apostolos in docendo aliam iniisfe viam, aliam nobis esfe ineundam ; ipfós quoque Apostolos non omnino fequi potuisfe divini exemplum Magis- tri, in doctrinae euangelicae argumento tradendo, eiusque ordine ac formå eligendis; porro fimile discrimen aliquando cerni Petrum inter- et Paullum’, utrumque pium Christi’ difcipulum ét legatum , utrumque doctorem egregium; denique Paulli ora- tionem aliam induisfe formam in Synagogà Antio- chená, (Act. XIII.) aliam in Areopago Athenienfis (cap. XVII). — Audivi aliquando muneris ecclefaftici candidatos et iuniores Ecclefiae ministros querentes de diffi- cultate laboris impendendi in orationes facras, cer- to ordine, five de fingulis doctrinae Christianae capitibus, five de aliis argumentis, habendas. Ne- que ego diffiteor, me istius laboris curam ac mo- . lestiam nonnihil extimescere. ^ Sed, qui ufu et experientià aliquamdiu funt exercitati, bono me animo-esfe iubent, et: leve fit, inquiunt ; quod bene fertur onus; fabricando fabri fimus ; orando ac laborando proficiendum est; nullum non ora- tionum facrarum genus incipientibus negotium fa- cesfit; homiletae libere vagantes faepe, argumento tex- THE O0 L'O GI CA. 53 textuque quaerendo , multum operáe et temporis perdunt, quod lucrantur, qui certo funt ordine adstricti; nec pauca praesto funt adminicula „ quibus honeste uti posfunt ed ope indigentes. His ego. vocibus fustentatus , nihil amplius quaerendum pu- to, quod respondeam morofis hominibus, qui in- ftitutum , ab infigni utilitate commendatum , vitu- perant, propter laboris cum eo iuncti difficulta- tem. Est autem hic labor utilis, non tantum Ec: clefiae fociis et alumnis , fed ipfis etiam Euangelii : doctoribus. Hi enim variis iisque difficilibus impli- citi negotiis, aut aliorum ftudiorum fuavitate capti, nonnünquam parum curaturi esfent cóvray uz doc- . trinae Christianae, in quo discendo antea defuda- verant, nifi muneris fuscepti ratio eos impelleret ad hanc disciplinae facrae partem studiofe diligenter- que tractandam. Alii, in^cóntrariam abeuntes partem, nostrum aspernantur inftitutum , propterea quod pigritiam alere videatur Homiletarum , qui , fuis contenti scrip- tis iuvenilibus, homilias obfoletas quotannis reci- tant, nihilque laboris impendunt, ad orationes po- — meridianas inveniendas , emendandas, expoliendas , à "ornandes : quo fiat, ut multi e plebe, unum eut- — demque commentariolum catecheticum, decies et — vicefies repetitum , audientes , nihilque novi amplius -exfpectantes , conventus facros fugiant, atque adeo omni eorum fructu priventur. Ego vero ,! neque "istorum Homiletarum , fi qui fint tam negligentes et 58 COMMENTATIO et focordes, patrocinium fuscipio, neque insolene tiam probo auditorum, qui facra deserunt publi- ca, nifi orationum facrarum novitate identidem al- liciantur. | Sed, virorum venerabilium. exemplo monitisque edoctus , mihi perfuadeo, nullum esfe orationum facrarum genus, in quo pigritia pabue lum non quaerat et inveniat; alacritatem vero et . prudentiam Homiletarum , videntium quid tempus postulet et res, faepe ftylum. vertere, scripta ve- tera cum novis commutare, Ííuasque orationes die verfis modis accommodare ad docendos et monen- dos alios atque alios audientes. Praeterea tot ct tam graves funt curae, coetuum Christianorum doctoribus et antiftitibus impofitae, ut qui fingu- lis dierum hebdomadibus in unà oratione facrá fcri- bendâ elaborent, don abundaturi fint otio, facile honesteque confumendo in reliquis officii partie bus agendis, Nolo quidem negligere , quod nobis opponitur, exemplum ecclefiarum , a reformatà Belgicâ discre- pantium, in quibus tale inftitutum, quale nos lau- damus, non vigeat, quarum tamen fodales, nec doctrinae Christianae notitiâ, nec animi pietate morumque castitate, nostrorum coetuum fociis haud cenfendi fint inferiores. Sed a vobis, Viri Clarisimi! veniam peto, hanc caufam non nifi le- viter attingendi: est enim ea, et periculofa , et. odiofa. Itaque de doctoribus, Romanae addictis | ecclefiae, nihil dicam, quippe qui ftudiofius et | feve- THEOLOGLICA. 59 feverïus curare folent , ut, in docendo difcendoque , norma fervetur doctrinae „ auctoritate , non. tantum librorum facrorum, fed etiam traditionum, ec- clefiae,: conciliorum , Paparumque, plebi tradens dae,” De ceterarum ` ecclefiarüm in patrià nostrá florentium , inftitutis y cum nostro comparatis , pauca fcribere mihi liceat. Qui Augustanam fe- quüntur confesfionem , pericopas -euangelicas et apôstolicas ,* de quibus paragrapho proxime ante- gresfà dixi, folent memoriá tenere, recitare, de iisque ' respondere, et multo quidem facilius ac promtius, quam plerique e nostris. -Cuius rei caufa in eo. est quaerenda, quod illi inde. a pue- ritià his pericopis legendis audiendisque funt as- fuefacti , nostri non item. Quod ut lubenter fate- mur, ita nobis nihil temere arrogamus dicendo, focios nostros ‘doctrinae’ Christianae cÚvrayga , quod a tenerà inde aetate legerunt et audiverunt, facilius mente esse percepturos, memoriaeque tra- dituros , quam fieri foleat a plerisque Lutheri dis- €Cipulis euangelicis, nifi et hi eandem cum viri 'eximii Catechismo contrahant familiaritatem , quam nostri cum Heidelbergenfi aut Genevenfi. Si ve- ro Teleiobaptistarum , et Remonftrantium exem- plum nobis obiiciatur , equidem non temere dicam, apud hos minorem esfe doctrinae Christianae noti- tiam , quam in nostris invenias coetibus. ‘Sed, quantacunque iila fit notitia, poterit certe incre- menta capere, dummodo doctrinae Christianae ca- pita 60 COMMENTATIO pita pro concione proponantur ordine concinno ; eaque ab audientibus avide. excipiantur: quod utrum faepe vel aliquando fiat, nec ne, dicere nequeo. At unicuique Christianorum familiae fui funt. mo- res, inftituta fua, Nos.nostra laudamus ét a vie tuperatione defendimus ; aliis. non obtrudimus. Noe ftra vetustae legis et confuetudinis auctoritatem habent, nostris in coetibus: hac apud alios aucto- ritate destituuntur , neque eam facile funt confe- cutura.! Ceterum , quod. fingulos Christianos moe nuit Paullus Apostolus, (Rom. XIV. 10-13.) ad diverfos coetus facros accommodare liceat: où, ri xpiveis Tèy ddenDôy cou 5 Ñ xal où, Ti éEoudeyelc vy dderDdv cou; mavres yàp rapacrycouela TQ Bari TOU Xpiorod. Téyparrau vdo Cà yù, Alper Küptos » ti èuo kaupe m» yóvo, xx wücm yAüccm ibo: poAoyuZcerui TQ GOsQ. "Apa oÙy ÉxaoTos sv Trepi éxuT0U Aôyoy doer TQ Os. Mynért oÙy | ÀAMACUG Apivouwey" &AAA Toüro wplvare [MEAM y TÒ (WA TIDévou Thocuouua TQ AOEAQO» 9 CXAVOAADI- Denique in vituperationem adducitur inftitutum a nobis laudatum , propter fummam doctrinae Chri- {tianae ignorationem , in quá non pauci verfantur Ecclefiae in Belgio reformatae quodammodo ad- fcripti. Si enim , inquiunt vituperatores, quice quam conferret inftitutum vestrum ad docendos rudiores, non tanta ésfet religionis ignorantia, quanta in permultis deprehenditur. Verum huius- modi criminatio parum iufta est. Remedium enim, quaimes THEOLOGIC A. 61 quamvis omnium, quae inveniri posfint, praeftan- tisfimum fit dicendum , morbos fanare nequit, nifi recte iis. adhibeatur, Sed qui “tanto ignorantiae morbo laborare pergunt, hi fane, ye? medicinam falutarem ignorant, ye/ eam respuunt, vel male eå utuntur, Scilicet multi nunquam aut raro audiunt homilias ; quibus Christi doctrina: ordine continua- to proponitur; alii eas non excipiunt animo;attento verique -ftudiófo; “alii “iis? opponunt: inveteratas opiniones aut nova vanorum hominum commenta. Praetereo medicos ineptos, quorum culpá malum non potest non ingravefcere. Sed haec hominum funt vitia, non inflituti: fi vero repudianda esfent remedia, his de caufis falutem non afferentia, nul- la prorfus medicina isti ignorationis malo adhiberi posfet: nullaque foret utilitas inftitutionis , educa- tionis, admonitionis: abrogandi forent conventus sacri, orationes, homiliae pro concione. habitae. Quae quam abfurde dicerentur , nemo non intelli- git. Iccirco parum curemus istam vituperationem, Gaudeamus potius, quamplurimos -esfe Ecclefiae nostrae focios et alumnos , qui falutarem. inftituti nostri efficacitatem „et experiantur, ez grato erga Deum animo profiteantur: quorum numerus at in - diés increfcat, valde optamus ac precamur.. | CA. "CAPUT POSTERIUS, QUO. ^ LAUDATUR ET DEFENDITUR UNUS IDEMQUE ORDO . 7 DOCTRINAE CHRISTIANAE EXPONENDAE, O0M- - “NIBUS: REPURGATAE ECCLESIAE BEL- GICAE COETIBUS COMMUNIS. — imp amp —— Se Te Infituté, ratio. Infítutum, quod laudamus, facit non tantum , ut finguli Euangelii interpretes , in patriis Eccle» fiae repurgatae coetibus, doctrinae Christianae ca- pita, definito 'eoque perpetuo ordine dispofita, identidem pro concione exponant, verum etiam üt in eo negotio euzeti unum. eundemque fequan- tur ordinem. | Quod quomodo fit accipiendum, ante monebimus, quam. ad inftitutum nostrum lau- dandum ac defendendum pergamus. i In mentem igitur funt revocanda dicta in Com- mentationis introitu , de lege fingulos Euangelii praedicatores iubente, catechefin nominatim indica- tam, COMMENTATIO THEOLOGICA. 65 tam sin qua: doctrinae Christianaé capita fingulari ordine ac. formá traduntur, pro concione interpre- tari. Unde. intelligas , illos legi. non fatis esfe fac- turos, qui, misfá hac catechefi, aliam quamcun- quei; fivefuo marte, five aliená operâ fcriptam , ine terpretentur. Porro lex ecclefiastica eam catechismi interpretationem tam arcte copulat cum Euangelii nuncio ,: ut. praedicationis nomine eam cohones- tet. (66): Quod tamen recte fieri nequit, nifi fu- mas, Catechefin revera exhibere Euangelii summam; Ipfa enim Lex illa iubet Euangelii interpretes do- cere doctrinam bris Jacris congruentem. (67) ; Prae- (66) Conf. canones ecclefiastici, fupra pag. 26. in annott, 31, 929 33 laudati, . | -:(62) Qui-in eo funt, ut muneris facri candidati legitime admittantur, illos oportet hanc. edere fuoque nomine fubfcrip- to confirmare profesfionem et promisfionem: Wij endergefzhre- yen — — verklaren bij deze opregtelijk, — — dut. wij de leer, welke, overeenkomftig Gods heilig woord, in de aangenomen formulieren van eenigheid der Nederland- (o fehe Hervormde Kerk is vervat, ter goeder trouw aannemen j en hartelijk gelooven, dat wij dezelve naarflig zullen leeren _ en handhaven, Vid, Reglement op het Examen en de toelating 1 tot heet Leeraarambt in de Hervormde Kerk ‚ Regis Belgici ; guctoritate. confirmatum ,. die. go Dec. 1851, arts. 30. in Hand- - bek a Gerhardo van der Tuuk edito, Vervolg 1. pag. à 222. Et qui muneri facro publice inaugurantur, ad consuetae .. formulae quaestionem fecundam: of gij de Schriften. des Ou- = den: en Nieuwen Testaments voor het eenige woord Gods, en N de volkomene- leere der zaligheid houdt, en alle leer ingen yer- … werpt, diedaartegen flrijden? respondere folent: ja ik, vau ganfcher harte. 64 COMMENT AT 1}O0 Praeterea Synodus Belgica, anno 1817. eos. ius- fit, quater quotannis, antequam Sacram Coenam. cum coetu fibi commisfo celebrent, profiteri „ ve- ram. perfectamque falutis doctrinam, nobis divini- tus .patefactam , contineri libris veteris: novique Foederis. (68) : Itaque, fi quid in libello cate- chetico .deprehendatur pugnans cum coelesti illà doctriná, his libris traditå , id nequaquam coetui Christiano proponendum est, fed librorüm facro. rum auctoritate emendandum. | i Ex (68) In epistolâ, die ır Julii 1817. datâ, haec praecepit Synodus: Ter bevordering van de eenparigheid, zal im alle Hervormde Gemeenten van ons Vaderland, het H. Avondmaal viermalen in het juar, en wel om het vierendeels jaars, worden bediend. Vid. Handboek, Vol. 1. p. 58e Volgens het flichtelijke gebruik, dat reeds van ouds in Groningen en Vriesland plaats had, — — zal yan nu voortaan, overal bij het einde der Voorbereidings predikatie, en vóór het nage- bed, aan de Gemeente gelegenheid worden gogeven ter pleg- tige vernieuwing en bevestiging van hare belijdenis, De Leeraars zullen zich, tot dat einde, rigten naar het volgende voorfchrift. De leden der Christelijke Gemeente , welke eer- lang het H. Avondmaal wenfchen te vieren, gelieven op te fraan, en in tegenwoordigheid van God, den kenner der har» pen, met mij te antwoorden, op de vier volgende vragen: Ik vraag U dan vooreerst, of gij van harte gelooft, dat de waarachtige en volkomene leer der zaligheid, ons yan Gods wêge geopenbaard, vervat is in de boeken des O. en N. Ver- bonds? Die dit gelooven , zeggen met mij: ja! ibid. paz. 156, 157. Anno fubfequente, die 13 lulii, permifit Synodus, hune profesfionis repetendae ritum, non in conventu ad S. Coenam praeparante, fed mox ante ipfam Coenam, inftituere, fi haec ratio fcnatui ecclefiastico magis utilis videatur, ibid, p. 162, / THEOLOGICA. 65 Ex lis quoque intelligitur, quomodo doctrina Christiana, duce aliquo libello, fit exponenda. Sci- licet, quae exponitur doctrina, non proficiscitur e catechismo humano, non nititur human quâ- piam auctoritate, non accipitur propterea quod Ecclefia eam fanciat aut veram ac genuinam iudi- cet; fed unicus eius fons est in libris facris, Christi et Apostolorum nititur auctoritate divinâ, fefeque non commendat nifi convenienti fu cum lis, quae Deus nobis patefecit. Quae igitur in libello catechetico traduntur , probanda funt libro- rum facrorum testimoniis. Si quid ad doctrinae Chris ftianae capita pertinens praetermisfum in eo fit, id fupplendum est. Viget enim, in Reformatis patriae nostrae coetibus, lex primaria religionis Christianae, quam proavi nostri venerati funt, in Confesfione Belgica, art. VIL. hac ufi verborum formulà: Credimus facram — foripturam Dei yo- luntatem perfecte complecti, et quodcunque ab hoe minibus, ut falutem confequantur, credi necesfe est, in illa fuffcienter edoceri. Nam quum illic - omnis divini cultus ratio, quem Deus a nobis ; exigit , fufisfime defcripta fit, "nulli hominum, ne - Apostolis quidem , fas est aliter docere, quam jam- | pridem in facris Literis edocti fumus; imo yero, à med e coelo Angelus foret, ut ait Apostolus | Paulus, Quum enim vetitum sit, ne quis Det | Fyrtio quicquam addat -aut detrahat, fatis co ipfo _ demonflratur , doctrinam illius perfectissimam omni. E büs- 66 COMME N TA TIO busque: modis consummatam esse... Sed nec cum di» vinis iisdem feripturis , ulla hominum, quantdvis fanctitate praeditorum.. fcripta , neque ulla con[ue- tudo cum divind veritate , (veritas enim rebus, omni- bus antecellit) neque multitudo, neque antiquitas , neque temporum perfonarumque Succesfio neque Concilia , Decreta aut Statuta , comparari posfunt. Omnes enim homines mendaces ex le ipfis Lunt, ip- fâque vanitate: yaniores, . Idcirco toto animo. reji- cimus quicquid cum certisfiméä. hac. reguíd non convenit, quemadmodum. edocti ab. Apostolis fu- mus, cum dicunt: probate fpiritus an ex Deo fint. Item: ‘fi quis venit. ad vos et hanc doc- trinam non adfert, ne recipite eum in domum yestram. Denique hoc; quod laudamus , inftitutum , non impedit, quominus Homiletae, in enucleandà, probandâ vindicandáque doctriná, in verbis dicen- dique formulis etin particularum ferie , fuum fequan- tur ingenium. Ita certe illud. acceperunt-et fecuti funt optimi quique Theologi et Catechismi inter- pretes: eamque liberalitatem probarunt Viri vene- rabiles , qui, ad iudicium de libris edendis feren- dum electi, commentarios fuper libello catechetico in lucem emisfos probaruht ac laudarunt. (69). $8. 9. — (69) Conf. Iodoci Heringae, E. F. Zerigt, aangaan-. de zeven flellingen , betreffende Formulieren van eenigheid des geloofs in de Nederlandfche Hervormde Kerk , pag. 726—394. THEOLOGLC A, 67 $. 2. Laudatur hoc inflitutum , propter. utilitatem , quam praebet, Propofità infituti ratione, ;periculum . faciamus ilius es laudandi, $. 3—5. e£ a vituperatione des fendendi, $6.4 , Laudandum illud. dicimus ,. propter. utilitatem , quam praebet., primum singulis. coetibus, eorume que. fociis. et alumnis, $. 3. deinde univerfae Ec- clefiae, $..4. denique ipfis Homiletis ,.$..5. _ Ne vero in laudando nimii videamur ,. nonnulla erunt praemonenda: primum ,, de modo -utilitatis praebendae; alterum, de iis, qui eam percipere posfint; tertium , de temporum opportunitate, Cu- ius habenda fit ratio. Primum igitur tota inftituti utilitas magnam pare tem pendet e modo, quo illud tenetur.. Prouti enim nihil est in rebus humanis praeclarum et falubre, quod non faepe inutile fiat, interdum et noceat, fi perperam adhibeatur, ita etiam e nostro inftituto exigua vel nulla prodibit utilitas, nifi id iustà ratione, hoc est, pie, fincere, prus denter, liberaliter, apte ad audientium com- modum, . teneatur. «Quod nifi fiat, plus ex eo detrimenti metuendum , quam emolumenti fperan= dum esfe, mihi .perfuadeo. Itaque, in omni lau- Es das 63 COMMENTATIO datione, fumimus, homiletas, quoad eius fieri posfit, laudabiliter ac fructuofe verfari, in lauda- bii et fructuofo inftituto fequendo. Deinde etiam, in laudendâ inftituti utilitate, omnino fpectandi funt, qui eam percipere vel pos- fint, vel velint. Quemadmodum enim univerfe magna est mentium humanarum disfimilitudo , ita quoque nominatim non exigua est varietas inge- niorum et animorum in his, qui Societati Christia- nae adfcribuntur adolescentes et adulti, eique prae- ficiuntur doctores et antiftites: nec parum diffe- runt coetus alii ab aliis, difcendi ftudio, erudi- tione , facilitate , industriá, religionis amore, mo- rum castitate, Ne quid dicam de opportunitate conveniendi in aedem facram , nominatim ad con- éregationes pomeridianas, quae aliis abunde da- ta, aliis negata vel parce concesfa, certe difficilis facta est. Quá in re multum etiam valent vitae ratio et mores hominum confueti. Omnis autem haec hominum coetuumque diverfitas facit, ut alii maiorem, alii minorem , alii nullam, ex inftituto nostro posfint capere utilitatem : fimiliter, ut alii libentes et alacres, alii inviti et fegnes, conve- niant, alii denique conventus facros, in quibus doctrina Christiana, duce libello catechetico, ex- ponitur, fugiant. Quando igitur inftituti nostri utilitatem laudamus , id ita acceptum volumus , ut eam redundaturam dicamus ad omnes, qui hoc fidei, pietatis y` munerisque ecclefiastici promtius ad- REEN a TE na ONE - E DRE OT E aen CS. ERNST LON.- uf Re EP CDM e "omg et THEOLOGIC A. 65 administrandi adiumento, indigeant , Wes recte uti et posfint et velint. Tandem, in laudandá inftituti falubritate, ratio habenda est temporis magis. minusve opportuni. Idonea enim. funt tempora, alia ad inftituendum ; : alia ad mutandum, alia ad abrogandum. Quid no» bis, qui nunc vivimus , conducat quid propteréa nostro fit tempore laudandum , quaeritur. Iccirco non disquirimus de tempore , quM diu praeteriit, aut aliquando fit futurum, |. His praemisfis, age, ad ipfam utilitatis lauda- tionem pergamus. $- 8 Utile est inflitutum: fingulis | coetibus eorumque fociis. In aestimandâ inftituti nostri utilitate. primum animadvertamus singulos coetus eorumque focios, Patriae nostrae. coetus reformati, alii non nifi uno gaudent Euangelii interprete, alii duobus: vel pluribus. | Utrorumque;, partim fimilis,: partim disfimilis est ratio. Utrisque tamen perquam: utile est inftitutum , quo fit, ut finguli Doctores, qui; - five fimul in eodem -coetu laborent, five alii aliis in munere facro fuccedant , unam eandemque doc- trinae facrae, exponendae rationem teneant. Qui enim uno duntaxat gaudent Homiletà, hu- ius 70 COMMENTATIO ius inflitutione , certe fi diuturna. fit, ‘ta asfüe- fcunt, ut doctrinam Christianam non nifi eo ore dine discant ac teneant, quo illam a Doctore fuo exceperunt, : Si post. aliquot annos fuccesfor alium in docendo ordinem inftituit jChristique' doctrinae aliam. formam , vestitum alium ; induit j opus aggre- ditur | periculofum;;: Plerique “indocti mox 'fuspi- cantur, novumo,Doctorem res »novas : in! civitate facrà amoliri;; Quae audiunt antea fibi; inaudita; reiiciunt ; fi quid diuturno ufu: tritüm non amplius audiunt, hac: parte mutilatam .putant- doctrinam coelestem 5 zis érepodoËiae Homiletam vinfimulant ; probitati eius difidunt; confilia et monita eius aegre admittunt; ex .eius orationibus, precibus, curâque pastorali fructum percipere nolunt; libe- ros fuos in disciplinam eius non tradunt; tandem conventus facros, quos ille moderatur , fugiunt. Qui aequius et benignius de novo Homiletá iudi- cant et faciliores funt, at parum intelligentes, hi, in. nová docendi formå- mutatoque ordine; vix doctrinam veterem asfequuntur; quae antea didice- rant, obliviscuntur3- nove audita: difficulter memo- rià retinent, vel nova cum veteribus confundunt 5 atque adeo destituuntur utilitate doctrinae Christia= nae, quocunque ordine; concinno propofitae. >Si qui vero in coetu illo fint intelligentiores , novam ordinem. veteri praeferentes p hi ‘fact ^mütatione contenti erunt, at ex illà non tantum- emolumenti poterunt accipere, ‘quantum detrimenti patiuntur Noc aegre na de Uem o9 t "yum "ns 7e Cr el ES EAN PIRE NS RE APT P THEOLOGIC A. 7t aegre eam ferentes. Praeterea, e diverfo fociorum iudicio dé bonitate doctrinae a Doctore novo prae- dicatae, in coetu non nifi uno Homilet gaudens te, facile orientur” discordiae ,' disfidia, odia, fec- tae, quibus coetus mifere perturbatur turpiterque fcinditur. ^ Posfunt. igitur : damna: evitari ; ^ pacis: et concordiae emolumenta percipi „ fociorum et alum- norüm- fcientia ac fides. facilius certiusque confer- vari, augeri atque firmari, quando "fuccesfor,- in coetu facro docendo , eundem ordinem non impro- babilem fequitur, in quo Antecesfor praeivit. = Quod de coetu diximus, in quo uni Homiletae , post multorum laborem annorum , alter fuccedit, id partim maiorem in modum ‘valet de'coetibus , in quibus, paucos post annos, identidem novus creatur Euangelii interpres, cui omnis docendi cura imponitur. : Si enim toties: novus. doctrinae ordo invehitur , quoties novus inducitur Homileta, perexiguus erit humerus. fociorum et: alumnorum , qui^ sibi accuratam’ ftabilemquê doctrinae Euanges licae notitiam comparare aut comparatam retinere posfint, Nunc; cum alii^ Homiletae: post alios unum "eundemque fequuntur ordinem, auditores tranquille ac confidenter, ^ duce novo magistro, posfünt pergere in vid, quam antea inierunt. Si vero perpetuus ille ordo, quem laudamus, perutilis est in coetibus, quibus non nifi unus 'praeest Euangelii interpres, multo etiam maiorem affert utilitatem coetibus, qui Homiletis gaudent : M plus 72 COMMENTATIO pluribus, confociato labore in docendo occupatis.: Ubi bini funt vel trini, uná in aede facrá, divers. fis diei dominici horis, homilias habentes, quo- rum unus hodie, alter post dierum hebdomadem 5: tertius post quatuordecim dies, aliquam doctrinae Christianae partem exponit, quando communem. fequuntur ordinem , auditoribus copiam praebent, fingula huius doctrinae capita apte coagmentata , ferie non interruptà , excipiendi. Quodfi vero fuum. finguli fequuntur ordinem, tria coetui facro pro- ponuntur fystemata, quorum partes diverfae, aliis identidem interiectis disiunctae | perquam. dificul- ter coniungi posfunt ab auditoribus. | Unde. non potest non oriri perturbatio et confufio in addis- cendâ tenendáque doctrini Christianà, Mitto fen- tentiarum pugham, quae facilime existit. inter coetuum Antiftites, quorum partibus | contrariis mox fefe addicunt fectatores plebeii. Quo autem plures funt, uno in coetu, Docto- res, vicisfim in aliá atque aliâ aede facrá doctri- nam Christianam praedicantes, eo magis "utilis erit communis et perpetuus ordo, quem cuncti fequan- tur. Quo neglecto, eo etiam maior erit confufio partium male cohaerentium apud auditores, qui plurium Homiletarum ` inftitutione | frui. malunt , quam uni conftanter adhaerere. | Similiter egregie prodest communis hic ordo mul- 'tis coetuum fociis et alumnis, domicilium. fuum faepius mutantibus, ac proinde mox huic mox illi coe- \ ETT ONES DT E- Eje: a deett s EMISIT i THEOLOGIC A. 73 coetui adfcriptiss Hi enim, quoties ex unà foda- litate in alteram migrant , toties non novum inve- niunt doctrinae Christianae tradendae ordinem , quo aegre asfuefcant, fed ubique eundem repe- riunt, quocum inde a pueritià familiaritatem con- traxerunt. Denique permulti , quorum res familiares parvae funt vel mediocres, difficulter fibi fuisque tantum libellorum catecheticorum numerum aere fuo com: parare poterunt, quanto opus erit, in magná va- rietate et vicisfitudine ordinum et formarum , quas finguli fibi eligant Doctores, in Christi: doctrina pro concione tradendâ. $ 4 Utile est inflitutum univerfae |. Ecclefiae i ^. Belgicae. Quod.fingulis coetibus. reformatis in patriá nos- trà prodesfe vidimus ‘inftitutum , id fane univerfae Ecclefiae in Belgio repurgatae perutile dicendum est. Etenim cuncti coetus uno Societatis facrae vinculo ita. conftringuntur , ut e fingulorum mem- "brorum profperitate existat totius veluti corporis — falus. Quod igitur, de fingulis Ecclefiae fociis _ Paullus Apostolus fcripfit Christianis , Corinthi et in Achaiâ degentibus, factà cum corpore humano variisque eius membris. comparatione , id non mi- nus 74 COMMENTATIO nus apte dicitur, de fingulis Ecclefiae in Belgio coetibus. reformatis: efre moget Pv poc, “Suy: doge mévre TR mény” eire DoLdleTus En UNO, cvy alpes maure TR érg. (E Cor, XII: 26:) : | . Haec. univerfe dicta propriam habent.vim nostrâ in caufâ, per fingularem rationem , quá Ecclefiae Belgicae coetus, communi regiae conftitutionis- Vin- culo , funt. confociati. Nimirum reformatae Socie- tati ecclefiasticae accenfentur,. quicunque j vel edi- tà fidei fuae profesfione , recipiuntur. fodales , yel in coetibus nostris facro ritu funt lavati vel e peregrinis coetibus. reformatis in nostros, ido- neis testimoniis probati, transeunt: (70) accen- fentur autem, donec ve libere et aperte volunta- tem profiteantur fefe ab hac Ecclefià feparandi , vel legitime ab eî feparentur. (71) Coetus, quot- (70) Algemeen Reglement vour het befluur der Heryorm- de Kerk in het Koningrijk der Nederlanden, art. 1. (in . laud: Handboek, Part. I. p. 4, 5.) Tot het hervormde Kerk- génoatfchap behooren allen, die, op belijdenis des geloofs, tot ledematen zijn aangenomen; de zulken die in de hervormde Kerken gedoopt zijn, en die genen, welke, in andere lan- den. als tot het hervormd Kerkgenootfchap behoorende er- kend, zich hier te lande neder zetten, sits door behoorlijke Bewijzen. of atteftatiën,: van hunnen doop of lidmaatfchap buiten , ^s lands, hebbende doen blijken. | G1) Algem. Reglem. arts 2. (1. 1.) Deze allen blijven tot ‘het hervormd Kerkgenootfchap behooren, zoo lang zij niet vrijwillig en duidelijk verklaard hebben, zich daarvan af te fcheiden , of om wettige tedenèn daarvan afgefcheiden zijne b s h & LI M: D N 11 D'HIEAO LOG @ 4.5 75 quotquot in regno funt, uniüs eiusdemque. Socie- tatis. funt! partes , eidemque gubernationi. communi fubditi. (72) > Summa . gubernatio. delata; est ad Synodum ; Synodo: proxime: fubest collegium: Pros yinciale ; huic: Clasficale; infimus. in, gubernando locus datus est fingulorum coetuum | /enazui eccle: fìastico. (73) ^ Singulos, vin, variis gubernationis ecclefiasticae gradibus collocatos , oportet. profpi- cete faluti Ecclefiae, cum-:Christianae, tum noe minatim -reformatae , - huius: doctrinam» vindicare , operanique : dare aagendae: religionis notitiae; pro- vehendis moribus Christiahis , confervandis : ordini ét concordiae, ac fovendo amori in Regem et pas triam. (74) | daa (72) Algem. Reglem. art. 15. (Handboek, p. 7.) Alle de hervormde Kerken in het Koningrijk == == behooren tot het» zelfde geheel en zijn onder hetzelfde pe d 1 be fur geplaatst, — (73) Ag: Reglem. arts s. (1l. 1. p. 5.) Het beffuúr der hervormde Kerk wordt fynodaaly provinciaal, Klasfikanl en gemeentelijk uitgeoefend, Art. 16. Ch. 1, p. 8.) Het hoogfte kerkelijk befluar is opgedragen aan het Synode. Art. sg. (ibid. p. 5.) De mindere Kerkbefluren hebben het regt yoor- fellen in te zenden aan de hoogere, en om in voorkomende gevallen derzelver voorlichting te vragen: terwijl zij daar- entegen verpligt zijn aan de aanfthrijvingen te voldoen der hoogere collegiën. Conf. Reglement op de uitoefening van kerkelijk opzigt en tucht voor de Nederlandfche Heryormde Kerk, d, 28 Sept. 1825. (Handb. Part. IlI. p. 202—229.)) (74) Algem. Reglem, art. ge Cl. 1, p. 6.) Dé zorg voor de belangen, zoo van het Christendom in het algemeen, als van de 76 COMMENTATIO Ita autem ut prospiciatur propagandae ac vindis candae doctrinae, quam reformata profitetur Eccle- fia, inflitutis cautum et sancitum est, Praecipua recenseamus. Nemo muneris ecclefiastici candidatus admittitur, nifi a Collegio Provinciali explorata fit iusta, quam habeat, notitia sacrorum librorum ri- te interpretandorum , uti et Theologiae dogmati- cae, maxime fingularum partium, quarum pro- fesfione, veluti charactere fuo, discernitur re- formata Ecclefia Belgica. (75) Neque exploratus . admittitur, antequam fincere profiteatur ; se :disci- plinà suá et moribus, folicite esse prospecturum faluti Ecclefiae, cum univerfe Christianae, tum nominatim reformatae ; fe doctrinam , quae, con- venienter fancto Dei verbo, formulis confenfüs , a re- de hervormde Kerk in het bijzonder, de handhaving harer leer, de vermeerdering van godsdienftige kennis, de bevor- dering van christelijke zeden, de bewaring van orde em een- dragt, en de aankweeking van liefde voor Koning en Vader- land, moeten feeds. het hoofddoel zijn van allen, die in on- derfcheidene betrekkingen met het kerkelijk beffuur belast zijn. k (75) Reglement op het examen en de toelating tot het Leeraarambt in de Hervormde Kerk, art. 29. (Handboek , Eerfte Vervolg, p. 218, 219.) . De onderwerpen yan het exa- men zijn: a, De Bijbelfche Uitlegkunde. — — c. De Leerftellige Godgeleerdheid, In het vak der Jeerftellige Godgeleerdheid, zal voornamelijk worden ondervraagd over al de kenmer- kende leerftukken van het Nederlandsch Hervormde Kerkgenootfchap, 4 | l | j k " 3 k s e e ec ipm s TR THEOLOGIC A. 77 reformata Ecclefià Belgica receptis, comprehendi- tur, bond fide recipere animoque credere, fe eam ftrenue esfe traditurum et vindicaturum , et prove- hendis religionis notitiae, moribus Christianis, or- dini et concordiae, omni ftudio et curd, operam ésfe datürum ; denique, fi quid his promisfis parte quápiam contrarium. committat, femet fen- tentiae conciliorum ad id inftitutorum fubmisfu- rum. (76) Quae profesfio ac fponfio a Candidato iterat pollicitatione est confrmanda, antequam ei liceat munus facrum adire in coetu, ad quem docen- sicui wee n | dum ^ (26) Reglement op het examen, cet. art. 38. (l. l. p. 221, 222.) De geëxamincerde zal — verpligt zijn, de navolgende verklaring en belofte af re leggen en met zijne onderteckening te bekrachtigen: Wij ondergefchreven — — verklaren bij de- ze opregtelijk, dat wij de belangen, zoo yan het Christendom in het algemeen, als van het Nederlandsch Hervormde Kerk- genootfchap in het bijzonder, door leer en wandel , zorgvul- dig zullen behartigen; dat wij de leer , welke, overcenkomfig Gods heilig woord, in de aangenomen formulieren yan eenig- heid der Nederlandfche Hervormde Kerk is vervat, ter goe- der trouw aannemen en hartelijk gelooven, — dat wij dezel- . ye naarflig zullen leeren en handhaven , — en dat wij op de bevordering van godsdienffige kennis, christelijke zeden, orde en eendragt , ous met allen ijver zullen toeleggen 5 verbinden- de wij ons, bij deze onze handteekening , tot al het voor- fehrevene, en om, zoo wij bevonden worden tegen eenig ge- deelte van deze verklaring en ‘belofte gehandeld te hebben, deswege ons te zuilen onderwerpen aan de uitfpraken der be- voegde Kerkelijke vergaderingen. B COMMENTAT IEO dum est vocatus, (77) Euangelii interpretes. oportet feniores et iuniores , nondum fidem fuam profesfos, docere ; cum historias facras, tum Christianam fidei -et morum doctrinam „ operamque dare. catechume- nis in societatem recipiendis. (78) In docendo non licet. uti libellis nifi e gremio Ecclefiae reformatae ortis, aut ab eâ approbatis. (79) Catechetarum " (77) Reglement op het examen, cet. art. p. 45. (lele p. 224, 225.) De Kandidaat beroepen zijnde, zal, om te kunnen toe- gelaten worden tot den dienst der gemeente, waarbij hij be- roepen is, == — hij handteekening verklaren, bij zijne yori- ge onderteekende verklaring en belofte opregtelijk te pers fisteren. à | (78) Reglementen op de zamenftelling en werkzaamheden der Kerkenraden bij de Uervormde Gemeenten , art. o5. ( Hande boek, Eerfte Vervolg, p. 156.) Zij (de Predikanten) moeten catechifutiën houden voor ouden en jongen, die nog geene belij- denis gedan hebben s zoo over de Bijbelfche Gefchiedenisfens als over de Christelijke Geloofs- en Zedeleer ; ook moeten zij zich beéylijtigen , om de alzoo onderwezenen als ledematen aan te nemen, Add. Reglem. op het Godsdienstig. Onderwijs in de Nederlandfche Hervormde Kerk,art. 9. (Handboek, I. Stuk , Pe 317.) Daar het godsdienftig onderwijs één van de. cerfle en voornaamfte pligten is der herders en leeraars , zijn dezele ye gehouden, op de vermeerdering yan hunne gemeenten met kundige en waardige leden, zich met alle zorg toe. te leggens en alles aan te wenden , dat y het zij door hen zelven , het zij door anderen „onder den tijtel van catechizeermeesters en catechizeermeesteresfen , het noodige onderwijs, op bekwamen leeftijd, of naar gelang van ieders toeftand en ouderdom, worde medegedeeld. (79) Reglem. op het Godsd, onderw. cet, arte 5. (Handie Te — Pe en en En dé ITEM THEOLOGICA, 79 partibus fungi non. licet. nifi a Concilio. Clasficali examinatis et approbatis, animoque fincero profi. tentibus , fe doctrinam , quae , convenienter fancto Dei verbo ,. formulis. confenfüs reformatae Eccle» fiae. Delgicae continetur, animo, amplecti, uti et fpondentibus, se illam doctrinam fideliter in docen- do esfe tradituros. (80) Quotannis .delegati a Concilio Clasficali, e. fingulorum coetuum, huius ditioni fubiectorum, Senatibus , five, coram, . five per epistolam , fciscitantur, fintne Euangelii intere pretes- innocentes in doctrin et moribus, num diebus dominicis et festis folitas homilias, cate- cheticas quoque, habeant, et fubinde orationibus facris fidei profitendae capita exponant, num ca- techumenos feniores ac iuniores iusto ordine doceant historiam biblicam et fidei morumque doctrinam. (81) In P. 316.) T.t handleiding bij dit baderwijs, zal men zich al- leen bedienen van leerboeken wit den fchoot der Hervormde Kerk oorfpronkelijk, of met hare goedkeuring voorzien. (90) Reglem. op het Godsd. onderw. cet. art. 22. Q. 1. pe 320.) Niemand zal eene acte , tot het geven yan godsdienfiig onderwijs, kunnen bekomen, dan die door het Klasficaal-Mode- ramen — — is goedgekeurd, en na deze verklaring te hebben onderteekend.: ,, Wij ondergeteckende == — verklaren in goc- den gemoede,de leer , welke overeenkom[lig Gods heilig woord, vervat is, in de formulieren van eenigheid der Nederlandfche Hervormde Kerk, hartelijk te omhelzen, belovende dezelve bij ons onderwijs getrouwelijk te zullen leeren” — (91) Reglement op de Kerkvifitatie, art. 12. (Handb, II. Stuk, p. 190.) De praefes der vifitatoren zal == — yragen: Ie ten $6 COMMENTA TIO In disciplinà morum exercendà oportet conventus ecclefiasticos praecipue attendere doctrinam et mo- res eorum, qui, muneribus in ecclefiâ fungentes , rectá vim fingularem in coetus facros habere fo- lent. (82) Ecclefiam gubernantibus animadverten- dum est, inprimis castiganda esfe, cum quaecun- que bonum ordinem in Ecclefià posfint turbare, tum delicta praefectorum Ecclefiae, in muneris fui perfunctione commisfa, ac negligentiam in opere fuo gravi. (83) Quae vero fit illa Ecclefiae doctrina, quam pro- fiteri, tradere et vindicare oporteat Euangelii inter- pres. I. ten opzigte der Predikanten: A. of zij onberispelijk zijn in leer en wandel? B. of zij op zon- en feest-dagen alle de gewone predikbeurten, ook die over den Catechismus, waarne- men, en van tijd tot tijd belijdenis-predikatiën houden? cum «me D. of zij geregelde catechizatièn houden, ter onderwijzing yan ouden en jongen in de bijbelfche gefchiedenis en in de ge- loofs- en zede “leer. (82) Reglement op de uitoefening van kerkelijk opzigt en tucht voor de Nederlandfche Hervormde Kerk , art. 4. (Handb. HI. 204.) Kerkelijke vergaderingen — — hebben vooral te letten op de ambtsverrigtingen en den wandel der genen, wier leer en gedrag, als van kerkelijke ambtenaren., op de gemeen= te cenen meer regtffreekfchen invloed oefenen, (85) Reglem. op de uitoef. van kerkel, opz. en tucht > art. 7. (l. 1. pe 205.) De kerkelijke beffuren houden iu het 00€ , — dat alles wat de goede orde in de kerk kan verfloren, en yergrijpingen van opzieners der gemeente in hunne ambtsbe- diening , nalatigheid in hun gewigtig dienstwerk — == Lij- zonder flraf baar zijn. A t ^ 4 ` H Da B THEOLOGIC A. dé pretes, aliquâ certe ex parte, docent nos qudestios nes, ad quas, ut uná cum illis respondeant , in« vitantur, quicunque Sacram Coenam celebrare cu< piunt. (84) | His igitur legibus ét inftitutis omnes Eccletiaé Belgicae coetüs funt confociati, (85) Haec com- munio legitima , nulli fodalitati Christianae nocens ; nulli adverfans , omnibus benevola ac favens, reipu- blicae. proficua, Ecclefiae nostrae fociis et alumnis maxime conspicua fit, fervando tuendoque veteri illo ac communi ordine doctrinae Christianae, quami omnes profitentur, pro concione exponendaé; Haec facillime ab omnibus agnoscitur , in conftanti illá et - ubique obviá ratione tradendae huius doctrinae. Si legum morumque communitas magnam habet vim ad confociandos homines in focietate civili , maior ei vis est attribuenda in fodalitate facrâ , in quami ingenui coeunt Christiani, ad confequenda bona; non terrestria, fed coelestia , non caduca, fed ae- terna, Si, ad confervandam eöruëiev, in nullis . mon communitatibus , magnus est formularum usus , "quidni hunc laudemus in Christi focietaté ? Ipfa 4 - Ecclefia Belgica, in conventibus fuis publicis, uti- i^ tut — (84) Compendii caufa, his quaestionibus fatis notis, trans- —feribendis abstineo. Cui tanti est, legat illas in faepe laudatd libro , Handb. I. 156, 157. - (85) Conf. Herm. Jo. Roïjaards, V. Cl. Hedendaagsch cKerkregt bij de Hervormden in Nederland, Part. 1. pag; 54» 35e ; » E 82 COMMENTATO tur..uná. eddemque:;. facrorum; Jibrorum;: versione vernaculé; in; eantu: facro unà Píalmorum.. lsraé- liticorum:- interpretatione. rhythmicá-,.... iisdemque hymnis Christianis; unde multiplex exiftit utilitas duce, religionis: capita, pro, concione. exponuntur. In fingulis. istis. quippe humano ftudio. ac labore confectis ,, nonnulla. erunt . emendanda 5... verum: in- ftituti ‚> quod laudamus , non ea. est feveritas „quae emendationis: ;.curas. prohibeat, > In... multis negotiis Synodus: Belgica certas praefcripfit. formulas „ quae rum: ufus.liberalis a rerum peritis laudatur :- (86) - quis igitur damnet fimilem -ufam libelli 4: praecipua doctrinae: Christianae capita, in Ecclefià nostrá magni: aeftimata , exhibentis 2. Per -duo. fecula et di: midiatum | haec ;Ecclefia | éo- dice. asfuefacta. est; ip- fa. illa Synodus), „quae anno 1817. ritus, facros ad- miniftrantibus..maiorem largita est libertatem,- in ufu formularum liturgicarum ,. quam antea iis data fuerat ,- nihilo. minus annotate similem, quin. et. minorem licentiam viris venerabilibus denegavit. (87) Quam: Synodi | prudentiam: ac. fidelitatem. non. pos- funt non laudare , qui teputent. , quantus. hoc tempo- re fit multorum metus mutandi veteris inftituti , quan- ta, 7f. êrepodoëlas fuspicio „quot, cxéydæAæ praema- tus eL ANDRAS «OLEN /» (86) Conf. Gerh. van der Tuuk ,-Ve Ven... Handb, ie Pe 156, 157.187 - 196, 200, Vervolg, Ie: 921—224» et aliis. locis. ] (87) Conf. quae fupra commemoravimus , pag. 27e | THEOLOGIC A. 8 turo innovandi ftudio infirmis fint obiecta, quan- tum lacerandae et discindendae Ecclefiae Delgicae exiftat periculum. ^ Haec certe me inducunt, ut veteris inftituti confervationem perutilem habeam, non tantum fingulis coetibus, fed univerfae etiam Ecclefiae Belgicae. Recordor enim faepe praecla- ram illam M. Agrippae, a maioribus nostris Ce» lebratam fententiam : concordié paryae res crescunt discordid maximae dilabuntur. (88) [SE A Moin Utile est inflitutum Homiletis. - Laudatá utilitate , ex inftituto nostro redundans te, cum ad fingulos coetüs eorumque focios et alumnos, ($. 3.) tum ad univerfam Ecclefiam re- formatam, quae in Belgio floret, ($. 4.) fpectan- dum est emolumentum , quod ex eo percipiunt Ho- - miletae , fi quidem id non inviti aut inepti fequan- tur; Eo enim, eż molestis liberantur curis, ef _ ad laborem fructuofum impelluntur, e£ auditorum - benevolentiam fibi conciliant. = „Multi Homiletae , maxime iuniores et parum - exercitati, non raro molestis laborant curis, quan- - do occupantur in eligendo argumento et textu ora. - tionis facrae. Sunt, id certe famá accepi, qui, [o lr | non (88) Senecae, Epiff. 94. F a 84 COMMENTATIO „non, horas „fed dies :confumunt, in utroque vel al- terutro quaerendo. «Hae curae duplo forent maio- res, fi duarum homiliarum, fingulis diebus dòmi- nicis. habendarum , quaerenda eslent argumenta. Nunc .ünius materiam fuppeditat libellus = cuius ordinem Homiletas fequi oportet.in doctriná Chris ftiand-exponendá : eaque. materia nonnunquam i dua» bus fufficit orationibus 5 aliquando etiam iuvat quae- rentem in alterius orationis argumento inveniendo. Alia quoque cura fubinde folicitat pios prudentes- que Oratores facros. Vident hi irrepentes in non- nullorum animos falfas opiniones erroresque peri- culofos, quibus. ne plures abripiantür verendum est, Itaque monendi funt imbecilli et incauti, er- rantes in viam funt revocandi. -Vetum ea admoni- tio et exhortatio, fi extra ordinem fit et praeter -hominum exfpectationem y. facile offendet errantes ; fuspicionem commovebit in bonos fimplicesque: vè- ritatis amicos, ac perniciofam excitabit curiofitatem. His utrinque perpenfis, dubitat ' antiftes, quid fibi fit faciendum : angitur animo et cruciatur. Ve- rum huic qualicunque haefitationi et anxietati oc- . curritur inftituto, quo doctrinae Christianae: capi- ta, in quibus fine periculo. aut. damno errari ne- quit, certo ordine exponuntur , argumentorum pon- dere confirmantur et ab opinionum commentis dei » fenduntur. Quamquam vero hoc inftitutum Homiletarum cus ras partim minuit, minime tamen neglieentiae aut de- hr c Ml E EM Ec a E Eo ETES E MISERE Xue a REM : THEOLOGIC A, 84 » defidiae favet. Contra eos excitat ad laborem, es » fibi, e£ coetui, €ui funt praefecti , fructuofum, Etenim doctrinae Christianae Syntagma bene ordi- natum apteque coagmentatum vernaculo fermone ac populariter pro concione tradendum est. In id omni ftudio ac curâ est incumbendum. Hic autem | labor maiorem postulat indaftriam , prudentiam ac diligentiam , quam putant, qui nesciunt, disciplinae et exercitationis fcholasticae rationem longe esfe diverfam ab inftitutione populari, ad quam aggredi . oportet iuvenes, confecto curriculo atademico. Valde quidem laudandum est inftitutum Regium, quo , in patriae nostrae Academiis et Athenaeis, a . viris clarisfimis habentur fcholae aliae atque aliae, 4 in quibus traditur critica , hermeneutica et exege- à fis veteris novique codicis sacri, Theologia natu- - falis, dogmatica ,' moralis, hiftoria ecclefiastica , homiletica et cura, quae dicitur, pastoralis: et, - qui recte his utuntur lectionibus, egregia fibi com- _ parant subsidia et inftrumenta , quibus in muneris - facri partibus feliciter agendis adiuventur. Sed, - quamprimum operis periculum facient, mox fen- - tiunt , nováà opus esfe industrië laboreque singula- Bri , ad interpretandos libros facros, tradendamque Christi doctrinam ; accommodate ad captum ufum- que hominum illiteratorum ac plebeiorum , ne di- cam rudium et incultorum. - Vident, multa in fy- _ftemate fcholastico recepta e populari esfe elimi- manda: alia esfe explicanda , illu(tranda, argumen- mon . tis. - 86 COMMENTATIO tis confirmanda , quae in lectionibus academicis tuto fumi posfint, utpote fatis nota iuvenibus ho: neste educatis , et in fcholis propaedeuticis ad. Theos logiam fubtiliorem discendam praeparatis, Vident, quantum fit discrimen. fermonem. inter. Latinum. et Delgicum , quantopere distet forma docendi in vie rorum doetorum fcholis ufitata a ratione aptá cons ventibus facris ad id- inftitutis ut non tantum. mentes hominum doctrinà, sed animi etiam pieta- te excolantur, Intelligunt , aliam esfe: perfonam Pros fesforis academici, aliam Doctoris et. Pastoris ec- clefiastici , Christi nomine monentis , hortantis , re- prehendentis, confolantis, in precibus ac. gratiarum actionibus praeeuntis, Ufu discunt , Homiletae et Catechetae partes multum habere difficultatis et las boris, aliasque accedere curas cum munere novo iunctas , graves illas ac molestas. Quae cum ita | fint, verendum esfet , ne homiletae, nullà lege ads firicti, fubterfugiant vel differant utilem illum las borem conftruendi fyntagmatis theologici, ad cape tum ufumque popularem accommodati. „Quod quo | minus fiat, impedit. nostrum inftitutum , impellens | Homiletam ad fuscipiendum grave negotium , fimul ' vero nimiâ laboris molestià eum liberans. | Denique prodest illud inftitutum. hactenus Homi» letis lubenter obtemperantibus , ut auditorum. bene» | volentiam iis conciliet. Scilicet multi coetibus -nos ftris funt. ad{cripti aegerrime ferentes Homiletas y soctrinae Christianae. fyflema , vel. nullum , : wel a cons. T HIE/OL:O GI CA: 87: . confueto diverfum, tradentes : illorum igitur. ira. et. —— Pepe eh ini és nn "Wee DU c daa RE TE RODA Eee en eha TIA ACER th Ea ^s MEC indignatio avertitur.ab obtemperantibus, . INon- de: ; funt alii, ab omni fyftemate aversi, damnantes et. fpernentes Homiletam ultro ei operam dantem; hi tamen laudant virum probum legi obedientem, Doctrinae Christianae capita alii placent homini- bus, alia displicent. Alii haec, alii illa audire malunt. .. Nostro. autem... inftituto. fit, ut utrique audiant, quae aveant audire, nec moleste ferant Oratorem , lege iubente. minus placentia. tractan- tem, Facile in .offenfionem. incurrunt. Homiletae ,. qui. pravos hominum . mores. perverfitatemque inge- nii et.animi. perftringunt:. plurimi. vix. toleraturi esfent Doctorem , fponte et de industrià quotannis, pro concione dicentem , de officiis iuftitiae , aequita- tis, humanitatis , pudicitiae, veracitatis ,. de iis, quae coniuges fibi invicem , quae parentes liberis - liberi parentibus, debent ; .de.. iureiurando xiide, die, dominico celebrando ,. de fuperftitione. et fimulatio. ne fugiendA., alia. ne. commemorem, .. Quandoqui- . dem vero lex necesfitatem huius curae. et. indu(lriae . Doctori- imponit ; ^ huius-„generis „admonitiones et. hortationes fine offeñfione: accipi -solent.;. Magnum praeterea: érit:: pericilum:, ne exiilans (uspigiones,„ offenfa, ‘odia praefertim: in .coeribus.- exiguis, LÈ Homileta identidem: e. fuggésto faero: de; induftri increpét iniustos, iniquos , jiracundos 4; maledicos 4 avaros, luxuriofós , adílteros, - impudieos. -Nunc vero coetuum omnium focii. ita. ,inflituto nostro | sunt 88 COMMENTATIO sunt asfuefacti, ut Homiletam, baec et quae plura funt eiusmodi vitia et crimina graviter increpantem ,' non tantum ferant, fed laudent etiam ‘et magni. faciant, °= ' | Suid. Inflitutum a vituperatione defenditur. Postquam, $$. 2— 5. laudavimus inftitutum , quo unus idemque ordo doctrinae Christianae exponen- dae praefcribitur omnibus repurgatae Ecclefiae Bel- gicae Doctoribus j hoc ipfum quoque a vituperatio- ne est defendendum. 1323 Paulo ante, capitis prioris $. 6. iam respondi- mus ad argumenta eorum, qui omnino omnem le. gem doctrinae Christianae pro concione qualicun- que ordine exponendae vituperant. Quae ibi dis» putavimus, hoc loco repetere nolumus ; poterunt. enim ea a lectoribus facile ad praefentem quaeftio-: nem accommodari, Respondeamus tantummodo ad ea, quae propius pertinent ad fingularem caufam, quam hoc capite tuendam fumfimus, nobisque opponuntur, non tantum ab illis contradicentibus, fed ab his etiam , qui, licet fateantur., doctrinam Christianam iusto ordine. in ‘coetibus Christianis esfe tradendam, negant tamen, unum eundemque ordinem omnibus esfe praefcribendum. Mi igitur non. minus quam illi negant, fieri í ; ^ pos- Tw THEOLOGIC A. 89 posfe, ut omnes, qui docendi munus in coetibus patriae nostrae reformatis fustinent, unum eundem- que doctrinae Christianae tradendae ordinem ac modum probent ceterisque omnibus praeferant 5 ob. flare enim dicunt multiplicem. illam fententiarum diverfitatem , quam cernimus in hominibus eruditis virisque doctis. Sed, in magnå varietate fententia- rum, de-rebus ad doctrinae Christianae fummam haud pertinentibus , locum tomen habere potest amica plurimorum confenfio in rebus magni: ad re- ligionem momenti. ' Eaque confenfio recuiritur ab omnibus Christo fidem habentibus, quorum est gj; xüpio$ , Ey arveïuas gla mittig, èy Bérrirua, dO- cente Paullo Apostolo , Eph. IV: 4, 5. Ita, qui facris, a fuperftitione , dominatione et erroribus Romanae Ecclefiae liberatis, funt addicti, in mule tis religionis capitibus profitendis concordant. : Si: . militer und confentire posfunt docti pariter atque indocti; de nonnullis doctrinae Christiande capi- » tibus, de quibus alii, five Lutherani, five Men- B nonitae , five Remonftrantes dicti, disfentiunt. Ate que: ita etiam , inter. Doctores et Antiflites, qui fponte-muneris ecclefiastici adminiftrationem in Ec- clefiá reformatá fuscipiunt, locum habere potest ta- 3 lis: confenfio , 'qualis requiritur ad obediendum ve- N "er inftituto, Etenim confentientes in iis, quae “ hac in caufâ momentum faciunt, tuto in rebus le- vioribus , falvâ pace et concordiâ, posfunt disfen- tire, Semper in Ecclefià reformatà -fuere Docto- res , 90 COMMENT ATFIO res, de nonnullis rebus ad doctrinae Christianae fummam parum aut nihil pertinentibus , fententiam profitentes diverfam ab illà, quae traditur in libel- lo, quem pro concione interpretantur. Haec venia nunquam non iis data fuit: (89) prouti et licet li- bros facros interpretantibus discedere a verfione ver- naculá , communi, Ecclefiae nostrae confenfu probas tâ „et cantum ecclefiasticum publice moderantibus, rhythmicam Pfalmorum verfionem , hymnosque eu- angelicos , legitimâ invectos auctoritate , „cam ali- quà mutatione praelegere. Qui inftituta civilia le- gitime invecta fequuntur, ideo nondum ea praefes runt ceteris omnibus, quae, vel alibi habentur , vel in civitatem inferri posfunt; fed receptum ordinem fequi posfunt, quia bonum civem opor- tet legibus obfequi et faluti publicae confulere. Pa- ri ratione Doctores et Antiftites, eå, quam dixi- mus , licentià ufi, posfunt receptum in docendo fee qui ordinem, nec tamen propterea hunc anteponere omnibus, qui, vel alibi locum habeant,, vel in fuam Ecclefiam invehi posfint. | Alterum, quod nobis obiicitur, in-ore est mul- torum hominum, inftitutum nostrum propterea dam- nantium , quod Euangelii interpretibus adimat li- bertatem docendi, quae velint, certe ea docendi, à | (7 quae (89) Huius documenta dedit Cl, Heringa, loco notá (69) laudato. Conf. (F. Liefftink) Gedachten over het predikambt in de Gereformeerde Kerk, p. 144—153- | in een za amen GN XEM T THEOLOGIC A. or quae fibi videantur maxime falubria et opportuna. Verum, fi haec criminatio esfet iusta , nullus. am- plius, aut legibus, aut pactis , idoneus. relinquen- dus foret locus: nulla agendi norma, nulla regula fine iniurià praefcribi posfet. Quod quam foret ini- quum -et perniciofum ,- nenio non intelligit. - Qui Doctorum munus in Eccléfiá nostr fuscipiunt , id fu fponte , nullà Ecclefiae lege iusfi, nullâ aucto- ritate inducti, recipiunt. :Sciunt , quà lege et con- ditione admittantur , qui adfpirant ad. huius: mune- ris honores, commoda, immunitates ac gaudia. Propofitis "fefe legibus et conditionibus ultro ad- ftringunt. Qui haec vincula : reformidant , honeste ab ecclefiastico officio abftinere posfunt: munus: ag- gresfi, vincula nimis fibi gravia et molesta , fine de- decore posfunt rumpere; licet enim cuique fuscep- tum onus deponere et ab emolumentis, cum facro munere iunctis, defiftere. Nostro: igitur inftituto neminis ius laeditur. Contra lege nostrá eccle- fiastica vindicantur iura, tum univerfae Societatis , tum fingulorum. coetuum, tum Ecclefiae praefecto- rum , tum denique fociorom et alumnorum.- (90) „Tertio nobis obiiciunt; qui nostrum vitüperant inflitutum , eo valde impediri incrementum fcientiae et. doctrinae Theologicae in reformatá patriae no- t wi daetdd ftrae 99) Conf, P, H. van Lis, de eer en her gezag, dr For- wulierén 3 van Eenigheid en bijzonder van den Héidelberg- Sehen! Catecltismus verdedigt. Utr. 1285. pag. 22— 66. 93 COMMENTATIO ftrae Ecclefià. Verum nihil est, quod metuamus , dummodo Doctores pareant confiliis, quae e viro gravi et prudente audire mihi videor. l'ergant per-: ferutari libros facros, ope fanioris Criticae et Her- meneuticae ; pergant modeste et fobrie philofophari 5: pergant, ex ipfis Theologiae vere Christianae fon- tibus. ea haurire, quae Christianis hominibus funt propinanda. Prudenter et circumfpecte utantur fub- fidiis, quae identidem a viris doctis offeruntur. Nove inventa aut vetera nimis neglecta ac denuo prolata diligenter examinent. Verum a falfo , cer- tum ab incerto, utile ab inutili, necesfarium a mi- nus necesfario, probe discernant. In fide fincerâ et pietate non fucatâ perfeverent. ^ Omnes animi corporisque vires et facultates , in opere fibi di- vinitus mandato, exerceant. À Deo large donante fapientiae donum implorent. Ingenii humani im- becillitatem et multiplex errandi periculum agnos- cart. Divino freti auxilio , nec temere, nec timide, fuo fungantur officio. Domino Iefu Christo et Eccle- fiae, quam fuo fibi fanguine acquifivit , fideliter miniftrent. Alii alios adiuvent, confilio, auxilio , exemplo. Deo pro laborum fructu gratias habeant et agant. In necesfariis unitatem , in minus neces- fariis libertatem, in omnibus prudentiam et charita- tem admittant, His confiliis, quae non raro e Prae- . ceptoribus aeftumatisfimis audivi ,' fi obtemperent nostrates Ecclefiae Doctores et Moderatores , fpero et confido fore, ut progresfus faciant in fcientià et docs, RD aA EP On THEOLOGICA. 93 -doctrinà Theologicâ. Quos ff eo usque propagent, ut fine dämno et bonà cum fpe vetus inftitutum pu- blice emendari posfit , habebimus, de quo et nos gaudeamus et“ gaudeant posteri. "Equidem iuvenis haec fcribens omnino: confentio Viro Cl. Hermanno Bouman, aetate provec- -tiori, quo Praefide publice , die 11 Decembris , a. -1833. defenfa est quaeftio , fupra , pag. 52. laudata. Ut autem lubentius confentiam , facit interpretâtio , "quam: vernacule dedit. Vir^ Cl. (91) "huius argue menti: Deze flelling fpreekt geenszins van: hetgeen -raadzaam of nuttig. wezen zal voor die latere snakomelingfchap , welke, zoo als wij in vertrou- wen op het hooge Godsbefluur „hopen ; ons , in eyan- -gelifche verlichting en wijsheid, zal te boven gaan. Wij worden niet geroepen en zijn niet bevoegd , om daaromtrent iets te. bepalen. Doch, deze felling verdedigende, verklaren wij, ons geenszins met hen te kunnen vereenigen , welke de bovengenoemde veror- dening onzer Kerk , hoe eerder zoo liever , door het ‘tegenwoordige geflacht wenfchen afgefchaft. te zien. Wij houden ons toch overtuigd, dat niet flechts door de- ze affchaffing „in onze Gemeenten , eene nieuwe bron van onzalige verdeeldheden en twisten zoude geo= pend worden, maar dat daardoor ook die Gemeen- ten verfloken zouden worden van het nut, dat zi, onder den Goddelijken zegen, trekken, en verder \ yer- (o1) In hudat Cl. Heringae Relatione, pag, 12:54. 94 COMMENTATIO THEOLOGICA. verwachten mogen; Yan, eene gezette en geregelde behandeling van den ganfchen fchakel der leeringen sen voorfchriften vanhet Evangelie; ook yan. zoo- danige voorfchriften , welke: anders veelligt niet als de: floffe voor opzettelijke leerredenen gekozen zouden worden ; en dit toch: grootelijks- verdienen. En wij achten de. boven gemelde verordening des te nutti- -gersomdat zij teweeg brenst, dat de Leeraars , „Gods Woord. fleeds ten grondflage van hun onder- wijs: leggeride ; vdaarbij de leiding volgen van een’ Catéchismus, welke te regt, bij onze -Neder- dand/che geloofsgenooten, hooge achting geniet: — —— Onzes oordeels behoort een. gebruik, waarin onze Kerk gén harer bolwerken ziet tegen Ongeloof, Bij- geloof ven Geestdrijverij , allerminst te worden afge- fchaft-op een tijdftip y wanneer zij. beurtelings door die allen, zoo hevig als thans „aangevallen. wordt. ^Quae plura; in laudém Catechismi Heidelbergen- fis, fcripfit Vir..Cl., et. quae in eandem fententiam profesfi funt..duumviri Clarisfimi Heringa et Roijaards, hoc loco non commemoro: proxime - enim pertinent ad Commentationis Partem posterio- rem, ad quam nunc transire mihi liceat. PARS Es Zkt E EU pags 4m. eeen ` mgee ae PARS POSTERIOR «7 LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT — INSTITUTUM, QUO, IN REFORMATIS PÀ- — TRIAE NOSTRAE COETIBUS, DOCTRI- NA CHRISTIANA , DUCE CATECHE- Sİ PALATINA, EXPONITUR. —— CS me — — x In priore Commentationis Parte generatim lau- davimus -et a vituperatione defendimus inftitutum, quo doctrina Christiana communi ordine definito exponitur. In bac posteriore fingularis ratio ha» benda erit Catechismi Palatini five Heidelbergen- fis, quo duce ea doctrina, in reformatis patriae nostrae coetibus., pro concione est explicanda. Itaque, in Capite priori , univerfe fpectabimus hanc Catechesin, ut quae in eå fint Jaudanda ex veritate aestimentur , iudiciumque feratur aequum de iis, quae minus laudabilia videantur: in pos- teriori vero capite laudabimus et a vituperatione defendemus inftitutum , quo, Aac Catechefì duce, doctrina Christiana etiamnum , nostris in coctibus , est exponenda, An- 9 .COMMENTATIO Antequam ad alterutrum aggrediar, monendi erunt lectores, de Catechismi interpretatione , quam, in hac Commentationis Parte, potisfimum fequendam mihi fumfi. :Norunt omnes, hunc li- bellum esfe fcriptum primumque editum fermone Germanico, qui in Palatinatu Rhenano eo tempore erat et in hunc usque diem est vernaculus. Mox vero, Friderici II, . Electoris Palatini. auctori- tate, in Latinum fermonem est converfa a Iosua Lagoet Lamberto Ludolpho Pithopoeo, et continuo edita a. 1563. Eå interpretatione ip- fe Urfinus, praecipuus Catechismi auctor, usus est, in lectionibus, quas Heidelbergae habuit, eiusque discipuli, mortuo magistro , ediderunt. (92) "Eam ' (92) Earum prima éditio, quam memorat J oh, Christoph. Koecherus, in Catechetifche Historie der Gereformeerde Kerke, ps 331. hoc titulo est infignita: Doctrinae. Christia- nae Compendium, feu Commentarii Catechetici ex ore D. Zachariae Urfini, verd Theologi, (qui Heidelbergas: Catechefeos explicationem. continuare folebat et iterare) di- yerfo tempore ab ipfius difcipulis excepti. Ad feptem exem- plaria diligenter inter fe collata, pluribus. in. locis emendati À yariis quaestionibus, thefibus ‘et argumentis auctiores factis et nunc primum in lucem editi. (Neapoli Nemetum) Apud Euftathium Vignon, 1584. Praefatio fcripta est Genevae, 15 Cal, Aprilis, à viro docto, qui latere voluit fub literis S. G.S. Haec ec quae deinceps fecutae funt editiones vulgo minoris aeftimari coeptae funt, postquam David Pareus, inde ab anno 1591. explicationes Urfini catecheticas emendatiores auctioresque Heidelbergae in’lucem emifit, quas et repetiit Quirinus Reuterus, in Zachariae Urfini Operibus Theo- = a THEOLOGICA:/ ^. 9r Eam» quoque fecuti funt, qui Latine Catechefin Palatinam. interpretabantur 5 nec tantum exteri, ut Conradus Mylius (93) et Ioh. Rodolphi Rodolph; (94) fed etiam nostrates,’ ut Hiee remias Bastingius, (95) Ruardus Acro» nius, (96) loannes Cocceiws, (97) Mel- chior Leydecker, (98).alii.: Quapropter equi» dem ,.-.hos. secutus viros, malui, in Disquisitione Latine fcribendà, . Latinam. laudare interpretatio- nem,.quam Petri. Datheni-Belgicam. ^ Quan- diee vero Belgicae habenda , „est ratio, ubi 3891148 4 fens Thelegicits ibidem. ums tomis, a. 1612. in formå maximá editis. - (93) Huius Meletemata catechetica five in Catechismum Het- dellergenfom Homiliae ad populum Neapolitanum Nemétum habitae, primum editae funt, a. 1619. (94) Rodolphus, Catechefin Palatinam, in ufum audi: torii fui illufiratam , primum edidit Bernac, 1697. (95) Bastingii ín Catechefin religionis Christianae , quae in Ecclefis et Scholis, tum Belgii, tum Palatinatus tras j ditur, . Exegemata fiye Commentarii primum editi funt. Dor- draci , a. 1588. (96) Acronii Enarrationes | Catecheticae , quibus Quae- fHiones et Refponfiones Catechismi ÆEcclefiarum Belgicarum es Palatinatus explicantur , prodierunt Schiedami, a. 1606. (97) Heidelbergenfis Catechefis religionis Christianae ex S. — Seriptura explicata et illustrata, post Patris obitum e dic* tatis eius in lucem exire iusfit Joh. Henr, Coccejus ^ ~ Lugd. Bat. 1671, repetiit autem in Operwm Tomo Vil. (93) Ley deckeri, de veritate fidei Reformata ejus- demque fanctisate Libri YII. five Commentarius ad Catcehe- fin Palatinam , editi funt Ultraj. 169:. G 98 | COMMENTATIO. THEOLOGICA. fententia deius difcrepat a "Latind, fpero 3 fne'fatis esfe ifacturum aequis: iudicibus; 'adiicierido toties verba, verfiacula, quoties ista nobis occurrit difere- pantiasu Ceterum. fecutus- fúm interpretationis Lil- tinae exemplum , cum U rfi ni Commentariis 'edi- tuni. Neapoli. Nemetum ,) a.: 1584. | Belgicaë vero Dathenianum : a£) 1566. Pfalmorüm: verfioni rhytli- micae- adiectum, . Ubi textus Germanicus erat. con: fulendus ,..uüfus.fum editione: fecundá anni ^1563. quae mox fecuta:est primam, ab Electore propter- ed. improbatam , :quod deesfet quaeftio et refponfio de difcrimine facrae Coenae et Misfae Papifticae. Titulus eius est-hic : Catechismus’ Oder Christlicher Vnderricht, wie der in Kirchen vnd Schulen. der Churfürsilichen Pfalz getrieben wirdt. Gedruckt in der Churfürstlichen. Stad Heydelberg á durch Fohannem née 1563: in 8, (99) - * (99) Comparandis interpretationibus Latinae et Belgicae. cum textu Germanico operam laudabilem dederunt S. van Emdre, in libello: Kafechismus, of Onderwijzing in de Christelijke leer , die în de Nederlandfche Gereformeerde Kerken en Schoo- Jen geleerd wordt, vergeleeken met de oorfpronglijke Hoog duitfche en Latijnfthe uitgaven, etc. cuius altera eaque auctior editio: prodilt, Trai. ad Rhen. 1790. et Gerdrdus Benthem Reddingius; over den Heidelb. Créhiser, "Vol. Itt. Gron. 1805. p. 889—100." | | Mos CAPUT PRLUS, QUO "Us i || ^USDSATECHESIS PALATINA LAUDATUR ET A + oui) VITUPERATIONE. DEFENDITUR»: , L E + +y ; f qu. f E re An WS TIT "+ À Va IOGT 017 indi ed - : 12 | t In indieio de Catechefi Palatinà ferendo; tria univerfe tenenda funt: unum de eius auctoribus , alterum de aetate; tertium de - ad m fcrip- vus fuit libellus; orto ur ssi . "Auctores eius diei Wells 6 partim: Fridericus y d Elector Palatinus, quo iubente fcripta , in lu- cem emisfä et in 'ecclefias fcholasque Palatinas in- _ vécra est Catechefis ; partim principes eius fcripto- P res Urfinus et Olevianus , uterque iuvenis, P viginti fex annos natus; (100) partim denique ec- clefiarum Palatinarum Infpectores et Pastores, qui iudicium faum, de e interpofuerunt, antequam ede- wetur; Hi igitur operam fuam , quoad per imbe- - «cillitatem riens TM favente Deo ;- ftrenue $98 20 13 U | d pm Conf, Mi eui akk van Ana és Pbi 1 JD nomiae Catechefs Palatinae, Trai. ad. Rhen. a. 1729. editae , praemisfus, p. 26—28. G 2 100 COMMENTATIO ac pie, huic Catechefi conficiendae dederunt. Nec tamen credibile est, fingulis ita libellum placuisfe, ut nihil ipfis videretur in eo emendari posfe. Certe infunt nonnulla, de quibus paulo aliter fen- fit Olevianus: (ror) plura, minus convenien- tia cum Urfini Catechismo maiore, (102) Hic, quo erat candore, non disfimulavit commune er- randi periculum sin quo, et ipfe, et ecclefia, cuius egregius erat doctor, verfabatur, Cuius rei documentum est in Æpilogo, fubiecto Æpologiae Catechismi | ecclefiarum et fcholarum Electoralis Palatinatus, (103) in quo ad Christianum pacis- que fludiofum Lectorem y cui ea Apologia nonnullis in partibus: minus necesfaria. aut. iusto rigidior, yi- deri. forte: posfet , haec: fcribit: « Obnixe. rogamus eos omnes, nobiscum in doctrina qui vel idem vel diverfum | fentiunt y. hanc ne de nobis | concipiant fufpicionem duts opinionem, quafi minus. prudenter hoc finceram Euangelii doctrinam et, tranquillum | c dite Gor) Conf. Catech.. Palat. quaest, et resp. 44. cum iis, quae fcripfit Olevianus, de defcenfu Christi ad inferna, in Explicatione Symboli Apostolici, quam in Belgicum fermonem ` converfam edidit Obbo Copinga, hoc tit. Perklaringe. der E apostolifche Geloofsbelijdenis, Gron. 1739. p. 113—120. (102) Conf. Catech. Palat. quaest, et resp. 2, cum Urfini Catech. mai, quaest, et resp. 8, 9. Pal, 21. cum Urf. 3?. Pal. 25, 26. cum Urf. 42—51. Pal, 33 cum Urf. 65, 6t. Pal, 38. cum Urf, 8o. Pal. 49. cum Urf. 96, 97. Pal. 103. «um Urf. 185—100. Pal, i04. cum Ur f. 191—195. (103) Operum Tom. IT; col, 53. 54. T THEOLOGIC A. 101 Ecclefiae Christi latum pro virili propagandi co- natu omnes alios, qui forte in doctrina aut cere- moniis à nobis disfentiunt, reiicere aut defpectui habere fatagamus. Non enim adeo Qiravria labo- famus, ut flatim in dis rebus , quas Deus. ipfe yerbo fuo non conflituit , fed Ecclefiae fuae confli- tuendas permifit , id folum quod apud nos fieri con- Juëvit, rectum ac bonum esfe judicemus. — — Ut jam taceamus, quód Ecclefiae et coetus particula- res acquè ac ipfae perfonae , quae fundamentum Christianae doctrinae, articulos fidei et Decalo- gum , fartum tectum confervant ac confitentur , etfi quasdam erroneas verboque Dei non fundatas opi- niones ex humana infirmitate ac ignorantia ei Ju- peraedificare velint , aut nonnullis in vita et cere- moniis naevis laborent, nihilo minus partes ac membra verae et Catholicae -Christi Ecclefiae fint et maneant, ac à nobis pro talibus agnofcantur et agnofci debeant, donec fundamentum et princi- palem fidei doctrinam non evertunt aut abnegant : Praefertim, cum certum fit, hac in aerumnofa vita et variis hominum infirmitatibus Ecclefiam Christianam aded bene ordinari ac conflitui nullam posfe, quae naevorum quorundam ac erratorum expurgatione et emendatione non indigeat; ut et noflris in Ecclefüs quotidie experimur. Et licet omnes nervi in Reformationem .intendantur, spe iamen concipi nulla potest, hac in vita omnia cù, quà debebant, reduci pos/e. Haec ille. Qui igitur in 102 COMMENTATO in Catechismo Heidelbergenfi aliquid. inveniunt et ingenue indicant minus. laudandum „ hi, propterea nihil detrahunt de honore, quem debemus eius auctoribus, viris , non. minus. modestià et cando= Te» quam eruditione et industriâ , posteritati com. mendatis, | Quodfi vero cogitemus tempus. fcripti. Jibelli, et, cum nostro tempore conferamus , vix dubitare. po- terimus, quin plura ei infint feculo decimo. fexto. propria et accommodata, at nostro minus conve- nientia, Primum enim fpectandus est progresfus s, quem per tria fere fecula in ftudiis fuis fecerunt Theologi; de quo nuper haec fcripfit Heringa, Vir Cl. (104). Die (zestiende). Eeuw. mogt ,. in. vergelijking der vorige, eene verlichte Eeuw. heeten. Het fchoone licht yan. Bijbel -kennis was, op368447 y. en de gezegende Kerkhervorming bewerkt, in. vere Scheiden landen van Europa, Maar federt is, ook het onderzoek des Bijbels verder voortgezet; hebben andere Wetenfchappen, door Gods. goedheid; „veel toegebragt , om de Onderzoekers der Heilige Schrift, en de. Beoefenaars der. Godgeleerdheid, vorderingen te doen maken, in de zuivere kennis en regte voor- dragt der E uangelieleer. En men mag, zonder ondankbaar aan den Heer der. Kerk te zijn, niet ontkennen, dat „na de GERALD die de Voors gan. (104) In libello faepius laud, Berigs aang. zeven flalltwgrns Pêge 115, 116. tué en be i ur Sr Tu SA NS TIME TT "THEOLOGICA. 163 gangers en. Tijdgenooten van Urfinus en Ole- vianus gedaan: hebben , velen van hunnen én la. teren tijd meer yoorwaards zijn gegaan, en hunne Tijdgenoten voortgeholpen hebben.’ Het zoude in- tusfchen onbillijk zijn, van de Voorgangers in vroc- ger. tijdperk te vorderen , ^ wat voor latere tijden was weggelegd. "Deinde -etiam fcripti Catechismi tempore : contradicendum: erat ^ falfis - opinionibus , quae nunc fere ex° hominum animis funt 'evulfae, veluti.-de “animo: et corpore Christi perpetuo una cum. diviná “gius* naturâ ubique praefente, .et de - magid.. Tum etiam , de controverfiis , quae repur- gatae Ecclefiae erant cum Roman, asperius et acerbius discéptabatur isto-feculo j quam. nostro. Hac “vero aetate, praecipua religionis Christianae — capita et fundamenta funt defendenda , contra Athéos , Naturalistas et Deistas , quorum refutandorum nul- la, aut necesfitas$, aut opportunitas erat , tempore fcripti. Catechismi. Denique ei aetate nondum tan- ta haberi. folebat. fermonis ftylique cura ;--quanta hodie- apud Germanos et Delgas: unde: mirum non — est, in libello , qui feculo XVI. Germanice: fcrip- . tus et in fermonem Belgicum converfus est, non- — mulla-occürrere nostras aures -offendentia: : Haec igitur fingula. de aetate Catechismi. Palatini. dicta probe tenenda funt, in: iüdicio -de libello ad “tene poris rationem .et opportunitatem. accommodato. - : weTandem quoque ratio habenda est ufüs fingula- ris, ad quem compofita et invecta fuit Cateche- - fis, 104 COMMENTATIO fis, iubente Friderico III. Ex iis , quae in In- troitu (105) notavimus, iam intelligitur , Electoe rem profpicere voluisfe, non tantum publicis Pro- teftantium conventibus in Palatinatu, fed etiam fcholis.. Nunc infuper animadvertendum est, Prin- cipem pium primam: eamque praecipuam pofuisfe . curam, in emendandá disciplinâ fcholasticá. Quod ut credamus ,. faciunt ea, quae de inftituto fuo ipfe Fridericus profesfus est in Prologo „his verbis: Erf ab idis, qui mos. proximè :antecésfe- runt, — — varia utiliter et piè inflituta funt, ad gloriam Dei illufirandam , et populum in officio retinendum: tamen ut ipfi in principio gubernatio- nis nostrae experti fumus , non ea adhibita est die ligentia in illis exequendis, et ad utilitatem pu- blicam accommodandis , quàm par fuerat in re tan- ta adhiberi. Quocirca minimè mirum est, f di qui fperati erant fructus, percipi non potuerunt. His rebus permoti fumus, ut non folum quae ab ipfis rectè inflituta esfent , revocaremus ac reflitue- ` remus : yerum etiam , ut quae minus firma esfent, fulciremus , quae verò corrupta et depravata esfent , ea emendaremus et corrigeremus. lacebant Scho» dae, tenera iuventus negligebatur, nulla erat in religione Christiana certa ct confentiens inflitutio. Itaque vel malè vel ad nullam: certam normam, fed ad cuiusque. arbitrium iuyentus: erudiebatur vel (105) Vid, füpra. pag. 1,2 . THEOLOOGTGCA/ " 1g vel omninà tion informabatur , fed rudis prorfus et impolita relinquebatur. Ex quo, proh dolor, éèm alia infinita mala extiterunt, tum illud in- primis, ut aut vera religione non infiructi, aut variis erroribus implicati, aut non neces/ariis quae» flionibus onerati, infeliciter cum Jumma infcitia ädolefcerent. . Cùm has tantas calamitates intuere- mur , et id quod res est, cogitaremus , videlicet nec Ecclefiam , nec Rempublicam , atque adeò né fami- lias quidem conflitui , nec ullum honeflati aut disci- plinae inter cives locum esfe posfe nifi rudis ju- ventus à primis annis , una ct confentiente voce ad veram finceramgue religionem infiruerctur, asfidué- que in ea exercitaretur : rei necesfitas fecit, ut huic malo, qua posfemus ratione , quàm celerrimè occurreremus: ne in hac non postrema nostri mu- neris parte, debitum offcium meritó à nobis defide- rari posfit Quapropter Theologis nostris , et qui. bus in nostra ditione praecipua Ecclefiarum cura est commendata , negotium dedimus , ut Catechefin religionis Christianae , ex verbo Dei, Germanice et Latinè confcriberent , quà in posterum non ju- ventuti folüm rectiùs profpiciatur ; fed quò concio- natores étiam et ludi-magistri, certam habeant et definitam formam , ad quam juventutem in templis et Jcholis informent. Quandoquidem igitur Fride- rici Electoris prudentia ante omnia profpicere vo- luit iuventuti fcholasticae, libellus huius ufui de- flinatus concifá brevitate fcribendus fuit, ut faci- lius 106 COMMENTATIO THEOLOGICA. lius memoriae mandari posfet,. anfaque daretur docs. toribus eum dilatandi et explicandi. Quapropter etiam vix meliori formá fcribi potuit , quam eâ, quae Catechismis propria esfe: folet , in quibus magister quaeftiones , refponfiones difcipulus , recitant, Praes terea catechumeni hac ipfå formå iuvari poterant ad edendam fidei profesfionem interrogantibus Ecclefiae antiftitibus. | | Praemisfo hoc triplici. monito ,.. videndum erit, partim, quid in Catechefi Palatinâ univerfe fit lau- dandum , partim „quid opponendum fit vitupera- tioni, quam hic fubire folet libellus. Zud huius Capitis. Sectione priore facere conabor „ oc tentabo posteriore. SECTIO PRIOR, | CATECHESIN. PALATINAM : LAUDANS. | Multa fane in Catechefi Palatinâ erunt laudanda, five argumentum eius fpectes , five formam. De utroque fingulatim dicendum erit: et de argumen- to quidem in Particulà priore, de formé autem in posteriore. | PAR- PRE Ve OO ENTRE En E a. I EMEN Ram nS run T FÉ asa T wi ^ 4 r? PEt tr 1151438 sis uw Ja! { Cere PARTICULA PRIOR, … ii i: mt a [Sint LAUDANS HO j . ARGUMENTUM CATECHISMI . PALATINI. | 1 J si «ee - "- i x ^ À j Í nm * te! f iu 10S: JARU ^ DDGOOT33 JE | cx À " ' ved Samma :docirinae Christianaes : >ò i I n Catechefi religionis... Christianae requiritur fumma eorum, quae primum ipfe Christus docuit, deinde docere fúos iusfit legatos, virique fide. digni tradiderunt, in libellis. et; epistolis, novi- Foederis . codice. comprehenfis,... Conf, -dictas Part. beic. I. S. 1. Hanc. doctrinae. Christianae. fummam investi- . gantibus praelucent „et Christi monita , cum obvia in. oratione. montaná , (Matth. V—V1L ).tum alias edita; (loh. IIl: 315. V: 17—29. VE 35—40. (437759* X: 1—18. 25—50.. XI: .$1—35.. XIV. | caet.) e£ dicta. eius in. precibus, ultimâ vitae. mor- talis vesper fufis ; (Ioh. XVII.) ez mandata y; quae - Dominus, noster fuis dedit Apostolis; der Euan- gelio per univerfum terrarum orbem denunciando, (Matth, XXVIII: 18—20. Marc, XVI: 15, 16. E Luc. 108 COMMENTATIO Luc. XXIV: 46—48. Ioh, XX: 21—23. Act. I: 8.) Porro facem nobis praeferunt Apostoli, hanc tra- dentes fummam , veluti Petrus, (Act. II: 14—40. III: 12—26. IV: 10—12. V: 29—32. X: 34—43.) Iohannes , (Euang. I: 1—18. XX: 31. et in Epis- tolà primá.) lacobus (in Epistolà) et Paullus, tum dicendo, (Act. XIII: .16—41. XIV: 14—17. — XVI: 31, 32. XVII: 22— 31.) tum fcribendo, (maxime in epistolis ad Romanos et Ephefios, quibuscum conferenda funt loca felecta 1 Cor. I: 17—31. Xi: 23—29. XII. XIII. XV. 2 Cor. V: 11—21. Phil. II. 1—16. IV: 4—9. Col. 1: 9—23. Il: 6—17. IE :—IV: 6. i1 Thes(, IV. V.) tum denique aliis normam docendi Euangelii com- mendando. ^ (In epistolis ad Timotheum et Ti- . tum.) Quemadmodum vero Christus et Apostoli hanc doctrinae Christianae fummam , ez ipfi tradiderunt, et alios tradere iusferunt , accommodate ad captum ufumque. eorum, qui tum maxime erant docendi, - ita Catechismi Palatini auctores haec ipfa Euangelii | capita prodiderunt apte ad intelligentiam fructum- | que eorum, quorum in gratiam fuum fcripferunt | libellum, omisfis aliis, quae minoris funt momenti | ad religionem Christianam cognofcendam. í | Quod ne videatur inconfiderate dictum , partes . doctrinae Christianae. lustrabimus praecipuas, THEOLOGIC A. 199 S. 2 De Deo uno, "mundi Procreatore , dinde et Gubernatore. In Theologiä Christian locum tenet principem doctrina de Deo. Prouti vero Christus ludaeos docens, et Apostoli in epistolis ad Christianos datis , ita etiam Catechismi fcriptores, magis fu- munt, quam docent, esfe Deam eumque unicum. (qu. 25. resp. 94. 95. 117.) Hi etiam illorum exemplum fequuntur in eo , quod nullibi , aut phi- lofopham naturae divinae exhibeant. defcriptionem , aut attributa eius ordine quodam dispofita enume- rent, verum. potius, -quacunque opportunitate, celebrent Dei. virtutes , in omnibus eius operibus lucentes, omnipotentiam , fapientiam , bonitatem , iuflitiam , mifericordiam et veritatem. (resp. 192.) Nominatim Deum laudant aeternum, (tr. 24—26.) ubique praefentem y (rs 27. 48.) qui comprehendi nequeat, (r.48.) neque efingi posfit; (r. 97.) porro fcientisfimum , unicum cordium infpectorem ,(r. 102.) omnipotentem , (T. 26. 191. 128.) cuius voluntas fola fit fancta; (r. 124.) veracem (r. 40-) et fidis. fimum ; (r. 28.) unicum fontem , ex quo omnia bona emanant ; (r. 125.) benignum patrem coelestem per Christum, (T. 1. 26. 33. 120.) de cuius coelesti made io €OMMENTATIO maiestate (a) humile quippiam aut terrenum non fit cogitandum ; (T. 121.) qui iustus est , hominum con. tumaciam et defectionem non. impunitam dimit- tens, (Tt. 9—12. 14. 16. 40.) fimul vero miferi- cordid gratiâque uà. miferis fuccurrit et fontibus ignofcit. (r. 11. 21. 56. 60. 66. 86.) Docent porro, Deum coelum et terram, cum omnibus’, quae in iis fihi, ex nihilo creayisse r eademque" aeterno Juo confi (Jio et providentia Jus- tentare ‘ac gubernare. G. 26.) Providentiam autem ita deferibunt ; ut fit omnipotens et (B) ubique: prac- fes Dé Vis , qud coelum ac terram , cum omnibus creaturis tanquam (c) manu füstinet ac gubernat , ; di (d) quae terra nafcantur , pluvia item et fi cci tas , (€) fertilitas et flerilitas „cibus et potus , ‚bona et . adyerfa valetudo , divitiae et paupertas, omnia deni- que, non (f) temere aut fortuito , | Jed (g) paterno eius confilio et voluntate contingant , > (1. 27.) omnes- - (ay Tésp. Tor. Germ, nichts irdiseh gedencken, Belg. niet eerdsch en ghedencken. 1050 -C@) Resp. 27. Germ, gegenwettige, Belg. tit (c) Resp. 27. Germ, mit Seiner hand, Belg. met fyner handt,- . Kd) Resp. 27. Germ. laub. und graft». Belg. loof’ ende gras, NO Resp. 27. Germ. fruchtbare vnd ynfruchthare jar, esfen und trineken. Belg. yruchtbuere inde oren hobart jaeren , fotife ende dranck, (fF) Resp. og. temere aut fortuitos" re ohne gefehr, Belg. ^y gheualle, i Aou | ) Resp. 27. pate, eiut conf. et volunt, Germ, von feiner Wire hand. Belg. van fymer Paderlickem handt. THEOLOGIC A. 1ir que creaturae ita (4) f nt in eius potestate , ut fine eius: arbitrio, non modo nihil agere , fed ne moveri quidem posfint. (r. 28.) “Céteriúm ; ne ex iis, quae in libris facris do- ltr de Déo Patre; de unico Dei Filió et de Spiritù éius Sancto, fincert fide’ venerandis et profitendis ab iis, qui sacro initiatitur ritu, is TÒ tvoya TOU meto, > XX) TOU vid, xal Toù dylou m he igitur ex iis quicquam ducatur po- iytheis 0 fiVens, Catechismi Scriptores hoc reli- gionis ding vorpioy , ità breviter , ufurpa- ts nominibus, in Ecclefià Latinâ per multa fecula adhibitis; proponunt; ut wm tantum dicant es- fentiam L tres ‘vero distinctas perfonas, quae fint anus verus. e aeternus Deus. (r. 25. coll, 35 et 53) Fi i À, 45 nuls «De humano. genere, primum integro, deinde | v depravyato ac mifero. Yo poem Amadeo PR Deum, quis res „omnes, procreavit, sustentat et gubernat, singularem habere :curam, generis. humani, .quod, «out quam- (^) Resp. 28. Germ, is Qiu. hand find, „afs fie fich one feinen willen auch nicht regen oth. bewegèn ‘können. Belg. i fijner "handt fin, dat fe tegen fijnen wille, fick mach roc- ren noch bewegen konnen, 12 COMMENTATIO quamvis initio fuerit integrum , tamen veteratoris mendacio ac fraude circumventum , in errorem , ma- litiam ac miseriam inciderit, nec nisi misericor- dii divinâ emendari et ad sapientiam , sanctitatem felicitatemque. consummatam evehi possit. . Lau- dandi Agitur, sunt. Catechismi Palatini Scriptores, qui gravem hanc doctrinam non neglexerunt, Quae autem . recte de eà tradiderunt , mihi quidem haec videntur. Deus hominem bonum et. ad imaginem sui condidit , hoc est, verá iustitid e fanctitate prat- ditum , ut Deum, Creatorem fuum „rectie cognolceret , ex. animo diligeret , cum eo beatus in aeternum viveret. , idque ad eum laudandum et venerandum. (resp. 6.) Poterat igitur Aomo pracflare , quae Deus. lege Jud flagitabat , (r.9.) iubens eum ama- re Dominum fuum toto corde omnibusque. viribus , proximum vero fuum ficuti fe ipfum. (r. 4.) Ve- rum primi parentes, Adamus et Heva, impulfore diabolo lapfi, fud inobedientid et contumacid , fe et ómhem poiteritatem divinis. illis. donis orbarunt. (r. zet g.) Hinc nattira nostra ita est (i) deprava- ta, ut omnes in peccatis concipiamur et nafcamur , (2:99 naturdque propenfi fimus ad odium Dei et proximi, (i. 51) ut adeo ad bene agendum legétu- o omnem perfecte férvandam Çk) prorfus non fimus ido- Ci) Resp. 7. Germ, vergifftet, Belg. verdoruen. | (o Quaest. 8. wir gantz und gor yntüchtig feind, Belg. ; wy gantfehelick ombequaem fijn. PAT m THEOLOGICA. 11á idonei et ad omne vitium proclives. (r. 5 et 8. coll. 60.) Hane (I) hominis contumaciam et defectios nem Deus non impunitam dimittit ; imo yero (m) hor- rendis modis irafcitur , tum ob innata nobis pecca- ta, tum ob ca (n) quae ipfi committimus ,(o) eaqué iustisfimo iudicio praefentibus et aeternis. fuppliciis punit, (r. 10.) (p) dum in fceleribus perfeveres mus. (re 84.) Iccirco omnes homines in Adamo (q) perierunt , (qu. 20.) rec posfunt, vel ipfi- divinis fefe liberare poenis , debitum fuum in fingulos dies augentes , (r. 12 13.) vel alterius cuiuspiam cred- turae fatisfactione cum Deo reconciliari. (r. 19, 14.) Unica autem falutis fpes repofita est in Dei mife- ricordia, (x. 11.) Domini nostri lefu Christi mes rito (r. 18 et 21.) et Spiritus fancti regeneratios ne. (r. 8.) Qui vero hoc Spiritu funt renovati et ad Deum converfi, in his etiam. fanctisfimi, quamvis ferio fecundum omnia Dei praecepta viveré incipiant, quamdiu tamen in hoc mortali corpore yis (7) Quaest, 10. Abest kominis in Germ, et Relg. (m) Resp. 10. horrendis modis, Germ, fchrecklich. Belg. fehreckelick., Ca) Resp. 10. ea quae ipfi comm. Germ. würckliche. Belg; E 1 wercklicke. (o) Resp. 10. Germ, ynd wil fie aufs gerechtem vrtheil zeitlich ynd ewig firaffen. Belg. ende wil die door een rechts werdich oordeel, tijdelick ende eewichlick flraffen, C?) Resp. 84. fo lang ffe fich nit bekeren. Belg. fe lange elfe fick niet bekeeren. (4) Quaest. 20, find verloren worden, Belg: fijn verdoem? worden. H 154 COMMENTATIO vivunt, tantum exigua. habent. initia | obedientiae Dei praeceptis praestandae, (x. 114. coll. 86.) 'Si- bi:vero relicti adeo. naturd funt debiles et infirmi, ut né momento quidem fubfistere posfint, cum (7) hos- tes eorum énfenfisfimi , Satan, mundus et ipforum caro, eos continenter oppugnent. (re 197.) Per omnem igitur yitam iis cum: pravitate et Satana est pugnandum. (r. 56. coll. 32.) Opera autem eorum , ut fint eriam praeflantisfima, in hac vita funt imperfecta peccatisque inquinata. (r. 62.) Qua- propter haec mon posfunt promereri. mercedem, aut eorum -#uflitia parsve iustitiae esfe coram Deo: oportet enim iustitiam , quae in Dei iudicio confi- flat , esfe abfolutam et omni ex parte legi divinae congruentem, (r.:62.) Itaque: et his ipfis emendatis hominibus nullum est refugium, nisi ad Dei igno- [centis et a malo liberantis gratiam. (ts 196 , 127.) Ceterum de modo, quo. Dei hominumque adver- farius generis nostri parentes. pellexerit, fuae nos potestati fubiecerit, (r. 1. 54.) ipfosque probos Dei cultores impugnet, nihil definiunt Catechismi {crip- tores , interdum diaboli opera dicentes, (r. 112 et 123.) quae nos ipfi committimus , - praeeunte fcilicet et veluti fuadente iubenteque veteratore isto. : Nec quicquam de lapfu eorum coniiciunt Heidel- bergenfes; Sanctos vero angelos laudant, #7 coelo fingulos munus fuum fideliter et alacriter exfequen- tes: (T. 494.) $. 4e (7) Resp. 197. Germ. abgefugte ftind, der Teufel Belg. dootvianden, de Duyuel. a Ne * THEOLOGIC A, 115 Me ^ do De voluntate divină homines beandi , Euangelia patefactd, = Christus ipfe populares fuos docuit, (Marc. Ii 1. I4.) legatosque fuos per universum terrarum . Orbem praedicare iusfit rò edayyêatov, i. e. laetum nuncium. (Marc. XVI: 15.) Huius fummam Paul- las Apostolus indicavit, dicendo rò esdayyértov ToU | mépiroc rod Oso, (Act. XX: 24.) et rò ehayyéruow rs cœwryplas. (Eph. I: 13.) Proinde, in doctrinà - Christiand tradendâ, Catechismi Palatini auctores ; id quoque fedulo egerunt, ut gratiam divinam fa- , laremque laudarent promisfam cunctis huic nuncio - fidem habentibus. - E Quae de voluntate divin homines fervandi ac en fecimus , cognofeimus, ita inquiunt, ex Euangelio . quod Deus primum in paradifo ac deinceps per Patriarchas et Prophetas propagavit , - facrificiis reliquisque cerimoniis legis adumbravit , “ad extremum vero per Filium fuum unigenitum Domper (resp. 19.) Hic enim zobis arcanum 10 Patris confilium omnemque voluntatem. de res “demiione nostri patefecit. (t. 31.) Huius praeftrip- E" . univerfis et fingulis credentibus annunciatur > omnia peccata ipfis divinitus propter Christi meri- T ttim " G) Germ, Gottes, Belg, Gades. 9 | " H a 316 COMMENTA TIO tum condonari, quoties promisfionem Euangelii ye- rd fide amplectuntur , contra yero omnibus infide- libus et hypocritis denunciatur , tantisper ipfis iram Dei et aeternam condemnationem incumbere , dum in fuis fceleribus perfeverant. (r. 84.. coll. 82.) Condonantur autem. omnia, peccata et: pravitas. in- haerens.y (x. 56. 126.) merd Dei mifericordid et gratid , fine ullo hominum merito, (Te 11..21.. 60. quaest, 86.) falvà tamen Dez iustitid , cui plenis- fime fatis.est factum a Christo. (r« 1519.56, 60. 61.) Quicquid. autem ; interveniente hoc., Mediatore , (conf. $. 5.) nobis. contingit , proficifcitur e be- nignà Dei voluntàte, -~ Hic- enim „ zoster Deus et Pater coelestis , (x. 1. 26-33. jc Avonts Don cum Servatorem ordinavit y Jancto unxit Spiritu, nobisque dedit, (r. 31. coll. zo et 18.) : Hic cres. dentibus. donat | Christi: iustitiam et, fanctitatem , (r. 56, 60.) remisfionem peccatorum , (te 91. 66.) gratiam fuam, (1.116.) Spiritum fanctum , (t. 53e 116. 197.) omnia. prospera et. advería ipfis /aluta= ria futura, (re 1. 26.) gratuttam bonorum open zum mercedem , (r«63.) iuflitiam denique. ez vitam. aeternam. (re 21,664) | Haec igitur et ea, quae plura Deus. homini- À bus de confil ilio valuntateque fuâ patefecit (Te 31. recte in Catechefi.Palatinà. dicuntur Euangelium (r..19. 21. 92, 65. 66. 67..83. 84. 103.) uti THE OL OG ITC A: 117 P o 91. 54) aliquando . fimpliciter verbum, (qu. 67.) | AQ $4.5 De defu Christo, unico Dei Filio, homine mi» rifice nato, fanctd eius vitá , morte cruen- tå ,fepulturé , reditu in vitam, afcen- fu in coclum, et imperio coelesti. Primi doctrinae Euangelicae interpretes , a Con- fervatore.nostro misíi, Iudaeos et alienigenas fum- mo docuerunt ftudio , quis. et qualis fit ille, cuius erant legati, Iccirco definite. dicuntur... sduyyeriós- - chars Diddonery » #npvaoew Lefum, (Act. Vlll: 95.). - Christum, (Act. VIIL 5. XVII: 3.) Dei Filium, -. (Act. IX: 20. 2 Cor. I: 19.) cruci fixum , (1 Cor. E 23.) mortuum et fepultum, (a Cor. XV: 3, 4.) e morte in yitam revocatum, (Y Cor. XV: 4» 12.) X Dominum , (2 Cor. IV: 5.) iudicem viventium et i mortuorum. (Act. X: 42.) Laudem igitur merentur Catechismi Palatini Scrip- i tores , qui diligenter, de argumento. gravisfimo, _ quod in huius paragraphi titulo indicavimus , haec - tradiderunt, - mina s te x Patris aeterni ,' unigenitus, (t) naturalis et AA Roi 33. Germ. der ewig "em Son Gottes, Belg. de cewich naturelic Sone Gedts. +18 COMMENT A TIGO et coaeternus Filius, (resp. 33. coll, 19. 26. 40.) omnibus creaturis potentior , ipfeque verus ac aeter nus Deus, (t. 15. 47. coll. 18.) five divina per- fona, (t. 25.) naturam vere humanam ex carne et fanguine virginis Mariac., operatione Spiritus fancti, asfumfit, ut fimul fit verum femen Da- yidis , fratribus fuis per omnia fimilis , excepto pec- cato, (r. 35.) verus homo. (qu. 18, r. 47, 48. coll. 15, 16.) Hic Iefus appellatur , hoc est, Salva- tor, quod (u) nos. /alvat ab omnibus peccatis nostris, nec ulla falus aliunde peti debet, nec alis bi reperiri potest. (r. 29.) Innocens, perfecteque iustus ac fanctus, (x. 36. 60. coll. 15.) Deo obe. dientiam pracflitit , nullum admifit peccatum , nulla ei labes inhaefit. (v. 60.) Appellatus est Chris- tus, hoc est, unctus, quia a Patre ordinatus et Spiritu fancto unctus est, (Te 31.) | Etenim fum- mus est Propheta et Doctor, (v) qui nobis arca- num confilium et omnem voluntatem Patris , de re- demtione nosiri patefecit, (r. 31.) docetque nos le- (u) Resp. 29. Germ. vas felig macht von vnfern fünden, vand dàfs bey keinem andern einige feligkeit zu fuchem noch zu finden ist. Belg. ons falich macct, ende yan onfen fonden verlost. Daer Leneuen , dat by niemant anders eenige fas licheit te foecken of te vinden is. (») Resp. 31. Germ. der vss den heimlichen rhat vnd wil- ` len Gottes yon vafer erlöfung volkomlich offenbaret. Belg. die | ons den verborghenen raet ende wille Godts, van onfer verloss finge volkemelick gheapenbaart heeft, j a RE S AME ^r. Y TEN Ke Ex Cn ttre. bar vr THEOLOGICA. 419 legem Dei Cr. 4.) et precationem ¿ quae Deo pla- cet, (rs 118. coll. 117.) Toto vitae fuae tempore, quo in terris egit, praecipue vero in cius extre- mo, inenarrabiles fustinuit pasfiones corpore et ania mos (r. 37. coll. 44.) Innocens (w) coram iudice politico, Pontio Pilato, damnatus est. (r. 38. coll. 23.) Cruci vero affixus quiddam amplius pasfus est, quam fi alio mortis genere affectus esfet , nam mors crucis a Deo erat maledicta. (qu.et resp. 39.) Intérim (x) in animi angustias, cruciatus et ter- rores inenarrabiles, cum antea, tum maxime in eruce pendens , fuit demerfus. (te 44.) Sic in cruce corpus eius est fractum, et fanguis eius pretiofus est profufus. (r. 75. coll. 1. 69, 70.) Mox fe- pultus est, u£ co testatum faceret , fe vere mortuum eife. (re 41.) Tertio die refurrexit a mortuis, coque. mortem devicit. (r. 45.) Deinceps, dspi- cientibus difcipulis , de terra in coelum fublatus est, atque etiamnum ibidem est, (x. 46.) lTiaque, . quamvis Jæundym fuam divinitatem , maicstatem , LT p pa. À 6) Quaest. 38. Lat. Pilato. Germ. et Belg. Pontio Pilato. . Resp. 38. Germ, vader dem weltlichen Richter, Belg. onder X | den weereltlicken Rechter. - (x) Resp. 44. Germ, vnaufsfprechliche angst, — 3 ynd fchrecken, die er auch an feiner feelen am Creutz und — &uuor erlitten. Belg. vonwtfprekelicke benautheit, fmerten, Lh werfchrikkinghe ende helliféhe quael, in welcken hy im fijn gantsch lijden, maer in fonderheyg aen "s kruys ghefuncken Wase 120 COMM EN TA Rro graiiam et Spiritum , nobiscum est usque ad finem mundi, tamen fecundum naturam humanam, cum gloriofo et (y) facrofancto corpore fuo, iam non est in terra, fed in coelum ascendit. (x. 47. 5o. 57.) 76. 80.) Isto autem pacto duae naturae in Christo minime diyelluntur ; nam, cum divinitas compre- hendi non gueat et omni loco pracfens fit, necesa fario confequitur , esfe eam quidem exira huma- nam maturam, quam asfumfit, fed nihilo minus tamen esfe in eâdem, eique perfonaliter unitam permanere. (qu. et resp. 48.) Ideo vero in coe- lum ascendit Christus, ut fedeat ad dexteram Dei Patris omnipotentis , feque caput (z) fuae Ecele» fiae declaret, per quod Pater omnia gubernat , ibique adoretur. (r. 49, 50. 8o. coll. 93.) Inde venturus est . ut iudicet vivos et mortuos, omnes hostes contumaces in aeternas poenas abiiciat „elec io; vero amicos ad fe (a) in coelestia gaudia et fempiternam gloriam traducat. (r. 46. 52.) Qua- propter merito dicitur Dominus (r. 18. 34.) et Rex omnium creaturarum. aeternus, (v. 32.) qui a fe redemtos /vo verbo et Spiritu gubernat, (b) par- (3) Resp. 76. Germ, gebenedeyten. Belg. heyligen. (2) Resp. 5o. Germ. feiner Christlichen kirchen. Belg. fij- ner Christelijcke Kercke. | (4) Resp. 52. Germ. is die himlifche freud und "RHET: neme, Belg. im die hemelfche blijfchap ende heerlickheyt me- men fal. (^) Resp. gt. Germ, und uns bey der erworbenen ae Sehit- MU E TE IEEE. A - Pr UIN M ct Qt AMET TT e THEOLOOG TCA. ror partamque is | falutem. tuetur aci confervat, (ra 31) | DOT. e PO «1 | Se 6. De falute a Christo-hominibus allaté. Ipfe Christus profesfus est, fe .venisfe et mori- turum esfe, ut hominibus miferis, dummodo ipfi fidem habeant, falutem afferret. (Matth. XVIII: II. XX: 28. loh. VI: 38—40. 51. X: 10, 11, 17. XII: 47.) Id ipfum praedicare iusfit legatos fuos: (Luc. XXIV: 46—48.) qui proinde hanc falutem omnibus audientibus nunciarunt, credentibusque promiferunt. (Act. IV: 12. Vt 31. Xlil: 38, 39. XVI: 30, 31. Romi. X: 9. 1 Thesf. I: 10.71 Tim. k: 15. r Ioh. IV: 14.) Propterea Iefum Christum definite dixerunt 72» cwrijjpa* doctrinam fuam rò eöuyyériov et rèv Adyov To cuwryplas , (Eph. I: 13. À Act. XIII: 26.) ijs xapmoc, (Act. XIV: g)> rije E xaranay%c, (2 Cor. V: 19.) Eijs. (Phil I: 16.) - [taque et in eo laudanda est Catechefis Palatina, quod falutem, a Christo hominibus allatam , laudet, - vimque celebret. faluberrimam ad : Christianos. Te- dundantem , ex iis, quae unicus ille mundi Con- fervator, ef olim egit ac pasfus est, ez in coelum Sya baj: 4 PT à akal. eU EO + (e Fehützee ‘und erhels. Belg. ende ons bi der verwordt we yerlos- finge beféhudt ende behoudt, bod w COMMENTATIO redux perpetuo praestat, et deinceps est procura- turus. Univerfe Christus dicitur Sa/vator, (qu. 29.) Servator noster unicus , isque perfectus (T. 29 , 30.) et (c) fidisfimus: (x. 1.) item Liberator , (qu. 15.) per quem falus redditur , (r. 20.) qui (d) factus est nobis Sapientia a Deo, luflitia, Sanctificatio et -Redemptio. (r. 18. coll. 24.) Denique Media- tor, (qu. 18. resp. 36.) propter quem Deus, Pa- ter elus, est Deus Patérque noster y (r. 96. qu. 86. r. 117. 120.) peccata nobis remittens. (r. 81.) Nominatim Christus liberare nos dicitur, tum infcitià et errore, zum malitiâ et pravitate, zum delictorum poená, zuz denique omni miferiâ, quà vita terrestris premitur. Liberat nos infcitiâ et errore Christus, | utpo- te (€) fummus Propheta ac Doctor. Conf. hac de re memorata, $. 5. e resp. 3, 31 et 118. Liberat nos malitiâ et pravitate. (f) Salvat nos ab omnibus peccatis nostris. (t. 29.) Per Spiritum Janctum, nos renovat. ad fui imaginem, (x. 86. | coll. (c) Resp. 1. Lat. fidisfmus Dominus et Servator. Germ. getrewe Heiland. Belg. getrauwe Salichmaeker, (4) Resp. 18. Germ, der vns zur volkomenen erlöfung vnd gerechtigkeit gefchenckt ist. Belg. die ons tot een volkomen verlosfinge ende gerechticheyt ghefchoncken ise Ce) Resp. 31. Additur in Germ. vaferm, in Belg. onfez. Cf) Resp. 29. Germ. macht yns felig von vnfern sünden, Belg. ons falich maect, ende van onfen fanden verlost. : RE er ee ie Ci a TT a nt en Cun eN rare COR THE © E O G IC'A. 125 coll.^70.) nos (9g) capiat (fi 73.).et (4) fanctifi- cat: (r./70.) lavat nos a fordibus. animae, hoc est, ab omnibus peccatis j^ quo ipfius. fiamus tem- bra. (r. 69,.70. coll. 73.) € Virtute. mortis eius, vetus moster homo una cum co cruci figitur „intere imitur | ac fepelitury ne (4) pravae ^ cupiditates et defideria carnis posthac in nobis regnent, fed nos ipfos (k) ei hostiam | gratitudinis offeramus. (r. 43.) Potentia eius in vitam reverfi y ad noyan excitamur vitam. (T. 45:) Ad dexteram Dei evec- tus in nos coelestia dona effundit. (x. 51.) Nos (I) promtos et paratos reddit, ut ipfi, h. e. ipfius in gratiam , deinceps vivamus , (r. 1.) magis magisque peccatis moriamur , et (m) Jancte dial ei yi- yamus, (t. 70.). Li- . (g) Resp. 73. Lat. expiari, Germ. hinweg genommen wer- den, Belg. weghghenomen werden, | (4) Resp. 70. Lat. ipfo fanctifieante UE d Christ} fieri. Germ, zu einem glied Christi geheiliget fein. Belg. tot lidt- maeten Christi geheyliget sijn. (i) Resp. 43e Germ. die büfem lüste des feifèhes. Belg. die buofe lusten des vleefches, CK) Resp. 43. Germ. jm zur dosekfoghng teen peu, hem tot cene danchaerheit offeren. (4) Resp. 1. Germ. im forthin zu leben von hertzen willig ynd bereid macht, Belg. hem voortaen te leuen van herten willigh ende bereydt maect, part), RAR ` (m) Resp. 70. Germ, in einem Aeris one yafiréflickin le~ ben wandlen, Belg. in con Codfaligh, ME A bd vero wan- delen. 124 COMMENTA TIO Liberat nos Christus poená delictorum -merità , per fanctam fuam vitam vac, mortem , quam pro nobis fubiit, ut nos Deo reconciliaret. Hoc gra- visfimum doctrinae Christianae caput, praeeuntibus Iefu et Apostolis, . Catechismi Palatini fcriptores variis exponunt dictis, cum propriis, tum tropicis. Christus, inquiunt, pro nobis pasfus toto vitae fuae mortalis tempore, praecipue yero in eius extremo, damnatus , cruci affixus et mortuus, iram. Dei ad- verfus peccatum univerfi generis humani corpore et animo fustinuit; (rt. 37—40. coll. 14, 17.) fe pro nobis Dei iudicio flatuit; (v. 52.) maledictionem nobis incumbentem in Ve recepit; (r. 39. 52.) pro peccato nostro dependit : (x. 16. coll. 18.) ut fud pasfione corpus et animam nostram liberaret ab asternd damnatione, (n) angustiis et cruciatibus inferni ; (x. 37. 44.) nos a fevero Dei iudicio , (o) quod omnes manebat, eximeret; (v. 38.) ct nobis gratiam Dei amisfamque iustitiam. et vitam acter- nam. (p) repararet. (r. 37. 45. coll. 17.) Sud ine nocentid , pasfione et morte , peccata nostra tegit, (q) ne in confpectum Dei veniant. (x. 36. coll. 81.) Non (2) Resp. 44. Germ, von der hellifchen angst vnd pein. Belg. yan der hellifche benautheyt ende pijne. : (o) Resp. 38. Germ, das vber yns gehen folte, Belg. dat ouer ons gaen foude. | (2) Resp. 17. Lat. reparare. Germ. erwerben, Belg. ver- weruen, (a) Resp. 36. Haec non adduntur in Germ, aut Belg. THEOLOGIC A. 125 Non auro, nec argento, fed preciofo fuo fanguine , nos (r) a peccatis redemit : (r. 34. coll. 1. 86.) ut adeo Deus omnia peccata nostra, atque ctiam (s) pravitatem , quae in nobis etiamnum haeret ; prop- ter Christi. fanguinem non imputet ,. Jed remittat. (qu. et 1,126.) Christus (7) /ummus est Pontifex , qui nos redemit, unico. fui corporis (u) Jacrificio propitiatorio, (r. Zi. coll 37. qu. 43« 75.) in cruce pro nobis (v) oblato et peracto: (r: 67. coll. | 66. 75.) in quo facrificio pro nobis: profudit. fan- guinem. fuum , Çr. 70. 75.) qui folus (w) expiat, layat purgatque nos a fordibus animae, hoc est, ab omnibus peccatis, (v, 69. 71, 72, 73.) Propter unicum dllud Christi facrificium habemus perfectam remisfionem omnium nostrorum. peccatorum et yitam aetérnams.(r. 80. coll. 66, 76.) Hoc igitur /aeri- ficium. est. unicum nostrae falutis fundamentum ,- omnisque nostra falus im eo est pofita. (qu. et r. 67.) Anima nostra, Christi corpore pro nobis cru- | çi- (r) Resp. 34: Germ, yon der fünden erlüfet hat, Belg. van alle: onfe fonden verlost heeft. C») Resp. 126: Germ. das bife, fo yns noch immerdar an» henget. Belg. die boosheyt die ons altijt uenhanght. CA Resp. 31. Germ. einige hohe Priester, Belg. eemighe heoge Priester. (») Resp. 37. Germ, Sünopffer. Belg. foenoffer. (v) Resp. 67. Germ. gefchehen. Belg. die ghefchiedt is. (w) Resp. 73. Conf, annot. g. pag. 123. 126 COMMENTATIO cifixo et fanguine pro nobis fufo, ad vitam aeter- nam.ab eo (x) palcitur et nutritur. (t. 75 79.) Sic igitur Christus, Mediator roster y (r; 46. coll: qu. 15. 18.) Deo (y) nos reconciliat ,. (qu. 19.) (2) éuflitiae et veritati Dei Yaris pro omnia bus peccatis nostris. (re 40. coll. 1.) Haec per- fecta Christi Jatisfactio, iuflitia et fanctitas eius, fola nostra est iuflitia coram- Deo; (r. 61.) nobis enim dmputatur ac donatur, (a) perinde ac fi ne~ que ullum ipfi peccatum admifisfemus, neque ulla nobis- Jabes inhaereret, imo vero quafi eam obediens tiam , quam pro nobis Christus praestitit, ipfi pera fecte praestitisfemus. (r.60. 79. 115.) Propter hanc fatisfactionem Christi Deus nostrorum peccatorum , ats que illius etiam pravitatis ; cum qud nobis per omnem vitam pugnandum est, (b) memoriam. omnem depo- nit, et nos iuflitid Christi gratis donat, ne unquam | | in Cx) Resp. 75. Lat, pafcere, Germ. /peifem vnd trencken, Belg. fpijzen ende laven. | (y) Quaest. 1o. Lat. Deo reconciliari. Germ. widerumb zu gnodem kommen, Belg, m ederom ter ghenacden kommen. . (z) Resp. 40. von wegen der gerechtigheit vnd warheit Gote tes. Belg. van weghen der geréchticheit ende waerheit Godes. ` (a) Resp. 60. Lat. perinde ac = — inhacrèrets Germ. als kette ich nie. keine fünd begangen noch gehabt. Belg. even als hadde ic noyt fonde ghehadt noch gedaen. ET (5) Resp..56. Lat. memoriam omnem deponit ,- et, Germ, nimmermehr gedencken wil, fonder. Belge némmermeer en wil ghedencken , maer, a" ud 27 X n MP atus dox j EG Las THEOLOGICA,. 127 in iudicium veniamus. (x. 56.) taque, (c) prop- ter ünius Christi meritum, remisfio peccatorum , aeterna. iuflitia et vita, nobis donatur (d) gratis ex Dei mifericordid. (r. 21. coll. 84.) Denique Christus liberat nos omni miferiâ , quâ in hac vita mortali premimur. Scilicet, quamvis , fecundum naturam humanam , in coelo est, ibi ta- men (e) sostrá caufa est; (r. 46, 47.) asfidue enim'pro nobis apud Patrem intercedit , (r. 31.49.) fuumque Spiritum mittit , cuius eficacid, mon ter- rena , fed fuperna quaerimus, (re 49.) et de vita aeterna certi lumus. (te 1.) Secundum divinitatem fuam, maicflatem , gratiam et Spiritum, nobiscum est, usque ad mundi finem; (qu. et r. 47.) ab omni potestate diaboli nos liberat „et (f) fibi. pro- prios vindicat; (t. 1. 34.) Jua potentia nos contra omnes hostes protegit , Ce) defendit , (x. S1.) atque ita confervat, ut fit ne yoluntate Patris coelestis ne pilus quidem de capite posfit cadere , "imo yero ctiam omnia (A) faluti nostrae fervire oportéat. oC (c) Resp. ar. Germ. allein ymb des verdiensts Christi wil- len. Belg. alleen om de verdienst Christi wille, (d) Resp. 21. Germ, von Gott, aufs lauter wen: Belg. … van Godt, wt louter ghenaeden. ea (e) kesp. 46. Germ, ynas zu gut, Belg. ons te — Cf) Resp. 34. Germ. ihm zum cigenthumb erkaufft, Belg. ghekocht , ende alfo hem tot cenen eygendom gemaect. Cg) Resp. sr. Germ, erhelt. Belg. bewaert, ` (h) Resp. 1. Lat. Jalati meae. Germ, zu meiner feligkeis, ^ Belg. tof myner falicheyt. ` 128 COMMENTATIO (r. 14) Quando morimur, Christus. animam: nos- tram (4). postquam. e corpore excesfit ,. e vestigio ad. /z extollit. e£ asfumit : (Y. 49. 57-) carnem Ne- ro, fud potentid excitatam,et rurfus animae uni- tam , (k) gloriofo fuo. corpori conformabit. (x. 57.) Tandem, , rediturus e-coelo ad iudicandum. vivos et mortuos s omnes fuos s0strosque. hostes in aeter- nas (1) (poenas abiiciet , nos yero cum omnibus elec- tis ad Je in, coelestia gaudia ct (m) fempiternam gloriam traducet, (qu. et.T. 52.) S. Ze . De Spiritu fancto. 8 Lavatione facrá, iubente Christo, initiandos eis zò dome coU. dylou myebwuros (n) oportet credere .et profiteri de Spiritu fancto, quae a Doctore illo divino. huiusque. legatis. accepimus. Quocirca et Catechismi Palatini Scriptores haec de Spiritu illo tradiderunt. Spi- C) Resp. 57. Germ. zach diefem leben, Belg. nae. defen , legene. i (k) Resp. 57. Germ. dem heiligen. leib Christi. Belg. den — heyligen lijf Christi. (4) Resp. 52. Germ, verdamnufs werffe. Belg. verdoemenis werpeée (Qn) Resp. $2. Germ. herrligkeit neme, Belg. heerlickheyt BEME (2) Matth, XXVIII: 19. Cat. vesp. zt. hec PIN, ns B cdh EN THEOLOGICA. 129 Spiritus fanctus , idem qui Spiritus (o) Dei (r. 8. 123. 197.) et (p) Christi, (r. 1. 54. 69. qu. 70. 721. 1T. 73.) est (q) verus et coaeternus Deus cum Patre et Filio. (r. 53.) Spiritus fancti operatione Dei Filius humanam naturam asfumfit. (te 35.) Eo unctus est Christus. (t. 31.) Ille in Christo habitat. (r. 76.) Nobis etiam nostrisque liberis pros mittitur. (r. 74.) A Patre coelesti implorandus est. (r. 115. 116.) Datur nobis, (r. 53.) Christo eum de coelo (r) mittente. (r. 49.) Quapropter ea, quae Spiritus agit, promiscue dicuntur a Deo et Christo acta per Spiritum. (r. 53. 73. 197. al.) Hic igitur docet nos, loquens in libris facris, (qu. et r. 73. item (5) r. 78.) Per Euangelium eius- que praedicationem, fidem falutarem efficit et (2) Ale (o) Resp. 8. Lat, Spiritum Sanctum. Germ, den Geist Gota res, Belg. den Gheest Gods, Resp. 127. Lat. Spiritus tui. Germ. … deines heiligen Geistes, Belg. uwes. heylighen Gheestes, - C2) Resp. 1. Lat. fuo Spiritu. Germ. durch feinen heiligen Geist, Belg. door fynen heyligen Gheest, (4) Resp. 53. Germ. gleich ewiger Gott mis dem Vater = ynd dem Son, Belg. °t famen met den Vader ende den Sone, een eewich God. Conf dicta, de Deo Patre, Filio et Spiritu j Sancto, $. 2. pag. rir. ver) Resp. 49. Lat. mittit. Germ. herab fendet. Belg. fendet, — (s) Quae in Lat. habentur resp. 78. et ufitata Spiritui fanc- te de his loquendi forma, non habentur in Germ, aut Belg: - CA Resp. 21. Germ, in mir würcket. Belg. im my werct. Resp. 65. Germ. würckt in vafern herizen, Belg. wercks in oni herte, 130 COMMENT ATIO accendit in cordibus nostris. (r. 91. 65. coll. 54.) Christi et omnium eius beneficiorum nos participes facit , (1r. 53. coll. 51.) os Çu) ei inferit (r. 8o.) et cum co unit. (r, 76.) In nobis habitat (x. 76.) fuumque opus facit. (r. 103.) Nos (v) vivificat, Cr. 76.) regenerat , (x. 8.) renovat. (ww) ad Christi imaginem, (r. 86.) /anctificat, (x. 70.) expiat, Cr. 73. conf. not. g pag. 123.) layat et abluit a fordibus animac , (r. 69. qu. 70. 71. 1. 73.) prom- ptos et paratos reddit, ut Christo vivamus , (te 1.) nec terrestria fed [uperna quaeramus, (t. 49.) nos gubernat, (x. 76.) firmat in fpirituali certa- mine, (r. 127.) confolatur , (1. 53.) de vitd aeter- nâ certos facit (x. 1. coll. 49.) e£ nobiscum in aeternum manet, (Te 53e) $. 8. De fide; converfione, bonis operibus et precibus. Christus et Apostoli liberationem ct falutem, quam Deus per Filium et Spiritum fanctum gra- | tui- ` (u) Resp. 80. inferi Christo. Germ. in tertiâ et fubfecutis editionibus, Christo werden eingelcibt, Belg. Christo werden ingelijft. |. | | i (v) Resp. 56. Lat. vivificemur. Germ. ewig Jeben. Belg. eewighlick leuen, (w) Resp. 86. Lat. ad imaginem fui. Germ. zu feinen eben- bild, Belg. tot fijnen euenbilde. ECL er EME AURI te it ap - Tes THEOLOGICA. 151 tuito donat, promittunt, non omnibus Euangelii nuncium audientibus , fed fidem ei habentibus et "obtemperantibus. Conf. Ioh. IIl: 5. 15, 16. Matth, V: 20. VIE: 21—23. Marc. XVI: 16, Luc. XXIV: 47. Act. II: 38. III: 19. X: 43. XVE 30, 31. Rom, I: 16. I: 13. Gal. V: 19—24. lac. II: 14—26, 1 Ioh. I: 7. V: 1—5. coll, Euang. E: 12, 13. Iccirco Scriptores Catechismi Palatini, in doc- trinâ Christiand tradendá, inprimis quoque docue- Tunt, quae fit fidei et 77; perayolus indoles ,' ne- cesfitas et vis falutaris. j Et de fide quidem Christianus haec profitetur. Per Christum [alus hominibus redditur perditis , non omnibus , verum iis tantum, qui verd fide ipfi (x) inferuntur , eiusque beneficia (y) amplectuntur. (r. 20.) Est autem fides, non tantum Çz) notitia , (a) quá firmiter asfentior omnibus, quae Deus nobis in verbo fuo patefecit, fed etiam (b) certa fiducia, a Spiritu fancto, per Euangelium (c) in corde meo (x) Resp. 20. Germ, eingeleibet. Belg. inghelijfte (y) Resp. 20. Germ. alle — annemen. Belg. alle aén- nemen. | (2) Resp. ar. Germ. éi» gewisfe ne Belg. een Jeker weten oft kennisfe. (a) Resp. 21. Germ. dardurch ich für war halte, Aeg, daer door ic voor waerachtich houde, (5) Resp. 21. Germ. ein hertzliches vertrawen. Belg. een hertelick vertrauwen. n (c) Resp. 21. Lat, a Sp. S. im corde meo accenfa, Germ, la wel- 132 COMMENTATIO meo accenía, quá (d) in Deo acquiefco , certo fa- tuens, non folum aliis, fed mihi quoque remisfio- nem peccatorum, aeternam. iustitiam et (e) vitam -donatam esfe , idque gratis (f) ex Dei mifericor- did , (g) propter unius Christi meritum. (x. 21.) (h) Solá hac- fide iustus Jum coram Deo: (qu. et resp. 60.) non , quod dignitate meae fidei Deo placeam „fed quod fola fatisfactio, iuflitia et fanctitas Christi mea iuflitia fit coram Deo; ego vero eam non alid ratione quam. fide amplecti et mihi Çi) ap- plicare queam. (r. 61. coll. 6o. et qu, 65.) Ex hac verd fide fiunt bona opera. (r. O1.) Fieri enim mon potest, quin , qui per (k) fidem Christo funt (D infiti, fructus (m) ferant | gratitudinis , (r. 64.) ex quibus de fud quisque f certi fimus. (T. 86.) ; Nul- welches der H. G. in mir würcket, Belg, wele de H. G. in my werct. | ; (4) Resp. 21. Verba: quá in Deo acquiefco, certo ffatuens non habent Germ. aut Belg. (e) Resp. 21. Germ, /z/igkeit, Belg. faelicheidt. Cf) Resp. 21. Germ. von Gott, aus lauter gnaden, Belg. yan Godt, wt louter ghenaeden. (g) Conf. not. c pag. 197. Ch) Resp. 6o. Germ. allein durch waren glauben. Belg. als Jeen door een oprecht gelooue, | (4) Resp. 61. Germ. zaeigsen. Belg. toeeygnen. i (£) Resp. 64. Germ. waren glauben, Belg. een vaar annie” gelooue, (7) Resp. 64. Germ. eingepflantzt. Belg. in gheplant, (w) Resp. 64. Germ, bringen. Belg. voorthringhen, AR Be CE en ne (2o w 1. CU HEOLOGUICiUA 133 ANullo igitur modo posfunt fervari, qui (n) ine grati ct in peccatis fecure perfiflentes a fua pra- vitate ad Deum non convertuntur, meque opera bona faciunt. (qu. et r. 86, 87.) Ea (o) conver- Jio hominis ad. Deum conflat (p) mortificatione we- . teris et vivificatione novi hominis. (t. 88. coll. r. 43. 45« 70.) Veterem hominem mortificare est (q) yere et ex animo dolere quod peccatis tuis Deum offenderis, eaque magis ac magis odisfe et fugere. (re 89.) Vivificatio novi hominis est (r) vera lae- titia in Deo per Christum, et ferium ac promp- tum fludium inflituendi vitam ex voluntate. Dei, omniaque bona opera exercendi. (r. 9o. coll. 113, 114.) (») Quaest. 87. Germ. fich yen jrem vndanckbaren ynbufi- fertigen wandel zu Gott nicht bekeren? Belg. in haeren God- loofen, ondanchaeren leuen yoortyaerende , fick tot Godt niet en bekeeren? (o) Quaest. 38. Lat, cony, hom, ad D. Germ. die ninkai Bufs oder bekerung des menfchen? Belg. die waerachtige be- keeringe des menfchen? Co) Resp. 88. Germ, aZfferbung des alten ynd aufferflehung des newen menfihen. Belg. afflervinghe des ouden ende opflan- dinghe des nieuwen menfches. (4) Resp. 89. Germ. im die fünde von hertzen lasfen leidt fein, Belg. eem hertelick leetwefen , dat wy God door onfe fonden vertoorent hebben, (r) Resp. 9o. Germ. Hertzliche freud in Gott, vnd Just wad lieb haben nach den willen Gottes, in allen guten werc- ken zu leben. Belg. Her is een hertelicke yruegd in Godt. door Christum , ende lust endo liefde, nae den wille Gods in allen goeden wercken te lenen, 134 COMMENTA TIO 114.) Opera autem bona tantum ea funt , quae ex verd fide, fecundum legem Dei (SY fiunt , et ^ad: eius folius gloriam referuntur. (r. 91.) Haec. fa- cienda funt, uz eximiis (4) beneficiis per Christum affecti in omni vité nos erga. Deum gratos declares mus, et ipfe per nos celebretur ; ut mos ipfi de fide nostrà certi fimus; et ut (u) vitae nostrae. integritate alios Christo — men (qu. et r. 86.) Itaque oportet nos, unicum ct yerum Deum recte agnofcere , ‘ei foli. fidere, (v) Jummé humie litate et patientid nos eb fubiicere, ab eo folo omnia bona exfpectare, intimo cordis affectu. eum amare, reyereri , venerari, adeo ut omnibus pos dius creaturis (w) renunciemus , quam ut. vel mie nimum contra eius voluntatem | committamus. Cr 94.) Tum nullá alid ratione eum colere, quam quá (5) Resp. gr. Germ. jm zu ehren gefchehen. Belg. hem ter ceren ghefchieden. CA Resp. 86. Lat. tantis beneficiis aficti, Germ. für pas wolthat, Belg. voor fijne weldaeden. Cu) Resp. 86, Germ. mit ynferm Gottfeligen wandel, unfe-- re nechflen auch Christo gewinnen. Belg. door onfen Godtfa- lighen wandel onfe naesten ooc Christo ghewonnen werden, (») Resp. 94. Lat. fummá hum. et pat. me illi fubiiciam. | Germ, i» aller demut ynd gedult von jm allein caet. Belg. in aller ootmoedichheyt ende lijdfaemheit , my hem alleen on- derwerpe. Qv) Resp. 94: Lat. renunciem. Germ. pns Belg. af. gat; ende vaeren lacie, RU lens Pte nd ar ii ed de ue à THEOLOGIC A. 135 quá fe in fuo verbo coli praccepit. (v. 96.) Sa- crofancto Dei nomine non, nifi (x) fummá cum religione et veneratione , uti; (tr. 99.) pio et (y) legitimo iuramento fidem nostram firmare et yeri- tatem flabilire: (r. 101, 102.) ut Deus (2) verd et conflanti confesfione , invocatione , omnibus deni- que verbis et actionibus nostris celebretur. (r. 99.) Porro (a) coetus divinos , cum aliis tum praecipue féstis diebus , fludiofe frequentare | (P) ut verbum Dei diligenter audiamus, (c) Jacramentis uta- mur, (d) precibus publicis nostras quoque preces adiungamus , (e) pro facultatibus aliquid confera» mus in pauperes. (r. 103.) Proinde //udiofe vitare et Cx) Resp. 99. Germ, mit forcht vnd ehrerlietung. Belg. met vrecfe ende eerbiedinghe. (y) Resp. 10e. Germ. ein rechtmesfiger ayd. Belg. eenen rechten eedtfweeren. | Cz) Resp. 99. Germ. von vns recht bekent — werde, Belg. van ons recht bekent — werde. (a) Resp. 103. Germ. dafs ich fonderlich am feiertag zu der gemeine Gottes vleisfig komme. Belg. dat ick in fonderheydt op den Sabbath, dat is op den rustdach, tot der Ghemeynte Gods neerftelick kome, (b) Resp. 103. Germ. das worst Gottes zu lernen. Belg. om Gods Woort te hooren. (c) Resp. 103. Germ. die heiligen Sacrament, Belg. die Sa- cramenten. (d) Resp. 103. Germ, den Herren offentlich anzurufen. Belg. Godt den Heere opentlick aen te roepen, à (e) Resp. 103. Germ. und das Christlich almofs zu geben. Belg. ende den Aermen Christelijcke handtreykinghe te doen. 136 COMMENTATIO et fugere omnem idololatriam , magiam , (f) iti cantatiónem , fuperflitionem, invocationem -creatus rarum ; (T. 94, 95. 102.) imaginum cultum , (i. 96—98.) periurium et temerarium iuramentum. Cr. 99, 100.) | Deinde oportet nos animae nostrae /aluti con- fulere, (r. 94.) nos ipfos non laedere , aut [cientes in aliquod periculum coniicere, (r. 105.) (g) tem peranter , modeste et caste vivere , animum et cora pus pure fancteque. (h) posfidere, ut fint templa Spiritus fancti , (T. 108, 109.) fedulo et fideliter operari, (r. 111.) abflinere a foedis cupiditatibus , avaritid, (i) donorumque divinorum. profujione et abusu, (r. 109 , 110.) | Oportet quoque proximum aeque ac nos ipfos di- ligere, (k) humanitate, (I) lenitate , manfuetudi- ne , patientid et mifericordid , erga eum uti , quod- que ei damno esfe posfit, quantum in nobis est, avertere , (Te 107.) famam eius et exiflimationem , J quan: (f) Resp. 94. Germ. aberglaubifche fegen. Belg. waerfeg- ghinghe. | — Cg) Resp. 108. Germ, keusch ynd züchtig leben. Belg. kuysch ende tuchtelick leuen. | Ch) Resp. 109. Germ. bewaren., Belg. bewaeren. (2) Resp. 110. Germ, vnzütze verschwendung feiner gaben, Belg. misbruyck ende verguistinge fijner gaeuem, (k) Resp. 107. Germ. freundligkeir, elg, alle vrienden lickheir., | | | (D) Resp. 107. Germ. friede, Belg. vrede, Dv ——— EE OT $ | | I À | l THEOLOGIC A. 137 quantum queamus , defendere et augere, in omni- bus negotiis veritatem (m) fectari , et id quod res est libere. ac conflanter profiteri, (v. 112.) (n) eius commoda et utilitates , quantum posfim , adiu- vare et augere, (o) egeflati et calamitati fubyeni- re, univerfe ita cum eo agere , ut nobiscum agi cu- peremus , (T. 111.) (p) ita animo affectos esfe, ut ne inimicis quidem benefacere dubitemus. (v. 107.) Proinde abflinere ab irvidiÂ, odio et vindicté, (re 105, 106.) a furto, (q) malis artibus et aucu- piis, (r: 110.) a calumniis, conviciis , mendaciis et iniquo iudicio, (r. 119.) Nominatim coniuges oportet, én facro coniu- gio adulterium et id genus turpitudines odisfe et deteflari, temperanter casteque vivere. (r. 108, 109.) Liberos, parentibus honorem et fidem prac- flare „ ipforum fidelibus praeceptis et castigationi- C ; bus, (m) Resp. 112 Lat. fectari — — profiteri. Germ, liebe, auffrichtig fage und bekenne., Belg. lief hebbe, oprechtelick Spreke ende bekenne. - j (n) Resp. 111. Lat. commoda =a augere. Germ, nutz, wo ich kan und mag, fürdere. Belg. nur, daer ick kan ende mach, yoordere, Co) Resp. 111. Germ. dem dürftigen in feiner noth helffen. Belg. den nootdruftighen helpen. (P) Resp. 107. Lat. ita — == dubitemus. Germ. auch yn- fern feinden guts thun. Belg. ooc onfe vyanden goet doene (a) Resp. 110. Germ. böfe ffück vnd auschlege, Belg. boofe flucken ende aenflacgen. 138 COMMENTATIO bus , ed qud par est , obedientid fefe fubmittere y(r} vitia corum et sores patientid tolerare. (r« 104.) . Cives , magiffratui , quem Deus gladio. armavit , obe- dire. (Te 101. 105. 110.) Quoscunque. fubditos:, omnibus, qui ipfis pracfutit „ debitum honorem ,. fis: dem et obedientiam | praeflare , illud. femper. cogi- tantes , Deum nos illorum manu velle ducere ac re~ gere, (r. 104.) Coetuum Christianorum focios operam dare, ut miniflerium Euangelii et fcholae conferventur , (r. 103.) et quae acceperunt ; dona in commune commodum et univerforum falutem, prompte et alacriter conferre, (v. 55.). Hanc /egezm , bonorum operum normam , exacte praedicari vult Deus , primum ut magis magisque ag- nofcamus , quanta fit naturae nostrae ad peccandum _propenfio, tantoque avidius remissionem peccatorum. et iuflitiam in Christo expetamus, deinde ut hoc perpetuo agamus, et gratiam Spiritus fancti (s) a > Patre imploremus , quo in dies magis ac magis ad imaginem Dei renovemur , (t) donec aliquando tandem, postquam ex hac vitâ decesferimus , pro- pofitam nobis perfectionem laeti afsequamur. (x. 115.) Ita. (r) Resp. 104. Lat. vitia e. et mores, Germe jren gebrochen, Belg. haere fwackheyt ende ghebreken. (5) Resp. 115. Germ. Gutt bitten, Belg, Godt bidden. Ct) Resp. 1:15, Germ. bifs wir das ziel der volkommenheit nach diefem leben erreichen, Belg. tot dat wy tot defe voor - geflelde volcomenheit nae defen leuen gheraeken, A al Cue pe ie du m En, dos LE RES A > ae Ti © Of DIIGI C A. 139 Itaque Christianis necesfaria est precatio, in qud praecipua pars est gratitudinis, quam Deus a no- bis postulat , fuam gratiam et Spiritum fanctum Cu) illis tantum largiens , qui (y) veris gemitibus con- tinenter haec ab eo petunt, ct pro iis ipfi gratias agünt. (r. 116.) Oportet igitur nos, (w) vero cor- dis affectu , (x) ex intimo nostrae. indigentiae ac miferiae fenfu , promisfis yerbi divini , tanquam (y) firmo fundamento , innitentes „a folo vero Deo, Patre coelesti, precari omnia , animae corporique necesfa«- ria, quae Christus precatione, quam. nos ipfe do- cuit, complexus est. (T. 117—129.) $ 9. De Ecclefiá et disciplind ecclefiasticd., Qui Dei beneficia grato accipiunt animo , Chri- ftumque Dominum profitentur, hi, ipfo auctore, do- (») Resp. 116. Lat, illis tantum, Germ. allen denen, Belg. alleen diene (») Resp. 116. Lat. yeris. Germ. hertalichem. Belg. herte- licken, | ; Qw) Resp. 117. Germ. yon hertzen, Belg. van herten. (x) Resp. 117. Germ, ynfere noht ynd elend recht gründlich erkennen, Belg. onfen noot ende allendicheit recht ende gronde- . He kennen. (5) Resp. 117. Lat, huic firmo fundamento innitamur, Germ, dafs wir diefen festen grund haben, Belg. dat wy defen vasten gront hebben. 140 COMMENTATIO docentibus Apostolis, = cenfendi funt cives regni coelestis , focii ecclefiae divinae, a Deo electi, fancto foedere cum eo vincti, Spiritu fancto , Ve- luti membra capiti , Christo Sospitatori coniuncti. Horum liberi ecclefiae funt alumni. Eaque Socie- tas ad Domini legem a legitimis antistitibus est gu- bernanda, Haec colligimus e dictis Iefu et Apostolo- rum , Matth. XVI: 18, 19. XVIII: 15—18. XXIII: 8..10, Ioh, XVII: 20, or. XX: 21—23. Act. Il: 38—47. IV: 32. XX: 28. 1 Cor. V. VIE 14. XII. XIV: 40, 2 Cor. Il: 5—io. Eph. I: glee 22, 23. IV: 1—16. 1 Tim. II. Tit. I: 5—9. 1 Petr, V: 1—4. et horum fimilibus, Dehoc ar- . gumento , quae tradiderint Catechismi Palatini Scrip- rores , colligere quoque lubet. Sancta et catholica (qu. 54.) (2) Dei (r. 74.) Christique Ecclefia est coetus, ad vitam aeternam electus , quam Dei Filius, ab initio mundi ad fi- nem (z) Lat. Ecclefia, Germ. Kirche, Belg. Kercke. resp. 50. qu. 54e re 85 ter. Christliche Kirche. r.82. Gemein. r. 74. femel. Belg. Kercke. resp. 50. qu. 54. Ghemeynte, resp. 85. bis. fijne CChristi) Ghemeynte. resp. 85. femel, Christelicke Kercke. r. $23. — Lat. Ecclefa Dei. resp.74. femel Germ. Gottes ge- mein. belg. Godts Ghemeynte: femel Germ, der Christliche Kirche, Belg. de Christelicke Kefcke. — Lat. Ecclefia Chris- ti, resp. 5o. qu. 54. Germ, Christi. K. Belg. Christel, Ke — Lat. coetus. resp. 54. 82. Germ. Gemein., Belg. Gemeynte., — Lat. Coetus Ecclefiae, resp. 85. Germ. Christliche Gemein. Belg. Christelicke Ghemeyute, THEOLOGICA. 141 nem usque, fibi ex univerfo genere humano, per Spiritum fuum et verbum, in verd fide confentien- tem , colligit, tuetur ac fervat. (refp. 54. coll. 82. 85.) Christus huius Ecclefiae est caput, (refp. 49, 5o. qu. 51. refp. 57.) per quod Pater omnia gubernat, (r. 5o.) et cuius viva membra Junt et perpetuo manebunt univerfi et finguli cre- dentes: (r. 54, 55. col. 32. 49. 51. 85.) quos ille fud potentid contra omnes hostes protegit ac (a) defendit , et in quos coelestia dona effundit : (rt. 51.) qui adeo funt /ancti (qu. 55.) et electi, (r. 52.) Christi omniumque eius (b) bonorum communionem habent, acceptaque a Christo dona in commune commodum conferre debent. (r. 55. coll. 76. 80.) Hi proinde appellantur Christiani, tanquam par- ticipes unctionis Christi, ut nomen eius confitean- tur , feque fistant ipfi vivam gratitudinis hostiam , et in hac vitd, contra peccatum et Satanam , li- ber& (c) et bond confcientid pugnent, et postea aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas teneant. (r. 32. coll. 49.) Ad hanc Dei ecclefiam et foedus infantes Christianorum aeque | pertinent ac adulti. (r. 74. coll. qu. 68. et r. 82,) Ecclefia, ex (d) praefcripto Christi et Apostolo- rum , (a) Resp. 51. Germ, erhelt, Belg. bewaert. (5) Resp. 55. Germ, fchetzen ynd gaben. Belg. fchatten en- de gauen, | (e) Resp. 32. Lat. ef bond non occurrunt in Germ, aut Belg, (4) Resp. 32. Germ. ordnung. Belg. ordeninghe. | 142 COMMENTATIO rum, (e) utitur (f) clavibus regni coelorum y (x. 82.) hoc est, praedicatione (g) Euangelii et (4) Eeclefiasticd disciplind, quibus (4) coelum creden- tibus aperitur , infidelibus autem clauditur. (t. 83.) Scilicet hoc fieri dicitur | praedicatione Euangelii, cum ex mandato Christi credentibus wniverfis et fingulis (&) publice annunciatur , omnia peccata ip- fis divinitus propter: meritum. Christi (1). condona- fi, quoties promisfionem Euangelii verd. fide. (m) amplectuntur : contra vero omnibus infidelibus et (t) hypocritis (o) denunciatur , tantifper ipfis iram Dei et deternam. condemnationem. incumbere (p) dum in (e) Resp. 82. Lat. utens non habent Germ. aut Belg. Cf) Resp. 82. Germ, das ampt der Schlüsfel. Belg. de Slue- telen des Hemelrijex. (z) Resp. '83. et qu. 84. addunt Germ. heiligen et Belg. heylighes. OA Resp. 83. et qu. 85. Germ. die Christliche Bafizucht Belg. "den Christelicken Ban. (i) Resp. 83. Germ. das Himmelreich, Belg. dat Hemelrijck. Ck) Resp. 84. Germ. verkündigt ynd offentlich bezeuget wird. Belg. verkondighet ende opentlick betuyght werdt. (4) Resp. 84. Germ, warhafftig yergeben find. Belg. waer- achtighlick uergeuen fijn. (m) Resp. 84. Germ. annemen, Belg, aennemene (n) Resp. 84. Lat. hypoeritis, Germ. Aeuchlern, Belg. die hen niet van herten. bekeeren. (0) Resp. 84. Germ, omittit. Belg. verkondight ende be- tuyght werdt. (p) Resp. 84. Germ. f» Jang fie fich nit bekeren, Belg. f? lange alfe fick nier bekeeren, PER DOS Ee eld 0n THEOLOGIC A. 143 in fuis feeleribus perfeverant. Secundum quod Euan- gelii testimonium, Deus , tam in praefenti quam in futurd vitd , Çq) iudicaturus est. (1. 84.) Id ipfum fit per disciplinam Ecclefiasticam , cum, ex man- dato Christi , (r) ii qui nomine quidem funt Chris- tiani, verum doetrind aut vité fe ostendunt. a Christo alienos, postquam aliquoties fraterne ad- moniti ab erroribus (sY aut flagitiis. discedere no- lunt, Ecclefiae indicantur , aut iis qui ab Ecclefid ad eam rem funt. conflituti , ac, fi (t) ne horum qui- dem admonitioni pareant, ab iisdem interdictio- ne (u) facramentorum ex coetu Ecclefiae, et ab ipfo Deo ex regno Christi excluduntur , ac rur- fum, fi non folum nos docet, quemadmodum, panis et vinum fusten- tant fo gewifs — — f».gewifs, Belg. fo fekerlic — — ais. Poste- rius Germ. fo gewifs — — als, Belg. foo fekerlick — — als. u) REsp. 25. Germ, geopffert. Belg. geoffert. Cy) Resp. 75. Lat. corpore — — fusus est. Germ. mit fei- nem gecreutzigten leib. ynd vergosfnen blut, Belg. met fijnen gekruysten Lichaeme , ende wergotenen Bloede. Qv) Resp. 75. Lat. ah ipfo pafei. Germ. erfelbst — fpeife vnd trencke. Belg. hy felue -— fpijst ende laeft, (x) Resp. 75.: Germ. den Kelch des Herren. Belg. den Drincheker des Hecren. 15 (y) Respe. 25. Lat. fymbola. Germ. welche — als gewisfe warzeichen -— gegeben werden. Belg. als fokere waerteeke- nen Cz) Resp. 75. Germ, et Belg. Christi. Ca) Resp. 25. Lat. ore corporis percipio, Germ. leiblich nicsfe, Belg. mondelick ghenicte, THEOLOGLEC A, 149: tant (b) - corporis. vitam, fic etiam crucifixum fuum corpus, (et efufum fuum fanguinem, vere esfe animae- nostrae. cibum ac potum, quo ad vitam | aeternam . nutriatur ; verum. multo | ma- gis, (o hoc vifibili figno ac pignore, nobis certum facit, nos (2) non minus yere (e) corporis et fan-; guinis Jui, per operationem Spiritus fancti, par- ticipes (f£) ese, quam Jacra (g) ista Symbola , in eius memoriam , ore corporis percipimus; tum- et- iam, quod (h) eius pasfio et obedientia tam cer- ` to Çi) nostra fit Ck) quafi ipfimet pro nostris pec- catis poenas dedisfemus et Deo fatisfecisfemus. (qu. et r 78, 79.) Itaque sis (Z) tantum (m) acceden- | | | : dum | Cb) Resp. 79. Germ. das zeitliche leben. Belg. dis tijdelick leuens — Ce) Resp. 79. Germ. durch dif: fichtbare zeichen ind pfand. Belge door defe fichtbaere teekenen ende panden. (4) Resp. 79. Lat. non minus vere mm — quam. Germ. fo warhafftig — — als. Belg. f» waerachtighlic — — als. (e) Resp. 79. Addunt Germ. waren et Belg. waeren, (f) Resp. 79. Germ. et Belg. werden. , (g) Resp. 79. Germ. diefe warzeichen. Belg. defe waertee- kenen, . Ch) Resp. 79. Addunt Germ. et Belg, al}, ` (4) Resp. 79. Germ. vafer eigen fey. Belg. onfe eyghen fy. Ck) Resp. 79. Germ. als hetten wir. felbst in ynfer eigen perfon alles. gelitten- vnd genug. gethan, Belg. als hadden wy felue in enfe eyghene perfonne ailes gheleden , dnde Güde voor onfe fonden ghenoegh ghedaen. CI) Resp. 81. In Germ. et-Belg. non legitur tantum, Cm) Quaest, 91. Lat, Quibus acc, est ad m, Doniini? Germ. Wel- 150 COMMENTATIO dum est ad menfam Domini, qui (à) vere dolent , fe fuis peccatis. Deum ofendisfe, (0) confidunt au- tem, fibi ea, (p) propter Christum y. remisfa esfe, et (q) quas reliquas habent. infirmitates, câs , pas- fione et morte (r) illius ; obtectas esfe, quique de- fiderant magis ac magis (5) in fide^ ét integritate vitae proficere, (t) Hypocritae autem ‘et. qui non vere refipiscunt , damnationem fibi edunt et bibunt. (r. 81.) I/H igitur neguaguam ad hanc coenam funt admittendi, qui confesfione et viré Je infiden les et impios (u) esfe declarant : nam ‘eo pacto foedus | WHO Welche fallen zu dem Tisch des Herren kommen? Belg. Voor wien is dat Auendtmael des Heeren ingheffelt? (») Resp. 81. Germ. Die jnen fellst vmb jrer f üuden wil- len mifsfallen. Belg. die hen feluen van weghen haerer aen mishaegen. (o) Resp. 81.: Germ. yad doch vertrawen, ác vende noche tans verirauwen, (5) Resp. 81. propter Christum abest a Germ. Conf, infra ann, r. (4) Resp. 81. Germ. die vbrige fwacheit. Belg. die ouer- blijuende fwachcijdt. {r) Resp. 81. Germ. Christi. Conf. fupra ann, De Cs) Resp. 81. Germ. jren glauben zu flercken: vnd jr leben zu besfern. Belg. begeeren — haer ghelooue’ te flercken ende haer leuen te beteren, Ce) Resp. 81. Germ. Die wnbufifertigen aber vnd heuchler: Belge Maer die fick niet met wacren herte tot Godt 2n: be- keeren, (s) Quaest. 82. Germ, fch — emerzeigen als. Belg, fick em — egenfl ellen. ais. | PET CH SN SE aen een m RPM ETC IRE TA LA Me QE ege THEOLOGICA.- 151 Dei (9) profanatur „et ira Dei in univerfum coen tüm (w) concitatur. (qu.-et r. 82.) ^ v ne d NT > De felicitate et miferi vitae post mortem mar futurae. LÁ "Quae Christus eiusque legati docuerunt de vit hominum post mortem futurà , de fententià ab. eo in'omnes dicendà , de rÿ Zvaordoer TOV vexpüy , et de forte aeterná, proborum beatá, contumacium mifer, oh. V: 921—259. Luc. XVI: 19—31. Matth. XXV: 46. Act. X: 42. XVII: 31. Rom. Il: 5-16. VI: 23. 1 Cor. XV. aliisque Novi Foe- deris locis, ea in Catechismo Palatino fummatim huhc in: modum traduntur... Cunctis quidem homi- nibüs , ‘communi’ vitio" depravatis , moriendum est ; (qu. 42. coll. r. 6et 10.) fed mors nostra „ti quidem defu Christi proprii fimus, non est pro peccatis nostris (x) satisfactio, (ed. (y) peccati. abolitio , et in yitam aeternam (z) transitus, (rJ 42. coll; i. 1.) Christus enim, qui caput’ nostrum est, rios be d D 4 (y) Resp. 837, Germ, gefehmecht, Belg, ontheylighet. "(w) Resp. 82. Germ. gereitzer, Belg. verwects "(x) Resp. 42. Germ. bezalung. Belg. betaélinghe. (5) Resp. 42. Germ, nur ein abflerbuug der fünden, Belg: maer álleen een affleruinge der fonden. (z) Resp, 42. Germ, cingang. Belg, eenen inganck. 152 COMMENTATIO fua membra., hoc est animam nostram, (a) post- quam e corpore excesferit , e vestigio ad fe (b) ex- tollet , (c) asfumet , (T. 49. 57.) et, cum omnibus . electis , (d) in coelestia gaudia et fempiternam glo- riam traducet. (r. 52.) lta (e) tandem propofitam nobis fanctitatis perfectionem laeti asfequemur. (r. 115.) Tum (f) aeternum cum Christo regnum in omnes creaturas tenebimus : (r. 32.) et (g) plend perfectáque beatitudine potiemur , (h) in quá Deum in aeternum celebremus: quam quidem | beatitudi- nem nec oculus vidit, nec auris audivit , (i) nec ullus (a) Resp. 57. Germ. sach diefem leben. Belg. nae defen kenen. (5) Resp. 49. Germ. werde hinauf nemen. Belg. fal nemen. (e) Resp. 57. Lat. asfumetur. Germ. genommen wird. Belg. fal opgenomen werden, (4) Resp. 52. Germ, ín die himlifche freud vnd herrligkeit seme, Belg. is die hemelfche blijfchap ende heerlickheyt ne- men fal. (e) Resp. 175. Lar. donec aliquando tandem — prop. n.perf. laeti asfequamur. Germ. bifs wir das ziel der velkommen- heit — erreichen, Belg. tot dat wy tot defe voorgeflelde volco- menheit — gheraeken. (f) Resp. 32. Lat. aeternum c. C. r. in o. c. teneam, Germ, in ewigkeit mit jm über alle Creaturen herfche, Belg. in eewicheydt met hem ouer alle Creaturen regiere. Cg) Resp. 58. Lat. plené p. b. potiar, Germ. volkommene feligkeit befitzen werde, Belg. volcomene falighheit befftten fal. Ck) Resp. 59. Lat. i» qué D. in aet. celebrem. Haec reliquis. fubiiciunt Germ. et Belg. CE) Resp. 58.,Germ. vad in keines menfthen herz nie komen i:t. Belg. noch im gheens menfchen herte gekomen is. THE OLOGI C A. 155 2 ullus homo cogitatione comprehendit, (x. 58.) Hac vero | beatitudine non tantum animâ fruemur, 'ye- rum haec quoque caro nostra y potentid Christi exe citata, rurfus animae unietur , et (k) gloriofo cor- pori Christi conformabitur. (resp. 57. Coll, 45.) Huius (I) gloriofae resurrectionis nostrae pignus est Christi refurrectio. (re 45.) Christus nos quoque Spiritu fuo certos facit devil& aeternd , (v. x.) cu- jus initia in cordibus nostris perfentiscimus. (t. 58.) Iccirco etiam , in omnibus miferiis et perfecutionibus , erecto capite, Christum iudicem yiyorum ct mor- tuorum exfpectamus. (qu. et refp. 52.). $ 12° Delectus rerum — habitus. Ex iis, quae $$. 2—11. lustravimus , perfpi- cuum. est, Catechismi Palatini auctores praecipuas doctrinae Christianae partes tradidisie. In quibus cum aliae fint theoreticae, aliae practicae, neutrae funt praetermisfae : : utraeque indisfolubili vinculo iunctae, | i Saepe in alterutram partem peccatum est ab iis, qui doctrinae Christianae elementa. traderent, Alii enim fatis a di expofuerunt credenda , neglec- a | . tis (k) Resp. 57. Germ. heiligen. Belg. heyligen. U) Resp. 45. Germ. feligen, Belg. faligen. ~ 154 COMMENTATIO tis fere officiis praeftandis. Alii, in-morum doé- trii tradendâ potisfimum occupati, parum fedu- lo, quid fciendum credendumque fit, tractarunt. Utrumque vitium devitarunt Catechismi . Heidel- bergenfis fcriptores, ^ Quapropter etiam laudantur; non tantum ab iis, qui multa honorifice de hoc libello praedicant, (m) fed etiam ab aliis, qui-non pauca in eo vituperant. (7) ‘Praes Cm) Doct. (W. Broes) Scriptor Commentationis, oyer de bijwoning van het Katechismus-prediken in de Nederlandfche Hervormde Kerk, quam exhibet liber menftruus, Christelijk Maandfchrift voor den befchaafden fland , uitgegeven door de Ringsvergadering te Amfferdam, Vol. V. pag. 290. Cl. Hee ringa, in libello laud. Berigs, pag. 117, 118. CL Bouman, ibid. pag. 124. (u) Ven. Je van der Linden V, S. Proeve ener vrije behandeling van den Heidelb. | Catech. Part, I. pag. 22. hac fcribit: de firekking van het geloof tot godsyrucht en zede- lijkheid komt hier zoo fchoon uit, dat meermalen bij mij geheel onwillekeurig de wensch ontffond: ,, o! mogten -de » teeraars van het Evangelie zich, in ieder tijdperk, even » zoo ruiterlijk, onbewimpeld en regt op “den man aan; s over het punt van deugd en goede zeden verklaard hebben, » als de Heidelb. Catech. in de gefte afdeeling doet.” Part. IV. pag. 1, 2. haec effatur: de feller van dit leerboek, diep doordrongen van het aanbelang: des onderwerps, ruimt daar- voor (voor de goddelijke: wet) eene zeer aanzienlijke plaats in. bij het volksonderwijs, — Dank hebbe hij voor die oplet- tendheid en zorg! zij feckt kennelijk af bij die van latere tijden, waarin het zedekundig onderwijs zoo jammerlijk yer- waarloosd en de reine goest der-hervorming ónder beuzelachti- ge kerkgefchillen begraven werd. H. W. Hoving, JCtus, in libro. MEEO MOIGTIC AN 455 "Praétéréa in eo laudandi funt Heidelbeïgenfes ; quód non tantum utrique parti doctrinae Christia- nae, hoe est, theorericae et practicae, proprium dederint locum, fed et alteram cum alter arctis* fimis copulaverint vinculis. Hoc univerfe ab iis factum est, docendo , obedientiae: Deo praeftandae fontem esfe in animo, fidenter: grareque Christum elusque' beneficia accipienté, quaeft, et resp. +, 64, 86, 91, 116. Verum aliquando etiam fimi- hist eura adhibita est, in fingulis officiis - laudandis. Sic ;‘ut hoc utar exemplo, in officiis erga Deum : fervandis ; loco" proprio resp. 94. cenfentur fiducia et/pes in co ponendae, atque animi fummisfio et bédientia ei praeftandae. (o) Alibi vero harum mentio virtutum coniungitur cum aliis doctrinae Christianae partibus, cum theoreticis, tum prac- ticis. Etenim, in fide ad falutem necesfarià, resp. 91 et 26, laudatur fiducia, ded in Deo acquiefei- mis: libro fupra (pag. 29.) memorato , pag. 202, 203. Wij hebben het aan den Heidelbergfchen Catechismus nog dank te weten, dat de zedekundige voorffellen niet te cenenmale buiten onze kerken zijn uitgefloten geworden, vermits de wet der tien ge- boden daarin is ingelascht. In latere jaren is ook deze uit de leerboeken verbannen, on. het denkbeeld van volflagene on- magt en zedelijke verdorvenheid heeft zoodanig de overhand verkregen, dat men alle zedekundige vertoogen voor overtol- ig yen zelfs wel op den duur als voor din Godsdienst fcha- delijk hield. bo (e) Conf, laudata e resp. 94. p. 134. et annot, y. | 156 COMMENTATIO muse (p) Fructus, e cognitione Dei omnia pro- creantis , fuftentantis et gubernantis, percipien- dus „resp. 28. laudatur hic, uż in adverfis patien- tes, in fecundis grati fimus, in futurum vero opti- mam in Deo fidisfimo Patre [pem repofitam habea- mus , certo fcientes , nihil esfe, quod nos ab eius amore abfirahat. In hominis converfione ad Deum, resp. 9o. postulatur Jaetitia in Deo et ferium ac promptum | fludium inflituendi vitam ad Dci volun- tatem. (q) In precibus Deo placentibus , resp, 117. coll. 120, 121. requiritur, ut promisía bona b eo petamus et intimo nostrae indigentiae ac miferiae fenfu nos in confpectu divinae Majeflatis fupplices abiiciamus, non dubitantes, quin Pater coelestis nos, quamquam indignos, propter. Christum fit exauditurus. In pane nostro quotidiano expetendo , resp. 125. id maxime fpectare iubemur, wt fidu- ciam nostram, ab omnibus creaturis. averfam , col- locemus in Deo, unico fonte, ex quo omnia bona emanant. Precibus nostris addentes voculam amen / dicimur , resp. 199. profiteri, precationem nostram certisfime a Deo esfe exauditam. | Huic laudi vicina est, quae Catechismo Palati- no tribuitur propterea, quod, in fingulis doctri- nae capitibus, imprimis vim demonftrat falutarem ad (p) Conf. laudata e resp. 21. pag. 331: 132. unà cum annos tationibus fubiectis. (7) Conf. pag. 133. not. re THEOLOGIC A. 157 ‘ad emendandos confolandosque credentium animos, Hanc enim laudem a Viris doctis non immerito ei attribui, (7) docet univerfus libelli habitus, Exor- dium Cr) Scriptor libri (F. Liefstink) qui exhibet Gedachten over het predikampt , fupra pag. 29. laud. haec fatetur: er worde telkens (in den Catechismus) niet alleen een leerftuk opgegeeven, maar vooral ook het vermogen, het welk daar in is, om den Christen te vertroosten en tot Godzaligheid en deugd optewekken, Doct. Gerardus Benthem Reddin- gius, over den Heidelb, Catech, Part. III. pag. 38—42. in den Heidelbergfchen Catechismus, inquit, wordt de Christe- lijke Godsdienst overal befchouwd van den kant der ver- troosting of der bemoediging tegen alle gevaaren, onhei- len en de dood, die hij aanbiedt, — — Alles, wat ons in het Euangelie geopenbaard is, werdt in denzelven yoorgefleld , — als gewigtig voor ons hart en beflisfend voor onzen wandel. Doct. Broes, loco, modo not, » laudato, pag. 292. fcribit: wij moeten niet vergeten aan te merken, dat de geloofsleer hier doorgaans van den praktikalen kant voorgedragen wordt, zoo als dezelve , en tot verbetering en tot vertroosting ffrekt. Triumviri in Synodo Hagana, a. 1851. quorum iudicium, de orationibus facris fuper: Catechismo Palatino non abrogandis, exftat in Æeris illius Synodi, pag. 157. confentiunt dicenti- bus, dat de Heidelbergfche catechismus == — zich voor het godidienflig onderwijs in de christelijke geloofs- en zedeleer, vooral door deszelís praktifchen geest, als hierin nog nimmer overtroffen, aanbeveelt, Clar. Heringa, libello faepius laud, pe 118. Het (leerboekje) inquit, behandelt al de hoofdflukken der leer , wiet flechts als waarheden, die voorwerpen van on- ze kennis zijn en zekerheid hebben; maar ook als waarheden, voor een icder van groot gewigt, en die de voorwerpen van hartelijke belangftelling en dadelijke beoefening behooren te zijn, tot bevordering van troost en zaligheid. Similiter Clar, Lous 158 | COMMEN TA TO _ dium venim: capitur a quaeftione „de unic hominis. Christiani: con/olatione in vitd et morte, ..Quáà fume matim monítratà, resp. 1. mox, quaest. et resp. 2. indicantur zria fcitu nobis meces/aria , ut istd confolatione ruentes beate vivamus et moriamur : quorum primum est peccati ef miferiae nostrae magnitudo , fecundum Jiberatio nostra ab omni pec- cato--et „miferid, tertium. gratitudo pro ed libera- tione: Deo debita. Singulorum ^ deinde expofitione totus abfolvitur libellus, Hinc ortae funt multae disquifitiones ex hoc genere: Quid. nobis prodest cognitio. Creationts ez. Providentiae divinae? quaest. 28. Quid refurrectio: Christi? 45: Quid gloria eius? 51. Quem fructum percipis ex fanctd ‘con- ceptione et. nativitate Christi ? 36. Quem fructum nobis; adfert ascenfio ‘Christi? 49. .. Quid. capimus commodi. ex facrificio et morte Christi? 43. Quam confolazionem capis ex articulo de” vitd aeternd ? 58.. Quid te confolatur reditus Christ ad iudi- candum, vivos ct, mortuos ?. 52... Quid. refurrectio carnis? 57. Quid utilitatis ex horum omnium ‘fide ad te redit? 59. Hinc capita fidei Christianae , quaest. et resp. 29—24. ita in tres partes distri- buun- Boumans, p.:103, 124 laudat. Catechismum, die de Christe- lijke leere , bij voorkeur als eene leer der, vertroosting en der heiliging beféhouwt en leert befchouwens em welke het naauwe en onaffcheideli;ke verband tus[chen de Christelijke geloofs- ea zedeleer, op eene duidelijke en treffende wijzes ons voor wogen ficlt. THEOLOGICA. 459 buuntur y (5) ut prima fit de aeterno Patre et nostri creatione, altera de Filio et nostri redemptione., ter- “ia de Spiritu fancto e£ nostri fanctificatione, Hinc fummorum beneficiorum a Deo Christoque accepto- rum" uti et officiorum debitorum coniuncta fit men- tio in iis; quae dicuntur. de wmic{ con/olatione, resp. Te: de. appellatione: Christianorum, 32. -de Christo Domino: nostro , qu. et resp..34. de commu- nione fanctorum , resp. 55. de iis, quibus acceden- dum est. ad menfam Domini, 81, 82. de clavibus regni coelestis , 84, 85 de egis- divinae praedica Hone, 115. et de precibus, 116, 117, 120—122. Hinc quaecunque nobis Zege divind funt. impofita ita proponuntur ut praeftanda dicantur grariani- mi: testificandi cauf pro beneficiis a Deo acceptis , qu. et resp. 2. 86. 116. Hinc -negatur , quaest, et resp. 64. doctrinam, de falute nobis absque mes ` (5) Quaest. et resp. 24. Germ. Diefe Artickel werden aba getheilt in drey theïl. Der erst ist von Gott dem Vater , ynd ynfer erfehüpffung. Der ander von Gott dem Son, vnd ynfer erlöfung. Der dritt von Gott dem heiligen Geist, vnd ynfer Heiligung. Belg. Defe Artijckelen werden ghedeelt in drie deelen. Dat eerffe is van Godt den Vader, ende onfe fchep- pinghe. Dat ander van Godt den Sone en onfe verlosfinghe, Dat derde yan Godt den heylighen Gheest, ende onfe falich- maekinghe. Sed, loco postremi fulichmaekinghe postea edi- tum est heylichmakinge, quomodo legitur in Catechismo , adiecto Ill. Marnixii P/almis, Antv. 1580 editis, vel heye lighinghe, quod iam habet Cathechismus , Embdae v Guil, Gailliartum editus a. 1566. 460 COMMENTATIO „merito. nostro concesfd, reddere. (t) homines fecu- -ros ac profanos, cum jüeri. non posfit , quin di, qui Christo per fidem infiti funt, fructus |. proferant gratitudinis. Hinc denique, in doctriná de facris baptismi et coenae ritibus , imprimis fpectatur decla- ratio. ez vobfignatio promisfionum -divinarum Euan- gelio nobis datarum , resp; :66—70. 74—76. Haec, quae in laudem Catechismi diximus , de coniunctis doctrinae partibus theoreticis et practicis , uti et de fingularum vi ad emendandum et confolan- dum , quanti fint facienda , vidit et profesfa est Syn- odus Hagana, anno. 1817. libellos commendando - catécheticos nón. nifi eos, qui hactenus Catechis- mum Heidelbergenfem fequuntur. (u) $. 13. Ce) Quaest... 64. Germ. forglofz, vnd verruchse leut, Belg. Jorgheloofe ende godloofe menfchen. ju (u) Decreti fumma huius est argumenti: Het Algemeen Christelijk Synode der Hervormde Kerk in het Koningrijk der. Nederlanden , gelet hebbende op de menigte en verfchei- . denheid der Leerboeken in de Nederlandfche Hervormde Gee meenten in gebruik, heeft noodig geacht, als gefchikte cate- chifeerhoeken over de Christelijke leer, eeniglijk de zoe danige aan te prijzen, welke in navolging van on- zen Heidelberg fchon Catechismus, niet alleen de Geloofsleer , maar ook de zedenleer van het Evangelie opzettelijk behandelen, en de waarheden van de Ge- Joofileer meest van derzelver vertronstende en hei- digende zijde voordragen, Caetera leguntur in laudato Handboek, edito a Ven. G. van der Tuuk, Vol, f. p. 329. Valde quoque ea funt lectu digna, quae. Viri. fumme. veneran- di, ' THEOLOGIC A. 161 $. 1$. Religionis myfleria parce tractata. In doctrinae Christianae partibus gravioribus non- nullae funt reconditae et abftrufae, five, ut cum Paullo Apostolo loquamur, pusrhpiæ rc eûce- Belas , quemadmodum in iis, quae ratione magiftrá Philofophi recte credunt ac docent, cum religione coniuncta, plurima funt, quae nondum ingenio humano perfpici posfint. (v). In utroque genere pervestigando , Theologi, cum antiquiores, maxime Scholastici, tum qui post repurgata facra florues runt, faepenumero modum excesferunt. Quorum quidem fedulitas, fi in disputationibus hominum doctorum et philofophorum ferenda, aliquando etiam propter contradicentium ftudia laudabilis fit, certe in vulgari hominum indoctorum et catechu- menorum inftitutione est vituperanda. Tccirco lau- | dem di.J. Clarisfe, H. H. Donker Curtius et J. A. Stré- f O, decreti illius fuafores , ad Synodum retulerunt, narrata in Actis Synodi , Hagae Com. 1822. editis, pag. 44—50. coll, 124 (y) Conf, Dan. Gerdes Oratio de vía, quam mysteria ra- tionis parant ad recipiendum mysteria revelationis , adiecta Compendio Theologiae dogmaticae, Duisb. 1744 Ger. 10. Nahuys, Disf. de mysteriorum religionis àBtomaries ex naturae mysteriis adüructd. Trai, ad Rhen. 1762. lac. Engelsma Mebius, in Commentatione de mysteriis, ed. in. Opp. Societ. Hag. pro vindicandé religione Christiana edits, a. 1737. pag. 336—342. 13 L i: COMMENTATIO dem meriti funt Catechismi Palatini auctores eo, quod, in libello populari feribendo , non quidem haec mysteria disfimularént, fed parce ea tracta- rent, feque abftinerent ab argutiis nimidque dili- gentiâ, in defcribendo, mene iii jk ac defendendo. | m -Cernitur haec prudentia in iis, quae Catéchismi fcriptores docent , de. Deo acterhio, YeSp. o4—o6. et ubique praefente, 97. de áéterno Dei confilio , 26. de mundi procreatione e nihilo, ibid. de pro- widentid divind res omnes fustinente et gubernante , 26. de Dei Filio unigenito, 33. de naturd huma- nd db eo asfumtd ; 35. de Christi refurrectione , 45. afcenfione in coelum y 49. et reditu ad ill idis 5o. de Spiritu fancio, 53. ^de. naturae humanae pravitate e lapfu primorum parentum orid , 7. de regeneratione, 8. 7o. de refurrectiorie carnis 57. et vitd acternd, 58, In fingulis enim locis cum inveniant Theologi , de quibus dubitare non liceat, quorum vero rationem modumque haud perfpiciant ,: ortae funt in' fcholis quaestiones et disputationes non paucae, parum vero fructüo- fie, ne quid acerbius dicam , in inftitutione popu- lari. Quibus cum Heidelbergenfium - circumfpectio impedire noluerit difcentium fidem, merito eorum prudentia laudatur ab aequis harum rerum aestima- canibus, (w) S. 140 Gr) Doct. Reddingius, iib. 1. pag. 45-48. inter alia huc THEOLOGIC'A. 163 $. 14 Controverfiae varie tractatae. Qui veram tradunt Euangelii doctrinam , a dis- fentientibus negatam et oppugnatam, hos oportet | | | eam huc fpectantia, fcribit haec. Zn den Heidelbergfchen Catechis- mus worden die leerflukken, die men verborgen hedet noemt, witmuntend voorgedragen, en met voorzichtigheid be> handeld, — De leer der eeuwige Godheid yan Vader, Zoon en Geest komt in denzelven eenvouwig woor, met yermij- ding van alle die verwarrende omfchrijvingen en bepaalingen, die men daarvan in de Geloofsbelijdenisfen van het Concilie van Niceën, en van Athanafius aantreft: zelfs de voor eenvouwige menfchen onverflaanbare of gevaarlijke theológi- Tche termen van generatie en uitgang worden vermeden, De Teire van de werking van den H. Geest vis in den Catechis- mus allerfchoonst en-inneemendst voorgefteld, == — De leere der volftrekte Voorverordineering, die door Calvijn op eene wijze woorgefteld was, welke veele menfchen van dien | zijd ergerde, wordt naauwlijks bijgebragt. Confentit Ven, Broes, lib. le pag. 290, 291. haec fcribens: va de verbor- genheden des geloofs wordt er te zijner plaats, maar door- gaans met groote omzigtigheid gefproken. Gefehil]ukken yan louter befpiegelenden aard moge men elders onder het yolk bren- gen, dit gefchiedt hier niet, Even min vindt men hier on- derwerpen, die "s menfchem kortzigtig begrip te hoven gaan, wisgeplozem. Addit in nota: Schroeckh rekent het tot lof van den katechismus, dat de leer van Kalvijn nopens de Praedestinatie , gelyk hij het uitdrukt, er volffreks niet in yeorkomt, Christl, Kirchengefch. feit der Reformation, V. The S. 196. P L 2 dés COMMENTATO eam argumentis confirmare, et fententias ei con- trarias refellere, ut difcentibus de veritate doctri- nae probatae fit perfuafisfimum. Laudandi prop- terea funt Catechismi Palatini fcriptores , qui hoe quoque docentium officio funt functi: in eoque magis laudandi, quod controverfiarum delectum habuerint, ad temporum fuorum necesfitatem cau- sarumque controverfarum gravitatem accommoda- tum” ac proinde coetibus Christianis et alum- nis disciplinae Christianae ct cum dem profutu- rum. à : Ac primum — quidem ipti enin Christianis , emendata sacra profitentibus, erant controversiae cüm "Ecclefiae Romanae sociis: aliae maioris ‘ad fidei et pietatis integritatem momenti, aliae mino- ris; aliae quoque in eruditorum umbraculis agi- tatae,’ aliae e suggestis facris declamatae, - aliae - vu!pi sermionibus tritae. Quapropter etiam Cate- chismi fcriptores alias tractarunt de industrië, aperte, copiofe , graviter, feveres alias veluti transeundo et data occafione, breviter , tecte, obli- - Que. | À E priori genere font haec, Unicus verusque Deus est adorandus, ipfi foli est fidendum. Fu- gienda est omnis (x) fuperflitio , invocatio fancto- rum aut caeterarum creaturarum , et omnis idolo- latria, quá , praeter unum illum et verum Deum, . aliud | (x) intei dapes e resp. 94,-95»« pag. 135, 136. THEOLOGICA. 165 aliud quippiam fingas aut habeas , in quo fpem: reponas. resp. 94595117. Deus nullá imagine aut figuré efingi debet potestve; creaturas autem | etfi exprimere licet , vetat tamen Deus carum imagines: fingi, aut haberi, quo vel ipfas. vel. Deum- per. ipfas. colamus aut honoremus: itaque in templis», tolerari, non posfunt imagines ; (y) quae pro. libris fint ámperitae multitudinis 96—98. Non licet iu- rare per fanctos aut alias creaturas; nam. legiti- mum iuramentum est inyocatio Dei, qud petitur , ut ids, tanquam. unicus cordium | in[pector , testi- monium det veritati (z) et iurantem puniat, fi [ciens fallat: porro hic honos nulli creaturae con» yenit. 102. Jefus Christus unicus | est. Mediator ,. Liberator , Salvator, fummus Pontifex , qui nos unico Jacrificio Jui corporis redemit, ac asfidue - pro nobis apud Patrem intercedit , falvans nos ab omnibus peccatis; ut adeo, qui a fanctis aut fe aut aliunde felicitatem quaerunt, (a) etfi. verbo quidem lefu Servatore gloriantur, reipfa tamen. ab- (y) Quaest, 98, Germ, als der Leyen bücher. Belg. als boc- ken der leeken. | (z) Resp. 102. Germ. ynd mich (will) flraffen, fo ich falsch fchwere, welche ehre denn keiner creaturen gebüret. Belg, ende my ffraffe, indien ick valfchelick fweere, welcke eere gheene Creature toebehoort. (a) Resp. 30. Germ. ob ffe fich fein gleich rhümen. Belg. affe hen fchoon fijns met den mondt roemen, Haec maxime in lefuitas dicta videntur. 166: - € OMMENTATEIO abnegent unicum (b). Servatorem. (cy Necesfe est enim, ant lesum non esfe perfectum Seryatorem, aut qui eum Servatorem verd fide (d) ampleciun- tur, eos omnia in ipfo (e) posfidere, (f) quae ad falutem requiruntur. 13—198. 29, 30. coll. 1. 37. 49. 56. Coram Deo iusti fumus fold fide in lefum Christum, fine ullo nostro merito, ex mer& Dei mifericordiä : nec Deo placemus fidei nostrae digni- tate, fed fola fatisfactio, iustitia. et fanctitas Christi nostra est iustitia coram Deo, nos yero eam non alid ratione quam fide (g) posfumus ame. plecti aut nobis applicare. 59—61. Bona opera nos- tra non posfunt esfe iustitia vel pars aliqua ius- titiae coram Deo, propterea quod oporteat eam iustitiam , quae in. iudicio Dei confistat , (h) per- fecte. abfolutam esfe, et omni ex parte divinae legi (2) Resp. 3o. Germ. Saligmacher vad Heiland Jefum. Belg Heylandt ende Salichmaker Fe[um. (c) Resp. 3o. Germ. Deun entweder Sefus nicht ein yol- kommener Heiland fein mufs, oder exc. Belg, Want van tween een, ofte efus en moet geen volkomen Salichmacker fins efte etc. (4) Resp. 3o. Germ. annemen, Belg. aennemen, (e) Resp. 3o. Germ. haben. Belg. hebben. (f) Resp. 3o. Germ, dafs zu jrer Seligkeit yonnéten ist. Belg. dat tot haere falicheit vam nooden is. (g) Resp. 61. Germ. annemen ynd mir zueignen kan. Belg. aennemen ende my toeeygnen kan. (4) Resp. 62. Germ. durchaufs yolkommen fein: Belg. gantsch volkomen fijne | THEOLOGICA- 16 legi congruentem: nostra yero etiam. praefiantis- Jima quaeque opera in hac vitd fint, imperfecta, atque adeo peccatis inquinata. 62—64. Bona ope- ra tantum. funt. ea,-quae. ex verá fide, fecundum legem. Dei fiunt , et (4) ad eius folius. gloriam referuntur , non ca autem „quae (k) a nobis opi- nione recti. conficta aut ab hominibus tradita funt, 91. Externus Baptismus aquae non ipfa est pece catorum ablutio, fed fignum cius et fymbolum, 72, 73° (2) Christus omnes fideles de poculo distributo bibere iusfit in fui memoriam. 75, 77. In Coend Domini panis et vinum non fiunt ipfum corpus et fanguis Christi, fed fant tantummodo /ymbolum et pignus corporis Christi pro nobis fracti et fan- guinis eius pro nobis effufi. 78, 79. (m) Inter Coenam Domini et mis/am papisticam magnum est discrimen. | Etenim | Coena „Domini nobis. tes- tatur, nos perfectam. remisfionem omnium nostro= rum peccatorum -habere (m) propter unicum. illud Christi facrificium , quod ipfemet femel in cruce peregit: (o) tum etiam nos per Spiritum, fanctum | | ine (7) Resp. 91. Germ. jm: zu ehren. Belg. hem ter eeren: f Ck) Resp. 91. Germ. die auff ynfer gutdüncken oder men- Sehen fatzung gegründet feind. Belg. die op ons goetduncken ofte menfchen infettinghen ghegrondet fijn, U) Conf. loca laudata, pag. 146, 147. (m) Conf. loca laudata, pag. 147—149. (#) Resp. 8o. Germ. durch das einige opfer Fefu Christi, Belg. door die eenige offerüande Jefu Christi. Co) Resp. 80. Lat. tum etiam nos — — a nobis adorari: Haec 168, COMMENTATIO inferi Christo, (p) qui iam, fecundum naturam fuam humanam , tantum in coelis est ad dexteram Patris , ibique vult a nobis adorari. In misfa autem negatur , vivos et mortuos habere remisfío- nem peccatorum (q) propter unicam Christi pase fionem, nifi etiamnum quotidie Christus pro ip- fis (r) a Sacrificulis offeratur : (5) tum etiam doe cetur , Christum corporaliter Jub fpeciebus panis et vini esfe, ideoque in illis adorandum esfe, Atque ita (t) ipfum Misfae fundamentum nihil aliud est, | quatn Haec nondum leguntur in fecundá editione Germanicá. Conf.. hac de re dicenda Sectione posteriore. Quae vero in editio- nibus fubfecutis quodammodo differunt ab interpretatione Latis nâ, ea annot, r indicabo. Vid, et ann. 4. C2) Resp. 8o. Germ. ed. Ill. der jerzund mit feinem wa- ren Leib im Himmel zur Rechten des Vaters ist, vnd dafelbst wil angebettet werden. Belg. die nu naer fijne. menfchelicke vature niet op der Eerden, maer in den Hemel is, ter rechter handt Gods fijns Vaders ende daer wil van ons aangebeden fijn. (4) Resp. 8o. Germ. durch das leiden Christi. Belg. door dat lijden Christi, Cr) Resp. 8o. Germ, von den Mefiprieflren geopfert werde. Belg. van den Mespriefteren gheoffert werde. Cs) Resp. So. Lat. tum etiam docetur — — adorandum esfe. Quae modo ann. o dicta funt, valent quoque de his, Vid. et ann. £. à i (7) Resp. 8o, Germ. iss die Mefs im grund ein abgüttifche verleugnung defs einigen opffers vnd leidens 9efu Christi. Edit. IM. ist die Meft im grund nichts anderst, denn ein Verleng- nung des einigen opffers vnd leidens gefu Christi , vnd ein yere malçdeste „Abgüiterey, Belg, is die Misfe in den gront anders niet, -THEOLOGTC'A. 169: quam abnegatio unici ilius facrificii ch pasfionis lelie Christi, et execranda idololatria. Bo, E posteriori genere funt haec: Credenda funt omnia, quae nobis in Euangelio promittuntur , (u) quorum fumma in Symbolo Apostolico, feu in ca- pitibus catholicae et indubitatae omnium Christia- norum fidei breviter. comprehenditur. 22. Itaque . Symbolorum auctoritas pendet ex Euangelio: nè- que admittendae funt traditiones humanae , conci- liorum decreta aut placita Pontificum. Deus fe in fuo verbo patefecit. 25, 95, 96, 92. Deus (v) fuam ecclefiam vivd praedicatione verbi fui vult erudiri. 98. Christus fideles de falute fug aeternd certos facit Spiritu Jancto. I. 21. 53, 34. ltaque in fide et fanctitate funt perfeveraturi neque un- quam deficient aut peribunt. Nullum non pecca- tum poend aeternd dignum est, 10. neque adeo agnofcitur difcrimen inter venialia et mortalia pec- cata. Anima pia, postquam e corpore excesfit, e yestigio ad Christum asfumitur , 57. non migrabit in ignem purgatorium. Christus duo faéramenta ! | ina niet, dan een Maison nghe der eenighen offerhande ende lijdens Jefu Christi, ende een vervloecte Afgoderije. (s) Resp. 22. Germ, welchs vns die Artickel vnfers algemei- nen yngezweiffelten Christlichen Glaubens in einer fumma leh- ren, Belg. dwele ons die Artijkelen onfes alghemeynen ende engetwijfelden Christelicken geloofs in eener fumma leeren, (v)' Resp. 98. Lat. fuam Ecclefiam., Germ, feine Christen- heit, Belg. fijne Christenen. i | COMMENTATIO influit. 68. coll. 66. non quinque alia, confire mationem , poenitentiam , ordinem , unctionem exe tremam et matrimonium. llis utendum est in coe- tibus divinis. 103. In baptismo adhibenda est agua non locus dandus chrismati, fputo, fali, reliquis auctoritate humaná invectis. 69. Convivium a Chri- fto inftitutum dicitur Domini coena ‚non eucharistia. 75. In hac coenà edendum est de fracto pane , abfti- nendum a placentulis , quae non manducentur, 75. Catholica Ecclefia coetus est im verd fide confen- tiens, cui capite vifibili non fit opus. 54. Ad communionem Sanctorum non pertinent merita alio- rum alis imputata. 55. Claves regni coelestis da- tae funt, non uni Petro aut Episcopis Romanis, fed Euangelii interpretibus et Ecclefiae antistitibus legitimis, 83—85. Disciplina. ecclefiastica non | nifi ex mandato. Christi est adminiftranda. 85. Decalo- gus (w) in duas dividitur tabulas, quarum prior quatuor , posterior fex praeceptis conftat. 93. E primo igitur praecepto non fiunt duo: nec decimum in duo dividitur. Concluditur precatio verbis: quia tuum est regnum et potentia et gloria in fecula, | 128. quae ignorat verfio Latina vulgata. | Suae Cw) Quaest. et resp. 93. Germ. Wie werden diefe Gebot ge- teilt? In zwo Tafeln, deren die erfle in vier gebotten dehret , caet, Die ander in fechs gebotten, caets Belg. Hoe werden de- fe thien gebeden ghedeelt? In twee tafelen , daeruan de cerfte ^ leerer, caet. Die ander caet. THEOLOGLCA, 171 . Suae. aetatis. ÆAmabaptiflis et Mennoni Simo» nis Catechismi Seriptores oppofuerunt haec. (x) Ipfe. filius: Dei, qui est ét permanet. verus ac aé ternus, Deus, naturam yere humanam ex carne ct Sanguine virginis. Mariae opératione Spiritus fanc» ti (y) asfumfit, ut- fimul fit verum. femen Davidis, fratribus fuis per omnia fimilis, excepto peccato. resp. 35. (2) Naturae humanae pravitas existit e lapfu et inobedientid primorum parentum Adami et Evac: (a) hinc natura nostra ita est deprava- ta, ut omnes in peccatis concipiamur et nascamur, (qu. et resp. 7.) Etiam fanctisfimì quique, quam diu vivunt , habent tantum exigua initia obedien- tiae legi Dei praeftandae, r. 114. coll. 60. Nostra etiam (x) Resp. 35. Germ, der ewige Son Gottes. Belg. de ecwige Sone Gods. (9) Resp. 35. Germ, an fich genomen hat. Belg. PA Pop men heeft, Cz) Haec oppofita esfe, non tantum veteribus Eutychianis , fed etiam Mennoni et qui cum eo faciebant, colligitur ex Urfini Explicatione, collatà cum Calvini JI»rffit. Christ. relige Lib. IL. c, 13. Infiructione adv. Anabaptistas , fcriptà a. 1544. infertà Opp. Vol. VIII. pag. 371—373. et epist, eius Martino Micronio fcript contra Mennonem, in Opp. Vol. IX, Part. II. pag. 186—199. iiem Micronii Æpologie ef xerapdrwoordinghe op: XX. werfcheyden Artikelen die Men- no Symons heeft wtghegeuen. Embd. 1558. Ca) Resp. 7. Germ. im Paradeis, da caet, Belg. in "t Pa- radijs, daer caet, Conf, pag. 112. ann, j et Urfi ini Explica- tio, Opp. Vol, 1. col. 67e 172 COMMENTATIO etiatn. praeftantisfima quaeque. opera in hac yitd funt imperfecta atque adeo peccatis inquinata. 62, (5) Infantes Christianorum etiam Junt bapti- zandi. 74. (c). Potest quis pie per nomen Dei iu- rare, cum vel magifiratus (d) id exigit, vel alio- qui necesfitas (e) hoc pacto fidem firmari et verita- tem flabiliri postulat: quo et gloria Dei illufire- tur eb aliorum faluti confulatur. Nam | eius gee neris iusiurandum (f) verbo Dei fancitur, ideo- que etiam a fanctis in veteri et noyo foedere rec- te est ufurpatum. 101, coll. 102. (g) (4) Deus, ne (4) Conf. Urfinus, in Explicatione quaest. et resp. 114. refutans Anabaptifarum et fimilium fanaticorum argumenta pro fud perfectione , cum Calvini Isfit. Christ, relig, Lib. IV. cap. I. $. 13e (c) Conf. laudata pag. 147. cum annotationibus fubiectis , U r- fini Explicatio resp. 74. et Argumentorum pro Paedobaptis- mo asfertio, in Opp. Vol. Il, col. 1684—1702. cum Calvi- ni Inftit. Christ. relig. Lib. IV, Ce XVI. $$. 1— 30. (4) Resp. ror. Germ. ves jren vaderthanen — erfordert. Belg. van haeren onderduenen — voorderte (e) Resp. zor. Germ. trewe und warheit zu Gottes ehr ynd des nachfien heil dardurch zu erhalten vnd zu fürdern, Belg. oth trauwe ende waerheyt daer door te beuestighen, ende dat, tot Godes eere ende des naeften faligheit. (f) Resp. 101. Germ, is? in Gottes wort gegründet, Belg. is in Godes Woordt gegrondet. | de (g) Conf. Urfini Explicatio quaest. 104. Jjceatne Chriffia- nis iurare? cum Calvini ZIn/fis. Christ. relig. Lib. II. cap. VIII. 66. 26, 27. et Inffructione ady. Anabaptistas, art, VII. Opp. Vol. VIII. pag. 368-370. i (4) Resy. vos. Germ. die Oberkeit tregt das Schwert, de THEOLOGIC A. 173 ne caedes fierent, Magifiratum gladio armavit, x, Ios. Magifiratus furta et rapinas punit. 110. Mae giftratui fides et obedientia est pracflanda. 101. 104» (i) Anima pia, postquam e corpore excesfit, e. vestigio ad Christum asfumetur , neque adeo dor- miet usque ad futuram conjunctionem cum corpo- res 57. (k) Haec caro, potentid Christi excitata, rursus animae unietur , non novum corpus crea- bitur, quod anima fit receptura, ibid. (Z) Qui feculo XVI. Libertinorum nomine gloriae bantur , Deum , hominum Procreatorem , Confervato- rem et Gubernatorem, hoc ipfo etiam mali aucto- rem esfe dicebant, ac proinde negabant, aut puni- ri peccata, aut legem in Ecclefià Christianà esfe docendam, Proinde mihi quidem videntür Catechis- mi, Palatini Scriptores his oppofuisfe faniorem doc- trinam, quà negant , Deum homines pravos et per- verfos condidisfe ; (r. 6.) hominibus iniuriam facere , "udine! | in dem todschlag zu weren, Belg. die Ouerheit draegt dat fweert, den doodflag te weeren. uC) Conf, Urfini Explicatio quaest. 104. Catech, maior, qu. et resp. 192. 199. 323. cum Calvini Zuffit, Christ. relig. Lib. IV, cap. XX. et Inffructionc ady, Anabaptistas, art, VI. Op. Vol. VIII. pag. 364—567. (&) Conf, Urfini Explicatio quaest. 57. cum Calvini Pf» chopannychiâ, fcriptá a, 1534. emendatá a, 1536. repetitá ip eius Opp. Vol. VIIL pag. 335—355. (/) Conf. Urfinus loco modo laud. Opp, col, 223, 224, coll. cum Calvini Znffit. Christ. relig. Lib. III, cap, XXV, $$. 6—5, 194 COMMENTATIO in lege flagitando , quae pracllare nequeant ; t. De et, (m) hominum contumaciam et defectionem di- mittere impunitam : Y. 10. docentque, Deum op- timo confilio (7) velle, legem fuam exacte et sen vere praedicari , quamyis nemo fit in hac yitd y qui eat fervare posfit. 115. "Alia mitto ;'quáe dd hanc. caufam referri posfe cuipiam: videantur. (o) ^ Antitrinitariorum , nominatim Michaëlis Serveti et fimilium , faéc, XVI. ante Socinoë in publicum prodeuntium , érroribus oppofita fünt éà, quaé tradünt Catechismi Palatini Auétorés, dé Deo Patre, Filio ét Spiritu fancto, uti et de Chri: NO Quaest. 10. TE Num Deus hase PE A À pis et defec- tionem hominis dimittit impuhitam? Germ. Wil Gott Jolchen vngehôrfam ynd abfall vngeflrafft lasfen hingehen? Belg. wile Gods fulcke ‘onghehoorfuemheyt ende afval onghofiraft laeten? €n) Querrse Lat. Cur igitur vult Deus legem fuam adea exac- te et fevere praedicari, cum nemo fit in hac vitâ, qui eam fervare posfit? Germ. Warumb lest vns denn Gott alfo fcharff die zehen Gebot predigen, weil ffe in diefem. leben niemand halten kan? Belg, Waerom laet ons dam God alfo fcherpelick die thien Ghebodén Hm A „doch niemandt in m lenen houden kan? Co) Conf, loca Carechismi indicata, plenius Jaudatâ pag. 112, 113 et 139» Urfini Explicatio qu, et resp. 115. ét Lo: corum Theol. 1. Quaest. II. 0p5.:Vol. I. cól. 432. d. cum Cal- vinilsffit. Christ, relig. Lib. T eap: IX; XVIL $$ 2—5. Ina fiructione ady. fanaticam et fariofam fectam Libertinorum ,qui fe fpirituales vocant, primum editâ, a. 1544. repetitd in Opp. Vol. VIII, pag. 374-7403. et adv. Franciscanum libertinorum .erroris fectatorem , fcriptà a. 1547. ibid. pag. 4029-408. THEOLOGIC A. 175 fli naturd humand ac divind , quaest. et resp. 25, 26, 33, 35 et 53. (f) Lutheranis, qui feculo XVI. medio florebant , pars, eorum oppofita fuit, quae, ad refellendos «Pontificiorum. de. facrá Coená errores, in Catechis- ^m „Palatino ; qu. et resp. 75—79. paulo ante pag. 147—149. laudavimus. ^ Quemadmodum enim hi Trans[ubffantiationem docent, ita illi acriter Cor/u- | flantiationem propugnabant , fibi perfuadentes , in „Coenâ facrà /ubflantiam corporis et fanguinis Chri- pi. iñ, cum et: Sub pane et vino esfe. (2),Quà cum "m — fen- ^ (p) Conf. loca Catechismi laudata, pag. 111, 117, 118 ét . 129. Urfini Explicatio, et Loc. Théo. TL Quaest, IV. de tribus perfonis in und Deitate , Opp. Vol. I. col. 498—546. Confeso joi Theologorum et Miniffrorum Hoeidelbergenfum , de uno vero Deo et tribus in eodem per fonis et de daabus im ‘nd pirfond Christi maturis, ed. a. 1574. repetita Opp. Vol. Il. Pag. 384—410. Calvini Infit. Christ. relig. Lib. I. cap. xii. $8. 21-29. Lib. il. cap. XIV. 68. 5-8; et Defenfo erihedez as fidei Saerae Trinitatis ad». prodigiofos errores Michaëlis Serveti, pes ed. a. 1554 inferta Opp. Vol, Vili. pag. s10—567. Ro) 'Cónf. Uffini Ez5licario quaestionum laudatàrum, Thefes de Baerd Coend Domini XXV—LYX. a. 1859. (Opp. 1. 786—802.) it 'Avraróxpioic äd Tilem, Heshufii ef Flacianorum ex ceptiones , a. 1561. (Opp. Il. 1431—1450.) Analytica Refpon- fo ad argumenta D. Kemnicii, a. 1564. (ibid. 1449—1456.) Exegeps : verae doctrinae de 8. Coend „cod. a. (ibid. I. 802—909.) Apologia Catecheftos Heidelb, contra Flacianas eriminationes = Resp. Il. 111,0. VI. IX, code a. (ibid. 9—16. 20—27. 472—523.) Refponfà ad cenfuram Theologorum quorundam de Catecheff Par 176 COMMENTATIO fententià co tempore copulata erat opinio de core pore Chrifli, unà cum divin eius naturà, ubique prae- Palat. X — XII. cod. a. (ibid. 69—72.) Refponfa ad fe Quae- fiiones de $. Coená. eod. a. (ibid, 75—78.) Acta colloquii Mule brunnenfis inter Electorales Palatiuos et Wirtembergicos Theo- „Jogos, de ubiquitate [ive omnipraefentid corporis Christi et de fenfa yerborum Christi, hoc est corpus meum , etc, eod. a. (ibid. 85—168.) Scholia in Nic. Selnecceri libellum de Coend Domini , a. 1565. (ibid. 1457-1508.) Refponffo ad loh. Marbachii ez Ioach. Morlini feripta quaedam |contra „Heidelbergenfes Theologos. eod. a. (ibid. 1509—1550.) Re/pon- fie Palatinorum Theologorum, ad Epitomen Colloquii Maul- brugnae inflituti, per Wirtembergenfes Theologos publicatam. a. 1566. (ibid, 16999550.) Refutatio fophismatum et cavillae tionum repetitarum a Theologis Wirtemburgicis. eod. a. (ibid. 9519-378.) Confesfio fidei, Theologorum et Miniffrorum Heidel- bergenfium , de $. Coená. 1574. (ibid. 410—4382 Notatio ad Confesfonem Eccleffarum Pomeraniae de verá pracfentid cor- poris et fanguinis 1. C. in facramento Coenae, a. 1582. (ibid, 1551—1564.) Defenfio argumentorum aliquot, ab Orrhodosis contra. übiquitatem. corporis Christi et realem idiomatum in ipfis naturis communicationem allatorum. eodem ann. ibid. 1583—1606.) Confideratio Comrionefactionis Davidis Chytraei de S. Coená. a. 1583. (ibid. 1139— 1404.) cum Calvini Zoflit. Christ. relig. Lib. IV. cap. XVIL $$. 16—34. Tract. de Cocné Domini. à, 1540. Opp. Vol, VIII, pag. 1—9. Catech. Ecclefiae Genev. a. 1545. qu. et resp, 341—357. | Confesfio fidei „nomine Eccleflarum Gallicarum fcripta, a. 1562. (bid, pag. 96—98.) Confenfo mutua in re facramentariá mis eiffrorum Tigurinae et Ganevenfis Ecclefiae. a. 1554. (ibid. pag. 648—659.) Secunda defenfio piae et orthodoxae fidei de Sacra- ` mentis, contra Loach, Westphali calumnias. a. 1556. (ibid, 6:00 584.) Ultima admonitio «d Westph alum. a. 1557: (ibid. 959723» THEOLOGIC A. 177 praefenti. Huic errori contradictum est ab Heis delbergenfibus , qu. et resp. 46—-48. quarum ar- gumentum indicavimus , pag. 119, 120. (7) Nec placuit iis Lutheri de Christi descenfu ad infe- ros fententia, cui praetulit Urfinus, resp. 44. Calvini inventum. (s) Quaé in Catechismo, qu. et resp. 97 et 98. de imaginibus non toleran: dis in templis Christianorum, monentür , contraria quoque fuerunt facilitati Zutheranorum : (t) qui- bus etiam displicuit divifio decalogi a TUR Palatinis probata. (4) Fu- 685—723.) Epiftola Polonis Euangelium profitentibus et Eccles Farum Ministris fcripta, 9. Cal. Nov. 1557. (Vol. IX. P. Hs p. 115, 116.) Dilacida explicatio fanae doctrinae de verd pars ticipatiene carnis et fanguinis Christi in S, Coend, ad discu- tiendas Heshu fii nebulas, a. 1561. (Vol. VII, pag. 723—743:) Optima ineundae concordiae ratio, fj extra contentionem quaés £ ratur veritas, eod. a. (ibid. 743, 744) Cr) Conf. praeter alia loca Calvini et Urfini, ann. g mos do indicata, huius Explicatio Catech. qu. et resp. 40. 46— 48s ` 50, Apologia Catech, Heidelb, Resp. 1, (Opp.Al. 399.) et Res » … fponfio ad Cenfuram de Catech, Palat, Ill=VL. (ibid. 62-967.) illius Inffit. Christ. relig, Lib. II. cap. XVI, 8$. 14, 15. - (5) Conf. Urfini Explicatio cum Calvini Inrit. Christ, relig. Lib. IL, cap, XVI. $$. 8—12. (4) Conf. cum iis, quae pag. 165. notavimus, Urfini Explicatio, Apologia Catech. Heidelb, Resp. Vil. (Oppi Ie 34—48). Responfo ad Cenfuram de Casechef Palas, XV; XVI, (ibid, 72, 73.) et Calvini {nfir, Christ. religs Lib, N cap. XI, $6, sem. 12, 13« - (u) Conf, cum iis, quac pag. 170. dieta funty Urfini Les M piia a COMMENTAT O Fuere. inter Lutheri fectatores fec, XVI, dicti Antinomiani , putantes y legem. Christianis non esfe denunciandam , bona opera ad falutem esfe noxia "et .perniciofa ,.et quae his funt affinia. ' His fanctiorem doctrinam. oppofuerünt Catechismi Palatini Serip- tores 3. quaest, et resp. 3. 86, 87. hi Ld tid, AAA Q9 nei wd 15 LD .0291 39 will Haec de- controverfiis in Catechef i tractatis die- ta et documentis probata facile inducunt nos; ad fubfcribendum iis, quae in libelli — ac red doctis funt fcripta. (w) S. 14. Plicatio qu. et respe 93. Et Apologia Catech. Heidelb. Resp. VIH. (Opp. 1. 29934.) et Calvini Infir. Christ. relig. Lib. 1I. c. VIII. $8. 12. 50 LA (vy) Conf. cum iis, quae pag. 132, 1353, 1344 138. landen funt , Urfini Erplicatio qu. et resp. 115. et Calvini Inflis, Christ. relig. Lib. II. cap. VII. et cap. VIII. $. st. (w) Doct, Broes, loc. l|. p. 291. Van oude ketterijen, als shet Ariunisme, Sabellianisme, Nestorianisme, Eutychianisme, Apollinarisme, welke zoo dikwijls dot verveling of verwarring der tochoorders op den predikffoel gebragt zijn, wordt er in gezwegen. * Nopens afwijkingen van de Evangelieleer s welker yermelding het , uit hoofde van de tijdsomflandigheden, nier mogelijk TR is na te latem, veroorlooft zich het opflel maar zelden eene fcherpe uitdruk- ‘king. Cl. Heringa, loc. 1. p. 116, 117. De Katechismus is vervaardigd en ingevoerd, ten behoeve van Hervormde Chris- Jenen, die zich het naast aan de leerwijze en kerkelijke de: rigting van Calvijn hielden, Hert zoude dus onbillijk zijn, wanneer de Christenen, welke zulk cene hervorming niet goedkeurden , of eene betere zochten, în dit boekje hunne ge- voe THEOLOGIC A. 179 $. (M Doctrina Sacrorum Librorum auctoritate. confirmata. | TP Quá auctoritate confirmatam , Ecclefiae reformatae doctrinam tradere voluerint Scriptores Catechismi Palatini, videor mihi non melius indicaturus , quam ipfis U rfini verbis, Hic enim , in Prolegomenis , Catechismi Explicationi praemisfis : (x) vera, inquit, philofophia , etfi a doctrind ecclefiae multum dif- fert . lamen nec pugnat cum ed, nec est menda- cium , — fed est veritas „et quidam quafi radius fa- pientiae Dei, mentibus hominum in creatione ime _presfus. Est enim doctrina de Deo , et de creatu- | ris, aliisque rebus bonis et generi humano utilibus , ex luce naturali , et ex principiis naturd notis à | fapientibus ex[iructa. Unde Christianis philofophiae ^ | operam dare ‚non modo est licitum , fed ctiam uti- le. ' voelens , die van de onze afwijken , wilden gevonden hebben, — — Het is bijzonder daartoe gerigt ; dat de Hervormden en hunnt v t} ij t jd ij kinderen en kweekelingen de Euangelie - leer , in een kort be- : grip zouden leeren kennen en in het geheugen prenten, voor- t al in tegenfielling van verkeerde gevoelens, die toen in zwang gingen. Het zoude dus onbillijk zijn te vorderen, dat er van de twistgedingen dier tijden gezwegen ware , en dat er an- dere onderwerpen in behandeld waren , welke eerst in later tijd, het onderwerp van diepere chii à en wirtrdgew geworden. zijn, (x) Operum Vol. I. col 48. M a 180 COMMENTATIO le, Diferunt autem philofophia et doctrina eccle- fiae — principiis. Philofophia tota est naturalis et è naturá nobis exfiruitur atque confirmatur. In doctrind ecclefiae eth multa etiam funt naturalia , tamen praecipua eius pars, nempe euangelium " praeter et fupra naturam est, adeo ut nifi filius Dei nobis à finu patris eam revelasfet , nulla neque hominum neque angelorum fapientia eam invenire potuerit. In Oratione habità, cum profesfionem Locorum communium in academiâ Heidelbergenfi âufpicaretur , (y) haec profitetur. Cum doctrina Ec- clefiae maximd ex parte rationi fit incognita , es res , quae credendae ibi proponuntur , fenfibus non fint expofitac ; neque ex principiis naturd notis, neque à communi fenfu probationes posfunt Jumi „fed ex reye- latione divind , hoc est , verbo Dei , tradito Ecclefiae et literis facris confignato per prophetas et aposto- Jos , petendae funt. Et quamquam ratiocinando etiam Chriflus et apostoli faepè fuas fententias confirmant , et nos multa hoc modo colligere et illustrare pos- Jumus: tamen dogmata principalia ex difertd testi- moniorum divinorum voce fumi , ac totam doctri- nam non ex aliis principiis et fundamentis , quam ex verbo Dei fcripto , exflrui oportet. Ad hanc normam videmus inftitutionem cate- - che- _ fy) in hac oratione, anno 1562. habitá et Operibus Urfini, Vol. 1. col. 414—423. infertá: formulam, inquit, Catechismi puerilis nos habituros breyi feramus, Quae in textu exhibi- - ta a me funt, leguntur col. 417. \ THEOLOGIC A. TT cheticam ab Heidelbergenfibus directam. Etfi enim faepius, quid verum fit, quid falfum, ratiocinando demonítrant, prouti factum est resp. 9. 11— 17. 30. 47 s 48. 62. 64. 74. 82. 98. 102. et alibi, plerumque tamen facrorum librorum awctoritate dicta fua confirmant, Et nonnulla quidem horum _ librorum loca ab iis recitantur in orationis contex- tu, plurima adj libelli marginem notantur. De utroque genere pauca dicam. ‚In argumentis gravioribus, five enunciandis , five probandis, non raro' facrorum librorum loca reci- tantur, Sic, resp. ga. /ex Dei, e 2 Mof. XX. (1—417-) et resp. 4. fumma eius, e Matth. XXII, (37—40.) additis verbis: ex omnibus viribus tuis, quae Lucas retulit, Euang. X. (27.) Sic, resp. 119. precatio , quam nos Dominus noster | Iefus = Christus docuit, e Matth. VI. (9—13.) Sic, resp. (71 énflitutio Baptismi, e Matth. XXVIII. (19.) et Marc. XVI. (16.) et promisfio repetita , cum = Scriptura Baptismum nominat | lavacrum regene- rationis (Tit. Ill: 5.) et ablutionem peccatorum. ” (Act. XXII: 16.) Sic, resp. 77. inflitutio Coenac , = e 1 Cor. Xl.(23—26.) et promisfio a Paulo repeti- . sa cap. X. (164 17.) Sic, resp. 10. Dei mina- - tio: maledictus omnis , qui non permanet in om- . nibus, quae fcripta funt in libro legis, ut ea fa- ciat, e 5 Mof. XXVII. (26.) ut et qu. et resp. 87. fententia in eos fcripta , qui ingrati et in peccas tis fecure perfiflentes , a fud pravitate ad Deum non Cott- 132 . C © M MECNIT)AT IO conyertuntur se tn Cor. Vl, (do) necimpudioi , mec idololatrae ; nec. adultéré, néc fures) mec avari nec ebriofi y nec conviciatoress nec raptorey ; haeres ditatem regni. Dei confequentur.. (z) TWO. Huc referri quoque posfunt, quae oblique :reci«: tantur, resp. 18..e 1 Cor. 1. (304) de lefu Christo. dicta, (a) qui factus-est nobis: Sapientia a Deo , lustitia , Sanctificatio et Redempiio s uti. et quae.ad caufam praefentem accommodantur, : resp, +580 e 1 Cor. Il, (9.) ducta: nec oculus vidit, nec auris audivit ‚ nec ullus homo cogitatione comprehendit, Sed maior copia locorum -adfcripta est margini Catechismi , quibus probandá erat veritas doctrinaë in textu: propofitae. . Proinde pius Elector Frideri- cus-lll. in Comitiis Augustanis , anno- 1566. gra» viter accufatus de novatá doctrinâ , de Catechismo non. confentiente cum Confesfione Augustaná , et de..Calvinismo in ditionem fuam invècto ,- inter alia. haec fortiter respondit. | Quid per Calvinis- mum intelligatur , cum Calvini. libros unquam lea — gerim. bond confcientid testor mé igriorare. Sed Recesfui Francofurtenfi et Augustanae Confesfioni Naumburgi cum aliis Principibus, quorum pleris que pracfentes Junt , fabferipfi s in qud de Religios ue fententid conflans perfevero, mon. aliam ob catis - Jam, Cz) Confulto praeteriisfe videntur Catechismi Scriptores verba > bj 3 2 ^ OUTE HMUAUKOÏr OUTS ÉPOEVOHOÏT EL Ca) Conf. pag. 122. ann. d. THEOLOGICA.. 183 faim ; quam quod in Seriptores Veteris et Novi Testas menti fundatam esfe novi. Nee existimo quenquam (c exfes qui vere demonfirare posfit , me egisfe aut re. ' paf URP eepisft aliquid , illi formae doctrinae contrarium, Catechefin vero. meam de verbo ad verbum éx Scrip- tris: Divinis , non humanis-defumptam: esfe y. osten dunt loca in margitne-anno tata, = -— Quod: autem alias coram Caclared Majeftate Ve: firá , in pleno Electorum confesfu, profesfus Jum ; (fi quis fit, cujuscunque | aetatis y; ordinis. aut coti ditionis , etiam vilisfimae , qui ex Bibliis Sacris. me: liora. docere. posfit ; me illi gratiam. fummam. habia turum, et veritati. Divinae | libenter cesfurum + id ego func in hoc totius Imperii éonventu æepetos: Sí quis adfit ex Dominis et Amicis meis, qui id in fe fuscipére- velit, paratum me: esfe eum audire; et funt híc Biblia Sacra ad manum. (Gestabat ea Electoris Filius; Dux Cafimirus Patri adftans.) Si yestrae Cacfarene Majcflati luberet , illum: án. fe laborem fuscipere , id ego fummi beneficii loco haber rem , et debité gratitudine. admütterem,-(5). Prouti autem laudatisfimus ille -F ridericus ad. defen- dendum Catechismum in Comitiis paratus erat, ita Eius à ; V 0) ces nde Henr. Alting, in Historid. de Eccles Palatinis, editionis, quam mihi videre licuit, Pag 95, 97. Alia ab Electore in eandem fententiam fcripta laudat. Hieron. van Alphen, in Prologo praemisfo Qesynp mes. | Catechefés Palat. Ñ. 34. 184 COMMENTATIO ita Urfiaus, varis fcriptis in lucem editis de fendit, non tantum Catechismi contextum , fed etiam testimonta Sacrae Scripturae ad illius mar- ginem annotata. (c) Ac profecto horum. delectus testimoniorum clarisfimis "Theologis, eå aetate flos rentibus , mihi dignus videtur,- Non nego , in edi- tiones, -quae innumerabiles alias aliae fubfecutae funt , illata. esfe librorum. divinorum loca minus commoda, aut irrepíisfe typorum. vitia: fed neu- trius rei culpam in Catechismi Scriptores esfe con- iiciendam , idem profiteor. (4) Nonnulli quoque errores ex eo oriri potuerunt, quod non mifi capi- ium numeri in éditionibus primis esfent notati. Quamquam enim Rob. Stephanus iam- anno 1551. in Novum Testamentum , cum duplici inter- pretatione Erasmi et veteris interpretis vulgati , ver ficulos, qui dicuntur, invexerat, hi tamen non confestim ufu communi funt recepti. Ipfae editio- nes Stephanicae , minori formå annis 1568 et 1569. editae , aliorum etiam recentiores ne commemorem , eos non exhibent. Quo autem anno isti werficuli in Catechismo Palatino primum fuerint expresfi, mis (e) Conf, Responf ad Theologorum quorundam in viciniá Cenfuram , a. 1564. Germanice fcripta , deinde in Latinam linguam traducta et inferta Operum Urfini Vol. IE col. 59—76. (4) Recte Koecherus, lib. 1, pag. 280. In zommige Uit- gaayen yind men eeuen grooteren voorraad ,ook eene nauwkeu- t/gere Aanwyzire , der Schriftnurplaatzen, die ten bawyze der verhandelde zaaken bygebragt worden, dan in anderen. THEOLOGICA. 185 mihi quidem investigare non licuit, Belgica D a- theni interpreratio , a. 1566. edita, eos in mar- gine iam-exhibuit, ^'^ | | Caeterum univerfam dictionem , in Catechismo Palatino , ad facros, imprimis Novi Foederis libros , esfe compofitam , Particul& posteriore , $. 5. monen- dum erit. (e): | (4) Quae hac $. fimpliciter indicavimus, ornatius pro concio- ne dixit Petrus Henricus van Lis, in libellos de eer en het gezag der Formulieren van Eenigheid en bijzonder van den Heidelbergfchen Catechismus verdedigt, caet, în twee Leerredenen, Utr. 1785. pag. 97. Men behoeft denzelven (Ca- techismus) enkel onpartydig te lezen, men zal zien, hoe hy in de meeste plaatzen de taal der H. Schrift zelve Spreekt, en ze in allen zoo naby komt als mogelyk is, En wat den zin en de leer des .Bybels betreft , hoe opregt felt hy die voor ! hoe bied dit werkje de zuivere melk der waarheid aan! Waar vind men hier verdraayingen van de uitfpraken van Gods woord ? waar dubbelzinnige uitvlugten en ontwykingen yan de ziel-van den, Godsdienst? waar enkel menschlyke en willekeurige ome fehryvingen? waar fchoolfche en onfchriftuurlyke bepalingen en bewyzon? waar menfchelijk gezag ? — Neen! de H. Schrift is de grondflag, de waarheid de Vraagbaak! alles is zoo egt. Euangelisch! De Bybel zelf leert, en bepaalt, en bewyst y en troost ons, als wy den Catechismus lezen! PAR- PARTICULA. POSTERIOR,... ; 'EAUDANS: 56:50 b; Zone t "à - * . " i T s we * ` +. LO «+ Arc 7 7 $ | . q f terr 14 rapen LU wi. ES &J D. Cl FORMAM CATECHISMI PALATINI: | #5 e IPIS Forma Catechismi. non uno nomine e laudanda: yis Pan priore , argumenti delectum in | Cáteiltefi Palatiná laudavi. Sed, in iudicio de libello cateche- tico. ferendo, habenda etiam est ratio formae, omnisque habitüs et coloris, quibus indutus. est. Quandoquidem enim varia esfe folet librorum for: ma, ea maxime erit laudanda, quae prae caeteris apta est, tum rebus. quae tractantur, tum eorum ufui, quorum in gratiam liber fcribitur, Catechis- mus autem, cuius caufa nune difceptatur , tradit fummam doctrinae Christianae , e librorum facro- rum fonte ductam: fcriptusque est in ufum Palati- norum, qui, feculo decimo fexto medio , religio- ni, fuperftitione et erroribus Ecclefiae Romanae liberatae, addicti, in coetus facros coibant, uti et catechumenorum , qui in fcholis elementa reli- gio- COMMENTATIO THEOLOGICA. 87 gionis. difcebant, Utrisque-ut prodesfet libellus, €urdrunt.. Catechismi auctores ; lectá. tali formé, qualem in. ed: .animadvertunt -aequi-iüdicés; -Ete- mün tota eius disciplina ad. ufum. früctumque idis- centium.. dirigitur; . fingulae; cius--partes ex ordine traduntur; ~ rerum. .diceridatum, feries. partim ad formulas , : Jenginqui rtemporis ufu. tritas et cele- bratas, easque: non improbabiles, . componitur 5 univerfa fere dictio. ad. librorum «facrorum :exem- plum. conformatur;. brevitati et perfpicuitati opera datur; quaerendo et refpondêndo acuitur ingenium., exercetur -niemoria; . fübtilitates et argutiae. fcho- lasticae. evitantut 5. -gravitas in docendo fervatur ; disputatio legitima , plerumique:lenis ; raro asperior inftityitur. Quae. fi. fingulatim y» hac” posteriore Particulà. demonftravero ; non multum ; opinor , ad justam | Catechismi. Palatini. midticiengin deerit. : &^ ren tt ONE f . " | - (a SR ew V von. ug Ul | ^ : 3 4 ' » ^ y i ins eius disciplina " ufum freu. d gras vot ST _sdiscentiu UE dirigit Uf. 20. e con Bid 07 qn OR Ob. 2 ME SE ORN 1233 In. ads orseblsmi:.- Rd SF Particulâ priore, monuimus collatisque: exemplis probavi» mus, libellum. nostrum , it in fingulis doctrinae. Chris- tianae capitibus, imprimis. demonftare vim eorum falutarem , ad confolandos emendandosque creden- tium 188 COMMENTATIO tium animos. (f) In huius laudis focietatem du- cenda quoque est forma orationis , quà tota disci- plina ad ufum fructumque difcentium dirigitur. Scilicet, qui inducitur hominis Christiani fidem explorans, non tantum quaerit: guae est unica con- Jolatio hominum, vel Christianorum? fed: quae tua est? qu. 1. Non item ; quot funt feitu necesaria ? fed: quot funt tibi necesfaria ? 2, Si- militer: quid credis, cum dicis, credo caet. 26. 35. 37. coll. 5. 19. 25. 34. 36. 37. 46. 5% 54 56. 69. 75. Quid utilitatis inde ad te redit? 59. coll. 36. 52. 57. 58. Et, qui inducitur fidem fuam profitens, confitetur , de fe ipfe: naturá pro- penfus [um ad odium Dei et proximi , resp. 5. mea me confcientia accufat caet. 6o. Laudat mifericor- diam divinam fibi tributam: Deus meorum pec- catorum , atque illius etiam | pravitatis , cum qud mihi per omnem vitam pugnandum est, memo- riam omnem depofuit , etc. 56. 60. coll. 18. 26. 27. (2) 33- 53. 67. Profitetur fidem fuam: per fi- dem membrum fum Fefu Christi etc. 32. coll. 199. Praedicat lefu Christi beneficium fibi tributum : fidisfimi Domini et Servatoris mei proprius fum etc. I. coll. 18. 34. 39. 40. 57—50. 69. 70. 75. 118. Agno- Cf) Conf. dicta pag. 156—160. et Virorum doctorum eâ de ré iudicia ibi allata. (g) Resp. 27. Lat. contingant, Gcrm, vas zukomme. Belg. ORS ioe6CcOWEeD, THEOLOGIC A. 189 Agnofcit legem fibi impofitam: Deus a me postu- lat, ut, quam mihi chara est falus animae meae, tam fludiofe yitem et fugiam omne peccatum etc, 94» coll. 103. 105. 111. 112, Par fere est ratio enunciatorum numero plurali, ad indicandos . Christianos genuinos. : Multae enim quaestiones hac fiunt formå: quid a nobis postu» lat lex Dei? 4. coll. 8. estne ulla ratio aut via, qud Deo reconciliemur? 12. coll. 13. 14. quid nobis prodest. refurrectio Christi ? 45. coll. 28. 43..47- 49. 51. 65. 67. 71, quid est, cut bo- "a opera faciamus? 86. coll. 104. 107. 120. In eandem fententiam refpondetur pasfim fic: mors nostra non est pro peccatis nostris fatisfactio; resp. 42. 43. Christus pro nobis intercedit; 49. nostra etiam pracfrantisfima opera funt imperfec- ta; 62. postulat Deus , ut proximum, aeque ac nos ipfos diligamus. 107. Conf. 8. 13. 17. 18. 22. 24. 28. 29. 31. 38. 40. 45—47. 49. 51. 63. 65—67. 70. 72. 73. 76. 79. 80. 86. 91. 93. 96—99. 104. 107—110, I13. 115. 117. 120—128. Interdum cons fulto numerus fingularis cum plurali coniungitur, propter rei indolem , ut resp. ot. fide asfentior omnibus, quae Deus nobis patefecit, certo fta- tuens , ton folum aliis, fed mihi quoque dona- tam esfs remisfionem peccatorum , etc. item quaest. 36. quem fructum percipis ex [ancid concep- tione et nativitate Christi? ad quam respondetur : quod is noster. fit Mediator, etc. Ne vero ille fre- 190 COMMENTATEO ’ frequentisfimus primâe perfonae ufus cuipiam erran- di dubitandive anfam praebere posfitj facit intere pofita mentio, mox hominis, qu. et resp. 6. 9. i4. qu. 10.64. naturae humanae, qu. 7. resp. 16. et uniyerfi generis hümani y resp. 97. mox hominis Christiani y qu. 22. 116; Ecclefiae Christi , resp. 5o. coers Christi , S4. electorum, za. credentium. five fidelium ; qu. 77. et resp. 55. 64. 66. Itaque frustra nonnullis haec forma vifa est periculofa. (4) Certe, qui Catechismum pro concione interpre- tantur, .posfunt auditores de hoc qualicunque. pe- riculo vitando monere. Equidem“ profecto mihi, cum Viris Doct; Rieddingio et Broefio, vi- deor, in lac ipfà formå > laudandi libelli materiam invenisfe. (7) | | ; VES TUNEN DAILY T t ; 2 3. Kk) His contradixerunt Franc. Ridderus,. Seyenvoudige Oeffeningen over de Catechismus. Rott. 1671. I D. bladz, 19. Pérrus Curtenius, Leerredenen over den Heidelb, Catech, Leÿd, 190. Í D. bladz. 7. et Barthol. Ouboter, Vers kluaviug van den . Heidelb. Katëchi V D. bladz, 11. Ci) Doct. Reddingius,in libro, ever den Heidelb. Catech. Vol, HI. p. 37. haec feribit: Zn den Heidelb. Catech, wordt elk mensch bij zich zelven, bij zijnen toeftand en belangen volftrekt b*piald. Dit onderfcheidt dezen Catechismus van veéle andere leer Uoeket ap eene zeer gunflige wijze, De waarheden en plig- ten worden nies zoodanig. veorgedraagens- dat een ieder het geheele hoekjen leezen kam, zonder aan zich zelven te denken, maar overal vindt elk zijnen eigenen naam, byeral wordt de frezer; als het ares zangefproken, en de andwoorder pret overal in:den ik doi dl ENG hes zij iu het snkelvous wigé THEOLOGIC A, 191 1912 mubmszepup i | | C Singulaë eius partes ex ordine iradutiur.- | Be:ordine ; quem Catechismi Scriptores, in trac- 'tandis doctrinae Christianae capitibus, elegerunt, Aon melius iudicare :posfumus, “quam ex ipfius Urfini verbis, qui, in explicatione -primae quaeftionis et refponfionis: guaeflio, inquit, de confolatione ideo ‘primo loco est pofita , quia - con- tinet feopum- et Jummam totius catechismi. Scopus ést ut habeamus firmam: confolationem in yitd et in morte. | Propter. hanc. enim tota doctrina - coe» destis à Deo est revelata , et à nobis potisfimum est difcenda, - Summa: in «o confiflit, quod -fumus Chriflo per fidem infiti ` per eum dilecti et -recon- wige van zich zelven alleen, het zij im het meeryouwige met influiting van zijne medemenfchen of medechristenen, Die ane ders nimmer aan zich zelven denkt, en zijne eeuwige belangen niet behartigt, wordt door den Catechismus wel genoodzaakt, om daar aan te denken. Als hij al leerende of leezende de woorden yan dit Leerboek overneemt, dan moet kij zich zele yen wel afvraagen: pasfen die woorden wel in mijnen mond? gelove ik dat wel? befla ik zoo? bezitte ik dat? Doct.Broes, lib, l, p. 292. Voorts moeten wij niet vergeten aan te mer- ken: — dat een elk hier bij zich zelven bepaald wordt, zoo- dat hij het bezwaarlijk nalaten kan, de toepasing op zijn eigen hart en leyan te maken: en dat de voordragt vaak in dien gemoedelijken toon gefchiedt, welke bij een ieder, die niet geheel ongevoelig is, den diepflen en gie pe ata indruk iv a 4 verwekken moet, 192 COMMENTA TIO. ciliati Deo , ut ab co curemur et (eryemur in aeternum. lccirco continuo quaerendum erat de is, quae homini Christiano /cizu fint necesfaria , ut illá confolatione fruens beate vivat et moriatur. I. 1. Sunt autem tria, r. 2. quorum. primum. est in peccati et miferiae magnitudine, alterum in liberatione a peccato. et miferid y tertium in. gratid, Deo pro ill liberatione debitá. Hinc tres-exiftunt libelli partes, prima, qu. et resp. 3—11. altera, 1285. tertia, 86—129.. Cuius dispofitionis cau- fam tradit Urfinus, in Oraone, fupra pag. 180. laudatâ, (£) ubi, postquam : docuerat , totam Catechismi doctrinam, non ex aliis principiis et fundamentis , fed e libris divinis esfe ex(truendam , fic pergit: aque haec ipfa est caufa, quare in - doctrind Ecclefiae non, ut in artibus conflituendis faciunt artifices, et omnino faciendum est, poste- riora et minus nota ex prioribus et notioribus me- thodo demonfirativd exfiruantur ; fed partes ordine historico recenfeantur , quem ipfe Deus in Juis pa- tefactionibus , in genere humano creando et ex interitu revocando | fervavit > ct quo in facris libris et in fymbolis articuli fidei recitantur. In hac au- tem dispofirione eundem fere animadvertimus or- dinem, quem Paullus Apoftolus, in epiftolà ad Romanos, tenuit, primum agens de miferiâ hu- mani generis per peccatum, cap. I: 18—1lI: 20. ~ dein- - (Kk) Operum Vols I. col. 417. Zu eL. c ua Mim, or. re at, er Weird, deliberatione ab e4, cap. III: or Xl: 36. denique, de grato animo, quo liberatos oportet esfe erga Deum, cap. XII: 1—XV: 13. In primé autem Catechismi parte, mifkria hominis fpectatur, in naturae humanae depravatione , quae cognofcitar -œ Dei lege. resp. 3. Haec enim amorem iubet, 4. a quo nos alieni famus. 5. Ita autem non a Deo fumus procreati, 6. fed a primâ integritate delapfi, cum primis generis nostri patentibus, dia- boli. fraude pellectis. 7—9. Lex vero, iubens fanctitatem , minatur improbis poetias temporales et aeternas, 10. postulante Dei iuftitià, hec rës fragante eius mifericordià. 11. In /ecuzdZ parté, fpectatur hominis liberatio, de quà, pet Dei iu- ftitiam, 'defperandum foret, 19, fi ea, vel a nos bismet ipfis, 13. vel ab aliis naturis esfet petenda, 14. quandoquidem nobis opus ést tali Mediatore , 15. homine vero et fancto, 16. naturacque divinae focio, 17. qualis nemo est, nifi Dominus nostet lefus Christus, a Deo, 18. olim ptomisfus , nunc nobis donatus. 19. Huius ope fetvantür , non quidem omnes miferi, fed quicunque verd fide eum eo iuncti beneficia eius amplectuntur, 20.' Huius fidei indoles defcribitur, 21. ét, quibus in rebus credendis falutariter verfetur, ^ überius enarratur, duce Symbolo, q. d. apostolico. 22——58, Hac igitur fide Liberatori habit: abfolvimür “come merità poen ,' vitaeque aeternae fpe beamur, 59 - 6r. non benefactortim merito. 6a3— 64. Hoet fides per N E uate 194 COMMENTATIO Euangelii praedicationem in animis. Spiritus fancti eflicacitate accenfa, ab eo confirmatur facramentis , 65— 67. non nifi. duobus , 68. baptismo , fcilicet , 69—74..et. facrà Coenâ, 75—81..ad quam me ad- mittantur aperte profani, opus. est disciplinâ ec- clefiasticá , cuius ratio legitima defcribitur. 82—85. In parte tertià, de hominis gratitudine , bonis ope- ribus probandá, fpectatur eius, tum necesfitas et falubritas, 86 , 87. tum. vera ratio in converfione hominis ad Deum , 88—91. tum denique norma, lex Dei. 929—113. | Ad quam normam liberati ferio vitam inftituere incipiunt, 114. dolentes in- terim vitia fua, ardenterque. precantes a Deo Spi- ritus faneti gratiam, quá magis magisque progre- diantur, 115. Preces enim , quibus. vel maxime gra- tus animus declaratur, Christianis. funt necesfariae et fructuofae, 116. fi quidem fiant.-convenienter Dei voluntati, 117. et formulae a Chrifto prae- fcriptae. 118. Ita in formulae huius interpretatio- nem definit Catechismus. 119—129. Hic igitur ordo libelli merito dictus. est diluci- dus, ab Henr. Bullin gero, feniore, Theologo Tigurino. (Z) Ordinis autem perfpicuitas toties iu- vatur apti continuatione rerum et verborum , quo- ties ab uno argumento ad alterum tranfitur. Cere ni- Gy Builingeri /udicium, de Catecheft El. Palat, 8. 1563. editum , legirur. praefixom Æpologiae Catechismi | Heidelb, ak. Urfino fcriptae, in Vol. ll. Operum laudd. l THEOLOG IC A. 194 nitur illa imprimis in quaestionibus, a quibus nova pars orditur, Exempla funt in quaest. 12. Quos niam igitur, iusto Dei iudicio, temporalibus. et aeternis. poenis obnoxii fumus y estne. reliqua. ulla ratio aut via, qud | his poenis. liberemur et (m) Deo reconciliemur ? in qu. 65. Quoniam igitur fola. fides nos: Christi , atque. omnium (n) beneficios rums participes. facit, unde (o) haec fides proficise citur ? et in qu. 86. Cum. (p). ab omnibus. pecs catis. et. miferiis ‚fine ullo mostro. merito (9) fold, Dei mifericordié, liberati fimus; (r) quid est „cur bona opera faciamus ? Nec negligenda funt in: refponfionibus ea, quibus transitus praeparatur ad novum argumentum, Sic a sacramentis tranfitut ad difciplinam ecclefiasticam , resp. 82. ubi mentio fit. de arcendis a Coená facrá profanis, utendo clavibus. regni coelestis; — Similiter. tranfitus fit a . lege divinâ ad preces. r. 115. Cs) | | Cae- ^ (m) Quaest. 1^. Germ. widerumb zu gnaden komineù? Belg: wederom ter ghenaedem kommen? -(w) Quaest. 65. Germ. feiner wolthaten. Belg. fijner weli dacdens > Co) Quaest. 65. Germ. kome folcher glaube? Belg. komt - falck ghelooue ? jt (9) Quaest. 26. Germ. wir denn aufs unferm elendt. Belg. wr onfer allendicheyt. | (4) Quaest. 86. Germ. aufs gnaden. Belg. dllcen wë ge: haeden. Cr) Quaest. 86. Germ. warumb follen wir gute iverck thun? Belg. waerom moeten wij dan moch goede wercken doen? Cs) lustum Catechismi ordinem impenfe laudavit Ven, var N g Lis, 196 COMMENTATIO "Caéterumi duplex divifio Catechismi , Friderici Hi. auctóritáte invecta ‘est, die 15 Novembris y a. 1563. Una in quinquaginta duo dominicas; ut fingulae , diebus Domini fingulis, pro concione faerá exponi, atque adeo integer libellus. quotannis ab- folvi ^ posfet + quocirca” etiam ‘pleraeque editiones harum numeros exhibent notatos, initio quidem in margine, "deinceps vero. in textu , quomodo hodie fit; "ZZ/era divifio in novem lectiones facta est, ut in conventibus facris identidem pars popu- lo praelegeretür. (7) “Huius distributionis nota- tionem vidi in Catechismo, Germanice, unà cum nonnullis U rfini fcriptis apologeticis, edito Nea- poli Nemetum ; (Wewftadt an der Hardt) 1584. Prima lectio continet domin. I—IV. fecunda , (u) VX. tertia , XI—XVIILI. quarta , XVHI—XXII. quinta, XXIII—XXVII. /exta, XXVIH—XXXI, & | cdi pe Lis, lib. 1, pag. 78—83. 114—150. Seriem doctrinae euange- licae, in Catechismo propofitae, exhibuerunt, alios ne. com- memorem, Viri C', Hieron, van Alphen,- in. Pro/ogo Occonomiae Catech. Palat. Trai. ad Rhen. 1729. $. 40.. et loann. van den Honert, in Pracfatione, praemisfâ Cate- chismo ab Urfino explicato , in fermonem. Delgicum «on- verfo , dico Schusboek der Vorklaringen over den „Nederland- fchen Catechismus, tertium edito Gorinch, 1750. Vol. I. pag. 13—-6. f | (£j Conf. Joh. Ens, Historisch Berigt caet. antea. laud, pag. 55, 55. | (wy Hoc coniicio, nou certo ftatuo, neglectá , in hac. edi- tioney Srcrfonts fecumdae motarione. CES, dite HERI, 5 > THEOLOOG LCA. 197 Septima y XXXI—XXXVIII. octava, XXXIX—. XLIV. nona, XLV—LII. His fübiuneta est- de=, cima , continens Sacrorum librorum dicta, de officiis. magistratuum , iudicum , fubditorum, coniugum , parentum ,. liberorum , dominorum , famulantium , iuvenum, virginum , viduarum , fingulorum denique hominum.. entire vige 73 I be rq jitasfla]Sos : ete PAID 4109 :1njp:u1 sbnastoqo» mbr i „Rerum tractandarum. feries partim, „ad formulas s donginguê temporis ufu tri- tas ac celebratas , easque nan amprobabiles y componitur... T MT „Quae modo; $. 3 pro.ordine, a -Catechismi Palatini fcriptoribus -inftituto, diximus ea-fortasfe a nonnullis minus probabuntur ,.. propterea quod feries rerum. tractatarum. aliquoties turbata fit, per tres formulas, Symbolum, |. q.. d. Apostolorum ; Decalogum et Precationem dominicam... His- enim im libellum invectis, non. unum exftitit incommo- dum, .iusto ordini. contrarium. =- Nonnulla fcili- cet. capita alio atque alio. loco fuerunt. tractánda. Sic, de Deo Patre nostro benignisfimo , agendum fuit, femel. resp. 26. ubi Christianus profitetur : eredo in Deum Patrem, iterumque resp. 120. ubi et Deum , his ufus verbis: Pater noster ; | qui es in coelis. Similiter de remisfione peccato- ruta 198 COMMENTATIO rum dicenduni “fuit, primum resp. 56, ubi eam credere dicitur Christianus ; deinde resp: ^ 126. ubi inducitur precans i remitte nobis débita nostra! EÀ- dem de ‘caufa ; nonnulla variis locis fueruüt' dis- iuügenda, quae cómmodius unum in loeum con- ferti potuisfe videantur. Sic'doctrina dé precibus, resp. 116—118. potuisfet apte coniungi cum prae- ceptis de Deo venerando et adorando, resp. 94, 95. Et, quae de disciplind ecclefiasticà , resp, 83—85., traduntur, copulanda fuerant cum doctri- nâ, de /anctá et catholicá Christi Ecclefid , resp. 54° | Verum, quicquid est huius incommodi, multo maiori compenfatur commodo et utilitate, quam attulit recitatio trium illarum formularum, longin- qui temporis ufu tritarum et celebratarum , ne- quaquam etiam improbabilium, ^ A multis enim inde feculis, hae formulae ab Eccleíiá erant res ceptae, ut. harum ope doceretur populus in con- ventibus facris, atque erudirentur . discipuli. (v) lccirco Erasmus, Carechismum fcribens, edidit A. 1533. dilucidam ct piam explanationem Symboli , quod Apostolorum dicitur, Decalogi praeceptorum , et Dominicae precationis. (w) Et, quemadmodum id Ca- .(») Conf. Mich, Iguat. Schmidtii, Historia catochetin ca, $. 25. adiecta Methodo tradendi prima elementa religio» is. Damb. 1269. p. 392 , 393. Cw) Repetita est in Erasmi Operum omnium emendatio» cum e£ auctiorum editione Lugd. Bat. 1704 COL. 1133771196. ^THEOLOGIC.A, 199 Catechismus Concilii Tridentini, multique alii hu- ius generis libelli, a Romanae Ecclefiae doctoribus editi, has tres formulas, ex eorum fententid ex- plicatas, continent, ita etiam a viris praeclaris , qui facris emendandis operam feliciter dederunt , omnis adhibita est cura fcribendis libellis, quibus hae. ipfae formulae exhiberentur, addit4 interpre- tatione iusti e libris facris ducti. Praeiverunt Lutherus et Calvinus: fecuti funt plurimi, in his Urfinus, editis duobus Catechismis , et Palatini. (x) Quo facto , inftituta , quae füpererant , lau- (x) Plures laudavit Doct. Reddingius, in libro over den Heidelb, Catech, p. 60—64. Memorari quoque merentur I. Doh, a Lasco brevis Disquifitio fidei, ufitata in peregrino- rum, potisffmum' Germanorum Ecclefíá Londinen fec, XVI. medio, inferta Formae ac rationi toti Eccleffastici ministeri? in ed Ecclefiâ infituri, Francof. 1555. pag. 167—186. Beigi- ce a Godfrido Wingio, unà cum illius Ecclefiae Liturgiâ Pig. 35—44. fubiecta rhythmicae Pfalmorum verfioni a fano Wtenhouio facie, et Londini editae 1566. ubi illius Dis- quifitionis hic legitur titulus: Korf Onderfoeck des Ghelooues , euer den genen die fich tot der Gemeynte begheuen , ende des Heeren Auendtmael mit huer houden willen. Minus accurate wam denuo edidit Regnerus Ens, fubiectam Iohannis Enfii libro: Kore historisch berigt, fupra laud. p. 244—252. Coll. p. 154, 155. 157. car. ll. Gaspari van der Hey den Corse Forme der belydinghe des Gheloofs, gheflelt na de orden des Catechismi , voor die hen totter gemeynten , en- de den h, Auentmale lefu Christi begheuen willen, adiecta Catechismo Palatino, emendatius ab eo edito, Antv, 1530. p. $376:. MI. (Hermanni Fauke lii) Kort Begrip der Chris- telic- 200 COM M EN DAŒXEO laudabilia fervarunt, proficuum eorum ufum. auxe runt, fundamento jacto l'uper(truxerunt ,.doctrinauf multis. modis corrupiam emendaruntg-veriftudio= lis facilius perfuaferunt 4. discentium. memoriae” fub- venerunt, denique religion s. depravatae enomniam propulfarunt. CERTA. His, univerfe. dictis haai sitit abad de fingulis tribus formulis, 4n Primam. Catechismi. Palatini . interpretes » Latini dixerunt Symbolum. apostolicum, resp. 22. Qu ta: men appellatione non. commendarunt. fententiam , quam telicke Religie, voor dic. haer willen. begeven. tot des Heesen heylig Avontmael, Midd, 1608. probatum , primum ab Ecclefiá Medioburgenti, deinde a Synodo Dordracená, a. 1619. Sesf, XVII. et CLXXVIL, ac proinde pasfim infertum libris fymboli- cis Ecclefiae reformatae in Belgio. | Huius libelli interpre/a- tionem et applicationem inchoavic Guilielmus Teeltinck, edito libro domestico: Huysboeck , ofte eenvoudighe verclarin- ghe ende toe - eygheninghe , van de voornacmffe Vraegh-fluchen des Nederlandtfchen Christelijcken Catechismi. Midd. i617. perfecit filius Maximilianus Teellinck, in iceratá libri editione, ibid. 1635. Conf. de hac Epitome Joann.van den Honert, in Praef, lib.i: ket Kort Begrip der Christelike Re- ligie — -— omffandig verklaart. Leid, 1741. Adrianus 'sGravezande, Gefchiedkundig Bericht aangaande Herm, Faukelius, als mede den oorfprong van het Kort B+- grip dér Christelyke Religie, caet, infertum libro men- ftruo Boekzaal der geleerde W'aerelt, a, 1765. Vol. ll. p. 163—179. £67—20;:. et Ypeij ey Dermout, Gefch..der Nederk, Herv. Kerk, Vol. Al, pe 37020}: €& | «ant, d $0205. TUHEOLOGIC:A. 201 quamRufinus, Presbyter Ecclefiae Aguileienfiss feculo IV. exeunte et ineunte V. de Symboli: origine apostólicà a maioribus acceptam tradidit , (y). alii autém postea-non: uno modo órnarunt, ut, quam. finguli n Apostoli : partem- ad’ Symbolum. contule= - rinegewindicarent. (z) Huiusmodi , enim narratio: usque ad: feculum : XV: communi ecclefiasticorum confenfü- tradita ;^ primum a Laur, Valla, (a) déindé'ab Eras mo (2) in-dübium- vocata ;- fed ‘in: Catechismo Tridentino: e Veg postea. vero. a diay tome ho mre Site meist; Etat Vos We, NOS In E xpoftcione.- im Symbolum Apostolorum , edit inter Opuscula. vulgo. vadferipta. Cyprian, ed. Baluzii, vel potius Marani, Parif, 1726. col. CXCVII. CXCVLI. : (2) Conf. Jo. ATD. Fabricii Coses apocr. N. T. Part. lt. P. 339—350% : (a) Conf. Antidoti in Pogium, e: IV, ed. Bafil. 1540. primns v enm MRA NAAS ' Ch) Conf, Praef. in Matth. Explanatio Symboli , (Opp: Vol, Vv. 1136.) Declaratio ad'cenfuras Facultatis- "Theol. Parif. Tit. XI. (iX. 869—270.) Responfo ad notationes Eduardi Lei (IX. 173.) Supputatio errorum in cenfuris Beddae. (IX: 554—557.) Apologia ady. Monachos quosdam Hispanos. CIX. 10207) Responfio ad Albertum pium. (IX. 1169—1171.) - HORE Praef, 5. 27, 28. Quae primum Christiani homines tenere debent, illa funt, quae fidei duces doctoresque fancti Apostoli, diyino fpiritu aflati, duodecim Symboli articulis distinzerunt. Nam cum mandatum a Domino accepisfent, ut pro ipfo legatione fungentes , in univerfum mundum pro- ficifeerentur , atque omni creaturae Evangelium. pracdicae went, Christianae fidei formulam. componendam cenfucrunt, mt fcilicet id ipfum omnes fentiront, ac dicerent ,. meque — ulla esfent. inter cos fchismata, quos ad fidei unitatem yo- cat: 202 COMMENTATIO Viris doctis (7) merito repudiata , Palatinorum Theologorum patrocinium non est nacta. Nam Ger- manica Catechismi editio (e) et Belgica (f^) eius verfio ignorant Symboli apostolici nomen, nec :duo- decim numerant articulos : et ipfi Latini interpre- tes, fcribentes, /ummam eorum , quae in Euange- ; lio promittuntur , comprehendi in Symbolo apo- ftolico , addunt: feu in. capitibus catholicae | et indubitatae omnium | Christianorum fidei. : Urfi nus- vero, in explicatione resp. 23. haec fcribit: Sunt qui putant , dictum esfe Symbolum, quia ab apostolis fit collatum. Sed non potest probari , fingulos apostolos aliquam "partem contulisfe. ^ Pro- babilior est ratio, Symbolum dici, quod'hi ar- ti- casfent; fed esfent perfecti in eodem fenfu, et in eádem fen- rontié, (4) Conf, Ger. Ioh. Vosfius, in Disf, de Symbolo apo- Balice, Y642. repete in Tractatibus Theo, Amft. 1701. p. 503-515. loan, Pearfonus, Petrus Kingius, Herm, Witfius, alii a lo. Clarisfio, Viro eximio,laudati, in Encyclopaediae Theol, Epitome ,.$. 9o. quibus adiungi posfunt Sigism. Nagy Borosnyai, Dísputationes quatuor de pri- má Symboli apoftolici adornatione , Trais ad Rhen, 1735, 1756. . (e) Resp. 22. Alles was yns im Euangelio verheisfen wird, welchs yns. die Artickel vnfers algemeinen yngezwaiffelten Christlichen Glaubens in einer fumma lehren. CFD Resp. 22. All wat ons iu den Euangelio belouet wert, dwele ons die Artijkelon onfes alghemeynen ende ongetwijfelden Éhrisielicken geloofs in eener fumma leeren, 0) THE OL OG TC A. 303 ticuli* funt! norma cérta, ad quam omnium fides dongruéré et” conferri debet, quicunquê volunt fer- vari Apostolicum dicitur, quia continét Jum- mam doctrinae Apostolicae , quam cogebantur tene- ré et profiteri catechumeni : yel quia Apostoli eam fummam discipulis Juis tradiderunt, et ab eorum discipulis ecclefia eam postea accepit. Itaque Ur- finus nihil quidém definit, probabiliorem vero fêntentiam priore loco ponit, fecutus fere, ut.vi- detur, Calvinum, qui, postquam indicaverat , quid. fibi.de. tempore fcripti Symboli videretur veri fimile, (g) addit: Quo intellecto , de authore. vel anxià laborare, vel cum aliquo digladiari, nihil attinet : nifi cui forte non fufficiat certam habere Spiritus fancti veritatem, ut non fimul intelli- gat, aut cuius ore enunciata, aut cuius ma- fiu defcripta fuerit, Caeterum, quanta, emen- datorum facrorum tempore , fuerit necesfitas Sym- boli apostolici rite. interpretandi, ex co intelli- gitur, quod finguli Ecclefiae focii et alumni, "five adulti , five infantes, facro ritu lavati fuerint, postquam, vel ipfi , vel per fponfores, fidem fuam folenni religione. profesfi esfent, respondendo Sa- cerdoti interroganti, fe credere fingulos illius Sym- "boli articulos, (4) Haec igitur „et quae plura a pe. Pd ipai sh ii- (g) Inflit. Christ, relig, Lib. Il, cap. XVI, $. 18. Ch) Conf. Catech, Concilii Trident. Part. 11, de Baptismi Sacramento, Art, LXI. Catechismus. Abrenunciatios Fidei profesfio. 204 COMMENTA TIO ritioribus dici posfint „ me. inducunt „ ut. facile as- fentiar Viro Ven. ]. van der Linden V. S. Catechismi Scriptoribus iustam rei bene. gestae lau- dem tribuenti. (7) . ít | Mo- U) Proeve eener vrije behandeling van den Heidelb, Catech, Part, L pag. 145—142. Men kan van deze artikelen , over het geheel genomen, zeggen, dat zij het algemeen Christelijk ge- loof zeer wel bewaard hebben; en vergelijkt men dezelve bij andere geloofs belij denisfen » die een partijdige fektenijver heeft zamengeflanst , dan verdienen zij, boven alle andere, eene loffelijke melding, niet alleen om derzelver kortheid en eenvoudigheid, maar ook om derzelver fehriftmatigheid, Zone der zich aan flonte bepalingen te wagen, die het werk van ei- gendunkelijkheid hebben, — — De fleller van dit leerboek, dic, als Proteflaut, geenen anderen regel van geloof erkennen mogt, dan de H., S., moet dus, met het. aanyoeren van deze artikelen, niet gedacht worden, het geopenbaarde Woord van Cod ter zijde, of deze artikelen nevens hetzelve gefteld te hebben, Neen, — uit de antwoorden op de oiffe en gofie vr. blijkt ons zeer duidelijk, dat hij zich alleen aan het Evange- lie of het Woord van God verbonden. rekent, als den eenigen regel van geloof en zeden, en dat die artikelen flechts worden aangehaald als eene korte hoofdfum van den voornamen inhoud des Evangelie's, ten einde, bij wijze van uittrekfel, een kort overzigt te geven vam hetgene ons als Christenen ta gelooven ‚Laat. En waarlijk! tijdens de openbare verfchijning van dit Yeerboek, beflonden er goede: rcdeuen voor den hier gevolgden je het gebrek aan kennis in de allerecrfle beginfelen van Henfchelijke kundigheden was toen zoo gront en algemeen, dat “men de Christenheid, die [chier niet lezen konda, door een kortvuictrekfel van de Evanzeliefche waarheden , wel eenigzins "peheorde te gemoet te komen. De Bijhet was te lang eem ge» fo THEOLOOG IC A. 205 Moralia decalogi praecepta , olim , iubente Deo, lsraélitis: data, ^ Catechismi Scriptoribus. materiam praebuerunt. exponendi officia a Christianis: prae- fanda. In co autem venerati funt auctoritatem Christi profitentis, fe venisfe, ut legem , non abro- | garet, verum impleret: (k) et fecuti funt Aposto- los, qui, non tantum in Iudaeis © docendis, fed etiam. in. monendis Christianis alienigenis , moralia legis Mofeae praecepta inculcarunt. (7) Nec ta- men Heidelbergenfes crediderunt „oportere Christia- nos his obedire praeceptis, propterea quod Israë- litis a” Mofe data fuerunt, Aliam iis fuisfe fentene tiam , ‚docent nos Urfini explicatio responfionis geet Locus theologieus, in academiâ Heidelber- genfi traditus , de /egé divind, (m) Quibus collatis , Dor pi | | | vi- Joten boek gebleven, en het verffand van den gemeenen man "was door. prieflerbedrog te zeer verwaarloosd, dan dat de Christenen, van die dagen, aanflonds bij het doorbreken der Hervorming, hunne regten, als zoodanigen , hernemen kon- den. Is nu de eenvoudige leer der Christelijke kerk in die artikelen bewaard, hoe welkom moest dan dit wittrekfel voor leergierigen zijn! en, wations betreft, ook wij kunnen ons van dezelve, zonder fchroom, zeer wel als eene handleiding bedie- nen, om de waarheden van het Christelijk geloof, in eene kor te, aancengefehakelde orde te behandelen. ` ~ (k) Matth, V: 17. coll. ztje: Vil: 12. XIX: 17—19. XXII: 3740. (4) Conf, Act, XXIV: 14. XXVH 22. Rom, IIl: st. VII: 12. XI: So. Gal Vs 13, r4. Eph. Vh :, 2. lac, Il: fa. (m) Opp. Vol. I. col. 661—25:* 206 COMMENTATIO videmus , hanc eius fuisfe mentem. Lex moralis, cuius fumma est in decalogo , omnibus hominibus a Deo patefacta, perpetua est, nec potuit omnino abrogari, ficuti abrogatae funt leges caerimoniales et forenfes. Haec lex non. quidem vim habet cos gentem et damnantem in Christianos , a Confervato+ re Iefu liberatos , docente Paullo Apostolo , Rom. VI: 14. VIIE: 1. Gal. III. 11—13. 24, 25. V? 18—23. 1 Tim. I: 8, 9. fed norma est vitae fanc- tae, quam vivere, eos oportet, qui grato animo Dei beneficia, per Christum in. eos collata; am- plectuntur. In decalogo autem praeceptis morali- bus adiuncta funt. nonnulla, proprie ad Israëlitarum gentem pertinentia,cum in prologo , tum. in quar- to praecepto, cuius duae funt partes , una moralis eaque perpetuae legis vim habens, iubens, aliquod tempus certum tribuere cultui Dei. publico , altera caerimonialis eaque temporaria, quâ dies feptimus huie cultui destinatur et caerimoniae Leviticae man- dantur. Praecepta igitur, quoad funt moralia, ad Christianos pertinent :.caetera.non item, Pertinent autem illa, non quoad funt a Mofe data Israëlitis , fed propterea quod hominibus cunctis a Deo Procreatore funt iniuncta, et a Christo, fummo Doctore, Confervatore ac Domino nostro , ftabilita. Haec igitur Urfini et caeterorum Palatinorum fuit fententia; ex quá orta est liberalis illa decalo- gi interpretatio, quam nemo non prudentior in Catechismo laudat. Caeterum huius libelli Scrip- toe THE OLOGIC A, 207 tores, cum nullum in Novi' Foederis libris inve- nirent certam ac definitam feriem praeceptorum , ca Christo aut Apostolis cius datorum, non po- tuerunt praebere commodiorem fimul ac fanctio- rem „ quam decalogus exhibet. Quam ut fervarent , fuadebat praeterea exemplum Paulli , qui , ez in prae- cipiendo , Rom. XIII: 9. et in reprehendendo, 1 Tim. I: 9, 10. decalogi ordinem est fecutus. (#) Denique precum formulam , neque aptiorem, nec fanctiorem , potuerunt tradere Catechismi auctores , quam quae data fuit a coelesti Doctore lefu Christo, referentibus Matthaeo , cap. VI. et Lucà, cap. XI. Quamquam enim preces illae maxime erant aptae discipulis eå aetate viventibus, nec Christus ius- fit, aut legatos fuos, aut quoscunque discipulos, conftanter his ipfis vetbis Patrem adire coelestem , nihil tamen impedit, quominus in iis normam agno- fcamus bene precandi, Christianis nullo non tem- pore utilem. (0) Quandoquidem autem, fcripti Ca- À . te- Cn) Conf. Ven. van Lis, Oratio S. laudata, pag. 36—93, et Doct. Broefii dicta in Jibro menffruo laud. pag. 291 , 292. to) Conf. Herm. Witsii Exerc, VI. de Oratione domini- ca, Joan. Dricberge, Zeven Predikactfien over het Gebed des Heeren. AMR. 1742 10. Georg. Walchii Æxercita- tio, de ufu orationis dominicae apud veteres Christianos, in Miscellaneis S. Amít, 1744. Pag. 58—80. Herm, Venema, de ware Christelyke Religie onderzocht en nagefpoort uit Matth, VVI, Vol, Ii» p. 222—451. Jean Scipion Ver- neds, Lerrredenen over de Bergpredikatie van Fe C. Vol, 208 COMMENTATIO techismi tempore , haec formula communi Christias norum. ufu erat recepta, a quamplurimis vero ma- gis fuperftitiofe recitata, quam intellecta aut ad rite precandum ufurpata , laudäbilis -dicenda -est Scriptorum opera, in interpretandis his precibus cone fumta. $5. Univerfa fere dictio. ad librorum facrorum exemplum conformatur. Catechismi :Palatini argumentum e libris divinis esíe ductum , et fingula illius capita Codicis facri auctoritate esfe ftabilita, antea iam demonftravimus. Partic.: I. SS. 1—1r. 14. Verum eo nondum. ab- folvitur confenfus Heidelbergenfium cum. Christo, fummo. Magistro , primisque eius discipulis , quo- rum ícripta ad nos pervenerunt. Etenim infuper om- b Vol. IL Amit. 1783. p. 44—37. N. Kiesfelbach, Leerre- denen over het Gebed des Heeren, Amt. 1792. J. van Loo, Leerrcdenen over den Geest en Toon yan het Gebed onzes. Heeren; Utr. 1796. J. C. Doederlein, Opheldering van het Gebed des Heeren, Utr. 1793. (E. Tinga), Jets over het gebruik van het Gebed des Heeren. In Verltrooide gedachten over verfchil« lende onderwerpen , Partic. VI. Fran. 1804. pag: 57 —89. Berns Veriwev,de Voortreffelijkheid en het nuttig gebruik van het Gebed des Heeren. In Prijsverhandelingen van het Genoots fchap tot yerded, van den Christ. Gedsdienst, voor het jaar 1810» THEOLOGICA. 209 omnis fere libelli catechetici dictio ad illorum exem- plum est conformata. Cuius rei cum ubivis fere exftent documenta, lubet, illustrandi cauf4, unam alteramque responfionem in medium proferre , iis- que adiungere librorum facrorum loca, fuis capi- tum et verficulorum numeris notata , quorum ad exem- plum fingulae dictiones funt accommodatae, Resp. 32. profitetur. Christianus: per fidem (Gal. II: 20.) membrum Jum lefu Christi (1 Cor. XII: 12. 27.) et unctionis eius particeps, (1 loh. Il 20. 27.) "ut et momen eius confitear , (Hebr. XIII: 15.) meque fitam (Rom. VE 13.) iph vivam grati- tudinis: hostiam , (Rom. XII: 1.) cetin hac vitd, (a Cor. XV: 19.) Jiberá. (Rom, VE 18. 22.) et bond confcientié (1 Tim. E. 18,19.) pugnem contra peccatum: (Hebr. XIE 4.) e£ Satanam, (lac. IV: 7.) ct. postea aeternum cum Christo- reg- num in omnes creaturas teneam. (a Tim. Il: 12. Apoc, XX: 6.) Similiter, ad quaestionem 49. quem fructum nobis adfert ascenfio Christi? re- fpondet : primum , quod in coelo apud Patrem pro nobis intercedit, (1 ioh. I: 1. Rom. VII: 34.) Deinde, quod carnem nostram in coelo habemus , (Eph. V: 30.) ut eo, tamquam certo pignore , confirmemur , fore ut ipfe, qui caput nostrum est, (Col I: 18) vos fua membra ad fe extollat. (Eph. Il: 6. Ioh. XIV: 3.) Tertii, quod nobis fuum Spiritum, mutui tiznoris loco, (a Cor. I: 29. V: 5.) mittit, (loh. XVI: 7.) cuius effcacid , Oo (Rom. . 210 COMMENTATO (Rom; XV: 19.) màh ferrei , fed füperna quaeri- ms; (Col. IHE: ms au} Di dpferemad dexterám Dei /cdens; (Maze; : XVI; wg Coin) 10007175 Hape- dictionis confórmationem, a ‘Catechismi fcriptoribus : ftudiofe inftitutam- ad | facrorum sexem- plum. librorum, equidem. in:magná eórum laude ponendam: esfe reor; cui viris me -perfpicaciofti- bus, Doct. Droesio (p) et. Cl. Heringá. (g) Quorum féntentiaé: ut fubferibam s fuadet cogitatio ftudii , quo libelli: nostri auctores fuerunt ducti, ducique oportet. genuinos Proteftantes ; ut nimirum. cuncti Ecclefiae .focii.et alumni e facris discant libris „quid credendum fit et ágendum , proinde ut hos legant, ét, quoäd eius fieri posfit; probe in- . telligant. Propterea, non tantum fumma doctrinae in Codice facro perfcriptae est tradenda, fed ipfae etiam | voées «et dicendi. formulae, quibus horum librorüm- fcriptores, maxime Tefus. eiusque: legati, fuerunt ufi, funt tenendae, Quae res , prouti uri- verfe perquam. est utilis, ita imprimis necesfaria jobnesth Cp) In libro menftruo laud. p. 291. haec fcribit: 4d» plaats van fchoolfehe kunsttermen te gebruiken, bedient zich dit boekje meestal, of van Bijbelfche witdrukkingen, of van De Wwoordingen, die in het gemeene leven gangbaar zijn, (4) In libello faepius laàdato, p. 118, haec fcribit: Dre waarheden worden doorgaans voorgedragen, met bijbelfche woorden, zegsmanieren en fpreukens zóó dat, en Leerling, en Onderwijzer, door dezelve tot den Bijbel geleid worden, en de Onderwijzer verpligt v ie om den Bijbel te verflaan - en fe verklaren. THEOMOGHEC'A: 211 est , quando, vel pars aliqua doctrinae Christianae recte cognofci ac percipi nequit, nifi bene intel- lectis verbis et loquendi modis, quibus ea enun- ciari folet, ve/ certe vocabulis male intellectis fa- cile in. errores inducantur legentes audientesque, Scio, non pauca, in Christi orationibus et Apo. ftolorum fcriptis, dici per tropos et imagines, par- tim nostris hominibus infolitas, partim quoque eas, de quarum etiam fententià disputatur, Sed hae propterea non omnino funt vitandae in popu- lari inftitutione aut in libello catechetico. Earum enim jinterpretandarum cura Doctoribus et Cate» chetis in Ecclefià Christianâ est impofita: qui, fuo fi fungantur ofücio, cavent, ne rudiores, pra» ve intellectis librorum facrorum verbis - in errorem ducantur, Haec reputantibus nobis non displicee bunt in. Catechismo. Palatino dicta, de Dei ird et mifericordid , de Dei Filio ad Patris dexteram in coelo fedente, de Christo’ Ecclefiae capite eiusque membris, de regeneratione per Spiritum Janctum , de Christianis wnctis ac fanguine Spiritugue Christi ablutis, de carne Domini nostri edendd fangui- neque eius bibendo, de Satand pios homines op- pugnante , de mortificatione veteris et vivificatione novi hominis, et quae funt plura horum fimilia. Singula.enim, e facris ducta libris, nif diligenter interpretentur Doctores Christiani, periculun) est, ne indocti in turpes rapiantur errores. Quod ne fieret, Catechismi nostri fcriptores faepius tropo= O 2 rum , 212 COMMENTATIO rum ,; a Christo et Apostolis j`in doctriná coelesti tradendâ, ufürpatorum , fententiam. de industrii ex- pofuerunt, ut resp. 73. 76.589, go. > Lccirco 'lu- bens, hactenus certe „ facio cum Doct. Reddin- gio, (7) dicendi. formam ^ Hebraeam; Iudaeis, Christi in terrà viventis aetate , 'ufitatam „in conferre fuf- fecerit. Quid, quaefo „ brevius. et. evidentius. dici po- 214 COMMENTATI!O poterit eo, quod respondetur ad quaestionem 28. Quid nobis prodest cognitio creationis et providen- tiae divinae ? Nimirum :- wt in adverfis patientes, in fecundis grati fimus , in futurum verd optimam in Deo fidisfimo Patre fpem r&pofitamm habeamus , certò fcientes, nihil esfe quod nos ab eius athore abfirahat , quandoquidem omnes creaturae: ita Junt im eius poteflate , ut fine eius arbitrio, non modo uihil agere, fed ne moveri quidem posfint. Quid, quaefo, concifius , dilucidius et ad propofitum accommodatius, énuticiari poterit, defctiptione bo- norum operum, resp. 01. Tantum ea, quae ex verd fide, fecundum legem: Dei fiunt, et ad eiui [olius gloriam referuntur; non ea autem , quae a uobis opinione recti conficta, aut ab hominibus tradita funt. Non equidem nego, nonnulla videri productiora et praeter modum excurrentia. Verum istam uber- tatem peperit necesfitas , genuinam Christi doctri» nam probandi, illustrandi ét defendendi, contra opinionum commenta, religioni moxia et perni- ciofa. Hanc certe necesíitatem "Theologis Palati- nis, in caufà zustificationis, resp. 59—64. et Sa- cramentorum , Y. 65—8o. fuisfe impofitam , nemo bon paulo perfpicacior intelligit. Neque ego inficior, esfe loca nonnulla , quae imperitiores difficulter absque interpretis auxilio intelligant, Verum idem ego contendo, propterea culpandos non esfe Catechismi fcriptores. In aliis enim, € REM à. on I.S PEN. Am Lm mus RE le " 4 FE THEOLOGIC A: 215 enim obfcuritas, non verborum, fed rerum, de quibus agendum erat, facit , ut lectores haereant : quomodo fit resp. 7. 25. 33. 35. 53. 57. In aliis intelligentia impeditur frequentiore eoque laudabili ufu dictionum tropicarum, e libris facris felecta- rum , ut resp. 49: 76. 88. Conf. dicta $. 5. In aliis. denique offunduntur tenebrae necesfitate dis- putandi de argementis ‘abftrufis, prouti resp. 48. jo: ^ Istam vero qualemeunque - caliginem , quoad ea non necesfario cum rebus ipfis est con- iuncta, non multo labore a discentium animis dis- pellet doctus et fidelis: Catechismi interpres. -Iccirco lubens asfentior viris doctis, concifam apertamque brevitatem in Catechefi Palatini Taùt- "dantib us, Cs) @ Ven. van Lis, in na. $. laud. haec pag. 191. de opusculi brevitate fcribit, Met werkje is van weinig uitge- firektheid, en “zoo kort (als) de rijkheid der onderwerpen eenigzins toelaat, Nergens is het langdradig, en geen” over- tollige en onnodige dingen worden er in aangetroffen, Ner- gens verbijstert ons de menigte , overal overtuigt ons de bon- ‚digheid van deszelfs woorden. De perfpicuicate haec profite» tur, pag. 106. De taal, die de Catechismus fpreekt, de be- fehrijvingen, die hij geeft, de bewyzen die hy voorffelt , alles is, oyer "ü geheel genomen ten; uiterflen. duidelyk en verftaan- baar voor ieder , die flegts eenige oplettendheid gebruikt. Ad depellendam obfcuritatis criminationem facere ea videntur $ quae fcripit Cl, Heringa, libeili laud. p. 117. Het boekje ds geheel en al opgefleld tot eem onderwijsbockje voor onge- oefenden. Het is dan niet te misprijzen, — dat er bijzonder- heden in voorkomen „die Hoor den Onderwijzer sf verklaard en uitgebreid behooren te worden $. 7. 216 COMMENTATIO $8. 7. Quaerendo et respondendo acuitur ingenium s exercetur memorta, Qui Catechismos, fcripferunt , alii. aliam iis for- mam induerunt. In. nonnullis. velut in Catechise mo Concilii Tridentini, cernitur cohaerens et conti- nuata docioris. inftitutio, non. interrupta quaeftio- nibus. Nec monentur tantum catechumeni , fed faepe etiam facerdotes et doctores , de partibus fuis bene agendis, Unde crebrae funt eiusmodi formue lae: docendum est; diligenter explicandum est; hortandi et monendi funt fideles; pastores ostene dant; curabunt pastores tradere; prederit fideli- bus, fi a Parochis faepe LEE: fuerit ; Pastores docebunt , quae in Sancté Tridentind Synodo de- creta ac perpetuo a Catholicd Ecclefid tradita funt, Plerique vero libellorum catecheticorum Scriptores praetulerunt formam collocutionis five disquifitio- nis: quo etiam factum est, ut nonnullae recentio- res Catechismi Tridentini editiones in quaeftiones ac responfiones dividerentur, auc tore Andreàá Fabricio, Leodio. (7) Haec forma placuit quoque Luthero, Cal- vino, et Palatinis, habetque multum, quo com- men- Ct) Refert hoc Mich, Ignat. Schmidt, in Hifforid Ca- techeticá , fupra laud, 6. XXXI. PORT LL 71 SL A rs mnm "om S ne Tr lee E E SIEA Me or M ir . c " -— - " t a t. TABOO GICA. 217 ‚ mendetur. ¿Etenim , ut apta imprimis est. exerci- tationibüs Catecheticis , ita etiam idonea ad infti-. tutionem homileticam. Scilicet, quaerendo - excita- tur attentió et acuitur ingenium : atque discipuli , responfiones memoriae mandantes , exercent utilis- fimam Mentis facultatem et doctrinae thefaurum cu- ftodiunt. | LÍ - Qui. vero fcriptores hanc formam, Catechismis fere. propriam, praetulerunt , non tamen unam inierunt viam, in tribuendis partibus quaerentis et respondenitis, . Discipulum enim alii inducunt guac- rentem , ali respondentem. Prius factum. est ab Erasmo, qui, in Catechismo (u) coloquentes (fingit cazechumenum quaerentem et catechistam re- fpondentem. (v) Simili formå ufus est Scriptor | Ca- . (n) Huius Carechismi, (upra pag. 199. memorati, initium mox ann. y laudandum, legitur Operum Erasm. Vol. 1, coll, 1:335 1134 (») Orditur. discipulus collocutionem fic. Jam dudum mihi gestit animus ad[cribi in confortium Ecclefiae Catholicae, quae est domus Dei, extra quam nulli fperanda falus acterna, Ita- . que precor , ut tua pietas ad hanc rem infantiae meae fit auxi- Jie, Respondet Catechista. | Sf rite tinctus es facro lavacro y eâdem operá cooptatus es in Ecclefiae Catholicae familiam. Mox discipulus: verum ea res , inquit, infcio me, per fpon- fares gesta est: at posteaquam divina benignitas concesfit ad hoc aetatis pervenire, quae ut ad impietatem corrumpi potest, ` sita ad pietatem , opinor , est docilis , aequum arbitror , ut et fronforum meorum fidem liberem, ct ipfe meae faluti confus lam ac meum per me ipfum quoquo negotium agam, | Proinde te 218 COMMENTATIO Catechismi , Belgice editi, tecto fcriptoris, typogra- phi et loci quo est editus, nomine, (w) Verum, quamvis haec ratio non fit fpernenda , praeftare : ta- men ea nobis videtur, quae plerisque placuit, no- ftris etiam Palatinis, responforem inducens , non docentem, fed fidem fuam profitentem. Coniecit quidem Ioh. d'Outrein, (x) quaerere discipu- lum aut Christianum iuniorem , respondere docto- rem aut provectiorem Christianum : fed huius con- . jec- te rogo, ut ita mecum agas, quafi plane rudem inflituas formesque. Qv) Catechismus, det is: die Kinder-Leere: Uer- gaders wt de heylighe Schrift, ende wt de oude Doctooren der heyliger Kercken : Te weten: Athanafius, Cyrillus, Ba- filius Magnus, Hieronymus, Theophilactus, Ruf- finus, Origenes, Cyprianus, Chryfostomus, Au- gustinus, Ambrofius, Ireneus, Tertullianus, Eufebius etc. M. D. LXVIL foll. IV et 55. in 4. In hoc Catechismo discipulus hoc modo magistrum adit. Miju eer- weerdighe Meester , wilt my doch fegghen wat de kinder leere is, daer ick ny alfoo veel af hoore, ende oock lefe. Ende hoe wordt die iut Latijn genaemt? My dunckt de kinder leer doet wonder. Cui respondet Magister haec: Mijn fone, S. Pauwels Ephef. 6. vermaent ons ionck ende out aldus: Ghy kinderen caet, Defe vermaninghe Pauli behooren wy out ende ionck, altijt in onfe ghedachten te hebhen, Daerom hoort ny met aendachten toe etc. Iterum discipulus fic quaerit: Mijn Jieue Meester, zegt my nv, welcke dingen zijn eenen yeghelijcken Christen monfche yan noode te weten? (x) Het gouden kleinoot van de leere der waarheid, die naar de Godzaligheid is, vervattet in den Heidelb. Catech, Amft. 1724. PAS. 3- TUE OL O GAC A. 219 iecturae caufam , neque ipfe aperuit, neque ego asfequi posfum.. Cum plerisque igitur interpreti- bus mihi perfuadeo , refpondentem induci , non qui- dem: discipulum , qui , edit fidei profesfione ; Ec- clefiae fociis fit adfcribendus , fed genuinum fo- cietatis Christianae fodalem , fidei et pietatis fuae fibi confcium, non dubitantem aut vacillantem , fed firmum et conftantem , fua peccata miferiamque inde ortam confitentem , Dei Christique beneficia gratuito in fe collata laudantem , bona coelestia ct aeterna confidenter fperantem , atque huius fidei ac fpei rationes cuique ingenue inquirenti libere red- dentem. -Haec ceite fententia mihi optime congrue- re videtur cum iis, quae dicuntur resp. 1. 5. 21, 26. 27. 32. 36. 52—54. 56—61.. 69. 25. 129. Fatendum est, non omnibus Christianis eam esfe fidei. et fpei maypopopigv’ fed oportet omnes ad eam adfpirare, posfuntque eam omnes divinà adiuti gra- tià, confequi, Hebr. VI: 11. X: 22. De quo ut perfuadeatur veri amantibus , videntur Palatini Chri- ftianum ita respondentem induxisfe. Qui autem interrogans inducitur, perfonam fustinet hominis Christiani, qui , five doctor, five focius Ecclefiae, eandem cum respondente fidem profitetur. | Unde crebro commutatur primae perfonae numerus fingu- laris cum plurali, ut resp. 26 et 28. item 31 et 32. (7) Caeterum nemini facile per(uaferit Sctip- : tor (y) Conf, Hier, van Alphen, Prologi laud; $. 59. Bar- + thol. 220 COMMENTATIO tor Disquifitionis modestae , (z) interrogantem in Ca- techismo cenfendum esfe Ecclefiae Romanae fo. cium , initio elementa doctrinae Christianae igno- rantem , pedetentim vero a refpondente erroris convictum , et ad veram fidem perductum. Bilk Subtilitates et argutiae fcholasticae evitantur. | Dolent, quibus religio Christiana cordi est , non paucas quaestiones fubtiles et argutas, e Theclo- gorum fcholis, in conventus facros populi Chriftia- ni esfe traductas. Iz fimplicitate , inquit Hilarius Pictavienfis , fides est; — non per difficiles nos Deus ad beatam vitam quaestiones yocat. (a) Et Joe fephus Hallus, Decanus Wigornienfis: /citu inquit, ad falutem necesfaria quaeque imbibant omnes, ct licet, ct juvat. Saturate animas vee firas , quotquot estis. Ecclefiae filii , facris hisce des | ah À thol, Ouboter , Æancengefchakelde verklaring van | den Heidelb. Katsch. Vol. 1. p. 11—16. Petrus Curtenius, Lecrredenen over den Heidelb, Catech. Vol. I. p. 4, 5. Red» dingius, lib. 1. Vol. III p. 38. (2) C. D. W. Zedig onderzoek, wie die Perzonen zyn, de welke in den Heidelb. Catech. als Vragers en Antwoorders worden ingevoerd, inferto libro: Merg der Akademifihe en audere. Verhandelingen, Vol, X. Amft. 1740. pp. 416—466. 536— $95. 677—726. | (a) Lib. X.de Trinitate, $. zo, THEOLOGIC A. 221 liciis ; Subriliores fcholarum argutias alio ablega- turi. (b) Propterea Viri docti laudarunt in eo quo- que Catechismi Palatini fcriptores , quod fubtilita- tes et argutias fcholasticas prudenter 'evitarint. (c) i _ Quam 4) In Exhortatione ad Synodum Nation. Dordracenam , dictá die,29 Nov. 1618. infertá. Actis Synodi, Sesf, XVII, edit. in 4s. Pe 45e mal Ce) Van Lis, Orat, laud. p. 106, Hier vind men geene fehodifche wartaal , geen duiflere bepalingen, onder Jcheldin- gen, en zegswoorden uit den midden eeuwen, die de byzonde- re flelzels van veele Godgeleerden zoo zeer ontfieren, en tot een doolhof van verwarring maken. | Hier verfchijnt de naakte waarheid . onopgefimukt, onyerdonkert. Hier bedekt men haar nimmer met niets betekenende fprcektermen , nooit ontwykt men haar agter ydele uitvlugten en beuzelagtige woorden- ziftery. leder kan haar kennen en eerbiedigen, De edele eenyouwigheid y die altoos haar kenmerk is , mist niet, haar aan te wyzen, en den onbevooroordeelden befchouwer te doen gevoelen, , dat is zy." Ven, van der Linden V. S. lib. L Vol. I. p. 22. Over het geheel genomen, zien wij hier yer- feheidene onvruchtbare gefchillem over het punt der leer afge- fneden , die toen reeds voor- en tegenfpraak vonden; doch die naderhand, met te veel omflag van geleerdheid behandeld, of met te veel fpitsvindigheid uitgeplozen, ongelukkig overvloedi- ge brandflof aan de kerk geleverd hebben. Nooit zou die brandflof tot vlammend en verterend vuur zijn overgegaan , indien men de Lezadigdheid van den Heidelb, Cat, met yas- ten tred gevolgd ware, Doct. Broes, lib, 1. p. 290, 291. Van de verborgenheden des geloofs wordt er te zijner plaats; maar doorgaans met groote omzigtigheid gefproken. Gefchil- Bukken van louter befpiegelenden aard moge men elders onder het volk brengen, dit gefchiede hier niet, Even min vindt wen 229 COMMEN TA'TI D Quam laudem iis haud immerito esfe tributam, pauca docebunt exempla. ; P In doctrinam de Deo, Spiritu , aeterno , ubique praefente , fcientisfimo , potentisfimo , libere volen- te ac decernente , iustisfimo , benignisfimo , fibi fem- per conftante , omninoque de naturae divinae attrie butis innumerabiles. quaestiones. a. Philofophis „et Theologis ‘illatae funt; quarum" nullam attigerunt Catechismi Palatini fcriptores. Similiter, de pro- creatione, telluris et univerfi mundi, uti et de pro- videntià divinÂ, res cunctas. et fingularum actiones , molitiones , cogitationesque, dirigenteac moderante , disceptatum est mirâ curiofitate , a quà tamen Hei- delbergenfes prorfus funt alieni. Utrumque ex iis in- telligitur , quae Particulà priore, $. 2. pag . 109—111, notavimus. Quantà fedulitate PRIMER Theologi: de uum TA pio Dei Patris » Filii et Spiritus fancti, fciunt eruditi, Quant vero modestià. Catechismi nostri auctores fibi in. eo. temperaverint , manifestum est cui- men hier onderwerpen, dis ^s ménfchen kortzigtig begrip te bo- ven gaan, uitgeplozem. In plaats van fthoolfche kunsttermen te gebruiken, bedient zich dit hoekje meestal, of van Bijbel- fche uitdrukkingen, of van bewoordingen, die in het gemeene leven gangbaar zijn. Clar. Boumän, loc. laud. p. 124. libel- lum Heidelbergenfem dicit een’ Catechismus, welke fchoolfche benamingen en onder fcheidingen , zoo wel als fpitsvindige twist- vragen veelal wijsfelijk vermijdt, THE OL OGICA 293 ciique con(üderanti , quae protulimus Particulae prio- ris. 2: 5. 7. pagg. IIl. I!7—120. 129. 130. „Confulto -quoque nostros fcriptores fe abftinuisfe defériptioné angelorum et daemonum , iam indicavi- mus p. 114, Plura congerere opus mihi videtur (apetvacaneum. Unum tamen -hoù posfum non commemorare lo- cum, qui est de Dei voluntate y five, ut. plerum- que dici folet, de decreto vel confilio- divino , aeter- nam bomihum fortem, five beatam , five miferri- . fiam destinante: praedestinationem , five electionem et reprobationem „in fcholà dicimus. Quantum enim , in “Dei arbitrio conciliando cum libertate hominum morali , defendendáque; hinc libertate maiestateque divin, illinc. iustitid eius et benignitate , labora- verint Tlieologi „ docet nos Philofophiae et dogma: tum ecclefiasticorum historia í magnoque cum dam- no id experta est Ecclefia in Belgio foederato , feculo imprimis XVII. Huius vero calamitatis anfam neu- tiquam praebuerunt Catechismi Palatini fcriptores , qui ne pracdestinationis quidem. nomine fuere ufi, nec mifi resp. 52. electorum , et T. 54. coetás ex univerfo genere humano ad vitam aeternam electi , mentionem fecerunt. Laudandos igitur esfe hos- vi- rös, mihi quidem perfuadeo. Si qui vero eå de re dubitent, audiant Jofephi illius Halli, quem paulo ante laudavi, verba in Dordracenâ Syn- odo pronunciata, Quanto, inquit, minus expedit , ut plebeium quodque ingenium futntas coeli arces Scans 224 COMMENTATO fcandat profano pede, ibique facra Dei penetralia audaci oculo perluftret , deque profundisfimis confi- lii divini arcanis , judicium ferat ? ut quivis à plebe nautarum bajulorumve, de abditisfimd | Praedesti- nationis ratione ratiocinari praefumat 2 . Regulam Cosficam ‘in Arithmeticd dixit nonnemo ‚Praedesti- nationem" in Theologid ‚de qud -doctam quandam ignorantiam -fateri non puduit; illuminatisfimos-Ec- clefiee- Doctores... Etiam rapta in coelüm- anima clamayit $$ Baloe. Nos vero breviculd intellectus nostri ulnuld , Decreti divini abysfum | metiri aude» bimus; quaeque ipfi Angeli: fluent ‚nos conculca- bimus ? Neque tam plebem incufo istic , quam Doc- tores ipfos j qui haec tam parum tempestive populi, auribus ânimisque oggesferunt: imprudenter. fane factum, ita haec abflrufisfima mysteria à fuggestis palam fonuisfe, quaft in dis folis," Christianorum res unica conflitisfet. ği Caeterum, quod in Catechismi Scriptoribus lau- dàvimus, loannes Deodatus.et Theodo- rus Tronchinus, Theologi Genevenfes, ad : Synodüm Dordracenam delegati , Catechetis omnie bus commendatumvoluerunt :-cavcantur quacfliones perplexac, fcholasticae, curiofaes folida pietatis doctrina y Theologia con/cientiae et practica , animis infsatur, cum diligenti ufus ad omnes vitae et morris declaratione. (c) * g. De {> la fententià coram de Catecheticis exercitiis, dictà in vast. XV. tynodi ; in Actis eius traditá , Pe 36» 37e THEOLOGICA. 225 8$. 9. Gravitas in docendo feryatur. De rebus feriis fermone ferio, de gravibus gra- viter est dicendum : fancta religionis caufa fancte est agenda. Sed ubi ftultitia sapientiam pellit , superftitio locum religionis occupat, fimulatio et ostentatio pietatem virtutemque exturbat, ibi dif- ficile est fatyram non fcribere; ibi ridendo ve- rüm dicere, quis vetat, dummodo iocus, iudice Ciceróne, (4) fit elegans, urbanus, ingenio- fus, facetus? Hinc feculo XVI. viri aliqui praeclari x indignantes , Ecclefiam multis modis esse contamina- tam et corruptam, perverforum hominum ftudia et mores per iocum irriferunt et ludibrio ca- ftigarunt , five de industrid, five aliud agentes. Sic facrorum emendationi profuerunt Era s- mus, fcripto dyxduin poples? Calvinus, ad: monitione de perguirendis reliquiarum , > quas vor cant , frustulis; Marnixius, alveario Romanae Ecclefiae. lidem, in aliis quoque fcriptis , fubinde iocofe dicta fparferunt, Quos ut vituperare nolim, ita laudandos cenfeo Urfinum et Olevianum, qui bene videntes, quid tempus et res postula« rent in libelio catechetico Palatino, eam adhibue- runt gravitatem et feveritatem , quae, nec quae. | rene (4) Lib. 1. de Off. c. XXIX. P 26 "COMMENTATLIO renti, nec refpondenti, iocum aliquem permitteret. Facillime autem nonnihil remittere potuisfent de eå gravitate, . quando agendum erat, de «nico Dei hominumque Mediatore , resp. go. de benefactis non nifi ad Dei legem. inftituendis , gi, de negan- do bonorum operum. „merito, 62—64... de idolo» latriá, magiá „ incantatione , fuperftitione , invoca: tione. fanctorum, 94. de imaginum ufu in „tem: plis 98. de iureiurando per naturas procreatas, 102. de facro.. coniugio et vitå coelibe , 108. de precibus. Deo placentibus , 117. alias iocandi op: portunitates ne, commemorem,- Quid? quod. ne ironiĝ ‘quidem, ufi fucrint Palatini, quam. tamen iliquando fanctisfimus Iefus et. Paullus Apostolus tempestive. admifisfe. videntur, OR | [2 Conf. C ar. Aue ge "T koi Keilii Elementa. Heri menestices ‘N. T €. 82. et Scriptores ab eo laudati, Quibus- cum darhpa wari posfunt Ch re Friedr. Fritzfche, über die Ionien’, Wvelóbe im den Reden S'efu vorkommen follén , in Ana- lekten für. das: Studium der exégetifchèn und fyffematifchen Theologie y ^eransgegeben von Carl Aug. Gottl Keil, und Heinr. IG otth Tzfchi rhety Part. "Lipf. 1842. p. somo Friedr. "Leberecht AU über Matth. XIX: og bdep einb wo "Evangeltsten und [einen Auslegern überfe- heng Aroniev odit PForaiorr eed: Anmerkungen ok K. G.W. Theile , in Exegetifche Studien, hereusgeg. som Georg, Ben gdy Winer, Lipf. 4827. V Vol, I. p..59—102, et A. Whe in Lessorkundig Magazijn van Werenfehap, hard en Smaak, AN 320. Vols”. t. Fin Ermelo. 11 THEOLOGIC A. 227 S. 10, Disputatio legitima , plerumque lenis , raro asperior , inflituitur, Gravitatem et feveritatem in docendo , modo $. 9. laudatam, fervarunt etiam Catechismi Palatini fcrip- tores , in. disputatione- legitim: quam eos infti- tuere. oportuit,: Neque hae. virtutes: aberrare foe lent in ¿duritiam aut asperitatem, Contra multa exftant figna. lenitatis et: moderationis, in probandà ac defendendá religionis caufi, nec pauca funt documenta. humanitatis .et facilitatis „in oppugnan- dis pravis opinionibus „noxiisque- inftitutis. Ex utroque genere mahifesta funt facilitatis et moderationis indicia, in eo: quod multi errores, iique partim: periculofi ,' non nifi breviter ; tecte , oblique, dat occafione, in Catechismo funt notati; Cuius rei exempla facile ex iis peti posfunt, quae fupra, pag. 169—178. attulimus. . Scilicet. Scrip= = tores nostri faepe arbitrati funt , fatis fore factum, — veritate in lucem prolatÂ, iustáque caufà argumen- tis probat. | - Huic vicinum est humanitatis documentum in | eo elucens, quod nusquam Heidelbergenfes , aut Piritan fectam, fuae familiae oppositam , aut quendam. etiam adverfarium nominaverint, nec cuiquam haereticae pravitatis notam .inusferint, . P 2 unum 58 — COMMMENTATIO unum fi exceperis locum de misfâ papistici, qu. et resp. 8o. de quo mox dicendum erit. Porro, in caufà fuâ tuendà, nibil a nostris fcrip- toribus contumeliofe dictum est in adverfantes , ne in eos quidem , qui reformatos, Calvinum cae- teris viris praeclaris praeferentes, conviciis infec- tari ét quà. posfent crudelitate vexare folebant. Quantá autem lenitate adverfariorum calumnias averterint , luculento docent” exemplo , quod. inest responfioni 64. oppofitae patronis. Romanae“ Ec- clefiae , qui nobis, gratuitam peccatorum nostro- rum ‘condonationem- profitentibus , ac. benefactorum meritum ad confequendam. poenarum immunitatem megantibus, obiiciunt, doctrinam nostram favere impietati et fceleri. Ad quam accufationem ; po- tuerant iure fuo respondere, fententiam. Pontificio- - ram, de operum bonorum merito, de fatisfactio- nibus humanis, de operibus fupererogatoriis 34 dé indulgentiis, de precibus pro defunctis e purgato- rio liberandis, omnino favere, aliorum. fuperbiae , arrogantiae , avaritiae, aliorum: incuriae, focordiae , vitaeque flagitiofae, } Sed nihil: horum proferunt. Quaeritur tantummodo: 47-«utem haec: doctrina. non reddit homines fecuros et profanos (f) Ac respondetur : Non: neque enim fieri potest, quin | li^ i (f) Quaest. Ge Germ. Macht aber diefe lehr nicht forglofe ynd verruchre leut? Belg, Maer maect defe leere niet fors g^eloofe ende podloofe menfchen? THEOLOGIC.A. 229 ii, qui Christo per fidem infiti Junt, fructus proa ferant gratitudinis, (g) Singulari quoque circumfpectione caverunt Ca- techismi Palatini. auctores, ne animos fratrum, Augustanae confessioni non mutatae addictorum , offenderent aut confociationem | Protestantium in Germanià impedirent. Elector enim Fridericus III. fuafore Melanchthone, multum. laborave- rat, ut in Palatinatu cuncti , qui antea dicti. fue- rant Evangelici, nunc, alii a Luthero, alii a Zuinglio, alii a Calvino dicebantur , concor- diae et amoris vinculo in unam coniungerentur Ec- clefiam. (4) Itaque fratrum Lutheranorum. animos offendere noluit. Quapropter doctrina de facrâ Coe- nà ita fuit propofita , €t contra Romanae Ecclefiae placita de transfubflantiatione et _misfac facrificio defenfa, ut nulla fieret mentio de con/wbftantia- tione , de praefentid corporis et fanguinis Christi in, cum ct fub pane et viro; nihil diceretur Con- fesfioni Augustanae a Metintuth one emenda- tae contrarium ; concederentur . autem . fratribus | quae- (g) Resp. 64. Germ. Mein, Denn es vnmüglich ist, dafs die, fo Christo durch wahren: glauben find eingepflantzt , nicht : frucht der danckbarkeit follen bringen. Belg. Neen fe: Want het is onmoghelijek, dat, foo wie Christo door. een waerachs tich ghelooue ingheplant is, niet en foude "rial die vruchten der danckhaarheyt. (M) Conf, Henr, Altingii Historica Narratio de Ecclekis Palatinis, cap, XXXVII—XLII. 250 COMMENTATI CG quaecunque falvà veritate concedi posfent; fufpicio ' denique converfi epuli facri in nudam Christi pro nobis mortui commemorationem dimoveretur. (7) His igitur perpenfis, non posfumus non ‘con- fentire viris doctis, lenitatem et humanitatem Pa: latinorum in disputando univerfe laudantibus. (k) | | Es con — - (/) Conf. Doct. Reddingius, lib. T Vol. Ti. p. à mod 437745* ; (k) Barthol. Ouboter, lib. l. Praef. p. XLV. Onze Gee. loofsbelijder fpreekt nergens vam. ketters of ketterijen, Hij verklaart eenyouwig , het geen hij gelooft, met toepasfing op zich zelven, aangaande de Waarheden, van God aan hem tot zijne zaligheid in zijn Woord geopenbaard, Hij handelt zelfs op die zelfde wijze, in alle zulke flukken, waarin hij zich openlijk. van dwaalende geveelens enderfcheidt , en de zuivere Waarheid, tegen de dwaaling overftaande in helder licht plaatst. Ven. van der Linden V. S. lib. 1, Part. I. p. 23. Wij ontmoeten, met opzigt tot leerpunten, bij de on- derfcheidene efdeelingen der Hervormde kerk betwist, — — cene rekketijkheid , toegevendheid en gematigdheid , die, ges. lijk zij het verfland en hart des flelters van dit catechetisch onderwijs eere doen, zoo ook den daartegen oyerflaanden geest yan volgende tijdperken, al te vruchtbaar in nuttelooze haars kloverijen , diep befchamen., Doct. Broes, lib. 1. pe 291. iis, quae fupra p. 163. not, w attulimus, haec addit: MVopers afwijkingen van de Evangelieleer, welker vermelding het, uit hoofde van de tijdsomflandigheden, niet mogelijk geweest is na te luten, veroorlooft zich het opflel maar zelden eene fcherpe uitdrukking. Cl. Heringa, libelli laud. p. #18, 119. De wverfchillende leerbegrippen van andere Chrittelijke Ge- nootfchappen worden, met eene gematigdheid en verfchooning, behandeld , welke blijken deaage van det/echten geest der liefs de en des vredes. PRET. THÉOLOGICA. 231 Verum haec lenitas et animi mollitia fubito dc- feruisfe videtur fcriptores libelli nostri, quando, refutato Ecclefiae Romanae placito de zransfubftar- tiatione , resp. 78, 79. "pergunt ad refellendam ‘eius fententiam de mis/ze, q. d. faerificio , quaest. 80. Etenim més/a ista iam ftatim ab interrogante dici per: contemtum videtur papistica : €» ), et' re- fpondens fic concludit argumentationem : atque ita ipfum Misfae fundamentum nihil aliud est, quam abnegatio unici illius faérificii et pashonis - fu "Christi , et execranda idololatria. Quapropter damnarünt multi, vel totum libellum , (m) vel hanc eius pasen, @) Mihi idee fi! liceat MA. na 98 NT r uw iu- (1) Germ. der Babstliche Mèfi. Belg. de Paepfche Misfe. > (2) Hoc quomodo a Romanae Ecclefiae addictis. factum fue- rit, narrant Henr. „Alting, Narr, . laud., cap. LLL. Koecherus, Hifi. catechet, laud, cap. VIIL. $$. 23. 31, $3: Heinr. Simon van Alpen, Letterkundige Gefchied. van den Heidelb. Katech, E liug. Germ. converfa, Gorinch. i204. Part. Je p. 25—97» (u) Joh, Lud w, Ewald, Etwas über Katechismen über- haupt, über Ur fins und- Luthers Katechismen insbefondere , Heidelb, 1816. Quocum faciunt Cenfor in Archiv für die Theo= logie und ihre noufte Ubiteharur, herausgegeben von : Ernst Gottl, Bengel, Vol. Il, Tub. 1818. p. 506. et J. C. W. Au- gusti, Proeve. eener Gefchied- en. Oordeelkundige Inleiding in . de beide Hoofd - -Ratechismi. der Evangelifche Kerk, Uit het Hoogd. Gron. 1830. p. 138—140» 158. Fokko Liefsting, de her der Gereformeerde Kerk naar den leidraad van d: Heidelb. Catcch, verklaard en toegepast. Vol. IL. Teov. 1209. n 232 COMME N:T,A T. 1:0 iudicium interponere , in eam inclino. partem ,. quae Theologos. Palatinos , ipfumque etiam Electorem Fridericum III. laudat magis, quam vituperat.. Huius qualiscunque fententiae ratio e rebus, Ca- techismi in lucem editi tempore gestis, imprimis ducenda mihi. videtur. Tota disputatio contra misfae facrificium , in edi- tione libelli nostri omnium : prima, | non. exllitit. Cuius rei luculentum est documentum in editione fecundâ, quá ufus fum, in referendo textu Ger- manico , fupra p. 98. defcriptá. Ad calcem huius editionis , p.96. haec leguntur. „dn den Christ- lichen Lefer. Was jm erflen truck .vberfehen, als fürnemlich folio 55. Ist jetzunder aufs befelch Chur- fürstlicher Gnaden, addiert worden, 1563. sto , autem folio 55. five, ut fcribere folemus , paginà ist et proxime fübfequente, legitur quaestio et responfio , de difcrimine facrae Coenae et misfae paulo brevior, hac form: Stag. Was ift für ein vnderfheid zwijde bem Abendmal des HERRN vnd der Dabftlihen Mef ? 2(nttboit. Das Abendmal begeuget vns daf wir volfomne vergebung aller vnfer fún- den P. 594—396, et Ven, van der Linden, V. S. lib, 1. Parts 1H. p. 1385 139. Coll. Parte I. pe 23e ~ Ag cM + NEW ETAPAS 1 cw Je NE TT SN MIL. EEN AS Re Re a e » T H.E,O.L.O.GC,1 C A. 253 TN mS ben. haben Z. dureh das einige opfer — VÉ. ua E Chrifti / fo er felbft ein mal am eset) T 9: crat; volbracht hatja Mes A dok, À ras Die Def aber febrer da bie lebendie " T gen vnb bie tobten nit durch bas leiden °° voile EEG. vergebung der fünberi Gaten pes odd A OU feb "b oap EH (ri nid) régfico fü fi MAS wen ben ONefptiefiten: geopffevt voer: c ay NT be tim i alfo bie Mep jm grundein ~- 3 M ih vabgottifehe « verleugnung “def. einigen- -- LES et Ko F, opfféte. vnd feibeng. Velu Chrifti. c pande, éddéin nno, in Catechismo tertium: edito, pródüctiot" responsio talisvexftat, qualis etiamnum Taberür. Haec autem additamenta, fe- mel ftérumaue fácta,' indicare videntur, partes, EN Lag M S'il" primae et fecundae editioni adiectas , non typothe- tàrüm “incuri aut errore fuisfe praetermisfas ,- fed. postea “confulto additas , et iubente. quidem Elec- tore Palatino. Certe, in utroque Urfini:Cæe- chismo, nihil de mis/d legitur, quamquam in ma- . dori divertae funt de S. Coená quaestiones ; quas in Heidelbergenfi frustra quaeras, (2) Sed Fride- rici Pii mandato fuit obtemperandum. _ Hoc te. fert Henr. Alting, in Zifloricá Narratione de Ec- Ce) Huius modi funt 297. Quid differt Coena Domini a T baptismo? 299. Quid fignificat fumptio panis et vini? 3oc. Quid. est manducare corpus Christi et fanguinem eius bibere? 312. Quare duobus fignis uti Chriflus voluit? 313. Quid ess hune panem et calicem fumere in recordationem Chrifti? 234 COMMENTATIO Ecclefiis Palatinis , quam e monumentis fide dig- nis publicis et privatis (p) contexuit, cap. XLIV. haec fcribens: Cum in prima editione Catechismi non haberetur Quaestio Octuagefima , — flatim altera editione hujus. anni 1563. ex fpeciali Elec: toris mandato: addita et. fuo. loco inferta fuit : abs- que dubio, ut abominanda corruptio Coenae Domini- cae , quae in Misfa est, detegeretur, et hoc veluti characterismo Ecclefiae Reformatae a Papifticis dis- cernerentur. Confentit Toh. Ludov.. Fabri- cius, vir, iudice Hieron. van Alphen, (4) f quis alius ^ rerum. Palatinarum, etiam maxime reconditarum , gnarisfimus, asferens , (7) Frideri- cum quam feverisfime | mandasfe., ut alia adornare- tur editio, cui illa Misfatici Sacrificii condemnatio infereretur , hunc folum in finem , ut. fuum cum caeteris Proteflantibus hac in re confenfum tefta- tim faceret, (s) Coniicit Doct, Reddingius, (7) ir- _{p) Conf, Prooemium, p. Je et Menfonis Altingii Vi- tu, defcripta per Ubbonem Emmium, p. 171 Ca) In Prologo faepius laud. $. 35. Cr) Operum omnium edit. 1698. p. 413. Locum debeo 1faar co lc Long, lib.l. p. tir. (s) Conf. van Alphen, loco modo l. Ioh, Ens, lib. l. cap. LE $. 14. lf, le Long, loc. 1. $6. LXXXVI—LXXXIX. (quocum comparetur Adr. 'sGravezande, Tweehonderdÿa- rige Gedachtenis van de Synode te Wefel , p. 54. Koecheri, lib. 1. p. 230—285. Ce) Lib. L Vol. HI. p. 8 ^ IRI O HEIO 016 T C A; irritati fuisfe'Eleetórém | anathematibus ; nuperri- ea Concilio Tridentino in 'Reformatos pronun- eatis; A ügustius, ‘Vir Cl. (Qu) fibi perfuadet ; Fridericum initio quidem pepercisfe Romanis , posted vero: vine t zes — e — "vo- res shi Sides '"^Quicquid vero, five: donemi ‘five ftatuas , de cáüfis ; quibus inductus fuerit Elector, ad fenten- tiam "fuam de" misfA papali im Catechismo dpérte pronunciandam , ' non "negabis, hüic responfioni inesfe "acerbititem] et asperirátemi, quam alib? in Cätééhismo non deprehendimus; ' Responfionem di- Cot mam, "qüod:in quaestione nostratibus paulo duriüs fonat: paepfche misfe reverâ convenit cum paüsfelijke mfe, quae fit auctore Papi Romano” "Td ipfum indicat Germanicum" b'a b st- Tete, “five pipa iene erf wete aliud LC fübfiraérüüt minus honestum’ papistica , > indicans misfam Papae asfeclis , Papistis, receptam. Quae ám in refponfione dicuntur, de difcrimine Coe- nae a Christo inftitutae et istius mistic, ‘non fim- | mona fünt'culpabda , tanquam a vero aliena. Ta- lis enim reverà est doctrina Romanae‘ Ecclefiae , "qualis in hac responfione traditur. Scio, bonos _viros deceptos esfe fistulà dulce canente, in mislae | fucco, fcilicet , magis «commemorationem „quam BA SM Iode b + mirah: Nites (9) Lib, 1, pe 122 "un ias COMMENTATIO iterationem facrificii , a Christo oblati , fpectandam es- fe ; fed non ignoro , quid fanciverit Concilium: Triden- tinum ; cuius Canon III. de facrif. misfae huius est argumenti: Sé quis dixerit , Misfae facrificium tan- tum esfe laudis , et gratiarum actionis , aut nudam commemorationem facrificii in Cruce peracti , non autem propitiatorium, — anathema fit. (v)... Sed offendere maxime folet responfionis conclufio , quá misfa dicitur , cum abnegatio unici facrificii et pas- fionis lefu Christi, tum etiam, execranda idolola- tria, Neutrum vero nude dicitur, aut de confilio et voluntate misfam celebrantium , fed cum aliquo temperamento , et de eo, quod, iis. etiam infciis et nolentibus, reverà fit, Sic, qui misfae facrifi- cio. quotidie Christianis opus esfe contendunt , eo ipfo negant, vnicum Christi facrificium nobis fuf- ficere, quamvis ipfi, misfam celebrando, fibi vie deantur Christi facrificium venerari , omnemque vim. falutarem facrificii incruenti repetant ab unico io cruento. Similiter,- qui. hostiam ,. quam di- cunt, adorant , reverà placentulam colunt, . quae pro pane fubftituitur, quamvis ipfi, transfubftan- tiationis placito in errorem inducti, putent, fe Christum, fub fpecie panis latentem, . adorare. Na- (v) Conf, Cl. Heringa, in Kerkelijke Raadvrager en Raadgever , Vol, il. p. 52—58. Cl. Bouman, ibid. p. 20—25. et Vir doctus in Godgelserde Bijdragen, Vol, IV. Amft, 1030. p. 869—905. THEOLOGICA. à37 Nolentes. igitur . idololatriam committunt, prouti Israëlitae vitalorum fimulacra colentes fefe idolola. trið- polluebant, quamvis vellent, non deastris, fed Deo fuo Iehovae, cultum praeftare. Hoc enun- ciati fui temperamentum indicavit, (w) qui respon- fionem - octogefimam fcribens ufus est formulà Ger- manic: im grund, cui respondet Belgica: im den grond , cuius. vero vim interpretes Latini non ex- presferunt vertendo: ip/um Misfae fundamen- tum nihil aliud est, quam. Germanica enim: die Mifs ist im grund nichts anders , dann „ verten- tenda. erant: Misa penitus perfpecta non est, nif, Nec negligendum est, dolelatriam. in Catechismo dici fignificatione ampliore: est enim , resp. 95. idololatria, /oco unius Dei, aut praeter unum illum et verum Deum , qui fe in verbo fuo patefecit , aliud quippiam fingere aut habere, in quo fpem reponas,. Quae quidem fignificatio facro- rum auctoritate librorum commendatur , Matth. VI: 24. Eph. V: 5. Phil. III: 19. Omnis vero idololatria recte dicitur execranda , prouti Deus resp. 108. dicitur omnem turpitudinem execrari. In textu. Germanico est: vermaledeyt, a Latino maledictus. Belgicum very/oect, quamquam nunc durius habetur, olim tamen teretes. aures , neque hoc Cw) Legi ea merentur, quae fcripit Corn, Brinkman, amot, ad librum: Perhandeling van den Heidelb, Catech, Vol, Hl, p. 183. 238 COMMENTATIO hoc:loco ,:nec resp. 10. aut. 108. offendit. Caete- rum” illud idololatriae crimen iam. antea ,. quam fcripta. fuit .Catechefis Heidelbergenfis , .. Ecclefiae Romanae lobiectum fuisfe, docere nos potest Con- cilii Tridentini. Canon- VI. de facrofancto Eu cha: ristiae Sacramento „qui huius „est argumenti : Si quis dixerit, in fancto Eucharistiae „Sacramens to: Christum unigenitum: Dei filium, non. esfe cultu. | latriae, etiam. externo, adorandum; ; atque. ideò nec festivd peculiari celebritate venerandum „ neque | in Procesfionibus — —. folemniter circumgestandum , yel non publicó, ut adoretur , populo proponendum., et ejus adordtores esfe: idololatras ; anathema fit. Hiçenim Canon fcriptus iam est, die 11. Octobris anni 1351. (x) miro SGT lub OS DE RIO Rn CATECHESIN PALATINAM A VITUPERATIONE DEFENDENS. Mu DE AT: Te Defenfionis ratio ct modus. Postquam Sectione priore ea fpectavimus , quae univerfe in Catechismi Palatini argumento ac formå funt (3) Letheri ec Metanchthonis dicta non minus aspera. vid. in l'ieron, van Alphen Prologo laud. $. 364 THEO LOGIC A. 239 fant Jaudanda , Sectione posteriore videbimus , quid opponendum fit vituperationi , quam fubire folet li- bellis. Anilin haec Catechefis, quamprimum in lu- cem fuit edita, valde displicuit , non tantum Roma- nae addictis Ecclefiae , fed etiam. nonnullis emenda- ta facra amantibus, quorum placitis erat oppofita. Postquam in. Belgium invecta , et, unà cum Confesfione Belgica , pro libro Symbolico habita fuit, pauci, cum politici, tum. ecclefiastici , eam fpreverunt, Paulo post Theologi, Remonftran- tium nomine celebrati „alii plura, alii pauciora, in Catechismo: reprehenderunt: quorum tamen ftu- diis ,. non. tantum Palatini et. Belgae , : quibus hic libellus ufu eratreceptus ac cognitus , fed etiam caeteri Synodi Dordracenae focii, cives et exteri, reftiterunt. Ab eo inde tempore nunquam de- fuerunt , qui modum vix tenerent, vel in laudan- do, vel in reprehendendo. Et, quo longius re- motum fuit fcripti libelli tempus a praefente aetate , quo maiores: facti funt. progresfus in ftudiis. ad Theologiam" pertinentibus, et quo: magis mutata fuit Ecclefiae Delgicae facies, eo exftiterunt plures , tum reformatis coetibus adfcripti, tum ali, qui veteres querelas repeterent, vel novas vituperatio= nes in medium proferrent. (5) 28 epe Equi- (y) Conf. Urfini Apologia Catechismi Eccleffarum et feha- | larum. Electoralis Palatinatus, Ileidelbergenfis valgo dic- té, 240 COMMENT TA'TTO Equidem fi omnes querelas et viteperationes refele lere conarer, opus infinitum et a Commentationis meae propofito nimis alienum esfem aggresfurus, Tum enim mihi vindicanda foret Christi et Apostolorum doctrina, in Catechismo Palatino propofita, contra omnes eam repudiantes ; porro religio feculo XVI. purgata, 'contra Graecae et Romanae Ecclefiae placita et inftituta ; denique Ecclefiae in Belgio réforinatae doctrina , contra. Christianorum familias ; diverfam repurgandorum facrorum. viam ingressas. ^ Vos au- tem, Viri Clarisfimi , ni fallar, in quaestione pro- pofità , tantummodo postulastis defenfionem , oppo- fitam vituperationibus eorum, qui^ Ecclefiae. refor- matae adferipti negant , doctrinam Christianam etidm- num, duce Catechefi Palatini; in patriae nostrae coetibus esfe exponendam. His igitur terminis mea disputatio erit continenda. ! 15191 | | Proin- ti „contra cavillationes maraeologorum y Firelagiess Facultatis Academiae Icldelbergeufis nomine feripta et edita Germanico idiomate, a. 1564. Latine repetita in Urfini-. Opp. ‘Theol. Vol. Al. col. basga Cenfara Theologorum quorundam | yicino- rum de Cazccheff Electorali Palatiná, ibid. col. 593—358. U r- fini, ad Tucolugorum quorundam in vicinid , de Catechef Palatind, et testimoniis facrae Scripturae , ad illius margi- uem annotatis, Cenfuram, Responfio, Germ. fcripta a. 1564. in Latinam linguam traducta, ibid; Col, 59—76. Henr. Altin- gii Hifßorica Narratio laud. cap. XLV. van Alphen, Prolcgi laud. 6$. 43, 441. Koecheri lib. l. p. 559122. van Alpen, Lesterkundige Gefchied, Cte, p. 49— 37, 105—1:3, 126—193. 2 omame 524 —234.4 369—370. 416—488. THEOLOGIC A: 241 Proinde hac Sectione respondendum erit ad, eo- rum querelas, qui negant, Catechismum esfe du- cem idoneum, quem fequantur, qui in coetibus nostris doctrinam Christianam exponunt: Capite vero posteriori diiudicanda erit eorum fententia , qui, quicquid etiam de libelli nostri pretio ftatuant , fuadent tamen, ut lex ecclefiastica , de Catechismo eum in finem adhibendo , antiquetur. Prouti vero , modum in Catechismo laudando esfe tenendum , fignificavimus , pag. 99—106. ita etiam videndum est, ne immoderate verfemur in culpan- dis animadverfionibus, quibus ufi funt boni doc- tique viri in libellum non prorfus vituperatunr, Fuere enim , qui nimiis eum ornarent laudibus. (z) Fuere etiam , quorum laudatio videri posit modum excedere, nifi eam in bonam partem interpreteris, Sic, qui Catechismum dixere parva Biblia „ cenfe- ri posfunt indicasfe, in illo breviter ea tradi, quae in libris facris producte funt expofita, de rebus fcitu nobis maxime necesfariis. (a) Fuere deni- Wd (z) Horum iudicia benigniora retulerunt Liefstingius, in lib, |, Gedachten over het Predikampt caet. p. 138. Broces fius, loc, l. p. 285. et van Alphen, lib. l. p. 108113 (a) Hanc fuisfe mentem viro docto, cuius fudicium, prae- fisum Tomo fecundo Operum Theologicorum ab Urfino fcriptorum, quo iure nescio, dicitur judicium Ecclefae Belgi- éas, Satis manifestum erit totum eius contextum legentibus, Itaque non est, quod cum Davide Knibbeo, in Prologo, Catechefilus de libello nostro faepe vernacule editis praemisfo, Q pire gn COMMENT TA TIO que jam feculo XVII. er XVID cofdari Théolo- gi in Belgio , qui modice Catechismum laudarent , eiusque aüctores aliquando pas esfe uterentur. (5) | Se p- 13, m aut cum Lo van der Sous. in Pronemio, Ho- miliara de Catech, Heidelb. faepe quoque Belzice edirarum , p. 21, 22. negemus, quempiam e nostris tanti Catechismum aeftimasfe, | Similiter in bonam partem accipi ea posfunt, quae "fcripft Ven. van Lis, ia Oratione S. faepius laudati, p. 121. De Catechismus heeft niet één wezenlyk gebrek, waar door men hem zou moesten verwerpen: het iscen dierbaar pand, dat wy niet zorgvuldig genoeg kunnen bewaren, | (B) Plures adduxit Cl. Heringa, in libello faepius laud. Pe 26-82. Ex his imprimis mentoratu dignus mihi videtur loh. d'Outrein, qui faam Catechismi explicationem: hoc infignivit tirulo : ket gouden kleinoot van de leere der waarheid, die naar de Godzaligheid is, vervattet in den Heidelb. Cate- chismus ; eoque anfam dedisfe videtur Lieffringio, in libro: Gedachten over het Predikamps, p. 138. fcribendi è den naam van gouden kleinood -ach£ mien voor (den Catechismus) nies te hoog, , Mle igitur, in libeilo primum. a, 1:704. edito: -de groote nattigheid der Catechizatien, infonderkeid over de Hei- lige Schrift, p.48, 49. haec fcribit: Den Heidelbergfthen Catechismus is een feer voortreffelijk gefchrift, waar aan wy gesnfins den lof weigeren, dic er aan gegeven moet en kan worden. Dögh evenwel is en blijft het een menfchelijk ge- Schrift; daar men geen onfeilbaarheid aan kan toefchrijven s nog op het duifendfia deel die volmaaktheid en voortreffelijke heid, die ‘er is te winden in de fchriften der Profeten en Apostelen, Indien ‘er heden ten dure fcadanig eene Onderwij- finge moaste opgéfteld warden; men fouwde mogelijk , felfs ral gens her oordeel van alls de Hedentdaogfckc Godgeleerden , fom- mige fakken wel wat breeder „en andere wat korter behandelen; dat ij, men fouw tor wal waf by ie doen; ook miifzhien daler THEOLOGICA tej „Século autem , quod. vivimus , admodum pauci erunt. docti probique viri, ita laudantes Catechis- mum Heïdelbergenfem , ut nihil in eo emendandum putent, Equidem certe e Scriptoribus , quos ‘vidi huius libelli laudem nostr aetate praedicantes eius- que ufum commendantes , neminem comperi fingu- Jas partes, enunciata fingula, probantem. Cc) . Hos igitur potisfimum fecutus, ita: ad praccie _puas de Catechefi nostrà querelas respondebo, ut mec nulla nec multa in ed agnofcam vitia, postim- - que adeo, hac in caufà, profiteri cum Hora- tio: (d) 2° | «o ubi plura nitent, — non ego paucis ` Offemdar maculis , quas aut incuriá fud, —- Aut humana parum cavit natura. — „In defendendo Catechismo, eundem , quoad eius fieri posfit , fequar ordinem , quem. Sectione. prio- te hier en daar wel eenige andere bewoordingen gebruiken, Maar dat is de Heilige Schriftaur geenfins onderworpen. ` Ce) Conf, van Lis, Oras. laud. p. 1225, !24. quâcum conf. eius Leerredenen over eenige gewigtige, leerftukken van den Christelijken Godsdienst, I. „Drietal. Utr, 17974. Praef, p. vil, Vul. Liefsting, Gedachten caet. p. 15: -—ijc. Red- dingius, ib, 1, Vol. III. p. 32, 33. 58—60. Broes, lib. 1. |p.285-—297. Royaards, van den Broek et Begemann, in. Handelingen van de Algem, Cairistel, Synode, der Herv, ` Kerk in her Koningr. der Nederl, in 1831, p. a Heringa, “a P. 115 116, Epist. ad Pifones, vs. $51 Sie Q a „244 — ,. COMMENTA TIO re mihi elegi. in laudando. .. Quapropter -cenfends erunt, primum, quae in argumenti delectu. vitupe- rantur , $$. 2—4. deinde, quae in formé reprehen- duntur, $ 5. In argumento, a Catechismi Palatini ériptotibus delecto, queruntur vituperantes , vel de negligen- tiâ, in omittendis rebus gravioribus , vel de nimià fedulitate , in afferendis rebus levioribus , vel deer- rore, in rebus tractandis commisfo. . De: primo quaeremus , $. 2. de altero, $. 3. de tertio, S. 4. Ki: M Querela , de negligentid , in omittendis rebus gravioribus. In Catechismo nostro nonnulla frustra quaerun- tur, quae magni funt momenti ad fidem pietatemque excitandam et alendam „ nostrâque aetate in inftitu- tione populari haud funt negligenda: veluti religio- nis Christianae origo et auctoritas divina, &£to mistl et Geovevorin eorum, qui vitam et doctri- nam Christi tradiderunt, adfevrix et adtag Codicis facri, et quae his funt afüinia. Quae fi in Cate- chismo invenirentur, libellum ornarent eiusque ufum augerent : neque aliena fuisfent a-propofito Refor- matorum , qui ftudiofe librorum canonicorum aucto- ritatem tuebantur, iustam Codicis facri lectionem et interpretationem urgebant, traditionum ecclefias- Ad THEOLOGICA. ’ TT ticarum-fidem extenuabant , conciliorum: decreta Pa- > parumque. iusfa fpernebant. Quocirca etiam Cor- fesfionis Belgicae auctores illis tractandis „art. 5-7. operam dedere laudabilem. Verumtamen.ea in doctri» - nae Christianae compendio non requiruntur , posfunt-. que commode Theologiae populari , vel praemitti , vel > adiungi , quomodo factum est a recentioribus, Prae- tered eorum tractandorum five necesfitas five utilitas non tanta erat feculo XVI. medio, quanta hoc nostro aut proxime antegresfo , postquam. Scriptorum facro- rum fides, lefu Christi, Prophetarum et Apostolo.. rum legatio divina, omninoque praeftantia religio- . nis Christianae, multorum levitate et impietate est - impugnata. et in contemtionem «adducta.: In :Cate-: chismo autem. Homiletis et Catechetis datür oppor- tunitas monendi auditores et discipulos , de fum- má Christi docentis auctoritate, resp, 4+ 19. 3!. de patefactione divinâ, in libris facris nobis con- fervatÂ, 92. 25. 117. de Prophetis, mentis divi=: nae interpretibus ,: 19. de Apostolorum legatione. coelesti et deomvevoria , 46. 53. de veritate religios: nis. Christianae, 1. 22. 65—68. de vitandd dristig et. fuperftitione, 21. 94—99. 103. (€) Sunt, qui in Catechismo defiderant Theologiae; qe d. naturalis, capita feorfum tractata... Quorum nst: ji ta- (e) Conf, van Lis, de esr van den Heidelb. Catsch. vers ded. p. 109—114. Reddingius, lib, 1, Vol, WI. P. 7678, Brocs, lib. i. p. ^95, 246 COMMENTATIO tamen fententiae equidem non fübfcribo. :Qüae.enim. : in populari inftitutione funt docenda , de»fummo': Numine „de Deo: non : nifi uno; de naturae divis : nae attributis „de mundi. procreatione „de provi: denti diviná, “de hominum: naturá ^ morali et offi- ciis , de animi immortalitate y de praemiis ''virtutt : fperandis-, de poenis. fceleri';metuendis net ‘quae » plura ex hoc genere ratio fana, five docet, five coniicit: liaec igitur multo certius et evidentius coniungi et comparari posfunt cum doctrinae Chris ftianae partibus in Catechismo traditis, — à paratim exponi. (f£) | | ‘Fateor , divinae naturae attributa. commode pos tuisfe uná tradi in Catechismo , prouti factum est^ in-Confesfione Belgicd , art. 1. et in praeftantibus > doctrinae: compendiis nunc fieri asfulet. “Quae” ve- ro a nobis: homunculis, pro ingenii nostri imbecil- litate distingui figillatimque .enumerari folent Dei: virtutes , has , plerasque certe; in Catechefi come memorari , fupra, pag. sé 110. jam indicavi- mus. wm | Vir toslatidds:j: quem nominavi in Introitu,” pag. 29. obiicit; Catechismi- Scriptoribus negligen- tiam in eo, quod ne verbum quidem féripferint , de praeclaro Tefu exemplo , nobis. ad. imitandum propofito, atque vix et óc èv srupddp mentionem E | fe- (f) Conf. v an Lis et. Reddingius, jocis modo. laudae, THEOLOOG ICA, 847 fecerint doctrinae falutaris ab eo denunciataé. (g) Utrumque non fatis cogitate fit. Christus enim in Catechismo laudatur fummus Doctor noster , qui nobis Dei voluntatem de redemtione nostr^ patefc- cit, resp. 3t. coll..4; 84. 35. 118. et quaest, 71. 77. 120. Quae autem in libello traduntur, e Chri- fti. doctrinâ funt petita. : Porro:Confervatoris nostri animus fanctus. vitaque peccati. expers praedicstür, resp. 1355 36.et Christiani dicuntur: illius membra ac. participes . Spiritus , quo ille: gaudet , ut in hác wità. contra peccatum et: Satanam pugnent. 32, Quodfi vero Catechismi auctores in eo funt répre- hendendi , quod non nominatim Christi exemplum laudäverinty. quid :quaefo , “de Jacobo Apostolo dicendum - erit, in: epistol4 fud, cap. Vs 10, Pro. phetarum, nominatim Eliae, 17. non lefu Chti- fti exemplum, laudante? Quid, de Paulli epistolis ad Romanos, Galatas ,' Thesfalonicenfes , quae abundant quidem | monitis, at : “Christi dm ton hand commemorant ? | $. 3. (e Cihea en 7 dry vermísg. Tweede Qi: P. 200 » zor. In den Héidelbergfchen Catechismus wordt, hoe zeer dezelve een kort begrip zal heeten van de Christelijke leer, geen enkel woord gerept van het doorluchtig voorbeeld van Fe- Zus, ons ter navolging voorgeleid, das boyen alle voorbeeiden leerzaam en opwekkende is, Van de zaligmakende leer , door Hem verkondigd, maakt dezelye naauw in het voorbijgaan wenig gewag. 48 COMMENT/ATIO ~ Querela , de nimid fedulitate in tractandis | rebus levioribus. In concifà brevitate, cui Catechismi auctores ope» ram dedisfe vidimus, Sect. I. Partic, lI. $. 6. vi- . fi tamen funt nonnullis aliquando longiores in trace tandis rebus minus gravibus , certe eam diligentiam non postulantibus, Huius fedulitatis nimiae fpecies occurrit, una in loco de Sacramentis, altera in doctrinà de precatione. Palatini inftitationem de facro Baptismo et Coend - Domini nostri, quaest. et resp. 65—82. longius produxerunt, quam plerique folent de utroque in- ftituto in libris catecheticis fcribentes, Cuius rei tres fuisfe caufae videntur. Prima in controver- fiis, de Baptismo et Coenà inter Christianorum familias ortis, et in periculofis erroribus y quibus imbuti erant permulti , cum Romanae Ecclefiae ad- dicti, tum fodalitatibus emendata facra malentibus adfcripti. Hinc enim orta est necesfitas , doctrinam in facris libris de utroque ritu traditam , latius ex- plicandi ac diligentius defendendi. Quâ de re me- mini me dicere , Sect. I. Partic. I. $$. 10. et 14. Altera est in ratione, quà doctrina , de facris lava- tionis et epuli a Christo inftituti ritibus , tradi olim folebat, ufürpatà Sacramentorum appellatione, Quae qui- THEOLOGIC A. 249^ quideti- docendi ratio utilis et fere. necesfaria eraty, in disputationibus cum Ecclefià Romanà,:de Sas erdmertorum five Symbolorum facrorum ‘indolesmus mero et efficientid. Tertia Caufa in eo est: quaerens . da; quod EHeidelbergerifes ;- propius Calvino; quam Zuimglio accedentes, in utroque Christi: - inftituto agnoscebant , non tantum /iguificattonem „ (Jgnüm) fedo etiam confirmationem. five testificatios nem (figillum) eorum , quae Euangelio promittun- tur. Quae fane fententia, quamvis multis nostrâ aetate displiceat, (7) minime tamen est contem- nenda. (7) qui Carechismi fcriptoribus: nimiam: obiectant fe- du- a) Conf. Liefsting, Gedachten. over het Predikampt, p. 145, 149. et Leer der Geref. Kerk naar de leidraad van de - Heidelb. Catech. Vol, Il.” LLL van Wereld den V, S. lib, 1. Part, lll. p. 46—49.- a tels Ci) Conf. van Lis, Leerredenen ever eenige gewigrige teer; Pukken ven den Christ, Godsd., dienende tot eene proeve et | aene bijbelfthe behandeling der Catechismusftofpen. Eerte Drictal. Utr. 1797. p. 116—126. Vierde Drietal , Zondag XXE, X XPIIen XXPIIT. Utr, 1801. S. van £mdre, Ophelderingen van cenige — fukken in den "Heidelb. Katech, Utr. 18034 p. .$9—107. LS Vir Ven, Corn, Hooijer, Disputatio, quá respondetur ad guas- fionem , ab Ordine Theologico Academiae Rhéno - Fee propofitam : Quibusnam partibus fibi invicem fimiles funt facri . lavationis et coenae ritus a Christo inftituii? Quis huius com- parationis est ufus, in iudicio de utriusque. ritüs indole, legi- ` timo "ufu er fructu falutari? quae praemium reportavit, editas que est in 2/s»a//5us Acad, Rheno.Trái/ ann. 1825-21826 5 aso COMMENTATO dulitatem in. doctrinâ de precatione, quaest. et resp. 116—129. non fatis attendunt ad argumens: ti gravitatem aut multiplicem fructum , ex bene in- tellectá et in ufum quotidianum converfà hac doc- trin ad precantes. redundantem. (k) Sedo nolo nunc repetere, ' quae jam antea, Sect. I. Partic. Il. $. 4. monui , de precum formulâ, a. Christo. discipulis. fuis traditâ, in Catechismo ax plene, resp. 120-129. $. 4. Querela , de erroribus in tractando argumento commisfis. Plures funt vituperantium querelae , de erroribus in tractandà doctriná . Christianá commisfis a. Cate- chismi Palatini fcriptoribus. Neque equidem ne- go, Heidelbergenfes fubinde lapfos fuisfe. Verum nondum mibi perfuadeo , hoc iis toties accidisle , quoties volunt vituperatores,. . . Tn defcribendá generis humani perverfitate , quaest; et resp. 5, 2, 8. nihil docent, nifi quod, five fa- erorum librorum auctoritate credimus , (ive historiae | te- Ck) Legi ea merentur, quae, Catechismi defendendi caufà, uberius fcripfit van Lis, in lib, de eer en het gezag van den Haidalb. Qasach, verdedigt, p. 9$—96. 8 Kist, A i [ Emdre,. Ophelderingen, pe "7-8. (TTHEOL'OGIZQC À.) 25i testimonio: accepimus , five. ufu quotidiano: cognosci- DUR Din asbiuseb bei: TO Riowen umd FNegant;: resp. 9: Deum daninéiniseimesiéeer 2 quando sém-lege Jud.flagitcts quae homos, fudiipe — fius:contuinacid facultaté praecflandi privatus , praes flare. nequeat, — Et «recie quidem, ratione Adami habitis» Diverfa vero posterorum;@st ratio, qui nons fu :culpá: ed: facultate-fünt orbati, :dtaque. ad. vindicandam; Dei;iustitiam nobis opus estargumen- tationeductâ ieg! Euangelio: quo docemur povele: Deum -cóndonare: delitiquentibus , vités «largiri im beeillisi d). isol moo", umo: Cstsimt non an - Quando: Deum, Jliorr'endis nodis ira sel! dicuacg resps-L0,,c0ll..14.:37«:82, er, qu.;et resp! 1co;non aliter ide accipiendum. est „atque, eitismodi. dicta. fa- crorum.lbrorum,de. Deo dybpomorabäg 'eninciata. ^ Hadisi noni Los bnsülseitet e co Quae a) Conf. Ewaldi Kistii, Aanmerkingen overde frelling van den Heidelb, Kateh: wij zlinvamnayure ‚pneiad | God en onzen naasten te haten Amft, ı 96, ak — ^ ker Brin = SE Ww. RR Raes M | gen, Amt. -izi6. E. D. L. (Jan Bron SON AT nibii EwoKistifvegezenden over deszelfs — Aanmerkingen. Amit, i A 1797. E w. Kist, Vervolg van danmerkingen — tot Anse woord op den brief van den Eerw. Ja» Brouwer. Amft. 1797. Jan Brou Wer, Iets sot ga NAA aan den JE e 1797. P. M. va van m ris Leerre vale i eneude fot eene Yu Xx Mi "WA bijbel) ry. beh 4. e d F t M | o" fe, Tweede Driétal. Zônd, lii. ni. A DAA Zon 1 iv. vi M ode ^ . (m) Conf. van Lis, Derde Driszt, Zaad, 1V, "* M - “ 25e COMMENTATIO Quae de aeternitate poenarum , resp. 10, et tt. dicuntur , non nifi Christi doctrinae Matth. XXV: 46. convenienter credenda funt, neque fatis probari posfunt ratiocinando de peccato, adverfus /um- mom Dei maieftatem commis(o , /ummis , hoc est, fempiternis fuppliciis luendo. (7) Quae disquiruntur , qu. et resp. 12. de necesfitate Jatisfactionis , uti et 14—17. 40. de iis , quae in Me- diatore Dei et hominum requiruntur, probari non posfent , fi ratiocinatione philofophicá efficerentur , quod multis vifum fuit. (2) Verum, eam Urfino mentem non fuisfe, docent, cum loca librorum fa- crorum his quaeftionibus appofita, tum harum ex- plicatio. Quod igitur, de utroque illo argumento ,' docent nos libri facri, hoc quoque rei indoli et divinae iuftitiae omnino convenire, neque aliter fieri posfe , ratiocinando demonftratum iverunt Hei- | delbergenfes. | - Caufa, cur Christus fub iudice Pontio Pilato pasfus fit, resp. 38. haec dicitur, uż innocens co- ram iudice politico damnatus, nos a feyero Dei iu- dicio, quod omnes manebat , eximeret, In quo fi m dis (5; Conf. denuo van Lis, loco modo laudato. (e) ka etiam vituz fuit Liefstingio, in Gedachten over hes Prodikampt, p. 1475 148. et in laudatâ Catechismi inter- precatione vernaculá, Vol. h p. 125—128. R eddingio, lib. l. Vol. IT. p. 82, 85. col. 75, 76. Lindenio, lib. 1. Vol, hp: tg et Rroefio, lih l. p. 286, 266. | j THE OL O0 G I CA. 253 dicas Catechismi fcriptores, ingeniofe magis lufisfe, quam cogitate docuisfe ,. (p) fatendum erit , in re fimili eleganter fancteque aliquando lufisfe Scripto- res: facros, ut 2 Cor. VHI: 9. et 1 Petr. Il: 24. Caeterum , quanti fecerit Urfinus hanc respon- fionem , colligere licet e Catechismo eius maiore ‚in quo ad quaestionem 80. eur Praefidis nomen , [üb quo pasfus est (Christus) , exprimitur ?.haec re- fpondentur: primo, ut Praefes Romanus argumen- to fit, Christo patiente, ficut. praedictum. erat, Sceptrum regium à ludaeis ablatum iam fuisfe ac proinde: Mesfiam alium non exfpectandum esfe.. Ser cundà, ut moneamur ; nos non modò poenam , fed condemnationem quoque iuflam in iudicio divino eya- fisfe quia Christus innocens à terreno iudice. pro nobis condemnatus est. (4) s Urfinus, resp. 44. cum Calvino, Symboli articulum , quo Christus ad inferna descendisfe die citur , interpretatus est de inenarrabilibus animi an- gustiis , cruciatibus et angoribus , in quos detnerfus fuerit, Olevianum vero aliam profesfum esfe fen- . €p)Liefstingii funt dicta, in lib, Gedachten over het | Predikampt, p. 147. wel fpeeling «n aardigheid, maar geene bondigheid of wezen, In Catechismi expofitione vernaculâ, Vol, lis pe 15. eene onfchuldige fpeeling. Conf, van Lis, lib, L Tweede Drietal, p. 118, 119. - (2) Conferendus est Calvinus, Inftít. Chine, nés: Lib, u. c. XVI. $. s. BE COMMENT A!TIO Cemrentiam ,- fupra “iam pag: 100: notavi: In - quá merito confentientes habet , „ev veteribusnostris Theologis nonnullos , e recentioribus plerosque. (7) Quod. autem inferni éruciatus „ quaest; q4. pase fus :dicitur Christus, nequaquam ita est: accipien- dum; ac fi fanctus noster. Confervator- desperave- rit, (s} Saniora enim " docuisse Ur fimum „intel ligimus e-Catechismo eius maiori, cuius- quaestio» yes" et responfiones 84 et 85. fic fefe habent: Quid ger deseenfum eius ad. inferos inielligis ? Dolores mortis et horrorem árae. Dei, quo in defperationem. adiguntur ét in. aeternum cruciantur damnati, eum. in anima ct confcientia fua; citra támen defperationem, expertum esfe. — Sed: potuitne anguam Deus Christo irasi , yel eum deferere? Nunguam, Sed favorem ‘et auxilium fuum.ad teme pus dta. occultavit , ut matura. Christi humana in | - has fr) Vid. quos memorat Cl. Heringa, in libello faepius land. p. .76. Quibus. adiungi possunt Adrianus B ecol, ia Bundel van Godgeleerde meest Katechetifche Verhandelin- gen,opere posthumo, quod edidit Petr. Meyboom, Amft, 1792. p, 150—143. Liefsting, Reddingius, van der Linden et Broess lib. |, p. 2?s. et e Germanis Car, phil, Held, der MIN LR Catech, vollfláudig erklärt. Manuh , 38 t p. 202. | ; G) Doct, Readingius, lib, Le Vol. lI. p. 69: Zond, XVI. — wordt ook aan Jefus toegefchreven, het: ondergaan der helfche kwaales dear hij voorzeker geene wroegingen vam het gewasen of wanhoop heeft kuunen ondervinden, T "THEOLOGICA. 255 “has angustias deveniret, quibus urgentur deferti et äbiecti à Deo. Quae Urfini dicta fimul indi- cant, | quid voluerit, quando resp. 37. profite- retur, Christum iram Dei fustinuisfe , coll, 17. ^ Credunt nonnulli Viri venerabiles, Catechismi nostri laudatores ingenui, (7) auctores eius, resp. 58. perperam locum Paullinum , 1 Cor, Il: 9. ir terpretatos esfe , de vitae aeternae beatitudine, quam nec oculus vidit , nec auris audivit , nec ullus homo cogitatione comprehendit. Fatemur, hanc Fap- ephuveley commisfam esfè a nonnullis ' Catechismi interpretibus : (u) videri etiam U rfinum ita ine terpretatum , cum fcriberet in Catechismi Explicatio» ne haec : videtur inexplicabilis quaestio , (quid fit yi- ta aeterna ?) quia dicitur de ea: nec oculus vidit , caet. (Jef. 64. 4. 1 Cor. 2. 9.) Mallem vero haec ita accipere, ut Catechismi fcriptores dicantur duo illa loca accommodasfe ad caufam praefen- tem, non aliter atque ipfe Christus et Apostoli dicta in veteris foederis codice ad fuum adaptarunt propofitum. Verum hac de cauf4, fupra iam, pag. 182. indicatà, iudicent peritiores. Vifi funt Catechismi fcriptores , quaest, et resp. 71. e Christi mandato, Matth, XXVIII: 19. duxis- fe (1) Reddingius, lib. 1, Vol. Ill. p. 69. et Broes, lib. 1. p. 236. | | (a) In his cenfendus quoque est Liefstingius, Vol, YI p. 4. 160, igt. ; 356 COMMENTATIO fe promisfionem de lavatione , quae fit eius fangui- ne ac Spiritu. Sed, re penitius perfpectà , mani- festum est, eos hanc promisfionem e locis ibi lau- datis et cum Christi mandato collatis effecisfe. (v) Vitio quoque iis datur, quod, in doctrinà de facrà Coenâ, qu. et resp. 75—77- 79. Christi dic- ús in fermone, quam Iohannes , Euang. c. VI. retulit, de carne Jud edendd , fanguineque fuo bi- bendo, interpretati funt de vfu epuli, cuius in illo fermone nulla fiat mentio. Sed, quamquam Con. fervator. noster Capernaümi nihil .dixit de facrá Coenà , ita tamen, de corpore fuo edendo et fan- guine fuo bibendo ,locutus est , ut nos, ex his ver- - boram imaginibus, colligere posfimus, quid figni- ficare voluerit, cum postea discipulis fuis panem et vinum daret , fui corporis et fanguinis fymbola i eaque edere et bibere iuberet: fect. 51—55. Recte igitur Urfinus, in £xplicatione Catechismi , ipfe profesfus est: caput fextum Iohannis non pertinet ad caeremoniam coenae. Nihilo minus ex hoc capite argumentum duxit, pro interpretatione eorum , quae Christus dixit Coenam facram inftituens , guandu- quidem. (ita inquit) fimilium phrafium. fimilis est fententia et interpretatio. (w) Propterea etiam lo- Ci, (v) Docuit hoc Reddingius, Vol. HI, p. 83, 84 (w) Conf. Disquiüitio Urfini,de controverfiâ verborum Coe- maes adiecta Explicationi quacstionis et responfionis LAXAVIil. Arpan Vl. ex milibus feripturae locit, fimilem val vanden aactrinam confiututibuly verbis non coniroverjis. THEOLOGIÍGA. (257 ca, ex Euang, Ioh. ad hanc caufam pertinentia , in Catechismi margine ad resp. 76 et 79. notata , tex- tui non inferta funt. (x) - i In iis , quae Paullus Apostolus s i Cor. Xi 16, 17. feribit: 70 vor/piov rijs eùühoylas y. b eÿaos y OU[4EV » où») xoyavÍa; ToU aluwros TOU Xprroÿ demi; Ty. prov, Ov “hip » Cx) xomaviz ToU. cümaros TOU Xpic TOU ieri $ $ Cri ele pros, fy cium oi more Aal ioue’ oi yàp mdvres én TOU bi &prey perigo BEY» Scriptores Catechismi , resp. 77. vident pros misfionem , de corpore Christi ad edendum et: fan- guine eius "d bibendum dando, In quo vehemens ter errasfe dicuntur. (y) Verum ipfum audiamus Urfinum, in Eaplicatione responfionis haec feri- bentem: Communio est participatio rei communis. Communio corporis et fanguinis Christi est per fis dem fieri participem Christi et omnium beneficiorum eius eodem fpiritu in nobis exfiflente ,. qui est in ‘Christo, et eadem in nobis eficiente „quae effecit in Christo. — Panis et vinum futt communio; hoc est, fignum et testimonium communionis nostrae cum Christo. Communio autem haec in eo confiftit , quod unum corpus multi fumus.: Haec. fi Paulli menti fint confentanea , de quo mihi perfuadeo ,: inest Aposto- li dictis testimonium , de beneficiis , e Christi morte falutari percipiendis ab omnibus, qui fincerá fide | cs fa- (x) Conf. Reddingius, Vol. WI. p. 69. (y) Conf. Reddingius, lib, et loc: lide R 258 COM MEN TA TIO facram celebrant "coenam : hôc vero: "testimonium recte promisfionis nomine dicitur a nobis, Apóstohi auctoritatem in »Bgpngeno demunciando | veneranti- bus. TA Hypoeritae et^ qui fon ere Fefiplicuni , resp. $1. dicuntür démnarionem ji ibi idend d bibere ; verbis eX i Cor: XI: 29. “ductis; ùbi Piüllus: : d tablas inquit , wad alva dvalus , plaa Eaur “écbles xal rive, pà Diaxpliov TÒ cage TOU xuplov. Quod igitur "Apostolus, de Corinthiis turpiter facram. coenam profanantibus , fcribit , Palatini ‘ad quoscunque fi- mülate Christum profesfos accommodant : et, ut mihi quidem videtur, iuftisfime. At eo prorfus cotitorquere ‘dicuntur dictum Paullinum , Cz) quod '#pipa non indefinite dederint , (Germanice ein ge- richt) Belgice een oordeel, fed definite (das ge- richt) het oordeel. Ego vero nihil in eo contor- ti video. Articulus enim indicat damnationem eam E ‘guam Paullus minatus est. Denique Catechismi fcriptores , ut doceant, quaest, et resp. 100. quam graviter peccent, qui iurändo aut dira imprecando nomen Dei temerent, provo- cant ad legis Mofeae inftitutum , , quo divini nomi- /^'tontütmlelia morte mulctanda fuit; Sed in eo Hp fant ,- quod non fatis distinguant crimen gra- vius (2) Doct. Reddingius, 11, eam vituperationem his refert verbis: Andw, 81, ïs de plaats 1 Cor, Xhyoo. geheel verdraaid, deor een oordeel sre yerandéres. iun het oordeel. set en an ar o" dit Á | À $ THEOLOGICA. 459 vius à minus gravi. Scilicet , e legé 3 Mof, XXIV: 15, 16. lapidationis poena fumenda erat ab iis , qui Deo fuo Iehovae contumeliofe maledicerent, Horum véro crimen multo erat atrocius , quam eorum , qui nomine divino, in temere: iurando aüt dira impre: 'cando ,' abutebantur: neque in hos a mortis füppli: Eres conftitutum — a) du Dess ^ Querclae " formé, . » Quae in Catechismi formå reprehenduntur , nói- nihil. detrahunt de. laudibus, ¿quas ei tribuimus ; Sectionis prioris. Particulá..posteriore. | Quod, rec- tene fiat an fecus „ videamus. . + Partes aliquae dicuntur non iusto ordine dispofi- tae, (P) Attamen univerfe, probandum. laudandum- que " (a) Conf. Ioh. Dav. Michaëlis, Mofatsch Recht, Vol: Vs p. 182190 Tos Christ Frid. Schulzii, Ern, Frid, _ Car. Rofenmülleri et Ioh, Herr. ván der Palm, V. Cl. Scholia ad h, l i É Ch) Broefius, lib, 1, p. 286. haec animadvertit? Niet overal wordt die ffelfelmatige gang gehouden, welken populai- fe leerboeken zoo wel verceifchen , als andere ; maar men zier; in tegendeel, nu iets aangeroerd , hetwelk in het vervòlg eerst À moet ontwikkeld worden, zoo alt Zond: IX, het fiuk van de t hd ` Voorzienigheid dat tot Zond, X, behoort; dan sens yindt men ders herhaald, hetwelk te voren reeds voldoende is afgelan- — deld, zoo alt Zond; XXIII. yr. Co ex 61, de leet van Gode R 2 ez- 260 | COMMENTATIO que :esfe : Catechismi ordinem ,: vidimus Sect, I. Partic. IT. $..3.. Fateor, nonnunquam: ea disiunç - ta-esfe , -quae coniungi. potuerant, aliquando. etiam eandem rem iterum ac tertio commemorari. Utrum- que. vero rarius fit, nec nifi in rebus: magni ad religionem momenti. Caufa vero. quaerenda. est., vel in distributione fectionum , fingulis diebus do- minicis tractandarum , de quá diximus, pag. 196. vel in ufu trium formularum , quem Sect. I. Partic. IL $. 4. laudavimus, ubi etiam, incommodum, hinc ortum , multo maiori.commodo et utilitate compenfatum esfe, vidimus. (c) Ex ufa ^ fymboli ;! qd, | apostolici , fluxitiétiam ratio, fingulatim ea.deferibendi , quae docemuür;, de lefu Christo Sospitatore , à Deo nobis: dato;, unico Dei Filio, homine e Marit virgine mirifice nato, dirisfima pasfo, cruci fixo , mortuo ,fepulto , in vitam revocato; in coelum evecto, ad Dei dexte- ram fedente et ad iudicandum redituro, quaest. et resp. 29—52. . Quae ratio Lindenio , Viro Ven. (2) minutam fapere videtur diligentiam., gran- . | „di genade in Christus, die reed: geheel ontveend i$ Zond. FIL, 4X, XXI. | (c) Conf. van Lis, de eer en het gezag van m ient Hoidelb. Catech, verded, p. 853—806. 102—106. (4) Lih. l..Part4 de p. 25. De cerffe (aanmerking) betreft hes ellendig verfnipperen van. den, in zijn geheel befchouwd , : waarlijk grooten, Jezus, maar die, bij de fiukswijze behan- "4 deling van zijn perfoon en werk in deinde tot de 19de afdee- THEOLOGIC A. 261 di lefu perfonâ. et. opere indignam. Sécus vero vi- fum est "Theologis. et doctrinae Christianae inter- pretibus bene multis, qui, in fingulis partibus adumbrandis et ad fidem pietatemque Cliristianorum augendam commendandis , lubenter : verfari - folent. Neque ab eo abhorrere Lindenum, apparet ex is, quae „in orationis. undecimae ingresfione, pro- fesfus est. (e) Caeterum, quae de vit lefu terre. ftri in conventibus facris funt enarranda, fi non fa- tis fufe lateque, duce Catechismo, exponi pos- fint, commentarii, de vità lefu a quatuor Euange- listis feripti, amplam Homiletis praebebünt de eâ disferendi materiam. Conferantur interim, fi tanti res videatur, ea, quae e Catechismo attulimus, pag. 118—120. | -Nomen Christi anfam dedit Catechismi auc- toribus ,. perfonam Confervatoris nostri defcribendi ! tri- dingy inderdaad zeer klein în onze oogen worde; war bij ben vens eene gaping voor zijn verdienftelijk leven open erue i: , dat nauuwelijks eenige ruimte vult, ; (e) Lib, 1, Part, 11. p. 112. Naar ons inzien had die fef korter „maar zaakrijker en voor verffand én Hart mcer yrucar- baar kunnen behandeld worden; maar het yroom oogmerk des flellers van dit leerboek fcheen mede te brengen, om de diepe wijsheid der geloofsbelijdenis bij ieder woord ganfchelijk uis te püttens en, in zoo verre daarbij gezorgd i: , om hooge be- grippen en gevoelens van Jezus in re boezemen y willen wij ens gaarne mer dat doel yereenigen , door u den perfoon. en hes werk des Verlosfers van alle kanten ter befehouwing aan iq bieden, 96: COMMENTATIO tri plicrappellatione, prophetae y facerdotis et regis y ductà e-facr's Jibris:: Quae docendi forma valde autiqua, feculo: proxime exacto, displicere :coepit : mulis, Ernestio, và rgy, (f) confentienti« - bus:. nec. tamen repudianda est, dummodo intra : certos fines terminosque contineatur. (g) © In: Ca- techismo: autem „ hoc quoque loco, cernitür ftue dium: univerfae dictionis ad librorum facrorum exem. plum: conformandae , quod Sect. I, Partic; IL $ 5 laudavi, | Huius etiam ftudii documentum. inest. defcriptioni hominis. Christiani, resp, 32. quae a nonnullis r ' ifla C f) Conf. Prolufiones de Officio Christi triplici, auctae et repetitae in Opusc. Theol, Lugd. Bat. 1723. p. 411—458. Je. C. Doederlein s Infiit, Theol, Christ, N. 305. Ga T. Zacha- riae, Biblifther Theol, Vol, Ml, p, 559—562. C, G. Breto. fchneider, Handbuch der Dogmatik. der Evangelisch-luthe- rifchen Kirche, 8. 147. C. F. de Ammon, Summa Theol, Christ, Ed, IV. $5..129—131. | ; (g) Conf. S. F, N. Morus in 4ppend. ad Epit. Theol, Christ. Part, IV. cap. Il. Sect, MIL et in, Commentario , quem edidit C. A. Hempel, Tom. ll. p. 248—260. P. Abresch, Ans, ad Ep. ad Hebr, p. 290—292. I1. Heringa, E. z. over de koningl. waardigheid yan Je C. pe 91—96 (in Opp. Societ, Hag. 21797.) H. Muntinghe, Pars Theol, Christ. theorete, Ge 241. Ji A La Wegfcheider, Jufit. Theol. Christ, doge wat. $. 152..]..G. ülier, Vorlefungen vom Glauben der Christen, Part, dl. pe 5. G.C. Knapp, Forlefangen über die Christ]. Glaubenslehre, nach dem Lehrbegriff der evang. Kir- che, $ 107» A, Hahn, Lehrbuch des Christ). Glaubens, $. Lore THEOLO GI C A, 263 fimiliter vituperatur , (A) cuius vero defendendas caufá nolo ca repetere , quae , loco. modo laudato A nominatim pag, 209. attuli. . Ufum „Decalogi , in exponendis officiis , quae. à Christianis.. funt praeftanda, in reprehenfionem in- currisfe , manifestum est. çi) Quicunque vero rite perpendit , quae monuimus , de his officiis in Cir IIT Mofeaei in disciplind morum Christiana, p. 205—807. Heidelbergenfium rationem non valde vituperaturus est, Neque is magnopere reprehendet . Catechismi fcriptores propterea , quod. Decalogi prologum; ego fum Iehova , Deus tuus: caet, non fint interpretati , ex eoque incitamentum obedientiae non duxerint. Ck) Scie (h) Modeste reprehendentibus accenfendi funt Liefsting, in Gedachten over het Predikampt, p. 14577147. et in verna- culá interpretatione Dom, XILec van der Linden, in Ora- tione S, de eodem argumento, ned ‘ni (5) Ven. van der Linden, lib. !. part. le p. 25... haec fcribit: de andere aanmerking raakt de voorärags der fchoone Christelijke zedeleer, naar aanleiding van de Mofiifche wet der tien geboden, die zeker voor dat verheven. doel zeer kwas lijk gekozen is,en, ook bij de allerbeste behandeling, voor leeraar- en gemeente beide zeer veel te wenfchen overlaat, Conf. Liefsting, Gedachten over hes Predikampt, p« 150. et in explicatione vernac, Dominicae.XXXIV, Reddingius; lib. 1. Vol, III, p. 6062. 69. 84, et Hoving, lib. l.p. 160. (k) Reprehendentibus asfentitur Doct Reddingius, p. 84« fcribens: Het is waar, men heeft vergeten, over, die Codligke Inleiding te handelen, men fchijnt niet gemerkt tè hs&- a64 COMMENTATIO Scilicec illi prologum a primo praecepto non fepai garunt,(7) eiusque vim et fignificationem , accom- modate ad religionis Christianae indolem, resp. 94 et 95. expresferunt. Denique aequus rerum aeftimator non facile repudiabit (77) fententiam Hei- delbergenfium , e decimo Decalogi praecepto , resp. 115. confecutione necesfaríà concludentium , pro- hiberi omnem cupiditatem et cogitationem adverfus Dei praecepta , quamvis fimul agnoscat, prohiberi bonorum alienorum cupiditatem , mandari animum rebus fuis contentum. (7) Quando, Sect. I. Partic. H. $. 6. laudabamus brevitatem, cui operam dederunt Palatini, non ne- ga- hebben, welk een fchoon gebruik van dezeive kon gemaakt orden, | (7) Ad quaestionem 92. Quae est Lex Dei? fic respondetur: Lequusus est Deus omnia yerba haec: I. Praeceptum. Ego fum Dominus ; Deus tuus, qui eduxi te ex Ægypto, domo fer- vitutis, Non habebis Deos alienos in confpectu meo, | in textu Germ. et interpretatione Belgicá. ` (m) Eam fere repudiant, cum Christiano Batavo mox ann. z. laudando van Lis,lib, 1. p. 99, 100. et Liefsting, in vernac. Catech, interpretatione , Vol. [IL p. 313, 314«- (») In banc fententiam praeceptum hoc interpretatus est C hri- -ianus Batavus,/juzior (Cornelius Brem)fecutus Cs- sechismum Ecclefiae Scoticae , a. 1643. in libro, quem Peer. Abresch. praemisfå praefatione edidit, h. tite Proeve over de hetrekking der zedelijke wet tot het Genadeyerbond en tog Similiter den Evangelifchen Godsdienst, mitsgaders over den eigenlijken zin van hes Tiende Gebod, Amit, 1284. SS. XLII—XCIX, JTH É O LC o drt A. ah? gavimus, videri nonnulla productiora et practer iodum excurrentia, Hoc igitur ilis vitio datur à reprehenforibus, (0) non fatis cogitartibus , ‚né cesfariaur fuisfe eam ubertatem, ad probánda, "t lastranda et vindicanda, doctrinae Christianae Cá: pii; a perieulofe errantibus negata; obfcurata et impugnata. (p) Qui in re ut agnofcamus Heidel- bergensium prudentiam ac fidem, faciunt ea, quae | Sect. I. Partic. L $. 14. de — varie trac- tatis notavimus. Queruntur etiam paedagogi et difcipuli haud de ci, de longitudine, eum univerfi Catechismi, tum quaruüdam fesponfionum , quae impediat, quo mi- nus difcenda memoriae tradi yes (g) Neque 4 ego Co) Ven, van Lis, lib, 1. P. 101, eorum repreheufionem refert, his ufus verbis: fommige feukken zijn er al te opzette- lijk en witvoerig im verhandels, die door eene kórte ophel- dering genoeg zouden toegelicht geweest zijn, bij voorbeeld, ‚de leere der Sacramenten, en van den Eed, — Nu “word er, door de uitgebreidheid van die lukken, vooral van hes eerfle in de evenredigheid — van dit werkja een groote wangefialse veroorzaakt, ` ders, i X») Conferat lector, quae Lisfii oda huic vitupera- tioni oppofuit, - Kari (4) Hanc Doct, Reddingius, lib. 1, pyts rde quere- lam hoc modo refert: De Carechismus js veel te uitgebreid. Kinderen en eenvouwigen kunnen denzelven niet dam met veel moeite in hes hoofd prenten, en allerbezwaarlijkst onthouden. (De andwoorden moesten veel korter «is eenyotiwiger geweest zijn, De vatbaarheid der peenem, voor welken hij gefchreven wierd, is bij denzelven geheel tit het cog verloren. Let gen bruik 466 COMMENTATIO ego hanc longitudinem fimpliciter laudo. Ea vero minorem creat tnolestiam , in doctrinae Christianae expofitione , quae in conventibus publicis fit ab Homiletis , quam. in privatá rudiorum inftitutione. Huic, autem molestiae tollendae laudabilem dede- runt operam, e? ipfi Palatini, ez deinceps Synodi Dordracenae Patres , aliique bene multi. (r) Clamant etiam Catechismi vituperatores de ob. fcuritate eius , ortá, five ex ufu. verborum obfo- letorum dictorumque tropicorum, five ex artifi- ciofà. partium compofitione, five ex argumentandi fubtilitate, five e concertandi difficultate. — Quae vero his querimoniis opponenda funt, ea ante iam occupavimus , Sect. T. Partic, IL. §. 6, 8. (s) ` Denique obiicitur Palatinis iracundia , odium et in- juriae ulcifcendae ftudium , quibus petere dicuntur quoscunque ipfis adverfantes. Quod quam inique fiat, coiligi potest ex iis, quae Sect. I. Partic, U. $ 9. de gravitate. in docendo a.Catechismi fcriptoribus fervatà, uti et $. 10. de éorum leni- tete et humanitate in disputando, monuimus. Ac fane perpauca funt, quae his cum aliquâ veri | fpe- bruik van denzelvan baart hum eene moeite, die ligt eenen jemmerlijken afkeer van alle Godsdienflig onderzoek ten ges velge heeft. ‚ (#) Dignus est, qui de his laboribus legatur, Reddingius, lib. l.p. 72775. (5) Quid viruperatoribus bac in caufà dandum fit, quid negan» dem, candide.profesü funt van Lis, lib, l, p. 106—108. ct „Reddingius, h le Pe 647968. 754 76. fpecie, opponi queant, „Unum, quaeritur ‚in. resp. $o..quod diluere. ftuduimus , pag. 231—238. Al- Lerut in qu. et resp..3o. ubi in eos, qui a Janc- liy, A fe aut. aliunde , | felicitatem. aut falutem quaerunt , respondens. ita invehitur , ut.dicat, eos in unicum Servatorem Iefum non credere, verum , etfi. verbo. quidem. eo. gloriantur, re ipfa tamen eum -abnegare. „Sed, ne repetam, . quae de. re- fpondentis mente, pag. 165. ann. a conieci, in His horumque fimilibus -dictis , . fancta animi in- dignantis, concitatio. fpectanda est, quam ‘maioreni etiam. in. modum. animadvertimus in Paullo Apos ftolo , Gall: 6 » 7» Il: ar. HE: 1—24. IV: rr. 16. Vi 7.10. ne graviora commemorem dicta, cum . huius. Apostoli, . 1. Cor. XVI: 22. Gal. 8,9, V: 12, tum Petri, Act. VIII: 20—23... Tertium , e quo. Catechismi. obtrectatores efliciunt, fcriptores eius odium et vindictae ftudium patefecisfe „ quaeri- tur in resp. 52. in quá Christianus miferiarum -et vexationum . toleratarum. confolationem ,.e fperato Christi- reditu ad iudicandum | percipiendam , .. his profitetur verbis: iudicem. e coelo. exfpecio y -qui omnes fuos et, meos. hostes in aeternas poenas ab- iiciat, caet. Sed falluntur, quicunque: in istam fententiam interpretantur dicta. bominis Christiani " qui inducitur profitens, Deum odisfe iram , odium et vindictac cupiditatem , resp. 106, ac postulare , ut proximum aeque ac nos ipfos Uilisamus ; ; kuma- mitate, manfuetudine, patientid et mifericordid er. 268 COMMENTATIO THEOLOGICA. erga eum utamur , inimicis quoque benefaciamus , r. 107. porro, wt utilitates proximi , quantum posfimus , adiuvemus et augeamus, cum coque sta agamus > ut nobiscum agi cuperemus, xv. 111. qui. denique precari dicitur: Pater coelestis, da, ut nos et omnes homines tuae voluntati parcamus ! I. 124. ct remitte nobis debita nostra , quemadmo- dum et nos omnibus, qui nos offenderunt , ex ani- mo ignoscere volumus. r. 196. Qui igitur eo est animo, non potest non perditorum hominum mi- feriam dolere, Dei Christique gratiam ad refipi- fcendum et confequendam poenarum immunitatem pro iis implorare, eorumque faluti operam dare. Si qui vero ad finem usque vitae perfeverent in impietate, nec defistant ab odio hostili in optimum Confervatorem ac Dominum, Christique genuinos cultores, horum iusta poena tandem requiem af- feret vexatis defatigatisque Christianis, qui proin- de, iudicis fupremi fententiam "venerantes et cone fidenter exfpectantes, confolationem in aerumnis, Christi caufà toleratis , percipiunt e certà fpe relaxa- tionis liberationisque promisfae. - Hanc concipere fpem Christus fuos iusfit amicos, Luc. XXI: 28. Hanc ipfe Paullus Apostolus fovit et Christia- pis iniecit Philippenfibus, Epist. Ill: 17—21. et Thesfalonicetfibus , 2 Epist. I: 3—10. (7). . G) Cant. Reddingius, lib l Vol IL p. 28, 79. et Lieffringii inreérprerario Belgica Catechismi , Vol IL pa 15371956, / CA- CAPUT POSTERIUS, r | LAUDANS ET A VITUPERATIONE DEFENDENS INSTI- t1: TUTUM , QUO DOCTRINA CHRISTIANA ` DUCE | CATECHESI PALATINA ETIAMNUM " EST EXPONENDA. ( n | | ars des vh | $. IT TORTA TE "m | Disputationis continuatio, In Commentationis Parte priore, laudavimus er a vituperatione defendimus inftitutum , quo, in: re- formatis patriae nostrae coetibus, ^ doctrina Chri- ftiana exponitur, communi ordine. definito ,' duce libello, huius doctrinae cóvrayqz tradente. Partis posterioris capite priori, iustam tribuimus laudem Catechefi -Palatinae, Superest, ut hoc capite lau- demus ac defendamus huius libelli ufüm , 4 in Rëfor- matis patriae nostrae coetibus etiamnum confer- vandum , ut eo duce doctrina Christiana; prog COn- cione.exponatur. … ts $ da it. «qe Quod eum inftituimus, nolumus “in laudando quaestionis propofitae lineas transire. Iécirco non ad tempora, quibus Catechefis Palatina in Ecele- fam 270 COMMENTATIO fiam Belgicam est invecta, redimus, quaerendo, quid potisfimum illis temporibus fuerit aptum et congruens. Neque in "regiones exteras aut coetus facros a nostris diverfus nos conferimus , percunc- tando se quid «inis praeftabile fie habendum.:: Nec deniquesprogredimur vad rtemporac:futurassfcrutan- do, quid. posteritati, fit conducturums.,(#) Nobis | enim (98) Praefentis temporis rationem esfe habendam, non futu- si, prudenter monuit Bou mannus, Vir Cl. loco fupra pag. 93. laudato. Non disfentit Broefius, lib. l. p. 299. haec fcribens: Zoo blijke het ons, dat ook de sijdsomflandigheden ons Hervormden tot getrouwe bijwoning der katechismus-pre- diking dringen, loe lang die drang wel duren, en of die misfchien binnen korten tijd nog meer toenemen zal, voegt ens niet te willen onderzoeken. Even min laat het zich be- palen „welk eene: reeks van jaren dit opflel nog de handlei- ding blijven zal, wiarnaar men de leer des Evangelies yap den predikfloel verklaart, Zekerlijk ds hetiniet van menfchelijke formulieren, maar alleen omtrent Gods woord , ons verzekerd, dat het befaat tot in eeuwigheid, Eandem fere fententiam ‘profes us est Vir Ven? RK. DB. qui edi voluit Cogitationes ver- naciulas, diccás # Bédenkingen oyér de meert” ‘doelmatige 'Le- handeling. der -katechismusffoffen , infertas Symbolis nuncupatis: Nieuwe Bijdragen ter: bevordering van de kennis en verbe- sering i van den eeredienst, het leeraarsambs en kerkelijk ber fs5ar — bij de Proteffantfèhe Christenen , verzameld en uit- gegeven door H. We C. A. Visfer. II. Jaargang, Sneek, 19-4. Pe 180, ubi haec leguntur: Het i$ wel hoogst waare Schijnlijk, dat dit aloud gebruik in onze kerk zal blijven fand houden, en men het niet ligt geraden zal vinden, het- zelve af te fehéfin, of in de verordeningen en gebruiken hieromtrent. aanmerkelijke veranderingen te maken. Immers zal een RS Pen a RQ Dee EE THEOLOGICA. 271 enim habenda est ratio praefentis temporis, et re- formatorum in Belgio coetuum , fermone vernaculo in conventibus facris utentium, — Nimirum verfa- mur in republicà, non conftituendà, fed conftitu- tà. Non eligimus, fed accipimus nobis traditum Catechismum , ante fecula duo et dimidiatum in coetus nostros invectum et confervatum , legibus, partim ecclefiasticis, partim civilibus, et in hunc usquê diem communi ufu tritum. " Proinde fi quae- ritur , Jaudandumne fit an vituperandum , quod nostro temporé apud nos fieri folet, non dubita- mus, quin hoc inflitutum. laude nostrâ fit dig. num, | ; $. a. Vetus Ecclefiae! infltutum. non praeter. necesfitatem est abrogatdum. | a M^ LITTLE a p h i AÁ Nulla est lex, iudice Cicerone, Cv) guae non ipfa fe fepiat dificultate abrogationis. Quod fi verum est in — civilibus ; - verisfime . dicitur vaa bars * sen WAY "LET IL de zal men Pers den zijd 4 moeten, afwachten, waarop o eene gewenschte verbeterde kerkftaat en heugelijke vereeniging van alle Evangelifthe Christenen, in de zaak van zelve veran- deringen zullen te weeg brengen, die dan geene tegenfpraak ef zwarigheid meer vinden zullen, Concinit quoque Ven, Lindenius, loco fupra p. 31. ann, 41. laud, Cv) Epit. od Atricam, Lib. 111. Ep. 13. ap COMMENTATIO de ecclefiasticis , maxime de iis, quae cum fanc- tisfimo religionis negotio arctioribus coniunctae funt vinculis, Quo autem funt vetuftiores,, co aegrius abrogantur. His. praeter necesfitatem abrogandis , labefactatur. legum auctoritas, et reverentia religio- ni debita.. . ^ Praeterea ita com parata est indoles plerorumque bas minum religioforum , imprimis eorum „qui Reforma- tae Ecclefiae in Belgio funt addicti , ut veteribus infti- tutis ad religionem pertinentibus adhaerescant. Nee mirum. Vetus enim confuetudo apud omnes natu- rae vim obtinere folet. (w) Noftrates autem , ma- gis quam nonnullae gentes vicinae, Galli imprimis > moribus vetustis funt addicti. Wie weet niet, in- quit Isbr. van Hamelsveld, (x) dat de Ne- derlanders voor nieuwigheden fchroomen „en zich, uit vreeze voor onrust ,of fchroom voor de gevolgen , bij het oude houden? Et Guil. Ant, Ockerfe (y) ita hoc Belgarum ingenium defcribit: Langzaam van gek) en bevreesd voor onrust en fchokkingen , à aar- UJ€w) Conf, Petr. van der Willigen, Vir Ven. in "Mit ad quaest. van welk eene kracht en invloed is de gewoonte op den mensch en zijne handelingen? edit. a Societate: Tot Nut van % Algemeen, Vol. XVIII Amt. 1822. p. 553—355. (o) De zedelijke toeftand ` der " Nederlandfehe: TV op Ter einde der achttiende ceuw, Amft. 1791. p. Î30e ty) Ontwerp tot cane Algemeene Charnererkunde. Derde Rukien, behelzende het nationaal character der Nelerlande- sen. Amt. 1797. P 237. THEOLOGIC A. 273 aarzelen zij veelal en dralèn lang, eer zij iet yan gewicht ondernemen ; met eene bevende hand , fchoor- woetende , komen zij tot een befluit , en als dat ge- nomen is, tot de uitvoering; hurine zucht om im den ouden plooi te. blijven, is zoo groot, dat zij _diever het oude oplappen en zich gebrekkig behelpen, . dan wat nieuws daarflellen. Tegen groote verande- fingen en gewaagde fprongen zien zij op, als tegen genen” onoverkomelijken berg. Prüeterea , quod a . maioribus acceperunt inftitutum , fuam exiftimant | posfesfionem , quá exturbari nolunt. Accedit pie- . tas erga parentes et proavos, qui liberis et nes | potibus facra repurgata tradiderunt :,- farta tectaque - «onfervanda. “Zij zijn, inquit Cl. Heringa,(z) gehecht-aan het oude ‚naarmate zij de gedachtetis van geliefde Ouders en geëerbiedigde Leermeefters . zegenen. Zij zijn afkeerig van het nieuwe, naar- mate zij huiverig zijn voor ondankbaarheid en on- - «erbiedigheid jegens de getrouwe Leidslieden hunner | jeugd. Vooral meenen zij hèn nog na hunnen dood _ de beleedigen , wanneer zij erkennen , dat dei zali- gen gedwaald hebben, dat hunne inrigtingen gé _(brekkig- waren , en dat een nieuw geflacht hun werk werbeteren kan. Hoe meer goede vruchten men de _makomelingfchap van de zorg en arbeidzaamheid der : Voorouders Nr plukken , hoe af kceriger men wordt Ee E | van (2) Kir belijia Raadvragor en. Raadgever , Vol, f, p. 3262, ” 263. S 254 COMMBNTATIO van het yerftoren der inristingen „door hen gefticht, en van het verzaken der gevoelens; door. het gres koefferd en ingeplant. — — De Godsdienst zelf leert eenen. fluifer. te werpen op de gebréken van eerbied» waardige menfchen., en. vooral ,.van hen y na; huts nen uitgang, niets. te vermelden dan. wat. goed. ch lofwaardig is. Men: Schijnt zich'.dus tegen-hen-ste bezondigen , wanneer. men. hunne’ gevoelens; hande- lingen, gewoonten. af keurt, en -dezelve met. andere verwisfelt. Men denkt aan vrome, Voorouderss:als aan verheerlijkte. Hemellingen , wier geloofsen wane del ons ter navolging zijn voorgefteld 4 en wier, werken hen. volgen. — — ij zijn de eer „en deitoem van hun nageflacht » zoude dan “het nakroost: hen en zich zelf onteeren , door omyer te werpen , Wat: zij geflicht hebben? Vident, etiam noftrates bona, olim magni aeftimata , (ibi erepta importuno novandi ftu- dio : proinde, quae. iis. intacta . manferunt , ea. (tu- diofius retinent. : Ufu didicerunt, multa nové àn- venta et intrufa parum. esfe fructuofa: nolunt. igi- tur. plura. ex hoc. genere. pericula.;facere. .]n: pro- verbia abierunt haecs mof omnis fhtutatio ést -emen- datioq(a) limites antiqui non funt fummovendi şö) ue te commisceto cut novantibus: (c) Quae, fi. va- y | toi (or dd Vie odlent à Jac. H TNCS over het gewoone zeggen: alle ver- andering is geene verbetering, in Viri aeftumatisfimi Vervolg der Overdenkingen, Uir. 1799. p. AS cdm (^). Prov. XX!E: c9. XXII: to. (c) Prov. XXIV: at. THEOLOGIC A. 275 - Tent in rebus civilibus et domesticis , multo: qnagis vin facris et ecclefiasticis. (4) ovii ivo Prae multis rebus admodum caris.,- Catechismus „Heidelbergenfis in honore :est apud pios Ecclefiae -nostrae focios. Hi enim , ne de vulgo dicam , .libel- lam illum, quamvis non. fuperftitiofà profequantur veneratione , neque auctores eius cum facris ‘adac | quent fcriptoribus , maghi tamen faciunt ceteris» que huius generis libris longe praeferunt. . Quin. et Confesfio Ecclefiarum Belgicarum „qui alter est liber earum fymbolicus , a plerisque minoris aefti- | mata, multisque ne nota quidem est; Catechismus, | quamquam parentum nostrorum memorià fcholis. fe- re publice eiectus , in templis fancte est. fervatus. Partes eius certo. conftantique ordine, fingulis fere diebus dominicis, pro concione explicantur. : Argu- . menta admonitionum , cohortationum -et confolatio- mum ex hoc libello ab Homiletis ducuntur, : Exer- - citationescte cheticae , in conventibus facris , duce Catechismo , inftituuntur. Multi ex hoc libello. doč- trinae Christianae elementa didicerunt : plures etiam ex eius tractatione in coetibus facris fructus faluta- Hen, f T (oU y a | q) Ad praefentem caufam accommodari pluri pores fcrip- ta a Viro Cl, Heringa, in Disquifitione vernaculá : Opmer- "Hisp, beoordeeling en raad, betreffende de gehechtheid aan oude, en de afkeerigheid van nieuwe inrigtingen en leerwij- zen, in opere laudato: Kerkelijke Raadvr, an Raadg. Vol, LI l.. p» 225390.: 82 276 COM NMENTA'TIO. res perceperunt. Catechismus ; eodem cum libris fa- cris involucro , compingi et circumferri folet. "In ilum innumerabiles fcripti funt commentarii libri- que ascetici, in quibus valde dilecti, et perquam. laudandi. Qui Catechismum vilipendunt, :cenfen- - tur doctrinam, facrorum auctoritate librorum in Ec- clefià Reformat4 receptam , aspernari, res novas in. ‘Societate Christianâ moliri, cum iisque facere; qui, vel olim Ecclefiam Belgicam turbarunt , vel nunc doctrinam , per divinae mentis interpretes patefac- ‘tam , respuunt. | | Praeterea lex ecclefiastica, de Catechismo pro -concione tractando , non nifi eum in finem lata est ac per duo fecula et quod excurrit ftabilita, ‘ut doctrina , quam profitetur Reformata in Belgio: Ec- €lefia , propagetur, confervetur et propugnetur. Prop- terea haec ipfa Ecclefia dicenda foret doctrinam, | "quà discernitur discérnique femper voluit ab aliis | Christianorum familiis , repudiasfe , certe neglexis- | fe, abrogato 'Catechismi ufu. ^ Cuius negligentiae. periculum cuantam animis Doctorum et Antiftitum incusferit formidinem , anno huius feculi fexto et deci- "mo, quo nova rectionis ecclefiasticae forma, Re- già auctoritate, erat introducenda, docet libellus , Regi augustisfimo oblatus, die quarto Martii, a delegatis Clasfis, quae tunc erat, Amftelodamen- | fis,. (e) in. quo hae. habentur querelae: Het ! rest, (e) Vid. Memorie van bezwaren, overhandigd doof eene Com: mise THEOLOGICA 277 regt, om het Godsdienftig onderwijs te regelen en te verbeteren, om het misfchien in te rigten naar de nieuwe verordeningen omtrent het lager. fchoolwezen, het regt, om welligt onze formulie- ren van eenigheid en onze liturgie te veranderen, - behoort , Sire! naar ons inzien, niet toegekend te worden aan een Synode, van zoo weinige perfonen y welke, zelfs in de allergewigzigfle zaken, aan geen en lastbrief van hunne vergaderingen, zouden ge- | bonden zijn. — — Zich te moeten onderwerpen aan hetgeen weinige Mededienaren zouden. goedvinden voor te Schrijven te gelooven of niet te gelooven, te — Jeeren of niet te leeren, zou in den grond weinig verfchillen, van op nieuw onderworpen te geraken aan zekere foort van Pausfelijke of Bisfchoppelijke Heerfchappij, tot afwerping van welke onze Vade- ren zoo veel geleden hebben, — — De éénheid, in onze kerk [land grijpende, was » de vrucht, 200 … veel mogelijk, eener langdurige vereeniging van begrippen en gevoelens, — Zou men eene. andere eenheid in geloofs- en leerpunten willen daar fiel, Jen, door bevelen van weinigen daarfiellen ; Wij bidden U, Sire! te overwegen, hoe zeer daardoor inbreuk zou SAR 3 niet. alleen op de regten „an misfée uit de Clasfs van dmflerdam, aan zijne Mejesteit den _ Koning, tegen het Algemeen Reglement voor het befluur der Hervormde Kerk in het Koningrijk der Nederlanden. Ama 1516. p. 1—16. 978 COMMENTATIO van ons geweten, maar ook op die van zoo vele duizenden , voor het behoud van welker dierbaar cigendom wij de befcherming van Uwe Majefteit in- róepen. Zoo groot de bekommeringen zijn, welke bij ons ontflaun over de gevolgen, die uit de in- voering van het dikwijls gemelde Reglement zou- " 4 s A l den kunnen voortvloeijen; zoo zeer gebiedt ons ook onze ongeveinsde liefde voor Uwe Majefkeit, dezelve voor te dragen. Wi houden ons verzekerd, dat, zoo niet alle, te minflen verre de meeste leraren diep bedroefd zullen wezen. Moede van zoo vele worflelingen en verdrietelijkheden , hadden zij gehoopt, vrij van ontmoedigende zorgen, hunne ambtsbezigheden genoegelijk te zullen kunnen waar- zemen, en hunne Lidmaten , afgeleid door zoo vele Eh Le le. Ec gt A ^ ae EEEN gebeurtenisfen , van de ware kennis en beoefening — des Godsdienstes , zachtelijk te zullen kunnen terug- deiden; en zou dan die hoop hen nu moeten ontval- len? — Zouden wij , na zoo vele beroeringen ‚in den fchoot van burgerlijken vrede en onder eene Vader- lijke regering terug gebragt, de flormen in de kerk moeten zien opficken, en zoo velen in den avond van hun leven, waarin zij meest al niet dan ele — dende gezien hebben, nog meer van nabij dan te voren , door tweefpalt en alle hare rampzalige ge- volgen, gekweld moeten worden? — Indien de Leeraars verpligt worden ; zich te onderwerpen aan de verordeningen , welke, ingevolge het Reglement, .— vervolgens zouden kunnen worden vastgefteld , voor CACERES qur THEOLOGIC A. 279 voor vervallen moetende houden alle daarmede niet overeenkomende wetten en inrigtingen ; ; zullen zj welligt, naar mate zij door de Gemeente geacht worden , > Ae met meerder of minder genoegen te doen , “befchouwd en behandeld worden als meerder of minder getrouwen en zullen fommigen wel, voor vrijwillig afvalligen en trouweloozen , worden gehou- den, — Ligtelijk zullen er twee partijen ontflaan , welke men, van eenen anderen Kant, wederom” als gehoorzame of tegenflrevige onderdanen zal aanmer- ken. — Aan deze partijen züllen zich de Gods- dienflige meeningen werbindén en men heeft groote verdeeldheid, zoo geene fcheüring, te vreezen. Met al den aandräng onzer zielen, Sire! heffen Wij op- waards ons oog , en fmeeken onzen verhóogden Heer, die zoo lang de Hervormde Kerk Behoed heeft das deze gevaren mogen worden ‘afgewend! maar wij. die bekend zijn met den intierlijken toefland van onze Gemeenten , weten, hoe weinig ‘er zelfs "hobdig i$, om fchadeli jke vermoedens en Wantrouwen om trent oogmerken tegen de Hervormde Kerk te doen ontflaan. Wij weten, hoe bekommerend de meest Godsdienfligen zijn, dat men , iredende buiten de inrigtingen , die de wijsheid der Vaderen weeft Yast gejicid , van Jchrede tot fchrede zal voordgaan in het veranderen der” weest” Bewigdge. Ter fakken , en. door. eene ongeregelde zucht, tot het nieuwe, den Godsdienst in. de. hartader. zal aantasten, „De onder- m" heeft in ‘het Burgerlijke zoo Jmertelijk: gë- leerd , 280 COMIMENTATLIO leerd; welke: de gevolgen zijn der verandering -vatn regeringsvorm, dat men, zelfs bij het invoeren van blijkbaar nuttige veranderingen. in het Gods- dienflige, geene te groote voorzigtigheid kan aan- wenden: want elke nieuwigheid in de zaak, bij welke allen een onfchatbaar belang hebben, boezemt reeds vrees în en wekt [apende driften op. — Som- migen onzer belijders zijn zoo onverfchillig ten aanzien van hunne verbintenis met eenig Kerkge- nootfchap, dat zij flechts een voorwendfel noodig | hebben om zich aan onze kerkgemeenf/chap te onta trekken ; en hoe vele voorwendfelen zouden zij yin- den, die den fchijn van voldoende redenen. zouden vertoonen! Andere, vervoerd door onedele driften, zullen waarfchijnelijk allerlei twisten en verdeeld- heden. weder doên opwakkercn; en het gevolg van dit alles zal zijn, dat de plaatfen in onze Bede: huizen ledig zullen flaan , en de ware belangen van den Godsdienst, op de. klippen van wantrouwen, liefdelousheid en bitterheid, fchipbreuk zullen lý- den, | Ad has querelas, Regis augustisfimi nomine, die duodevicefimo Martii, haec refpondit Vir Ilu- ftris Repelaer van Driel: (f) let Synode wordt (f? Vid. Epiftola , tot antwoord aan de Clasfis van Amflerdam , gefchreven door zijne Excellentie , den Commisfaris -Generaal voor het Onderwijs, Kunflen en Wetenfchappen ,proviffoneel belast met de zaken der Hervormde Kerk adiecta libello, in ann, e mo» do laudato , p. 17—39. et denuo edita a Viro Ven, Gerh, van det n PATE p» TP e PRIS ud SRE PTT o a P SE ND OR ad T THAN e Sen E ét “le Sie OS TMHEOLOGIC A. ent word thans nict opgeroepen , om leerflellige gefcAii- den ic beflisfeti; maar om de Kerk te befluren. Wat de leer: zelve betreft, zijn de verpligtingen- van deszelfs leden, en die yan alle andere Kerkbcfu- ren „begrepen in het gie Artikel van het Algemeen Reglement „hetwelk met ronde woorden yan hen yor- dert 4: de di te van de Leer der Hervormde il Smug "s Postquam - eodem anrio prima Synodus in regno Belgico convenerat, oblatus ei est libellus a non- nullis doctrinae- Christianae interpretibus in Hol- landià auftrali, folicitis- de novà regiminis eccle- fiastici formå et fcifcitantibus de mutatione doctri- nie inde metuendá. (g) In eo y praeter alia, quac- rebant haec: Asedanig het algemeen reglement van Kerke'jk. Befluur , in vergelijking met de vorige réglementen, waaraen zij door afgelegde beloften, door: onderteekening en plegtige eeden onlosmakelijk verbonden zijn y moet. worden befchouwd, met name de onderteekening der formulieren van eenigheid „de belofte van geen accomodatie met de Remonflran: ten? of de vorige reglementen nu zouden moeten gerekend worden buiten kracht en werking, en das d í - der Se det Tuuk, in Handboek voor llervormde Predikanten en Kerkenraadsleden ‚Parte, La p. 142154 | lg) Vide, Handelingen van:de Aigem. Christel, Synode der Hervormde Kerk in het Koningr, der Nederl, in den jare ISTÉ PA 17 y 15e 41046. 282 COMMENTATIO geheel vervallen te zijn; of zi zich zelven > elkan- deren, of cenis kerkelijk of. wereldlijk gezag hen van zulke verbindtentsfen zouden. kunnen ontflaan, en zij zich deswege voor den Heer der Gemeente zouden kunnen verantwoorden? en of, door de fohike _ king en regeling van het godsdienftig onderwijs, de eenmaal vastgefleide en aangenomen leer verande- | ring of bepaling zoude kunnen ondergaan? Hic lie bellus, die 5 Julii, ad examinandum de eoque con- filium dandum , traditus est quatuorviris ,Herm. Royaardfio, Corn. Franfen van Eck, Iohanni Iacobo Scholten et I. van Leeu- wen, Interim, die 1r illius menfis, Synodus regulam et normam definiens, ad quam examinan- di et ad facrum ministerium admittendi forent Can- didati, (4) hos nominatim interrogatos voluit, de cunctis placitis Ecclefiam Reformatam Belgicam fi» gnantibus : (7) iusfitque eos profiteri fuum confenfum cum libris nostris. fymbolicis , doctrinam exhibenti- bus confentaneam facris libris, et fancte promittere, fe eam ftrenue esfe docturos ac propugnaturos, (&) Pau- Ch) Vid. Reglement op het Examen en de toelating tot het Leeraarsambt in de Hervormde Kerk, in laudato libro manua- li, a Ven. van der Tuuk edito, Part. I. p. 245—255. (f) Art. 21. c. In het vak der leerffellige godgeleerdheid, zal voornamelijk ondervraagd worden over alle de kenmerkende Jeerflukkea van het Nederlandfche Hervormd Kerkgonoot- fchap. ` Cy Art, 28. Wij — verklaren — opregtolijk: — dat wij de leer , O THE OL OGIC A. 383 pilo post; die rg Tulii, fuadentibus quatuorvi- tis modo laudatis ,'refponderi- iusfit Homiletis con. Querentibus haec: dat wij geen beter middel weten, omde bezwaren — weg te nemen, dan door de zoo duidelijke en alles in zich vervattende woorden yan Zijne Excellèmies = de Synode is thans” niet opgeroepen , om leerftellige gefchillen te beflisfen , maar om de kerk te befturen. Wat de leer zelve betreft,’ dat de verpligtingen van deszelfs leden , en die van dlle añdere Kerkbefturen , begrepen zijn in "t gde art, van ’treglement, het welk met ronde woorden van hen vordert de handhaving van de leer der Hervormde Kerk. Eene verkla- ring, welker gewigt hun zoo mannelijk en deftig, bij de opening dezer H, E. Kerkvergadering , “in - het ‘openbaar ‘aanbevolen is, door Zijne Excellentie den Heere Commisfaris Generaal, en door den Pre- fident dezer Vergadering , overeenkomflig de bedoe- ling des Konings. En dat de -H. E. Synode aan dit beginfel zoo gehecht is, dat ze de verpligting , tot “handhaving der leer’, die: oyertenkomflig hee woord van God in de formulieren van cenigheid der Ne- leer , welke, overeenkomflig Gods Heilig Woord, in de aange- nomene formulieren yan eenigheid der nederlandfihe Heryorm- de Kerk is vervat, ter goeder trouwe aannemen eu hartelijk gelooven; dat wij dezclye naarflig zullen, leeren en handia- weno: Similis fere pollicitationis, formula praefcripra: est utrius- que fexüs . cate chistis , in SC cras op het CURE L'ETAT 9 ondis” vifi, art. 2z. " CHandboek , "NO. 284 COMMENTATIO Nederlandfche „kerk. vervat is, bij handteekening laat bevestigen door zulken, van wie men meent dit te moeten vorderen. . Waaruit dus volgt, dat de adresfanten zich zoo min van die verpligting zul- len kunnen ontflagen rekenen, dan anderen, die vervolgens het Leeraarambt zullen aanvaarden, en des getrouw zullen moeten en kunnen zijn aan deze verbindtenisfen. Tanta fuit huic Synodo cura om- nem dimovendi fuspicionem et metum mutandae doctrinae, in Eccleñà Reformatá receptae, aut abrogandi libri illius fymbolici, in quo ea traditur. Cuius curae identidem documenta data funt in ca- nonibus, ufum Catechismi in conventibus facris mandantibus, quos in. Introitu, pag. 25—27. memoravimus. | | Haec, et quae plura addi. posfent a peritioribus , equidem cogitans, Virorumque diuturno rerum ec- clefiasticarum ufu exercitatorum prudentiam ac mo- derationem videns, mihi perfuadeo, . inftitutum , cuius laudationem. et defenfionem V os, Viri cla- risfimi! postulatis, non esfe hoc tempore abrogan- dum. | s X Infiitutum nosirum , hoc temporis puncto , utile est. Qui inftitutum a nobis laudatum cum aliquâ temperantiâ et moderatione vituperant, dicere fo. lent, THEOLOTGI1C A. 285 lent, fuisfe id olim fatis commodum et utile, no- ftro vero tempore , multis de caufis ineptum, noxium, ac propterea antiquandum. Nolo nunc re- petere, quae dixi, cum ad laudandam defendendam. que Catechefin Palatinam, huius Partis Cap. I. tum ad commendandum et protegendum inftitutum , quo doctrina Christiana communi ordine definito exponitur, Parte priore. Malo contradicentes ro- gare et obfecrare, ut attendant ad utilitatem , qüam, nominatim hoc temporis puncto, Deo fa- vente, afferre: potest, ac reapfe, nifi omnia me fallant, affert, Catechismi Palatini explicatio , pró e — fingülis diebus dominicis , repetita, "Quandoquidem tempus nostrum est -fuspiciofis- fimum, nec defunt in Eeclefiâ Reformatá , qui e nonnullorum perfidià et ineptiis caufam arripiunt, omnes fine discrimine Euangelii interpretes calum- niandi et érepodoËlæs famam viris etiam optimis inu- rendi, hi , in confervato inflituto nostro, propugna- culum babent, quo utantur contra istos cya rum impetus. TT nd Si.qui vero sint doctores, fidem, Ecclefiae Re- formatae- datam, falientes , et aegre praecipua doctri- nae Christianae capita pro concione tractantes , hi nos- tro inftituto urgentur, ad praeftandum fuum officium. Et, fi qui iuvenes, ad doctoris munus in Ecclefia nostrá aspirantes, ab huius doctriná profitendà ac -praedicandâ abhorrent , hos inftitutum nostrum a pro- posito deterret, magno cum Sócietatis [acrae emo- iu- ^ 286 C O MM:E INT A 71.0 lumento,.. Nec defunt exempla eorum ; . qui , „alie quandiu.: eo munere, functi, deinde. de. fidei. Chri- ftianae. integritate deflectentes , necesfitate Catechis- mi «contra. animi fententiam. interpretandi coacti, de flatione. fud decederent..(7).^ 41441) Ingens est nostro tempore numerus hominum , qui, Ecclefiae. Reformatae qualicunque: modo. adfcripti , in. communi vitâ non hebetes, in disciplinis „et artibus humanis non rudes, nec. conventus facros deferentes + Dibilo minus laborant infciti doctrinae Christianae, . parumque. curant,. aut. fundamenta cius, aut placita. magni ad. fidem. falutarem momen- ti, de, quibus. disfentiunt. „diverfae „Christianorum fodalitates, interdum. etiam Ecclefiae, nostrae docto- res. His igitur admodum utilis. est; doctrinae, coe- lestis. expofitio „quae fit duce Catechismo: certe bac; inflitutione „valde. impeditur. progresfas istius infcitiae et. incuriae, (m) M : Do- (4) Conf. Pauli van Hemert Brief, gefchreven aan de Eerwaardige Clasfis van Rhenen en Wijk. Utr. 1784. et iudi- cium de eå epistolâ pronünciatum, in Algem. Paderl. Letter- cefieningen, Vol, VL. Part. Ie p. 582. ud et A. Ypeij; Gé- fchied, van der Kristlijke Kerk in de achttiende Eeuws Vol. Vii. pas7.. Non uno modo errat fcriptor eorum, quae de He- merto traduntur in Algem, Konst- en niat" bode voor het saar 1825. Vol. I. p. 130. p" (=) Conf, Doct. Broefius, lib. L pe 292—594. hanc disputationis fuae partem fic concludens: Zoa blijkt hee Kuër en duidelijk, dar dit Hirihidianfi, cuderwijs bij al dezulkem , wel- DT WI PONS à, qe M wr THEOLOGIC A. 287 -Dolendum est, hodie multis, cum doctoribus., tum. auditoribus , minus. quam olim , placere ora- tiones facras, de partibus "Theologiae fystematicae : quo fit, ut hae rarius, quam antea , et habeantur , et audiantur. lecirco haud parum prodest inftitu- tum nostrum , quo. tenentur et incitantur Homile- tae; ad. argumenta tractanda , quae alioquin forent fere neglecta. (7) |» Monuerunt hoc Triumviri , qui in Synodo Belgicá, anno 1831. fuafores fue- runt; ut inftitutum. illud. intactum fervaretur , (o) his verbis: Door eene gedeeltelijke affchaffing -der catechismus leerredenen , zou een gewigtig gedeelte van het godsdienftig volks - onderwijs. worden ver- waarloosd , te weten : dat in de christelijke geloofs- en zedeleer. Indien het tóch waar. is, dat de leerre- denen over leerflellige. onderwerpen thans , en min- der worden gekozen door de. Leeraren „en minder gaarne worden .adngehoord z~ indien daardoor. de onkunde in het leerflellige van onze godsdienst wordt bevorderd, en indien wij dit niet. in allen. deele als de T LJ ` t n welke het geregeld bijwonen, een krachtig fegengift tegen deo voortgang van het Indifferentisme is. Add. p. 280,281. (») Conf. de hoc argumento univerfe dicta, p. 86, 97. Ven. wan Oosterzee,in Novarum Symbolardm,aVisfe ro Bel- pice editarum , ac fupra laudatarum , Vol. .]. p. 421, 422. et R. B. ibid, \ Vol. H. p. 102—188. e) Handelingen van de Algem. Christ], Le E Her- vormde Kerk in het KONE der Nederl, în deor Mire 1351. TS #7 5D8H9o812v cm COMMENTA TIO de gunflige zijde der godsdienflige flemming onzer tifdgenouten moeten rekenen; indien Aet" waar is, dat de catechismus-leerredenen eene. gepaste aanlei- ding geven om den ganfchen omvang der christelijke geloofi- en zedeleer voor de gemeente te behandelten, ookin dië-leeringen , die anders welligt nooit meer op den kanel bij voorkeur zouden worden gekozen; dat de Heidelbergfche catechismus, ook zonder ode- zelfs gebreken of de voortgangen der uitlegkundige en leerfiellige wetenfchappen in onze dagen boven-die der 16de eeuw te ontkennen , zich voor zoodanig on- derwijs, vooral door deszelfs praktifchen geest, als hierin nog nimmer overtroffen, aanbeveelt, gelijk wij die alles volmondig meenen- te-mocten toeflem- men — dan eischt de behoefte van onzen tijden van onze gemcenin, dat wij althans. geene gelegenheid of verminderen of onvruchtbaar maker, die ffreke ken kan, om het onderwijs in de geloofs-en zedeleer te bevorderen, Neen ! bij. de kennelijke minder Jeer- flellige frekking van onze dagen, zij althans-de Synode behoedzaam , hieraan in geene deele behulp- zaam te zijn, maar zoeke veeleer de gelegenheid tot dat onderwijs y > en in fiand te houden, en te bevestigen, en te verbeteren ! | ‘Quod de. Theologiae theoreticae partibus dixi- Tus, id ipfum valet de practicis, - Quam plures enim hodie ab orationibus facris alieni funt qui- bus officia iustitiae , castitatis , modestiae , frugali- tatis, veracitatis et omnino omnium virtutum accu- ra- THEOLOGICA. 289 rate , exponuntur , ftrenue inculcantur , animi , mo- rumque pravitas fortiter perftringuntur et damnantur. Attamen huiusmodi admonitionibus et reprehenfioni- bus hodie non minus, quam olim , opus est Christia- nis in conventibus facris». Quapropter grato animo obtemperandum .est.inftituto, ad hodiernum ufum perquam. accommodato. (2) Caeterum nolo repe- tere, quae ad hanc caufam pertinentia. iam fupra notavi, pag.87, 88. 155—160. — ul - In utroque illo genere doctrinarum , cum theore-. ticarum , tum practicarum , quae, duce Catechefi , PalatinA 5 in conventibus facris funt. tractandae , non paucae funt oppofitae placitis hominum male fano- rum , qui imprimis huius libelli amatores et propus. gnatores haberi cupiunt , edtenus autem a Catechis- mo prorfus disfentiunt , quâtenus inclinant ad ratio- nem pfeudomy(ticam , enthufiasticam et fanaticam, Si enim fanctorum hominum cum Deo coniunctionem , quae phantafiae et fenfuum est , non intelli igentiae et voluntatis , quaerunt , eam ignorat Catechismus , eius- | que improbandae, opportunitatem praebet, resp. 1. 32. 51.55: 61. 84« 116. Si Spiritus fancti efficaci. tatem iactant, quà hominum animi, fine Euangelii aliorumve adminiculorum Pps , colluftrentur ei emen- den- (p) Hanc quoque utilitatem laudarurit Triumviri, in iis, quae modo attulimus, Neque eam neglexerunt Broefius, p.282. R. B. in Symbolis faepius laudas, p. 122. et Cl; Bouman- nus, loc. l p. 123 T ajo COMMETNTA'TIÓ dentur, Catechismi Scriptores fententiatii profitentur: ter rry isti opinioni contrariëm , epe dte 10. 3317 153.754 65. 98. 195. 117% reki “Si regeneratióriem -et^vi- vificationem urgent, quae fiat certo temporis püncz to, fi converfionem" postulárit j ; quae definito tem pore ac modo inchoata: 'ét “perfécra®fit y fi düoeftitiat: requirunt, a quà Abest’ hilaritas g deprehetiduntur: aberrantes a Catechismi doctrind; résp.?38. « 5%! 88—90. 94. 115. Si liomines nondum remdtos tiwn cis et ftipitibus asfimilant, renatisque omnem fanc- te vivendi facultatem ábnegant, Catechismo 'oblo- quuntur, resp. 68 13. 56. 60. 84. 85. 114. 115. 127. Si fidem fine" virtute beneque factis. quicquam - valere , vitaeque fanctae'neglectionem’ compenfari posfe putant commotionibus ,' animum vehementer , mox contriftántibüs et in rdim des trudentibus, mox hilarantibus et in coelüm- evehen-: tibus , errorem periculofisfimum in Catechismo con= futatum , fi velint, vident, resp. 20. 21. 43. 454 49. 58. 62. 64. 81. 86-91. 103. 114, 415. 122—127. Si homini pio, modesto et de falüte fud: folicito , opus esfe dicunt perpetuá haefitatione er dubitatione de fidei fude veritate, fi- periculi ple- nam esfe putant certam falutis aeternae fpem et exfpectationem , nequaquam faciunt cum Catechis- mi fcriptoribus, resp. 1. 21. 26—28. 31. 32. 39e 49» 44e 45e 52—58. 66. 04. 86. i15. 117. 120. 129. His aliisque. opinionum commentis. contradi- cendi oppertunitatem fi aliunde quaerant Homile- | tae, N THEOLOGICA. 291 tae, errantibus molesti et iniqui videntur vitupera- tores, nec placent auditoribus meliora dudum piro- fesfis, Verum, lege iubente et Catechismo anfam praebente , fine offenfione aut taedio audiuntur , quae e fuggesto facro istis erroribns opponuntur. (4). "Quant4 curd laborent hodie veteris fuperftitionis et hierarchiae Romanae patroni, ad alliciendos Ree formatae Ecclefiae focios et alumnos, nemo dili- gens reipublicae Christianae fpectator ignorat. Tue- re tempora , quibus inepti, litigiofi , illiberales et fere inhumani haberentür Homiletae, datà.ópe portunitate operam dantes refellendis Romanae Ec- clefiae erroribus. Nec defurit' etiamnum, aut Eu- angelii interpretes, aut nostrae Eeclefiaë ^ focii, quos taedet disputationum istarümi, qui propterea aegre tractant, aut tractatas audiunt Catechismi Pa- latini fectiones ; de huiusmodi controverfiis " fcrip- tas. Veruntamen quisque prudentior, videns, qüid tempus postulet et res, probat curam fidemque Oratorum facrorum , auditores monentium, in fide confirmantium , et contra Pontificiorum nove invén- ta placita], fuperftitionem et hierarchiam, imprimis contra lefüitarum artes et fallacias probe inftruen- tium. Quod ut opportune neque invitis ‘audientis "bus fieri posfit, plurimum iuvat inftitutum , quo doctrina Christiana, duce Catechismo Palatino , ex- (4) Cont, Doct. Reddingius, lis. I. Vol. IF, p. 45. 46. et Broefius, lib, L p. 2959258. T a 392 COMMEPNTATIO ponitur. et defenditur. Meae qui iuventuti diflidant 4 audiant quaefo aetate iam provectum Theologum., vere liberalem Guilielmum Broefium (r); haec. profitentem: Waarlijk! gelijk er wapenen te- gen het Jezuitisme zin, die de Proteflanten met elkander „gemeen „en enkele gezindten voor zich in het! bijzonder: hebben; zoo helpt inde Hervormde kerk «de: gezette verklaring van den katechismus de- zen vijand afweren. Hierdoor toch wordt de Chris- telijke geloofs- en zedeleer zoo duidelijk uiteen ges zet, dat men flechts gezond menfchenverfiand be- hoeft te bezitten, vm het hemelsbreed onderfcheid tusfchen deze leer en de grondflellingen van het Pausdom te: leeren kennen. Daarboven geeft het Heidelbergsch opftel er op verfcheidene plaatfen de fchoonfle aanleiding toe, om de dwalingen zelve, aan welke laatstgenoemde partij nog altijd vast- houdt , nadrukkelijk te wederleggen: zoodat het in het helderst daglicht komt, wat er van menschheid en Christendom worden zou , wanneer die, gelijk in de middeleeuw , wedr overal ingang kregen. Laat het dan nog voor vijf en twintig en meer jaren ver- drictelijk geweest zijn, dat dit leerboek telkens op de oude verbasteringen van het Evangelie terug kwam; te dezer dagen, waarin men er met vere nieuwde krachten op, wit is, om die verbasteringen overal door te drijven , heeft het onderwijs van den kaa Cr) In libro menftruo faepe laudato, p. 295. 296. ndi Mods ph PU) THEOLOGIC A. 295 katechismus deswege te grootere waarde, ja mag voor dringende behoefte gehouden worden , ten einde den Proteflant in het geloof zijner vaderen te fler- ken, Haec Broefius. Eandem fententiam Herm. Bouman, Vir Cl. pacis ftudiofisfimus, profite- tur , (s) his verbis: Eene meer gewone, maar niet minder behartigingswaardige gelegenheid , tot voor- dragt der Proteflant/che, in tegenflelling der Room- [che kerkleer en tot ontwikkeling der gronden van onze belijdenis , wordt aan de Hervormde Leeraren aangeboden „bij de behandeling van den Heidelberg- fthen Katechismus. Mijne Broeders toch zullen het met mij geheel; onraadzaam achten, daarbij de voordragt der leerflellige waarheden , waar zij pas- fen zoude, voorbij te gaan, en een onderwerp te kiezen , dat vreemd is aan den inhoud der afdee- ling, die — en toegepast moest POr AEN: OA $4 (s) In fraterrA admonitione vernaculd : Mai de Proteflant-. fihe Leeraars in ons vaderland ; ; ter gelegenheid van hetgeen in deze dagen, door de Roomfche Kerk regen de Proteffant- fche ondernomen wordt; quae inferta est libro a Boumamni Colles feniori, Cl. Heringa, edito, cui ticulus : Kerkelijke Raadyrager en Raadgever, Vol, II, p. 27. in annotatione, (f) Legi merentur, quae Viro Cl. I. C. G. Au guftio, Cate chismum eiusque ufum in refellendis Romanae Ecclefiae errori- ribus reprehendenti, oppofuit cenfor, in Symbelis Theologicis Belgice fcriptis, Vol. IV. p. 903-7906. Confentit quoque Ven. van Oosterzee, loco fupra p.29. ann, 36. laudato, p. m » 420. Caeterum, de Theologid Polemicá rite tractandá „les, gantur fcripta a Theol praeclaro lo. Clarisfio, eoque tali, qua- *94 COMMENTATIO Ke d Abrogatio inftituti utilitate fud non commendatur. Qui inftitutum nostrum antiquatum. cupiunt ,- eius abrogationem commendant utilitate inde fpe- randá. .Credunt enim, certe fperant ú fore, ut Homiletae rectius et. ad praefentem rei Christianae conditionem accommodatius doctrinam Christianam exponant ; ut fententiam fuam liberius. profiteantur, et ut habeant auditores, et plures , et attentiores. Verum ea perfuafio et fpes mihi non fatis firma videtur: et, fiquidem optatis responderet eventus ; haec. utiliras multo minoris esfet aeftimanda , quam | quae ex inílituto confervato redundat. Primum, mihi nondum perfuadeo, fingulos Ho- miletas Goctrinam Christianam rectius et ad prae- fentem reipublicae Christianae conditionem accome modatius expoñturos esfe, remoto Catechismi .ufu. Nec me poenitet eorum, quae de huius rei diffi- cultate fcripfi, p. 83—86. Quotquot vero eå funt facultate, ut posfint, eoque animo, ut velint, his par- qualem ipfe pinxit, in Oratione de Theologo vere liberali, Lugd. Bat. 1815. huius igitur fcripta legantur in Encyelopaediae Theologicae Epitome, &. gr. Addantur ea, quae, de rectá et . obliqui refutatione in Orationibus facris ufurpandâ , monuit W. A. van Hengel, in Zzffitutioze Oratoris facri, SS. 66—69 T H.E 2:0LOGICA. 395 partibus rectisfime fungi, non impediuntur cate- chismi ufi. . Quae enim in hoc libello defunt, addi ab iis poterunt loco et tempore commodo. Conf. dicta, P. 244—247... Quae videntur hodie füperyacanea , filentio praeteriri queunt. Conf, no- tata ,. p. 248—250. In quibus. aliquid perverfe dic- tum occurrit , id corrigi et emendari - oportet, Conf. animadverfa » Pe 250—259. Haec enim venia danda est daturque Homiletis , prouti monuimus > P. 88—.93..coll, p. 64... Hac utuntur fobrie, qui, aUe ditorum. faluti confulunt. Quo facto, neque ipfi habent „de quo querantur,,. meque Christiani hac inflitutione pie utentes. Itaque vere, B roef ius v) fcribit : Waarlijk : ! de opgenoemde gebreken van het (Leerboekje) — — behoeven heden ten dage niemand van de opkomst tot deszelfs verklaring af te Jchrik- ken: ten zij hij genoodzaakt zij, eenen leeraar te hooren, wien het, aan de noodige bekwaamheid ha- pert „of wien het meer te doen iss om zekere partij te believen, dan om het Evang gelie zuiver te VET- kondigen. Door zulk eenen moge de katechismus ook daar gevolgd of geprezen worden , waar fom- mige opregte yoorftanders der Hervormde kerk, ook reeds in vroeger jaren, de fporèn van deszelfs men- fchelijken oorfprong ontdekt hebben ; geen kundig en regtfchapen man zal hem daarin. 2 jk zijn, maar seg de gebreken ; of ronduit aanwijzen , of fiil u) ln fcripto menítruo pasfim laudato, p. 227, 288. 296 COMMENTATIO ftilswijgende verbeteren. En in het algemeen zal men zich zelden meer te beklagen hebben , dat de leeraar met de verklaring van den katechismus 300 te werk gaat, als of hij dit menfchelijk opfiel in gelijken rang met den Bijbel fielde, Wij houden dit, wat er ook het onverfiand van zegge, voor een bijzonder voorregt yan den tegenwoordigen tijd, waarvoor wij de Voorzienigheid niet genoeg danken kunnen. (v) | Deinde nondum video doctrinae Christianae inter- pretes liberius fententiam fuam coram coetu facro esfe profesfuros, abrogato Catechismi ufu. Qui tantå funt timiditate , ut pudeat eos aperte disfentire a libello catechetico , quomodo audebunt libere ef. fari, quod credant auditoribus fuis displicens. ? Sed jn toto hoc negotio nec temere nec timide verfan- dum est, videndümque, quid auditoribus maxime fit profuturum. Si quid minus honorifice de Cate- chismi Scriptoribus fit dicendum, id excufatione temperandum , iustâ laudatione moderandum erit. Hac- (v) Conf. Cenfor Libri de Catech, Heidelb. vernacule fcripti a Ven. I. van der Linden V, S. faepius laudati, in Bjdra- gen Bot de beoefening en Gefchied. der Godgel, Wetenfchap- pen Vol, XIII. p. 459—462. Ven. Lucas Egeling, in amicá quaeftione huius argumenti: zouden wij Dienaars, Pre» dikers van het Euangelie, onze prediking niet nuttiger en vruchtbaarder voor de Gemeente kunnen maken? in libr. laud, Kerkel, Raadyr. en Raadg. Vol. HI, p. 8. et Doct. D(on- ker) Céuftius) , in Godgel. Bijdr. Vol, il. p. 430—432» THE 0 L O0 G PCA. 297 Hactenus recte Doct. Reddingius(w) (uadet haec : Men beyijze , bij het aantoonen van zulke — mis: Hagen ; aan de vereeuwigde Schrijvers die verfchoo nende achting, die men aan hun verfchuldigd. is, behandele hen daarin zoo, als men zelf, daar. men ook vcoór zulke fouten bloot Praat, wenscht behan- deld te worden, en toone geene zwakheid of par- ren afkéer van den Catechismus of kleinachting jegens denzeiven in te boezemen (x) Denique mihi non videtur veri fimile, Homi- letas, Catechismo repudiato , habituros esfe audi- torés, dut plures, aut attentiores in conventi- bus pomeridianis. Ubi enim rariores in his con- ventibus funt auditores , plerumque aliae funt negii- gentiae caufae, (y) mutato orationum. facrarum. ar- gumento non tollendae, . Cernitur eadem hodie ignavia in coetibus Christianorum , qui Catechis- mo non utuntur. Contra vero auguror, fore, ut in plerisque coetibus numerus auditorum infigniter minuatur, fepofito libello tamdiu honorifice habito. -Fugient enim quam plurimi, ut equidem opinor, con- (wp) Lib. pasfim laudati Vol, III. p. 71. (x) Conf, Lieffringii Gedachten, p 14271523. -— (y) De his caufis fedulo et diligenter disquirit Brocfius, lib. le p. 275—290. Quocum conferantur W. H. Suringar, loco e novis Symbolis Visferinis Jaud, p. 324, 2:5. Van Oosterzee, loco itidem laud. p. 417, 418. et R. B. ibid, Vol, M. p. 156. 298 COMMENTATIO conventus, non tantum pomeridianos ,. fed. pror- fus omnes, e quibus. pulfus fugatusque est Cate» chismus, . veritatis divinae interpres. | Quotquot vero auditores post prandium fomnum capiunt, in- ter audiendum fermonem, duce Catechismo habi- tum, quidni et fopori fefe dent Homiletam audi- turi de quocunque alio argumento . disferentem ? At multi , inquis , intelligentiores fastidiunt annie verfariam eiusdem argumenti repctitionem : varietate delectantur , novitate alliciuntur,. Audio, ac denuo cum folertisfimo Broefio (z): fic respondeo: Het is zoo, aan dit onderwijs ontbreekt niet. gel- den de glans der nieuwheid, door welke zich de leerrede in de gewone morgen- en avondbeurten veraangenaamt. Maar hoe ?. blijkt het uit de graag- te, waarmede velen tot de behandeling der jaar- lijkfche feest- en lijdensftoffen opkomen; niet dui- delijk genoeg „ dat het gemis van nieuwheid. hier minder afdoet, dan men oppervlakkig denken. zou? Weet menig leeraar dit gemis ook door zijne bee vallige en uitlokkende. voordragt niet aanmerke- lijk te vergoeden ?. Bcflaat al: verder het nieuwe bij de verklaring van eem" vrijen tekst, dikwijls niet veel meer in den vorm der leerrede , dan in het onderwerp, waarover gefproken wordt? — — Doch laat ons die bedenking eens volkomen toege- ven; laat ons erkennen, dat de lecraar over elke Zoti- (2) In fcripto meaftruo , loc, 2819254. THEOLOGIC.A. 299 Zondagsafdecling hetzelfde herhaalt „dat men reeds cens of “meermalen. uit deszelfs- mond : vernomen heeft; cilieye! is dit daarom nutteloos ? Wij yoor- onderfiellen , dat die leeraar een man is, wien het fich vaan kunde, noch aan hartelijke ingenomen heid met het. Evangelie. hapert „en die dus, noch tiietige dingen te berde brengt, noch uit flordig- heid y. gelijk men het heet „-de-oude les opzegt: maar is er dan aan te twijfelen, of. de gedurige herhaling van het” reeds.-door- hem voorgedragene komt met: de -algemeene behoefte overeen? -Biedt de openbare katechismus-preck aan de liuisfelij ke- kar techizatie- niet als het ware de hand y om de jeugd tot het afleggen eener behoorlijke belijdenis van den godsdienst. te bekwamen? Heeft zij de: weldadige frekking niet, om die talrijke fchare van onkun- _digen onder onze ledematen althans eenigermate te leeren, hetgeen zij bij hunne aanneming in de gon … meente moesten geweten hebben? Helpt zij dezul- ken, die geheel de week met aardfche bezigheden . doorbrengen , niet bewaren , dat zij die hoofdwaar- heden van den godsdienst, welke hun tot rigtfnoer van hun leven zijn moeten, niet geheel vergeten ? - Nog meer , de katechismus-preek houdt het midden tusfchen de eenvoudige katechizatie, en het geleerd onderwijs op de hooge fcholen; en bevat dus dingen genoeg , die ook door welgeoefende belijders van het Evangelie verdienen gehoord en overdätht te wor- den. En genomen zelfs, dat die kiin blootelijk her- go COMMENTATIO herinnerde hetgeen zij reeds van overlange wisten ; wie zal ook dan derzelver nut nog beftrijden wil- len? Wie weet niet, dat zelfs de meest geoefenden ten aanzien van al, wat het bovenzinnelijke be- treft, zulke herinneringen volftrektelijk behoeven? Fa, om nog verder te gaan, wie zal het looche- nen durven, dat zij, die het daarvoor houden, dat er in de kerk fleeds iets nieuws moet te leeren zijn, het voornaamfte doel der openbare Godsdienst- oefening gewisfelijk uit het oog verliezen ? Sed quantacunque etiam utilitas cogitatione fins gatur, ex antiquato Catechismi ufu fperanda, mul- to maioris aeftimabitur ab aequis iudicibus utilitas , quam affert, docente ufu diuturno, inftitutum rite ac prudenter confervatum. Hanc , Part. I. cap. II. $$. 2—5. et modo $. 3. laudavimus. Itaque hic fubfisto, unum tantummodo additurus, de dam. no, ex abrogato ufu libelli nostri. metuendo, $. 5 Qualiscunque abrogatio est periculofa et noxia. Inftitutum, quod. hactenus laudavimus et a vi: tuperatione defendimus, non uno modo abrogari potest. -Sed quomodocunque id fiat, erit ea abro- gatio, ut equidem opinor, periculofa et noxia, THEOLOGIC A. gor „Poterit lex ecclefiastica, a Rege fancita, ita abrogari, ut fimul Catechismi Palatini ufus in con- = ventibus facris interdicatur „ periculumque. fiat li: belli aeque ex Ecclefid Reformat4 in Belgio eii- ciendi, atque ille e fcholis, primum reipublicae . Batavae, deinde regni Belgici, publicá auctoritate . inftitutis, expulfus est. Poterit etiam lex ita anə | tiquari et obfolescere , ut Homiletis tamen maneat . integrum , veterem in tradendâ doctriná Christian ducem fequi vel relinquere, . " | :Poterit Catechefis Palatina, Boii auctore , probante Rege, variis modis augeri , minui „ mu- tari» poterit: etiam in eius locum. novus. fubftitui libellus. Poterit denique huiusmodi libellus , (ive . vetus ille innmutatus , five prorfus novus, obtrudi Homiletis, necesfitate impofità , hunc ducem. in . exponendà doctrinà Christiana. fequendi : poterit . etiam optio iis dari , utro velint uti. : Et aliae quidem rationes aliis forent magis peri- culofae ac noxiae. Aliae alia allaturae esfent pe- ricula et damna. Sed, qualicunque tandem modo tentetur' veteris Catechismi antiquatio, ingens in- . de, nostro tempore, damnum metuendum esfe- reor. .. Etenim in uli Ecclefiae Belgicae conditione, qua- p deferipfi $$. 2, 3. vix dubito , quin „ abrogatá Catechefi Palatini, plerique focii, in his maxime religiofi , vehementer fint quefturi, de iniurid fibi illatà, de corrupt per neologos ecclefià, de mu- tatá goa COMM EN TOA TIO tata violatáque religione. ^ Hi „converftonis” istius auctores 'fuaforesque contémnent et damnabuntis Doctores et Ahtistites, novo inftituto' obtenipe: rantes , vilipendent; conventus -facros ab illis mod deratos deferent; fodalitatibus “res novas admitténe tibus © valedicent ^ fefé liberosque füos^ docerndós , moneéndós, 'confolandós , -aliis tam 'gravi muneti fustinendo "ineptis, committents et, exemplo" Lu: theranorum Amftélodanienfium allécti p fecédent* ab Ecclefià, in quá nati erant let educati." Quàe fe: cesfio fi minüs iis fuccedat, nihilo minus; quin et eo. mägis „ alentür discordiae , "irae , rixáé , ódiäs inter fratres , dómesticos, confanguineos. 1 Dole- bunt. veritatis pacisque amantes. "Laetabuntür ‘et exfultabunt ' religionis "Christianae ofores et Tene repurgatis adverfantes: | | Disfidia fient” inter ipfos Ecclefiae Refórmatae Doctores et Antistites, aliis vetus inftitütum dman- tibus et laudantibus , aliis novum” praeferentibus et! commendantibus. Neque inter hos novitatis patronos erit concordia , aliis aliam mutandi ratio- nem eligentibus, tentantibus, propugnantibus. "^ Qui aequo animo novam. admittunt rationem ; non propterea de eå vehementer funt laetaturi!, iut Ecclefiae gratulaturi, ^ Videbunt énim, quan- tulum ea lucrum fecerit, quot ceperit détrimenta, Dolebunt fractam legis ecclefiasticae auctoritatem , fiduciam Societatis Christianae Moderatoribus ne» garam, pacem et corcordiam profligatam; Nova- tam THE’ 0L OGA CA. NOS 308 tam rerum formam identidem , vel fperantes , vel timentes , rationem nüper invectam: ipsnm curabunt aut honorabunt. OU s M Qui denique nadha res novas in republicà et ecclefñi4 moliuntur, five pedetentim, five cele- ritér, aedificium , nonita diu exftructum, deture babuünt; “Nihil intactum; intemeratumque reliri- quent, Tandém et ipfi Christo deficient; mul- tosque fecum in perniciem : trahent;' ^ Quod tamen ne fiat, Deus, pro benignitate "et^ mifericordid , Ecclefiae Belgicae - ^in-rébiís^ valde- dubiis: paeneque. desperatis ; non femel demonftrat4, ihterveniente Christo füumque nobis — waged «ia hibeat. (4) ' &8Bidlilbs , 1095: | TRO een cibi: à à , " ` vxo Sy WU Haec igitur, Viri Clarisfimi! videbantur mihi ex- ponenda, quo refponderem ad quaestionem propo- fitam. Quod potui, bono cum Deo, praestiti. Quomodo praestiterim, penes vos iudicium esto. Vigilias levabat quidem quodammodo praemii repor- tandi fpes: verum et argumenti difficultas et mea- rum virium tenuitas fübinde fpem obfcurabant, Quo- mo- (2) Conferant lectores, quze prudenter monuerint Trium- viri, a Synodo Belgicâ, a 1831. delecti, in Metis laudatis, vernacule editis, p. 157. Ven. van Lis, in libello faepius laud, p. 121. R, B, in Symbolis vernacule a Visfero editis, Vol. ll. p. 122—184. et Viri Clarisfimi Heringa et Bous man, locis laud, 304 COMMENTATIO THEOLOGICA. modocunque autem eam, aut fallat, aut probet eventus, nec fine fructu. nec fine gloriolà operi manum me appofuisfe puto, Plura enim erant. investiganda; plura discenda. Nec pauca didici; imprimis ipfam Palatinam Catechesin examinavi , perfcrutatus fum ,. cum libris. facris - comparavi. Quo facto, magni eam aestimo. Si autem palmam mihi praeripiant alii, mea faciam Alcinoi illius, apud O vidium,verba: zon tam turpe fuit vinci , quam contendisfe decorum est, — Ut autem infigne addam , quo haecce dignoscatur commentatio , vere bis utar, ufu mihi tritis „ et iam femel, in peris, culo haud minus. gravi, quam hocce est, in quo nunc verfor, adhibitis : | Whatever is, is right. Pore, apnoe CBE ste LOCA LOCA CATECHISMI PRAECIPUE AD EXAMEN VOCATA, Resp. 35. 7. 8. . à — Qe + o . — IOs o . ° dne E A P £o mors — 12. . . ° — 14-—17. M: — $30. o , $ — 32. ° ° — 937 € , —- 38. . — 40. 5 ° — 44 : n — 49. «. è ° — 5% + onio — 58. o " — 701. . . —S IAM Etre — 79. « . . — $0. . ° . — BI. . . e OH TIE UR — II3$. o B o . Pag. 250 , 251. 251. 251 , 252. 259, 252, 2.050. 7 — $09... 267. 209 , 262. 255. 252 , 253. 259. 253,254. - 209. 267. — 455, 255. 256 5257. 256. 231—258, 258. 251—258. 264. 267, DIS. N , DISQUISITIONIS CONSPECTUS. . DeROPTES. As ui. e Sa RN UE PARS PRIOR LAUDAT ET A VITUPERATIONE DEFENDIT INSTITU «, TUM, QUO, IN REFORMATIS PATRIAE NOSTRAE CORTIBUS , DOCTRINA CHRISTIANA ; COMMU= NI ORDINE DEFINITO , EXPONITUR, ^. Pag. 37. EVTPUT PAIUS, QUO LAUDATUR ET DEFENDITUR DEFINITUS ALIQUIS OR= DO DOCTRINAE CHRISTIANAE PRO CONCIONE EXPONENDAE. . . . . . « . . . . Pag. 59. $. 1. Doctrinae Christianae notatio. ,, . . , . ~~ 39. $. 2. Integra doctrina pro concione est exponenda . — 42. . $. 3. Ordoin doctrinà Christianâ exponendä est ser- gandas Ha v uua . . . . . * E * a . — 44, $. 4, Usus libelli ‚quo doctrinae Christianae cÜyrayua tradatur. . . M Us * + . . . . . . e — 45. $. 5. Alia instituta cum nostro comparata. e. . €.» ~ &7. $. 6. Instituti defensio. . . . . L] . L] L * L ~un 53. C A- CONSPECTUS. 507 CAPUT POSTERIUS, QUO LAUDATUR ET DEFENDITUR UNUS IDEMQUE ORDO DOCTRINAE CHRISTIANAE EXPONENDAE OMNIBUS REPURGATAE ECCLESIAE BELGICAE COETI= BUS COMMUNIS, . « o + o's + + o Pag. 62. (i3. Instituti fatio. ‚eee. es 07 e + + — 62, $. 2. Laudatur hocinstitutum propter utilitatem , quam Sabie 4. 46 wena M eroe. "^ 67: $. 5. Utile est institutum singulis coetibus eorumque socle « « « +4 4 eo + + + « + + — 69. fs 4. Utile est institutum universae ecclesiae Belgicae, — 75. $..5. Utile est institutum Homiletis, , . , + . « — 85. $. 6. Institutum a vituperatione defenditur, ^. . 4-— 88. PARS POSTERIOR LAUDAT ET A YITUPERATIONE DEFENDIT INSTITUe TUM, QUO, IN REFORMATIS PATRIAE NOSTRAE COETIBUS DOCTRINA CHRISTIANA, DUCE CATECHESI PALATINA EXPONITUR. . . Pag. 95, CAPUT PRIUS, QUO CATECHESIS PALATINA LAUDATUR ET A VITUPIie RATIONE DEFENDITUR. « . . . e e e Pag. 9g. SECTIO PRIOR, LAUDANS CATECHESIN PALA- TERAM ane reiioudel die Gole: 291. 28181 06e PARTICULA PRIOR, LAUDANS ARGUMENTUM CATECHISMI PALATINI. . . . . . . Dag, 107. Se 1, Summa doctrinae Christianae, «e « « — 107. $ 2: $: 308 CON. S Pr ECHT USS. 2. De Deo uno ji mundi ? Proereatore ,‘Conserva- Lore et Gubernatore. . TEE . * . . . Pag. 109. 3. De humano genere, primum iutegro , deinde depravato ac misero, . « + . + . + … — 111. 4. De voluntate divinâ a homines beandi, Euan- |. gelio patefactà, EE: dura à, … —, 115, 9, De Iesu Christo , unico „Dei, Elio, M homie mirifice nato , sanctá eius vitá y. morte cruen- tá, sepulturá, reditu in vitam, ascensu in ….coelum et imperio coelesti. . . ste verver 117: 6. De, salute a Christo hominibus . allatá, nein sek ARA T De Spiritu Sanctos « e « + + + wiersen 128. 8. De fide, conversione; bonis, operibus et- pre- . cibus, . + . UE REUS Rn oe AM udo 9. De Ecclesià et disciplina ecclesiasticäs 1e = 139. 10. De Sacramentis, 4:4: o1 mentale Jia. obi cM 11. De felicitate. et, miseriá vitae post morlem fu! Hee, $7 747 7 79 5€ 0€ 49 "A v, «c. 9 Male 12. Delectus rerum sapienter habitus. , . . — 153. 15. Religionis mysteria parce tractata. . . . . — 161. 14. Controversiae varie tractatae, . . . e . — , 163. 15. Doctrina" Sacrorum librorum. auctoritate con. firmata. ul PS . à . . s n . . e PN S 179. PARTICULA. POSTERIOR , LAUDANS FORMAM CATECUISMI PALATINI. 4. . +, + Pag. 186. 1. Forma catechismi uon uno nemine laudanda, — 186. 2. Tota cius disciplina ad usum fructumque dis- denim difigMuk, o a iai wet we omm mn es. MIB 5. Singulae eius partes ex ordine traduntur. . — 191. 4. Rerum tractandarum series partim ad formu- las, longinqui temporis usu tritas ac celebra- tas , easque non improbabiles ;,^componitur. ^ — 197. 5. Universa fere. dictio ad. librorum | sacrorum exemplum conformatur. . e «ar ee +. — 208 6. Brevitati et perspicuitali opera datur. . « — 2135. 7. Quaerendo ct respondendo acuilur iugenium , exercetur. memoria, «ee ee . . — 216. $.8 in c PIENE UAE NE Eu. A Wm mal Sn oi EEEN VT "ow" me CONSPECTU S. 309 $. 8. Subtilitates et argutiae scholasticae evitantur, Pag. 220. $. 9. Gravitas in docendo servatur, +. + . . «== 225. f» 10. Disputatio legitima , plerumque lenis, raro asperior, instituitur, + . + «+ + + + « — 227. SEcT10 PosTERIOR y GATEGHBSIN PALATINAM A VLTUPERATIONE DEFENDENS. . % + « Pag. 238. Se 1. Défensionisiratio et modus, |. V. v, d. $. 2 Querela de negligentid, in in alea sb! RON RO PMU À, Ta T m SM $. 3.1Quélera ; de nimia Marg vl tractandis re ^^ 275 bus levioribus; ` À idis fo Aang — QE 378. $. 4 Querëlà, de PA in tractandd erfenis? vit copus V0... ee … . PPP AC, © RED, $. 5. ipfos forma... .Uev B. Maps, biyi =, vore à: Ser "earoT posre tisy t- OI CS —— Bett üt -— i » LAUDANS ET A VITUPERATIONE,DEFENDENS INST TUTUM QUO DOCTRINA CHRISTIANA, DUCE Ca: oos TECHESL PALATINA, ETIAMNUM EST, EXPOe NONNENDA., 4.» «v, &.. o». t.» sis Su =. f. 1. Disputationis continuatio. . o AAT 9 s. egri $. 2. Vetus Ecclesiae institutum non praeter neces= sitatem est abrogandum. . . . . + « « me 271s $+ 5. Institutum nostrum , hoc temporis puncto uti- Wie kek e Ce 9 qs omm 208 f. á. Abrogatio instituti utilitate suâ non commen- did Vy Dx virt eo t CREW. x» 2d. $. 5. Qualiscunque abrogatio est periculosa et noxia, — Soo. w EMENDAND A. Pag. zo lin. 6 fingulis . leg. singulis — 12 — 5 p. 34-36 : — Pe 27, 28 — — — -p8 — p. VIII. | — 19 — 5 reponso. — responso. — 29 — penult, et alibi Liefstink — Liefsting — 87 — 6 alii — alia — 101 — 27 spe — spes —115 — 8 coU i — rig — 128 — 14 &yiov — äytov — 179 —, 1 $. 14, Ge 18. —196 — 3 duo — duas — — — 26 15-6 . — 13-16 — 207 — 1 nullum — nullam —215 — 14 Hoe i — Hora- — 221 — 18 onbevoorooodeelden — onbevooroore i deelden, — 256 — 7 tis — ta - quam a quem ABRAHAMI pe PINTO, JUR. UTRe CAND. IN ACADEMIA LUGDUNO = BATAVA; RESPONSIO AD QUAESTIONEM PROPOSITAM A NOBILISSIMA FACULTATE JURIDICA , IN ACADEMIA RHENO-TRAJECTINA, ANNO MDCCCXXXIV , QUA QUAERITUR : _ „ Exponatur, et ad examen revocetur locus Codicis Civilis de causa Obligationis ” PRAEMIO ORNATA DIE xxvr M. MARTII A. MDCCCXXXV; Nihil posse evenire, nisi causa antecedente; = eausa autem ea est , quae id efficit cujus est causa. CICERO, INTRODUCTIO: Argumentum a Nobilissima Facultate Juridica hoc anno ad disputandum in Certamine Literario propositum , quamvis inter obscuriores ac maxime controversos Codicis civilis locos forte referendum sit, hoc in primis habere visum nobis est, quo se commendet, quod scilicet multis nominibus magnam afferre possit utilitatem juveni auctori, qui in illud operam laboremque suum comparat. Nam primum quidem, qui de uno alterove contractuum requisito cognitionem aliquanto ube- riorem cupit, abesse nequit, quin aliquam sal- tem contrahat familiaritatem cum universa con- tractuum et obligationum doctrina; haud secus | atque medico, qui sanitatis praecepta tradere stu- det, ante omnia necessaria sit ipsius corporis hu- mani ejusque, tum externae, tum internae , formae ac structurae certe generalis quaedam notitia. — Aa Prae- 4 INTRODUCTIO. Praeterea ex hac ipsa legis brevitate atque obscu- ritate sponte oritur necessitas ei, qui ad ejus sen- sum penetrare vult, ut ad ipsos fontes, unde hausta sit, descendat. Porro, ut Geri solet in re- bus difficilioribus , sic etiam de causa obligationis Interpretes abierunt in innumeras. longeque a se di- versas opiniones, quae, quantum fieri potest, componendae sunt; tandem, quod gravissimum , ac tironi certe omnium difficillimum est: ex iis ea est eligenda atque explicanda, quae veritati maxime congrua videtur. ==: Haec omnia suam . certe quaeque habent utilitatem ; omnia Jurispru- dentiam colere incipientibus. uberrimos -possunt af- ferre fructus. enti tesa Hisce igitur : ducti rationibus ,. constituimus , quamvis vereamur, ne onera vires excedant, la. borem suscipere, quidque nobis ipsis proficere possemus , conari. bo^ | Antequam vero. materiam -propositam .adeamus , pauca habemus praemonenda de modo, quem scri- bendo secuti sumus, S Quum nobis quidem dubium: non sit ; totum; Po- thierii opus, quod inscribitur Traité des Contrats, quodque unice secuti sunt. Legislatores | Francici , etiam in sectione illa de causa. obligationis: hoc opus, dicimus , niti principiis Juris Romani, ab initio constituimus hujus juris praecepta de argu- mento nostro pro viribus paucis exponere. . .. Attamen habuit hoc consilium. multas. cautiones , quum INTRODUCTIO. 5 quum argumentum sit tam late spectans, tamque tractatu difficile, ut aptissimum esset ad totam disputationem separatim conscribendam , ita ut, si in hoc proposito perseverassemus , quam par est, longior facta fuisset haec disputatio ; adeoque in eo jam: fuimus, ut timeremus, ne gemino bellum Trojanum ordiri ab ovo diceremur, quum in lucem .. prodiit doctissima dissertatio inauguralis Ct. G, A. : Yssel de.Schepper (1) de eodem argumen- to, qui Juris Romani doctrinam admodum copiose exposuit, brevis autem fuit de Juré Francico, cu- jus tantum similitudines. et differentias cum Jure Romano attigit, = Aut igitur bujus dissertationis sensus nostris verbis describendus fuisset, dut melius quid proferendum.' Alterum opus videba- tur satis inane, alterum", si ipsius dissertationis praestantia pateretur, certe vires nostrae non sine- Quamvis igitur verum” sit, quod dicere solent, süperüua non nocere, propter has tamen rationes missum fecimus pristinum illud consilium. ^ Quandoquidem autem causa obligationis jure nos-: tro refertur in essentialia conventionum requisita, ultra petita nobis facturi non videbamur, si de | | | : iis (1) De causé in conventionibus, secundum jus Romanum et Francicum ; Daventriae, 1834 Caeterum ante aliquot annos de eodem argumento jam dissert. inaug. conscripsit Ct. J. A. Sandberg, 1921, ^^^" ; 6 INTRODUCTIO. iis in genere pauca praemitteremus. .. Quapropter. fecimus hoc Capite I, cum duobus sequentibus egimus de causa in specie: ita ut Capite II. ge- neralibus quibusdam positis notionibus ; tum quod ad fontes Juris Francici hac in re attinet, tum ad veram caussae definitionem investigandam , tum de- nique ad inquirendum , utrum a Codicis auctoribus revera essentialiter in omni conventione requiratur, et, an recte (1). Tandem Capite III, ipsam Co- dicis Civilis sectionem, ubi de ea agitur, expli- care conati sumus. | Denique de lingua, qua usi sumus, hoc habes: mus monendum, quod veniam rogamus tum vers borum, tum dictionum, quae aut. minus bene, aut minus elegantur dicrae videbuntur. — Nam, ut mittamus , quod a juris studioso non exspectetur Latinitatis elegantia, qualis postulatur ab eo, qui bonarum literarum studio unice se dedidit; nemo dubitat, quin subinde perdifficile sit, rebus ho» diernis apta invenire verba in lingua veteri; Eam autem facile nobis concessum iri, non despera- mus, memores ipsius summi Wyttenbachii verborum, qui aliquando dixit: , se non eo-us« » que Latinitati studuisse, ut scolasticis verbis repudiandis obscuritatem contraheret " (2), - (1) Fecimus hoc in $. 3. h. cap. , ubi inprimis de industria respondere conati sumus alteri quaestionis parti, qua postulatur , ut ad examen revocetur C. C. locus de causa obligationis. (2) In Praef. ad praecept, Philos, Logicae. CA: ee a ŘŮĖ p — M CAPUT PRIMUM. DE ESSENTIALIBUS CONTRACTUUM REQUISITIS, LIED C De Essentialibus Requisitis in genere. Contractus est conventio, qua unus pluresve se obligant erga unum pluresve ad dandum, fa- ciendum aut non faciendum aliquid (1). Ut vero contractus hanc obligationem pariat , plura sunt, quae requiruntur. Horum requisitorum ab Interpretibus variae proponuntur divisiones (2), quas tamen omnes silentio omittimus , quippe quae ad materiam non pertinent. — De solis essentiali- bus requisitis paucis erit agendum. —— Ër (1) Vid, Art. 1101. Cod. Civ. (2) Cf. Cons. van Rossen Hoogendyk, in Diss, int aug. de Essentialibus Contractuum requisitis, Leidae , 1830. pag. 9. seqq. 8 COMMENTATIO Essentiale requisitum dicitur id, sine quo con- tractus consistere nequit, quo igitur deficiente to- ta conventio nulla est (1). Unusquisque. contraétus suam habét essentiam, qua cognoscitur, quae facit, , ut emtio vel locatio vel alius quicumque contractus site Exemplo rem -illustrat Pothier, l. 1, — Aliud exemplum com- perimus in RENAN Dod cujus essentia vel nota ista characteristica est, ut res commodata a com- modatario post aliquod tempus domino restitua- tur (2). — Quod si igitur res alicui commodetur, remissa reddendi necessitate, desinit esse commo- datum, et aut plane nullus est contractus, aut donatio fit, modo observentur formae,. quae in ea requiruntur (3). | $i Sunt autem quaedam requisita. essentialia opk bus contractibus communia. Jure Romano in ea numerantur consensus (4) utriusque contrahentis, eorumque contrahendi fa- cultas (5); certa res vel factum ,circa quod versa- tur obligatio (6); justa denique caussa. obligatio- f nis 2 (1) Cf, Pothier, Zraité des obligations, Tom. L n?..6. . (2) V. A. 1875. (3) Add. Merlinus, Repertoire PY IW rid in voce Convention, $. 2. qui aliud tradit exemplum. (4) V. L. L Se 3. ff. de pactis. (5) V. Ve ges de pupillis L..8. ff. de acq. haered. (6) ,, Non solum res instipulatum deduci possunt, sed ctiam 2 factas " $. ult. Instt, de verb. obll, Add, L. IL pr. ff. eodem. \ B Olpu^grDic A; 9 nii y Quamvis de hat sint; qui dubitent (1). At- taitién., ut videtur; minus recte, quum Ulpianus, in lege T. ff. de cond; sine causa , contrarium roti- dem verbis doceat, dicens: , qui autem promisit sine » Causa, condicere quantitatem non potest, quam » non' dédit, sed ipsam obligationem. Sed, etsi » Ob caussam promisit, causa tamen secuta non » est, dicendum est, condictionem locum habe-. tari hd ag get Eodem fere redeunt, quae cauta debat veteri Jure Francico. Pothierius (3) vitia, quae con- tractumr #4/m reddere possunt; tradit: errorem, vim’; dolüm, ‘ laesionem ; quae, si "uno amplecti velis verbo, nihil aliud sunt, nisi defectus liberi consensus, quippe qui singulis his turbatur. Prae- terea addit defectum caussae et vinculi, quo pro- mittens obligatur ad solvendum , quod promisit. — (Défaut de lien dans la personne , qui promet) (4). — De- CD. Cf. cl. Ernst, in Disput, quae est in Bibl. du Fu- rise, et du Publ., Tom. I. Liv, 35 qui tamen in nota, ad pag. 259. recte l. 7. $. 4. ff. de pactis, quam nonnulli, in quibus Merl., — , refert ad causam civilem obli- gandi. ene : (2) Add. cf. Yssel de Schepper, l. le Pe 117. seqq. , qui plures leges ad partes vocavit. | | (3) L. 1. n°. 16. seqq. (4) Poth., n°. 47 et 48. latius egit de hé requisito , co- dice recte, ut videtur, omisso, quum vix cogitari possit conventio, sive valida, sive non valida, in qua lioc vincolim deficit. 10 COMMENTATIO. Denique vitia, quae inde oriuntur, quod contra- hentes contrahendi facultatem non habeant, aut, quod nullum. vel mon justum sit obligationis ob» jectum (1). Codice denique Napoleontico quatuor sunt con- ditiones, ad validitatem cujuscumque contractus essentiales : I. Consensus. 2. Facultas contrahendi. 3. Objectum. 4. Justa causa obligationis (2).. De singulis jam separatim nonnulla nobis erunt dicenda , et primum quidem de tribus prioribus , de causa sequentibus capitibus acturis, faiai I. De Consensu. Sine consensu nullus existere potest contractus. Ulpianus (3), jam docet: ,, nullum esse con- , tractum, nullam obligationem, quae non habeat s» in se conventionem " (4). Consensus igitur ab utra- (1) Add. Merl., 1. Il. $. 6. (2) V. A. 1108. C.. C. (3) V. Lex. I. $. 3. ff. de pactis. (4) Conventionem hic pro consensum usurpari ex sequentibus manifeste apparet. PPT" Bee - | | | | | | 1 JURIDICA. T ütraque parte, tum stipulantis, tum profnittentis adesse debet; nam, quod articulo 1108. tantum requiritur: „ le consentement de la partie, qui oblige,” hic vitium redactionis locum ‘habere, probatione vix indigere putemus. — Etenim, quum conventio sit duorum pluriumve in idem placitum consensus, et, quum convenire videantur, qui ex diversis: animi motibus in unum consentiant (1): intelligi vix potest contractus sine omnium con- trahentium consensu (2). Consensus, quum variis modis soleat turbari, nunc est, ut de illis videamus. Tollitur: igitur: errore, vi, dolo, laesione, quibus omnibus hoc commune est, quod non ipso jure contractum nül-. lum reddant, ^ sed illud: tantum efficiant, ut agi possit ad eum nullum declarandum aut rescinden- dum (3). Haec actio, nisi lex brevius: tempus statuat, instituenda est intra X. annos, qui cur- runt a tempore, quo error, vis, etc. cessavit (4). Caeterum singulis suae regulae praescribuntur. 1. Error a Pothierio (5) dicitur: ,, le plus nao 19 ff! » grand (1) V. Le I. ff. de pactis. | (2) V. Delvincurtius, Cours du Code Civil, T. 5. p.95. (id. In 8vo, Bruxellis 1827.) Add, Cr. Tonckens, in Diss. inaug. de modis, quibus consensus in contractibus vitiatur, Ultrajecti , 1827. pag. 12. | (3) V. Artt. 1109, 1118, 1119. C. C. (4) V. Art. 1304 C. C, (5) Le 1. n°. 17, sa CO MMIEINTATIO » grand vice des conventions ;" nam, ,, non vie » dentur, qui errant, consentire " (1). Cave autem hoc ad omnem. qualemcumque erro. rem extendas. Secundum art. 1110, ut nullum reddat contractum , error versari debet in ipsa sub- stantia rei, quae in obligatione est. — Excluditur igitur omnis error in rei qualitate (2); dumal- tera articuli pars expresse declaret, errorem. in persona. contractum non. vitiare , nisi ea ipsa prin- cipalis causa fuerit, quae alteram ad contrahen» dum compulit (3). | Quaeritur de errore in wmotivo,. uti dicitur a Francicis scriptoribus, sive in ratione, quae ali- quem ad contractum ineundum impulit, puta,. si quis falso credens, equum suum esse. mortuum , propterea alium, emit. Toullierius (4) ade mittit et talem. errorem ad contractum nullum reddendum , quia in eo falsa causa latet, adeo- que incidit in art. 1131. — Attamen, quo- niam credimus , plurimum interesse inter hunc motivum et causam ,. potius assentimur Pothie- rio (5), docenti, propter talem errorem contrace tum nullum declarari non posse, nisi expresse | hic (1) V. L. 116. ff. de R. J. (2) Cf. tamen Ct, Tonckens, l. I, pag. 18—20, qui distin- guit inter qualitatem essentialem et accidentalem. (3) Vide plura talium generum exempla apud eundem , pag. 20—24- (4) Toull., Je droit civil Français, T, 6. n°, 57. (5) Le ke n°. 20 | | | | l } | | | TA OET OET Ed € © 7 a je ABI LN mts xd JURIDIC A. 13 hic motivus contractui, tanquam Conditio ,' adjec- tus: fuerit; quoniam caeteroquin revera constat, contrahentem contractum inire voluisse, neque ex eo, quod dixit, de motiyo illo impellente concludi potest, eum, deficiente eo, non contracturum fuis- se, Praeterea non videmus , quomodo error ille in motivo trahi possit ad ¿ipsam substantiam objecti , quae lege expressis verbis requiritur. Porro: ultro intelligitur, hic semper agi de errore facti, nunquam de errore juris, dum constet, juris quidem ignorantiam cuique nocere (1). Cum aliquis vj coactus sit ad contractum inéundum, de hoc contractu non tenetur; nam, quamvis coacta voluntas , voluntas quidem sit, et, qui mavult, velit (2); tamen talis voluntas libera dici nequit, et praeterea, ,, nihil consensui tam + contrarium est, quam vis et metus " (3). Olim autem in Francia haec magna differentia erat inter errorem et vim, quod ille contractum nullum reddebat, haec tantum locum faciebat res- cissioni (4); Codice vero omni discrimine. subla- | to, (1) V. L. 9. pr. ff. de Jur. et fact. ighor, — Add, Malle- villius, Analyse raisonnée de la discussion du Code Civil au Conseil d'Etat, ad art. 1110, et Delvinc., l. l., pag. 99. seq. — Vid. etiam art. C. C. 2052, ibique Pa noce Manuel de droit Français. (2) Vid. lex 21. $. 5. ff. quod metus causa. (3) Vel. lex 116. de R. J. (4) Cf. Pot, L 1. n°, or. Add. Delvinc., 1.1. pag. 102. 14 COMMENTATIO to, uterque aeque est causa nullitatis (r)5 et, quuin, secundum priorem legis redactionem , non omnis vis hanc causam pareret, quod admodum vitiosum videbatur (2), jam omnis vis contractum nullum reddit, sed definitur, quid lex viz intelli- gat (3), scilicet eam tantum s ,, qui est de nature ss à faire impression sur une personne raisonna- + ble," ratione tamen habita aetatis, sexus ac conditionis personarum, quia iniquum videbatur requirere eandem fortitudinem in viris ac in mulie- ribus , eandem in juvenibus ac in senibus, et sic pore ro (4). — Praeterea vis tantum intelligitur, quae infert metum periculi magni (5) et praesentis: „ metum enim praesentem intelligere debemus, , non- suspicionem inferendi ejus ? (6). — Jus- tam vero metus causam non praebet, si quis sola reverentia parentum ductus, modo absit vis, ali- quid fecerit (7). Non. tamen requiritur, ut vis adhibita sit ab alte- (1) V. A, C. C, 1111. Ca) Cf. Malle v., art. modo laud. (3) V. A..C- C. 1112. (4) jus Romanum tantum agnoscebat metum , qui in constan- tissimum hominem cadat, L. 6. ff, quod metus causa. (5) Cf. ,, Metum non quemlibet timorem accipiendum , sed » majoris malitatis ," (vid. lex 5. ff, quod metus causa). (6) Cf. L. 9. pr. eodem. (7) V. A. C, C. 1114 De metu reverentiali cf. ct, Tonce kens, l. l, pag. 39. seq., quique ibi ciramr, Toullierii, locus, C à de EE. fu JURIDIC A. 15 alterutro contrahentium, aut in eum; sufficit, eam adesse, quamvis illatam a tertio quodam , tam in ipsum. contrahentem , quam in ejus adscendentes vel descendentes vel conjugem (1). Denique admonitione vix indiget, si de vi lo- quamur, semper intelligi vim injustam , non jus. tam (2). 3. De tertia causa, quae vitiat consensum, sive de dolo, admodum brevis est lex nostra, quaprop- ter recte fecisse videtur Delvinc. (3), qui hic multa e Jure Romano supplevit, — Quin imo, quum dolus Codice non definitur, nihil obstare vi- detur, quominus retineatur definitio Labeonis, di- centis eam ,, omnem calliditatem, fallaciam, ma- » chinationem ad circumveniendum , fallendum , ss decipiendum alterum adhibitum ” (4). Cum nihil magis incertam ac periculosam redde. ret conditionem pactorum , quae, conservari, civi- tatis maxime interest, quam si facile concederetur eorum rescissio vel nullitas propter dolum, qui saepe praetexitur, ut quis, poenitentia duetus, se liberet ab obligatione sua: non satis caute agere possunt legislatores in eo admittendo. Inde requi- ri- (1) Vidd. art. C. C. 1111 et 1113. ) (2) De vi justa vid. ct. Tonckens, I. l. pag. 38. (3) Le 1. pe 103. seqq. — Caeterum, quum, quae de eo ca- ventur,ad verbum fere descripta sunt e Pothieriâ,Op. laud. n°, 48, seqq., hic omnino hoc loco consulendus est. (4) V. L. J. 6. 2. ff. de dolo malo. 16 COMMENT ATIO ritur, ut adversus contrahentem a contrahente\ad- hibeatur (secus ac modo vidimus de Vi), et ut talis sit, ut constet, sine eo alterum partem con- tracturum non fuisse. —- Inde etiam dolus num- quam. praesumitur, sed probari debet ab eo, qui eum allegat, quamvis haec probatio fieri: possit per praesumtiones, quod concedendum erat; quos niam admodum raro accidit, ut per: testes , vel alio: modo fieri possit (1). " Error antiquitus aeque ac vis locum tantum fae ciebat rescissioni , non nullitati (2). 4» Quum aequitas requirat, ut in contractibus (nprimis in Commutativis) unusquisque. contra- hens accipiat aequipollens ejus; quod dat, et quum in id solum ejus voluntas compárata esse possit, inde sponte sequitur, consensum turbari daesione alterutrius contrahentis, EE Attamen laudandi omnino videntur legislatores nostri, qui non minus caute, quam doli ejus res gulas Cs) Cf. artt. C, C. 1116 et 1353. dik dolo causam dante et incidente, uti et de dolo personali et reali nihil "dicimus, quoniam in hac parte breves esse cogimur: qui ‘plura de his cüpit, adeat Toullierium, 1,1, n°, 86—95; et inprimis Delvinc., Il. L, qui hic copiosus est. Add, Mallev., ad art, 1116. (4). | | dl (2) Vid. Poth., 1. L, nV. 295 Merl., l le, in voce cone vention , Ñ. 6 (a) De dolo -causam. dante et incidente- omnino addatur Ct. Tonckens, L L, pag. 44. seqq JURIDIC A. ig gulas praescripserunt (1). Jure veteri Francico hoc summum .erat principium, majores propter laesionem non restitui, nisi fuerit enormis, qualis habebatur, si dimidium pretii excederet, salvis non- nullis contractibus, propter quos restitutio sem- per denegabatur; minores vero propter laesionem qualemcumque omnesque contractus (2). — Jure hodierno doctrina super minores haüd multum mutata est, nam hodieque minor ad. rescinden- dum contractum qualemcümque agere potést, quo aliquo modo laesus est; et, si emancipatus est, ad eos tantum, quos per se facere nequit (3); nisi utroque casu laesio pendeat a casu fortuito non praeviso (4); quoniam restituitur tamquam . laesus, non tamquam minor (5). In hereditatis di- visione autem minor cohaeres ultra quartam partem: in emtione venditione minor venditor, ultra septem duodecimas partes laesus, tantum restitüitur (6). Imo sunt et alii casus, quibus restitütio propter laesionem minori recusatur, quos tamen hic enu- mérare ab argumento alienum foret, quum ad ni- à | mias (1) Proinde omnia, quae supra de dolo hac in re diximus, et hic valeant, (2) Cf. Poth. 1, 1. n°, 34. sqq. (3) Cf. a. C. C. 1305. (4) Cf. a. C. C. 1306. (5) Vid. tex 9. 8. s. ff. de Jurejurando. (6) Cf. a. C. C, 1314. junctis artt, 887 et 1674. PÍNT. | B. 18 COMMENTATIO mias. digressiones ‚nos duceret . (1), ., Pr Praete |jaeterea. Tec- te. observare. yidetur. Toullierius, vds rescis- sioni contractuum minorum propter laesionem. tunc demum, locum. esse, si.per.se valeant , id. est ; si-observatae-. sint formae „quae, in. iis .requirun. tur; quum caeteroquin eo.solo impugnari possint, Sup deficiant. hae. formae, ‚ns soomusmalsup ., Majoribus vero . restitutio. propter. laesionem. non conceditur, nisi casibus. lege expresse, ,memora- tis , quales. sunt soli, mox dicti, hereditatis divisio et. emtio venditio C3) ioti eusost obom oupils Restitutio igitur in integrum. propter. Pres proprie introducta. videtur in. favorem minorum, quum majores ipsi. scire debeant, quid agant „et sibi imputare, si ex imprudentia sua damnum pa: tiantur, Nam laudati articuli. exceptiones . potius, quam regulam. constituere: videntur., iv stoma Denique ex. regula. ista, . qua nullus. est. con- tractus, sine, consensu, alia „sequitur, regula ,.nemi- nem. scilicet posse. suo nomine (4) promittere. aut end HUSIE de 91 sti- €») Continentur artt. C. c. 1308-141. (2) L. l. T. VII. n°. 579. seqq. — Egregie probare videtur . hanc doctrinam articulus I$IL, quo cavetur, minorem non am- plius insticuere posse actionem. ad nullitatem, aut ad rescissioe nem, si major ratum habuerit contractum, qui sive forma sua nullus, sive rescisioni obnoxius fuit. (3) Cf. a. C. C. 13130 junctis artt. 387 et t 1674. Add. Ct. Tonckens, l. l. pag. 62-64. (4) Alieno nomine omnino potest, puia, mandatarium, tuto- ren, etc. TN bas à A quud Cet dn ati DURE Se JURIDICA, 19 stipulari in alius locum $ nisi» priori casu ipse in- demnitatem- promiserit, si tertius obligationi satis- facere recuset (1); aut posteriori, quod tertio stipuletur sit conditio stipulationis , quam sibi, aut donationis , quam alii facit (2). Nam, si neutra harum clausularum conventioni addatur, nullum: sortiri potest effectum , neque in- ter ipsos contrahentes, quorum haec non fuit voluntas, -neque ratione» tertii , qui in eum ‘non consentit... Praeterea constans; jüris; regula. vest’, conventionem legem quidem facere contrahentibus , ratione tertii vero nihil efficere (3).. Nam res, in- ter alios acta, aliis neque nocere „ neque: prodesse potest (4 )e roer: í01153 ol 400p y enm SA Ésusio ic tamen est in heredibus, caeterisque „successoribus — cause) , pro quibus —— nisi no 191 Eo19 ire oie v «vergr 9Vie &o1h con- , > , " Xy 2 ; ciem EERE T ' j M1 Q » si oh velit alienum meed promittere, poenam, vel y» Quant ea res est, potest promittere," Sic Ul planus in degé 39. $. 3. Me de Vs O^" "v. i (2) Cf. a. C. C. i119; 1120, 1121. Add. omnino Pufen- . dorf, de jure naturae et gentium, lib. ALL cap. 7. $. 10. Grotius, de jure belli ac pacis, lib. 3. cap. or. $. 305 et Inleijdingh tot de Hollandsche Rechtsgeleerdheid , lib. III, p. Te $. 828 et seqq. (3) CÆ, artt, C. C. 1134 et 1165. - (4) Caeterum, qui de hac doctrina plura cupit, — adeat Poth., 1. 1, n°, 54—84. ubi copiose et accuréte exposuit ra« tiones, quibus nititur, et plures attulit casus , quibus , quamvis tertius in conventione nominetur , tamen nobismet ipsis stipu- lari aut promittere censemur. B 2 20 COMMENTATIO contrarium expresse declaratum sit, contraxisse censemur (1), quoniam heres sustinet: personam defuncti, | jd YEE S De Facultate Contrahendi. Regula generalis haec est: omnes possunt contra» here , nisi qui: lege prohibentur (2), quales sunt: 1. Minores, o5: (198 1 $. Interdicti , : Ed T 3. Mulieres. nuptae , 4. Omnes, quoslex certos contractus inire ve- tst M Et RE GE fer "OESTE SE 1. Sublato discrimine Juris Romani inter impube- res et adultos sive minores , vetitum generaliter com- plecitur omnes, qui annum XXI nondum impleve- runt (4); remanetque tantummodo differentia quae- dam inter emancipatos et non emancipatos , quorum illi nihil per. se agere possunt sed semper indigent auctoritate tutoris , cui aliquando accedat consensus Concilii familiaé necesse est (5); hi vero alia per- | | Mon Cry Cf. 2. CC. IE, (2) Cf. art. C. C; 1423. (3) CF. art, CC: 1124. (a) CF. artt. C. C..388 et. 428. (5) CF. sect, C. Ci, cui inscribitur: ze Padwiwistratidu da Tuteur, (art. 4507 469). JURIDICA. ar se agunt, in aliis indigent auxilio | curatoris aut consensu concilii familiae (1). Attamen, quamvis minor ne donationem. quidem accipere possit sine auctoritate tutoris, aut, si emancipatus est, sine auxilio curatoris (2),. hodie verum adhuc est, quod. dixit Justinianus (3), » placuit meliorem » conditionem licere eis facere, etiam sine tuto- » ris auctoritate, "^. quippe ..quum. majores, qui cum iis contraxerunt, eorum. incapacitatem Oppo- nere numquam. possunt (4). «Solis - minoribus actio ad id datur, et in casibus lege: praevisis, scilicet, si sine. tutoris auctoritate €ontraxerunt, dum „hoc fiat intra. decem annos, qui currere- in- cipiunt a tempore, quo majores facti sunt (5). 2. Contrahere nequeunt illi , quibus: bonorum administratio interdicta est, quique in omnibus minoribus assimulantur (6) ; unde omnia, quae | de his diximus, et hic applicantur. 5. Mulier nupta contrahere nequit in casibus lege definitis. In plerisque enim indiget consensu mariti vel auctoritate inen (7); imo donationem ac- W Cf. artt. c. C. 481—495. | (2) Cf. artt. C. C. 93s. Cujus haec tantummodo vis est, quod ipse minor, si donatio damnosa ei esse apparet, ad eam. rescindendam agere possit. (3) Princ, Inst, de auct. tut. k (4) Cf. art. C, C. 1125. (5) Cf. art. C. C. 1304. C6) Cf, a C. C. 509. i (7) Cf. C, C. lib. L iit. 5. cap. 6.-(artt, 212—226.) Add. tit, 29 COMMENTATIO accipere nequit, nisi eadem forma, Caeterum, quod ad.actionem nullitatis attinet, idem valet, quod modo de minoribus diximus (1)..— Olinin Francia secus fuit, et potuit mulier nupta neque se aliis neque alios. sibi obligare; quóniam mito- rum contractus nulli sunt in ipsorüm minorum favorem , mulierum vero inprimis in favorem ina- riti in éjusque potestatis reverentiam (2); quae doctrina recte abrogata videtur codice, hae tamen restrictione retenta , quod et maritus eam actionem habeat (3). - | Decem anni ratione mariti cürruüt àb inito con- tractu, ratione mulieris ejusque heredum a —— matrimonio (4). 4. Denique sunt, quos lex certos contractus inire prohibet, — Exemplum est in emtione ven- ditione- inter conjuges: vetita (5), et huc referen- | ^ c das tit, Cod. de Meth. proc. in reb. Civ. , cui pB taisg Autori- sation dé la femmo mariée, (artt. 861—864.) (1) Cf. a. C. C. 1725. Ç) Cf. Poth., 1.1. n°, 52. Merl, le le par. 4. == Add. Delv., 1, 1. Tom. I, pag. 394, deden (3) Cf B. C.C. 525. (4) CF Delvinc., 1. 1. T. VE, pag. 6. Nam, quamvis haec distinctio quidem non inveniatur in art. 1504. ; nulli tamen dubitamus eam admittere, quoniam ratio, cur tempus demum currat a dissoluto matrimonio, tantum est, quod antea ab uxo- re institui nequeat; qua ratione in marito cessante , cessat quo- que effectus. | (52 €f, a C/C; 1595. tifs et par des exemples, a IFURIDHSMO . s das. esse communitates , quibüs contractus facere non: licet, nisi modo: lege. A docemur à Mallevillio (1). 55 coo |» Plura sunt „quae tamen expohere hujus doi non videtur, quapropter haec Re ie ns M 2). ni 15133 UC y "7 350! [3320 GE i : r bril f aa r1 8 ix + I" LY UMS 4e 1 1 » - ` r^ "eot ! , a ERE. ” nt, ar adinsT4Des- olfecia" * s Quum: contractum supra esse vidimus conven- tionem, qua quis se. obligat. ad aliquid dandum aut faciendum , - nemo temere ‘statuét , talem cof- ventionem ullo modo existere posse, nisi res quae. dam. adsit circa quam versatur. Objectum igitur in essentialibus. ejus requisitis. numeratur. (3). :: Definitur autem - objectum ,-qüod sit res, quam alter contrahens daturum, factürum, aut, non fa. cturum se obligat (4). - Rem „hoc loco sumi sensu latissimo atque appli- cari ad quodcumque homini utilitatem , lucrum aut voluptatem quandam affert, tum aliunde apparet, ve | i tum ID, Leld. a» 129555 | (2). Alia affert, Ro gran,-Code Civil expliqué par ses mi- de 11245. „GC, artt. C. C. 1108 et 1126. : (4) Vid. a. C. C. 1126, quem Mallev., repetitionem art. 1101, dicit, — Ceterum ad verbum descripta est haec definitio ex Poth., 1. l. n9, 53, initio, 24 COMMENTATI O tum inprimis ex ipsius definitionis sequentibus ver- bis, Nimirum objectum non tantum situm esse in ipsa ré, verum interdum etiam in nuda ejus pos- sessione , uti in deposito; aut in mero usu, uti in locatione conductione ex. sequenti articulo do- cemur; dum ipsa definitio ostendat, rem etiam intelligi factum et facti abstinentiam. — Unde omnino juris nostri principiis consentanea . videtur divisio objecti proposita a Merlino (1), in dationem , factum, et facti abstinentiam, Res autem , quae objectum contractus est, debet esse in commercio , id est , talis, quae emi vendi potest inter privatos homines (2); verum non requiritur, „ut tempore contractus jam existat, modo in posterum existere possit, nam: , Jes » choses futures peuvent érre l'objet. d’une obliga- » tion " (3). Quae, tamen regula hanc patitur exceptionem, quod pactum de successione none dum aperta, sive ab ipso domino, sive ab alio, quamvis ejus consensu initum , non valeat; qua- les pactiones Justinianus recte dicit; ,, odio- red » Sas (1) L. 1. $. 3, in medio relinquimus quaestionem, quid sta- tuendum sit de iis, quae dicit vir Cl. in reprehensionem quatuor illarum contractuum specierum JuriCons. Rom. (2) Vid. artt, C. C. 1128 et 1598. Quaestionem , quaenam res in hominum commercio esse dicantur, quaenam non, co- piose tractavit Toullier, 1, 1, n°. 157. séqq. (3) Vid. a. C. C. rizo. Haud secus veteri jure Hollandico , de quo Cf. Grotius, Zal, ete, 1. l. €. 41. SC nodal e TUE ef nie e — — 1 PRET JURIDICA O 25 » sas. et plenas tristissimi et periculosi eventus , » etscontra ‘bonos mores” (1). — Jure Ro- máno ‘autém valebant tales "conventiones, modo ipse, de cujus hereditate pactum est, voluntatem suam eis accommodaverit (2). — Secus ‘vero jure nostro, ut modo vidimus, et, ut nobis quidem “videtur, recte, quoniam ille domini consensus nihil aut parum certe detrahit jus- tis atque 'aequis rationibus, quae hoc vetitum inttoduxerunt.. In 'gratiam autem nuptiarum per. missae sunt donationes omnium bonorum , tempo- re mortis relinquendorum , a parentibus et cogna- tis non tantum, verum etiam ab extraneis in fa- vorem conjugum liberorumque ex hoc matrimonio nasciturorum (3). Contra vero non potest esse contractus objec- tum res, "quae tempore contractus existere jam desiit (4), quoniam tunc revera nullum objectum fuit. Por- (i) Vid. lex ult, Cod, de Pactis. (2) Tbidem, (3) Vid. a. C. C. 1082. Aliae sunt exceptiones in commu- nione bonorum conventionali inter conjuges, inprimis in spe- cie, art. 1514. l (4) Arge art. 1601, ubi specialiter quidem agitur de em- tione venditione. Verum, quum lex admodum brevis sit in exponenda generali objecti doctrina, recte fecisse videntur plerique interpretes, qui eam suppleverunt ex iis, quae de emtione venditione specialiter traduntur. 26 COMMENTATIO . Porro, quum nemo. consentire possit in id „quod non noscit, objectum contractus non esse potest nisi res certa et determinata in specie, quamvis non requiratur, ut praecise constet , quid, quale., quantum sit (1)5 imo, quamvis de rebus fungi- bilibus . vix sufficere. videatur, si earum. species determinata. sit, quoniam hae facile ad minimum aut ad nihilum sic deducuntur, tamen hoc. sufficit- modo earum quantitas determinari possit, sive ex contrahentium voluntate ,. sive alio quodam moe do (2). tbe a Olim objectum esse potuit res alius quam debitoris (3) 3 -quod „tamen, Codice- abrogatum est (4). —. Multo. minus quis „potest sibi rem suam stipulari, ,, nam res , quae jam actoris est, » non magis ejus fieri potest.” (5) Quum autem conventiones in utilitatem -partium jneuntur, res, quae stipulanti plane inutilis est, earum objectum esse nequit (6). De- (1) Ut est in lege 74. ff. de V. O. 2) Vid. a. C. C. 1130, et exemplum apud Delvinc., 1, 1. pag. 1095 add, Toull., l, I, u?, 144. (3) Vid. Poth., 1, 1. n?. 133. (4) Arg. art. C. C. 1599. (s) Vid. $. 15. Instt. de actionibus. (6) Vid. Toull., le le n° 146. seqq, aliique, — Add, Cic.,.de Off., lib. I. c. 10. Ubi verissime: ,, nec promissa » igitur servanda sunt ea, quae sint iis, quibus promiseris, > inutilia, " ^13 0R DINC O 9 27 e Dënique Yi sie factum ésti'eonvéntionis objectum , debet esse. possibile 3 nam :-,, impossibilium nulla 4, obligatio: est "'(1), Possibile auteni intelligen- :düfi'esse^'illud „quod ‘per: se fieri potest, quam- -vis'fórte "contrahers id fácere nequéat : de hoc omnes intérprétés consentiunt. — Pro” impossibili etiam habetur quodcumque contra leges aut. bo- nos mores est (2). Quum vero ad factum nemo praecise cogi possit , obligationes , quarum objectum in faciendo autnon faciendo: consistit, -áestimantur secundum id, quod interest alterius, alterum obligationi suae non ste- Mie +: + co omo ré : Céterum année tendant est, poisi inter- pretes, duce Pothierio, rationem, cur aliquis suo nomine loco alterius neque stipulari, neque promittere possit, quaerere in vitio in objecto, sic fere disputantes: ,, si quis pro alio suo no- » Mi- (1):Vid, lex 185. ff. deR. J. | (2) Cf. Poth., 1.1. n9. 137. Add. Grotius, qui in ope- re laudato, Znleijdingh etc., l. 1. $. 42. haec habet: ,, De yerbindtenissen zijn niet alleen nietig , daardoor belooft werd een onmogelijke -zack: als om te leveren een beest, dut dood is, ofte een zaek, die door taangeboren recht ongeoorlooft is, maer ook daerbij ijet belooft werd, dat na de burgerwet ende de zeden oncerlijk werd gehouden, als om ijet kwaeds te doen, ofte mijden , ofte ons kwijt te schelden de strafen van een ongedaen kwaed,” — Ceterum in notis ad hunc locum plures citantur loci e Jure Romano: (3) Vid. a. C. C. 1142. 28 COMMENTATIO. mine promittit, impossibile promittit: si sti- pulatur. rem agit sibi inutilem ” (1). Nolimus investigare, utrum sic recte ratiocinen- tur, nos vero potius illud ad locum de consensu retulimus , quoniam revera in tali specie consen- su deficiente, legis ordo nobis servandus videba- tur, . | [ EE E mi CAPUT SECUNDUM... DE CAUSA OBLIGATIONIS. > S. " De Fontibus, unde haustus sit Codicis Civilis locus, de causa obligationis. Doctrinam Codicis Civilis super causa obliga. tionis plane superstructam esse iis, quae de ea tradidit in praestantissimo opere saepius laudato, i | P o- (1) Cf. V. G. Delvinc., l. l. pag. 109. seqq. Toull. 1, I. n°, 130. seqq. , et 148. seqq. y^ JURIDICA. | 29 Pothierius, non est, quod dubitemus. Hac de "re omnes consentiunt Interpretes , hoc ipsi con- fessi sunt legum nostrarum auctores (1), adeo ut, quae in genere dicit Mallevillius de con- tractibus (2): ,, Le meilleur commentaire de ce vy titre se trouve dans le Traité des obligations de Pothier, dont il n'est guère, que l'extrait,” etc. in specie et causae applicentur. — Unde Cons. Ysselde Schepper merito statuisse videtur, quae ab eo ad hunc locum exponuntur, posse ha- beri-pro justa interpretatione loci Codicis (3). ^ Quum vero constet; totum hoc Pothierii opus “solo fere Jure Romano niti fundamento; ex eodem quoque jure dispositiones juris Francici saepius esse illustrandas atque explicandas , ultro “intelligi- tur. "Valet. hoc inprimis de nostro argumento, quod in Codice brevissime non tantum absolvi- tür f verum, de quo, quae ibi traduntur, ab ob- scuritatis vituperio liberari vix possunt. Quamvis igitûr, quod in introductione jam monuimus, hanc Juris Romani partem, -propter satis probabiles A uti speramus, rationes, de industria trâctaré omit- tamus, passim tamen ad perennem illum cujus- cumque juris fontem recurrendum erit nobis, haud ! | - im- (1) Vid. V. G. Favard, in Exposé des Motifs etc., Tom. 5. pag. 103. n°. 160. (2) In opere laud., in praef. ad Tit. III, lib. IH. Cod. Civ, (3) 1n diss. laud, pag. 57. 30 C OMM E N;T;.& TIO immemoribus.. praecepti. amp... Big ot .Préameneu: s» U Cle droit romain) aura. pas l'autorité side la: loi „Civile, f ijo) >: IL aura. pre SE 15% >» raison. est rg loi. communes C'est un ze id ,. dont. on: sent. spontanément. la. lumière. „Elles 33: seraient bien mal entendues. o Wer dispositions, du 22 Code, Civil relatives aux contrats, si on, Jes en- ,» Sisageait autrement, que „comme „des règles, dlé- „a metitaires, d'équité, dont toutes; les, ramifications > Sé, trouyent dans les lois Komatnes y c'est là, que »» sont les ; développements. „de „Ja, science du: „juste mu" de l'injuste ; c'est là, que doivent puiser ceux, a» ui. voudront y faire. quelque. progrès „eten so general tous CEUX»: gui, seront. chargés. de. Ja „defence „ou, de Péxécution des -lois sisiconsignées 5», dans le Cade Français.” (1). ibo ni bour : Denique, antequam. huicce paragrapho; finem ime ponamus, „de, Jure, Romano;;in ‚genere hoc;;mo* nendum, restat , vocem .c245472.,. €0 , innumeris.oc- currere, significationibus (2) ma quae janes inter, se confundantur , omnino cavendum est. sn» 05 QE maxime notandis duas .hic. excitabimus I - Ali- (1) petis des Motifs etc., Toni 5. pag. 4. n°. 59. C2} Quae vide apud Brisson., de verb. signif. in voce, et apud Calvinum, in Lexico Tur... (5) Qui plura cupit adeat Cons. Yssel ^S desea in diss, laud,, cap. 3. , ubi late de hoc argumento agitur, dum cap. 2, ad calcem explicationum singularum. Condictionum de qui- T HAC UNE, cvm FI de Aliquando enim, si latissimo usurpetur sensu, cau- sa obligationis, dicitur legale illud fundamentum , unde oritur obligatio, quo sensu ipsa conventio obligationis causa est, aeque ac delictum; aut quasi contractus , aut quasi delictum, Eam vero loñge diffetre a causa ista esséntiali cujüscumque cónventionis requisito ,' nón. ést, quod. ulterius pro- betür. - Praétérea differt "étiam a causa illa” iyi obligandi , qua! contractus 'a^nudi$^pactis distin- güutitir-(1), quáeque pro Varia contractus "specie sita” est, aüt iii praestatione ‘rei’ wel” facti, aut in solemnibus verbis, aut $n'consetüsu, aut in lite” ris, (2) dum causam , de qua hic agimus , semper sitam esse'in praestátioné "fei vel facti, hujusve abstinentia vel aliquando in mera igna " Inox videbimus, SEARE SQUAD | etidm "Ceterum; quum causa obligationis , "Jute Romano aeque minüs ac' jure Hodierno, definiatur ab ipso legislatore , tamen in hanc definitionem hic “non inquirémus ; putantes, eati, quam mox dabimus; secundum hoc etiam hic angommodari posse (3): de. 15 15 4 | | | T! $C 2. IT à enGO quibus. tituli sunt in ff. lib. 12. 5 adjecit. significationem qua in singulis occurrit vox causa, à Gj) Cf. Heineccii Récit. Ta Mie. Juris Civ. secundum ordinem Instt,, $. 775 et 779. , (8) Cf. Heyn., ibidem, $. 780, G De causa obligationis secundum Jus Rom. egit Cons. Yssel de Schepper, ad finem 1, c. 5., ubi — atque explicuit varias leges quae huc pertinent. 42 COMMENTATIO Se 2, Definitio Causae. ... TA Numquam , quale sit. illud „de QUA eur >> tur, intelligi-poterit „nisi , quid sit, fuerit.in- es tellectum. prius... Quare hoc primum videamus , ss quid sit hoc ipsum , -quod quaerimus." Cui Ciceronis (1) aureo praecepto satisfacere nume quam difficilius, quam hic esse „si statuamus „ non temere facturi videmur- nam , tacente lege, [nterpre- tes ,, pro lubitu causae. definitionem sibi fingentes , ex.hoc opere non omnes aeque. felici. successu se expediti ‚sunt ; „quod, si probare. poterimus , nemo mirabitur, eos in magnos incidisse errores. ex- ponentes .doctrinam., „quam, falsis. superstruxerunt fundamentis; quorum errorum... nullum - occurrere frequentius , quai. eum, quo causam obligationis cum. ceteris requisitis passim confundunt, mox vie debimus, AE Apt | | Conabimur itaque. praecipuorum dobben ex- ponere, atque, ubi opus erit, qua par est, mo- destia “refutare, ut tandem 'eligamus , quae . nobis prae ceteris vera ac legislatorum menti consentanea videatur. Pri- G) De republ. lib, t cap. 24. == Add, de Orat., lib, I. cap. 48. PEER SUE ae CEE Le JURIDIC AC. 33 Primum igitur est, ut nonnullorum tradamus definitiones, — Initium facimus a Toullierio, qui sic ait (1): ,, Par la cause d'une obligation, ss où d’un contrat, le Code entend le motif, qui “ss détermine à faire la promesse, qu'il contient, s» le pourquoi elle a été faite.” Haud multum secus Delvincurtius (2): s On entend dans notre droit par cause du s> Contrat M" qui determine les parties à cone » tracter.” Eodem adhuc modo Merlinus eam dicit (3): s Cé qui donne lieu à l'obligation méme, le motif, » qui porte à la contracter.” Quaeri hic forte posset, quid laudati scripto- res per istum motiyum intellectum velint, Del vincurtius hoc ulterius non explicuit. | Verisi- mile videtur, eum hac in re non dissensisse a Toullierio, quem niliil aliud intellexisse, quam causam eam, quae contrahentes ad contrahendum impulit, dubium non est. | Fatemur quidem, hanc sententiam magnam ha- bere veritatis speciem , ac grammaticae vocis sig- mificationi admodum esse congruentem (4); atta- men -. (1) L. |. n°. 166. (2) L. l. pag. 119. (3) Questions de Droit, in voce: Cause, S. x. (4) Vid. Dictionnaire de l'Académie, in voce: cause, principe, ce qui fait, qu'une chose est. PINT. C $4 COMMENTATIO men,.eüm Codicis principiis adaptari non "p. probatu. haud’ difficile. credimus. Quum sileat lex , adeoque ex ea, neque probasi neque improbari directe possit ,.adeamus Poth ie- rium; et videamus, num cum ejus doctrina. con- sistere possit. Eum autem totidem verbis decla» rare propter errorem in causa ista impellente sive motivo, contractum non vitiari (1) ‚supra vidi- mus (2). — Adde, quod alio loco (3) : ,, Lors- » que l'engagement a . . . une cause fausse, Ven- ss gagement est nul.” . Secundum Pothierium igitur. manifeste falsa est definitio, qua causa et moliyus pro una eademque re habentur. (4) t bitip id Prae- ! QG) L. 1, n°. 120. €» Cap. 1. Se 2; n°. 4. (Y) L. L:mn*, 43. (4) De. quaestione, utrum falsus motivus contractum nullum reddat, an minus, disputarunt Barbeyracius et Pufen- dorfius. — Supra le l. cap. l., exposuimus speciem, quam ad partes vocavit Pothierius, ad cirimendam hanc' litem, in qua Barbeyracii sententiam tuitus est, Operae pretium erit, bic eum locüm describere: ,, Barbeyrac," ait, ,, fais trés bien observer l'inconséquence de cette raison, car , s'il est vrai .que nous eussions fait dépendre notre convention de la vérité de la nouvelle, que j'avais cuc, la nouvelle se trouvant fausse, la convention serait absolument nulle, dee fectu conditionis: ct le vendeur ne pourrait par conséquent - prétendre aucuns dommages et interéts pour son inexécution, Barbeyrac ‘décide ensuite fors bièn, que cette errour dans Je motif ne donne aucune atteinte à là convention. — En eftt de même, que dans les legs, la fousseté du motif, dont de „ JURIDIC À. 35 "Praeterea, si rem paullo diligentius inspicimus, videbimus T oullierii doctrinam ad absurdas du- . cere copsequentias, . Rationes "nimirum , quae homines. ad contrahendum impellunr, innumerae sunt, neque omnes ejusmodi, quas alter alteri declarare solet. Aequitas igitur postulat, eum , qui voluntateà suam tali rationi -adstringere ac con- tractum suum ab ea pendere velit, eam expresse declarare , ac contractus. facere conditionem 5 quod si neglexerit, falso reperto illo metivo , alterum , qui rationem illam cogtioscere non potuit, compellere a contractu sto. discedere ‘minime potest, Hoc vidit ipse Toullierius (i); ‘quo magis: mira- ^; «mur le testateur west RTI wife 25 sur des FT et ne Pempéche pas d'étr& valable: ste. tit. de legatis $. ga. lex 73. $. 6. f. de cond. et demi); farcequ'il m'en vest pas moins vrai, que le testaseur a voulu, le legs, et 2*4 ’on ne peut pas conclure de ce qu'il.a dit, sur le motif, qui le portait à léguer, qu'il ait voulu faire dépendre son legs de la yé- rité de ce motif, comme d'une condition, si cela m'est pat justifié d'ailleurs: de mime, ct à bien “plus farte raison, doit on. décider, à l'égard des conventions que l'erreur dans le motif, qui a porté lune.des parties à contracter, wine T. flue pas sur la convention et ne lempéche pas d'étre vala- ` Dle, parcequ'il y a moins lieu de présumer, que les parties 1 dient voulu faire dépendre leur convention de la vérité de ce motif, comme d'une condition; les conditions devant sinter- à préter, pro ut sonant, et Jes conditions, qui ne peuvent dere opposes, que par la volonté des deux pariies, devant E. ny "ripple? bien fus Uifiertement doe dant tet hr (1) L. 1, n°, 140. ; C a 36 COMMENTATIO mur, eum nihilominus contendisse in motiyo isto sitam esse causam obligationis , in quam si ap. plicare velis, quae modo diximus, etsi verissima sint, aperte negligis articulum : Codicis- Civilis 1131. — Qua re bene perpensa , non videmus , quo» modo ipse vir Cl. abesse possit, ut hanc doctri- nam missam faciat, nisi malit ipsius legis dispo» sitiones negare.: Accedit denique , quod neque articulus 1108., ne- que articulus 1131. causam requirat, quae ipsi conventioni aut. contractui ineundo . occasionem | praebet, verum uterque postulet causam: obligatio- nis-in conventione, qua de re mox ad finem hu- jus $ latius (1). ; Hisce igitur ducti rationibus, memoratas defini- tiones rejiciendas putamus , nostraque facimus ver- ba Cl. Zachariae: ,, Sie ist irrig (loquitur de >, Mmotivo), wenn man darunter den Grund ver. „ steht, welcher den Willen der Partheyen wirklich , bestimmt hat ” (2). 1 Sufficiant haec igitur de Toullierio. Jam paul- lo accuratius etiam videamus de Merlini doctrina, qui eam miro modo explicuit atque probavit. Primum quidem Vir CI, definitionem suam mox tra- (1) Neque obstat, quod in art. 1132. mentio fit de causa conventionis , ut sequentis Capitis $. 2. ostendere conabimur, (3) Handbuch des Franzüsischen Civilrechts, Tom. II. 6.345. iu notis n°, 5. PTT IE cs Or aa JURIDIC A. 37 traditam sic explicat, quod causa obligationis, quam alter sibi imponit , sit: ,, Ou ce, que l'autre » partie lui donne, ou ce qu'elle s'engage à lui s5 donner , ou le risque „dont elle se charge” (1). Quum nemo dubitet , quin 1°. illud: ,,ce, que Pau. - s tre partie lui donne,” nihil aliud sit, quam objectum (2); 2°. hoc et causam differre, quod ipse Merlinus in opere suo: Repertoire de Jurisprudence (3), bene vidit; ea, quae dixit, quaeque modo retulimus, aperte falsa sunt. Porro exemplum, quo ad illustranda ea utitur, quamvis per se recte se habeat, minus accurate eum in- terpretatum esse, nemo non videt. — Dedi tibi rem immobilem in solutionem legati 2000. florenorum, ' tibi relicti testamento a patre meo, codicillo vero , me inscio, ademti. Contractum nullum dicit prop- ter falsam causam: ,, Ow, si l’on veut, parcequ'il ss Wy a point d'obligation sans consentement ; et, s qu'aux yeux de la loi, se tromper , n’est pas ss consentir.” Aeque ac si idem esset consensus ac causa; quae differre, patet tum ex ipso Mer- lino, qui in Repertorio suo de utroque separatim egit, tum ex Codice Civili, ubi alia de consensu, alia de causa occurrit sectio. — Videamus autem, quid de ipso casu proposito sit statuendum, Ne- | ; que (1) Questions de Droit, l, 1. (2) CR art. C. C. 1126. (3) L. t 48 COMMENTATIO . que declarare dubitamus , hic nullum locüm habuisse errorém ,- certe non talem, qualem lex admittit , in ipsa scilicet rei, quae in obligatione est, sub- stantia (1). Res scilicet. fuit 2000. florenorum , qui revera a patre legati erant; de his etiam putavit; causa vero a parte filii fuit, ut liberare» tur a debito suo, attamen liberatus : non. est; quippe qui nihi] debuit, adeoque falsa reperta causa, nullus est contractus (2). Recte omnino perstrinxit Merlinum Cl. Ernstius propter- ea quod .causam apérte confundat cum consensu in eo exemplo, ubi de necessitate causae dixe- rat: 5, Voici d'ailleurs un exemple, qui la —- a5 trés sensible "^ (3). 1 In idem. vitium passim incidit Toullierius, quod, ut probemus, liceat nobis: alterum excitare exemplum , ad quod. provocat (4). Cajus Titiae, quam neptem suam atque heredem putavit, hoc nomine (em avancement d'hoirie) dedit. fundum Cornelianum, Verum, suppositione partus detecta, Titia comperitur non esse neptis Caji, sed extrae nea, — Donationem nullam dicit, propter defec- ho tum (1) C£. art. C. C. itro. (2) Vid, art. C. C. 1131. — Toull, I. I. n9. 168., hic etiam consensus defectum adesse docet: eodem exemplo usus est Pathe, le le n°, 42., qui illud eodem modo ac nos ex- plicuit, (3) Cf, CL Ernst., l. l, pag. 258, (4) L. |. n°, 170. JURIDIC A. 39 tum. causae, quam sitam , docet: ,, dans la qua- s» Jit de nièce et d'heritibre,” Videamus , an be- ne, Non credimus , quamvis | haec qualitas: causa quidem. impellens sive motivus fuerit. donationis , quen Toullierius. causam obligationis dicit. Mox autem videbimus., eam in donatione sitam esse in liberalitate donatoris , . quam hic in specie re- vera exercere. voluit. Ratio vero, quare nulla sit haec donatio, est defectus. consensus , qui hic secundum .articulum 1110. vitiatur propter erro- rei in persona (1). | .. Pariter. errare videtur Toullierius, conten- A. rationem, cur nullus sit contractus de re, quae tempore initae conventionis jam periit, in defectu causae esse positam, Nam, quamvis verum quidem sit, plerumque, ubi deficit objectum , etiam abesse causam , tamen in tali specie ipsius objecti defectus proxima est nullitatis causa (2). Neque hinc. concludendum ,. nullum esse inter. utrumque discrimen , quum in posterum apparebit , saepius de- siderari. causam , ubi. adest objectum. | .Nullo..tandem. modo. clarius elucet. hujus objecti et causae confusionis periculum et perversitas , quam (1) Ct. Yssel de Schepper, I, l. pag. 149., nullitatem hic etiam in defectu causae ponit; ast pace Viri Ct. dicatur, "videtür. sic, quamvis «aliis verbis, redire ad ea, quae dicit Toulk, quem recie antea reprehendit, » ~ (2) Plura de his Toullierii erroribus habet Cl, Ernst. l. Le pag. 255 et 256. 40 . COMMENTATIO quam ex ipsis falsis consequentiis , ad quas duxit Toullierium, qui, sua doctrina motus; non dubitavit declarare contra expressa legis verba, de- fectum causae emtionem venditionem, eique simi- les contractus non semper reddere nullos (1). Praeterea hic verbo momendum , causam' aeque minus confundi debere cum conditione, quod ali- quando fecit Toullierius (2), quodque tamen aperte falsum esse, vel ex eo apparet, quod con- ditio certe non sit essentiale contractus requisitum , quod tamen dicendum foret, si idem atque causa fuisset. — Minus recte igitur donationem propter nuptias, nuptiis non secutis , nullam dicit j ,, par- + cegu’ alors la donation reste sans cause.” Causa fuit sola donatoris liberalitas , quae adfuit, condi- tio matrimonium, quod deficit, deficiensque- con- tractum nullum facit (3). | Hanc igitur sufficiant de Toullierii et Mer- lini doctrina, quam, veritatis studio ducti, rejiciendam ^ putavimus. Propter eandem cau- sam accipiendam credimus ea, quae dixit Zachariae (4): ,, Der Verpfichtungsgrund ss der (1) L. l. n°. 173., quem locum egregrie refutavit Ct. Ys- sel de Schepper, l. le pag. 142. seqq. (2) Le 1. n°. 170. | (3) De differentia inter causam et conditionem late egit D u- ranton, Traité des Contrats, etc. n°. 514. seqq. .Add. CI. Ernst., le l. pag. 256. CD Leh 8, 345 "AN oup oUm dar MES NEP DE E, E SR ND E AS RUR Y JURIDICA. ji » der Verträge ist nun im allgemeinen entweder » eine Leistung, gegen welche, oder , unter deren ss Vorbehalte ein gewisses Versprechen gegeben wor- 5» den ist, oder der freye Entschlusf, dem Andern » eine Wohlthat zu erzeigen. ” ^Teneamus igitur hoc: causa obligationis est ra- tio juridica, quae facit, ut conventio ‘obligatio- nem producat; unde minus recte a multis Fran- cicis scriptoribus dicitur: ,, la cause du contrat ," vel j, de la convention." Causa, quam requirunt Codicis Civilis articuli 1108 et 11 31—1133, non est'causa, quae ipsi contractui existentiam tri- buit, verum causa, quae facit, ut ex conventione obligatio oriatur, quam opinionem inprimis con- firmari credimus ex ipsis articuli 1108. verbis, quibus requiritur ad validitatem conventionis causa licita obligations: quam vocem hic non incon- sulto esse additam , suadet articulus 1131, quo iterum dicitur obligationem non conventionem sine causa esse nullam (1); dum ab altera parte, quominus sic accipiatur pro legali isto fundamen- to, unde obligatio manat, qualis est ipsa conven- tio, (1) Propterea igitur minime admittenda videtur definitio Ct. Sandberg, in Diss. laud., pag. 5. causam dicentis: „ id quo » Contrahens fertur ad promissionem et acceptationem." Inde nimirum ‚sequitur, eum continuo cogitasse de causa ipsius conventionis, non obligationis, quam producit, Cf, v. c. pag. 7 et 8, pag. 17. Seqq. pag. 34. Caeterum est baec ipsa Toullierii definitio, de qua latius supra cgimus. 42 COMMENTATIO tio, impedit hoc, quod ipsius conventionis re- quisitis, annumeretur. | MAT A Porro causa illa obligationis sita est in con- tractibus onerosis commutativis in praestatione ejus „ quod alter debet. Sic in emtione venditione causa , quae facit, ut emtor ad pretium solvendum obli- gatus sit, est pracstatio rei venditae a venditore . facta aut facienda, et sic vicissim. In contrac- tibus. onerosis aleatoriis consistit ab utraque parte in periculo, quod altera pars. in. se „suscipit ; sic ei, qui domum suam. adversus incendium „assecu- rat, causa obligationis est periculum, quo assecu- rator certo casu tenetur de domo restituenda, et vicissim, — In contractibus. denique gratuitis libe- ralitas, quam alter in alterum exercere vult. ei sufficiens causa est obligationis, quam sibi impo- nit, | | Conveniunt. haec omnia cum iis, quae tradidit Pothierius (1)... De..solis. contractibns.. com: mutativis fortasse dubitari. posset, Nam in iis cau- sam positam. dicit. in. eo , quod. alter dat aut dare se obligat.. Attamen, ex omnibus,;.quae.ad, ea latius explicanda dixit, credimus tute accipi pos- se, eum de praestatione rei potius, quam de ipsa rc, cogitasse. Praeterea. eum verbo „donner hoc loco usum..esse- lato. sensu, ita, ut sub eo tam factum, quam dationem: comprehendat, extra "a. (1) ^id Le n? 42e i JURIDICA. 43 dubium est, modo conferas éxempla, quae pro- posuit ad finem $. 43. et initium $.44 ` Unde recte fortasse Merlinus, ceterique scrip- tores laudati causam obligationis dixissent causam, quae contrahentes ad contrahendum impulit, mo- do (quod manifesto non fecerunt) eam intel- lexissent praestationem ejus, quod alter debet, quippe quae certo noniine semper dici potest motivus, cur alter se e obliget, Dene igitur rursus Ci. Zacharia: „Sie ist richtig, wenn man » unter dem PT ARR A oder dem Moe '- tif den Rechtsgrund der bindenden Kraft der » Vériräg ge versteht , welcher yon den Gesetzen als A » der Bestimmunggrund des Willens der Par- » theyen betrachtet wird” (1). Denique habet doctrina a nobis jam exposita hoc, quo se commendat, quod modo bene cavea- mus, ne ab ea aberremus, nullum amplius super- sit periculum, quod in vulgarem illum incidamus errorem, quo causa cum objecto confunditur , quum revera intersit inter rem ejusque praesta» tionem, üt sequenti $ latius probaturos esse spe- ramus, (1) L. l. in notis n9, a, 44 COMMENTATIO $j 3 ET De causa obligationis, essentiali conventionis requisito. Nullus non fuit Juris Francici interpres, quin in explicanda doctrina de causa obligationis mag- . nas expertus sit difficultates, pro maxima certe parte oriundas ex brevitate atque. obscuritate loci Codicis Civilis super hac materia. Imo tandem nonnulli eo usque processerunt, ut contenderent , eam plane conventionis requisitum non esse. Hujus doctrinae princeps fuit Cl. Ernstius in disputatione supra laudata, Nam, quamvis cum Ct. Yssel de Schepper (1) credamus, consilium viri Cl. praecipue quidem fuisse, ut ostenderet , legislatores , eam in essentialia requisita referentes , non bene egisse; tamen, si ejus docs trinae annuas, fieri nequit, quin simul legis dis- positiones ita corruant, ut contractus propter de- fectum causae nullus declarari nequeat (2). Attamen, quoniam valde periculosum credimus, | nisi (1) L. L in nota ad pag. 36. (2) Cf. Ci. Hinlopen, in Commentatione Juridica, quae est in Annalibus Academiae Ultrajectinae , anni :1929—18530, qui Ernstii sententiam secutus, eam etiam sic accepit, ut tria tantum sint essentialia requisita; consensus, capacitas, ob- jectum , pag. 32. seqq. i JURIDICA: 45 nisi summa urgeat necessitas , leges ita interpretari , ut nullum sensum, nullam vim habeant (1), non abs re visum est, in eam quaestionem aliquanto diligentius inquirere, Videbimus igitur, num revera secundum juris nostri principia causa obligationis in quacumque conventione, velut essentiale requisitum cum trie bus ceteris adesse debeat ? Quod si probare po- tuerimus, videbimus, num lex ita scripta a sana ratione non abhorrere dici possit ? Priori quaestioni primo obtuitu videri posset vix probatione ulteriori indigere, quin ei sit affir- mando respondendum, quum articulis 1108. et 1131. totidem verbis dicatur: „ une cause licite » dans l'obligation est une condition essentielle pour Ja validité d'une convention. — L'obligation sans $ cause, etc. . . . . ne peut avoir aucun efèt.” Neque haec negat Cl. Ernstius. Contendit autem, ^ secundum rerum naturam hisce articulis locum esse nunquam posse. Verum, quae dicit, ut hoc probet, nobis potius scriptorum franci- co- Ca) ss Lorsqu'une clause est susceptible de deux sens, ‘on » doit plutôt l'entendre dans celui, avec lequel elle peut avoir » quelque efèt, que dans le sens , ave: lequel elle n'en pourrait ss preduire aucun." Sic dicitur in art. Cod. Civ. 1157. — Quae si valeant de privatorum conventionibus, quanto veriora sunt de legibus, quae omnium civium fortunam ac conditio- nem regunt. 46 COMMENTATIO corum. erroneas. sententias, quam . legis . vitium probare videntur, : 29 » 1% la cause, ait (1), 4, dans. es contrats » € titre onéreux est ce que chacune des parties » doit respectivement à, l'autre, ellei se confond » avec lobjet:de la convention, et , dàs - lors il ne » sert à rien de faire d'une seule. et méme. chose » deux élémens séparés, et de- préscrire | quatré » conditions, lorsque, dans la réalité, il n’en existe » que trois " (2). (4 Bturecte sic forte disputaretur, si verum esset, causam consistere in eo, quod: ,, chacune des ` „ parties doit respectivement à l'autre," — Vee rum eos, qui rem sic explicuerunt, vehementer , errasse, illaque verba apud Pothierium ita esse intelligenda , ut causa non sit ipsa rés, quam alter debet, verum ejus praestatios superiori $ satis a nobis. esse probatum speramus. Jam vero, ipsam rem ejusque praestationem in- ter se arctissime esse junctas, non negamus, revera tamen differunt, imo, quamvis, ut supra jam con- () L. L pag. 253. £2) De solis contractibus- commutativis eandem jam. antea professus fuit doctrinam Duranton, d ds Tom. l1. n?. 299 et 311. initio, Nec mirum, cum et hic in illis causam dicat : » de l'une des parties ce.que l’autre. doit faire pour elle et De ceteris autem minime Cl. Ernstio. as- sentitur. Vid, 1, 1. n°, 300, seqq. n^. 314 seqq. » vice veria," JURIDIC A. 47 concessimus, sic causa sine objecto cogitari ne- queat (1), interdum tamen evenit, ut, existente objecto, causadeficiat. — Exemplo rem probemus ; vendo tibi ignorans ignoranti rem tuam. Venditio nulla est, nam , quod alicujus est, non amplius ejus fieri potest (2). Objectum tamen ab utraque parte adfuit, : defuit autem causa obligationis , quae ‘a parte emtoris fuit, ut rem sibi acquireret y quam revera non acquisivit. .Plura talia possent afferri exempla. Iis tamen abstineri posse credimus, quoniam, si laudatum stet, valeant quoque cetera necesse est, Si: vero in facto versetur obligatio, libenter fatemur, alterum cum altero confundi, . quoniam factum non adest, antequam praestitum sit, neque praestari potest, nisi eodem tempore et ipsum oriatur. : - Credimus igitur cum Cl. Ernstio (3), legis- latores nostros bene facturos fuisse,.si in novas leges inseruissent ad locum de objecto talem arti- culum: , Un fait ne| peut être la matière d'un IR , 5» con- (1) Nam, ut res praestetur adesse debet. Ubi igitur objec- tum deficit, contractus tam propter hoc, quam propier causae defectum , impugnari potest, | (2) Vide Se 14. Jnstt, de actionibus, quam regulam etiam juris nostri esse, ut certe est, e Codicis nullo alio loco, nisi ex art. 1131., probari potest. In loco de objecto non dicitur, neque necesse fuit, (3) L. 1. pag. 264. | 48 COMMENTATIO » contrat, que lorsqu'il est possible, non contraire » aux lois, aux moeurs, ou à l'ordre public.” Verum quandoquidem in lege, qua nunc utimur, nullus inveniatur articulus , qui impedit , quominus talia facta illicita conventionum objecta sint, prope ter vitium in eo tali facta impugnari non pos- sunt. — Eo autem diligentius servanda sunt ea, quae de causa praecipiuntur, quippe quae “sola facultatem- dant diluendi ea, quae neque ethice, neque aequitas, neque ipsa lex stare patitur (i). Magis adhuc conspicua fit differentia in con- tractibus aleatoriis, de quibus, nescimus quare, nihil diit Cl. Ernstius, — In iis nimirum objectum, ut in caeteris, est, quod contrahens daturum , facturumve promittit (2), causa vero consistit in periculo, quod alter in se suscipit , ejus rei dandae aut non dandae. Sic ei, qui rem quan- dam alteri dat, ut hic sibi reditum annuum, quoad vivat, solvat , objectum est ipse hic reditus , causa vero periculum quod ejus solvendi alter suscipit. In his saepenumero contingit, quod, quamvis contrahatur de re, quam promittere aut stipulari omnino licet, causam tamen habeat obligationis ilicitam. == Sic in sponsionibus utrique obliga- tionis objectum est summa pecuniae, quam victus vic- Cr) Vid. artt, C. C.- 1151 et 1138 (2) Vid. art. C. C. 1126. JURIDICA E victori soluturus est; de ea per se quin contra- here liceat, nemo sane dubitabit, neque eo magis victus de solutione tenetur , quoniam illi non lice- bat, tale suscipere periculum , neque victori in illud causam obligationis suae ponere. Hoe periculum a lege habetur causa illicita (1). Idem in ludis obtinet, Tecum alea ludo; pacisci- mur, eum, cui jacienti minor numerus notarum in superiori aleae parte existat, alteri soluturum esse Too, florenos. — Nullus est contractus prope ter eandem rationem (2), S. Denique animadverte et hoc, ut de differentia inter objectum et causam. vere existente palam constet, articulum 1132., quo docetur, valere coa- ventionem , quamvis non expressa causa, ad obs jectum nullo modo trahi posse, quippe cum fieri nequeat,- ut conventio, aut viva voce, aut ine strumento, conficiatur, nisi exprimatur res, de qua. contrahitur, Quod attinet ad contractus gratuitos , concedi» mus Viro Cl. (3), liberalitatem, quam quis in alterum exercere vult, separari prorsus non posse a consensu, quem in contractum dat. Minime vero impedit hoc, quominus tamen hic ipse cori- sensus sit causa, qua contrahens obligatur ad id, quod (1) Vid. arr, C. C. 1965, (2) Vid. arr. laud. C3) Le |. pag. 253 et 254» PINT, D 5 COMMENTATIO quod promisit, —-Si igitur in aktera: bujus $.. par» te probare poterimus , rectae rationi:omnino esse cónsefitaneum , neminem ad qualecumque sine. ali; qua causa se obligare, non amplius;;erit; quod miremur, causam eam sitam esse interdum. in ipsa liberalitate 1 ubi agitur de iis obligationibus „ad quas exsequendas promittens compelli: nullo. alio; modo potuit (1)."-Atque hoc principium Jure nostro om- nino esse acceptum non est; quod multis -probe- Tous. -Suficiat_ excitasse articulum Codicis. Civilis 894: „ La donation entré vifs est. un actes par » lequel: le donateur se dépouille actuellement , et ^; irrévocablement de la chose donnée en faveur, du » donaiaire ; qui. l'accepte .? (2). *'rPorro. etsi verum fuerit, quod statuit Vir CI, (3), obligationem sine causa intelligi non. posse. (quod 4ninime ita se habere, supra vidimus), vel hoc nihil contra opinionem nostram probaturum fuisse credimus, Etenim minimum aeque difficile cogitari Cr) Conferri hic potest Pufendorfius; L. 1. lib. III. cs. ee 2. ubi haec habet: ,, quum enim bona nostra plerumque 4, non soleamus transferre in alios, nisi boni alicujus acqui- E rendi causa, quod bonum in donatione gratuita non ita li- A quido apparet, igitur circa actum communi hominum më- y ditationi parum congruentem, nihil temere praesumendum, ,, nisi quantum expressa voluntatis signa ostendant. _ (2) Add, v. €, de Commodato art, 1889 , aliique loci de ces teris contraciibus gratuitis. (9 LS pag. 263. + TECH SAC EN TEC MONT MCC Sans — 7 rpm " Án » O JURT D: HC'A: ^) 51. potest contractus , qui nullum -habet objectum; neque:eo minus. et hoe essentiale. requisitum. dis, citur. — Nec mirum, quum haec-ipsa sit horum. requisitorüm natura, quod, iis deficientibus ,.con- tractus nequeat cogitari; — Et. quod et.de obs, jecto et de causa sectio in Codice inveniatur, non, eo: proprie. pertinet, ut articuli 1108. veritas.pro-. betur. Hujus autem ratio haec tantum. est, ut, iisi regulae generales, quae, in .quocumque Proces, dunt. contractu, praeciperentur „et sic evitarentur n fréquentes, repetitiones ,. dum ea, quae ratione. nonnullorum. contractuum. propria: habent s: insere«. rentur in locos, qui de singulis hisce agunt... . Praeterea. Cl Ernstius. inde aliud. ad. caus, sam. obligationis. rejiciendam . repetit argumentum y. quod secundum eum, neque in titulo, de donatic= nibus, neque in diversis titulis, ubi,de contracti- bus ;onerosis, agitur, „de ea, verbum | dicatur De Respondemus, in pluribus horum quidem titulorum. causae. mentionem. „non „fieri, | hujus: autem , ret, rationem-:inde „esse: repetendam, . quod. in iis, ! praeter regulas generales articulo. 14 3171133. Stas tutas , de „ea peculiariter. nihil observandum; sits adeoque ne tunc quidem. aliquid. probaret. s Si. de, omnibus titulis hoc- verum esset, quod tamen. dons, ge abesse credimus, „— „Nam ‚de donationibus in, specie hoc negamus, quo titulo, etsi expresse hoc non GD Lel, pag. 254 Ct 255. -ooon ail Da ff COMMENTATIO nón dicatür, tamen 'Occurrere dispositiones, quiae doetripa de catisa obligationis nituntür iterum are gamento sir articulus 894.. eer dem quoque valeat de pluribus loeis, ubi agitur de’ contiactibüs onerosis. Exemplum habemus in artichlo 1138, secundum quem res debita , quaii vis nondum praestita, quoniam a tempore initae conventionis stpulantis fit, etiam ab hoc inde “tempore, si pereat, creditori périt, Ratio: in aperto est. Objectum tempore conventionis exsti-- tct, et, quamvis postea periit, causa tamen obli- gionis stipulatori perduravit , sita scilicet in trans. latione dominii. Haec enim locum habet solo contrahentium consensu. Si igitur pretium solvit, Hud repetere nequit, aut si nondum solvit , adhuc tenetur. , Bat Denique provocat Vir Cl. (1), ad obscuritatem et contradictiones, in quss de ea re inciderunt auctores, quo nihil melius ejus falsitatem probare, sit, — Nobis vero hoc nihil amplius probare vie detur, quam ipsarum legum hae in parte obscu- ritatem, quam nemo, quoad scimus , negat. Opta- bile igitur omnino fuisset, eos , quibus "cura no varum legum in patriâ nostrâ con$cribendarum de- mandata fuit, super hac materia dedisse regulas: magis accuratas, magisque dilucidas (2). | | Ve- (1) L. 1. pag. 255 seq. (2 In novo scilicet Codice -Civilf Nederlaudico artt. 1191 p—— Fm cae m "s. " ee Ae A JURIDICA. 53 "Verum sufficiant baec, Ex iis enim, uti spe- ramus, satis superque apparet, causam a- ceteris requisitis revera differre, adeoque secundum s:rip- tam legem haud minus atque consensus, objec- tum, capacitas essentialiter requiri in omni com- tractu, Quodsi alicui dubium quoddam adhuc remaneat, hisce addat expressas articulorum. sae» pius laudatorum dispositiones , ipsorumque: legis- latorum verba, tum in eàrum rationibus," tuw in disceptationibus super iis habitis (1); omnium denique scriptorum consensum, e quibus: nullus huc usque tale dubium movit. . Quaestionem , vero num Pothierii doctrina de causa obligationis Juris Romani principiis ; ex qui- "bus hausta est, conveniens sit, quam movit Cl. Ernstius, cuique negando respondit (2), medio relinquimus (3), quippe quae non multum facere videtur ad nostrum propositum , dummodo - constet Pothierium vera docuisse; quod pau- cis 311531—1:33. Cod. Nap. verbotenus versa sunt, (vidd. Cod, : Ned. 1596—1399.) et ceceroqnin de causa obligationis ninit expresse cavetur. (1) Vid, Conférence du Code Civil, Tom, 5. pag. ih et 20. < (2) Le 1. pag. 245. seqq. (3) Nos vero opinioni ejus non assentiri, snpra jam #onul- „muss Vid. Init, $. 1e c. T. PInra habet Cr. Yssel de Sche p- per, in diss, saepius laud., cujus cap. lil. fere eo tantnm spectat, ut tradantur, differencise inier utrumque. jus de causa obligationis, #4 — COMMENTATIO cis jam investigandum est. Ejus enim doctrina, cum plerisque: interpretibus. pro. fundamento. atque interpretátione- Codicis Civilis liac. in. parte assum- tas fieri nequit, ut alteram ..probemus , alteram . improbemuss opn t tas i | „Post -otunia , quae diximus, pog vix erit, ut nde: secundum nostram quidem opinionem (quae, utrum vera sit , alii judicent), Pothierii doctrinam ;ommino esse servandam. Paucis. tamen .exponamus rationes, quae nos ad hanc sententiam :düxerunt, ut sic et alteri quaestioni initio Majas s positae respondeamus; > Causam, Ut eaux explicuimus ^ quamvis aliquan- do» cum -Objecto. aut.consensu, si de effectu in Contractibus quaeras ,in unum coëat, per se tamen ab utroque semper: diversam esse, in omnique ` conventione adesse, vidimus. Plures: dispositio- . es. deea, optimis; niti rationibus, etiam vidimus, et-de. aliis; in posterum idem: videbimus. . Restat ut videamus, num sanae Jurisprudentiae princi- piis conveniat regula ista, obligationem sine causa - mullos producere effectus. "Profecto quam maxime congruum videtur indoli | hominum, qui, nihil agere solent , nisi aliqua sal- tem causa moti, si hoc ipsum „ad ; contrac- tus, quod quotidie celebrant ;applicamus, : Nam “sic multo securiores eruht de eo, quod adver- - sarius promisit , ut perveniat ad scopum , quem contractu sibi proposuit , dum unusquisque facile sta- LJYUARIIID C: AL O 2 55 stabit fidei suae,.. quam -justa. causa ductus. obli- gavit. "Contra: vero, si quis sine ulla causa obli- gationem. contraxit, multo proclivior: erit qui ei non satisfaciat; «dum ab altera parte juris ra- tiones pati non videantur, aliquem invitum .com- pelli ad praestandum . illud, quod, nulla. ratione motus, promisit. Hoe igitur. respectu. memorata. regula admodum .salutàris.-erit. cuicumque civitati , quippe quarum omnium interest , pacta -privatorum servari, Atque hoc jam spectasse videtur Ulpia- nus, scribens (1): Quid enim. tam congruum , fidei humanae, quam ea, quae inter eos pla- » cuerunt, servari? "' HB us Praeterea cujuscumque rei humanae oet est na- tura, ut non possit effectus quosdam. producere, nisi in. se aliquam habeat causam, unde hi effec- tus oriantur, ita nt recte omnino dixisse videatur Favard de articulo 1133: + Dans tous des cas » de cette disposition y d] n'y a:pas d'obligation, ou wil faudrait admettre des effets sans cause” (a). lis, quae de contractibus gratuitis diximus , pauca. habemus, addenda. Optima. nempe ratione videbatur.et iis concedenda causa, propter quam : | | iit. eon ; i19 (1) Vid, Lex. 1. pr. ff. de pactis. C2) Vid. Exp. des motifs etc., Tom. 5. pag. 109. 5 quorum posteriorum verborum nullus elius videtur sensus, quam quod "genventio non possit producere obligationem, quae est jpsius effectus, nisi hnjus causam in se habeari 56 _ COMMENTATIO contrahens de obligatione sua teneretur: quum ab altera parte, nisi hoc factum fuisset , semper pro- mittens ab obligatione sua recedere posset, ini- quum dicens se ex liberalitare sua conveniri; ab altera tamen parte tales liberalitates iis, in quo- rum favorem promissae erant, mox omni effecta destitutae, haud raro magna damna afferre pos. sent. Propter has igitur, dicimus, rationes erat et contractibus gratuitis causa obligationis concedens da, imprimis ,, cum promittens," ut ait Pufen- dorfius (1), ,, posset inpune non promittere, , neque debuit alias rationes ipsius fidei super. » Struere, si perfecte nolebat obligari. — Nam ," ut pergit, ,, in beneficii negatione tamdiu nulla . 9 est injuria, quamdiu ad illad dandum sola hu- ,, manitatis lege quis adstringitur; non ubi pos- ,, tea per promissum jus alteri ad id quaesitum v feit. "^ Ad hoc autem consilium, duplici modo perveniri poterat; aut scilicet contractus gratuitos magnis solemnitatibus obstringendo , in iisque obli- gandi causain ponendo, quod ideo minus se com- mendabat, quoniam iis haud raro homines a rebus gerendis absterrentur. — Aut, duce Pothierio ipsa liberalitas sufficiens causa obligationis dicenda. erat. Atque hanc viam, meliorem existimantes , secuti sunt legislatores nostri, quod, ut exemplo pro»emus; patet ex articulo Codicis Civilis 938 , quo Ca) os de Ee Dein E JURELDIQA o. 57 quo hoc docetur: ,, La donation dément acceptée »» Sera parfaite par le seul consentement des pars „s ties:” ei, qui in liberalitatem semel consensit, mox ab ea recedere, integrum non esse. Neque obstat, qüod secundum articulum 932. donationes interdum fieri debeant instrumento coram nota- riis confecto, Requiritur hoc scilicet, non solem- nitatis ergo, sed tantum , ut liberalitas eo melius probari possit, de eaque certe constet, ut sic fraudibus obviam eatur. CAPUT TERTIUM. ^ EXPLICATIO, Codicis Civilis Libri III, Tituli HI, Capi- tis IT, Sectionis IV, ubi agitur: de causa obligationis. Expositis in superioribus generalibus , quas no bis de causa obligationis fingimus notionibus: agemus hoc capite illud, ut sectionem memoratam articulatim , pro viribüs explicemus, -Praemissis igitur semper ipsius articuli verbis unicuique suam apponemus interpretationem , qua comprehendemus tum 58 COMMENTATIO tum. verborum explicationem , tum quaestionum , quae ad ea forte moventur , illustrationem. \ S. PC Art. 1131e 5, L'obligation sans cause , ou sur s> Une fausse cause, ou , sur une cause — » licite, ne peut avoir aucun efet.” ci * Hunc articulum discriptum esse ex Lege I et V. ff. de condictione sine causa docet Malle. villius. In priori fere occurrit regula obliga-. tionem sine causa non valere (1), in altera autem datur talis obligationis exemplum (2): Quid sit causa, supra vidimus et de causa illicita videbimus ad art. 1133. Quum autem hoc articulo mentio fiat obligatio- nis size causa et obligationis sub. falsa causa, inde sponte sese offert quaestio, num igitur inter utramque intersit? Non credimus, quidquid hac de re dicant. ide. sages | | Extra dubium profecto est, falsam causam hoc articulo intelligendam non esse causam simulatam ý “sive (1) Vid. supra cap. I. €. 1. (2) Ut hoc obiter moneamus, testis sit hic locus ‚Mallevil lium favere opinioni, Jure Romano etiam postulari causam , tamquam requisirum essentiale, adeoque hanc regulam ex eo x esse petitam. OIgURIEDIIC/A.O 3 39 sive eam; quam contrahentes consulto conventio- hi-nsérunt, ut.vera lateat, quum ad sequentem articulum videbimus | talem conventionem omnino «alere, „modo salias vera. eaque licita“ causa ‚snb- esin Çi), idemque iocum Labet, quamvis , partium «errore, falsa causa inserta sir, modo iterum vera .existat, < Accipiendus igitur est locus de causa, „quac opinione quidem contrahentium existens TC- werav: deficit ita tamen, ut conventio aliam cau- sam .in se nom habeat (2). Quod si verum -Bst,'eodem redit, utrum talem obligationem dicas sine causa, an sub:falsa causa, Exemplo sit cd- ‚sus supra: (3) .allegatus de herede rem dante in solutionem legati, testamento relicti cudicillo rademtis causa obligationis fuit heredi, ut a: lega- .tario^ liberaretur debito . suo, liberatus non est. Falsa igitur fuit haec causa; atqui alia causa: obli- gandi non fuit. lgitur obligatio nullam habuit causam. ldem valeat de ceteris istiusmodi spe- :ciebus. it nag mAb altera parte omnis obligatio sine causa aeque :dici potest, habere falsam causam , cogitatione cer- te contrahentium y qui nisi eam: adesse: putassent, conventionem non celebrassent. — lllustre exem- plum wrist 1 JIE 941 wa) CfePaill ÿvadohs art. n9, 3.3 et Durantom; 1, | AM suwillegeb BT MD jrs 0920 biet» zen 12) Sic rem explicát-P.aill., R ]. et recte. * (3) Cap. 2. $. 2. ` P 0> 60 COMMENTATIO plum nobis praebere videntur nudae promissiones, sive pollicitationes, quas, quippe causa obligandi plane destitutas , nullam habere vim, nemo dubi- tat (1). Promitto tibi, sive ore, sive scripto privato + fundum meum Cornelianum. . Ad tale pactum obligari nequeo praestatione aliqua a parte tua, nam contractus est gratuitus: causa obligan- di igitur sita esse debet in liberalitate mea, ne- que haee tamen exsistere dici potest, quoniam jure civili non agnoscitur, neglectis formis, quas ad eam exprimendam requirit. Pactum igitur nul- lam habet causam , adeoque non valet. | Attamen contrahentes, errore juris ducti, revera. putabant, hic in liberalitate sitam esse suflicientem causam. Eorum igitur cogitatione exstitit , ac proinde etiam hic falsa causa cernitur, quoniam haec aliam, eamque veram, non offert, un Neque credimus, hanc interpretationem ita ab articuli verbis abhorrere, ut prorsus iis accommo.» dari nequeat, Dicitur nempe: ,, L'obligation sans »» Cause, OÙ, sur une fause cause," etc. Jam vero voculi oz haec est vis, ut saepe, quamvis non semper, conjungat synonymos, ita ut se- | quens. (1) Pariter Jure Rom., quo tamen haec regula plurcs pari- tur exceptiones, quarum praecipuae sunt vota religiosa, polli- eitationes civitati factae , etc. — Cf. Tit. ff. de pollicit. , ibi- que Voet. Adde enam Pufendorfium, 1. ] lib. 7H. eap. 6, $. 15. JURIDIC À. di quens antecedenti plane acquiparetur (1); adeo- que plane assimildtur Latino sive (2). | Confirmatur haec praeterea sententia ex Po- thierii verbis, qui sic habet (3): ,, Lorsqu'un » Engagement tia aucune cause, ou, ce qui est la , même chose, lorsque la cause pour laquelle » # a été contracté est une cause fausse," etc. Quorum verborum linc esse sententiam, ut, non, tantum ratione effectus, eodem redeat, utrum obli- gatio nullam, an falsam habeat causam, sed, ut revera sibi invicem assimilentur: vel inde apparet, quod unum tantum afferatur exemplum; nam, si diversam utramque intellexisset , de utraque sane exemplum tradidisset. Praeterea dicit, ad repeten- » dum id, quod ex falsa causa solutum est, dari | actionem , quae dicitur condictio sine causa. == Melius igitur forte fecissent auctores, si Pothie- . rii verba integra servassent (4). “Quidquid denique hsc de re sit, ratione effectus » eerte nulla intercedit differentia, et, sive nulla : sit causa sive falsa, nullam facit conventionem, - Imo nec refert, auctore eodem Mallevillio, - utrum ab initio nulla fuerit causa, an fuerit qui- 3 dem P. | à T ». g " (1) Cf. Diction, de l'Académie, in voce, (2) Cf..Scheller, Lexicon Latino- Belgicum, ln voce. (3) L. 1. n°. 42. | : (4) Contrarium putat Toull., !, 1. n°, tro. sed hic inter 1 w:ramque dissinguie 62 C O M. M E:NITH AUT. I O, dem ,. sed secuta non: sit: ita, ut valeat apud noe” etiam: hoc Africani. (1). “ss Nihil refert. utrum. „ab initio sine causa quid datum sit, an causa , >» Propter quam datum sit, secuta non, sit "* (ae Cum. pictore convenio, ut tabulam mihi. pingat ,. pro qua ei certam pecuniae summam. solvam. Ane. tequam absoluta sit tabula, pictor tale im. manum. accipit vulnus, quod, in posterum a pingendo: Tum abstinere cogit. — Hic causa obligationis: meae, quae ab initio exstitit, evanescit, nullus- que fit contractus. | Jy Illustre exemplum obligationis. sine causa, nuls lius. declaratae „est in. celebri -ista causa C hare. retti cujusdam, quae.a. pluribus anas ne! refer- tur: (3). | 3 Antequam jam ad.sequentia. transeapius g uio. attingenda est. quaestio ,. utrum. debitum. naturale: suficiens causa sit obligationis civilis ? s=: Dus ranton (4) afirmando ei respondet, recte; con- MS: ' zen | sies T G) In lege IV. f. de cond. sine causa. Add. lex I. $ 2y ibidem. (3) Cf, Ct. Sandberg, I L p. 56. in haie qui recte dof cet, hanc doctrinam exemplo confirmari in art, C. C. 17275 nam revera quum causa in locatione conductione ab altera parte sita sit in praestatione rei:locatae,; pereunte re, cessat | Cinka quae ah initier adfnit, x «11453 na 1090922 E (3) Cf. v. c. Toull, 1. 1. n°, 169; Pailkh, ad hj art. n9. o5 Durant, l. de Nn’. x91, rete. | W L. h n°. 103. seqq. | ej tFU RD Ç À; 63 tendens , in tali casu neque tituli confirmationem., neque. transactionem. locum, habere, — Attamen propter.aliam rationem .ejus opinioni indistincte assentiendum non. credimus. —. Nimirum debitufh naturale civiliter est" indebitum 5 causa autem. obli- gationis. consistit in praestatione ejus, quod dee "betur ab altera parte. Igitur non potest esse in praestatione debiti. naturalis, — In casu proposito adeo. causa quaeri debet in liberalitate debitoris naturalis, — Inde autem. secundum ea, quae såe- .pius. jam - vidimus ,. sequitur, debitum. naturale tum demum causam posse- fieri obligationis cie vilis, si observatae sunt formae in donationibus ;requisitae, o=: Rectius » igitur. nobis. dixisse. videtur doullierius (1): as si une obligation naturelle op peut) devenir. la cause d'une. obligation civile, -ss c’est seulement, lorsque la: preuve de cette obli- css aiion est faite „d'une manière reçue: par. le » droit civils”: ET o? Restat, ut paucis agamus de effectu talis con- .yentionis ,; quem. nullum. producere | articulo dici- tur, — Ex obligatione. sine. causa; igitur y; aut sub falsa. causa nulla oritur: actio , et Cave? putes; in contractibus commutativis , in quibus. alia causa non reperitur, eam sitam esse praesumi | debere in liberalitate; saepius enim videmus, eam nullam praebere causam :obligandi, ^ nisi adhibitis; formis Ad | Le c CD L. V, n°, 187; 64 COMMENTATIO ad donationem necessariis (1). Imo in tantum hoc verum est, ut, quamvis solverit debitor, ex tali obligatione solutum repetere possit, Sólvit nimi- rum indebitum, quod accipiens adversarius , tacite ad restitutionem se obligavit (2). Nec potest illi objici régula ista (3): ., cujus per errorem dati » repetitio est, ejus consulto dati donatio est,” Quippe quae jure nostro haud semper procedit. = In promtu autem est ratio hujus differentiae. — Jure Romano enim donatione solo consensu per- fecta, traditione dominium rei donatae ad dona- tarium transferebatur (4). Jure codicis secus es. sé saepius vidimus. | Praeterea debitori ex tali conventione , etsi nihil solverit neque ad ‘solvendum conveniatur, integrum jus videtur esse ad agendum in id, ut sibi resti- tuatur obligationis titulus, quem alter forte» ha- bet (5). Estque hoc ipsum, quod obligationem condicere dicebant Jurisconsulti Romani (6). (1) Cf. DelIvinc., le I. par. 118. Add. omnino verba Pu- fendorfii, a nobis supra allegata in notis ad, pag. 44 " 2e. (2) CF, art. C. C. 1235 et 1376 seqq. (3) Vid, Lex. 55. ff. de R. J. (4) Vid. $. 2. Inltt, de donat. $. 40. Ibidem de rerum divi- tionibus. (s) Cf. Merl., Quest. de Atti! iwa ton n9. r4 -(6} Vid. Lex. I. pr. ff. de cond sine causa. €, 0. JURIDICA. 65 $. 2. Art, 1132, ,, La Convention n'est pas »» Moins valable, quoique Ja cause. s> Nen soit pas exprimée. ” Antequam ad: veram articuli. interpretationem transeamus, paucis attendendum est. ad ejus et articuli 1108 et 1131. redactionis discrepantiam. In his nempe agitur de causa obligationis ‚dum in ilo dicatur causa conyentionis. . Primo nimirum. obtuitu: facile quis inde callige- rêt, de alià causa hic agi, de alia illic... Verumta- men sine dubio. perperam , : quum et -articulorum 1131—1133 inter se conjunctio, et sectionis , ac capitis, ubi inveniuntur, inscriptio suadeant ubit que agi de una eademque. causa: de: illa scilicet, quae.in conventione quâcumque essentialiter requi- ritur; Causa conventionis igitur hoc articulo intel- ligenda est causa in conventione. | Negari tamén nequit, verba: ,, quoique la cause ,, n'en soit pas exprimée," minus accurate sese habere, quum periculum sit, ue iis ducamur ad causam accipiendam in hoc articulo eam, quae ipsi contractui occasionem praebet. Multo rec. tius igitur scripsissent législatores: s, quoique la » cause n'y soit pas exprimée." Nos vero eo facilius admittimus talem vitiosam redactio;em, PINT. E quan- A 66 COMMENTATIO quandoquidem plura istiusmodi exempla in Codi- ce non deficiant. — Aliud jam vidimus initio hujus disputationis (1) in articulo 1108, — Cae- terum" haee et similia facile condonantur ` brevi tempori, quod ad Codicem conscribendum aucto- ribus concessum fuit. Proinde vero minus recte fecisse videtur. Cl. Ernstius (2), qui ex hujus articuli“ verbis ^ oc- casionem arripuit ad. totam Codicis. doctrinam“ re- jiciendam , quoniam," secundum eum ea confün- duntur res admodum diversae :: scilicet causa „esseri- tiale contractus requisitum, secundum ‘eum errore admissum, secundum nos: vero ea,” quae facit, ut ex conventione obligatio oriatur; et causa, ‘le- galis obligationis fons, qualis | est iam conven- tio. (3). : v: Sufficiant haec de verbis. ordeleden ad ipsum sensum articuli , - quo ‘deciditur: quaes- tio, quae jure veteri Francico fuit e maxime agitatis; aliis statuentibus, causam in obligatione expressam esse debere , poena nullitatis, aliis con- tra. Plerumque tales hype rid lites occasione chi- (1) Cap. I. $. 2. Initio. (2) L. L paf. 261. seqq. f$) Idem quoque habet Dabellow,, Ausführlicher these retisch, practischer Commentar über -den Code Napoleons» 9. 1053? » Man sicht klar, dasz in diesen Verfügungen des , Code mebrerés zusámtnon - gezogen dit, was durchaus nichs a, Znsammengehört.? J4URFEÉDILC A. 0 2 67 chirographorum a debitoribus creditoribus conces. sarum, in quibus causa debiti non erat scripta, quarumque usus, inprimis inter mercatores , erat frequens. Merlinus (1), diligenter colligit tum Jurisconsultorum utriusque opinionis locos, ° tum rerum in TA partem ‘judicatarum exem- pla. $ Fuerunt etiam, qui sedin tenuerunt sententiam ac contenderunt ; regülariter requiri causae enuntia- tionem ; aliquando tamen remitti posse/hanc neces- sitàtem ," si qualitas reciproca debitoris et credi» toris verisimilem reddat causam obligationis : s» par s> exemple , sb un écolier confesse devoir au princi- » pal de son collége, un passant au matre de s» Phôtellerie, un malade à son médecin, un plai- » deur à son procureur, les causes se présument , s> comme si elles étaient exprimées ; et écrites”? (2). Ipse autem Merlinus stabat a parte putantium , necessarium non esse , ut causa expressa sit, quo- rum ‘etiam opinio praevaluisse videtur; : certe a Codicis auctoribus. uti optima recepta est, quippe cujus articulo 1132, cavetur, valere cotiventio- nem, quamvis causa non sit expressa; et recte sane, nam requiritur tantum , ut obligatio justam causam bent > quae, si in conventione expresse de- cla- a) Questions de droit, l. 1. $. 3. | (2) Sunt verba auctoris du Louzy, apud Merl, l. l. E 2 (8 COMMENTATIO clarata non est, nequaquam inde concludi potest, nullam prorsus causam fuisse, sed praesumendum potius, justas rationes contrahentes impulisse ad eam ineundam. Stare igitur debet obligatio , modo - de ejus causa alio legitimo modo constet; (1). Atque ex hoc ipso sponte sequitur etiam -hodie duas superesse quaestiones de conventionibus ejuse modi, in quibus causa obligationis non. exprimi- tur: utrum scilicet creditor causam probare de- beat, an vero debitor, obligationem non habere causam , et quomodo haec probatio facienda. sit? 1°. Quis debet probare causam obligationis, quae in conventione expressa non est, adesse vel non adesse? Dissentiunt Interpretes vehementer. Nobis autem ejusmodi videtur quaestio , de qua in utramque par- tem satis probabiliter disputatur, cujusque igitur decisio difficillima est, adeo, ut eam fere in me- dio relinqueremus, nisi timeremus, ne sic propos sito minus satisfaceremus. Exponemus igitur bre» viter, quae ab utraque parte afferuntur argumenta , deinde vero, non nisi anxie nostrum in re tam gravi efferemus: qualecumque judicium. Acer: (1) Imo aliquando causa, quamvis non expressa, lege prae- sumitur adesse. Sic Chirographus, qua mercator debitum agnos- cit, pro:mittitque solvere, causam habere censetur in mercatura sua sitam, Idem obtinet in aliis casibus art. 658. Cod. Com. enumeratis. JURIDICA. 69 _ Acerrime inprimis hac de re disputarunt Toul: lierius et Duranton (1). . Toullierius onus probandi , obligationem cau- sam non habuisse, defert debitori , quandoquidem ex articulo 1132: oritur praesumtio, obligationem qualemcumque justam causam habere, donec cone trarium probatum sit, Qui autem in suum favo- rem habet legis aliquam | dispositionem aut. prae- sumtionem, omni ulteriori probatione liberatur (2). .— Dubitamus tamen, an recte sic disputet , quum secundum nostram opinionem ex articulo. 1132. nihil aliud sequatur, nisi quod obligatio non nulla sit propterea, quod causa ejus in conventione ex- pressa non sit, Haec- sunt ipsa articuli verba (3). Potius vero cum Durantone credimus ex eo, quod obligatio. sine causa nulla sit, sequi, eam, -nisi causa expressa sit, aut alio modo probetur, quod per articulum. 1132. licet, censeri non adesse. Enimvero, quum a neutra parte praesumtio lega- lis adsit, haec mittimus ac pergimus ad alias ra. . tiones, quae nos ad alteram opinionem amplecten- dam inprimis moverunt, quarum altera. nititur le- | 5 «gis (1) Toullier, 1. 1, n°. 175; Duranton, 1. h n°, 307.. ubi breves tantum sunt, Verum Pailliet, l|. I. art, 1132. n9, s. integros retulit eorum locos , huc spectantes. (2) Vid. art..C €. 1352. i (3) Exceptio tamen est in specie memorata, art. 633 Cod. Com. 70 COMMENTATIO gis piáecepto , altera ipsius rei naturae necessi- tate, ipsi | Constans est juris, tam nostri quam Romani, regula, actori incumbere onus probandi (1), qua cum creditor sive actor in specie, de qua agi- mus, nusquam liberetur, ea et hic valere de- bet. - | | Alteram autem rationem, cur creditor causam probare debeat, inde petimus, quod altera opinio ad absurdum ducere nobis videtur. Nimirum , si debitori onus. probandi incumbit, probare debet, obligationem causam non habuisse, et sic ad im- possibile cogitur, nam negatio probari nequit, nisi in se habeat affirmationem , ex cujus veritate negatio deducitur (2); unde neque hodie negligi possunt verba Pauli: „ ei incumbit probatio, » qui.dicit, non, qui negat " (3). | Quod autem modo diximus , negationem tum pos- se probari, si in se affirmationem habeat, illud hic locum non hebere, in promtu est, nam, quam- vis probaverit forte reus, hanc vel illam obligatio- . nis causam non fuisse, hoc non impedit, quomi- nüs aliam habere potuerit; dum ab altera parte cre- (1) Vid. Lex. XXI, f£, de prob. et praes, $. 4, Instt, de Le» gatis et C. C. art. 1315, Add, Voet, ad 1, Tit. ff. n°. 9, ^ (2) Cf. omnino hac de re Voet, L l n°. 3) Vid. Lex. li, hoc Tit. Vid, Lex, ui Cod, ibidem et Lex. X. Cod, de non num, pecun., JURIDICA. T creditori . nihil. facilius sit, quam. y causam. si revera existat. … ;j: Accedit. denique. huic doctrinde auctoritas juris Romani, cujus quamvis omnis vis legis ei ademta sit , tamen , ceteris paribus, praecepta servanda , quam negligenda potius, putamus, AudiamusPaulum (1): » Sin autem cautio: indebite. exposita esse dicatur, » et indiscrete loquitur, tunc eum, in quem cau- » tio exposita est, compelli , debitum esse „ osten- » dere, quod in cautionem deduxit: nisi ipse. spe- , cialiter qui cautionem exposuit, causas expla- » navit, pro quibus eadem conscripsit. Tunc enim » Stare eum oportet suae confessioni: nisi eviden- » tissimis probationibus in scriptis habitis osten- , dere paratus sit ,'sese haec indebite promisisse. ? Atque hae sunt praecipuae rationes, quae nos procliviores fecerunt ad Durantonis sententiam, quem etiam sequuntur Delvincurtius - et Zachariä (3). Cum Toullierio- autem facit. Malevil lius, certe, si reus major sit, nam inter eum et minorem distinguit (4). Attamen dicatur. venia . Viri (1) m lege XXV. $. 4. de prob. et praesumt., ad quam Cf. Dionysius Gothofredus. Ceterum addantur hic omnino verba ampl. Bigot Préameneu, supraallegata, 9. 1, cap. 2. ` (2) L. li pag. 120. (3) Ad finem laudati $. (4) L. L ad art, 1131. A nostra opinione Les dissentit Ct. Sandberg, Ll 1. pag. 27. seqq., qui cum Toullierio onus probandi debitori defert. : Denique in-eandem sententiam judi- 7z COMMENTATIO viri amplissimi, cujus auctoritatis caeteroquin plu- rimum facimus, quippe qui ipse inter Codicis re- dactores fuit; ei hac in re assentiri non possu- mus: quamvis eadem distinctio admittatnr a non- nullis. veteribus Francicis scriptoribus (1). - Contra vero, quoties in contractu causa ex- pressa sit, debitor, qui contendit, eam veram cau- sam non fuisse, ipse hoc probare debet; pariter, si causam falsam aut illicitam esse, arguit. Om- nibus his casibus, non amplius objici potest, pro- bare debere eum , qui dicit, non, qui negat, quo- niam nunc. reus excipiendo actor factus, non amplius negat, sed- dicit (2). 1° | .9?. Quo- judicatum esse, apparet ex Sirey, Rec. gen. des lois et des arréts, Tom. 7. p. 2 p. 8.7. Attamen rebus judicatis non tantam tribuimus auctoritatem, ut ab earum decisionibus de- cedere non liceat, nisi justis munitae sint argumentis, quae hic deficere nobis videntur. Elegans locus hac de re Ct. Meyer est in opere CCI. den Tex et van Hall, Bif- dragen tot de Regtsgeleerdheid etc. , T. VIII. pag. 46.: seqq. Add. omnino Cl, de Wal, over de invloed van Wetboeken in de taal des lands, etc, pag. 7—11. CD Vid. Merl.. I. modo laud. — Imo in disceptt. Concilii Stratus eandem sententiam tueri visi sunt Ampl. Tronchet et Portalis, vid. opus laud. Conférence etc., 1. le Quamvis autem magni facienda sit legum interpretatio, ab iis data, nos tamen eo perducere nequit, ut propter eam annuamus doctri- nae, quae homines ad impossibilia compellit, quod locum habere, si major debitor probare debet, obligationem caus- sain non habere, ut »speramus, satis demonstravimus. re Cf Paille ad h.art,..n?. 15 Zachariá, le le Add. de casu priori res Judicata apud Sirey, l, 1. pag. 818. JURIDIC A. | ‘29, Quomodo probari debet causa non expressa ? Est haec quaestio facilior, cui respondeatur. Nam primo quidem, si res, de qua agitur, minor sit 150 francis, nullum dubium, quin per testes probari possit causa (1). — Quid vero, si major sit? an, et tunc probatio per testes admittan- da (2)? — Et sic credimus; haec etenim admit- titur et propter majorem summam, modo initium probationis per scripturam adsit, qualis dicitur, omnis actus scripto conceptus, qui manavit ex eo, adversus quem actio instituitur, quique fac- tum allegatum verisimile reddit (3). ^ Utrumque requisitum habet titulus obligationis, qui a debi. tore manavit, ac verisimile reddit , eum debere id, quod solvere promisit, adeoque obligationem ha- bere causam (4). Praeterea ex eo, quod ad validitatem contractus non requiratur, ut causa enunciata expresse sit, inde sequitur , conventionem | one. (1) Vid. art. C. C. 1341. . (2) Nam certa est juris regula, proptet majorem, quam 150 francorum , fummam , probationem per testes non admitti. Vid. l. a. 1341., cujus rationes docet Delvinc., 1.1. Tom. I. pag. 12 et 13. et Tom. VI. pag. 86. (3) Vid, art, C. C. 1247. Est autem haec regula generalis; nam sunt plura alia scripta, quae Codice initium probationis per scripturam declarantur. Vidd. a. 324, 1320, 1335 et 1336. Caet; de iis omnino conferuntur Poth., op. laud. edit, quam curavit Molitor, T. 2. pag. 270—276. et Duranton, 1.1, T. 4. n°, 1402— 1412. Add. etiam Maleville, ad art. 524. (4) Delvinc., 1. Lj Durant. , L Le n9, 307. in fine, 74 COMMENTATIO omnino. valere , quamvis falsa vel illicita causa. ex- pressa sit, modo veram eamque licitam habeat; nam sufficit, eam. adesse, neque tolli potest falsa causa adjecta. Estque haec communis omnium interpretum. opinio (1). Sic valebit: donatio , sub specie emtionis facta , modo observatae sint formae in donatione requisitae, Secundum ea autem , quae supra exposuimus, causa conventioni adjecta falsa aut illicita declarata , creditor probare debet , obli- gationem aliam ac licitam causam habuisse, nisi tamen ex ejus confessione compertum sit, causam adjectam falsam aut illicitam esse: quo casu si contendat, eam tamen aliam ac licitam causam ha- buisse, credendus est, quoniam confessio ejus adversus ipsum dividi nequit (2). Contra vero ultro intelligitur, conventionem es- se nullam, in qua expressa quidem . est causa licita, si appareat, eam revera habuisse causam illicitam. Conductor aedium, finito tempore con- tractus, cum locatore paciscitur , ut sibi certam pe- cuniae. summam det pro restitutione aedium. nA Causa est contra leges, illicita, quoniam sita est ( in (1) Cf. v. g. Merlin., Quest. de Droit, LL Se 1. n9,3., qui , ter sic judicatum esse, refert; Toull., 1. 1, n°. 176., qui in nota alia affert ejusmodi judicia, D uranton, l. 1, n°. 310; Paillet, ad h. art. n°. 15 Zachariä, I. L etc. Add. alia res judicata apud Sirey, l. 1, Pars I, pag. 271. 2) Vid. art. C. C. 1356. Add. Paill, L modo laud. JURIDIC A: * 75 in- praestâtione ejus, quod facere conductor valide jam tenebatur. Conventionem igitur occultant spe- cie simülatà emtionis” venditionis, Locator autem ex^ea conventus probare debet, tum causam hanc invconventione expressam veram obligationis cau- sam non fuisse, tum eam veram causam fuisse illi- citam, Probatio locatori reo propterea incumbit , quia excipiendo fit actor, et, quia in tali specie praesumtio pro actore militat. Neque in hoc exem- plo difficilis erit, quoniam locator, vel alid scrip- tura, vel ipso locationis instrumento , facile probare poterit, se esse aedium dominum, — Quid vero, si per scripturam fieri nequit probatio? An et hic probatio per testes admittenda? — Non cre- dimus (1): v. c. Cajus Titio certam pecuniae summam promittit, ut Titius Cajo auxilium vel opem in re aliqua honesta praestet; haec au- tem causa tantum simulatur, ut vera lateat, quae in eo sita est, ut Titius a crimine quodam ab- stineat. Eam causam Cajus per testes probare nequit, quoniam hic non est initium probationis per scripturam , nam, quamvis adsit titulus con- ventionis a Titio oriundus, ex eo nequaquam verisimile fit, factum allegatum, scilicet conventio- nem illicitam habere causam, imo contra ex eo omnino probabile est, eam licitam habere causam. Alio igitur modo facienda est probatio, quae, ut (1) Idem docet Duranton, l. 1. Tom. " n°. 1398. 76 COMMENTATIO ut nobis quidem videtur; tali in specie aliter fieri nequit, nisi per jurisjurandi oblationem. Deficit enim scriptura, neque ulla praesumtio legalis cer. te adest; per testes eam probare non licet; -con- fugiendum igitur est ad Jusjurandum decisorium , quod de quacumque contestationis “specie deferri potest (1). $3 « Art. 1133. „ La cause est illicite, quand elle » est prohibée par la loi, quand elle est ~ » contraire aux bonnes moeurs ou » à Pordre public, ” Articulus hic verbotenus fere descriptus est ex Pothierio (a): » Lorsque la cause pour la- » quelle l'engagement: a été contracté, est une cau. „se, qui blesse la justice, la bonne foi, ou les » bonnes moeurs, cet engagement est nul, ainsi » que le contrat , qui le renferme.” Hic forte ob oculos habuit verba Imp. Antonini: , pacta, . „ quae contra leges, constitutionesque vel contra | » bo- (1) Vid. arte. C. C. 1358. seqq. — Ceterum interdum forte etiam locus esse poterit Jurijurando a judice delato; sed hoc a rerum circumstantiis maxime pendet, cum, ut hoc fiat, adesse debeant duo, quae arte 1567. requiruntur. (2) Le Ll n*..49.- JURIDICA: 77 # bonos mores sunt, nullam. vim habere indubi- » tati. juris est "* (1). T | . Definitur igitur hoc loco, quid articulo .1131. legislator „per illicitam causam sibi voluerit. . Ve- rumtamen. conscriptus est articulus. verbis admo- dun generalibus , ita ut difficillimum saepe sit in praxi statuere , num in alterutrum. vetitorum ine cidat causa an minus, — Ut igitur ordinem ali- quem servemus in tractando gravissimo hoc loco, deinceps videbimus , qualis sit habenda. causa aut legi aut bonis moribus aut ordini publico. con- traria.. | | 1°, Causa illicita est, si lege prohibetur, , nam » privatorum conventione juri publico. non, dero- T gatur ” (2). Sensus hujus vetiti est, neminem obligationis suae, causam. sibi quaerere. posse in eo, quod. est contra legis expressa jussa aut ve- tita; non vero extenditur ad legis | dispositiones , quas unusquisque pro lubitu moderare -potest , seu. ad leges, uti dicuntur y facultativas. Singula-exem- plo illustrare .conabimur, Mutuum, quamvis res, gulariter gratuitum sit. (3), adeoque causa obliga- tionis mutuum..danti sita sit in mera liberalitate , valet, etsi usurae promittantur (4), adeoque in. an ^d ea- (1) Vid. Lex. VI. Cod. de Pactis, (2) Vid. Lex, 45. $e 1. ff. de R. J. Add.Lex, 27. ibidem, =~ Vid, etiam Cod. Civ. art. 6. (3) Vid. art. C. C. 1892. seqq. (4) Vid. art. C C. 1905. seqq. 78 COMMENTATIO earum “praestatione mutuanti ponatur causa Obli- gationis, quoniam liberum est ipsi eligere , utrüm gratis velit pecunianr suam alteri mutuam dare, an minus. Contra vero nulla foret conventio, qua quis in perpetuum operas ac labores suos alicui locaret. ^ Causa obligationis nimirum “conductori sita esset in perpetua illa praestatione , quam lex prohibet (1), quoniam hi-ipsi labores sunt, uti- dicitur ; Juridice impossibiles.,—' Lex (2) liberos jubet alimenta praestare parentibus egentibus. Nul- la igitur foret obligatio, quam , ut hoc onere" libè: raretur, quis susciperet, una cum ipsa convén- tione.: — Nullae etiam forent omnes conventio- nés, quae aliquo modo tenderent ad restituendum jus quoddam feudale (3). | Innuméra his addi possent exempla ; haec autem süfficere credimus, dum plura apud avctorés inves niri possunt , quae describere parünf utilitatis ‘has bere - videtur. : Ceterum ultro intelligitur, huc etiam pertinere omnia delicta ac crimina , in quae lege poenae scriptae sunt, de quibus, cum inprimis etiam ca- dant in causas adversus bonos mores aut ordinem publicum, mox plura videbimus. - 1°. Eo- (1) Vid. art. C. C. 1780. ; | 2) Vid. art, C. C. 205. (3) Omnino cf, Toull., qui hanc rein copiose et docte illustravit, 1. n°. 185. seqq. Add. Pailliet., ad h, art, n9. 3 et 4. we JURIDICA. 79 2°, Eorum, quae moraliter impossibilia sunt, non minus, quam juridice impossibilium praestatio illiitàm eïicit obligationis causam. Neque hic est unicus Codicis locus , ubi, quae bonis moribus adversaritur, assimilantur iis, quae ipsi legi sunt €ontraria. - Complures scilicet sunt. Nam inde jam in initio Codicis (r) sancitum "est optimum il Jud - principium sine quo civitas bene morata, stare plane nequit, quo privatorum conventioni- büs dérogari non potest legibus, quae ordinem publicum aut bonos mores spectant ; — inde aequi- paratur conditioni lege prohibitae ea, quae est '€óntra bonos mores (2). — Inde arbitrio- conju- gum relinquitur contractu nuptiali quasvis stipu- lari pactiones, modo legibus aut bonis: moribus non adversentur (3). Gravis autem quaestio dissolutuque perdifficilis mobis videtur, quales- causae, “sensu jurídico, ‘contra bonos mores sint dicendae , quod ipsa lege nusquam definitur. Profecto facta, si de jure quae- ras, sécundum severa ethices praecepta esse dime- tienda, nemo temere sustinebit; quoniam saepe- numero contingit, ut, quae secundum haec mi- nus honesta sunt, tamen per legem omnino licita sint. — Sic, qui pecuniam mutuam sumit, ut eam Bare in 7 MON Art. 6s ` 2) Vid. art,. C. C. 1172. C$) Vid. art. C. C. 1387. — Aliud occurrit tir it in art. goo. So COMMENTATO in libidinosas voluptates , aut in ludum impendat, dum. conjux ac liberi ea, quae ad. victum. quo- tidianum. necessaria sunt, vix habent: sane non honestum à ast licitum tamen facit. Praeterea secundum Ethices praecepta vera ho. nestas aut turpitudo non tam ex factis, quam ex norma agendi, et ipsius animi habitu dijudican- tur: dum hunc legislator neque vetare, neque ju* bere potest, sed tantum respicere ad facta exter- na, quae, si per se nihil turpe habent , per legem licere. debent, etsi propter inhonestum mentis motum., qui ad ea: incitavit , Ethice: improbentur. Haec. etiam differentia perspicua est in exemplo modo allato. | Attamen non credimus , facta talia honestate ve- tita, justam praebere obligationis causam. Sic ipsa ebrietas . per. legem. omnino. .licita..est;. verum, quum. Ethice. improbetur, nulla foret conventio , qua quis obligationem susciperet, . ut . quotidie ebrius. esset. | Aliud nimirum est, vetare quid, aliud, eidem auctoritatem. suam tribuere „quod lex aperte faceret, si talibus conventionibus aliquam concederet. vim. | Unde. igitur ad: ea, quae lex expresse declarat contra bonos mores esse, quippe. quae sunt. ad- modum pauca, articulum non putemus restringene dum; quum sic legis dispositionem nimis angustis circumscribas terminis ac pravis moribus campum relinquas nimis latum, | : Di. JURIDICA. 81 Dicamus autem potius facta, quae constituunt causam obligationis juridice contra bonos mores , esse ea, quae communi hominum in hac civitate (1) sen- tentia, ità moribus adversantur, ut aut in malum exemplum , aut in publicae civitatis -salutis perni» ciemalio modo . tendant, Quoties igitur in talis facti' aüt rei praestatione versetur obligatio , toties nulla est, nullamque reddit conventionem. , Neque hac in re igitur „ullam adesse credimus differentiam“ inter jus Romanum. „et | hodiernum, : Eodem redeunt. Ulpiani: verba: y- Generaliter 53 nóvimus turpes stipulationes nullius esse momen- ,,ti.".. Sic vero Papinianus: , nam, quae „y facta: làedunt pietatem; existimationem, verecune » diam nostram cet (ut generaliter dixerim). con- 5, tra bonos mores sunt, nec facere nos posse ^ D. est ? (2). - a tonte RAK y VE "T Addlmps in hac jisitani, quoniani longe abest, üt in omni civitate eadem habeantur honesta, eadem inhonesta, Contrarium e Romanis scriptoribus egregie ostendit Corn, Net pos, in praef, ad vitas excell. virorum: j, Non eadem scilicet » omnibus esse honesta et turpia, sed omnia majorum insti- (0 p tutis: judicari." Utitur hic Romanorum et Graecorum exems - plo, quid vero, si ipsorum Romanorum cum hodiernorum po- pulorum moribus comparemus? == Quantopere turpis, * mori- busque contraria nobis esset tota ista de servis doctrinaÿ ut taceamus de jure illo, quo pater propter dómesticas rixas li- beros impune necare potuit: quippe de quo, an revera sic sese habuerit, multi dubitant, (2) Vidd. Lex. 26. ff. de V. O. et Lex. 15. ff, de Condit. Iastit. PINT: F 82 COMMENTATIO Videamus jam paucis, quaenam praecipue facta huc generaliter ac semper sint referenda, | Et pri- mum. certe locum occupant ea, quae ipsa lege admissa contra bonos mores. dicuntur (1). ci: Ac proinde publica admissa adversus pudicitiam , crimen violationis, aliudve quodlibet adversus pudorem , lenocinium , adulterium „ bigamia; sunt facta: bonis | moribus contraria, quorum praestatio, si causa obligationis alicujus sit, “haec «obligatio. nüllos producit effectus. ^ Praeterea huc etiam pertinent pleraque. delicta privata, sive adversus personas, sive adversus bona committantur, quorum longe major certe pars, non tantum legej verum etiam moribus improbatur. — Nullae sunt obligationes , quarum causa est unum alterumve eorum. + … 9*. Quamvis difficile saepe sit bonos mores ab ordine publico distinguere , utrumque tamen diver- sum intellexisse Legislatores , non tantum ex nos- tro articulo, verum etiam ex articulo 6. apparet, quo pariter utriusque mentio fit. D Cogo Ut eundem, quem de bonis moribus sequamur ordinem , initium facimus ab eo, ut investigemus., quid his. verbis sit intelligendum. Tacente iteram lege, recurrendum ad ipsos ejus auctores, qui, quamvis rem expressis verbis non definiant, ta men (1) Quaeque recensentur Cod. poen, artt. 330—2340. Mira- mur, nullum e Francicis. scriptoribus hoc tanquam regulam, quantum scimus, huc usque tradidisse. JURIDICA. 83 men in rationibus articuli 6. (1), talia emittunt, ex quibus eorum. sententia facile: cognoscitur. Ecce verba Ampl, Portalis : s Ce n’est que pour „> maintenir l'ordre public, qu'il ga des gouvèr» ss nements et des lois. | 5» I} est donc impossible , qu'on autorise entre >» des citoyens des conventions capables d'altérer ou »» de compromettre l’ordre public.” Ex his duo sequuntur: 1°. ordinem publicum spectare imperium ac leges; 2°, ejus notionem esse inprimis, ut impediat ,. quominus turbetur. civita- tis status securus: ita ut nulla sit obligatio, cujus causa haec est, ut aliquis privatus se rebus ge- rendis ‚- quae ad summum Imperantem pertinent, immisceat. Idem valet. de ea, cujus causa est, ut derogetur legibus ad ordinem publicüm .perti- nentibus, quales, quae sint, mox videbimus, Pri- mum est, ut excitemus adhuc verba oratoris Tri- bunatus Faure: s, £n effet, tout ce qui concerne so Jes bonnes moeurs, intéresse. l'ordre | public, »» mais tout ce qui intéresse l'ordre public, ne con- c » cerne pas les bonnes moeurs: ”. Unde concludit , et recte, suflicere , potuisse, si in lege tantum scriptum fuisset: y- ordre public y” omissis. illis; “>: bonnes. moeurs,” Verborum allegatorum veritas Xam perspicua nobis. videtur, ut unicuique facile appareat , quapropter eam ulterius non probabi- | mus , (1) Cf. Exposé des Motifs, ad hunc art., Tom. II. oe N 84 COMM E(N!TAIT I O mus: unum. tamen liceat! afferre :exemplum:: Ordo publicus requirit, ut illis," quorum. ingenium; propter minorem aetatem; aliamve causam. imbe- cilius est, aliquis. praeponatur, qui in rebus:ad. ministrandis iis adest, ne ipsi eas curantes sua ac familiarum possessiones dilapident. Attamen boni mores minime obstant, quominus et hi, ut omnes alii, suas res gerant, aut ipsi sibi adjutorem eli- gant. Contra vero. omnia, quae superioribus at- tulimus, crimina et delicta, ordinem ‘publicum haud- minus laedunt ac bonos mores. ev Modo vidimus , ordinem publicum spectare aut imperium aut leges, priorisque ratione nullam esse qualemcumque obligationem, quae causam habet sitam in eo, ut privati se rebus imperii immis- _ ceant, "Tales autem innumeras unusquisque facile sibi fingit, ^ Huc pertinet; si quis obligationem suscipit efficiendi, ut mutetur imperii forma, aut alicui modo illegitimo magistratum procurandi , mas gistratui in munere suo exercendo obsistendi, et similia. Quaeritur autem , num huc quoque referenda sit, quasi causam illicitam habens conventio, qua alter se obligat in alterius gratiam. petere, aut a pé- tendo abstinere magistratum, aliumve favorem a "summo Imperante (1)? Late egit de hac quaes- | | | i tio- C1) Apponimus eam quaestionem hic, quoniam, si illicita sit talis J:ju/ Rl D E GA, o o 85 tione Merlinu s (1), qui in utramque partem. judicatum esse docet, — Nobis autem videtur tale, - factum ‘perse nihil. illiciti habere, adeoque ‘in ejus praestatione aut abstinentia tute.constitui (2) „ obligandi causam, . modo hoc tantum agatur, ut, alter alteri in petitione. honesto ‚modo . adsit, suame. que gratiam. aut auctoritatem , qua apud summum: Imperantem ejusve Ministros gaudet, pro, eo ine. M jta, ut, omnis balas s samigi ab- sit, - | < Jam qui: attinet ad eges . ordinem. pct Tnt spectantes: quamvis , lato. sensu si verba. haec acci- pere velis, nullae non leges sunt, quin ad eum pertineant, quippe quarum omnium haec praecipue est ratio, hic finis; ut universae civitatis tuean- tur. salutem; — attamen propter hoc ipsum, quo- niam scilicet civitatis salus sine ‚omnium. privato- rum salute consistere nequit, multae dantur leges in merum privatorum commodum; earumque maxi. - ma pars non tam absolute aliquid jübent aut. ve- | tant; ut civibus -non liceat suis pactionibus ab is» recedere. (3). Aliae. vero leges sunt „quae is siantan? talis causa, ratio alia essc nequit, quam quod ordini publico adsersetur. (1) Quest. de Droit, L L$. 2e Wa Sie edam Paille, LL ad art. 1131» n?, 6. (s) Insigne exemplum. habemus in communione bonorum le- gali inter conjuges, cui tunc demum locus est, si ab ipsis tons pacta nuptialia facta don sunt: {a [oi ne regii Pas- p è 86 COMMENTATIO tantum salutem publicam spectant, aut quae utrum- que consilium in se conjungunt. Prioris speciei exemplum est in legibus super administrationibus ac muneribus publicis. Ad pos- teriorem autem pertinent omnes leges de persona- rum conditione civili, multae dispositiones de situ locorum , aquis ducendis, aedificiis aedificandis , similesque, — Unde nulla fuerit obligatio , ' cujus causa posita esset in abroganda, minuendave pa- tria potestate aut auctoritate maritali, in con- traventione adversus leges de tutelis, de minore aetate, etc. Sic dominus praedii inferioris pacto se liberare nequit ab onere aquam, quae natura- liter e fundo superiore cadit, recipiendi (1)... Uti- litas publica enim postulat, ut aqua liberum ha- beat exitum, ne agri aut urbes inundationibus de- vastentur. Sic nemo potest rei suae servitutem imponere, quae ordini publico nocet (2)3 quor- sum pertinet aedificatio eorum , quae enumerantur articulo C. C. 674., neglecta legitima distantia , quippe quae huc semper pertinet , ut obviam eatur morbis, incendiis, aliisve periculis, quae evita- ri ipsius publicae salutis semper plurimi inte- rest, | | Suf- » l'association conjugale, quant aux biens, qu'à défaut de » Conventions speciales,” etc. (1) Vid. art. C. C. 640. C2) Vid. art C, C. 630. JURIDICA. 87 . Sufficiant haec tandem de singulis illis, quae causam -obligandi illicitam pariunt. Ea autem, quamvis revera a se invicem diversa sint, sae». pissime tamen confundi non negamus , quod tamen parum refert, quoniam effectu spectato, -omnis tollitur differentia, ut ex sequentibus apparet. "^ fam vero, ut maneamus in consilio saepius jam enunciato, nulli dubitamus, quin, quamvis lege quidem expresse hoc non dicatur, tamen in jus quoque nostrum ex Pothierio (1), sequentem regulam accipiamus: quod conventio scilicet, quae in illud comparatur, ut pacto aliquid promittatur , ad quod faciendum valide obligatus jam erat pro- missor , illicitam censeatur in se habere obligandi causam , adeoque sit nulla. Luculentum tradit exem- plum Vir Cl. de promisso ab adjudicatario facto, ut sibi tradantur instrumenta fundi adjudicati (2); idemque juris: est, si quis obligationem qualem- cumque suscipit, ut sibi reddatur res sua commo- data aut deposita. | "Addit tamen Pothierius, valere tale promis- sum, modo. creditor id ultro, neque exigente debitore, fecerit, quum hoc casu causa obligandi in liberalitate posita sit. Veremur tamen, ut et Jure Hodierno hoc procedat, nisi promissum fac- tum sit instrumento authentico, caeteris, quae ! in (a) Le k n°. 46. (2) L. 1, n°, 45 et 46. 88 COMMENTATIO in donationibus requiruntur ,' formis | adhibitis: (1). . Caeterum. regulam istam. Juris Romanis, Cujus > per errorem dati. repetitio est, ejus. consulto. dati ,, donatio. est,” Jure nostro- tam indistincte. non valere, supra, ad articulum ki 5i jam ( vidin musa gen hdi B duh Práeterea , and. monet; vale conventionem iin alieni. quid. promittitur jut faciat id, ad quod. jam tenebatur ex, mero honesti sensu,. seu ex obliga. tione imperfecta (2), ultro hoc intelligitur, : Pers tinent haec ad Ethicam joad cujus praecepta sers vanda legem neminem cogere posse, vidimus. i „Jure. Romano illicita quoque habebatur ‘causa in conventione, qua quis ab eo, ; quod legibus: aut bonis. moribus contrarium est, abstinere se pros mittit: ,, si ob maleficium, #e fat, promissum » Sit, nulla est obligatio , ex «hac conventio- ne^" (3). Hoc, quum aequitate: nitatur juris nostri quoque esse, nobis. quidem! dubium. non videtur, praesertim , quia sponte ex Pothierii regula sequitur, nam ad maleficium omittendum aeque valide | obligati: sumus, atque ad: facienda à ea (1) Ab hac sententia etiam stat Duranton, L i. n°. 304. a) Obligatio imperfecta, est, cujus executio a'solo pudore et conscientia pendet, perfecta vero, ad cujus impletionem vis adhiberi potest. Cf. Titius ad Pufend., de oficio, Hos minis et Civis, Lib. I, cap. II. $ 5. (5) Vid, Lex. 7. S. 3. ff. de Pactis. Add, Lex: 4. Ss à. s de condict. ob turp. caus. JURIDICA, ! 69 ea, quae jubet lex. aut aequitas, Propter utrum- que: igitur pretium. accipere: aeque turpe est. - Denique réstat;:ut videamus de effectu conven- tionis; quae.causam. Habet illicitam obligandi. — Jure Romano. distinguebatur, utrum causa illicita sit ab utraque. parte , an. vero tantum a parte ac- cipientis. ... Contractus. quidem „semper erat nullus , ita, ut promittens ad solvendum nunquam. posset cogi; posteriori vero casu, quod ob talem causam datum jam erat, repeti poterat, priori autem non poterat, secundüni.regulam :';, in delicto pari me- ys liorem; esse causam possidentis " (1). — ,, Ubi ,, autem set „dantis et accipientis turpitudo versae ss tury non posse repeti dicimus. —- Quotiens + autem solius: accipientis turpitudo versatur, re- ,, peti posse " (2). Hanc autem doctrinam justis atque aequis niti rationibus, docet Pothierius (3), unde, eo auctore (4), et nostri-juris facta esse videtur. Causae.a parte accipientis tantum turpis exem- plum affert Pothierius idem, quod: modo lau- da- Cı) Vid. Lex. s. ff. de condict. s. c. Eandem distinctionem admittit Grotius: vid. Inleijdingh etc., ls 1. $. 43. © — (2) Vidd. Lex. 3, 4. €. 3. ff. de cond. ob turp. c. Add, Lex. 9. ibidem et Lex. modo laud. — In l. l. 4. Ulpia- nus rem multis exemplis illustrat. (3) L. 1. n°. 45. (4) L. 1. n°, 44. Add. Merlin., Quest, de Droit, 11, $. 1. n°, 2, et Delv,, 1, T. pag. 121. 90 COMMENTATIO davimus : de adjudicatario: pecuniam - promittente , ut instrumenta fundi sibi reddantur: ,, Ce n'est que de la part du saisi,” ait (1), », que la Justice est blessée; Vadjudicataire n'a de son côté blessé ni la Justice, ni les bonnes moeurs, s, en promettant celte somme pour avoir des titres, s, dont il avait besoin, et qu'on ne voulait pas lui 2 29 92 29 s> temettre sans cela. “NET generaliter pro regula assumi potest, idem locum habere in omni obligatione, cujus causa est, ut quis faciat id, ad quod faciendum. aliun- de obligatus jam erat. Idem juris erit in conven- tione, ne quis faciat, quod facere vetat lex aut mores, — Sic Ulpianus (2): ,, Quotiens au- , tem solius accipientis turpitudo versatur, Celsus ,, ait, repeti posse, veluti si tibi dedero, ne. ,, mihi injurias facias." — Et recte sane nam hisce casibus eadem applicari possunt, quae mox ex Pothierio retulimus, — Nocte in via a prae- done afficior , qui mihi mortem minatur. Ut vie tam mihi relinquat, do illi magnam. pecuniae sum- mam, quam mecum fero. — Nullum dubium, quin eam repetere possim , quum nihil turpitudi- nis egerim pecuniam dando ad retinendam vitam , "s aliter. servare. non potui. -q'ürpitudo ‘ab utraque irr adest in illis : obli- ga- Q) La ks n° ° 44e C2) In lege 4. $. 3. ff, de Cond. ob t. c. JCUIRATIDAI CHAM O : 91 gationibus y: quarim: causa est, ut aliquid "fiat contra leges, bonos mores” aut Ordinem. publi- cum (1), in quibus adeo, etsi promittens ad so- lutionem compelli nequeat > quod semel solutum est, repeti nequit: quoniam pariter turpe habetur talia. facta. admittere | aliumve: pecunia aut alio quo- cumque modo ad ea excitare... Inde „7: quamvis ludi.et sponsiones nullim: pariant àctiónermr, tamen victus, quod. semel solvit ,- repetere nequit. (2) , quoniam, non. minor. ejus , — victoris fuit: ture pitudo (3). (639 ^, Sic otn "tc oaov ads Si iden Kle dans in | turpitudine est „unub lum dubium, quin repetere nequeat. — Rem apud te deposui,. quae mille florenos. valet: eam ‚mihi reddere. non: vis,:- verum. convertimüs , ^ut «mihi, loco ipsius rei, zoo. florenos des. "Haec obligatio j nullum producit éffectum. Si tamen solvisti hanc summam, repetere eam nequis, — Aliud exemplum est in his Ulpiani: ,,' quod meretrici datur, re- peti non. potest, sed nova ratione non ea, quod utriusque turpitudo versatur, sed solius dantis. Illam (1) Vid, exemplüm apud Po thf, L/l n°, 43, de centurione "pecuniam militi promittente, ut certamen singulare ineat, cum milite alius legionis. i (2) Vid. art. C. C. 1962, (3) Duranton, l | n°, $50. Aliam art, l. causam quae- rit in co, quod frequente ludorum usu nimis crebrae oriréntur contestationes, si quod propter eos solutum est, repeti posset. a COMM.JURIDIC A. Illam enim turpiter facere, quod sit meretrix ; non turpiter accipere „cum sit meretrix ". (1). - | a =D © = 2! "TA Sic igitur -pervenimus ` ad: finem operis nostri, quo, num, quid profecerimus, hoc Vos dijudiea- bitiss V. V.C. C., in hac Academia Jurisprü- - dentiae Professores, — Vestris luminibus, -vestrae aequitati committimus laborem nostrum. Vos benevole eum accipite, vestrum exspectamus judi- , cium,. ` tbui 1 D SOE 9i ^r) Sant verba legis 4. $. 3. M de Cond. ob T. C. de qua Pufendorf, -de ure Nat. ver: Gent, Libs IIIe cap. 7. Ss 8e, — Sunt autem, qui hanc distinctionem rejiciant „ in qui- bus Voetius, ad hunc tit. n°. 2. Cf, Ct, Sandberg; l.l. pag. 44e seq. | E. | | jen „a Edidi , quae potui , nón , ut volui "* 123 CICERO, T A N TU “M: GUALTERI ROBBERTI vas HOËVELL - COMMENTATIO A D, QUAESTIONEM A NOBILISSIMA FACULTA TE PHILOSOPHIAE THEORETICAE ET LITTERARUM HUMA- NIORUM QUAE TRAJECTI AD RHENUM EST IN CERTAMINE LITERARIO, : ANNO MDCCCXXXIV PROPOSITAM: LA » Flayii Fosephi vita. Quatenus per vitae oppor- » tunitates ad conscribendam Historiam atque » Antiquitatem Hebraicam idoneus fuit? Quid » pronuntiandum de iis, quae hujus scriptoris „ auctoritati obstare dicuntur? QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT. D. xxvi M, MARTII A. MDCCCXXXV. T F] raes W A pt 24114 PRAEFATIO. "*3 AT "Y Wu 1 | $20. APRUT] " pd vo SR RATES ELE N 12499 TUNY SeSPRANIL. josepmr VITA « — S O0 $. 1. Josephi genus et PRE Josephi vita usque ad DRE quo Galilaeae dux creatus eit, o Conditio alis ni tempore Josephus eo missus est. 4 Flavius OPUS Galilaeae praefectus. 5. Continuatio. = ` 6. Continuatio. Josephus Galilaeam defendit contra Agrip- pam. 8. Josephi res gestae contra Vespasianum. A a $8. 9. CONSPECTU S. $. 9. Jotapatae vastatio — Josephus a Vespas siano captus. _ 10. Josephi res gestae tempore obsidionis Hie- | rosolymorum. 11. Josephi fata Romae usque ad ejus mortem. Ud PUT X QUATENUS FLAVIUS JOSEPHUS PER VITAE OPPORTUNITATES AD CONSCRIBENDAM HISTORIAM ATQUE ANTIQUITA- ` TEM IDONEUS FUERIT. $. x. Conspectus brevis conditionis litterarum et eruditionis Judaeorum Palacstinensium tempore Josephi. a, De Josephi genere et stirpe ejusque paren. tibus. : ; 3. De Josephi ADONIS 4. De Josephi in urbem. Romam itinere, - 5: De Josepho Galilaeae praefectos... 6. De Josephi praesentia Hierosolymis obsessis. 7. De Josepho Romae degentes: CA- CONSPRECTUS : -g C 4"p^p. Pp. QUID PRONUNTIANDUM DE IIS QUAE HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR. RO 6 TT UE QUAENAM HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR. $. 1. Recensio scriptorum nonnullorum qui de Josephi auctoritate dubitaverunt. 2. Summa corum quae a scriptoribus laudatis Josephi auctoritati obstare dicuntur. aps Wes NC dE Au OL CX QUID DE HISCE PRONUNTIANDUM. SIT ? $. 1. Num obstat Josephi auctoritati quod de antiquitatibus judaicis philosophatus est ? a. Num Josephus omni modo gentis suae vi- tia excusavit et sustulit ? | 3. Quid existimandum sit de accusatione Fo- sephum multis in locis cum libris V. T. non conyenire ? $. 4 6 : CONSPECTUS. $. 4. Num Flavius Josephus sibi ipse oblocutus sit? 5. Quid existimandum | sit de Josephi , nimio | Gentilibus placendi studio ? 6. De Fosephi parachronismis et hallucinatio- nibus Geographicis. … 7. Quid pronuntiandum sit de accusatione Fo- sephum in narratione rerum sua aetate gestarum vel effectu vel errore abreptum 655€» PRAE- PRAEFATIO. Semper mihi gratum fuit ac jucundum magnos adspicere viros, qui vel ob summam eruditionem, vel ob res fortiter gestas, vel aliam ob causam nomen adepti sunt. Semper mihi fuit in deliciis inquisitio in modum quo facultatibus, quas a na- tura acceperant, usi sunt, in rationem qua oppor- tunitates vitae adhibuerunt , ad sese excolendum et formandum, in viam quam ingressi sunt ut aliquan- do gradum summum attingerent, verbo in totum hominem omnesque ejus actiones. ~ Hanc ob rem valde mihi arridedat. quaestio a facultate Phil, Theor. et Litt. Hum. hocce anno proposita, et continuo consilium sumsi commen- tationem ad hancce quaestionem scribendi. Omnia quae de Josephi vita in ejus ipsius ope- ribus, vel nonnunquam alibi inveniebam , in Ca- pite primo hujus commentationis adnotavi, nihil | quod LA 8 PRAEFATIO. quod scio praetermittens, Ex hisce Capite secundo. sumsi quae maxime mihi videbantur idonea ad scriptorem nostrum formandum et instituendum, cum Capite tertio inquisiverim in modum quo hisce vitae opportunitatibus usus sit, sive in ejus auctoritatem, == Talis divisio mihi videbatur esse optima, maximeque convenire cum Quaestione ip- sa, uti a viris clarissimis est proposita, Ecce igitar, Viri Clarissimi, opus juvenile, in quo equidem scio multa esse mediocra, prava plura, sed quod, etiamsi fuerit satis difficile, cum voluptate ad finem perduxi. At vel sic tas men felicissimum me. praedicabo, si haec qualia- cunque conamina non omni laude vobis indigna videantur, | CA- EUM alen oi de FLAVII JOSEPHI VITA, : S£ E , Josephi genus et educatio. Judaei jam inde a tempore exilii Babylonici continuo sub aliorum populorum fuerant potesta- te. Maccabaeorum virtus quidem per aliquod tempus eos in libertatem restituerat, ita ut quasi umbra adesset veteris roboris et gloriae; sed ho- rum ultimns Hyrcanus Romanorum armis, totius paene orbis terrarum victricibus resistere non po- tuit et dominos illos agnoscere debuit anno ante Christum LXIIIto, Postea semper magis minusve durum victorum servitudinis jugum tulerunt: ha- buerunt quidem nonnumquam quasi regem , suas- que leges et instituta, sed uti Romani nil mutare solebant in provinciis expugnatis sic etiam in Pas lac. IO COMMENT AT T:O laestina egerunt, et revera igitur Judaei Caesaris erant subditi cujus auctoritatem et vim in dies magis senserunt, Hae calamitates aliaeque causae multum fecerunt ad augendum Judaeorum odium, ceteroquin jam magnum, erga alios populos horume que mores; et hinc etiam major animi ardor ortus est erga patrum instituta et religionem , sed hinc etiam externam formam et ritus, quos lex mosaica et seriorum temporum additamenta instituerant , et caerimonias diversas, magno cum studio tenue- runt iisque obsecuti sunt, quamvis vera religio interna omnisque institutio moralis fere erant de- perditae, Exspectatio Messiae, qui eos e servie tudine liberaret, maxime vigebat; cogitatio, non decere populum Dei sub aliorum vivere domina- tionem, et procuratorum Romanorum petulantia, odium et oppressiones, haec omnia effecerunt ut multae et saepe horrendae seditiones ortae sint. ' «Hisce temporibus calamitatum et miseriarum ple- nis natus est Flavius Josephus , Hierosolymis nem= pe, anno XXXVII post Christum natum (1). Ortus est genere non ignobili, sed ex sacerdotibus longa serie deducto; paternum enim ejus genus fuit ex classis primae sacerdotum familia primaria, maternum autem ex regibus, nam e stirpe Asmo- neorum S. Maccabaeorum erat oriundum (2). Pa- | ter (1) Cf. Flav. Joseph. in vita, $. 7. (2) Erant 24 classes sacerdotum a Davide institutae V. Jo- ssphi mr a cx *an c at a a SEVA , LITERARIA. HI ter ejus fuit Matthias vir multis nominibus lau- - dandus et ab aequalibus laudatus , de quo uti et de matre infra latius erit dicendi locus. „Jam inde a pueritia Josephus magna cum cura educatus est, multisque scientii$, litteris , aliisque rebus excelluit; ita quidem ut ipse enarret se, dum puer adhuc esset, annum Circiter XIVtum agens, ex eo quo flagravit litterarum amore, laus dem ab omnibus reportavisse, ita ut ad eum quo- tidie convenirent pontifices urbisque primores ut quaestionibus de legis sensu eumvexercerent. lta enim accipio cum ]. A. Fabricio verba Josephi in vita, $. 9. Xuvióyrev de) rüv dpyiëpewv xol Tv Ts mocos æporuy Ürép TOU rap poU mepì TV vo- pipuy dxpifdéovepov ri yvävat (He | Hisce profecto suspicamur in Josepho semina ali- quatenus jam exculta illius viri, qui dein ostendit qualis quantusque valeret et quae uberrimos fruce tus tulerunt, Quasnam linguas didicerit et quibus- nam scientiis excelluerit dein videbimus quando in- quirendum erit quatenus Josephus per vitae” oppor- . tunitates ad conscribendam historiam , atque Antiqui- tatem Hebraicam idoneus fuerit : nunc sufficiat mone- re juvenem anno aetatis XVIto multis animi dotibus praeditum fluctuasse inter tres sectas, quae tunc tem- sephi Ant. VII. 15. $. 7. et 1 Chron, 24. Vs. 1. sqq. Cf. Ant. XVI. 7. Se 1. ! (1) Cf, J. A. Fabricius, Bibl.. Graec, 1, IV. c.6, $. Te nota c. w COMMENTATIO temporis inter Judaeos florebant, quaeque maxi. mam habebant vim in omnes cogitandi rationes politicas et religiosas , dubius quamnam earum se- queretur, Decrevit ergo antea eas tentare et ex. perii. — | Sadducaeorum opiniones ei placere non potue- runt; horum mores dissoluti et doctrina, quae hominem privabat omni levamine et consolatione in vitae calamitatibus, statim certe effecerunt ut hanc sectam aufugeret. Postea saltem fere. num- quam hancce laudavit at. vehementer vituperavit et omnium eam pravissimam esse censuit, Dicit, verbi gratia, Sadducaeos fatum (&iuapuéywy) tollee re et omnia hominum arbitrio subjicere adeo ut tum bonorum nobismet ipsi auctores simus tum mala nobis per stultitiam nostram excitemus (1). Dicit Sadducaeorum doctrinam facere ut animi (póga) cum corporibus intereant et homines fiant infelicissimi: et talia plura (2). | Ad Essaeos ergo se convertit: abiit in deser- tum apud quemdam hujus sectae cultorem Banum qui ibi vitam degebat; inter varia instituta leges- que diversas hujus sectae etiam ea fuit ut qui in eam recipi vellet per longum temporis intervallum exercendus esset (3). Josephus ut bene eam | / cog- (1) C£. Ante XiI 5e Se g. | ^j) Cf. Bell, Jade IL. 8. $. 14. Ant. XUI 1o. f. 6. XVIII. L$. 4» €3) Ct. Ant, XVIII. I: $. 5e Bell, Jud. II. 8. $. 2*714* SRE m " en Gli ee Med" Is — Ü CHAT y^ orn tre TS EE eS EOS. LITERARIA. 13 cognosceret per triennium semet huic exercitationi subjecit,. Dani vivendi genus secutus est, amics tum sibi ex arborum cortice parans , alimentisque - sponte e terra crescentibus vescens crebrisque noc- tu et interdiu balneis frigidis utens. Sed tandem in urbem rediit, ubi postquam et tertiam sectam Pharisaeorum bene scrutatus esset, annos XXI na- tus, secundum hanc vitam suam instituere coepit , existimans eam cum suis opinionibus cogitandique ratione omnium maxime convenire (1). - "Nr ! Josephi vita usque ad tempus quo Dux Galileae creatus est. * " Pervenimus ad spatium "quinque annorum ; de quo nihil indicare possumüs; quia' Josephus ipse illud silentio praeterivit. Sine dubio tum magis magisque in scientiarum lingüarumque studium in- cubuit et ad omne quod pulchrum bonumque est se exercuit usque dum anno aetatis XXVI ipsi contigit adire Romam (anno LXIIItio p. C. n.) Felix enim, tunc temporis Judeae procurator ob levem culpam; sacerdotes quosdam. Josepho fa- miliares et amicos, Romam miserat, causam suam apud Imperatorem Neronem dicturos. Quum au- tem (0 Cf. ad hauc €, Flav. Jos. in vita, 8. 1, 2e f Qu 14 COMMENTATIO tem essent hi viri honesti: probi ,. tenerentque „ quamvis in malis versantes, religionis praecepta disque -obsequerentur , voluit iis Josephus prodesse iterque suscepit „ut amicis inserviret, .. Profectus ergo navi Romam vest, sed. haud multum. aberat quin. tempestas eum procellaeque, magna vi.navem quassantes, vita privarent.in flore aetatis. ‚In mee dio enim Sinu Adriatico; navi fluctibus: submersa , plerique: e sociis: mortem invenere,. ipse. autem natando vitam servavit: navem. enim | Cyrenaicam attigit et ab ea receptus est. — Puteolos (1) ita advectus, in amicitiam, ibi. pervenit mimorum ac. toris cujusdam Alituri, qui magna in gratia erat cum Nerone imperatore, .genereque Judaei (2). Ejus ope imperatoris uxori Poppaeae innotuit, eam- que valde sollicitavit, ut sacerdotibus libertatem redderet ;:quod beneficium „;quum tandem. a .Pop- paea accepisset ;' omnibus; rebus -ab ea ornatus , in patriam«reyerti(u y shi? give onm. Kutti Hic. vero. omnes res ara en} Bereid est Felicem- et Festum: regionem. suam oppressis- se (3), Sed comparatione instituta. hos inter quie que iis proxime Bcr essent Albinum. et. Gessium duii9: sein [eins xl Os (1) Puteoli (olim Dícaearchia) urbs Campanias Cf, gl: Ant. XIX. Jos $. Ies 3 a - iti zer 2) Nero. valde in honore. habuit it bisttiones, mimorum acto- res, etc. Cf. Sueton, in Vita, c. 21e sqq. 6 (3) De Felice cf, Jos. Ant. XX. 8. Se 5. sqq. Dell. Jud. II. 13. 2. sqq. De Festo Jos, Ant;-XX. c:18, $. 10. sqq. — X HE dé qv. Wm -— — (—9. ÁtátÀÀ E CDM P ES PEE a ae e PE ntn gn tcp m RR mne M aT at iade ong —— Br. d P Gees pee Ar eC CL: IT, ERVASRII A, 15 Florum, tunc sane illi pro: optimis vhabendi :(1). In ‚primis autem Florus ob facinora et res -cru- delissime, gestas famosissimus evasit, dignissimus omnino Nerone isto Caesare; cujus: veluti Carnis fex videbatur, missus üt poenas -de condemnatis sumeret, non procurator qui nomine Romanorum, erga... victos: ceteroquin lenissimorum, provinciam administraret (2). Inde ab.anno LXIVte p; C. n. immanissimus : iste: Judeam omnibus modis vexa- vit: populumque factorum atrocitate ad séditionem excitavit. — Aerei eaidua -Fuerunt autem Caesarienses | primi -qui «contra virum istum crudelissimum arma sumerent, quod exemplum: mox. plurimi secuti sunt (3). — Hie» - rosolymis. etiam multi; in primis autem juventus et;vulgus sese contra tyrannum armaverunt. Pris mariiu vero ex urbe nobilioresque bellum contra Romanos metuentes »pacem -servare conati: sunt; quod. etiàm : Josephus : omnibus “modis y“: monendo et hortando efficere studuit, ut sic seditiosos a proposita averteret; Ante oculos ipsis posuit ; quan- ti qualesque essent Romani illi, totius fere orbis terrarum victores , periti armorum, belli gerendi ar- te VALENS ar semper, fere. fortuna secunda utentes ; bias mobi | „Com PCE) V. de -Albino Jos. Ant XX. 9. Bell, Jud, I. 144 Sero " (2) Ve de Gessio Flavi Jos. Ant: XX. c, 11. de Belt, Jud. IL, 14. $. de 'sqqi et ei 15. (3) Cf. Ant, XX. I. sqq. 16 COMMENTATIO contra, quid valerent Judaei, quibus cum talibus hostibus esset dimicandum. At frustra Josephus et alii quam plurimi talia eorum mentibus incul- care studuerunt; pervenerant jam ad summum gradum ira, et indignatio ; imo omnes qui non cum illis faciebant hostes habuerunt Judaeorum, Ros manorumque amicos, abreptique ‘furore nonnume quam eos interfecerunt; quo factum est ut Jose- phus, hoc etiam metuens in interiora templi semet abscondiderit, ut ita sese manibus seditiosorum subtraheret. ; diy Paulo post autem cum Menahemus, qui se cae put et signifer seditionis constituerat, et (1) de quo metus jam apud populum: erat ne alter foret tyrannus post Flori caedem , in odio apud ome nes esset, tandemque occisus, tunc, inquam; cum aliquantum pax tranquilitasque per urbem restitutae essent, Josephus clam templo egressus est, eem cum urbis primariis de civium sae lute egit (2). Cum autem rumor esset Cestium Gulli Sy- riae (1) Cf. Bell. Jud. II. 17. $. 8, 9. (2) Apud Graecos et Romanos templa habebantur pro asy- lis. Cf. Nepos, in vit. Paus. 5. Hoc loco idem apud Judaeos obtinuisse videtur, quod tamen sécus; iis enim sex urbes erant, quae habebant jus asylorum, V. Jos. Ant. IV. 8. Se 4. Cf. Num. 35. 6. Videtur igitur Josephus aliam ob causam se in templi interiora subtraxisse, quam tamen indagare nostra nom rcfert, LITERARIA. 17 riae procuratorem advenire cum multis copiis ut tumultum sedaret, urbis principes compescere quo- vis modo seditiosorum animos conati sunt, doe nec advenisset procurator, "Hanc ob rem simula- bant seditionem próbare, suadebant vero civibus ut se continerent et sensim sensimque agerent. At frustra: namqué; Cestius cum ad’ urbem venis- . set a. Judaeis: victüs est. quamvis ei strenüiores majorique numero milites sequerentur, quae vic- + tória' omnibus Judaeis: adeo ^ mira :visa est, ut Josephus “eam miraculum appellet (1). © Cestio ita: profligato -seditiosi omnes paene eos, qui hucus- que Romanis faverant , in suas partés traxerunt, partim: quia nunc putabant se tandem de Romanis etiam victoriam repórtaturos ; partim' quia tempoe ribus mutatis ipsi'etiam mutabantur horum nte mero'erat étiam Josephus noster, qui a Synedrio missus- est in Galilaeam cum 'aliis duobus sacer« dotibas Tozaro et aei , ut cam FRS admi» .. mistraret e i Cf. Bell. Jud. IL. 19. 1 (s) V. ad hanc $. Jos. Vit, $e 3—6. d. COMMENTATIO b + Conditio Galilaeae , quo tempore Josephus eo. mittebatur. Galilaea .(1),. quo. Josephus mittebatur. anno. LXVI p..C. n. prexime- hostibus sita erat, et ob hanc aliasque causas in conditione versabatur difficillima, -Ex hac igitur. provincia Josepho tunc temporis delata egregie patet. quantopere ejus pru- dentiae confiderent Judaei ,. et sane, si cogitemus quale; id fuerit, quod faciendum ei demandabatur , magna. in. rebus . administrandis | ei debuit. adesse 'peritia, magnum ingenii acumen, …Galilaea partim erat sub. potestate regis Agrip- pae, partim: in Romanorum erat ditione. - Quo- niam autem Agrippa prorsus ab imperatore. pen debat, tota Galilaea, non quidem. nomine sed re sub hujus erat imperio. Qui ergo contra regem seditionem moliebantur, illud ipsum iidem contra Romanos moliri censendi erant; nam uti Judeae incolae Florum crudelitatis accusare poterant, Ga- | lilaeae non ita Agrippam; ita ut quidem illi pro- | curatori se possent opponere et tamen videri in fide manere Romanorum, hi vero minime, Attas men (1) Descriptionem Galilaeae Geographicam exhibet Josephus, Bell. Jud. III. s. r " er ELM goa s - OLITERARIA. 19 men” seditio ‘contra "Agrippam , quae igitur et con- tra Romanos institui. dicenda est, fere ubicunque flagrabat , quod ex succincta regionis delineatione omnino patebit (1). | Tres ‘sive quatuor ibi erant urbes primariae, Sepphoris nempe, Tiberias , Gischala et Gamala, — Sepphoris urbis magnae Cisjordanae incolae in mag- na versabantur sollicitudines fidem enim dederant Cestio’ Gallo , | Syriae praesidi, se in amicitia mansuros cum Romanis, et huic promisso stare quoque volebant; sed hanc ipsam ob causam saepissime turbabantur ab aliis Galilaeis, .. Tiberias etam Cisjordana prorsus aliter erat conis parata, Ibi enim erant tres factiones, Una „` quae constabat viris gravibus et honestis, duce” quo- dam Julio. Capello, in fide Romanorum et regis Agrippae manere volebat. Aera, quae constabat ex plebe et iis qui maxime erant ignobiles, bele ' Jum suscipiendum decernebat; huic Jesus quidam Sapphiae filius praeerat. Tertiae antesignanus fuit Justus Pisti filius. Hic vero simulans se pa- cem commendare, orationibus ad populum habitis aliisque modis illos ad bellum instigabat. In pri- mis autem hisce orationibus discordiam Sepphorin inter et Tiberiaden movere conatus est, dicendo s » Agrippam regem. privilegia, quibus huc usque Tiberias fruebatur, in Sepphorin transtulisse 5 ” quas (1) Cf. Jos. Vit. 6. 7. sqq. Bell, Jad. II. 20. B 2 20 COMMENTATIO quare : simulans: se; hanc--ob.-rém arbem suam: velle ulcisci , collecta. manu, Gadarenorum et Hippeno- rum vicos, qui siti- erant in confiniis urbis: iai phoris, incendio delevit. ! d: onis . Gischalae Johannes quidam ,. "Pe lius .. .cives in fide Romanis: data retinere studuerat;... Sed frustra nam- populi vicini urbem wi .expugnavee. rant; soloque adaequaverant, quo facto-Johannes sociique arma sumserunt: cum autem. Josephus ddveniret, in eo. érat ut urbis moenia restaura- rentur. Gamala, urbs /Transjordana, in ora lacus. Ta- richaeis obversa,: usque ad Josephi adventum in fide “Romanorum manserat. Philippus enim. qui- dam Jacimi filius Agrippae regis praefectus , post- quam € multis periculis evaserat „ad vicum. quen- dam prope Gamala advenit, cumque ibi febri cor- reptus: fuerit, litteras misit Agrippae liberis et üxori Berenicae. Has autem Varus qui tunc reg: hum administrabat , rege absente, accepit y servum qui “eas tulerat occidit et immaniter saeviit in - Judaeos : tum etiam. urbem Ecbatanam adgressus est, Judaei vero cum Philippo in castellum Gas malae sese contulerunt et Varo, postquam rex ejus crimina comperisset , Modius ‘Aequicolus successit, Impediebat autem. Philippus Gamala et finitimam regionem , quominus a fide. Romanis data dè- sciscerent, quo tempore Josephus in Galilaeam ad- veniebat. Ade- TR PP ES CP PE RAE T RTS cae P adl pem n tome i hen ME a PS - LITERARLA,. ar Aderant praeterea multae cohortes armatorum, quae ubique in Galilaea erant dispersae, et ex- cursiones in urbes et vicos faciebant. Habebant suos duces et saepe incolis maximum injecerunt timorem; atque, uti videbimus, Josephus etiam nonnumquam res cum iis habuit (1). Ex hisce omnibus patet. Galilaeam. eo. tempore pace et tranquillitate minime. gavisam esse, sed incolas a diversorum . stetisse. partibus, hos .Ro- manis, illos suis ducibus , multos adeo nullis ome. nino. paruisse. Plurimi tamen eorum Agrippae re- . gis aut Romanorum imperio sese subtrahere coe nabantur, et quamvis adhuc fidem eorum servare simularent, revera tamen seditio ubivis mirum in modum incrementa capiebat. - Provincia ergo, quae Josepho demandata erat una erat ex difficillimis , modo cogitemus, quid ei agendum esset. — Eo enim res erant perducendae ut qui jam arma ce- pissent , deponerent , ut decepti ita. Romani, puta- rent eum a suis. stare .partibus. Contra- etiam urbes erant muniendae , arma paranda, exercitum colligendum, Romanis aut rege Agrippa nil tale suspicantibus. Quamvis ergo hostili animo. contra, Romanos ageret amicos. tamen eos servare debebat; singu- Jasque illas partes de quibus loeuti sumus , conjun- geré studebat. (a) De hisce lattonibus cf, Bell. Jud. n 14. $. r. Ant. XX. 8. in fine, etc, 9. 4 2 COMMENTATIO E 4e Flavius Josephus Galilaeae praefectus: | HJ Cum ergo talis esset conditio Galilaeae , talis= que ea provincia, quam Josephus susceperat, a Synedrio Hierosolymitano praefectus constitutus , - in regionem fuam abiit anno aetatis dde p. C. n. vero LXVIIv, | Primum venit Sepphorin, unde, postquam ins colas, in magna versantes sollicitudine, uti supra vidimus , placaverat, et, quantum ejus fieri poe tuit, metu liberaverat, ad vicum quendam pro- fectus est, cui nomen Betmai , quatuor stadia ab urbe Tiberiade distantem; quo cum pervenisset ad se Senatum Tiberiadis arcessivit, ut cum eo adventus sui causam et finem communicaret eum- que eo perduceret ut domus quaedam, ab Hero- de Tetrarcha exstructa, funditus everteretur, quia multae in ea erant imagines animaliumque figurae, legibus et institutis Judaicis prorsus vetitae. Mul- tis quidem verbis Capellus id aliique e primariis impedire conati sunt, imo vehementer illud im- probaverunt; tandem vero ita iis persuasit Jose- phus ut amplius obsequium ei denegare nollent pedibusque irent in ejus sententiam: quo facto Jesus, Sapphiae filius, (de quo jam diximus $. superiori) quem spes tenebat magnam inde pecus niae at ah à ri ind Ne TR cy ER TS PAR Ne MON Kran RPSL ROS TE LITERARIA. 23 niae vim posse rapi, aedificium diruit, incendio- que delevit; deinde omnes Graecos, qui in urbe habitabant, interfecit. Quo audito Josephus, qui jam in eo erat ut ad aliam Galilaeae partem proe ficisceretur, Tiberiaden revérsus est; ommiaque, quoad posset, e manibus diripientium recuperavit ; Capello: autem decemque aliis viris primariis. cus- todiendam urbem tradidit. Rebus ita. compositis ad urbem Gischalam profectus est, Vidimus Gischalam a populis vicinis devastatám fuisse, Johannem deinde quendam urbem istam instauravisse (1). Fuit autem iste Johannes, spe- cie quidem amicus Romanorum, sed re vera ho- mo nowarum rerum cupidus, principatumque ad- fectabat. Rogavit Josephum, ut sibi potestatem daret exportandi frumentum Caesaris , et pecunia inde accepta utendi ad urbem muris cingendam: re vera autem hancce pecuniam ad se trahere studebat ut ita suam auctoritatem: augeret; quod patet ex iis quae dein fecit, Josephus quum in- telligeret, quodnam ei animo sederet consilium , recusavit ei tribuere istam potestatem , Cum eam pecuniam in usum aut Romanorum aut Hieroso- lymitanorum servare vellet ; sed ejus collegae, a Johanne corrupti, ei pecuniam eam permiserunt, quare Josephus rem urgere nolens, amplius non restitit, — Dein alio dolo usus est Johannes ut divis GIEL Es 24 COMMENTATIO divitias sibi cumularet. .Incolis. nempe Caesareae Philippi deerat. oleum: purum , : quia. illud: antea: a Judaeis. emebant, sed jam pro magna pecunia. a Syriis accipere debebant; quod cum Johannes siis e Gischala praebere vellet, debuit illud Josephus ei permittere, metuens odium populi. = ¿Cum autem potestatem a Synedrio accepisset retinendi vel demittendi collegas , eos. jam Hierosolymam remisit, quoniam intelligebat eos magis. sibi obesse quam prodesse (1). Jam omnes. vires intendit ut pararentur arma, urbesque munitionibus firmarentur. Cum autem latrones: ubique regionem. devastarent et persuasum - ipsi esset cogi nequaquam eos posse ad id ut arma deponerent, pacem ab iis redemit, quia nihil.ei optabilius videbatur quam ut Galilaea tranquillitate frueretur, incolaeque a partium studiis abstine- rent. Hanc ob rem etiam septuaginta :e. viris principibus et primariis elegit, qui de omnibus rebus majoris momenti cum eo consilia inirent, ut et septem alios qui in. rebus. minoris momenti consilia darent; hi autem, arctiori amicitiae vin- culo ipsi conjuncti, mox eum summo amore et benevolentia prosecuti sunt, | Johannes autem , qui illud unice studebat, ut summum imperium principatumque. Gamalae acci- pee (1) Cf, de hisce Jos, Vit. $. 12, 13. Bell. jud. lH. 21. $. 1, 2. SE auk Ve Ee AIEE VE je km Te r LITERARLA. 25 peret. et in regione vicina, crescentem potestatem resque feliciter gestas , Josepho invidebat et se- cum. volvebat quo modo ei noceret, Metuens au- tem sibi ab ejus virtute et prudentia , dolo uti optimum ei videbatur, Quare, cum Tiberiade se- ditionem movere vellet, nec. tamen eo sine prae- textu proficisci auderet , ad Josephum litteras mi- Sit, obsecrans, ut sibi concederetur calidis illic uti aquis ad valetudinem |curandam 5. quod ille, nil mali süspicatus, ei non denegavit. — Cum autem Tiberiade multae essent factiones, et inco- lae novarum rerum studiosi seditionibus semper gauderent, Johannes facile multos sibi conciliavit, et a fide Josepho. debita abduxit; inter quos praecipui fuerunt Justus ille; de quo vidimus (1), ejusque -pater Pistus, qui statim Johanni sese ad- junxerunt. At Silus, qui, Josepho absente, ab eo praefectus urbis constitutus erat, haec omnia ipsi nuntiavit; quo audito statim Josephus, cum. CC militibus, Tiberiaden profectus est, praemisso nuntio „qui eum advenire nuntiaret, — Perturbati incolae, .cumque iis Johannes, qui tamen mox recessit, ei. obviam iverunt. Josephus autem, dimissis. omnibus qui eum circumdabant praeter unum Jacobum et decem armatos, populum Tibe- riensem allocutus est e sublimiori quodam loco, additis adhortationibus , ne , quod jam fecerant, in post- (Cf $. 3. 26 COMMENTATIO posterum icerum deficerent, neque audirent malos seditionum auctores, | Dum adhuc loquebatur aliquis e suis ei suasit ut descenderet et aufugeret, quia miserat Johan- ` nes milites qui eum occiderent. Jamque appropins quabant, quando Josephus, juvante Jacobo ocius e septo desiluit, et ab Herode quodam cive Tie beriensi sublevatus ab eoque deductus ad lacum, conscensa nave, e manibus hostium evasit (r). Profectus ita est Taricheas, cujus urbis incolae, hisce auditis , casum Josephi adeo indignati sunt, ut, armis correptis , eum obsecrarent, ut ipsos adversus Tiberienses duceret. Interea facinus illud per omnem Galilaeam divulgabatur. Conveniebant ex Galilaea multi undique , ut duce Josepho Ti- beriaden funditus delerent. Tanta erga eum stu- dia fuerunt Galilaeorum 5 noluit autem ipse bello civili causam praebere, quamobrem eorum ani- mos sedare conatus est, quod et ei prospere suce cessit. Johannes autem, cum insidiae sperato successu caruissent, Gischalam petiit, et inde epistolas Josepho misit, quibus excusabat quae acciderant, quippe quae praeter suam voluntatem locum ha- buissent, eumque rogavit ut ne crederet seditio- num suspicionibus. Josephus autem "Tarichaeis relictis profectus est Sep» (1). Cf, in Vit, $. 16, 17, 18. Bell, Jud, II. 21, €, 6. ni Ed e Ar pP Orr a EIC eoe on 77 - ——MÉ LITERARIA. 27 Sepphorin, cujus urbis incolae, cum statuissent in fide.Romanis data manere, ejus adventum me- tuebant et hanc ob. rem conati. sunt impedire quo- minus eo perveniret. Jesu igitur latronum. cuidam principi : magnam : pecuniae vim .pollicebantur. si contra Josephum bellum movere vellet. —Hicce, mercede accepta, advenit, cum Josephus jam in urbe esset, ‚et ab aliquo ex militibus Jesu, qui ad: eum transfugerat audivisset, quid ille mo- lirétur, Josephus in auxilium sibi adsciscebat mul- tos armatos jubebatque ut aditus urbis omnes be- ne custodirentur, et portarum praefectis in man- datis dedit, ut solum Jesum, cum adveniret et primos ex ejus comitibus intermitterent, caeteros vero excluderent. Haec omnia uti jussa, ita facta sunt; Jesus captus est, sed magna erga eum fuit Josephi benignitas , namque non modo ei vitam „servavit sed et libertatem reddidit, postquam hic promiserat se fidem Josepho datam servaturum (1). ‚Jam vero alia, eaque majora impedimenta eum interpellaverunt.in exsequendo Synedrii Hierosoly- mitani mandato, Hucusque enim discordiae tane tum intestinae eum, quamvis satis. vehementes, impediverant, jam autem accedebat metus ab armis Romanorum regisque Agrippae. Rex copias mi- sit, quae duce Aequicolo Modio castellum Ga- roche nst | ma- Q) Cf, in vit, $. 19—23, Bell, fud. 1I. 21. 6, 7. 28 COMMENTATIO mala expugnarent. ^ Cum autem essent istae co: piae exiguo tantum numero neque sufficerent ad ‚castellum cingendum, vias quae ad Gamala duce- bant occupavit; interea Aebutius alius dux, noetu venit in vicum Simoniada, ubi tunc Josephus mo: rabatur, quique sexaginta stadia a castello dista- bat. Proelium in hocce vico Aebutium inter et Josephum commissum fuit, in quo hicce tam pru- dentia quam rei militaris peritia inclaruit. : Düx autem hostium, centum secum habens equites ducentosque circiter pedites et insuper nonnullos ex incolis civitatis Cabae, cum id sedulo egerit ut Josephum cum suis ad pugnam in planitie con- serendam liceret, ubi majorem ex equitatu utili- tatem percipere posset, decreverat tamen in vico cum hostibus decernere. ! Ibi igitur pugna conserta Aebutius quidem ali- quantisper strenue restitit, mox tamen. cum intel. lexisset copias equestres hic loci nullius usus esse » re infecta, Gabam se recepit. Josephus vero eum persecutus est, magnamque frumenti copiam coacer- vatam in gratiam reginae Derenices, ex urbe De- sara, quae non procul a Ptolemaide distabat, ‘in Galilaeam transtulit. Dein iterum Aebutium ad proelium conserendum provocávit, quod cum ille recusavisset , contra Neapolitanum, ducem etiam hostium , qui prope Tiberiaden castra habebat, iti- nere deflexo profectus est, quo fugato, jam deni- que LàTERARLAoo 'a que iterum in co erat ut Galilaeae rebus. domesti-, - cis operam navare posset (1)... í sets 11971 : id de ud If. 1001. 51d - STONE 8$... isntpslo1 i rolex Qontinsiatio. i! ON ::a502V Bi post : pa wedn sante denuo a novarunr rerum fautoribus iisdemque- civibus, pas- sus est; et quidem primo ab Johanne isto, qui semper eilinvidens, nünc in primis ob res feli: citer ab Josepho 'peractas „ob benevolentiam qua eum. subditi prosequebantur, et ob terrorem quem hostibus incutiebat, ei nocere conabatur, Quod jam Tiberiade | facere inceperat, > quamvis hoc ei haudo prospere successerit” > id iterum "tentavit ; nempe "ubique “omfii modo odium in . Josephum sus- citare studuit, Tiberienses., quamvis, uti vidimus, ad defectionem eos excitasset Josepho favebant, Sepphoritae, qui Romanos dominos agnoscebant , neutrum in magno pretio habebant (2). Sed Ga- -barenos sibi -devinctos habebat Johannes; namque Simon .qui fuit inter civitatis primarios et Jo- ‘hanni familiaris ii$ hoc suaserat. ^ Patet ergo Jo- hmm ume sios? habuisse: inimicos et hóstes , 20 À AID - 33 quam- "(ry c£ id vin, S. [A — De Modio Aequicolo, Jos. Vit, $. lI. 36e (2 CE 6. » go COMMENTATIO quamvis non palam id profiterentur, sed clam et quasi nocte tenebrisque obvoluti res suas dge- rent, Horum autem caterva insigne incrementum accepit ob rationem quam explicare hic loci ani- mus est. Juvenes nonnulli.:Dabaritteni uxorem | Ptolemaei cujusdam procuratoris regii, iter facientem spo- liaverant, praedamque. Taricheas ‚-ubi tunc moraba- tur. Josephus , . ei attulerant ,.. sperantes «se: ab „eo laudem. et praemium .reportaturos... Omnia..vero Josephus sibi. reservavit -nihilque iis;dedit;; caue sam afferens se eam praedam. servaturum ut; exini= de Hierosolymorum. muri. restituerenturs ' quoniam nefas erat Judaeis spoliare , ne ipsos. quidem hos= tes. Juvenes. autem isti illud aegre tulerunt et ubique in villas et. vicos. Tiberiadi adjacentes! abie erunt et clamaverunt Josephum prodere Judaeos, regionem : autem. velle Romanis. tradere,» quoniam reddiderat | hostibus praedam, qua. se velle. uti ad muros Hierosolymorum restaurandos:: causatus erat: (12.5 NÉ MOL. daarnaa Taricheis , ubi. tunc erat: ate. eius eni lites. corrumpebantur , ut eum proderent , poctique - desererent, seditiosis autem. portas; aperirent, imo _ Jesus iste , filius Sapphiae , e. Tiberiade: advenit. et populum adhortatus et obtestatus ut proditorem | istum Josephum occiderent, Tali modo, exacerba: ti (1) Cf, in vite $. 25, 26. Bell, Jud. II. ar. 6. 3. "LITERARIA. $1 tis. populi animis, Jesus cum militibus domum Josephi properavit ut eum interficeret, Illius dor- mientis. domüs «a militibus seditiosis circumdaba- tur-ét sine dubio ab iis Josephus occisus fuisset, ni Simon; cui commissa erat ejus custodia cor- poris, e somno eum excitasset, ita ut effugere posset. ‘Aufugiebat autem veste nigra indutus, ‘appensoque gladio , alia via ad populum; humique prostratus y -lacrymisque -effusis precatus est ut witae parcerent; silentio ficto, quia, uti fit, po- pülus:;ád misericordiam proclivis esse solet, de- claravit, ,, se velle mori, si mortem meruisset, ante.tamen aures sibi praebendas, in animo sibi füisse-muros Taricheis condere ex ista pecunia." Quo-audito. Taricheenses- eum adhortati sunt. ut :esset.bono animo et gratias ei egerunt; nam pru- ;dentia Josephi fecerat ut cogitarent se frustratos esse et Josephum. prospicere eorum: saluti»: quia praedam illis adservaverat, © At Jesus cum. Tibe- riensibus aliique :iracundi eo. rem: perduxerunt ut discordia orta: sits. tandem vero, postquam Josee phus promiserat se muris urbem. aücturum esse, «omnes .àbierunt. ——- Seditionis autem auctores ti- 4mentes;, ^ne: poenas „ob -ean quaé fecerant luerent , tetum: ad- Josephi domum. venerunt- petiveruntque „ût statim «iis. traderetur pecunia ad moenia aedifi- canda, additis minis, ni acciperent, se comum incendio deleturos. Josephus calliditate iterum usus est; aditus enim jussit claudi postulavitque ut ad se g2 COMMENTATIO se aliquos. mitterent qui pecuniam acciperent. Au- dacissimo: ex iis qni intromissi erant, tunc manus abscidebatur , colloque : ejus appendebatur,. et ita remittebatur ad socios, qui, cum eum vidissent tali modo mutilatum, «metu MR , aufuge- runt (1). Alia seditio paulo post Taricheis T habuit (2). Confugérant enim ad Josephum. duo viri principes e subditis regis Agrippae, equos, árma et pecu» niam afferentes secum. Populus , :quia non erant Judaei, eos jam voluerat circumcidi, si in urbe vellent. manere.: Josephus vero id prohibuerat sig- nificando- unumquemque oportere ex intima: animi convictione Deum colere, -neque cogi posse ali- quem ad id: jam autem ^ extiterunt qui populum incitarent , afirmando , principes. illos viros ‘esse veneficos regionisque proditores. Josephus iterum conatus est: populum“ placare, sed frustra s nam» que. armati nonnulli domum peregrinorum irrupee runt, ita ut sine dubio interfecti essent j nisi Jo- sephus eos clam. dimisisset et in naviculo quodam ad confinia Hippenorum trajecisset. Postquam hae 'seditiones Taricheis éd est erant sedatae, Tiberienses iterum tumultis exciere incepernnt, et scripserunt regi Agrippae ut mitte- ret copias; in animo enim iis érat ad eum transie | | Ho | re. (1) CE in vit. $. 7-30. Bear. m WU Je 35 45 5e ej Cf. inviel $. 293.31 \ LITERARLA. 45 ‚Josephus tunc forte ibi aderat, et ut saltem en aliqua causa seditionis, eum adhortati sunt ut etiam muris urbem cingeret, ut antea Tari- cheas, et uti pollicitus erat, Statim autem id ille annuit et post triduum, Taricheas revertit. - Com- pectis autem nonnullis equitibus Romanis, iter facientibus factum est ut "Tiberienses, putantes esse exercitum regis Agrippae, palam profiterene tur se decrevisse a Josepho deficere, Imo non- nulli id-etiam clamaverunt Taricheis, cum Josee phus milites „et satellites: domum quemque suam misisset, Sabathi instantis causa, Cum igitur mi- lites ei non essent, dolo denuo usus est, Cum septem enim militibus, qui ei restabant, et non- nullis amicis navicula quot potuit, collegit et sic Tiberiada. navigavit. Urbis incolae existimantes advenire magnam classem, metu . percussi sunt, et cum nullum.a rege Agrippa accepissent auxi- lium, armis projectis , obviam venerunt Josepho, qui suos jusserat paulo remotius a terra ancho- ras jacere, et oraverunt ut sibi veniam daret. : Hicce autem. eorum dementiam perfidiamque incre» pavit, et decem e. primariis tanquam obsides Tas richeas misit, quo facto ipse cito eodem reversus est, ibique etiam seditionis auctores in vincula conjecit ; neminem autem ultimo supplicio affecit; Clitum tantum, scelestissimum hominem, rogante populo, jussit ut sibi ipse sinistram praecideret , nisi vellet ambas manus amittefe, Ea enim mira HOEV. C erat 24 COMMENTATIO erat Pharisaeorum lenitas üt minime eum ; qui ex eadem erat tribu, morte punirent, etiamsi esset in- festissimus ; cujus opinionis fautorem se lioc loco ostendit Josephus. Ceteros captivos humaniter tractavit, imo cum Pisto, éjusque filio Justo (1) convivium iniit; atque inter epulandum eos be- nigne allocutus est, imo dein e carcere remisit, iisque libertatem reddidit (2). Ne igitur miremur Tiberienses, cum audivissent quonam stratagemate adversus eos usus esset , ad- miratione ducti ejus prudentiam et ingenii acumen omni modo laudavisse. Interea autem Gamala castellum , quod hucus- que a Philippo Romanis servatum erat, ab iis descivit. Varo enim mortuo a quo tanta mala passus erat Philippus (3), ad ejus successorem Modium Aequicolum literas misit, quibus contie nebantur quaecunque ei acciderant. Rex, hisce literis per Modium acceptis, certior factus de Philippi incolumitate, eum arcessi jussit, gloriaque eum et honore affecit. Philippo absente seditio Gamalae orta est, Josepho quódam, Medicartiae filio, duce, in gratiam Josephi nostri, quo factum "est ut castellum in suam potestatem perveniret. Gaulonitis regio et nonnullae aliae civitates in Galilaea hisce se adjunxerunt, opera autem ‘et die ligen- (D cf. $. 5 (2) Cf. in vit, $. 32—55. Bell, jud. II. ar, $. 8. sqq. (3) C. $. s. | LITERARIA. 35 ligentia Josephi, muris et munimentis firmata sunt loca sequentia. In Galilaea superiore Jamnia, Me- roth, Achabare: in Galilaea inferiore Tarichea , Tiberias, Sepphoris; porro Arbelorum spelunca, Bersobe, Selamis, Jotapat, Cappharecho, Sigo, Japha, et mons Tabor (1). , 6. Continuatio. Josephus ergo hisce prosperis successibus abune de ostendit optime se convenire provinciae, quae ipsi demandata erat; uti autem vulgo fit, nulli sunt homines excellentiores , quibus non invide- tur, quod. et. Josephus expertus est. Multa jam attulimus quibus hoc probari potest; vario enim modo eum. invidia oppressum contemplati sumus; plura hac de re nos docebunt sequentia. „Johannes ille, Levi filius, de quo jam saepius .. diximus, quique. interea Gischalis moenia aedifi- caverat, cum aliis id sedulo studebat ut quocun- que. modo Josephum perderet, ejusque imperium - Sibi conciliaret. Primo ergo misit Simonem fra- . trem et Jonathanem, Susennae filium cum non- nullis militibus Hierosolymam ad Simonem, Ga- ` ma- (1) Cf. in vit. $. 36 , 575 C a 36 COMMENTAT LO malielis filium , qui eum. obsecrarent, ut suaderet civibus : oblatum Josepho. imperium in. Johannem : conferre, Simon ille vir ceteroquin illustri loco natus et doctus adeo, amicus erat Johannis Jose» phoque infensus; lubenter ergo ei satisfecit. et Annano, Jesuique Gamalae filio aliisque suadebat ut Josephum e Galilaeae praefectura revocarent. Annanus vero aliique contendebant id difficillimum fore ob gratiam qua Josephus apud populum frue- batur, quam ob rem consensum dare recusa- runt. | Simon, cum haec res ei male cederet, aliam viam ingressus est. Primo Annanum cum suis multis muneribus magnaque pecuniae vi corrupit 5 dein, hisce consensum amplius non denegantibus , ad Galilaeam missi sunt quatuor viri, duo Pharisaei docti Jonathas et Ananias , et duo sacerdotes Jozaras et Simon, qui omni modo Galilaeorum animos a Josepho abalienarent, ipsumque vel occiderent vel Hierosolyma captivum et viventem adeo secum age- | rent. Porro scripserunt Johanni ut ad bellum ad- versus Josephum sese accingeret; quin et Sep- phoritis et Gabarenis Tiberiensibusque injunxe- runt, ut Johanni auxilia mitterent (1). — Pater | interea Josephi, qui ex amico haec omnia audie- rat, filio ea per epistolas nuntiavit, eum obse- crans Ci) Cf, Jos. in vit, $. 38-40, Bell, Jud, II. are 6. 7. LITERARIA. 37: crans ut in domum paternam rediret, se enim de- siderio teneri semel adhuc videndi filii (1). * — Hisce precibus paternis statim obediendum esse putavit pius filius, aegre- ferens civium ingrati animi testificationems amici autem et milites: la- crymantes eum obtestabantur ne eos desereret; imo undique ex Galilaea advenerunt multi cum uxoribus et liberis precantes ut maneret. Quibus precibus Josephus se flecti ad misericordiam pas. sus est et apud Galilaeos mansit; collectoque ex iis exercitu quinque millium hominum, cum in- super tria millia militum ei essent et octoginta equites, profectus est ad vicem Chabolo in con» finiis Ptolemaidis , simulans sibi bellum esse ges rendum contra Placidum, qui missus erat a Cestio Gallo ut incenderet Galilaeorum vicos (2). Sine dubio difficillima tunc erat conditio Jose- phi, namque etsi jam multos haberet inimicos in- ter incolas Galilaeae, et Romani cum rege Agrip- pa ejus essent hostes ad internecionem , accedebat ipsius Hierosolymae, patriae ergo suae, odium; missus enim erat Jonathas cum suis cui commis- sum ut quovis modo eum perderet. Hi autem, quos comirabatur manus sexcentorum militum , du- ce Jesu quodam, et nonnullorum aliorum arma- | to- ; (1) CF. de patre Josephi, quae diximus C. I. $. 1. et ča quae dicenda erunt infra C. II, $. 2. Ce) Cf, Jos. in vit. $. 41—44 38 COMMENTATIO torum, ubi advenerant, non ilico hostili. animo aperte eum sunt aggressi, verum insidias ei pa- raverunt, Scribunt enim epistolam perquam ami- cam, qua declarant se venisse ut litem, | quam cum Johanne haberet, in hujus detrimentum com- ponerent, et praeterea huncce cogerent ad obe- dientiam: antea tamen cum Josepho deliberandum esse hac de re; quare eum invitant ut ad se' ve- niat cum exiguo comitatu, quia vicus, ubi mora- bantur propter angustum ambitum multos milites excipere non poterat. Litteras hasce ad Josephum perferendas dant equiti cuidam, qui vino sepultus Jonathae et collegarum consilia insidiasque prodit. In talibus angustiis (nempe, si ad legatos cum militibus veniebat , dubium non erat quin ab iis prehenderetur, sin vero sine militibus , eum tan- quam hostem condemnare poterant) inimicis par pari referre optimum ei videbatur, Respondit igi- tur comiter eadem ratione, se laetari eos in Gas lilaeam venisse, quia jam sibi liceret in patriam reverti: se statim quidem ad eos venire velle, nisi motus Placidi observaret , et hanc ob causam Chabolo, ubi tunc erat, relinquere. non audere, illos invitans ut ad se venirent. Hanc epistolam dedit militi qui legatorum litteras attulerat, ut eam Jonathae perferret; cumque eo misit triginta Galilacorum spectatissimos, qui legatos reverenter quidem et cum observantia salutarent, praeterea vero nil dicerent, sed omnia diligenter observa- | rent, LITERAR LA. - 39 rent, -Cum itaque primum illud tentamen prose pere non cessisset iterum legati Josepho scribunt, eum adhortantes ut tertio abhinc die ad se veniret absque militibus in oppidum. Gabaroth; quibus li- teris scriptis traditisque Galilaeis a. Josepho mis- sis, iter legati faciunt per Galilaeam , ut incolae rum animos tentarent, sed ubique eos. faventes Josepho.invenerunt. | Sic, cum Japham, vicum satis magnum, venirent, obviam iis iverunt viri cum uxoribus et liberis, et cum clamore eos jus- serunt ut discederent neque iis bonum praefectum inviderent, Imo ubique, quo venirent, eodem animo ferebantur incolae, — Josephus interea Joe tapatam profectus est cum duobus millibus. mili- tum, indeque respondit legatis, se quidem. velle ad eos venire quocunque demum loco essent, minime. vero.in. Gabaroth, aut Gischalam (ibi enim major legatorum et Johannis erat vis). (1). Legati autem | qui tunc erant in Gabaroth. apud Johannem in omnia.loca et urbes in Galilaea mi- serunt epistolas , quibus omnes incolae non faven- tes Josepho, contra eum tanquam contra hostem excitabantur, Ille autem , cum haec. comperisset ex-Sacchaeo.quodam transfugo, ducentos milites misit, qui omnes vias et exitus e Gabaris in Galilaeam custodirent omnesque qui transire vel- lent comprehensos | ad - eum | ducerent 5. . praeterea | SeX- (1) Cf. Jos. in vita, $. 44 sqq. i4 COMMENTATO sexcentos milites misit in viam quae Hierosolye mam ducebat, qui eadem agerent. Quo facto Galilacos ad árma- vocavit eosque jussit ut cras- tino die armatos prope vicum Gabaroth venirent, ubi tunc etiam erat Jonathas cum militibus; et sane pulcrum fuit spectaculum , cum die sequenti multi jam milites adessent, qui, cum ad eos Jos sephus venisset , magno cum clamore et applausu. eum receperunt , appellantes eum omnium hómi- num beneficentissiiüm et regionis propugnaculum. Dedit iis consilium ut leniter res suas agerent , quia absque caede tumultum componere in animo habe- bat. — Illi autem qui a Jonatha cum litteris in omnes partes Galilaeae missi erant. eodem die a viarum custodibus prehendebantur , epistolaeque Jo- sépho mittebantur (1). Jonathas ejusque collegae, cum audivissent ad- ventare Josephum , cum manu militum et Johanne se receperunt in domum Jesu, quae erat magna turris, arci simillima. Ibi exspectabant Josephum | quem putabant venire ad ipsos salutandos; mili- tibus autem jubebatur ut eum solum ingredi sinee rent; sic enim putabant facillime eum posse pre- hendi. Verum spes eos fefellit, namque Jose- phus, qui insidias praeviderat, in diversorium se recepit, simulans se dormitum ire, Nuntio hac de re accepto, Jonathas et collegae milites conati | sunt (1) Cf. Jos, in vita, $. 463 47. LITERARIA.. 41 sunt excitare contra Josephum, ducem, at frus- tra: omnia enim quae iis a legatis promitteban- tür fecusabant, imo cum viderent Josephum ad- venire, iterum eum cum plausu receperunt; poste quam autem Josephus ad legatos verba fecerat, et testes advocaverat omnes Galilaeos qui adsta- bant se bene administravisse provinciam sibi credi- tam , hi omnes testificati sunt idem, eumque iterum beneficentissimum et regionis propugnaculum vo- carunt. ^ Postquam autem Josephus litteras. quas interceperant custodes, praelegerat, plenas eds con- viéiis, omnes milites Jonathani ejusque collegis vehementer irati sunt, inque eos impetum fecerunt animo eos interficiendi , quod consilium sine dubio perfecissent, nisi furentes eos Josephus cohibuis- set; dein cum multitudinis animi minime mitiga- rentur, unoque impetu omnes in domum ferren- tur, in qua Jonathas ejusque collegae morabantur , ad dolum denuo recurrit; namque in equum insi- liens, jussit milites ipsum sequi ad Saganam vi- cum. Quo facto caedem et pugnam cives inter prohibuit (1). Jam misit Josephus legatos nume- ro centum Hierosolyma qui eo flecterent inco- larum animos ut juberent, eum in Galilaea ma- nere, Jonathanem vero et collegas inde discedere. Postquam operam dederat ut legati isti salvi eo pervenirent, Saganam reliquit, et Japham profec- | tus (1) Cf, Jos. in vita $. 48—51. à /— COMMENTATIO tus est; ubi.cum esset, Silas, qui Tiberiade erat, ei misit literas, quibus. scripsit eo venisse Jona- thanem cum collegis , et hanc ob rem ejus prae- sentia in hac urbe omnino opus esse. Continuo ergo Josephus. Tiberiaden profectus est, et a lee gatis comiter salutatus est; simulabant enim se laetari et beatum eum praedicabant, quod tam stres nue se gessisset in rebus Galilaeae administrandis 5 eum tamen rogabant ut in alium locum proficisce- retur, quia in' crastinum diem Sabbathum incide- bat, et tunc facile seditio, illo praesente, oriri posset, Josephus ergo Taricheas se contulit, ni- hil. mali suspicatus, relictis tamen nonnullis , qui ómnia nuntiarent, quae locum haberent. Die se- quenti Tiberiade omnes. congregati sunt in Pro- seucham , ubi Jonathas exposuit, opus esse civi- tati meliore duce; Justus vero et Jesus calumnias Josepho injiciebant, ejus abrogationem cupientes , et certe seditio orta esset, nisi tempus id vetuis- set. Die sequenti cum iterum congregati essent ad seditionem contra Josephum. movendam , is, qui omnia audiverat a Sila, subito ibi conspicie- batur. . Legati autem cito aliquid. excogitarunt , quo eum ab urbe possent removere et causati sunt, Romanos milites. visos esse in urbis confiniis , ita ut Josephi esset. contra. eos cum copiis exire, Egressus est Josephus, sed cum ad locum pere venisset indicatum, ibi ne vestigium quidem. hos- tium erat; continuo igitur reversus in urbem, ibi Se- LITERARIA. 43 senatum populumque magno numero congregatos invenit; Jonathan autem et collegae in eo occu- pati erant ut accusationem contra eum institue- rent; cum autem eum reversum viderent, episto- las fictas protulerunt, quibus Galilaei auxilium rogabant contra Romanos , ita ut Tiberienses cla- marent Josephum oportere statim abire, ut popu- laribus auxilium. ferret, : Hic autem legatis, qui talibus fallaciis fraudibusque utebantur, par pari retulit, dicendo non sufficere unum ducem , quia exercitus dividendus erat in quinque partes, ita ut quatuor illi legati quisque praeessent parti, ipse vero etiam partem duceret. — Populo haec propositio placuit, sed Ananias, unus ex quatuor legatis, auctor civibus fuit ut sequenti die omnes in templum vénirent depositis armis, ut sacrificium Deo offerrent et felicem hujus belli eventum de- precarentur. Quo facto legati Johanni, qui Gie Schalae erat, scribunt ut die sequenti cum copiis veniret, Josephus autem quum . crastino die in templum venisset, arma sub vestibus occulta tu- lit, comitabantur autem eum duo ex amicis, viri fortissimi, qui.etiam arma habebant, Jesus ipse portae Proseuchae adstetit, et neminem introire pas- sus est nisi Josephum. Precibus absolutis, Jesus eum allocutus est rogavitque ubi praeda esset quam Josephus ex aedificio regis destructo acceperat (1). Res- QG) Cf. cap. 4 44 COMMENTATIO Respondit Josephus scire illud oportere L. Ca- pellum et socios, quibus eam servandam dederat. Multa adhuc rogavit Jesus, quia terere tempus studebat dum Johannes cum copiis advenisset; populus autem ipse jam sensim sensimque ad seditionem excitabatur, non contra Josephum, ve- . rum contra legatos, quos dicebant eum injustis- sime tractare, Quam ob causam hi conati sunt multitudinem congregátam amovere; cum autem populus clamaret numquam se Josephum -$olum apud eos relicturum esse, advenit aliquis Johane nem adventare nuntians; quare Jonathas, amici persona deposita, Josephum accusavit tyrannidis eumque morte dignum esse affirmavit, cumque illud diceret nonnulli manus jam Josepho inji- ciebant, is autem stricto gladio, a populo adju- tus, effugit (1). Josephus periculo ereptus Taricheas se confert et incolis ibi Tiberiensium enarrat injurias, qui ita irascuntur ut contra Tiberienses proficisci vels lent, sed Josephus eorum iracundiam sedavit eos- que exspectare jussit, donec legati quos Hiero- solyma miserat, rediissent. Hi paucis diebus post reversi nuntiabant populum vehementer iratum fuis= se Annano et Simoni Gamalielis filio, et horum mandatum revocavisse 5 Josephus haecce in vico Arbela Gallilaeis enarravit et literas misit Jonathae ejus- (a) Cf. Jos. in vita $. 52—58. LITERARIA. 45 Æjusque-collegis, quibus Hierosolymitani eos prae- cipiebant, quam occissime domum redire. Hi ve- ro;:-hisce epistolis acceptis, turbati senatores Ti- -beriensium primoresque Gabarenorum consulerunt de. eo quid agendum esset. Decreverunt duos les gatos. Hierosolyma mittere, qui ibi Josephum accusarent; interea ipsi servarent. quorum hucus- .que potiti essent. Tiberias autem et Gischala, -quo lohannes reversus erat, ab iis communiun- tur, quod.cum Josephus audivisset, ‚continuo |vias, quae Hierosolyma ducebant, occupavit ; Ata. ut. Jonathas et Ananias, qui Hierosolyma mis- -Si-etant, cum ad vicum Dabaritta pervenissent , a Josephi militibus capti sint. Biduo posthac Josee ;phus nuntium misit ad, Tiberienses qui eos hor- -taretur ut arma deponerent. . Hi vero minaciter responderunt,:putantes legatos quos miserant Jo- nathan et Ananian jam Hierosolyma venisse. Josephus qui nolebat belli civilis esse auctor (quod semper, quamdiu in Galilaea fuerat, ostendit) iterum dolo usus est. > Erant adhuc duo ex le- gatis Tiberiade, Simon et Joazar, quos captivos -abducere studebat, quia non sine jure putabat, ¿hisce remotis, urbem -ad obediendum procliviorem - futuram, -Multos ergo milites in. confinia montana -misit , ipse vero ad urbem cum. nonnullis appro- »pinquavit, ut Tiberienses adlectaret, qui tamen non venerunt, sed tantum conviciis eum petive- runt, Misit Josephus nuntium ad legatos, qui eos 46 COMMENTATIO eos ad colloquium extra urbem invitaret; velle enim se-cum illis foedus’ inire et Galilaeae prae- ` fecturam dividere. Simon advenit, sed Joazar, insidias suspicatus, domi mansit. Josephus $i- monem,.cum venisset, benigne comiterque salu- tavit, cum eo collocutus est, eumque sensim sen- simque ab urbe abduxit, ita ut milites, qui in locis montanis erant absconditi, eum prehendere possent. Eodem fere tempore Josephus in ur- bem impetum fecit et quamvis incolae sese fortiter defenderent,- urbs tamen ab eo capta est: urbi autem pepercit, imo Simonem benigne tractavit, sed quotquot defectionis auctores erant in vincula conjecit et Jotapatam misit, > Quatuor legatos, namque Joazarum etiam ceperat, cum quingentis “militibus Hiérosolyma misit et: Tiberiensibus bo- na, quibus spoliati erant, restituit (1). - a gn À Josephus Galilaeam defendit contra Agrippam. Jam ubique hostes domesticos Josephus device- rat, praeter unum Johannem, qui semper insidias ei struxerat et nunc etiam Gischalae pergebat mu- nitionibus sese firmare, Quamvis Galilaei. volue- rint ut Josephus eum aggrederetur , tandemque de ' | sedi- (1) Cf. Jos. in vita $ 59—64. LITERARIA. 42 seditionum isto auctore poenas sumeret, ille id noluit, quia, uti semper fecerat, sine caede tue - multus componere studebat. | Dolo ergo denuo usus est, Edictum proposuit ,. quo fidem dextram- que se illis porrigere dicebat, qui Johanni se ads junxerant, dummodo recipiscerent; quo factum est ut quatuor hominum millia a Johanne deficerent ad Josephum, ita ut ab eo nihil amplius metueri- dum esset. 3 "ut Quamquam sic hostes domestici essent devicti; tamen quiete et laeta pace non diu regio infelix gavisa est, quin incolae semper timebant .Rioma- nos, et urbes primariae interitum veluti ante ocue los habebant, quamdiu Judaeis essent: subjectae ; nam, Romanis advenientibus, certe illae statim ab hisce delerentur, Semper ergo: adhuc. seditio- nes majoris minorisve momenti.contra Josephum flagrabant. | Sic Sepphoritae ad Cestium Gallum , Lyriae praesidem , miserunt legatos ‘qui auxilium contra Josephum peterent, Cum” autem Cestius non statim veniret, Josephus , hisce auditis, con- tra urbem profectus est, eamque vi expugnavit, milites autem qui summo odio habebant incolas, somnia diripperunt. Josephus , qui nullo modo id prohibere potuit, rumorem spargit Romanos in al- teram urbis partem advenisse, ita ut milites omnes urbem quam citissime relicti sint," ‘Tiberias , quamvis tanta gravia perpessa esset, tantaque bona Josepho deberet, tamen quieta. manere no- luit, 48 COM MENTATIO luit. Urbis senatus enim scripsit Agrippae invie tavitque eum ut veniret, urbemque .sub imperio suo redigeret ; rex consensum dedit litteris hac de re Tiberiensibus scriptis. Josephi vero mili- tes has litteras interceperunt, quibus lectis, quam maxime irati sunt, et statim contra urbem profi- cisci voluerunt, ut eam, uti antea Sepphorin, delerent, - Josephus autem, qui urbi parcere voles bat à rursus dolo usus est ad milites placandos ; nuntioque qui Agrippae litteras attulerat, liberta- tem reddidit. Interea temporis acerrimum hostem amisit, Justum nempe, de quo saepius nobis di- cendum erat, quique Tiberiade et vero aliis locis seditiones. movit quam plurimas, jam vero metuens ne poenas criminum lueret tandem, ad regem Agrip- pam. transiit (1). | Copiae autem. Cestii Galli, quas Sepphoritae rogaverant, tandem in urbem; venerunt. Josephus statim. contra eos profectus est, jamque majorem urbis partem. ceperat, quando propter locorum ignorantiam retrocedere debuit, et aggressae eum _ sunt: copiae regis in planitie. Advenerunt. etiam aliae; regis copiae, duce Sylla, qui prope Julia- dem castra posuerat et omni commentu, quem a .Galilaeis accipere poterant, incolas excludit, Con- tra huncce copias misit Josephus, duce Jeremias ipse vero etiam cum aliis militibus. die sequenti ad- „Cf. Jos. in. vita $. 66. LITERARIA. 49 advenit, et strategemate quodam Syllam jam vices rat, quum ipse, equi lapsu. vulneratus., discedere e pugna deberet. Inde hostibus animus additus, et certo maximam victoriam reportassent, nisi Jo- sephus jussisset urbem Juliadem ab alia parte ag- gredi, quo facto milites metu percussi , fugati sunt. Explicuimus quomodo Josephus , quamdiu - in Galilaea fuit, seditiones multas a Johanne aliisque excitatas sedaverit, impedimenta permulta supera- verit et contra hostes domesticos aliosque feliciter pugnaverit, Et quamvis fere semper harum rerum - cura occuparetur molestiaque iis saepissime adfice- retur, brevi tamen tempore res sibi creditas ita administravit ut Galilaea contra hostes externos optime esset firmata. Uti enim supra exposuimus, plurima loca muris firmaverat (1), porro exercitum satis magnum collegerat eumque, secundum morem Romanorum , in partes diviserat variisque locis con- stituerat. Ex numero 200,000 virorum , qui are ma ferre possent, partem ad rem militarem de- stinaverat . partem ad agriculturam exercendam res» que domesticas administrandas. Porro amicitia et benevolentia omnium fere incolarum fruebatur, et milites eum tanquam patrem amabant et venera- bantur. Quodsi ad haec omnia attendamus, ade mirari sane nos oportet virum illum, qui tanta impedimenta superaverit, tamque exiguo temporis spa- (1) Conf. $. s. in fine. HOEV. D 50 COMMENTATIO spatio tantas res easque difficillimas ad finem per- duxerit; ita quidem' ut imperator Nero, quum ista comperisset, vehementer perturbatus fuerit , miseritque in Galilaeam Vespasianum, egregium belli ducem, eumque a pueris armis exercita- tum (1). Se 8e Josephi res gestae contra Vespasianum, | _Vidimus : Sepphoritas a Cestio Gallo auxilium petivisse contra Josephum (2), huncce autem par- tim seras partim paucissimas copias ad eos mi- sisse, ita ut Josephus primo quidem retrocedere debuerit, dein tamen victoriam reportaverit. dim. Jam autem Sepphoritae a Vespasiano in Palaesti- nam. adveniente auxilium petiverunt, affirmantes se velle in fide Romanorum manere. Ille ergo iis misit mille equites et sex millia peditum , duce Placido uibuno, qui cum hisce militibus Sepphorin profec- tus „est, Josephus, hoc audito, metu percussus est, praesertim quia ipse hanc urbem muniverat, quaé res Romanis maximopere profuit. Sed quam- vis.omnibus modis tentaverit eam rursus in suam potestatem redigere, semper haec conamina fue- runt. vana et modo Romanorum animos magis | ey ma- o) cf. Jos. Beil. Jud. III. 1. $. 1. (2) Cf. $. 7. pag. 47e | d i | i LITERÁRIA. 5t. magisque éxasperaverunt, qui ubiqne Galilaeam devastabant, ita ut regio omnis repleta esset in- cendiis et sanguine nec ullius calamitatis aut mie sêriae expers, et incolae undique fugientes in uf- bes munitas salutem quaererent, Placidus autem Galilaeam ubique incursionibus vastans, tandem Jotapatam profectus est, ubi: vero ab incoli$, ex urbe ei obvenientibus, repulsus est (1). At magis Josephum, adhuc in confiniis Sep- phoris versantem , minatus est Vespasianus, qui cum exercitu magno imo terribili in Galilaeam veniebat , ita ut paene omnes milites nostrum de- sererent , isque, collectis paucis, qui apud eum remanserant, Tiberiadem confugeret. Tiberienses jam metu impleti propter advénientem hostem ma- gis etiam metuerunt, quia Josephus in fuga salu- tem quaesiverat, existimantes eum jam de bono éventu et successu belli desperare; et revera ejus conditio erat difficilis, nam hostis erat in ejus provincia, pars militum fugata jam erat, pars virtute et fortitudine carebat. Decrevit igitur Mas gistratibus Hierosolymitanis accurate scribere , quem ad modum sese res haberent; eos invitans ut cito rescriberent an foedus cum Romanis ini- ré lis placeret; num vero bellum gerere statue: rent (2). 131 AUi Hse Qaam (1) Cf. Jos. in vita $. 74. Bell, Jud. Lil. 4e (2) Cf. Bell, Jud. III. 7. $. 1, 2 D 2 e se COMMENTATEO Quum autem intellexisset Vespasianum in mente habere Jotapatam. expugnare, Josephus statim Tie beriaden reliquit, et in urbem expugnandam se contulit. X Vespasianus autem hisce auditis statim eo. misit Placidum et Aebutium. duces cum mille: equitibus ,. ut. urbem cingerent, ne Josephus pos: set aufugere, existimans quum ita praefectum Ga- lilaeae inclusisset, se totam regionem brevi in suam potestatem redigere posse. Ipse autem cum omnibus suis copiis secutus est, et ad sequentis diei vesperam in quodam colle castra posuit, qui ab urbe septem stadia distabat. | Incolae urbis,. quamvis primo adspectu hujus exercitus aliquatenus deterriti, animos tamen collegerunt et ad defensio- nem sese praeparaverunt (1), Sequenti. jam die Judaei Romanis obviam ive- runt; sed etiam Vespasianus sagittarios ,. aliosque leviter armatos misit ad urbem impugnandam , quae re Josephus ipse cum parte praesidii prosiluit. Pugna terribilis oritur3 victoriae desiderium Roe manos, salutis desperatio Judaeos incitat; illos peritia et fortitudo, hos audacia et furor armat; totum diem pugnant, dum tandem proelium nox dirimeret ; victoria. fuit incerta, Romanorum plu- rimi vulnerati , tredecimque interfecti, Judaeorum sexcenti vulnerati, septemdecim interfecti sunt. - Die sequenti autem multo acrius pugna renovas- ta, Ci) Cf. Bell. Jud. III. 7. $. 3. LITERARIA. 53 ta, quae per quatuor dies sustinebatur; Judaei enim. audaciores erant facti, quod jam huc usque praeter spem hostes sustinuerant; Romani vero indignati et quasi furentes, quia existimabant se superari, quoniam non illico vicerant, Vespasia- nus autem, cum jam diu frustra ürbem impug- nasset, aggerem exstruere statuit, quo murus ur: bis accessu esset facilis, totumque ad congeren- dam materiam misit exercitum; jamque fere ad finem: perductum erat opus, indefessoque labore agger erat confectus, quum Josephus, quo. vale: bat ingenii acumine, hostium peracti laboris laes titiam in dolorem mutaverit; namque convocatis urbis opificibus, urbis murum altius extolli jus- sit; quod cum illi fieri posse negarent ptopter jaculorum aliorumque telorum, quibus peterentur, multitudinem , tegmen excogitavit, quibus defen- derentur, sub. quo tuto die nocteque operantes murum ad satis magnam altitudinem -evexerunt ; ita ut Romani, jam intra urbem sese putantes , animis valde. caderent. Jam autem Vespasianus statuit urbem obsidione cingere et incolas fame et penuria ad deditionem cogere; itaque omnia eorum molimina observari jussit (1). © In .urbe autem satis erat frumenti aliarumque rerum abundàntia, praeter salem et aquam. Neque enim fontes neque flumina civitati illi tribuerat na- (1) Cf. Bell, Jud. IL, 7. $. gm] Je 54: COMMENTATIO natura; „et raro vel numquam in illo tractu per aestatem pluebat. Haec fuit causa magnae inopiae, quae augebatur, quia Josephus aquam, quae. ad- huc in urbe aderat, certa mensura civibus. diss tribui curabat, . Qnod etiam Romanos non -lates bat, nam ex adverso trans murum videbant eos unum in locum confluentes et aquam dimensam accipientes , eoque pertingentibus. telis, quae e machinis jaciebantur, multos occidebant; ita ut Vespasianus urbis deditionem | brevi exspectaret , cum. Josephus iterum hanc illius spem frangeret jubendo quam plurimas “vestes in aquam immers gi, easque de propugnaculis undique suspendi; ita ut Romanis inde concludendum esset inopiam aquae non tantam esse in urbe ac cogitaverant; adeoque iterum ad arma et vim se convertit Vespasianus; - quod. maxime Judaei desiderabant, Hac occasione Josephus iterum alio strategemate usus est ut sibi aquam et salem aliaque comparas ret, Via nempe quadam ardua et montana props tereaque ab hostibus negligenter custodita, none nullos misit litteras afferentes ad Judaeos extra urbem, quibus eos jussit ea quae sibi essent ne- cessaria, nuntiis hisce praebere, qui haec in ur- bem afferrent; multa autem hoc modo accepit, nam legati illi, dum custodes hostium praeteri- rent, plerumque repebant et velleribus ferorum vestiebantur, ita ut, si quis eos nocte conspices ret, canes esse viderentur, Non diu autem. stra- te- LITERARIA: 55 tegema ilud duravit, nam hostes paulo post etiam hancce viam custodia muniverunt (1). „Josephus autem «cum urbem. non diu. resistere posse videret, de sua ipsius salute et de fuga cum primoribus civitatis deliberavit, Populus autem; hisce auditis eum observari curavit , ne eos dese- reret; neque illis omnem spem praecideret, nas vemque in media tempestate sine Gubernatore re; linqueret.. Frustra populo probare conatus est Jo» séphus, se in illorum commodum nil amplius. in urbe efficere posse, sed melius iis extra muros prospici posse 5 :frustra omnibus. rationibus. fugam - suam: defendere voluit; nam senes, mulieres. et. pueri. flentes ad pedes ipsius accedebant, et.cum ejulatu. eum obsecrabant ut maneret; ita ut tan- dem coactus esset a proposito desistere, et: ci- ves.ad fortitudinem -denuo et. virtutem adhortatus sit (2). | | : T3 $. 9. e ftid apum LAS : CE Fotapatat vastatio. ^ Josephus a Vespa 7 e n P P ] "qu | siano captus. | Jam omnes arma ceperunt et Joseplio duce ex urbe egressi, custodes disjecerunt, et usque ad Ro- ^ (1) €f. Belt, Jud, Jud. III. 7. $. 11—14. (2) Cf. Bell, Jud. Ill, 7, Se 15—17. 46 COMMENTATIO Romanorum castra excursiones fecerunt: opera ab iis multo labore perfecta evertebantur; ardebant flammae et mors ubique in militum cohortibus saeviebat. Romani, qui graviter erant armati; Judaeos persequi non poterant, ita ut hi jam ine tra muros reversi: essent, quando hostés quodam- modo. animos recipiebant. Repetitae sunt per alie quot dies hae excursiones, donec Vespasianus nonnullos Arabes et Syros, qui etiam erant sub ejus imperio, leviterque armatos, contra eos 'mi- sisset, a quibüs repulsi Judaei sunt (1). Vespasianus autem jam decrevit arietem contra urbem adhibere; et hacce terribili machina ; primo statim ictu murus concussus est, ita ut ii qui intra erant, putarent urbem jam captam esse, et ilis ingens clamor sublatus sit. Sed Josephus, qui semper apta remedia ad manum habebat „cum eundem locum saepe feriri animadverteret, ita ad vim arietis parumper eludendam processit. Saccos nempe paleis repletos in eum demitti locum prae- cepit in quem intorqueri arietem videret, ut im- petu vano ferretur. Hoc multum morae. et. diffi- cultatis Romanis attulit, donec etiam hoc impe= dimentum superarunt, quo facto Josephus ignem adhibuit: trifariam enim excursionem incolae feces runt in Romanorum castra, et aggeres, crates , aliasque machinas incenderunt. Eodem (1) Cf. Bell, Jud, Hl.7e $. 17, 18. LITERARIA. 57 Eodem die sub vesperam hostes rursus alium exstruxerunt arietem, et muros minati sunt. Sed Josephus et Judaei, quamvis per totum diem pugnaverant , iterum hostibus. fortiter restiterunt, licet alii super alios catapultarum et ballistarum ictibus caderent, nequaquam tamen a muro depel- lebantür, sed flammis et saxis ferroque adversarios petebant, qui arietem adducebant. - Per totam noctem sine remissione pugnabatur et ab utraque parte fortitudine et valore omnes excellebant, Terribilis erat adspectus, cum ses quenti die lux oriretur, et ingens erat numerus eorum qui occisi aut vulnerati erant. Percussi autem metu sunt incolae cum viderent in quonam versabantur periculo: sed Josephus mulieres, luc- tus et lamentationes edentes, «domibus includere jubet et iterum incolas comparat ad fortiter resis- tendum. Iterum ad dolum recurrit; oleum nempe ardens perfundi jussit in Romanos, qui urbem capere conabantnr, qua in re tam felici successu gavisus est, ut impetum repellerent Judaei, Jam autem Vespasianus aggeres altius tolli turresque erigi jussit," unde. Judaei a muris prohiberentur. Transfuga porro ei narrat quo perductae essent res Jotapatanorum , et inde animum resumsit: scalas denuo urbi admovere jubet. Frustra jam Judaei fortiter ei resistunt; Titus et Sabinus, ambo duces Vespasiani, primi muros conscendunt, et mox totus in urbem ingreditur exercitus. Mag- na - 8 | COMMENTATIO na fuit civium. clades, multi ex Judaeis vitam , multi libertatem amiserunt. Vehementer in omnes incolas sine discrimine saevitum est; tandemque Vespasianus urbem fun- ditus dirui jussit et castella omnia incendit (1). . Romani autem , jubente Vespasiano , omnia pere scrutantes nusquam Josephum invenire poterant. lle enim, urbe jam capta, in puteum quendam profundum saltu descenderat, cujus a latere spee cus amplum disjunctum erat, quod eorum, qui supra erant, effugit intuitum, Ibi cum quadragin- ta e praccipuis urbis incolis, per aliquod tempus degit; sed tertio die a muliere quadam proditus est (2). Vespasianus , cujus multum intererat Jo- sephum in suam habere potestatem , ei misit duos legatos, jussos dextras (signum pacis) ei offerre, hortarique eum ut escenderet, Sed suspiciones quasdam suscepit, donec Vespasianus tertium quene dam, amicum Josephi, ei misisset. Hicce multis verbis laudabat Romanorum erga victos humanis tatem , eique Vespasiani benivolentiam pulcris adeo coloribus depinxit, ut. Josephus diutius resistere non posset. Videtur autem hancce suam agen. di rationem non plane probare potuisse, quam ob rem religionem et vaticinia vetera et somnia quae. | (1) Cf. Bell. fud. HI, 7. $. 19. sqq. Haecce in primis con- ferantur ut res. a Romanis crudeliter gestae pateant. (2) CR Bell. Tad. III. 8. Gi Te LITERARIA. . 59 quae paulo ante habuerat, adhibuit ut de hac agendi. ratione se defenderet, Id saltem nobis videtur effici posse ex iis qnae ipse hac de re narrat et praecipue ex precibus illis, quas. Deo clam obtulit, dicit nempe: sei reny. 73 "Tovdatov - QUAoy Ônùdoar oxe? coi TQ xrlcavri peTÉBN OÈ rhèc, X, T. A. (1). Cum autem ili qui cum eo erant in puteo eum ita agentem viderent, aggressi eum sunt et. roga- verunt num lucem adspicere adhuc auderet si ser- vus esset; et minati sunt se gladiis interfecturum eum,. ne in manus hostium caderet; Josephus metu percussus illis respondit et multis verbis illis probare conatus est quam stultum imo impium fo» ret, gratiam tibi oblatam non accipere, sed malle interfici; «hoc esse nec legibus. Dei nec naturae consentaneum, . Sed frustra, nam omnes contra eum exasperabantur, et, alii aliunde cum gladiis occurrentes ignaviam ei exprobabant, in eoque erant omnes ut eum e vestigio interficerent, — Jo- sephus.autem cum minando, tum. benigne illos alloquendo , aliisque modis, per aliquod. tempus eorum - furorem cohibuit, donec ei succurrebat alie quid callide et feliciter excogitatum, ^. Proposuit enim iis, quoniam. omnes mori decretum erat, ut caedes mutuas facerent, sortes autem. in sitellam conjicerentur, et ita alter alterum interficeret uti sors (1) Cf. Bell, Jud. HI. 8. Se 3. 60 COMMENTATEO sors id indicaret; is vero qui ultimus esset, see met ipsum occideret. Quod et locum habuit; cumque ipse Josephus ultimus (sive arte quadam, sive Dei providentia) cum alio relinqueretur, fa- cile huic persuasit ut Romanis ambo sese trade- rent (1). ái ase | Cum Josephus ad Vespasianum duceretur , om- nes Romani ad eum videndum confluebant, ducem- que admirabantur quem tanto labore vicerant. Ti- tus magnam clementiam benivolentiamque erga eum . ostendit; sed Vespasianus praecepit ut magna cum cautione custodiretur et eum ad Neronem ducere decrevit. Josephus autem valde timens imperato- ris crudelitatem , iterum suo ingenii acumine usus est, Significavit se cum Vespasiano solo paucis colloqui velle; omnibus praeter Titum et duos amicos remotis, declaravit: se non venire tan- quam hostem Romanorum, sed laetum nuntium Vespasiano, Deum enim se misisse ut nuntiaret Vespasianum fore imperatorem cum Tito filio. Cum talia dixisset statim "quidem ei^ fidem non tribuebat dux Ronranus paulatim vero ad ei cre- dendum inducebatur eumque tandem apud se ma- nere jussit, et, quamvis ei neque custodiam ne- , que vincula remitteret, "vestimentis eum “donavit et benevolentiam ei ostendit (2). Pau- Q) Cf, Bell. Jud. 11. 8. $. 47e e) Cf. Bell, Jud. III. 9. $. 8; 9e LITE RAR LA; 6x Paulo post Vespasianus Caesaream profectus est, Josephum secum agens, et quamvis multi ex. Ga- Jilaeis hujus : mortem peterent, tamen ei vitam servavit. . Haec autem omnia locum, habuerunt an- no Josephi aetatis tricesimo, p. C. n. LXVIIto, Hierosolymitani cum audivissent quae Jotapatae acciderant , primo putabant Josephum. in communi omnium incolarum clade etiam interfectum esse, magnoque eum dolore lugebant. Cum autem dein -de ejus vita certiores facti essent, eumque cum Romanis esse , : mortemque effugisse rescivissent ac supra captivi fortunam ab hostibus- honorari, „eodem animo, quo eum mortuum lugebant, vivene tem indignati sunt (1). $. IO. Josephi res gestae tempore obsidionis Hic- rosolymorum. | "Caesareae, ubi Josephus a Romanis captus ser- vabatur, per aliquod tempus mansit; semper a Vespasiano in honore habitus est, quia mirabili modo sese rerum vicissitudinibus accommodare sciebat, et omnia faciebat quae illi grata erant. Imo illius jussu, uxorem duxit captivam , natione ! i Ju- a) Cf, Bell. Jud. LI, Ge LA Ie 62 COMMENTATIO Judaicam (1), quod secundum leges Mosaicas ve- titum erat Sacerdotibus, uti ipse dixit: „ pýre SoUA4v KAT alyukryrov ops) wùrods XEXDAU- xe " (2). Quare etiam dein hancce repudiasse videtur. | HEAR QE! on ‘Cum dein Vespasianus in omnibus rebus seeun- da fortuna gavisus esset, cum omnia ejus vota explerentur et a militibus et populo Romano Cae- sar creatus esset, tum in memoriam revocavit ea quae Josephus ei vaticinatus erat; cumque haec omnia videret impleta , ejus filio Tito auctore, Josepho libertatem reddidit (3). Hic imperatorem Alexandriam proficiscentem comitatus est, ibique aliam duxit uxorem. Ilinc cum Tito in Judaeam reversus est et obsidioni Hierosolymorum adfuit. Multis et variis rationibus Tito in urbe oppug- nanda profuit (4). Sic, v. ge antequam impetum in urbem facere inciperet, cum incolas ad deditionem hortari vellet, misit Josephum qui patria lingua Hierosolymitanis verba faceret, fore existimans ut hominem genti- lem potius quam alium audire vellent. Hic ergo curans ut in loco staret unde audiri posset, et ubi sagittae eum attingere non possent, orationem | | ad (1) Cf. Jos. in vita $. 75. (2) €f. Lev, XXI. et Ani III. 12. $. 2. (3) Cf. Bell, Jud. IV, 10. $. 7. (a) Cf; Yos. in vita $. 75. LITERARIA, 63 ad eos habuit (1), qua orabat: , ut incolae sibie met et populo parcerent, Romanisque se trade- rent, " - Sed eum ita suadentem multi e muro irridebant, alii conviciis excipiebant, et nonnulli jaculis petebant, Ille tamen in illos hortando pro- gressus est, iisque probare studuit esse Dei vo- luntatem illos Romanos agnoscere dominos; ex gentis historia demonstrabat stultitiam eorum qui Dei voluntati sese opponunt, imo eos lacrymis obsecrabat ut dictis obedirent Romanisque se tras derent. Ita autem populus per ipsius verba com- movebatur ut multi ad Titum transfugerents se- ditionis tamen auctores a consilio et proposito non destiterunt (2). Paulo post hanc orationem habitam, mortem trium suorum fratrum luxit Josephus. Simon enim, princeps aliquis ex Zelotis, patrem Josephi Mat- thiam ejusque filios metuit, et hanc ob causam omnes ad mortem damnavit. Infelix pater tanquam gratiam precabatur ut primus mortem subire sibi concederetur, quia filios suos necari non posset videre ; sed crudelissimus iste id recusavit et, postquam filios tres, praesente patre, jugulari jus- sisset, hujus vitae pepercit infelicissimae, sed ta- men eum inclusum cum uxore servavit et per praeconem denuntiavit, ne quis in civitate cum eo (1) Cf. Bell, Jud. V. 9. 8$. 3. (2) Cf. Bell. Jud. Ve 9. $. 4 10. 6. 1. 64 COMMENTATIO eo vel colloqueretur, vel ad eum agé metu scilicet proditionis. | | Ne cuiquam tanta crudelitas mira videatur, nam historia a Josepho nobis tradita de vastatione Hiee rosolymorum est veluti spectaculum atrocissimo- rum tam ab Judaeis quam a. Romanis : «commisso. rum (1). M „Josephus autem, qui non cessabat obsessos ad deditionem hortari, cum urbis muros circumiret k vulneratus est lapidis ictu, ita ut vertigine cor- reptus caderet. Tunc nonnulli egressi ex urbe eum secum ducere conati sunt, et certo illud ef- fecissent nisi milites nonnulli Romani advenissent , qui Josephum sustulerunt, In urbe autem rumor ejus. mortis spargebatur et ad parentes in carcere pervenit; ita ut huncce etiam filium tanquam in- terfectum lugerent, et mater lacrymas fundens clamaret: „ hic ergo est fructus meae foecundi- tatis, ut mihi ne sepelire quidem filium liceat , a quo sepeliri speraveram, ". Josephus tamen ex vulnere cito convaluit, et non desivit hortari populum ut sibi fidem haberet uibemque trade- ret (2). Conditio autem in qua Josephus , durante ob- sidione, versabatur, non facilis fuit; ab una parte enim Judaei omnibus modis id egerunt, ut in 4 bos (1) Cf. Bell, Jud, V. 13. $. 1. y (2) CF, Bell, Jud. Ve 13 $. 3e ^OLITERARLA. és potestatem suam. eum redigerent, eumque suppli- cio adficerent; sed ab alia parte Romani, quo- ties. cladem acciperent, Josepho illud imputave- runt, ac si ex ejus proditione accidisset , quoniam nullàm ei fidem habebant; tum semper imperato- rem appellabant eumque obsecrabant, ut poenas de Josepho caperet. Sed Titus, qui belli vicis- situdines nunc secundas , nunc adversas, non ad- scribebat Josepho, qui sibi jam tanta fidei signa et testimonia praebuerat, militum furorem et viam semper mitigabat eumque in honore habere perge- bat. Josephus etiam ita ei profuit, ut , cuim post praelia horrenda, pugnasque acerrimas . tandem urbs caperetur, a Tito potestatem acceperit eli- gendi ex praeda quicquid vellet, — Rogavit tunc nullam divitiarum ,' argenti aurive copiam, sed Codicem librorum sacrorum, qui in urbe inveni- retur, cujus ei usus dein certe magnus fuit (1). Parentes ejus in urbe capta sine dubio mortem in- venerunt, nulla saltem eorum fit mentio, sed quum adhuc viventem invenisset inter captivos unum ex fratribus, a Tito hujus libertatem peti- vit simulque amicorum quinquaginta: quod non modo lubenter ei permisit Romanus sed et ei con- cessit potestatem in templum ingrediendi, in quo inclusa erat magna captivarum mulierum et puero- rum multitudo, ibique quotquot inveniret amico- rum et familiarium, hosce omnes liberandi; qui- | ELA bus (x) Conf, in vita $. 75. et infra cap. IL, hujus commentationis $. 6s HOEV, AS o 66 COMMENTATIO bus auditis Josephus statim ad templum profectus. tatem reddidit, iisque pristinum fortunarum. sta= tum restituit; Paulo post, a Tito missus in vi- cum quendam, cui nomen ‘Thecoa (1), ad exse- quendam mandatum quoddam, reversus multos vis dit crucibus affixos-et inter hos tres ex pristinis amicis. Animo doluit et quam citissime ad Titum occurrit, lacrymasque fundens, rem uti erat nar= ravit; statim Titus eos detrahere jussit, et omni cum diligentia eorum curationi prospicere, ita ut quidem duo, dum curarentur, animum efllarent; tertius vero in vita servatus sit. DM Ita Josephus quantum potuit infelicibus civibus profuit. ; | S. 11. Josephi fata Romae usque ad ejus moriem. j | Titus Josepho pro agris quae in confiniis Hie- rosolymorum habuerat ; quaeque paene omnia erant devastata, alia reddidit; multaque ei alia amici- tiae benivolentiaeque signa praebuit. | Postquam res in Judaea turbatas composuerat , Romam proe fecturus eum navigationis socium assumsit. Cum, post faustum et prosperum iter Romam venissent, Vespasianus etiamnum eum in honore | | ha- C^y Cf. in vita $. 75. f ILT EER KIAD © 67 habuit quod patet in primis ex eo quod “eum aedificio quodam donavit, quod ipse, antequam Caesar creatus esset, habitaverat. Porro ei civis. Romani jura concessit annuumque reditum. assig- navit (1). — Uti vulgo evenit, Josephus multa perpassus est ab iis qui ejus fortunae et prosperitati inviderent. Sic, v. g. Jonathas, unus ex is, qui maxime pro libertate pugnaverunt et, postquam ex Judaea fugisset Cyrenes seditionem moverat (2), adversa: fortuna usus, captivus ad imperatorem missus est. Cum Vespasianus éum interrogasset, declaravit Jo- sephum arma et pecuniam ei suppeditasse et insit- per esse seditionis auctorem. Cum autem res bene esset inquisita , patebat Jonathan mentitum fuisse, quare capitis damnatus est. Multae fuerunt dein etiam accusationes eorum qui ei invidebant , at semper ex omnibus sospes evasit (3). Huc usque tamen matrimonio non felici junc- tus fuerat. Uti supra vidimus (4) Caesareae captivam uxorem duxerat, quam vero dein rursus amiserat. Quum autem Alexandriae esset cum Vespasiano, duxit aliam quam diu habuit, et ex qua tres genuit filios, quorum duo paulo post diem (1) Cf. Jos. in vita, $. 76. (2) V. Bell. Jud, VII. rr. $. 1 (3) Cf, in vita, $. 76. (4) Cf. S. 10, pag. 61. 5a £ (^ -COMMENTATO diem obierunt, sed unus, quem -Hyrcanum appe- laverat, diutius. vixit.. Cum. vero etiam haecce. uxor, ob ejus mores, parum ei placeret, ab. hacce iterum divortium. fecit, duxitque paulo. post aliam , quae quidem in Creta habitabat, sed. gee nere erat Judaea, parentibus nobilissimis nata. et omnium in ea regione splendidissimis. Cum ea. vitam diu felicem: vixit, et ex ea duos filios pros genuit, Justum, natu majorem, et Simonem, cognomine Agrippam (1). Hisce diebus tranquillis incepit Scribere sua ope- ra, et quidem primo libros de bello Judaico. lin gua Hebraica, cujus dein versio Graeca etiam in lucem -prodiit (2). Hocce opus Vespasiano ejus- que filio Tito dedicavit et obtulit, qui illud. lu- benter'acceperunt et in bibliotheca sua posuerunt, imo Titus illud, decreto a se ipso subsignato , jussit vulgari, et rex Agrippa septuaginta epistolis ad Josephum. scriptis ei benivolentiam suam . testas tus. est (3). . Ceterum, uti Eusebius narrat, in ejus honorem hanc ob causam Romae statua est erecta (4). Paulo post scripsit libros viginti An- | tie (1) Cf. in vita $. 76. (a). Cf. Jos. Bell, Jud. in prooemio. (3) Josephus in vita haec habet: ore yupékaç Th Éuv- TOU yep , rÈ Di AGa Buuocicieolas , mpocéruËe.. Difficilis hicce locus explicatu est, sed eodem. eum sensu accipio ac J- A. Fabricius, in Bibl, Graec, lib. 4e Ce 6. (4) Cf. Eusebius, Hist, Eccl, 1. L 12. LITERARIA. 69 gite, quibus. narrat historiam Israëlitarum , "inde a creatione mundi usque ad finem belli Ro- manorum contra Judaeos (1). | "Cum autem hocce opus scriberet Vespasianus mor- tuus est, ejusque filius "Titus ei successit et Jose- phum eodem honore habuit ac pater. Hujus- etiam successor Domitianus benivolentiam suam semper ei ostendit, imo honoribus eum et dignitate. auxit; namque accusatores ejus quos etiamnum habebat, supplicio adfecit, imo servum quendam, qui antea ejus pueros instituerat et eum criminis cujusdam false accusaverat, puniri jussit, Maximum autem documentum amicitiae ‘ei praebuit , «cum ei tribu- torum dederit immunitatem, quod attinet ad agros quos Josephus in Judacà habebat; hoc enim ei qui acceperit honorificentissimum ‘censebatur. - In primis. etiam, Caesaris. uxor Domitia valde “eum diligit," omnibusque MD ei stam benevolentiam ostendit. | Hoc fere tempore descripsit suas res gestas in Galilaea , in quo Opere diversas accusationes, quae sibi imputabantur, refutare studet. ^ Porro etiam edidit duos libros contra “Apionem, qui ex M RN PLC He ius. ^33) Ant, VII, 14. $. 7. legimus divisionem aliquam mansisse &yps TÄS ofpepov Huépus. Ex hisce videri potest Josephum scripsisse Antiquitatum libros ante Hierosolyma diruta , quia posten tális divisio not diu vigebat. Sed rite háecce 'refutata sunt ab Haverkampio, l, lẹ nòta x, 7) COMMENTATIO fontibus gentilium historiam. et ingenii descriptio» nem Judaeorum effecerat , qua multa iis false im- putabantur, Nonnulla etiam alia scripsit 5 cumque philosophiae in primis. Graecae et Neoplatonicae, Quae tunc temporis vigebat, sese applicare. inci- peret, etiam hac.de re scribere in animo ei fuit, cum mors eum impedivit. Quamvis enim certum quo. obierit tempus ignoremus, hoc tamen constat eum anno aetatis LVEo tandem finem libris An- tiquitatum imposuisse, et anno LVIIte nil amplius de eo invenimus, ita ut tunc videatur diem su- premum. obiisse (1). | Multi semper fuerunt. viri docti. qui Josephum valde vituperaverint eumque nequissimum. habue- rint hominem ; multi vero etiam qui: eum. laudibus maximis . extulerint nihilque mali, nihil vitupera- tione digni in. eo invenire potuerint (2). Multum ab ambabus partibus nostra opinio differt , quam paucis verbis indicabimus. Nemo certe negare poterit Josepho fuisse inge- nium sagacissimum, semper enim hoc ostendit, Quando eum. Galilaeae praefectum adspicimus. ome nia quae facienda erant effecit, quamvis; ei impe- dimenta obstarent maxima. Johannis fraudes et fallacias omnis generis, quibus saepe in conditio- | ^^ nem (1) Cf. vita in fine, (2) Cf. inter alios Beronius, Salianus, Possevinus; itemque Scaliger, Casaubonus, Irtigius, alii, LITERARA) 9 71 nem :pervenit - difficillimam , ;mirabili modo evita- vit, eique nonnumquam: par: pari retulit... Quan- do in periculis versabatur: maximis, quando po» puli seditiosi furor, aut hostium irascentium .co- namina ei minabantur, ingenii acumen eum fere semper servavit, Animi. praesentia ei numquam defuit; sic cum in maximo vitae periculo versare- tur, Jotapata e; g. diruta, cum jam mortem quasi ante oculos haberet, et nil eum videretur posse servare, tunc. dolus „ quem subito, excogiraverat , e periculo. eum. vindicavit, . Cum „captivus, esse Vespasiani statim. eum ad se adstringere. sciebat laudibus eum . „efferens, gloriamque futuram ei praedicens. Sic ergo in tota ejus vita ubique hue jus ingenii sagacitatis indicia invenimus. „Virtus bellica vero non ita in eo laudanda vi- detur, : Saepe enim pugnam evitare conatus est, imo, Jotapata obsessa, cives suos militesque re- linquere studuit et fuga salutem" quaerere. voluit: quamvis fatendum ‘est illum, ‘dein fortiter egisse virtutemque non exiguam ostendisse. Sic etiam non semper fuit fide. incorrupta et strategemati- bus doloque. abusus est,.ita ut animus. non aéque ea laudes dignus | videatur. ac mens. et. ingenium. Filiuso tamen, fuit bonus, parentes diligens pioque amore colens, quod luculenter patet.ex omnibus digo s quibus. de patre vel matre loquitur, MH „Quisque qui hanc vitae losephi descriptionem pim statim. profecto. sentiet ei fuisse multas ' vitae 72 COMMENTATIO vitae opportunitates quibus ad conscribendam pa» triae. suae historiam idoneus fuit; inquiramus haecce paulo accuratius Capite, quod sequitur, altero. CAPUT IL QUATENUS FLAVIUS JOSEPHUS PER VITAE OP- ` PORTUNITATES AD CONSCRIBENDAM HIS- / TORIAM ATQUE ANTIQUITATEM HE- BRAICAM IDONEUS FUERIT? Conspectus brevissimus conditionis litterarum. eruditionisque Judaeorum Palaestinen- sium tempore. Josephi. Ut hocce caput rite ad finem perducere pos- simus nos antea breviter delineare oportet, quaes nam fuerit Josephi aetate conditio eruditionis et litterarum populi ad quem hicce pertinebat 2 cives enim apud quos educatus est et habitavit et egit, magnam profecto habuerunt vim in totum ejus animum, omnemque cogitandi rationem ,- tempus» que |! LITERARTA. | >. "3 que-quo vixit multum etiam valebat ad eum. for- TAN et instituendum, vv + Tempore quo Israëlitae. ex "Aegypto. i in; Palnet pam-occupandam et babitandam. ducebantur, . Dei fuit consilium et propositum unam. gentém con: stituendi, quae eum rite coleret, ejusque cultum per omnem terrarum orbem deinde i; spargeret, Huic «genti ergo. sejunctione: opus erat ab aliis populis ‚nam commercio cum hisce orto, indoles peculiaris, quo ipsi opus erat, prorsus interiisset. Hinc in. primis. orta. est superbia illa, quae maxi- me etiam: post Maccabacorum /tempora |. augebatur et: qua, tam origine, ab; Abrahamo | dücta , quam lege divina, sese efferebant, ^ Deinde::vero:-quum alios :popülos agnoscere deberent: dominos ; com- mercium cum. hisce habentes, -sponte quidem „et quasi nolentes volentes. horum: nonnulla instituta aut mores ant dlido negotia accipiebant ; sed- sem- per tamen “superbia ista valde etiain vigebat. Hinc fere nulli-iis innotuerunt scriptores laut, viri docti extranei, sed solos suos habuerunt. et coluerunt , aliossplane spernentes; „hine: cultus, scientiae et artes minores erant ,.saltem si cum iis: Graecorum seti Romanorum comparentur, quamvis religio , multis nominibus, purior .et. magis: laudanca sit quam omnium aliarum gentium. + Quos‘autem -ha- buerunt scriptores pauci Sunt, étiarnsi Josephi tem. pore plures videntur fuisse libri. etiam „historici, quam nos nunc habemus et qui incendio templi ure 4 COMMENTATIO urbisque perierunt. „Nam quamvis ipse: Josephus dicit (1): où yàp muniades Reno elo} mapi suivis ácopwev nai paouévev, dio Ob move mpds Tos &ixoci BiBalæ, TOO sravrds Eyovra povou TV yay pote Qu», cà Dialog Vel memioreunéim X. T. A. haec mihi videntur non intelligi debere ac si solummoe do hi libri tunc temporis adessent, nullique plu- tes, sed potius eum indicasse hosce libros esse re vera. divinos, illos. re vera profectos esse a profetis, id est, secundum opinionem Judaeorum ward ev érirvony vv Amb roð @eod Ce). llla etiam opinio est Viri Clar. J. A. Ernesti, in Opusc. Philol. et Crit. p. 381., ubi haec. pulcher- rime explicantur (3). Librorum sacrorum codex qui post Exilium Ba- bylonicum in templo adservabatur , quo tempore Antiochus Epiphanes templum spoliabat, interiisse quidem videtur, attamen probabile est Codicem ex aliis qnae suppeterent exemplaribus restitutum esse ita ut Josephi tempore Codex ille adhuc in templo adesset (4). | Josephi tempore lingua, qua Hebraei DER non amplius erat illa antiqua, et pura, sed dege- | ^ne: (1) Cf. Jos. in Apion. I. $. 8. 2). Cf. Jos. in Ap. I. $. 7. (3) Cff. loca ab Ernesti laud. nempe in prinis Spanhen. Dub. Euang. p. IL. p. 585. EtCe (4) Cf. 7. H. Pareau, Inst gor V. T. p. L s 1. c. Ii. $. 3 ot | 4 | j f ) LITERARIA, 75 nerata in dialectum Arameam vel Chaldaicam , quae in vulgi. usu invaluit ; at Hebraica dialectus emor- tua dici. potest QG). Scholae” tamen nonnullae » sive Academiae quaedam institutae erant , in qui- bus Hebraica docebantur et ubi jam Christi. tem- pore Hillel et Schamaï doctores floruerant, Post Hierosolyma diruta hae scholae in primis Tiberia- de. floruerunt. usque ad annum 230 pe, Cnm, In illis accuratius de S. ad et. de traditionibus. in: quirebatur , juvenesque , clarorum doctorum auspis ciis ‚de religionis. disciplina instituebantur, ‘Certi in. lis erant constituti doctores , quibus solis esset docendi facultas, Hi non ad certam grammaticam exigebant suam linguam , nec ad cjus indolem. be- ne. cognoscendam , sed omnes, quas. potuerunt tra- ditiones servabant, et. secundum has de sua lingua agebant. dum adjuvarentur. per consuetudinem lin- guae sive dialectus ,. qua, utebantur in vita com- muni, Cum. autem V. F. praelectio in templo et Synagogis, non. amplius intelligererur lingua He- braica , hi viri docti sensim sensimque. versiones in dialectum vulgarem fecerunt, quarum. quidem multo post collectio. est redacta, attamen Josephi tempore Onkelosi i interpretationes Pentateùchi , aliae- que jam aderant (2). Cum d Cf. W. Gesenius, Gesch, der Hebr. Sprache, i. 4i- sehn. $. 23» sA H, Pareau, Ant. Hebr. p. co. re Cf. „ Gesenius, le l. IL Æbschn, $. 19. sqq. — K^ H, Pareau, LL Pe h Se I. Ce IV. 76 COMMENTATIO Cum ergo Hebraica dialectus tunc temporis emor- tua sit dicenda, et Judaei Aramea uterentur, etiam Graeca lingua, sive potius hujus linguae. aliquae dialectus, hic et illic in Palaestina videtur viguisse. . Multa saltem sunt documenta, quae pro hac sen- tentia pugnant. — Sic etiam versiones jam aderant yibrorum V. F. in hancce linguam, v. g. quae di- citur Alexandrina sive Septuaginta, quam Judaei Graece loquentes extra Palaestinam pro textu He- braico habuerunt (1). At vel sic tamen versio illa Graeca, Josephi tempore, nondum apud Ju- daeos Palaestinenses vigebat; namque haud in ho- nore fuit inter illos; quia superbia illa etiame num aderat, imo post Hierosolyma diruta etiam- num tanta erat ut Hebraei modo pauci aliam quam suam linguam discere vellent, nisi necessitudine coacti (2). Sic Josephus narrat in Ant, XX. 11. $. 2: map Www yp oùx éxelvbug dmobiwovrai rods groncv élvõy OI AexTOV Axa T A6 » xod yAcQupTwTI AéEewy TÔv 20y 0y Eminopsbebovrus s 0d TÒ PAU DE) elvat voulés TÒ êmirúdeuga TOUT oÙx Eheudépav povo Tois . rugoboiy, ZAAR xal Tûv oixerõy Tolg ÜAcUCIV' tadvols òè coQlay paprupobst Tos TÀ vopiga capis ÊTIOTæ* pévoig, xal rhy Tv LEp@y y PAUL T UV vaars ipun- vedoar duyæuévoig (3). | In- (1) Cf. de versione Alexandrina Jos, Ant. XIL 2. (2) CÉ de hisce omnibus Hôttinger, in Tlies. Philol. p. 334. Buxtorf, Synag. Jud. c. 1. Casaubonüs, Exercit, ad Annal; Bar. II, n. 19. (3) C£. Ant, XXi 11, 8. 2- LITERARA 77 Inter Theologos porro Judaicos tempore Jose- phi tres in primis sectae aderant, nempe Phari- saeorum , Sadduceorum et Esseorum. Sed de his- ce infra $. 3'i* plura videbimus. Sufliciant nunc pauca haecce quae diximus , ut aliquatenus nobis notionem informemus conditionis litterarum in Pa- laestina: ex quibus patet tempus, quo vixit Jo- sephus, partim quidem minus aptum videri ad bo- num historicum informandum, partim vero multa habere quibus sese commendet. Quamvis enim emortua dicenda sit dialectus Hebraea, multa ta- men aderant quae in discenda hac lingua auxilio esse possent, multaque alia subsidia, quibus V. F. intelligeretur; aderant porro adhuc plures libri qui dein perierunt, imo Codex ipse sacrorum libro- rum etiamnum in templo aderat; et impedimen- tum illud omnium maximum verae eruditionis, commercii nempe defectus cum aliis populis , pro magna parte erat sublatum. | $. 2. De Josephi genere vel stirpe, ejusque Parentibus. Cum. talis esset conditio litterarum et eruditio- . nis Josephi tempore in Palaestina, aptissima die enda est familia, ex qua ortus est, ad hominem bene instituendum virumque doctum recte infor- marn- 78 COMMENTATIO mandum:' et nisi talis sit nemo profecto- boni historici nomine dignus erit, — Uti enim vidimus, Cap. I. $. 1. non modo honesto loco natus est, sed nobili adeo genere, unde omhibus privilegiis; omnibusque institutis et subsidiis in patria exstan- tibus frui potuit. Enimvero si familia ejus fuis- set inter ignobiliores, si in paupertate versati es- sent, omnibusque indiguissent, numquam certé Josephus talis fuisset , qualis dein extitit, etiamsi ingenio acutissimo et subtilitate ` maxima’ gavisus esset, Quot enim juvenes qui a natura intelligens tiam acceperunt summam , agilemque industriam, nóstris etiam diebus, numquam rite excoluntur ; et quamvis iis essent vires et animi dotes, quae requiruntür ut pervenire possent homines ad ali- quem cultus et' perfectionis gradum, numquam timen eo perveniunt, quoniam versantur in rebus angustis; Quanto magis autem dicendum id est de illis diebus, quibus ceteroquin opportunitates tam paucae fuerunt excolendi ingenii facultates. Sed non modo Josepho fuit genus nobile, ve- rum etiam sacerdotale, quod omnino animadver- tendum , "quandoquidem ei quam maxime illud profuit. Apud Judaeos énim non promiscua quae- dam e diversis tribubus, pro hominum arbitrio 'existens , türba, sed sola tribus" Levitica minis- terio sacrorum divinitus erat destinata. ' Horum . sacerdotum dignitas erat summa, et de iis leges latae sunt” diversae ab iis aliarum tribuum. Re- ligioe LITERARIA. 79 ligionis titus et caerimonia iis erant commendata et bene informati esse debebant, peritissimique legum et institutorum patrum ad munus obeun- dum. Plures ideo iis erant occasiones sese ex- cercendi in litteris, doctrinisque, et in omnibus quae ad eruditionem pertinent (1). Illud etiam Josephus ipse declaravit, et emolumentum quod exinde accepit optime sensit cum suam fidem in libris de Antiquitatibus Hebraicis asserens dixit: se esse genere Sacerdotem, cui ergo plura erant subsidia indagandi historiam quam aliis (2). Josepho praeterea erant parentes multis nomini- bus laudandi. Pater Matthias non modo ob ge- neris splendorem sed etiam 3/2 ci» Suxauocdvs» glo- riam nactus est; uti filius narrat in vita, $. 2, — Ex illa voce 2ixau0$v4 : profecto efficere posumus , eum fuisse virum probum et honestum , nam sem- . per Josephus illud usurpat de hominibus maxime laudandis, v. g. in Ant. L 9. $. 1. de Abele di- cit: 'AfsAog uly yàp à vecrepos Quxaiocév4g Tee” asiro, — Sic etiam Ant. VII. 4« $. 4 xal vi» Didvora abro vabapdy dab adons Quadrrerlgi xæ- xig £y Ououocóvg xal Opnoxelg. — Habet autem. verbum illud daxasvodvy tres significationes prima- - rias, quas etiam habet vox Hebraea cum eo cone Vve. (1) Cf. Jos. in Ap. II. ar, 22. == J. H, Pareau, Ant. Hebr, Pe 102. Sqq» — In primis Joss in Ap. h $. 10. (2) Cf, Bell, Jud, uE 8. $. KE 80: COMMENTATIO veniens nps nempe aéguitatis sive benignitatis, justitiae et pietatis. ~ Invenimus dein etiam exemplum honoris, quo apud populum gaudebat, cum legimus eum fuisse inimicum Simonis viri crudelissimi et nequissimi , et dy voi; paora TQ Òhuw micrès xai riwis (X). Et, uti vidimus Cap. I. $. 1. summas calamita- tes mente solida firmoque animo sustulit, Fuit igitur vir eximius; et mater, de qua etiam non- nulla habet Josephus in Bell. Jud. V. 13. S$. 3. eadem laude digna videtur. Parentes autem, qui tantam liabent vim in liberos educandos et insti- tuendos, quum ei fuerint probi, concludendum videtur illos omni modo studuisse ut animum filii bene: informarent, mentemque rite excolerent. Hoc autem iis qui in Palaestina vivebant maximi fuit momenti, quia Scholae publicae, in quibus pueri cujuscunque conditionis instituerentur, nunquam Hebraeis fuisse reperiuntur (2). Peculiare enim quoddam consilium habuerunt illae Scholae de qui- bus locuti sumus Cap. II. $. r. | Num forte quis dubitat an Josepho illud pro- fuerit, probos illum habuisse parentes? Ponamus ei fuisse patrem improbum, matremque pravam, quibus nulla erat cura filiorum , qui quamvis bora possiderent perquam multa, divitiis modo uteren- tur (1) Cf. Bell, Jud, V. 13. Ste i (2) Cf. T. H. Pareau, I, l pe 446. LITERARIA, 81 tur ad sibi vitae commoda dulciaque comparanda , sed qui pueros negligerent, iisque exemplum prae- berent pessimum ; num Josephus tum umquam tam probus tamque generosus evasisset, qualis fuit, etiamsi eximiis animi dotibus instructus, ge- nereque natus esset fortunarum splendore conspi- cuo? Nam pauca modo exstant exempla hominum, qui, in juventute neglecti, postea tamen egregii dignique laude facti sunt. — Josephus ergo opti- mo natus est loco, ita ut recte posset institui et educationem accipere omnibus numeris absolu- tam, quibus omnibus tandem is exstaret, qui, multis animi mentisque dotibus praeditus , aliquan- do patriae historiam, rite pulcreque narratam, posteris, imo toti orbi terrarum relinqueret. $. 3 De Josephi. educatione, Postquam explicavimus Josephum , temporis quo vixit ratione habita, felici conditione, faustisque ominibus natum esse, inquirendum ulterius vide- ` tür quomodo usus sit opportunitatibus quas ha- bebat, vel potius quomodo educatus sit. Quid enim majorem habet vim in omnem hominis in- formationem, quid magis totum ejus animum, mentem adeo et indolem magis adficere debet, HOEV. F quid Let 82 COMMENTATIO quid magis ei nocere. vel prodesse. potest, Rue ipsa illa educatio ? namque Quo semel est imbuta recens, seryabit odorem Testa diu (1). Verissime 'etiam Socrates, summus philosophus, illud "ostendit ubi dicit: uti equi optimae. indolis, utilissimi fiunt, quando a teneris exercentur et frenis cohibentür, sin vero minus, nullius usus; sic: etiam homo, quando bene educatur riteque docetur, Optimus, sed si negligitur, perditus fit (2). Josephus qui a natura aida animi mentisque dotibus erat’ praeditus „ prima aetate à matre edu- catus ést sicuti mos erat in Oriente, et quinque | annos natus in patris pervenit tutelam (3). Pa- rentibus illis optimis educatio filii carissimi quam maxime cordi fuit. Ipsi ei Jehovam Optimum Maxi- mum ante oculos posuerunt, eumque docuerunt quomodo huncce omnium rerüm creatarum auc- torem et fautorem rite coleret et vere timeret. Legum Mosaicarum. notitia ab iis imbuebatur, multumque im. litteris / proficiebat ; sicuti aliis _antecelleret memoria et rerum. intelligentia (4). Eum. scholas.illas; de quibus. diximus. C. M, See i í | | fres rXr). Horatii Epist. 1.9. VS, 70. EO Xenophon, Mem, IV. 1. ' €3) Cf. X H, Parean, Ant, Hebr. Pe 445: «s ud Cf, cap. L$. 1. pag. He ti ds OP site ut nd ct TS Eu GÀ - = - LITERARIA. 83 frequentasse luculenter patet ex eo quod de semet ipse narrat, quotidie ad illum venire doctores , virosque eruditos , qui eum quaerendo de lege exercerent (1). .Ab' illis sine dubio dialecti Hee . braeae cognitione imbutus est; hancce enim in illis scholis docuerunt; cumque ob summam di- ligentiam , intelligentiamque nomen satis magnum adeptus esset, quid magis verosimile est quam illum satis peritum fuisse hujus linguae, ita ut postea ipsas V. F. fontes posset inquirere , neque eì opus ésset ad versiones confugere. Igitur quod nonnulli dicunt eum in Antiquitatum libris cone scribendis modo usum esse versione Alexandri- na (2), hoc jam a priori nobis minus probandum videtar? cumque vir eximius J. A. Ernesti, in Opusc. Crit. et Phil. p. 365. sqq. aliique (3), certis argümentis contrarium probaverint , . horum sententiaé lubenter favemus. | Ita autem satis accurata linguae Hebraeae cogni= tione praeditus , aliisque scientiis ,. peritus .cetero- quin bonarum litterarum, eligere debuit inter tres sectas quae tunc temporis vigebant. Hoc tamen non fecit inconsulto et sine sera meditatione, ve- | rum Cr) Cf. Jos. in vita $. 2. (2) V. G. Spittler, de usu versionis Alexandrinae apud Jo sephum, Cött. 1779. — Scharfenberg, de Josephi et versionis Alexandrinae consensu, Lips. 178c. (3) Cf. J. D. Michaelis, Orfenralische und Exegetische Bi- bliothek, t, 5« Pe 221, SQQ. t. 7. D. 189e sqq. F2 84 COMMENTATIO rum omnes primo imquisivit, postea autem elegit. Cum Cap. I. $. 1. diximus «eum plane atque jam statim. Sadduceorum opiniones respuisse, hae ideo in eum nullam habuerunt vim, majorem . vero Essaeorum, in quorum placita. diu inquisivit. Pri- mo igitur explicandum videiur. quid ex horum doctrina accipere potuerit, quidque re vera acces perit (1). À pugna, quae exstabat inter partes disease Theo. logorum et politicorum tunc temporis , nonnulli sese sejunxerunt vitamque egerunt tranquillam , . sive inter sese conjuncti, sive ab aliis separati, divi- tias contemnentes et bonorum communione uten- tes. Hi Essaei dicebantur, Agriculturam , artes- que diversas exercebant ét praesertim in naturam. inquirebant ; viresque, quae plantis, lapidibus aliisque rebus insunt explorabant; itaque multa medicamenta excogitabant. In primis autem in hisce rebus se duci credebant immediate auxilio quodam Divino, ita ut Theosophia quaedam inter illos. (1) De Essaeis V. Jos. Ant XVIIL- 1. $. 5. Bell Jud, IL, $. ?—15. — Cf, Philo in libro, quod omnis probus liber. Quamvis Philo in omnibus cum Josepho non consensit, nos- ter tamen majorem hoc loco haber- auctoritatem quam ille, quia meliores ei fuerunt. occasiones cognoscendi hancce sece tam, quam. quidem Philonis Conf. A. Neander, in Alg.: Ge- schichte, der Christl. Rel. und Kirche, Isten B. Iste Abth, pP. 58. sqq. À. Gfrörer, Philo, usd die Alexandr, TRANS: $ 2 th, p. 299. $49. LITERARIA. - $8 illos 'viguisse videatur, unde etiam nonnulli eorum jactabant se praeditos esse propheticis quibusdam donis, v. g. futura pernoscendi, etc. Legem Mo- saicam prophetarumque scripta et traditiones sanc- tas habebant, et illas magna eum cura explora- . bant; animum immortalem esse credebant, et praemia et poenas post hancce vitam exspectabant ; hinc virtutem colebant, et in calamitatibus vitae, miseriisque maximis, eximiam saepe animi con- stantiam, adeo fortitudinem ostendebant. Omnia Deo relinquenda esse statuebant, nullamque ho- minibus liberam voluntatem adscribebant; et quam- vis majus quid spectavisse videntur, quam caeri- monias illas infinitas, ritusque diversos, et religio- nem quandam internam veramque virtutem quaes sivisse, haec omnia tamen conjuncta fuerunt cum ila «theosophia, cui propositum erat illud inda- gare quod hominum ingenio occultum erat; ‘et hinc omnis eorum doctrina in vana somnia abiit, in vitam asceticam et superstitionem adeo inanem. Josephus per tres annos hasce Essacorum sen- tentias perscrütatus Est; si vero ei placuissent, semperque iis favisset, si theosophiam eam cal- luisset et in vita ascetica , in somniis illis inani- bus vitam degisset, tum-certe numquam exstitisset talis, qualis re vera fuit, Quid quaeso magis historiae nocet, quam philosophia illa falsa, quae in omnibus mira invenit, quae non in rerum cau- sas et effectus inquirit, sed omnia decreto certo, vel 36 COMMENDATIO vel quasi fato cuidam coeco adscribit, verbo quam: Theosophia ea. At non ita Josephus; . majora; enim emolumenta quam detrimenta. ei attulit ins, quisitio in Essaeorum opiniones. Nam ei in de-. serto degenti optima fuit occasio Mosis propheta- rumque scripta scrutandi, cum Banus ille, de quo: ceteroquin nil scimus. (cf, Cap. I... 1.), sed qui sine dubio fuit vir eruditissimus , quia ex tot aliis a Josepho ejusque parentibus. eligebatur, ei in hisce scriptis intelligendis , praeceptor ei fuerit egregius; et quamvis hic et illic in ejus operibus hujus Theosophiae vestigia invenimus, fatendum tamen est, haec non magno esse numero, quae- que, eo nolente volente, in ejus animum sese-ob« trudisse videntur (x). | | i Ita autem Sadduceorum , Essaeorumque placitis relictis ad. Pharisaeos sese convertit. Et nulla sa- ne sectarum inter Judaeos vigentium ei magis pro- desse potuit quam haecce, Quamvis enim multi inter eos fuerunt simulatores, zoxpmra/[, uti in N. T. verissime dicuntur, omnes tamen non ita 5 et ceteroquin ex pravissimis rebus optima certe est eligenda. Non etiam hic loquimur de -morali eorum conditione, „sed, videndum est, quatenus eorum placita et instituta, ad historici mentem ani- mumque informandum, profuerint. | Cum | (1) Josephus, v. ge credit, vel saltem credere simulat, Essaeos seque etiam futura posse pernoscere, v. E. Bell, Jud. Ml. 8. $. 9. sqq. et somniis multum tribuit, Cf. vita, $. 42. LTTERARBIAO ^ sp Cum’ Essaei omnia Deo sive Fato adscriberent „ voluntatemque :. hominum liberam tollerent , : Sad- ducaei vero omnem Dei providentiam negarent „ Pharisaei non ita, sed, media inter utrosque via: procedentes, dicebant a Deo omnia fieri, et ho- minis” voluntatem non privabant a vi, ipsa avse | pendente (1). Hi ergo homines non.uti machinas sed tanquam libere cogitantes et agentes conteme plabantur et quis neget hot in historicum summam - habere vim et efficacitatem ; tunc enim res gestas aliter homo contemplatur; in causas inquirit, cur homines sic vel aliter. egerint, cur haec vel illa acciderint ; ad temporum. et locorum rationem ani madvertit, et quamvis. Divinam «naturam agnos. cit, quae omnes res gestas, hominumque facta providentia sua moderatur , causas. tamen naturales indagare conatur; easque; ubi adsunt, recte-ani- mádvertit, verbo Le t modo narrat et de- scribit. PER zig Pharisaeis etiam propi a erat imebpretandi ratio quâedam in verbis quidem serviliter haerens, ita ut.leges Mosaicas quidem: omni : vigore et^ lumine saepe. privaret, attamen "historico miulto minus noxia , quam illa plane opposita ratio, quae non proprium. proximumque . verborum. sensum :specta- ret, sed remotum quendam: et figuratum; / sive q BO ipd dd alle (1) Cf, de Pharisaeis Jos. Ant. XIII: 10. $. 5,-5q, XVIII. 1. $. 3» Bell, Jud, IT. 8. $. 14, Euangelistae , passim. ~= 88 COMMENTATIO allegoricum, quem ideo in libros sacros transfe- rebant, ut ex iis philosophiae : exterae placita eruerent (1). Quisque facile. intelligit primam. agendi rationem, quamvis non probandam, tamen huicce longe praestare. Per illam enim sensus, quos modo velis, in scripta inducuntur; et ita historiae quasi ex fontibus erutae narrantur, quae numquam in iis fuerunt. Per illam quidem nonnum- quam res gestae perverse proponuntur , at vel sic tamen haud narrantur. quae numquam locum has buerunt (2). Sic, e. g. Philo, qui allegoricam eam rationem -secutus est, omnes res mirabili modo confundit et explicat, ita quidem ut saepe risum tenere vix possimus, Exempla proferri pos- sunt permulta, imo fere ubique in ejus operibus inveniuntur (3). Cum autem Essaei etiam illam haberent interpretandi rationem nonnumquam hu- jusce rei vestigia apud Josephum invenimus (4). Pharisaeis porro, qui maximam habebant. auc- toritatem apud plebem (5), multae erant traditio- | | nes (1) Cf. Pareau, Inst, Interpr. V. Te Prol. $. 2. n° 6, 7. (2) Exempla interpretandi rationis Pharisaeis usitatae extant - apud Josephum, v. ge Ant. I. 1, de Caino, Ant. XII. 13. etc. passim. | (3) Exempla prostant in libro, de nominum mutatione, IV. 380. Mong. I. 599. in libro quis rerum divinarum haeres sit, IV. 524. Mang. I. 513. == In vita Abrahami, V. 246—250. etc, (4) Exempla nonnulla proponit Gfrórer, 1, 1, p. $56. sqq. (5) Cf. Ant. XIII. 10. $. $. LITERARIA, 89 nes ore tatummodo accéptae scriptoque haud man- datae (1), atque hasce in Scholis docebant, et quamvis multa ex aliis Orientalium placitis cum hisce essent conjuncta et commixta, quae in cone cordiam redigere conabantur cum S. S. libris, magis tamen illud profuisse Josepho quam nocuis- se videtur. Potuit enim in ea inquirere quaeque bona et. vera ei. videbantur servavit , aliaque nee glexit; mentisque judicio utens multa nobis reli- quit- quae sine dubio periissent, nisi. haec e Pharisaeorum placitis. hausta narravisset. a Haecce. autem. sufficiant ad intelligendum quid Josephus a Pharisaeis acceperit, et quo modo haec- ce secta ei profuerit. Cum ergo in nonnullis locis, uti adnotavit ‚de Wette, Pharisaeos magis quam par est Jaudet, hoc. detrimentum si: cum emolumentis aliis.comparetur , minoris videtur esse momenti (2).. Ex hisce ergo quae diximus. hac $. luculenter. patet. Josephi educationem . maxime fuisse idoneam ad facultates. a natura. ipsi tributas rite excolendas. et bene instituendas, . ita; ut. op» portunitates. vitae, quas huc usque habuit, aptise simae ad historiae scriptorem recte informandum esse. videantur. i; TN . Q0) Cf. Ant: XIII, 10. 656 11 : ITS jen .{2) Cf, de Wette, Dogm, 90 COMMENTATIO S 4 De Yosephi in urbem Romam itinere, In tota antiquitate. tam apud Romanos quam apud. Graecos, invenimus viros magnos in primis historicos, qui, vel ad mentem excolendam, ani- mumque. informandum, vel ad accuratam rerum, de quibus aliquando scripturi sunt, notitiam sibi comparandam, itinera. susceperunt. Sic Herodo- tus, vere cognominatus historiae pater, iter fecit in Graeciam, Aegyptum , ut omnes res accuratius cognosceret. Polybius in Aegyptum, Galliam, Hispaniam, Africam et Asiam minorem profectus est. Diodorus Siculus per magnam Europae, Asiae et Aegypti partem iter fecit, aliique alia susce- perunt itinera, Et sane;remotis illis. temporibus , viris doctis quam maxime opus erat talibus itine- -ribus; sic enim iis innotuerunt instituta et mores aliarum ‘gentium , poetae, historici,“ oratores alii- que, Sic eorüm manuscripta sibi comparabant, et in patriam secum ferebant, ut ibi éa scrütari possent. Paucae enim ceteroquin erant Occasiones , quibus horum notitiam sibi: acquirerent „> quia , quamvis commercium satis magnum Romanis es- set Graecisque cum aliis populis, peregrinantium tamen narrationes fabulis multis erant repletae et om. TUB + - T LE TM db ARA. 91 omnis communicationis via inter viros doctos con- stabat in arte scribendi. Quum autem Judaeis mulio minus esset com- mercium cum. aliis populis, quum nullos fere. cognoscerent scriptores extraneos, alios parvi aes- timantes,, aliorumque mores et instituta spernen- tes, illi sane eorum, qui gentis suae historiam, aliquando. aliis narraret, opus fuit cognitione alio- rum scriptorum et institutorum (1). Ponamus s, Ve ge aliquem , qui, uti Josephus, omnium. pas, triae morum et institutorum esset peritissimus , qui totam ejus historiam perscrutatus esset, ejus- que antiquitates et alias res scitu dignas cognos- ceret, verbo qui unus esset omnium aequalium eruditissimus ; sed qui semper in patria mansis- set; cui tantummodo ea quae ibi exstarent, es- sent nota, qui vero caetera omnia. ignoraret ; talis certe numquam. patriae historiam extraneis, ita nar- rare potuisset, ut hi eum intelligerent, Quomodo , quaeso, quae Judaeis propria erant explicaret , ita ut ali ea caperent, si nil eorum ei innotuerit.,, quibuscum ea comparare, Si. nullos eorum mores cognoverit, per quos propriis. sui populi moribus lucem afferre posset; imo cum ipse nesciat , quid alii intelligere. possint, quid vero minus; hinc saepe explicat, quae nulla explicatione indigent , ? ne- (1) CE. Cap. IL $. r. et im primis J. A. Ernesti, opusc, Philol, et. Crit, p. 408. sqq. 92 COMMENTATIO negligit vero saepissime ea quae nullo modo ab aliis intelligi possunt. | Josepho autem contigit Romam adire, Romam, urbem totius orbis terrarum primariam , quam fé- re omnes populi dominum agnoscebant; Romam, ubi tot viri eximii floruerant, multique. etiamnum vigebant, ubi non modo Latinorum sed etiam Graecorum opera legebantur et intelligebantur. — Quamvis enim aurea illa aetas non amplius ibi floreret, quamvis M. Tullii Ciceronis elogentia, et Horatii, Virgiliique carmina dulcissima et tot aliorum amplius ibi non audirentur, magna tamen etiamnum erat amor litterarum veraeque eruditio- - nis. At vero non venit modo Romam, ‘sed et ibi in gratia fuit cum Poppea, Neronis uxore, quae, quamvis minus virtute candidoque animo excellerer, multis tamen mentis dotibus conspicua erat, multumque ei profuit (1). Sic enim ei adi- tus ad omnes res patuit in urbe Roma memora- biles, quae numero multae ibi aderant: sic Bie bliothecam magnam ab Augusto, paulo ante, in templo Apollinis collectam , theatrum pulcherri- mum, ab imperatore in Marcelli memoriam con- ditum ; templum splendissimum Pantheon (2), tot- que alia urbis Romae ornamenta contemplatus est, ^ quae (1) Cf, Tacitus, Aun. XIV. 6o—64. Suetonius, in vita Neronis, 35. (2) Cf. Suet. in vita Octav. Aug. 29. Virg. Aen. VI, vs. 673. LUTERAREAOS 93 quae omnia apta erant ad pulchri, bonique sen- sum , in juvene augendum et incitandum. Seneca, praestantissimus ille philosophus nec minor poli- ticus et poeta n qui etiamnum in honore erat apud Neronem, ei sine dubio innotuit, aliorumque magnorum. virorum consuetudine usus est: Grae- cas litteras addiscere incepit, cumque optimorum hujus populi operum manuscripta sibi comparas- set, occasio ei fuit, deinde in hasce litteras ma» gis incumbendi, ita ut illa exempla optima, pul- cherrimaque imitaretur. „Forte erunt qui dicant, non multum Josepho profuisse hocce iter Romam, quia et dein eo ve- nit, diuque ibi mansit; tum autem illum per nie mis breve temporis spatium ibi adfuissa, quam ut ei aliquo modo illud prodesse potuisset? Ad hoc- ce refutandum sufficiet monuisse, in juventute ani» mos facilius tangi bonis vel pravis adfectibus , men- tem aptiorem esse ad cognitiones utiles sibi compa- randas, verbo hominem nonnumquam ita manere, qualis in juventute informatus est (1). — Quum igi- tur Josephum juvenem jam delectarent ea quae bona erant etiam extra patriam, cum scriptores extra- neos Graecos Romanosque cognoscere inceperit, cumque. hisce studiis fuerit deditus, sensimque animus et mens secundum haecce exempla infor- mabantur, et ipse dein ea veluti sponte secutus est, Ad haecce studia juvenili aetate incepta, sem- (1) Cf. pag. $2. hujus comment, . 94 COMMENTATIO semper dein sese in primis adplicuits maxime vero eo tempore, quum , post aliquos annos túr- barum et motaum civilium, Romam vitam de- geret tranquillam (1). Quae autem huc usque explicuimus, . satis vi- dentur indicare, Josepho, temporis quo vixit ra- tione habita, fuisse educationem et fata, maxime idonea ad animum mentemque informandum; ita ut facultates ei essent gentis historiam rite scrue tandi, pulcreque. enarrandi. Quae nunc sequuntur praesertim ostendunt ei etiam fuisse occasionem historiam exitus pratriae indagandi , per quam ape tior evaderet ad Belli Judaici historiam, quae di- citur, explicandam, Postea autem videbimus , el, facultatibus adeo optimis praedito 3 praeterea fuis- se subsidia alia, opportunitatemque optimam per- ducendi illud propositum ad exitum. $5 „De Josepho Galilaeae praefecto. Tosephus egregie educatus et optime informatus patriae suae inservire voluit et praefectus in Ga- lilaeam missus est (2). Constat inter omnes eum scriptorem , qui historiam. narrat eorum factorum quibus adfuit, | » Quac ipse yidit et quorum pars magna d Fili; ma. (1) Cf, infra cap. IL $. 7. | C2) Cf. cap. I. $. 4 LITERARIA. 95 majorem habere auctoritatem , quia res explicat sibi notissimas. Sie Herodotus, quando bellum Persicum ‘describit , Thucydides, quando de: bello Peloponnesiaco agit, Xenophon, quando Cyri expeditionem enarrat, majorem merentur fidem, quam alii, qui ea quae gesta sunt, sive tempori- bus antiquioribus , vel regionibus magis remotis; aliis enarrant, — Josepho igitur, qui multis. egit de iis, quae in Galilaea tunc temporis accide- runt, maxime profuit, ibi non modo T verum etiam huic regioni praefuisse. Sunt qui dicant Josephi conditionem in :Gali- laea difficillimam, quam Cap. I. $. 4. descripsi- mus, magis ei obfuisse quam profuisse. Munus; aiunt, eum ita praeoccupavit, ut perversas rerum gestarum notiones proponat. Hinc numquam in- dicat quaenam ‘sibi sit vera politica cogitandi ra- tio, namque modo populi libertati, modo Agrip- pae potestati, modo Romanorum dominationi fa» visse videtur. Hujus rei causam in eo quaerunt, quod conditio ipsa Josephi erat tam difficilis, ut modo Romanis, modo populo favere videretur. Quamvis multa horum argumentorum negare noli- mus, et eum suam veram politicam cogitandi ra- tionem indicare non affirmemus; quamvis etiam nostra sit opinio conditionis diíficultatem ei ob- fuisse, non quidem in rebus factis enarrandis , sed potius in modo quo eas proponit: censemus tamen ei quam maxime profuisse quod tunc tem- ; n 96 COMMENTATIO poris in Galilaea adfuerit. ^ Quis quaeso melius ea quae acciderunt scire potest quam is qui factis iis ipse testis oculatus adfuit? Ponamus Josephum Hierosolymis tunc temporis versatum esse, omnia- que ex aliis audire debuisse, ita profecto minus etiam accuratae fuissent ejus narrationes; et.quam- vis aliam et forsan meliorem habuisset proponendi rationem rerumque intelligentiam , multa tamen numquam scripsisset et multa veritati minus cone venientia indicasset, quae nunc, uti locum habuee runt, adnotavit. | Tota porro Galilaeae regio ei innotuit, Omnia illa itinera, quae suscepit, ita ut tempus -fere totum peregrinando consumeret, totamque pera- graret provinciam effecerunt ut regionis illius si- tum et conditionem plane cognosceret: et quid historico magis prodest quam recta notio regionis in qua ea quae narrat locum habuerunt? Sic enim vim tandem, quam locorum situs in res ibi gestas habuit, rite animadvertit; omnia clarius sibi ob oculos ponere potest ita ut etiam lecto- ribus magis perspicua ea fiant. Hinc pulcrae illae et accuratae Palaestinae sed in primis Galilaeae de- scriptiones, quas tot numero operibus suis intexuit ; hinc. memorabilia tanta quae- adnotavit, quaeque ceteroquin numquam forte ad nostri temporis no» titiam pervenissent (1e „In "n Cf. Jos. Bell, Jud, Hil, $. NUM ete, III. 10, à D I TE TRE ST ek a dt zend m. NES NR en LITERARIA. 97 In arte militari etiam sese exercendi egregia ibi fuit ei. occasio, quae res maxime ei profuit, mag- namque adeo in ejus narrandi rationem vim exer- cuit, Sic, v. g. certamina multo accuratius ab eo describuntur, quam ceteroquin illud ab aliis fieri solet: Hoc autem apud multos : scriptores obtinet,' qui rebus gestis, quas describunt, ipsi interfuere. In Xenophonte in primis hoc animad- vertendum est, qui de expeditione Cyri minoris in Asiam. minorem et de reditu decies mille Grae- corum agens, quibus ipse dux praefuit, non mo- do omnia accuratissime explicat, sed etiam proe. lia tam vividis coloribus, pulcherrimaque adeo. ratione depingit, ut quasi audiamus: armorum stre- pitum , bellicumque clamorem, et videamus hostes sese furentes et sanguine sparsos (1). Sic etiam Josephus, quando pugnas nobis exhibet, accurate omnino illas proponit , ut ubique hominem agnos- camus, rerum, de quibus narrat,. peritissimum. Et ubinam melius sese in hacce arte militari exere cere potuit, quam in Galilaea, seque praeparare ut dein Romanorum peritiam in hisce rebus ma- jorem eam quam aliorum populorum, bene ani- madverteret, multaque ab illis disceret? Summae etin ei, tanquam historico, utilitatis tempus ipsum fuit, quo Galilaeae praefectus erat. Bellum enim eo tempore terribile illud Judaeorum | | con- Cr) Cf. Xenoph, Anab. I. 8, JT, s. V. a. et afibi.. HOEV. G P COMMENT TA'TIO contra Romanos sensim sensimque:parabatur, Im- dagáre. potuit; quo: modo: ignis. seditionis. jam in- cenderetur , qui dein plane -exarsit 5: quo modo: po-: pulus in perniciem ruens, parumper etiamnum. sese efferens, omnesque vires intendens , tandem. animis fractis ceciderit et numquam resurrexerit, Et quid quaeso magis "historici interest, quam if gentes inquirere et indagare quo modo ipsae exi- tum sibi praeparent ‘et quo modo, causae hujus exitus non alibi, sed in ipsa-gente praecipue “sint: quaerendae; | quae res quo modo melius intelligi - potést quam ex ipsa Judaeorum historia ? „ct quan: do et ubinam melius quam tempore ipso. quo. in Galilaeam missus est tem $. 6; De Sosephi praesentia Hierosolymis- obsessis. "Constat inter omnes actionem, ^ quamvis' nu< de spectatam non probandam , nonnumquam “tas men optimas habere sequelás. ^ Sequelae actionem istam non quidem mutant, licet tamen ‘hiscerlaes tari quoniam- uberrimos inde fructus carpere pos- sumus. ta etiam, quod vidimus" Cap- I.$. 9. Josephum non stetisse promissis civibus suis nun- cupatis felicissimas illud habuit sequelas. Si enim illud fecisset, operibus quae nobis reliquit, pul- cherrimis is, -destituti essemuss et nisi dein, | quam- A mw $ k LITERARIA. 99 quamvis etiam mala fide, et solummodo ut im- peratori adularetur, Vespasiano imperium praedixis- set et Messiae vaticinium in eum applicavisset, num- quam forte apud eum in honorem pervenisset , nunquam Hierosolymorum obsidioni adfuisset , num- quam Romae tot tantisque honoribus | cumulatus esset, verbo numquam forsan opera sua scripsis- set; Nunc vero imperatoris benevolentia fructus est, hujusque filius Titus eum secum. duxit, quum proficisceretur ad' Hierosolyma expugnanda. Videamus quomodo hoe ei profuerit.in T hujus obsidionis conscribenda. Di Primo gereratim animadvertendum est uti antea in Galilaea, ita nunc Hierosolymis praesentiam suam ei profuisse. Quis enim melius describere poterat certamina horrenda, pugnas acerrimas , verbo omnia quae tristissimis illis. diebus accide- runt, quam is qui ipse praesens adest? Optime illud Josephus sensit ubisannuit nonnullos etiam quidem scripsisse “de iis quibus neque ipsi inter- .fuere, neque operam dedere ut a rerum gnaris illa acciperent, Sic fuisse qui ediderint libros de Ro- manorüm bello contfa Judaeos, cum tamen neque ad'ea loca pervenissent unquam, neque in locis fuerint ubi res erant gestae. ,, Ego autem," sic pergit, „ tam de universo bello, quam de sin- gulis rebus gestis, veritati. consentanea scripsi, cum ipse negotiis omnibus interfuerim, ^ Etenim dux extiti eorum qui apud nos Galilaei dicuntur, G 2 quam- 100 COMMENTATO quamdiu resistere potui; comprehensus vero a Ro- manis, captivus tum factus, cumque me. Vespa- sianus et Titus captum retinerent, eos semper comitari me coegerunt, primo, quidem. vinctum, postea, vero solutum et ab Alexandria cum Tito. missus sum ad oppugnanda Hierosolyma " (1).3 3 Et alibi: , Sunt quos ipsa rerum necessitas. coegit, ut ea facta, quibus ipsi interfuerunt, scripto mandarent memoriaeque proderent: multos etiam magnitudo rerum utilissimarum , „quae in obscuro latebant, instigavit ut earum. explicatio- nem in communem utilitatem proferrent. . Postrema: causa ea est quae fecit ut et ego scripserim... Bel- lum enim, quod nos Judaei cum Romanis gessi. mus, resque tunc temporis peractas, imo et evene. tum quem res istae nactae sunt quüm experientià cognoverim, coactus sum haec omnia in. lucem proferre, ut ita eos redarguerem qui scriptis suis: veritatem neglexerunt ” (2) : Generatim ergo illud quod Hierosolymorum pl sidioni adfuit,- summae utilitatis Josepho : fuisse: dicatur; quae res ut melius intelligatur per-partes magis erit explicanda. Primo Josephus erat sa- tione Pudaeus qui a parte Romanornm omnia yia debat et audiebat. Judaeus. erat, qui cives suos diligebat, etiamsi eorum hostibus nonnumquam alle €.) Cf. Jos. contra-Ap. L 9, to. (2) Cf. Jose Ant. T. €, ze D" —- ox "WM LITERARI A. IOI auxilià praebuerit , quod luculenter patet ex ope- rum quae nobis supersunt ratione et indole. Quis enim illud negabit quum eum ita disserentem au- diat : » quod si quis nos vituperet ob ea quae contra tyrannos eorumque latrocinia accusando dicimus, quia patriae miseriis ingemiscimus , justo nostro dolori etsiamsi hitoriae legem transgredia- tur, veniun concedat, etc,” et alibi, , Quid tandem passa es, © miserrima civitas, a Roma- nis, qui venerunt ut flammis tua ipsius scelera purgarent. . ... Sed quoniam scribendi lex obstat cohibendus est dolor cum nunc lugendi tempus non sit sed res gestas narrandi " (1). Auxilia porro quae hostibus praebuit , modo serviebant ad sa- lutem patriae promovendam; nim omni” ratione Judaeos ad pacem hortatus est, quia sibi persua- sum habebat cives contra Romanos nil valere et urbis deditionem unice eos a pernicie servare pos- se.” Omnia igitur quae audiebat in malam partem Judaeorum non explicabat; sed neque Romano- rum; namque non solum suis civibus favere, ma- gis quam par erat, noluit; sed etiamsi voluisset, non potuit; nam in potestate et quasi captivus erat Romanorum , qui, si aliquid veritati non congruum de illis. narravisset , id impune profecto non ;sivissent. Res igitur gestas contemplatus est neutri parti favens, sed aequus aestimator et jus- S tus, (1) Cf. Bell, Jud. V. 1. $« 8 102 COMMENTATIO tus, quod etiam de se ipse testatus est, dicens: „ Nonnullis quidem scriptoribus in animo est Ro- manos supra modum laudibus efferre „> resque Ju- daeorum parvi ducere et pro nihilo habere: verum isti haud. secum reputant, qui fieri possit ut pro magnis habeantur, qui pusillos superaverint. " Et paulo post: , Neque tamen ego is sum; qui cum iis, qui res Romanorum extollunt, contens dens, contra, quae a popularibus meis gesta sunt, in majus augere decreverim; sed facta quidem utriusque populi accurate persequar y etc, 7. (15. | Secundo: Josephus fuit vir sapiens et sagax. Hoc satis ex supra dictis patet; sed maximi est- momenti ut ea hic loci repetamus. „Magno enim cum judicii acumine quae vidit et audivit, adno- tavit, relictis iis quae minoris erant pretii, aliis vero accurate animadversis, Maxime autem ei pro- fuit, quod diximus $. superiore ; eum fuisse antea Judaeorum. ducem , namque sic omnia mente, in rebus. militaribus - versata, adspexit et scrutatus este Hinc pulcrae accuratissimaeque ‘illae descrip» tiones exercitus Romanorum et castrorum aliorum- que, quae omnes luculenter probant eas profectas esse a manu scriptoris rerum de quibus agit peri- . tissimi (2). Hic etiam animadvertenda sunt ea quae (1) Cf, Bell. Jud. prooem. $. 5, 4. (2) Cf, Bell, Jud. IX, 5, 6. sqq. LITERARIA: 103 quae dicit, , se postquam singula in exercitu Romano viderat ea adnotasse " (1). Quae vidit statim scripto mandavit, ut dei ex hisce adno- tationibus, tanquam ex fonte, hauriret: et opus suum componeret. Hinc ea quae ceteroquin obli- visceretur in memoria retinuit. Tertio: Josephus Titi fuit, amicus- cumque: seme per comitatus est, | Quisque profecto intelliget magna ei ex hac re redundasse emolumenta: op- tima enim sic ei fuit occasio recte accurateque omnia audiendi et, animadvertendi quae gereban- tur, imo et inspiciendi rerum gestarum exposi- tiones quae ab exercitus duce Romam mittebantur potuit.et hujus opiniones de pugnis commissis et de toto obsidionis opere. audire omnesque actiones - et operationes Romanorum. scrutari et. dijudicare, Multa praeterea. ab. Judaeis, in certaminibus captis sive. transfugis à audivit , quos Romani: ceteroquin - non intelligebant , quia eorum linguam non callebant. lile.vero,. uti, ipse testatur, quae a transfugis nuntiabantur solus intellexit (2)... Maximum. vero emolumentum „quod. Titi. amicitia, ei attulerit: fuit post urbem.jam captam. ‘Tum; enim.ab.eo Codi- cem ilum librorum sacrorum : accepit , quiin. tem- plo, servabatur (3). Non opus estut demonstre- 3913: 39901... BURG edit mat -æidio 2,,18US E) "Cf. contr. Ap. 1. € 9. (2) Cf. contr. Ap. I. $. 9. (3) Cf. vita in $. 75. 1049 COMMENTATIO mus quomodo et quatenus hocce donum ei pro- fuerit: quisque enim facile intelligit alicujus , cui - historiam conscribere animus est, maximi interes- se ut veros habeat et genuinos fontes ex quibus possit haurire: nullumque profecto puriorem. ac- quirere potuit quam ipsum illum. Codicem, . cui ab omnibus summa tribuebatur auctoritas, $. 7. De Josepho Romae degentes Post tot tantosque labores et pericula Josephus tandem venit Romam, ibique diu feliciter vixit Ct), Quid autem magis ei prodesse potuit? Sic enim otio et pace gavisus est, quibus maxime indige- bat, ut consilium , quod sibi proposuerat, ad finem perduceret. Si enim semper vitam illam la- boribus periculisque plenam duxisset, si numquam otium ei contigisset , opportunitas profecto plane ei defuisset opera conscribendi , etiamsi facultates et fontes habuisset optimos, Nunc in ea vivebat urbe, quae illi juveni jam ita placuerat , cujus memorabilia tunc jam miratus fuerat, quaeque eum nunc plane informaret. Romae vivebat, in totius orbis terrarum urbe primaria, inter cives humanitatis, veri, boni , pulchrique studio excellen- tes, (1) Cf. Cap. I. €. zo, ‘ ^LITERARIA ^ tos tes, quique omnia superbiae illius Judaicae. ves- tigia, quae etiamnum apud. euh aderant, delerent ; atque veri bonique amore magis etiam in eo €X- citarent. - ifs m | | cn vita domestig felix ; nullis afilixus calamita- tibus, in agii orn, omnes vires intendens. Quod aute jam antea Romae facere inceperat,. illud minime. tunc neglexit 5; namque | scriptores extraneos perscrutatus est, non modo Graécos et Romanos sed etiam multos alios, inter diversas et remotissimas gentes extantes; ut ita sive ad eorum exempla sese informaret sive ex iis tanquam ex fontibus hauriret, sive multa quae ab iis nar- rantur refutaret ^ Ad majorem Graecae linguae cognitionem sibi comparandam , : nonnullos: hujus linguae peritos ad se arcessivit, qui eum hancce linguam docerent (1); et quamvis exquisitam pro- nuntiandi rationem assequi ei non licuit, quia patriae linguae obstabat consuetudo, grammatices elementa tamen rite didicit, ita ut Graecos scrip- tores posset intelligere (a). Hoc enim probant tot libri; quorum mentionem facit, et de-quibus judicat, sive eos refutando sive cum iis consen- tiendo. Sic, v. g. Homeri carmen epicum ei in- notuit, Hesiodum legit, Herodotum cognovit, de Pythagora, Socrate et Platone mentionem fecit, + ‘mul. (1) Cf. contr, Ap. I. $. 9. (2) Cf. Ant, Jud XX. 11, $. 2. 106 COMMENTATIO multosque alios láudavit. In .primis Nicolai. Da- masceni cujusdam scripta scrutatus est et dijudi« cavit (1); paucique adeo fuerunt scriptores Lati- ni, quorum opera non legerit. Et non modo horum nomina ei nota fuerunt, sed et studio magno in illos incubuit, quod patet ex libris con- tra Apionem scriptis, quibus illos dijudicat , mule taque ex iis affert ad sententiam suam probandam vel ad aliorum opinionem. refutandam (2). Imo extant viri docti qui putant F. Josephum libros saltem nonnullos N. F. cognovisse. Sic, v. ge in J. B. Ottii annotationibus ‘in Josephum exstat recensio locorum N. F. cum Flavianis phrasibus vel historiis aliquid commune habentium et ex quibus, non tamen omnibus, probabile fit ali- quam. partem librorum N. "Testamenti Josephum inspexisse (5). Gaudemus igitur, quod ei contigerit otio frui pla- (1) Cf. Ant. Jud. I. 3. $. 6. — XII. 3. $. 2. — XIII. 8. $. 4. — XIII. 12. $. 6. etc. — Scripsit Nicolaus Damascenus historiam orbis terrarum libris CXL, cujus operis non nisi fragmenta supersunt. (2) Nolimus hic multa Josephi loca laudare e quibus patet illum tot scriptores cognovisse, quia ubique id probatur ejus operibus. V. g. in Josephi contra Apionem libris duobus, — Ant. Jud. VIIL: 5. $ 8. — X. ir. $. r. porro Lege $. 9. — Vil::3. $. 2. etc. (3) Cf. Je B. Ottii, adnot. in F. Josephum; quae etiam inveniuntur in Havercampii editione Fl. Josephi, t. 2. p. 505. {Je LI TE RAR pAs EU placido, : ut ita magis etiam litteris incumbere. et animum mentemque informare posset; sed gaude. mus in primis quod Romae otio fructus sit, ubi opportunitates ei erant scriptores illos varios sibi comparandi vel saltem legendi; ubi consuetudo ei certe fuit cum multis aliis viris doctis ibi degen- tibus. Quid autem magis ei prodesse. potuit quam. illa imperatorum amicitia,. qua „usque ad finem vitae fruebatur. Cujusque profecto multum interest ut gaudeat amicitia et favore principum ; omnium tas men „maxime. Josepho hoc. profuit. . Civis. enim dum fuit populi illius . despecti. et contemti, qui servitudinis. jugum ferebat , libertatemque amiserat ; ab omnibus juribus et „privilegiis, quibus Cives Romani fruebantur, destitutus erat (1). At vel sic tamen quum. imperatorum amicitia. frueretur , omnia erant alia, omnia meliora, namque non solum eadem , quae Romanis civibus, ei. obtige- runt privilegia, sed plura. eaque majora. . Confe- rantur modo quae supra diximus (2), de bene- ficiis. quibus cumulatus est, ita ut vitam ducere posset felicem, nullis sollicitudinibus „nulla rei pecuniariae inopia , nullo denique modo .perturba- | tam : No Cf. Cicero, pro Flacco , 28. — Minucii Felicis Octavius , c. 10. — Tacitus, Hist, V. 5,8, == Diodorus Siculus , XXXIV. pe $24. — Juvenalis Sat. XIV. 103. (2) Cf. Cap. Le $. 10. 108 COMMENTATIO tam: attendatur et aditus qui ei patuit ad impera- torum Commentaria, ita ut fere semper de iis loquatur, atque, quoniam ea contulit, fidem sibi postulet. Sic, v. g. quando Justum. quendam historicum refutat, dicit, postquam aliquid de eo narraverat, haec etiam in Vespasiani imperato- ris Commentariis reperiuntur. ^ (£y Tl; OùecTait* voù TOU adToxparopos drouymmasiy) (1). — Et paulo infra dicit Justum non posse rite scire quae nar- rat, „ quia nec bello interfuit, nec ‘Caesaris Commentarios (oöre rà Kelezmposg dvéyvas drouvy- mara) legerit,” additque maximum esse ejus fal- sitatis indicium, quod scripserit alia quam quae Caesar in Commentariis (rors Kaloapos Ürouvaua oi évayriay memolyoat Ty ypadsy). Ex hisce igitur satis apparet Josephum ea quae imperatores adnotari curaverant, legisse, et ad opus suum componendum adhibuisse. Quae igitur in iis, quae ipse adnotaverat, frustra quaerebat, quaeque ex nullis aliis audire poterat, quia omnes praeter ime peratorem ea nesciebant, haecce tali modo etiam ei innotuerunt: ita ut ei essent omnia subsidia, quae exstarent, Quando nunc omnia hocce capite exhibita col ligimus, fata ejus usque ad tempus, quo dux Galilaeae noster creatus sit, aptissima dicenda sunt, ut eum informarent, ad historiam Judai- | | cam ; (1) Cf. Jos. in vita $ 6s. LITERARIA. 109 cam, in primis eorum quae ante ejus aetatem ac- ciderunt, enarrandam 3 ea autem quae ei accide- runt, donec otio Romae. frueretur, idonea omni- no dicantur ut eum aptum redderent ad historiam belli Judaici conscribendam; . quum otium, : quo fruebatur in orbis terrarum urbe primaria ei multa subsidia et adjumenta, in primis tempus oppor- tunum praebuerit, ad opera sua ad finem perdu- cenda, Quare non temere de semet ipse testatus est: , neminem alium neque Judaeum, neque ex- traneum hoc argumentum ita accurate Graecis lit- teris describere potuisse ” (1). Dor £X UT HA QUID PRONUNTIANDUM SIT DE IIS QUAE HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICUNTUR? ~~ Quando, respicientes ea quae Cap. IL. sunt ex- posita, ad opportunitates attendimus , quibus ad conscribendam historiam atque antiquitatem Hebrai- . cam idoneus fuerit Josephus, egregia et pulcra spgpicamur esse opera a tali viro profecta, aucto- z | rita» à) Cf. Jos. Ant, Jud. XXe 11. $. 2. 110 COMMENTATIO ritatemque ei “in multis non parvam adscribimus; quippe cui opportunitates fuerunt multa bene ins quirendi, multaque recte sciendi. Videamus jam num re vera ita egerit üti eum egisse a priori sus- picari nos oportet, vel potius inquiramus in ejus auctoritatem , et quidem ita ut primo indigemus: quaenam ` osephi ^ auctoritati obstare | dicantur? dein: guid de hisce sit pronuntiandum? S E-.CoToquO4 godir QUAENAM HUJUS SCRIPTORIS AUCTORITATI OBSTARE DICANTUR ? S. l; Recensio. scriptorum nonnullorum qui de Josephi, auctoritate dubitayerunt. Patrum scripta inspicientes pauca modo inveni. mus loca quibus ostendant illi se de Josephi auc- toritate dubitare. Omnes fere laudibus eum extol- lunt; imo usque ad litterarum Tenatarum tempus . nullus fere scriptor eum vituperat (2. Ex iis au. (1) Non loquimur hic de scriptoribus, Josepho adhuc vi- vente exstantibus, La eum vituperaverünts uti, AZ ge Justus hise , LITERAR LAs. 111 autem. patribus qui omnium maxime ejus. auctori- tati sese. opponunt, nonnulli. sunt recensendi. ( . Augustinus nonnulla. afferre videtur ad Josephi auctoritatem. labefactandam , quando in, Epist. ad Hesychium., p. 750. tom. 2. ita scribit: - É » Nam Josephus, qui Judaicam scripsit histo» rlam; talia mala illi. populo. eo tempore accidisse Scribit, ut vix credibilia videantur. " „Sic seculo. V. (Theodoretus . Episcopus Cyrensis in .Commentatione. in. Danielem :;:,,, 0222. maïs, ‘EAn Awwxkaie. ioropious q md TOU. Iwoymmou .elpuuévos cumBaælyors .0003. yàp. Ev Enelvais Eoriv eùpeiv Kvabdenu TnT Ac ud oue; vidv y; aûrdv. elvai: Toy: Apea » 104 ojrog. Em adv cQ. Kópg Tiv. orparelav. ward, Tig Bae Burävos sromodevov” are rayréraciy dmibuva cya zh TÙ Jwoyarmou, Adyove”” vree ae ‘+ Seculo IX.. Photius | patriarcha itio aliens tanus in Dibliotheca Cod, LXXVI, postquam dixe- rat. Josephum, pro magna parte cum Moise in mul, tis convenire ,. addit: „ £ez; xal év0x dasodrepa Guy y piue „Seculo XII... Michael yas in Annalium parte IL. p. 158., Edit. Par. haec habetis. +9, xal H 27 lacuzós .écTiv. ô pullo oy Gy | orca Qalverais ? | „Sed inter scriptores recentiores, plures Josephi detrectatores inveniuntur, quorum quidem nonnulli | ejus ‘historicus, Apion et alii, quia ipse Josephus hosce satis re- futavit. Cf. ibri contr, Ap. in vita 6. 65. etc, Ita COMMENTATIO ejus fidem infringere, planeque dubiam reddere studuerunt, v. g. Jacobus Salianus in Annalibus V. F. qui ejus hostem acerrimum sese ostendit , ita ut per omnes fere tomos operis sui — que pagina reprehensiones adversus Josephum. in- veniantur. Baronius in. Annal. Eccles , qui nul- lam Josephum Vitupétendi occasionem dada ie dique, oh. Harduinus in Oper. Sel. vehementer Jose- pho vertit vitio illud quod non pauca memorat, üt adversa fronte cum Moise ac prophetis et cum scriptoribus Historiae Maccabaeorum ` in narratione rerum quârundam concurrat: ` Dicit, v.g. haec: , Toties Josephus ‘certe tamque prodigiose a sa cris Scriptoribus horum librorum , in ‘hac prae- sertim pontificum serie, de toto tempore ponti- ficatus ac successione dissidet: ut data opera credi possit non alio:consilio ipsum scripsisse, quam ut, quantum fidei ab imprudentibus jar nb tantum scriptoribus sacris: detraheret, " Ant. Possevinus in apparatu sacro, ea quae Josepho objiciuntur, in” ejus historiis expendit. Dicit, etsi non solum Hieronymi, verum etiam Tertulliani, Eusebii ; Chrysostomi „- Arnobii , Sui- dae et veterum: paene omnium scriptorum una sit de Josephi laudibus sententia famaque, quod ad fidém historicam attinet; haud pauca tamen esse quae.subinde, veritas, quae filia est temporis, docuit esse. praenoscenda, ne quis in errorem in- cidat T LITERARIA, 113 cidat ob tot ejus apud patres laudes; quae vero bona sunt probet ac tueatur. Inter ea quae in primis Josepho imputat est quod, licet se nihil adjecturum divinis libris aut praetermissurum di- cat, multa tamen adjecit (quaedam etiam consulto omisisse videtur); quod magna miracula rerum sup- pressit, putans iis infideles parum fidei tributuros; et quod saepe male temporum et rerum veritatem conjunxit. | Jacobus Usserius in Epistola ad Lud. Capel- lum , p. 42. haec habet: , De ipso. quoque Jose- pho non est praetereundum eum pollicitum fuisse quod ex sacris Hebraeorum litteris Origines suas transferret neque omitteret neque adderet quic- quam , idque eum pari fide non praestitisse : quum nonnulla quae erant in ,Canone suppresserit, alia immutaverit, atque ex scriptis Apocryphis non pauca adjecerit, ” Sic Davides Blondellus, Historia rerum memo- rabilium in orbe gestarum, p. 3o. , Josephus non videtur versatus fuisse in libris philosophi- cis, sed valde studuisse moribus Graecorum et Romanorum. Valde propendet in partes Ethnico- rum, unde cum. judicio legendus. ” . Ant. Vandalen, in libro adversus Historiam Aristeae, Cap. X et XI, etc. plura exempla his- toriarum sacrarum non optima fide a Josepho re- latarum collegit; porro in testimoniis, quae ex Ethnicis scriptoribus produxit, Josephus fidem de- HORV. H side- 114 COMMENTATIO siderat. ^ Praeterea multorum parachronigmorum reum , et in narrationé rerum sua aetate gestarum vel affectu vel errore abreptum, eum arguit, > | Catelerius in Chrysost. ad Danielem, p. aag. Josephum nominat confusum et parum accuratum. H. Prideaux, in hist. Fud., tom. IL. hic et “illie de Josephi auctoritate dubitat; sic, v. g. fa- bulis adnumerat quod Josephus tradit de ter mille talentis, quae Joh. Hyrcanus, ut et de alia magna vi pecuniae, quam postea Herodes ex sepulcro Davidis aperto ceperit. Ant. XIII. 16. XVI. zr. Cunaeus in republ. Hebr., 1. ML. p. 373. sq. baec habet: , Josephus auctor omni laude dignus et cui post sacrorum voluminum scriptores prima esse debet fides, leisi gravitate. super cunctos Ja- daeos emineat, tamen haud ubique a deliramentis abhorret popularium suorum.” Ejus rei specimen adducit Cunaeus ex historia Caini, a nobis etiam laudata ‘cap. Il. $. 3. Leo Allatius in not: ad Eustath. ; p. 11. Josee phum nominat: „ hominem densissimis errorum tenebris ét Codi m | Boeelerus in Exercitat. în Fl. Josephum , de- montravit Josephum in historia creationis 'et Jap- ‘sus saeprus "haesisse, ‘et Moisis verba ob. 2220077 ^Cpou3xuzby oculis incumbens, minis intellecta. ac seriores interpretationes. deflexisse. Richardus "Simonits , tom. HI. Epist. sel. ep. 8. notat Josephin non ‘dubitasse Judaeorum ` subinde Aga- LITERARIA. 115 Agadoth, sive fabulosas narrationes, v. g. de Moisis victoria de Aethyopibus reportata, histo» riae suae immiscuisse, Petrus Daylius, Dictionnaire tom. 1. de Abime= lecho. Ibi vehementer Josephum vituperat. Bay- lius, quia aliter res narrat quam Moises, ita qui- dem ut unus saltem eorum sit falsus historicus. » Cela est il supportable ,? inquit, ,, et n'en faut il pas conclure, ou qu'il ne s'est guère soucié de scandaliser sa nation, ou qu'il a cru que le senti- ment particulier qu'il avait sur la fallibilité, et par conséquent sur la noninspiration de Moise, était commun parmi les juifs.” — : — P. Brinch, in historiae Josephi examine, erros res quosdam historicos adnotavit. J. Ludolfus, in Commentar. ad Hist. Aethiop. pe 290. dicit Josephum Antiquitatum Judaicarum saepius fabulatorem quam historicum esse. Bochartus, tom. I. opp. p. 1197. sqq. halluci- nationes in Josepho castigat Geographicas. . Thomas Ittigius in Prol. ad Josephum, quamvis eum valde laudat, dicit tamen eum esse hominem et insuper Judaeum et hinc multis erroribus ob- noxium: sic in illo errores quosdam morales et theologicos adnotat; non laudat quod miraculum divinae potentiae haud parum extenuet: dicit nons numquam veritatis amorem "corrumpi in Josepho nimio Gentilibus placendi studio; et tandem agnos- cit multos in eo adesse errores. H 2 4t, 16 COMMENTATIO - A4. Fabricius in Biblioth. Graec. y M. IV. c. 6. dicit: ,'errores autem , ut non admisit nullos Jose- phus (homo enim fuit) attamen tot tantique illi non sunt, ut velut intestabilis propterea de poite sit — (1). . 2. Summa eorum quae a scriptoribus laudatis Josephi auctoritati obstare dicuntur. _ Non omnes profecto scriptores recensere potui- mus sed praecipuos, e quibus satis jam apparet plurimos fuisse Josepho obtrectatores. Non om- nia aeque magni sunt momenti, quae ei imputan- tur, multique inter vituperatores eos plane sese ostendunt Josephi inimicos, et nullam eum car- pendi occasionem sive falsam sive veram praeter. mittunt; ita ut cuique facile eornm futilitas ap. pareat, neque nobis opus sit diutius de illis ages re, — At vel sic tamen multa etiam majoris sunt pretii, verissimeque nonnulla dicuntur, uti Sect. II. hujus capitis videbimus. | Haecce autem ad certa quaedam capita referenda videntur, nempe: 5 L Fla- (x) Sunt adhuc plures, scriptores ; nostris etiam diebus non- nulli exstant ; qui tamen fere omnes, uti fit, eadem expo- nunt, quas ab aliis jam dicta — sufficiat igitur istos laudassc. | LITERARIA.) 117 I. Flavius Josephus nullam meretur. fidem, quia est philosophus. et de antiquitatibus philosophatus: est, Suam interpretandi rationem , de. qua Cap.: IL. $ 3e locuti /sumus , ‘in rebus. factis- narrandis adhibet , et secundum. eam omnia narrat. Ad haec- ce probanda viri docti specimen adducunt hujus. rei ex historia Caini, in qua Josephüs Agricul- turae studium, tanquam ex lucri ardore profectum , aliasque. ob causas damnat (1) +>- porro quae dicit de arte Daemones virtüte radicis annulo : inclusae per nares extrahendi, ‘et! ab obsessis. profligandi tanquam singulari sapientissimi regis Salomonis ins vento: et talia plura (2). ^ -He Flavius Josephus gentis. vitia omni modo ex+ cusavit et sustulit. | Illorum Judaeorum: inobediens tiam: maximam ; quae. in sacra. scriptura nbicunque fere apparet, ubi potest diminuére studet. | Addue cuntur etiam. exempla ad haecce: pertinentia. IH. Multa silentio :praetermittit quae. in libris V. F. memoràhtur , multa etiam memorat, de quibus hi libri silent; multa étiam. aliter. quam in hisce libris narrantur , proponit. Praesertim ad ea referunt quae habet Josephus de Moisis juven- tute, quum auctoritate regis Aegyptici expeditio- nem adversus Aethiopes Suscepisset, et de iis vic- toriam reportasset, etc. (3). `v | (1) Cf, Ant. Jud. I. 2. (2) Cf. Ant. Jud. VI. 2, (3) Cf, Ant, Jud. II, 10. diim 72 118 COMMENTATIO IV. Flavius Josephus saepe sibi ipse oblocutus est, ita ut in libro de Antiquitatibus saepe aliter 'marret, quam in historia belli Judaici, quod ét: nonnumquam in eodem libro fit. V. ge in eodem. libro“ narrat Judaeos pet 430 annos in Aegypto .commoratos esse, sed alibi dicit tempus commo- rationis Judaeorum in Aegypto fuisse per 400 ans nos (1). Porro dicit Hyrcamum per tempus 39 annorum fuisse sacerdotem, alibi vero (2) per 3t. Nunc narrat de 1000 occisis, nunc vero eadem ‘in re de Soon (3). Hic de 8 stadiis, illic de 200 (4). V. Nimium Gentilibus placendi scalis ut ita: apud illos fidem inveniret, apud Josephum non- numquam veritatem corrumpit, Sic, v. g. mira- cula multa in V. F. occurrentia non vere enarrat sed de illis subdubitanter et frigidius loquitur quam Sacrae Scripturae auctoritas postulat (5). Dicit supremum legislatorem aperte Judaeis inter- dixisse ne Deos ab aliis cultos riderent aut blas- phemarent, etc. (6). | | VI. Mul- Gr) Cf. Ant. Jud. II. 5, 6. |. (2) Cf. Ante XIII. zo, Bell, Jud. I. 2. (3) Cf. Ant, XV. 5. Bell, Jud. I. 19. (4) Cf. Ant. Jud, XVIL zo, Bell, Jud, I. 51. — Cf, Bell. Jud. IL 18. in vita $e 11. — Bell, Jud, II. 21, in vita $. 13e Ant. Jud. XIV. 13. Bell. Jud, Ie 13. (5) Cf. Ant. II. 7. IX, 11. . (6) Cf. Jos. contr. Ap. II. e cM mU MW. v. MEME. SEES VIE RE RE RMAMNRA IA. OC D. 159 Vl. Multi fosephum multorum -parachronismo- rum. reum arguunt, et. in eo vituperant halluci- nationes Geographicas. — Sic, e. g. in spatio temporis z- ab. egressu Hebraeorum ex Aegypto ad conditum: templum Salomonis, definiendo,- ‘Jose- phus erravit; et talia. plura (1). ` .; VIT. Multi „tandem, dicunt, Josephum in nare ratione. rerum. sua aetate gestarum vel affectu. vel etrore abreptum esse, : 1 Haec autem -Sunt praecipua quae hujus ihingi ris. auctoritati. obstare dicuntur. > Quatenus vera sint, quatenus falsa, vel aliis; verbis, quid de hisce existimandum sit, sectione Il.. videamus. SE € T LOTO QUID DE.HISCE PRONUNTIANDUM SIT ? ., EEE ROER S | d ) T— , al ins $. I. E " Ar | $ | v Num auctoritati you obstat quod de Antie | | quitatibus Judaicis philosophatus est : UM i Fitte qui historiam aliquam aliis exhi- bet, nisi arridam eg oil eam pin: rerüm in facto " \ ( ` } po- t 0) Cf, Pétrus Binek, Exam, Chrornol. et "eoa tom. à. P. H97. sq. 120 COMMENTATIO positarum narrationem velit praebere, suami de rebus gestis cogitandi rationem explicare debet, causae ei sunt inquirendae, cur ita vel aliter haec vel talia acciderint, et tali modo homines de qui- bus loquitur egerint, verbo pragmatica“ ratione - agere debet. Sed hoc ipsum est de rebus. gestis philosophari. Quando igitur Josephi. accusationem legimus in hujus $. capite laudatam , miramur cur viri docti illud Josepho imputare potuerint. -Nuls lus enim historicus aliquatenus laudandus- aliter egit. Herodotus, Polybius, Xenophon , Livius et tot alii inter veteres, multique intér recentio- res, eo sensu dici possunt philosophari: de iis quae enarrant. Sed alia est quaestio num illud rite egerit Josephus, num bona ei fuerit rectaque res gestas indagandi ratio, num ea quae in Moi- sis, aliorumque scriptorum operibus inveniebat, rite intellexerit et igitur bene narraverit? —— Uti Cap. IL $. 2. vidimus Pharisaica erat ejus interpretandi ratio, et quamvis imbutus erat cogni= tione litterarum, scientiarumque multarum Grae- corum , Romanorum aliorumque, semper tamen ei mansit Judaica non modo sed etiam Pharisaica cogitandi ratio, falsa ea sane et quae ostendit, summam verae religionis apud Judaeos. tunc teme poris in quibusdam fuisse corruptam, sed quae melior eo tempore exspectari non poterat, In in- terpretandis igitur rebus parva ejus est auctoritas, quod lubenter concedimus; sed aliud est zon bene in. OLTITENAIRIAMO: zer: interpretari , “aliud mala fide agere in narrando. Quandosseausam, cur haec vel talia 'acciderint j: falsam exhibet; quando nón bene rationem red- dit; quare sic vel'aliter quis egerit; intacta: tamen ejus: manet auctoritas in rebus factis, quas nar- rat, exponendiss; uti luculentissime patet ex illo exemplo Caini, quod Sectione I. laudavimus. Nar- rat Josephus omnia, uti’ Moises ea narrat, sed addit falsám rationem cur Deo gratum erat Abes lis sacrificium, ingratum autem Caini. Multa hue jus rei exempla “proferre possimus, | sed- quisque. qui Josephi scripta accurate legit, ^et ad: bancce nostram" observationem bene attendit, haecce om- nia” facile animadvertet (1). ^ Qwamvyis igitur: Fo» sephus dicendus sit philosophari de Antiquitatibus Hebraicis, ideo tamén intacta manet. ejus in nar- randis rea rm s fp | i UHU g’ 2. Num Josephus omni modi gentis vitia | excusayerit eb sustulerit ? “Cuique scriptori, uti cuique homini generatim inest amór patriae semperque iste quidem: laudan- dus. ^ Hinc sponte ejus historiam pulcherrimis coloribus pingit et ab optima parte proponit. Ubi En : , ' i 111 M ] pon (1) Cf, J. À, Ernesti, Opuc, Phil. et Crit; p. 384« sqq. 199 COMMENTATIO potest gentem suam laudibus effert et ita. agit ut ad omnia quae honori ei sunt data opera atten- dat. Quisque qui ita scribit dignus, est quod. laudetur, — Sed qui nimius procedit, et contra veritatem loquitur, ita ut narret quae numquam; : locum habuerunt, silentio vero praetermittat quae: populo.suo dedecori sunt, atque ita de omnibus mentiatur, talis scriptor sine dubio rejiciendus est. Sed videamus jam ad quemnam ordinem Jo- sephus pertineat. Qui Josephi scripta accurate legit statim animads vertet eum populum suum diligere, Uti- jam vie dimus Cap. II. $. 6. semper gentis suae luget calamitates , et ubi potest ea quae ei honori esse possunt, bene adnotat. Sed hoc non facit ita ut inde historica ejus fides diminuatur. Quando- nar- randa sunt minus honorifica, haec non. silentio praetermittit. Probant hoc ea quae dicit de Israé- litarum fatis in deserto degentium, -Omnia quae Moises de hisce exhibet etiam ille enarrat. Tanta inobedientiae istius populi specimina, tanta illius ingrati animi testimonia, tot seditiones contra Moisen et Deum describit, ut nil silentio praes teriisse dici possit (1). Quando de; temporum recentiorum historia agit, idem facit, Quid Israë- litae contra Samuelem ausi sint, quo modo ira incitati ab eo regem. petiverint (2), quomodo , dein (1) Cf, Ant. Jud. III. 13, IV. etc. (2) Cf. Ant. VI. 3. etc. eed TR EE e Weke c ol WTErRA-R:E A o: 123 dein sub regibus superstitfonis et idololatriae cri» mina commiserint, donec taüdem , numquam con- tenti iis quae babebant, a Deo puniti, ipsi fue- rint causa sui interitus; haec omnia verissime de- scribit et nihil silentio praetermittit. | Conferantur modo orationes , quas. Hierosolymis obsessis , ad populum habuit, Aperte in illis declaravit Judaeos esse causam. omnium. malorum , rn illis pacte EE Em RL: tus y seditiosus. et contra Deum sese ‘opponens um ita aat, si, forsan nunnulla praetermisit. „Josephus quae in y. F. occurrunt, gt. quae Judaeis. minus sunt. honorifica , haec non. egisse. videatur ut po- puli sui vitia excüsaret , sed vel per neglig gentiam factum , fuit, vel ipsi. non „est imputandum , - ve- rum temporum vicissitudinibus , quas. subire debue- runt ejus opera (2). — k Y Non temere igitur concludimus : Josephum ome nino fuisse amicum sui populi, ita ut , ubi potest illum quam maxime laudet , sed tali modo, ut minime auctoritas siye fides ejus historica inde detrimentum capiat, | QG) Cf. Bel. Jud. VI. 2. etc. (2) Sunt nonnulla a Josepho praetermissa , v. ge vituli ado- ratio in deserto, etc. ; de qua Cf, supra dicta. - $ 3 194 COMMENTATIO $ 3. Quid existimandum sit de accusatione! Fose- "phum multis in locis cum libris V. T. non consentire ? Josephus declaravit se omnia e libris sacris de- sumsisse; usus est verbo gebepguvedvevar (1). Hinc multi dixerunt nihil fuisse ipsi narrandum , quod. in V. F. non legatur. Sed quid tum fuisset ejus opus? quid quaeso aliud quam versið Graeca sacrorum librorum Hebraeorum, quae ab eo non desiderabatur , quandoquidem jam talis versio nempe Alexandrina exstabat. Uti ergo recte ani madvertit Ernesti, illud welepmyveuxevær Sive gerdn Ppalew , latius est accipiendum. Vidimus jam Cap. IL $. 1. tempore py plures etiamnum affuisse libros Hebraeis, quam . nos nunc habemus; traditiones etiam multae ex- stabant, aliaque Josepho erant subsidia nunc de- perdita. Sine dubio ea quae in ejus operibus legimus, quaeque in V. F. frustra quaeruntur, ex hisce fontibus hausta sunt. Hinc narratio illa de Moisis expeditione, de hierophantae praedictio- ne (2), aliaque. — Igitur Josepho imputari nequit quod. (1) Cf. Jos. cont. Ap. I. $. io, (2) Cf. Ant. IL, De $. 23e ) LITERAR LA 125 quod plura narravit quam in V. F. leguntur. Alia vero est quaestio quare nonnulla quae in illis in- veniuntur omisit, v. g. adoratum a majoribus vi- tulum in deserto, caedem infantum Bethlemitico- rum, quorum omnium in S. S. mentio fit (1), taliaque. — Quod primum attinet, nempe ejus silentium de vituli adoratione, pugnare : videtur contra illud. quod $. superiore probare conati su- mus. Fatendum etiam est Josephum nonnulla tra- didisse aliter quam in V. F. inveniuntur, ita ut cum hisce pugnare videantur; quamvis quisque facile animadvertit haec non tanta esse, uti Bay- lius dicit: „ Josephe est un homme qui faisant profession ouverte du Judaisme, dont la foi est -fondée sur la divinité de l'Ecriture, ose raconter es choses autrement qu'il ne les lit dans la Gee nese; il change, il ajoute, il supprime les circon- ‘stances, en un mot il se met en opposition avec -Moyse de telle sorte, qu'il fait que l'un des deux „soit un faux Historien, ” Sed generatim ad hancce objectionem ` animad- vertendum est, quod etiam monuit Vir Clarissi- mus J. A, Ernesti (2), Josephi: opera, magis ‚quam ulla alia quae exstant et ex antiquitate no- ` "bis servata sunt, interpolata esse, quod cum in editis libris obtinere. possit, multo magis profecto illud (1) Cf. Exod, XXXII. 1. sqq. ; (2) Cf. Opusc. Philol p. 386. 126 COMMENTATIO illud in scriptis. . Quae cum ita sint, quid faci» lius evenire potuit quam ut multa, quae frustra in Josepho quaerimus , multa quae non ita ab eo ac.a Scriptoribus S. S. narrata invenimus, per temporum injurias et vicissitudines deperdita aut corrupta sint. A tali viro, uti eum Cap. I, adspeximus, Judaeo et vero Pharisaeo exspectare certe non possumus illum consulto: et de indus. tria pervertere ac corrumpere ausum esse res libris divinis traditas. — Ipsum etiam Josephum in hisce bona fide:egisse neque sibi culpae alicu- jus conscium fuisse patet ex eo, quod, cum ejus opus de Antiquitatibus Judaicis a nonnullis vitu- 'peretur, sese non defendit probando Antiquitates ;suas prorsus cum libris sacris Judaeorum cone venire, sed hosce libros: sacros esse re vera ai- thenticos et tam antiquos ac ferebantur; “ita ut de convenientia sui operis cum sacra scriptura me sermo quidem sit, et si constat de auctoritate V. F. constet etiam de auctoritate suae narratio- nis, Et sane etiam inimici, quos multos Jose- phus habuit, si in hac re eum culpare mom , illud sine dubio fecissent (1). Quamvis igitur lubenter concedimus Jesi, quia homo fuit, facile errare potuisse, et sine „dubio nonnulla saltem falsa et minus accurata : exposuisse, hoc tamen non fraude egit; et quam- vis (1) C£. Jos; contra Ap. Ie TET C E MSRP ol DD dte en ed E LITERARIA 127 vis ejus opera in nonnullis cum sacro Codice non conveniant, et igitur in hac parte minoris sint auctoritatis, Josephus tamen ipse dicendus est, fidem historicam incorruptam servare. Ad hancce sententiam magis adhuc probandam, hic loci ani- madvertendum est Josephum ceteroquin , ubi non- nulla narrat, quae etiam in libris N. F. inveniun- tur, cum hisce maxime convenire; quod profecto multüm facit ad ejus auctoritatem augendam et probandam. | Sic, v. g. Josephus agit de fame in Judaea et Hierosolymis , regnante Claudio (1), et in N. F, invenimus. etiam famem , quae reg- tante Claudio locum habuit (2). Josephus narrat. Judam in Galilaea, tempore Quirini, multos ab- "duxisse contra Imperium Romanum (3); idemque nveñimus in N, F. (4). "^Concludimus igitur: Josephi opera in nonnullis Cum S. 9. non consentire, et ideo in hisce ei non esse credendum , salva tamen ejus auctoritate aeque ‘magna in aliis. ICI) Cf. Ant. Jud. XX. 2. (a) Cf. Actor, XI. 28. (8) Cf. Bell. Jud, IL 8, _ (4) Cf. Actor, V. 87. — Cf. porro Bell, Jud. II, 23. et Aet. XX. 39. Quae apud Josephüm inveniuntur de Jesu Chris- sto, nempe Ant. XVII, 4. hic nihil faciunt, quia viri dgcti | satis probaverunt. hunc locum non esse authenticum. $. 4. 128 COMMENTATIÓ §. rw Num F lavius Josephus sibi ipse oblocu- tus sit? Post exempla quaé antea. adduximus ,- tanquam hujus. rei probationes, | nemo. etiamnum negare potest Josephum in. nonnullis inprimis in nume- ris, sibi ipse oblocutum esse, At vel sic tamen videamus num nihil dici possit ad excusandum: hoc- ce Josephi. vitium. Supra exposuimus nostrum scriptorem primum libros de bello Judaico, deinde vero de Antiqui- „tatibus Hebraeis edidisse (1). Nonne in hac re aliquid invenimus, unde patet, cur Josephus. in dibris de bello. Judaico alia. ratione nonnulla ex- posuerit. quam in Antiquitatibus. Hebraeis? — Si enim, postquam primum suum opus ediderat, sentiit se hoc vel illud non bene tradidisse, -si cum antea fuerat.talis, nunc alia erat ejus de nonnullis cogitandi ratio, si, cum diutius in res factas inquisivisset n mutatae erant ejus: cogitatio- nes; hoc in opere quod dein edidit non ita uti antea fecerat exposuit, sed secundum eam, quae nunc ipsi erat hisce de rebus sentiendi rationem, narravit. Illud (1) Cf. cap. I. S. 11. LITERARIA. 129 Illud porro considerandum est quod supra mo- nuimus Josephi opera maxime esse interpolata et corrupta, Hinc certe multi librarii sive consulto et de industria, ut nempe ex aliis scriptis, v. g. ex versione Alexandrina, Josephum. emendarent , sive inviti numeros ac nomina mutaverunt, et cum hoc in alio ejus opere non fecerint, inde multae oblocutiones ortae. | Quidquid igitur hujus rei sit: | Josephus, uti nunc -ejus opera exstant, sibi ipse. obloquitur. in nonnullis. Ubi haec locum habent ad alia auxilia erit confugiendum et ex aliis scriptoribus eruene dum, quid sit veritatis. . 08.8. ^" Quid existimandum sit de. Josephi- nimio Gentilibus placendi -studio ? -v'Tempore quo Judaei quam maxime erant con- temti, quo in primis Graeci Romanique illos aspernabantur, Josephus Israëlitarum historiam , mores et instituta, hisce ipsis Graecis Romanis- que exponere voluit; ita quidem ut fidem nan- cisceretur apud. ilos , qui. ceteroquin omnia, quae ad Judaeos pertinebant, vel de illis narra- bantur, irridebant,. Ut tale igitur consilium per- ficeret, aliquatenus sese Gentilium opinionibus accommodare debuit; ilorum doctrina, litterae et HOEV. I his- 130 COMMENTATIO historia ‘adhibendae erants ut res gestas :quas narrabat explicaret et clâre exponeret; ‘ed autem, qae Judaeis erant propria , ^ 'cum-iis- quae apud alios. populos 'exstabanf institütis erant ‘compas randa, ita ut hi illa intelligerent; ^. Porro Grace coru Romanorunique scriberidi^fàtionéin et stye lum debuit sequi, ita ut his grata : fierent quae narrabat, Per vitae opportünitates, uti supra monuimus „ aptissimus fuit ad hanéce provinciam rite perficiendam . AA ubique in ejüs ` "operibus ostendit se hisce ' opportunitátibus recte usum fuisse, "0 03H02 ells zo 39 i ) 3 Jam vero viri docti ei imputaht un -Gen- tilibus placendi ftudium ; illum in hac parte ma- gis quam par erat præediise, ita ut saepe falsa _ narret et dicat. Nemo“ cèrte tion concedit non facile essé ne- gotium in hacce re rectam viam tenere, ita ut Scylla ab una parte et Charybdis ab altera bene evitentur; et nolümüs affirmare Josephum: in Om- nibus id rite egisse; sed etiani non facimus cum illis' qui perhibent illum saépe per “hancce agen. di rationem: veritati nimium detrahere: i Inter prae- cipua exempla quae ad hócce probandum afferun- túr in primis est quod miracula ' divinae poten- tiae haud parum 'extetüuet; vig. cum. historiam transitus Israëlitarum per mare Erythraeum de- scribit, ait: se cuilibet liberam sentiendi faculta- tem permittere, num Dei voluntate via per mare Israé- onde MARTE S D mi te edit sde Lips, ses à dd es CS Jt ns D mn nt + avé te EL Wm LITERARIA) 0 131 Israélitis patuerit , an. fiaturae. vi et proprio motu. Porro. quum historiam Jonae a ceto devorati et post triduum redditi his verbis concludit: 2;:£7A- bov yàp ly meplvadroù Dujyusiw , Qo edpov dvuye- Ypauévyy (1). Sed hocne tale quid est ut Josephi auctoritatem diminuat? Concedimus aliquatenus ex hisce effici posse eum miraculum in omnibus haud agnovisse, sed hoc non est contra veritatem lo- qui. — Aliud exemplum quod afferunt ad affir- mandum Josephi: nimium Gentilibus - placendi stu- dium, est quod scribit Josephus supremum legis. latorem aperte. Judaeis interdixisse ne Deos ab aliis. cultos riderent aut blasphemarent. Concedi- „mus Deum talem legem non tulisse, quamvis in V. T. locus invenitur qui aliquo modo hoc probare videtur (2); sed illud. non: tale est ut ideo fides historica Jósepho tribui nequeat. . : + Ab alia parte etiani proferte possunius exempla historicum nostrum etiam narravisse. et dixisse, quae Romanis Graecisque minus érant honorifica et grata quot enim documenta praebuit crudelitatis Romanorum Hierosolymis obsessis et captis (3)'5 quid non ausus est in libris contra Apionem- ut ostenderet j „ron solos Graecos de rebus antiquis esse audiendos ; inter illorum historicos. magnam esse dissensionem , ita ut majorem mereantur fidem Ju- 2 Cf. Antiq. IX. c. 1o. $ 2. 2) Cf. Exod. XXII. 28. (s) Cf. cap. L $. ge Bell. Jud. VI, I2 132 COMMENTATIO Judaeorum historici , quam Graecorum qui parum veritati studuerunt; et talia plura. INonne haec omnino probant illum, etiamsi multa fecerit, ut illis gratus fieret , ideo tamen non falsa narraávisse , sed quando opus fuit lubenter dixisse quae non placere potuerunt Graecis Romanisque ? Omnino igitur próbamus quod fecit Josephus, et quod ipse dixit sibi esse propositum: „ lllud enim, inquit, agimus, ut historiam scribamus , resque propter vetustatem plerisque ignotas pro virili parte persequamur , easque dictionis elegantia illustratas, quantum fieri poterit, ex verbis eorum- que structura, aliisque quae ad hoc faciunt, ut oratio lectoribus videatur suavitatem habere, ut- que ita illi cum voluptate rerum peritiam asse- quantur. Omnium vero maxime scriptoribus curae esse debet summa diligentia et studium veram dicendi, si credi velint ab iis a quibus leguntur, qui adeo plane nesciunt an factum aliquod factum sit nec ne (1). Josephus ergo jure conatus est Romanis Grae- cisque placere, ut sua opera iis grata fierent; et quamyis nonnumquam in hacce re ulterius pros gressus sit, inde tamen ejus auctoritas nil detri» menit accipit. | (1) C£ Ant. Jud, XIV. I. $. le $. 6. ed de à / PETER ^ 1$$' «usup 39 . tuni ah pol | i an ol tiver Dé Joi pier aarts et hallcinasionibus T . Geographicis. om De hîsce étiatà: nonnulla sunt dicenda, quamvis- magis füisset mirandum , si talia in Josephi opes: ribus non invenirentur. Scriptor enim qui agit. de rebus tám remoótis temporibus: actis; de quibus numquam constare potest quando re vera locum; häbuérint:’ qui praetered tam longo temporis ins: tervallo a ^nobis distat et cujus .scripta tot. vicis-. situdines tantaque fata subire: debuerünt; talis sas né--mmlta in Chronologia et Geographia minus. habet accurate adnotata. In primis autem inter- polatores illi ; de quibus jam locuti sumus; causa. sunt Josephi parachronismorum,. id enim maxime; videntur egisse ut ejus Chronologiam cum. Grae-. cà versione Alexandrina in concordiam redigerent 5, quae maxime’ differt a V.o F. Hebráico contex-; tus» Vit veximius Petrus Brinck: examen Chrono. logiae Josephi exhibet ; et in illo satis. hoc osten- dit: cum omnia quae in Flavio: minus: accurata. inveniret, adnotaverit , et tali modo quae. ab. in- terpolatoribus- erant depravata: sive rab’ ipso scripe. tofé'non recte notata vitiis liberaverit (1). torios Geo- (1) Cf. Ernesti, 1, 1, 14. COMMENTATLO Geographicae etiam hallucinationes , quas anno tavit Bochartus, in Josepho inveniuntur, et quam- 'vis haec non tanti sunt momenti, ut ideo Jose- phus in ‘hac parte. nulla: dignus sit :fide, © illae tamen bene animadvertendae sunt, ne nos in er- rore ducant. | Num Josephus aù - interpolatores hujus rei sint causa: dici nequit, etsi pro Josepho multum: pugnent ea quae. diximus. de- illo: Gti IL. 5. Quidquid hujus rei sit, vaba Petri, Brinck: (25; quibus examen suum. Chronologiae . Josephi. his. toriaeque concludit , : multum - habent. veritatis 2: , Moneo,” inquit, 4, me illo recensu non id.dixis- : se, ut ipse Josephus; mendax, fallaxque „auctor - crederetur, sed ut constaret, Josephum: im prisca gentis suae historia Graece. conscribenda; non solos scriptores sacros: sed.alios etiam gentis suae. historicos, et hos. interdum. propius quam. illos. secutum esse, et sic factum. ut a literis sacris et. veritate rerum saepe aberraverit, non de industria” ` mendax, sed improvide credulus: ; Quamvis aus; tem, quod fatendum suo etiam ipsius vitio aut. saltem majori eloquentiae et splendoris quam. Vee i ritatis studio, non:raro peccet „Josephus, non: desinit: tamen ‘esse Scriptor. diligens,» disertus; elegans ‘et: dignus qui ;sacris. tam -N.:.quam Ve: V51260! : tese; 3 Hoc opus exstat etiam in Havercampii editione Jose- phi. LITERAR LA. 155 ‘testamenti scriptoribus adjungatur, attente legen- qu. ?» | sG osephus. igitur nonnullos. habet parachtonismos et hallucinationes geegraphicas, sed adhibitis opt- ribus Brinckii ct Bochartii, hoc fere. nihil ejus auctoritati nocet, cibis ‚Se 7e fuonolseus58 apo UD t NO JAYE pr pronuntiandum sit de accusatione. i; uen Josephum, in, narratione- rerum ua. . aetate, gestarum, vel affectu yel, errore edid 655€» 11434 8 SC -. Post ea quae Fe. "n et inprimis s. Pie i diximus de Josephi conditione aptissima, . qua ad conscribendam in primis. suae. aetatis historiam valde fuit idoneus; postquam de, favore et ami- citia locuti sumus .quibus apud Imperatores , sem. per gavisus est; 5 postquam. attendimus ad honos rem. quo semper, sed in primis. diebus ,. quibus vixit, ejus, scripta sunt habita : ‚post haecce om- nia jam. statim. a priori. hanc, virorum doctorum in Josephum accusationem non magni. facimus; et sane . quando. opera. ipsa Élavii, inspicimus, et cum aliis comparamus ,. et accurate de illis cogi- tamus , minoris etiam imo nullius pretii ista ac- cusatio nobis esse videtur. Jam 56 COMMENTATIO Jam statim cum edita essent nostri scri) ipta ta- les accusationes , de quibus nunc agimus , in eum tulerunt Justus, qui acerrimus ei semper fuit inimicus, aliique, in primis autem Apion. Con- tra haec ipse sese defendit pro párte in libris contra Apionem, in vita (1), et in Antiquitatum prolegomenis ; cum in prooemio Belli Judaici etiam fidem-suam assereret. Nobis igitur non multa sunt dicenda ad hancce qualemennque accusationem labefactandam. Josephus in narratione rerum sua aetate gesta- rum non affectu esse abreptum in primis patet ex eo, quod jam antea diximus, illum aeque Ro- manos ac Judaeos, ubi locus erat, vituperasse, et minus honorifice de illis locutum esse: eum süae gentis vitia non siluisse, nec ea quae sibi ipsi dedecori erant praeteriisse. Tio affectum Ostendit nullum, neutrique parti erat adstrictus quámvis enim hic et illie Romanos vitupetavit Semper tamen im honore fuit apud Imperatores, et quamvis Judaeorum érimina mon sileret, nullibi tamem legimus, ejus cives eum in Odio habuisse hane ób rém. At vel sic tamen nolumus hie afit- mare fata diversa atque vitae opportunitates etiam in affectus 4 qui Josepho erant, nullam habuisse vim ; sic, V. &. cum esset Pharisieus, Pharisaeo- ben (1) Ct. Vit. $. 65. A LITERARIA ‘ 137 rumque.sectam valde amaret, ubique hancce sum- mis laudibus extulit (1), etsiamsi ea non semper ilis digna. sit. Sed quis hoc tam aegre fert in Josepho, qui erat homo, et qui in omnibus hu- manitatem : suam deponere non potuit. : Neque: errore :abreptum fuisse Josephum in nare ratione rerum sua aetate gestarum satis. cuique apparet qui opportunitates omnes- animadvertit, .quibus tam idoneus fuit ad bene omnia inquirenda et indaganda; ita ut, si falsa narraverit, hoc non fecerit quia ei defuit occasio omnia bene sciendi, quia sponte sua erravit, sed quia consi- lio contra veritatem loquebatur. Si porro confe- ramus ea quae exhibet et quae etiam alii scriptores narraverunt , v. g. Vespasiani fata , quibus Imperator creatus est, Titi res gestas etc. (2), cum narra- tionibus aliorum historicorum, nullum fere discri- men invenimus, sed omnia noster narravit, prous ti et illi hoc fecerunt (3). Sed quamvis etiam plura de hisce dicere pos- simus, haecce jam sufficiant, ut hocce caput fi- nire possimus , quia satis nobis haecce dicta vi- dentur ut appareat, Josephum, quamvis a multis : vi- (1) Cf. cap. II. $. 3e (2) Cf. Dell. Jud. IV. 10. etc. (3) Cf. Suet. in vita Vespas. et Titi, deque Tito, Tacitus, Hist, II. 82, IV, 51. V. re V. 10, 11. deque Vespasiano, kist. l. 76. IL, 4. Ve 10. jj COMM LITER. vituperatum , et quamvis etiam. in non paucis vie tuperationc sit dignum, semper esse et manere scriptorem per vitae opportunitates fataque antea quasi destinatum ad patriae historiam conscribene dam ; quam provinciam etiam felici successu adiit 5 ita ut summa in multis ei adscribenda Sit. auctoritas, atque eo carere prorsus nequea- mus, à Eo Aai UM. v. HOËVELL COMMENTATIO LITERARIA; v. HOËVELL COMMENTATIO LITERARIA. LS 3 Wi KE um JOHANNIS EVERHARDI van ben TRAPPEN, MED. CAND. od r3 RESPONSIO A D QUAESTIONEM BOTÁNICO-OECONOMICAM; AB. ORDINE NOB. MATH. xr PHÍL. NAT: í IN | ACADEMIA RHENO - TRAJECTINA PROPOSITA M: » Quaeritur historia Solani tuberosi L. Aujusqué » plantae descriptio botanica, culturae modus n et varius usus oeconomicus." QUAE PRAEMIUM REPORTAVIT DIE xxvi M. MARTH A. MDCCCXXXV.; Non euivis homini contigit adire Corinthum, Quotquot nobis attulerit emolumenta Americae detéctio, nullum fere majoris utilitatis dici potest quam introductio Solani tuberosi L. Quod y quam. vis' de tempore minus conveniant scriptores , ex: Americde “meridionalis: regionibus „Chili et Peru ,. allatum videtur. Mihi vero non est, ut revelem. illias "plantae laudes , toties totque eximiis viris. mee rito pervulgatas, neque oppuguator iis ingredior , qui contra huic dono divino numerum malorum adscripserunt ; minime quoque inquiram , an Sola- no tuberoso tantum adscribi debeat populationis in- crementum atque morum depravatio , .sed opinionem Knigthii accipere malo, qui immensam popula- tionem calamitatem vocavit, ipso hocce fructu le- niendam. Numquam Solana, sed homines ipsos * accusamus, quando revera hujus plantae introduc- tione calamitates obortas esse statuunt; audiamus Aa quae j PRAEFATIO, quae profert auctor Anglus: ,, The specific cause „ of the poverty and misery of the lower classes » 0f people in France and Ireland is, that from » the extreme subdivision of property in the one » country, and the facility of obtaining a Cabin » and potatoes.in the other, a population is brought » into existence , which is not demanded, by the » quantity of capital and employement in the coun- n iry." (12 Dum autem haecce sint minus hujus loci praete- reo; atque postquam tantum ea exhibuero, quae Luzac sequentibus verbis profert, non inutile erit, ut, quantum possim , praemittam brevem jn- dagationem , mum „Solanum tuberosum veteribus cognitum ` fuerit, nec ne. . Monuit nempe Liu- zaC: De Voorzienigheid heeft ons in. het gebruik » der aardappelen, sedert. ruim een halve eeuw „eeni aangenaam en onkostbaar: voedsel doen yin- » den. Het nut hetwelk er. het bestaan van den » geimeenen man uithaalt; komt Amicus. tamen. putans Drake voce. fruc- tus intellexisse. baccas , fere animo agebat plantas dejicere, sed dum maturaverint jam hae baccae , alios quosdam ad. coenam invitavit interque alias dapes etiam patinam convelatam mensae imposuit, et super:coenam oratiunculam declamavit , qua os- . tendit laudes. illius : fructus, quem Drake tam- quam culturae dignissimum ei miserat ,. hac fi- nita omnes gustare incipiebant, sed una voce exe clamabant, hunc fructum in America bonum esse posse, in Anglia vero non maturescere. Hac opi- nione plantae quasi inutiles dejectae fuissent, nisi ca~ 14 COMMENTATO casu forutito dominus convivii vidisset: nonrinulla: tubera, quae igne ab hortulano in horto :accene: so , tosta erant j horumque unum pedibus concidis-: set et hac ratione gratum ejus odorem percepis* set: jam nempe ili roganti, undenam .fuerint haec , hortulanus respondit dependisse ex illa: planta Americana, eoque dicto lux effulsit. -— Quid de his narratiunculis sentiendum sit, lece tori relinquo , nisi fictae Bunt prima: "ne ciorque mihi placeret.” ; DUE Pergit Putsche: John Ge SM jankind Anglum, Solana accepisse à Drake ipso eaque A° 1589. ad Clusium misisse, a quo dein transplantata essent in Durgundiam atque Hollan- diam; in Hibernia autem lapsu temporis,” eo- rum oblitos fuisse, donec huc secunda vice e Vir- ginia attulerit Waltherus Raleigh.- lisdem fere verbis exposuit Nieuwenhuis et Cl. Uil- kens eandem sententiam secutus est, atque ane te aliquod tempus in Ephemeridibus Trajectinis (Utrechtsche Courant), forsan. e Germanicis coms pilata invenimus, Drake Solana e. Virginia in Angliam. introduxisse A?. 1580. ita ^ut opinari vi- deantur hi, Drake ea a secunda excursione: in Angliam reversum jam apportasse; desunt attamen - rerum testimonia. (r) | Alii (1) Cf. Putsche, Monographie dér "Kartoffeln , pag. D et Bibl. Univ. Cagricult.) 1823, pag. 154. ' . BOTANICO- OECONOMICA, te - Alit Vnominaverunt : Walthre rum Raleigh y sicotironet Als tr ömer: Solana ab: eo. re Virginia » A*/1584:'in Hiberniam allata: fuisse, dicitque plans; tam Virginiae indigenam esse. (1) ` -"Willdeno w. suspicatus est, Raleigh Solana e Virginia attulisse.et A°. 1623. in Hibernia dis- tribuisse. Thiaér autem statuit, illa. jam -A?.: 1565. e Santa. Fé de. Bogota: iu Europam venisse. cura. John .Hawkirns; -A?.:véro' 36923 chi- jus fructus. ütendi rationem- e Virginia in Hie berniam translatam esse a Raleigh;- quamvis Solana: in Italia -A* + «1588; jam. | satis cognita: et inde: version ititen: per Guias jgense fue- tint. (2) : ct ‘iyehss i zihiesg D tas opinatus ests bibi ab Slipa in Eu ropam- delata- esse; eorumque culturam et adhibens di: rationem, qualis in. Perua obtinet, circa. me- dium: Saec. XVI, a Petro Cièça communica- uq aunor «T inan tart averudotai tril er^ shui k (1) (e. Nienwenhuis, Wriordenboek van pr en We- tenschappon " Zutph. 1820, et hujus operls Aanhangsel, Ng megen 1923, in voce Aardappelen. vd Alb, Uilkens, Hasdb. van Vaderl, Landh.;, Groningen ‘1829, $. 309 et 564. Utrechtsche Courant 14 Maart 1834, et der ins, von und. für. Deutschl.:8 Marz. 1834 er u T 0 M 29 (1) Schwed, Abhandls Band. XXXIX: pagi 229.) 7 tt à (2) Cf. Willdenow, Grundriss der Kräuterk: pag. 499 Thaér, Gruuds,.. Jer. rat, Landwirihsch, D: IV, pag. 206. Se 272: €. aov | Lada * 16 COMMENTATIO: tani. dicit ; eandem sententiam etiam alii. foventes , dicunt Hispanos ea in Italiam , Hiberniam; alios» que Europae locos induxisse, brevi. post Peruae - possessionem sibi comparatam. (1) | Nonnulli porro perhibuerunt,: Solanum tubero- sum A?. 1565 in Hiberniam et sic. etiam in An- gliam venisse, scilicet e navi quadamad oras North= Medis in. Lancashire afflicta. Eadem ¿refert de Cloet qui addit: hanc plantam A°. 1580 cogni- tam fuisse, et Cardanum a ejus- mentionem fecisse. (2). I | Noël-et Charpentier protest opinio» nem: Josephi Banks, societatis regiae Londi» nensis praesidis, qui censuit Solanum tuberosum in Angliam delatum esse e'/ colonia a Raleigh in America fundata, atque "verosimile: naves:, A*. 1586 e Quitoa vel vicinitate redeuntes , ' plantam nostram apportasse ; «et. addit Banks, quum Hispani harum regionum ptimi possessores essent, videtur Solanum tuberosum jam diu innotuisse antequam ad Clusium perveniret. ^— "Exhibet denique Loudon, Solana e vicinitate. Quitoae in Italiam.et exinde ad..C lusium. Viennae: venisse 5 păzi in (5. Cf. M. F. Dunal, Hísr. des! Solanum:etc.-pag. 25 , et Bibl, Univ. (Sciences et arts) 1916, page 220, Diét, des Scien- ces medic Tom. XLIV, pag. 273. "05^? dr Cf. Encyclopaedia Britt, Vol. XVII. pag: 284... J.J. de Cloet, Handboek voor Staatsmannen etc. pags 86. Een Wa BOTANICO - OECONOMICA. 17 in Angliam vero e Virginia a colonis quas illuc , % 1584. miserat Walther Raleigh (1). Parmentier vero Solanum tuberosum , origi- naire de la Virginie vocavit, dixitque illud initio in Hibernia tantum curiositatis causa cultum fuis- se, donec. ineunte Saec. XVII eo uti coeperint, quando simul exinde in Angliam , Flandriam , Ger- maniam ,.Helvetiam , et sic in Galliam pervenerit (2). Referunt etiam Solanum tuberosum A°. 1623, € Perua atque Chili in Europam transiisse (3). Videamus tandem num ex hisce ambagibus verita- ti propius accedere possimus, quod ut fiat prolas : tas sententias accuratius examinare necesse erit. Putsche aliique. videlicet. monuerunt Solanum tuberosum , A?. 1565, a Hawkins e Santa Fé de Bogota in Hiberniam delatum fuisse. llle Haw- kins tamen, ut pater Wilhelmus Haw- kins, navarchus neque venalitius , plura quidem itinera fecit , scilicet A^. 1562. ad insulas quasdani Americae meridionalis et ad Cuianam; A?. 1564. cum quatuor navibus profectus, per Floridam do- mum petits A° 1567. tertia vice iter facturus cum (1) CF. Noël et Charpentier, Nouv, Dict. des Origi- nes, Paris 1827. Tom. II, pag 458. Je C. Loudon; Encyelop. of Plants, pag. 157. (2) Cf, Parmentier, Réeherces sur des végén noart. y pag. 834 (3) Vriend des Vaderlands, D. VII. pag 516: TRAP. B a 18 COMMENTA TÍO cum quinque navibus , quarum uni praefuit D r å- ke ingressus est; atque denique adfuit H a-w- kins itineri, quod jussu Elisabethae, An- glorum Reginae , instituit ille Drake. Mi nime vero invenire potui, Hawkins Santa Fé adfuisse, neque inter ea, quae de hocce peregri- natore mihi occurrebant, quidquam me docuit; quare huie Solané tuberosi introductio adscribi poss sit; atque ex iis, quae deinceps dicentur, ulterius apparebit Hawkinsio aeque minus computa- ri posse , quam isti navi, quae A9. 1 565 e Virgi- nia rediens ad Hiberniae oras naufragium fecis- set; (1) tali enim expositioni parum fidendum mi- hi videtur, quia praeter itinera Hawkinsii cita- ta, alia hoc tempore facta , quibus planta nostrae Vir- ginia in Hiberniam pervenerit, memorata non inve- ni. Insuper testatur Raleigh, se regionem , antea Wingandacoam dictam , primum adiisse , atque huic Virginiae nomen imposuisse. (2) Sententiam Al- strôs (:) Cf. Beknopt berigt van venige der eerste reijsen na. Oust- en West Indiën, pag. 6 et 10 te vinden ir de vijdbe- roemde voyagien der Engelsche, te Leijden bij Pieter van der Aa, 1706, D. I. — Idem opus etiam in 8v prodiit, £2) CE Kort en bondig ontwerp der verste ontdekkers van Virginia, pag. o. vide Poyagien, lc. ^ Ludwig Kufahl, die Gesch, der yereiuigten Staten von Nord Amer., Berlin 1832. pag, 31. Ernst Ludwig Brauns, Amerika und die moderne Völkerwanderung, Potsdam 1335, pag. 13». BOTANICO - OECONIMICA, 19 strómeri, Solanum tuberosum ipsius -Virginiae indigenam dicentis, mitto, quia: dein indicari co- nabor, nostram plantam huc usque tantum in America meridionali sponte crescentem inveniri ; et. quia Parmentier, verbis: „ originaire de » la Virginie” eandem sententiam fovisse videri potest, hoc loco taceam de illo quem. dein aliis meritissimum .offendemus. Solana. porro A^. 1625 e Chili atque Perua in Europam delata esse, ne attentionem quidem me- retur, ac opinioni Raleigh ea A*. 1623 secun- da vice e Virginia in Hiberniam. attulisse , obstat ,. quod. hujus viri ultima. itinera Annis 1595—1597 in Guianam facta describantur , et. quod ex ejus, viri. biologia intelligatur, is post iter Ae. 1617 susceptum quidem ,. sed frustratum ,. A?. 1618 mortem. „obiisse (1). —— Patet ex hisce. de- nuo, hypotheses. varias potius accumulare, quam rem sibi incognitam habere fateri velle homi- nes; idem locum. habuisse apud; eos, qui sta- tuerunt, Drakium Solanum tuberosum, in Euro- pam attulisse, credo ; huic autem Drakio, si ul- li, certo prae memoratis, introductionem. adscribi posse existimo, — Franciscus Drake nempe, humili genere natus, ex comitatu Devon, juvenis adhuc, a patre suo naviculae mercatoris cujusdam, — | com (1) Cf. Louis Moreri, /e grand dict, Historique $ Amste 1740. in voce Raletgh. | B a 20 COMMENTATTIO committebatur , quo mercatore defuncto , Drake hujus navis hereditatem adiit, Dum autem: perce- perit itinera in: Americam factura. esse, aggres- sus est John Hawkins, et ab illo- navis praefectura acquisita, cum eo iter fecit Ae; 1567, uti supra monuimus. Ab hoc itineré, reversus Ae, 1572 ipse duas naves expedivit et cum iis Novam Hispaniam adiit; durante illo itinere; mare meridionale videre illudque ‘adire maxime cu- peré, unius ejusdemque momenti opus fuit, at- que A°. 1577 ei contigit, quo: tempore scilicet iter circa orbem terrarum suscepit, Jam post triennium A*. 1580 magna cum praeda in Angliam reversus , i Regina Elisabeth, Eques factüs est, ét A^. 1585 iterum ad Americam navigavit, atque A*. 1556 immensam pecuniae copiam in: Angliam portavit. "Tertium dein iter,.quod Drake, nunc Archithalassus fecit, A". 1595: una- cnm John Hawkins instituit, ut Panamae possessionem ac- quirerent ; ° ab” hacce expeditione A". 1596 naves in Angliam redierunt; Drake autem die 28 m. Ja- nuarii ejusdem anni , mortuum ‘Porte: Bello sepelie- runt, etiam Hawkins, aliquot mensibus post iter susceptum , obiit. (1). (1) C£, Drake's Reizen; in de Voyagien , Y. c. Vel apud J A. de Thou, Mist, univ, à la Haye 17404 Tom V. pag. 723, et Tom. VII. pag. 7^5 Hist. geuer. des voyages, à la Have 1763. Tom. XV. pag. 147, atque Moreri,l, c.. in voce Drake, (Per- BOTANICO-OECONOMICA. ^ s Jam Putsche monet, Solana Drakio ‘inno- tuisse A". 1578, dum hicce in mari pacifico versas- retur , nullibi autem quidquam invenire potui, nisi quod Drake, temporé quo ad insulam Mocham in anchoris fuerit, ab incolis radices quäsdam accepis- . Quamvis nunc: prorsus non :pateat, quales radices essent; So/zna non fuisse certe exhiberi nequit, nam: hos fructus. cum aliis: radicibus , sibi ignotis accipere potuisse, nihil vetat. | Exhibet dein idem Putsche, quem alii beits multi secuti sunt, Drakiu m Solanum tuberosum e — Perua in Virginiam transtulisse, atque exinde in "Angliam et sic porro , uti ‘supra vidimus. Quod Vero 'assertiones attinet , Solana a Drakio in-Vir- giniam delata esse, neque hujus rei mentionem | factam inveni, neque me persuasum habere pos- ‘sum, "nostram plantam ante Drakii -adventum «# in America septentrionali non fuisse, imprimis dum viderim, Anglos ibi pisces , aves, multas fructus , plantas radicesque varias réperisse. (1). Ip. iva Sit ex allatis non collegi potest, D r a- kium (Perverse tamen illic dictum videtur, Drak jum in mari sepui- chrum suum invenisse, occurrit nempe Epitaphium sequens: » Quem timuit saevis Neptunus in undis » Et rediit toto victor ab Oceano, » Foedifragos pellens, pelago prost avit Iberos rn Drakius. huic tumulus aequoris unda fuit.'^ (1) Cf, Hist, de la Virginie, par un auteur natif es. habi- tant du País, ex Anglo sermone iransl, Aust, 170f. pag. 10, aa C OMMEN T:A TIO: kium revera Solanum tuberosum introduxisse, at- que quamvis hoc illi potius attribüere vellemus ; quia A*. 1585, Virginiam advenit et: anno' sequente exinde in Angliam secumduxit colonos süpersti- tes, quos illuc miserat Raleigh, multa tamen obstant.. Sic etiam frustra inquisivi, num majo- rem lucem deprehenderem apud Gerardiuws,cui Solana ab ipso Drakio relata nonnulli dicunt sed testatur tantum e Virginia acquisivisse (1). Ab alia parte vero demum post annum 1596 peregri- natores loquuntur de Potato- wortelen, uti legi- mus in itineribus , quae v. c. fecerunt Candisch, Knivet, Cumberland aliique; num tamen hac voce potius designetur radix Conmyolvuli Battatas , in Anglia, longe ante Solanum tuberosum: nota, __non decidam, (2) | | Suspicati sunt alii, Solanum: tuberosum ab Hispanis primum allatum esse. Sic monuit Du- nal, Petrum Ciéca de ilo jam circa. me- dium Saec; XVI , locutum fuisse ; Clusius illius Ciécae verba sequenti modo exhibet: ,, Locis » Quito vicinis praeter Mayzum , habent incolae » duo alia, quibus magna ex parte vitam. susten- „ tant, Papas videlicet. radices tuberibus fere. sie » t- GG) Gerarde, Herball or general Histori of Plants, Ed, », Lib. II, Chap. 350. pag. 927. (2) Cf. Clusii Hist. Plant, Lib, IV. Cap. Ll, pag. 77 et G erarde;: l.c; BOTANICO - OECONIMICA. 23 „miles, nullo putamine. aut ossiculo tectas , quac n Coctac, tenerarum, castanearum clivard habent n Pulpam: sole siccatae Chumo vocantur , et usui S Seryantur," (1). Hisce autem nondum intelligi posse mihi videtur, Papas tempore quo scripsit Cièca in Europa jam fuisse ; deinceps autem huc redibo, H Alii , ut Solana in Italia prius jam cognita fuisse demonstrent, adducunt: Cardanum eorum men- tionem fecisse ante Dauhinum. Quod couce- ‚do, nam apud Cardanum haecce inveni: „ Zn n: Colla autem regione Peru, papas est. tuberis gc- o» AUS, quo pro pane ututur , gigniturque in terra, » siccantur vocanturque Ciuno. Factique quidam sunt „s ivites.hac sola merce, quam in Provinciam Potos- » si deducebant, Fert. iamen , ut dicunt , radix » haec herbam argemone similem: . formae | casta- o» Meade, sed suavior gustu y. editurgue cocta, vel » (ut dixi) in.farindá redacta, Inyenitur etiam apud alias gentes. ejusdem Chersonesi , yelut. apud .» incolas Provinciae Quito." (2):. -Aeque minus attamen háecce rem extra dubium ponunt, imo valde, inclinatus. sum ad, conjecturam, | Carda- „num haecce ex ipsius Ciècae scriptis. compo- posuisse, hic enim fructus. stirpem. Papaveri- si- | mi- (1) Clusii, Hist, |. c. pag. 8c. (2) Cf. Hieronymi Cardani, Mediolensis, de rerum varietate, Lib. I. pag. 3o. Basiliae 3584. à c4 COMMENTATIO milem vocavit, ille vero herbam Argemone similem dieit, quod eodem redit. — Quamvis itaque haecce sufficere mihi non videntur, ut pateat Solanum tuberosum in Hispania et Italia jam fuisse tem- pore quo scripserint. illi auctores, minime. tamen impossibile contendo illud ex America in Hispa- niam, et ex Hispania vel ab Hispanis ex America etiam in Italiam introductum fuisse, quod statuit Clusius, qui simul addit, hanc plantam in Italia . tam vulgarem fuisse, ut ejus tuberibus cum verve- céa carne coctis vescerentur, imo etiam suibus in pabulum cederent; atque mirari subire, hujus stirpis notitiam tam sero ad nos pervenisse. — Exsurgit sane nova difücultas, viribus longe su- perior, praesertim cum viderem , Clusium hujus -stirpis notionem accepisse a Philippo de Sivry de Walhain, praefecto urbi Mon- tium in Hannonid Belgicae, qui de^ Sivry scribebat se, anno 1587 Zutratoufli nomine acce- pisse a familiari quodam Legati Pontificis in Bel- gio, — Sic patet Solanum tuberosum L. Clusio jam notum fuisse , antequam a Bauhino descrip- tum et icon ad Clusium missa fuerat. Insuper ipse Bauhinus A". 1590, nomine Pappas His- panorum ,nostrae plantae iconem suis coloribus de- lineatam a Scholtzio. (1) accepit, illamque , cum (Qr) Verosimile idem cum Laurentio Scholtzio de Ro. senaw, Medico Wratisiaviae, BOTANICO - OECONOMICA. T cùm a nemine descriptam inveniret, in PAytopi= nace sub So/ano tuberoso et in Matthiolo sub Solano tuberoso esculento , gura addita , rues of sit (1). Vidimus ergo , longe abesse ut Gerarde So- lana, ab ipse Drakio accepta, ad Clusium misisset atque haec planta ex sola Anglia per to- tam reliquam "Europam dispersa esset; nescio quonam fonte haustum sit, sed ut molestae repe- titiones evitentur; quae’ hac de re supra jam moe nui , ad rem absolvendam sufficere mihi videntur. Caeterum quo magis rem perspiciam, eo clarius pate”: arbitror , Solani tuberosi ^ introductionis gloriam, Drakio attributam, Angliam tantum spectare, et metuo ne omnes narrationes, quae hunc in finem prodierint, excogitatae pulchreque "sint ornatae ab Anglis , ut sibi egregiae hujus plantae primam notitiam et distributionem appropriarent , qualis raptura eo facilius locum habere potuit , quia tempus, quo de Sivry illam accepit, coincidit ‘cum reditu Drakii e Virginia, Quemadmodum Bauhinu s testatus quidem sit, Solanum tuberosum e Virginia „in | Angliam ate que exinde. in Galliam venisse , non item : vero Clusius censet. Quid sit, postquam haecce . consctipseram , gaudio afficiebar, cum viderem meam opinionem . illi Loudon accedisse, quippe qui Ci) Cf. Ciusius, l.c. et Casp. Bauh., Prodr. pag. 9o. 26 COMME: TATIO qui testatur , Solanum tuberosum e vicinitate Qui- to in Europam. venisse, primo in Hispaniam., ex Hispania in Italiam, et inde ad Clusium Viennae, in Angliam vero ex America septentrio- nali, caet. (1). Haec itaque cum ita sint, hoc lo- lo in mentem revocandus mihi videtur Cièca; hic enim 13 annorum puer ad Occidentales Indos Panamamque plagam transfretavit , atque plus quam 17 annos in his oris commoratus est; (2) ita ut -€X hisce atque ex consideratione materiei „ qualem conscripserit ille auctor, absonum. vocari nequeat -statuere, Ciécam ad Solanorum introductionem in Hispaniam forsan multum. contulisse. Midas .. Quomodo autem cum exhibitis quadrare possint , quae nostris temporibus H ok e retulit , dicens , agri- colas Italos , qui ejus monitis A?. 1818 Solana colue- runt, cum tuberibus venisse et rogasse, quid huic fructui inconsueti cum iis facerent? imo cultiores homines - dixisse: che Porcheria / (3)... Certe. re- sponsu difficile, nisi attendamus ad discrimen , quod obtinet inter primum Solani: tuberosi in hoc aeque ac | (1) Cf. Loudon, Encyclopaedia of plants, Page 157. (2) Opus hujus Petri Ciaèçae de Leon, Lingua His- pana foras editum est, Hispali A° 1553. Cf. Nicolai Anto- nii, Bibl, Hispana, omae 1672. Tom. Il. pag. 146. — Bo- dem anno 1553 Medinae in lucem prodiit Fràncisci Lopez de Gomara, Sacerdotis Hispalensis; Historia General de las Indias. Cf. Bibl. Hisp. Tom. I. pag. 334. C3) Cf. Occ. Neuigk. 1824. Moe 24. pag. 192. BOTANICO - OECONIMICA. a7 aç-in aliis locis , adventum et. culturam atque usum variis causis magis minusve retardatum, |. + .; Hisce hucusque. peractis ad singularum quarun- dam Europae regionum considerationem. accedo , ubi vero. Solanum. tuberosum ocius vel, tardius, intro- ductum fuerit, iterum. tanta est opinionum. diversi- tas,, ut solummodo quasdam scriptorum sententias referre possim. Quoad. Italiam. vidimus Solana ibi Clusii temporibus fuisse; addo, Alstrómer perhibuisse „ea. .A?.. 1664..a. Fr. Redi ibi allata esse; Dunal vero, ea A*. 1767 in Hetruriam venisse ; sed ante .1730.in Helvetiam, ubi jam 1590 - a Casp. Bauhino deportata voluit. Alstrô- mer. (1), Ex allatis et hisce itaque videre licet; Solanum” tuberosum a primis inde temporibus , quibus in hac. orbis terrarum parte innotuerat, in Italia jam fuisse; ^de iis autem quae dixit Hoke Supra opinionem meam protuli, vere attamen con- stat Italos etiam nunc.alimentum. suiere potius : e Polenta, Macaroni, castaneis , piscibus, fructubus variisque jusculis (soepen) quam e Solanis , ibi: ad magnum. volumen quidem , sed minoris. virtutis «crescentibus , quare, magis pecudi porrigantur, quam mensis apponuntur; non ita vero in locis. elevatis Helvetiae locum. habat , hic enim: Solanum- tuberom sum (1) Cf, Schwed. Abhandl. B. XXXIX. pag. 229, et Bibl. uniy. (Sciences et arts) 1816. pag. 292. o8 € OMMENTATIO sum insigni copià colitur et praecipuum inco» larum nutrimentum sistit. (1) Quod Germaniam attinet, monuimus Bauhie num, plantae iconem a Scholtzio accepisse, et tubera ad Clusium venisse, dum ille Vien- nae versaretur. Scriptores recentiores exhibuerunt Solana demum A°. 1710 fructus cülinares cerni coepisse, quibus vero hominum classis superior tantum utebatur, A*. 1760 usus magis quidem dif- fundebatur, semper tamen culturam majorem, ali- quid inauditi , imo perversi incongruique (ausschwei= fend, ungebuhrend) exclamabant; neque vulgarior evasit haec cultura, antequam 1771—1772 cerea- lium mesfe male successi vel fere deperdita et fame eam propter oborta, docuerant Solanum tu- berosum nutrimentum exhibere posse, pani ae- quiparandum ; haecce apud Thaér occurrunt. Dunal autem testatus est, Solanum tuberosum Ae. 1714 et 1724 per Sueciam et Palatinatum dis- persum jam fuisse. (ERIS! In eo tandem ab hisce discedit Putsche, quod statuerit , Solanum tuberosum in Germania A?. 165o demum innotuisse, quamvis in opusculo quo- dam, A°. 1602 Wittenbergiae edito, memoratum inveniretur. Monet porro idem Putsche, Sofa. 1 na (1) Cf, W. X. Jansen, Reizen door. Italien, Leyd. 1793. D. L pag. 239 et William Coxe, Reizen door Switserland, Utrecht en Rotterdam, 1792. D, I, ode Stuk, pag. 377. BOTANICO- OECONOMICA. 29 na-imprimis post bellum 30 annorum pervulgata esse, quando scilicet militum quidam princeps Bel- gicus (secundum de Cloet, nomine von Milt- kau) de iis locutus erat, ea rogatu nobilis cujus- dam in Dohemia viri se arcessivisse, atque hunc in Bavariam | misisse. Quidam Hans Rogler ex Rosbach , primo Solana in Saxoniam apportaret et agricola ex Selb, Ac. 1647—1648 in Vogesiam (Woigtland). Ab'illo inde tempore usque ad an- num 1694, de Solano tuberoso nullam mentionem factam esse Putsche dicit, et opinatus% est illud ab Antonio de Seignoret, Ao. 171o in Wurtembergiam transportatum esse, vel A°. 1720 in: Borussiam ab incolis , qui regiones Rhenum flu- vium inter et Ducatum Luxemburgum inhabitant (die Pfälzer). — Tandem addit annonae caritatem A°. 1770, multum contribuisse ad hujus plantae dispersionem , illudque tempus pro Solano tubero- so Epocham triumphi fuisse, quippe. ab hocce momento disparuerint omnia. praeoccupata quibus divulgatio hucusque impediebatur. (1) ` Prorsuseadem invenimusapud Nieuwenhuis, } | ex (1) Opinatusest Cl, André, Ao. 1452 in vectigalium quodam instituto Regensburgensi, de So/anis locutum fuisse, Quomo- do tamen dirimam? Solanum tuberosum tunc in Germania fuisset ante ipsius Americae detectionemt Cf. Oec. Neuigk. 1920. B. XX. n°, io, pag. 79. 4o COM NEN TA TL Or ex scriptis Putschii excerpta dicerem , in Ephes meridibus Germanorum quae vidi , quaeque par- tim ab auctore Ephemeridum Trajectinorum de- sumta videntur addam; Solana, dicunt, ante an- num 1651 Berolini fuerunt, Fr. Guilielmus I. Rex Dorussorum ea adhibuit, ut in Nosocomio la charité sustentaret inopes et aegros, atque ea in Pomeraniam inportare conatus est, sed incolo- larum praejudiciis vim exercere coactus fuit, ver- bique Divini interpretibus imposuit, ut etiam. de utilitate Solanorum verba facerent , sed omnia fru- stra, imo postquam A?. 1744, Fredericus II. satum distribuendum curaverat; Von Schlabren- dorf,comés in Silesia adhuc omni „studio quin coactu ad culturam impulit et A?. 1765, Fre- dericus IL etiam jussit, huic culturae milites prospicere debere. (1) Sequatur Gallia. Etiam ex ramis reclinatis ter- raque tectis. Durgundos Solanum tuberosum- pro- pagasse , atque apud illos usum interdictum fuisse, quia Lepram inducere putaverint, jam apud Bau- hinum occurrit. Eadem A°. 1782 repetiit Weis, sed addit Burgandos illam sententiam misisse, post- ^ (2) Cf. Thaér, Rar. Landwirtsch. Be IV. $. 272. Bibl. univ, (Sciences et arts) 1816. pag. 292 Putsche, |. c. pag. s. et Bibl. univ. (agric.):1823 pag. 156. Nieuw ene huis, Aanhangsel etc, in voce. De Cloet, ] c. pag. ?6. Der Korrespondent et Utrechtsche Courant, 1, C. BOTANICC - OECONIMICA: 91 postquam hoc fructu frumenti defectum sarciri pos+ se viderant, A?. 1616 Solana raritatis causa men- sae regis apposita refert P utsche idemque narrat de Cloet; quae voro hic obtinet differentia 6o an- norum. non minor est, statuit enim hicce anno 1676 locum habuisse , forsan menda typographica ; minus autem typographiae computari potest, So/a- num tuberosum' secundum de Cloet Saec. XVI. ex America in Flandriam deportatum esse ab ipso Clusio. | Alii monuerunt A?^. 1777 Voltaire primum fuisse qui Gallorum animum Solanis advertisset , postqueillum Parmentier et Cadet deVaux; quum A?*. 1761 Turgot, Lemovici (Limoges) praéfectus, primus huic culturae operam dedisset. Nemo tamen hujus rei magis meritus fuit quam Parmentier, cui étiam PAi/anthrop$ cognomen dedere cujusque in honorem ipsum Salonum tubero- sum L. Parmentière vocare voluere. Hic enim A?. 1785 conatus est iSo/anorum praestantiam indicare , at- que ut culturam promoveret, quoddam stratagema excogitavit : finxit nempe se agri fidem militibus. habuisse ut custodirent; quo facto rapiendi cu- piditatem stimulatam fore bene perspexit, nam voti plane compos factus est. — Alio tempore Ludovico XVI. fasciculum, ex So/eni . tubero- si floribus tantum compositum , -obtulit ; ° Rex huncce benevole accepit, et sponte sequebatur , aulicos nunc omni studio huic culturae animum in- E COMMENTATIO intendisse.. Alii. autem .. contendunt , Regem die solemni talem. florum. fasciculum coram aulicis ves- t suae annexuisse et ab hoc inde. tempore Solano- "um dignitatem ' stabilem factum fuisse. Hisce de- nique sequentem- narrationem |. addere . liceat , . scili- cet: quum die quodam coetum adirent, ut sorte viderent, quisnam munere fungeretur , quod .om- nium aestimatione Parmentiero condonandum videbatur , unus e caterva exclamavit: .,, 56 la » lui donnez pas, il ne nous ferait manger que » des pommes de terre c'est lui qui des a inven- w dés (2) | | Quidquid porro arbitrati sint, quove modo stu- luerint , So/ani | tuberosi. introductionem in An- liam, Drakio.vel Raleigh adscribere, in uni- versum statutum vidimus .hanc plantam ibi e. Vir- ginia apportatam esse, Quosve supra opinari dixi-: mus Solanum tuberosum: A9. 1565 in -Hiberniam . venisse, perhibent ili plantae culturam A°. 1605 in vicinitate Londini magnos progressus jam fecis- se, simulque ab iis exhibitum fuit , in. societatis. regiae conventu anni 1662 , litteras praelectas esse, | quae (1) Cf. Casp. Bauh. Prodr. pag. 90. Schrift. der Ber- lin. gesell. naturf, Freunden , B. Ml. pag. 206. ^ Putsche et Bibl. univ, (agric.) 18.5 le Ce De Cloet; l.c. The Gardener's Magazines 1826 Vol, lx: p. 80. Der Korresp. 1. c Dict. techn Tome XVI, pag. 385 Noél et Charpentier, l. c. pag. 457, | BOTANICO - OECONOMICA. $3 quae. adhortationem ad Solanorum culturam conti- nebant,. ut scilicet iis annae caritatem praeca- verent, Et in operibus Olivier de Serres, ubi additamentum : Essai sur l'etat d' Agric. en Eu- rope au siècle XVI , ab hujus auctore (Gregoire) mentio facta est de libro quodam, cui titulus: For- ster England's happinesf increased by a planta- tion of Potatoes , London 1664. Sub finem autem Saec. XVIII. Solanorum cultura magis magisque vul- garis evasit, sed praecipue post triginta, qui tunc subsecuti sunt, annos increvit , interque praestan- tiores, qui eo tempore huic operam dederunt, fa- mes Anderson nominandus est. (1) Quo cae- terum auxilio hanc culturam in Anglia promovere semper studuerunt, patet ex praemiis benemultis , quibus eos condecorarent , qui huic plantae maximand terram dedicassent, Imo sumtus huic fructui singu- lis annis impensos pro anno 1812, ad 13,840,294 K Sterl. auctos dicit, de Cloet, quin pro anno 1816 ad 15,923,626 A vel f191,083,512. (2) "In Suecia, quamvis summus ille ‘Rashuhiae | Di- G) James Anderson in pago Mermordston, Edinbargi natus, vixit ab A*. 1730 — 1818. multumque dé agricultüra scrip" sit. | | | Q) cf. Encyclop. Brit, Vol. xvil. pag. 243. Olivier de Serres Théatre d'agric. Tom, I. p. CXLV. annot, 2*, Lou- don, Énéyel. of Plants, pag. 187. Transdet. for Emcon- fag. été, variis locis. De Cloet: l. c. pág. 4 TRAP. io 4 COMMENTA TIO Dioscorides IL. labore indefesso diu télitaverat Solanorum culturam inducere; ante 1764 tamen nondum introductum fuisse fertur. Solana vero A*. 1747 ibi cognita fuerunt, etenim hoc tempore Skytse spiritum vini ex iis destillare proposuit, ut frumentum , tunc magno pretio , pafcerent. In vicinitate Altingsahs primo culta esse autumañt : atque perhibent nonnulli jam A°. 1716 ab Al strömero, Solanum tuberosum L. in Sueciam delatum fuisse. | In Norvegia autem tam lento passu progressus fecit, ut asseveraret von Buch ea A°% 1762 pa- rum modo ibi innotuisse, (1) | Quae Russiam spectant , monuit William Ho- wison, se A". 1819 incolas Solanis tanquam cibi uti numquam vidisse, sed quidem amylo ex hisce parato , quod i in officinis Moscoviae venale proposi- tum fuit, et lacti admixtum vel succo ribesiorüm à Saccharo etc. additis“ (blanc et rouge manger) ad» hibüerunt, Est ibi revera Soani tuberosi >cul- tura, quamvis , uti statuunt , jam ante 33 annos (ab hoc tempore) nota, parvi tantum momenti, at- que, non obstantibus exhortationibus repetitis , jus- su: praesidiisque muitis, quales debuerit processus non Mee 4 ulteriore tamen tempore Petri contigit., | Toma (D) Cf: Encyen Brit. 1. c« Schwed.,. Abhardl, Band IX. pag. air, et Band XXXIX pag. dhos The Gardener's Magazine; Vol. IV. pag. 395. BOTANICO - OECONOMICA. 45 ut etiam in Archangel, bono effectu institueret ; simul hicce observavit, sub hoc climate Solana e seminibus acquisita óptime provenire, Exhibet Nieuwenhuis Solanum tuberosum à Rowland, Anglo in Moscoviam delatum esse, atque addit incolas accipere noluisse Solana , dicen- tes diabolum , fructum ilum a Deo accepisse, quando questus essét ille , sibi ipsi terram nullum fructum- praebuisse. | Sint haecce exemplo superstitiae , cui vel praeo- pinionibus quoque adscripta invenimus , quae in dictis Ephemeridibus Trajectinis referuntur scilicet in Ukrania incolarum conditionem valde deploran- dam esse propter obortam hac causa annonae cari- tatem, (1) | Dénique ut mox Solanorum historiam , quo ad patfiam , eruamus, accedat eorum culturam, se- cundum Raffles per 58 (nunc) ultimos elapsos annos, in omnibus, quos mancipio Europaei te: nent , locis introductam esse, — Attamen ob cali- diorem atmospheram in ipsa Hispania atque India Orientali parva tantum copia, hic et illie coluntuf v. c; in Sina; majori vero in regionibus A mericae temperatis. Imo docuerunt peregrinatores , o/a- nüm tuberosum L. in nova Zelandia, abundante cos Q) Cf. Farmers Magazine, Vol. XX. pag. 449. Orè; Neuigk. 1822 n°. 93. pag. 737. — Nieuwenhuis; Zaz- hangsel ; 1. c; e Utrechtsche Courant , l €, C 2 46 . € OMMENTATTIO copia coli, atque, ab incolis 74ou appellatum, ese Se. C1 Secundum ea quae retulimus, Clusium Šola- num tuberosum primum in, Hollandiam transporta- . visse, nihil huic opinioni obstare mihi videtur „ nisi -. quod: ita locum habuisse,. verbis nullibi expositum: invenirem , quibus. prorsus persuasum me haberem 5; quum. tamen recordemur Clusium. Ac. 1593 Professorem. vocatam , Lugdunum Batavorum: pro- fectum fuisse; non improbabile est , - illum- hanc plantam. in Horto Academico collocavisse. — Uti- nam: pede assequi possem , a tempore, quo Clu- sio innotuit! longe vero. abest, tantumque „quae: inveni refero; statuitur enim So/zma. apud -nos- trates imprimis innotuisse, postquam; Princeps Guilielmus IV, cum Anna Anglorum regis filia, connubium inierat, AS. 1732—1735, quando a mensa Principis dispergi inciepiebant. — Decretum ; tamen exstat, quo statuitur: , 241/500. wij « . . .500 „is't; dat wij statueren en ordonneren bij deese , » dat voortaan te beginnen yan het sayzoen vam. s April van, het jaar 1732, En S00; vervolgens, » de aardappelen en aardpeeren (Helianthus; tubes » rosus) zullen werden gebragt onder de generaals Im- Ci) PE Thom. Stamford Raffles, The History of Ja- ya , Lond. 1817. pags 1354, Loudon, Encycl. of Ben, pag. 158, et fa x decous vertes de P Astrolabe, Par. 1832C Pars: Boran. Jopag. 1945-7 BOTANICO-OECONOMICA. 37 » Impost , op de bezaaide landen, en dat de geene medie het regt van Tienden hebben met het aan n Staande jaar 1732 meede zullen vermogen te hef= „fen de Tienden van aardappelen en aardpee- » fen enz, Bij resolutie gedaan, °s Hage 15 Fu- » ni 1731." Sic patet hanc culturam Ae. 1731, jam vsatis praevaluisse , atque quamvis testimonia adducere nequeam, suspicor, mon tam longum temporis spatium praeteriisse’, antequam nostrates plantam cognoverint, quam A*. 1588 jam in Bel- gio praesentem vidimus ; insuper alii testantur So- lana A°, 1650 in Flandria nota fuisse, hoc tem- pore autem parum adhuc propagari coepisse , quum A°. 1700, nonnullis tantum incolis innotuissent et demum ad. annum. 1740 in forum Brugga- rum, a Verhulst deportata fuissent. Hisce quae fere. eadem inveniuntur apud van A el- broeck, additur: Solana Sec, XVI, a Clusio in Flandriam missa atque primum post annum 1650 à Robert Clarke, icarthusiano propt Novum Portum terrae mandata fuisse. - (1) Sed audiamus, . quae monet. multae antiquitá- tis peritissimus indefessusque rerum antiquarum - scrutator Scheltema, qui tamen testatur, se frustra operam dedisse, ut etiam ex aliis Patriae NUUS 1 | lo- à a) Cf, ejus, Werkdadige Landbeuwkonit der Vlamiugers, Gend 1823 pag. 176. 33 COMMENTA TIO. locis. communicare posset , qualia nostram plantam cernentia, e Frisia acceperat. Mibi igitur non. contigisse, ut plura scirém , vix est ut moneam , atque illius viri verba inserere licebit, quae huc re- deunt; lll. Vegelin van Claerbergen, qui Solana A?. 1736. vel 1737 in Frisiam detulit „ea villae. suae terris mandavit, iisque donavit van. Harens; ab hocce illa accepit David: Meese, et a Meesio , Hermannus Knoop, Annae Louisae Principis. aurasiacae Nassaviae viduae; hortolanus, .Knoopius..$o/ana. niensis: Princi- pis imposuit , die 13 m. Dec. A°. 1742. — Anno vero. 1761, prima vice ager pagos: inter Zjummarum et Firdgum cum iis conserebatur et A°, 1771 pri mo, Solanis” onusta navis ,. Æmstel/odamum petiit ; ubi A?. 1773 primae censurae sübmittebantur. .Mo- net idem auctor, in opere quodam : de: Geheim- schrijver van Kerk en Staat, A?. 1759. edito „ oc- currere Solanum tuberosum: La tunc temporis cir- ca Monfortium -vegete procrevisse,. . Tandem, quomodo ejus cultura singulis annis progressus fecerit , videre est‚in Cl, Kops, Va- deri. Landbouw .$. $..9. — Censuit de Clo et, Solanum tuberosum in Patria nostra agros occupare ad. usque. terrarum. superficiem 81,019 hectario- rum et constat A?. 1824 in foris urbium Zrnhemit , Zalt - Bommeliae , Noyiomagi > Jilae et Zutphaniae , ab inde m. Julio ad Sept. circiter 31766 hectolitra ven- "BOTANICO:- OECONOMICA. ) 39 vendita fuisse, ‘et per annum 1827, Lugduni Batay.: 42,357 modios (1). „Cui vero .causaé adscribenda sit, quare Solanum £uberósum in variis locis tam parum progressus fe- cerit, vel unde derivandi hiatus , qui in nostra hu- jus plantae historica expositione inveniantur , partim ipse in causa erim ; quiforsan fontes omisi , quibus alii felicius usi essent ; ab'altera vero parte respicien- duin est ad discrimen, quod inter primam :$o/22i tube- rosé hoc vel illoloco apparitionem et primum usum , faciendum est, -Praesertim tamen culpandae. sunt praeopiniones multi generis, quibus ab usu detine- rentut „cum alii metu Solana venenum abscondere ;, se ab iis abstinuerint ;-alii, 'stupiditatem -mentis abolitionem variosque.;morbos iis induci dixerint, quin alii plures absque ut rei rationem | exhibere potuerint, solummodo priscorum consuetudini ni- mis obhacrentes, longe lateque rejecerint ; pro quibus omnibus valeant, quae Parmentier see quentibus dixit : 4, pde on est prévenu contre vun | we | inde REN cf. Nd. staat dir Voreswiphs: Nederl., Amst. 1789 D. Xvi. pag. 589. — “Groot Placaatbiek, Amst. 1735. D. VI, "pag. 9135 vide quoqué, pag. 915, 919 et 1152. — De Cloet. de €. pag.187, etiam. pag. 4. — Jâcobus Scheltema, Ge- schieds van da dagelijksehe kost enz, Vid, ejus Gesch. en Lis- berk, Mengelwerk, D.1 VI. St. 2. p. 270 en pag. 212. Statistieke TC ak Gelderland, Amst. 1826. pag, 207, — Et, Uittreksels uit de berigten yan leden van. de Nederl, huish. Maatsch, 1913791815 St, 20 pag.73. 40 COMM. BOT-OE CON. » individu, 11 est rare que l'esprit préoccupé ne dut » trouve, quoi qu'on dise pour desabuser:, plus de » mauvaises que de bonnes qualités; et si jamais „ on revient à se sujet, ce n'est ons n ied » longtemps maltraité”? | Ex propositis si conjecturis uti Tm sequentia cogam mihique servabo , donec melius didicerem. - Arbitror scilicet; Solanum tuberosum ex America in Hispaniam primum delatum esse, et dictum Pie- trum Ciécam, prae aliis aurifodinis praecipue occupatis , multum ad eorum cognitionem et trans- plantationem contulisse, — Ex Hispania in. Ita- liam iter fecisse vel forsan ab Hispanis ex Ameri- ca directe in Italiam deportatum fuisse. Hinc in Galliam , Belgiam, Germaniam, ‘et e Germania in Hollandiam ; quamvis videatur Solana etiam ex Ita- lia in Helvetiam et Germaniae partes , orientem vet- sus sitas, venisse, In Angliam autem recta via e Virginia , sed eo- rum adhibendi et colendi methodum ex Anglia prae- cipue in alias regiones transire potuisse non ne- go, — Denique in Sueciam fortasse cura Lin- naei, qui si minus ipse introduxerit, plura ta- men in itineribas de hocce. fructu collecta in pa- triam suam secumduxisse videtur. Ultimo e Sue-. cia in Norvegiam et quoque in Russiam , ubi ve- ro, vel e Polonia , vel uti statuerunt alii, ex An- glia etiam invectum esse potest. | PARS PARS SECUNDA. DE CULTURA. [4 Inter’ Solni tuberosi proprietates praecipuas om- nino pertinet facultas, qua fere ubivis terrarum coli potest, vel saltem ejus species (1) sibi om- nis generis solum appropriant. Sic enim in Ame- ticae meridionalis locis elevatis reperiuntur ad altie- tudinem ` 9260— 12300 pedum, ut superet hocce statutam lineam vegetationis hujus plantae ad 4800 ped. supra maris supérficem; nobis autem sufficit, ut inde videamus, quaenam sit differentia, quando “réspicimus ad solum Patriae nostrae, ubi etiam terris humilioribus So/ana coluntur. Neque mino- ris. momenti est facilis culturae methodus ; quod nempe minus dependeat a vicissitudinibus atmosphe- 12e, messis rarius fallat, atque proventus saepe in- signis sit; ne loquar de usu multiplici Solanorum quem postea fusius exponemus., Secundum ordi- nem itaque, quem nobis proposuimus, primum | l vi- (1) Num revera sint species, deinceps videbimus, 42 COMMENTA TIO videamus , quo loco haecce cultura collocari soleat ab agricolis; paucis attamen praemissis rem move- bimus , num pertineat nostra planta ad eas, quae solum depauperant, an minus. Inter optimos hujus rei scriptores primo aspectu aliquam dissensionem invenimus; Parmentier posuit, terram minime exhauriri, et rogat, quare solum pluribus locis nunc aeque fertile ac ante secu- la (5 inter recentiores monet Thaér, litem nondum diremtam esse, atque opinatur ipse, So- Jana. tantum ameliorare.. solum partibus, nutritivis abundans , quae partes nutritivae acidis forsan liga- tae fuerunt et nunc dissolvuntur per elaborationem terrae et fermentationem inde productam ;. hac. enim ratione, inquit, etiam. intelligitur, quomodo per Solanorum culturam pecuaria vetustiora et diffracta in agros restibiles converti possint 5 caeteroquin pertinet Solanum tuberosum ad fructus, qui terram valde infringunt, quique solummodo. inter amelio- rantes referri possunt, quo usque terrae elabora- tione et. eruncatione malae herbae vel ejus quasi suffocatione , huic scopo inserviant, (2) Quando jam eundem. Thaér alio loco asseverantem audimus , Solanorum cultura. terram nulla ratione exhauriri, ea Ci). Vid. Rosier, Cours compie d'agriculture, Paris Tom. VIII. pag. 213. (2) Albrecht Thaér, Einleitung zur kenntnisz der En- glish. Landwirthsch.. Hannover 1806, Band IIL, pag... 367. BOTANICO. OECONOMICA. 43 ea opinione versari possemus, tariquar si sibimet ipso:blocutus: fuisset virClar. ; nequaquam autem , prius enim indicavit: ea terram non exhaurire, dum scilicet bene stercoratur. (1) "Eadem ratione nóbis intelligenda videntur: verba;, priori- Doct. T h aér as- sertioni e diametro opposita, quae leguntur-apiüd von. Schwerz: , quod scilicet ii rem sustinere » non valant, qui ponunt ‘Solanum tuberosum tér- 4, ram. non-exhaurire ,. quippe qui decipiuntur ter- 5, rae depuratione:;-et facilitate , quam relinquit 5» haecce cultura * — certe tamen egregius scriptor hiev sibi: proposuit plantam. per sé 'Spectatam abs- que utmemoraret vim stéfcorationis (2). — Hisce ea: ratione intellectis ; eandem" fovémus sententiam , cui eximios illos de re rustica: scriptores addictos credimus j quauque- nobis persuadere. videtur Hun: ter, quando dicit? jj térram "exhaufiti , nisi sterco- „ratione atque apta elaboratione succurratur.” (4) Confirmat quoque Putsche, dum scribit , Sold. num tuberosum terram locüpletare, eam scilicet fa- cilem: idem a — ullus gare tt à T * ^ LIN. Lt os | ate (1) Albrecht Thaër, Grundsätze der ge + Kai: wirthsch., Berlin 1812, Band IV, pag. 210, $ 275, tang etc. Band III, pag. 405. s (2) Johann Nepomuk von Sehwerz, Anleitung zum pract, \ÆAckerban, Stuttgart und Tubingen 1823 . 4 Band. IL, pag. 613. (3) A.- Woher Georgital ` Enayi, York | 1777, Vol. I, Pag. 144. dant: Dés à et Einlei- 44 COMMENTATIO atque insecuturis. fructibus praeparans stercoratio- ne, multiplici elaboratione, exstirpatione . plantae rum nocivarum , et valida: depuratione, ita ut ager prorsus neglectus , nulla ratione melius transmutari possit, quam hacce cultura, qua sola. etiam erie: ceta sterilia, terrae incultae atque prata depasta mirifice in arva fertilia converti possunt; insuffi- ciente attamen .stercoratione depauperatur terra, quandoquidem Solanum tuberosum omne nutrimen= tum non attrahit ex atmosphera (1). Quod at- tamen Solanum. tuberosum, uti aliae plantae foliis latis, solum praeparat, hisce Sprengelii vere bis explicatur : „Die beständige Erzeugung der » Kohlensäure, mit dem Stickstoff im Humus und » den: demselben. beigemischten Erdarten, Kalk , » Thun und Mergel macht beschattete Ackerflächen » fruchtbar weil „die mit Kohlensaurengas | ge- » schwängerte Lufischichte nicht soo leicht entwei- » chen kan." (2). Coluntur jam Solana saepe in novalibus inte land) quo cessationis fenus non parum augetur; scripserunt Thaër et von Sch werz: Solana in novalibus culta fere omnia cessationis emolu- mene : | Carl Wilhelm Ernst Putsche «sd. Bertuch, Persuch einer Monographie der Kartoffeln etc. Waimar 1819 ,. pag. 107, | (a) Kurt Sprengel, von dem Bau und der Natur des Gewächte, Halle 1212, pag. 252. BOTANICO - OECONOMICA. 45 menta. exhibere , fructus autem hiemales postea mi- nus bene provenire, quia messis So/anorum fit nimis sero, atque non satis occluditur terra, ut cerealium satio rite institui possit; quod tamen, si facere velimus, praestaret, ut Solana non ster. corarentur, sed stercoratio pro insequente fructu, nunc post messem demum fieri deberet. (1) Joh.-Alströmer Suecicus, exhibitam operan- di methodum valde suadetatque cessationi praefert, quum Solanum tuberosum sit planta, quae maxi- mam nutrimenti partem foliis et caule ex atmosphe- ra attrahit, quae ergo terram humectat et adum- brat , ita ut plantae inutiles suffocenturatque integrae maneant vires agri, cüi scopo süum conferunt fos- sio profunda et terrae depuratio ; quibus accedit, quod terra egregie praeparatur Tritico vel Hor- deo, atque sic emolumenta agricolis citius redun- dant. (2) Vir Cl. Kops, ut recentiorum tempo- rum memorer, communicavit casum agricolae cu- jusdam in Frisia, quo. indicatur, arva etiam per annos cessationis, insignem Solanorum proventum praebere posse , vel So/anorum culturam saltem dimi- nuere valere tempus cessationis, quo alias agri ja- | cent (1) Thaér, Grands, etc. pag. 210, $. 275, et. von Schwerz, l.c. pag. ÓIL. | (2) Abraham Gotthelf Kastner's-Abhand/. der Künigl. Schwedischen Acad, der Wissenschaften, Hamburg 1753, Band XXXIX, pag. 235—215. 4 COMMENT ATIO cent: inculti; lucrum“ solidum determinatae cujus- dam agri partis- (een morgen) sumtibus abstractis , adaequavit f. 90, 50. (1) reid Ab aliis autem et plerumque colitur Solanum tu- berosum extra cessationem , vel ‘eam praecedit ; quando in novalibus adhibent Fabas, Pisa et Er- va, Tabacum aliasve plantas terram praeparantes ; quibus simul emendantur agri et destruitur nociva Sinapis arvensis. (a) Plura denique exstant exem- pla fructuum . subsecutionis , quorum haecce inves niuntur apud Putsche: | I. Solana, Triticum, Heo cum n Trifolio; Trifolium. IL. Solana, Hordeum et Trifolium , Trifolium i Ayena, Pisa vel Fabae, |, Quies sive cessatio , Solana , Triticum Tunes (Brassica rapa), ‘Hordeum , Triticum. cum bona aliqua graminis spécie , ut fiat pratum egregium. (3). Sunt porro alii loci, quibus bienitiof in eodem agro colitur; rarius obtinet atque nullibi inveni casus Selanüm tuberosum tamdiu in "eadem terra cultum fuisse, quam in Germaniae regione, quae El- (1) J. Kops, Magazijn van Vaderl. Landbouw, D, V. pag. 4513 etiam conferri potest F. L.'W. van Brakel, Jess over den Landbouw, Utrécht 1832. | D ner (4) Von schwerz, d. c; Band TK psg. ótr. (3) Putsche, lL c. page 47. BOTANICO «OECONOMICA. 47 Elsas dicitur; hic enim per 4—6 sibi subsequen- tes annos eodem loco proveniunt, dum tantum sin- gulis duobus: annis stercorantur; imo per 6 annos sine: ulla stercoratione , quando postea Hordeum aeque bene provenit; unus ager per 20 annorum spatium 19*. Solana, semel tantum | ordeum tu: lit: nisi vero referret von Sch werz, vix credi- derem , -Solana in. Wurtembergia. per 32 annos in eodem agro culta esse; sed addidit Cl. von Schwerz: ,, nullam regulam suis exceptionibus , carere." (1) — In eadem hacce. regione , Solana in regulis alternatim coluntur cum Fabis et Brassi- ca, quae operandi methodus imprimis quoque in Anglia invalet, (2). | Qualis autem terra Solano tuberoso- convenit? Crescunt Solana in quacumque terra, quin. etiam in mobilissima arena, dum modo sufficienter. stet- coratur; in terris vero nimis sterilioribus iisque quae ; vi stercorationis tantum: huic culturae adaptari pos- sunt, omnis sapor depravatur et partes constituen- tes indole ita mutantur, ut digeri prorsus ne- queant.. Magna interim est differentia pro. conditio: ne loci et pro variis hujus plantae speciebus , qua- rum enim nonnullae requirunt solum siccum , dam humidis locis fiant; tubera aquosa, atque intus ca- va; alia vero Solana in arenosis parva manent et ture «(12 Von Schwerz, l.c. pag. 614. - (a) Schwed, Abhand!, Band IX. pag. 218, 48 COMMENTATIO rursus alia quoque in paludibus exsiccatis vel exi- stis bene vigent, ubi quaedam maculosa evadunt ; sic'v. c. Solana pabularia in terra arenosa minora atque simul meliora redduntur, ea vero quae usui domestico coluntur, in terris nimis pinguibus vo- lumine quidem increscunt, qualitate autem dimi- nuuntur. In genere attamen convenit terra argillacea levior, vel ex argilla atque arena mixta. Solana porro, quae hic et illic in sabulosis coluntur, satis demonstrant hanc plantam non unice :tantum hoc vel illud solum postulare; quae nempe in dunis coluntur (Duin-aardappelen) non raro caeteris omnibus praeferuntur; docet quoque- differentia | soli, e. g. Zelandiae et Frisiae, , Nonnumquam denique ita procedunt, ut prata vetusta diffran- gant et huic culturae accommodent ; quae metho- dus. aeque ac adhibito locorum ubi sylvae stete- runt, a multis valde laudatur. (1) Quando autem res ad extremum usque protrahitur , saepe caret bono eventus; tale quid me docuit casus sequens: Solanis scilicet dicta ratione cultis, Æordeum hisce insequens satis bene provenit , minime autem Tri» folium quod simul cum ZZerdeo conserabatur; ap- paruit; tertio anno ager stercoratus fuit atque cse- minaverunt venam cum duabus graminis specie- He bus (1) Thaér, Einleitung etc. B. I. pag. 339. — Leopold Trautmann, Versuch einer Wissonsch, -anleitung zum stu- dium der Landwirtsen., Wien 1816, B. |. pag. r17. Se 1235. BOTANICO - OECONOMICA. 49 bus ;. parce producit „Avena, gramina vero pror- sus non apparuerunt, denique ager ita exhaustus fuit, ut non nisi post aliquot annos, ope cinerum lixiviorum pristinum statum recuperaverit. Etiam in Frisia rem nimis. protraxerunt , ita ut fere evaserit nota So/anorum Frisiacorum laus; . hi cum aliis initio decipiebantur proventu insigni, quo magnum .lucrum faciendum. esse sibi proposuerant, in diem interim. . praestantia Solanorum diminuebatur ; , ita ut tandem magnae agricolarum parti quidem persua= derétur, postea tamen multi viderint , talem agendi rationem et terrae et fructibus ipsis perniciosam fuisse. "Oportet dein. ut terra sit siccay relaxa- humo- que dives, radiis solis exposita et- paululum in- clinans versus septentrionem , potius quam ad me- ridiern ,: quali enim inclinatione terra. nimis | exsicca* tur, tubera pluviis denudantur, viridescunt, (1) atque insipida- fiunt ; neque . contineat. terra par= . tes ferreas ,' quae majori copiu vegetationi noe civae deprehenduntur et. tubera; nauseosa red- dunt; verbo , sit „solum uti C olumella com- mendat vineis,, qualemque culturae Solani tube- rosi indicat Richard Townley: -s Nee spis- sum (1) Explicant nonnulli hoc phaenomenon ex actione lucis iri tubera denudata, qua scilicet principium carbonicum extrahitur, Simulque hujusmodi: tuberibus vim subvenenatam adscribunt , qua sulbus abortus induceretur, cf. Bibl. Univ, (agríe.) 1823, pag. 164. | TRAP. D 5o COMMENTATIO o. sum ‘sit nimis y nec mesolutum y propius tamen res 4 soluto; nec exile nee lactissimum, tamen Jaeto. » proximum ; nec campestre (declive) nec praeceps ; » sed potius edito campo (leviter elavata sit terra) „ nec siccum neci nimis uliginosum." (1) verte Dictis jam proprietatibus terra magis minusve praedita postulat elaborationem ét stercorationem minorem vel majorem, id est, minori majorive fers tilitati adaequatam ; hae enim , testante Els nero, inservire videntur ad assimilationem materiae ‘nutris tivae, qualis scilicet assimilatio aeque in plans tis obtineat ac in corpore animali oportet. (2) Constat materies nutritia pro maxima parte e carbos nio, et! jam diu missa est theoria, quod essent olea et salia stercore retenta, quae plantas nutris unt ; nihilominus. hodie adhuc loquuntur de parti» bus salinis vel nitrosis , sed credimus: majorem agricolarum partem ignorare, hoc carbonium. des compositione atque compositione chemica obortum ; verum esse plantarum nutrimentum. Quam maxime vero formatur hoc nutrimentum fermentatione at» que putrescentia tam corporum animalium, «quam vegetabilium $ praesertim huc pertinent animalium. stercora, ex hisce igitur plantae magnam nutrimene ti (1) Hunter, Georg. Ess. L pag. 302. Exponuntur ubi utilia multa, idiuy "iis TUM? (2) Cf, Christian Carl André, Oecor, Neuigk. 1831, no, L2. pag. 137. BOTANICO - OECONOMICA. 5t ti partem hauriunt, atque, quamvis et alii. den- tur fontes, hi sufficere non videntur, ut assequa- mur illos, qui statuerunt. se omni stercoratione carere posse, vel omnem stercorationem rejicien- dam esse. — Alii autem huic opinioni non prorsus addicti , illam tamen So/ani tuberost culturae applica- verunt; sic, ut exemplum adducam, instituerunt experimentum , quod revéra feliciter successit „ve- rumtamen ager prius: conserebatur 4Zedysaro Ono- óryche , quae vero: plant; dum: male procreverat , subarabatur ; tale autem experimentum mihi persua- dere non vidétur;j- quia ipsa subarata planta vices stercoris agebat, insuper experimentum. institueba- tur in terra mediocris fertilitatis; haecce;igitur si computamus. cum verbis, quibus. exposuimus So- lanum: tuberosum etiam locis. sterilissimis: prove- nire posse, adjuvante scilicet stercoratione, non miramur satis bonum proventum hic obtinuisse in terra, quae sterilissimis , quamvis stercoratis, seme per praeferenda erit. (a) Monet rerum peritissie mus, Thaér, So/ana absque stercoratione vel debita huic culturae cura non adhibita , terram relinquere impuram et sterilem. Putsche autem plane assentiri non possumus, quando asseverat | nume (1) Duhamel du Mongeau et Camper, Nieuwe wijze yan Landbotwen etc. , Amst. 1765. IV, Stuk, pag. 27 et IMémoi- res et obsery, recucillies par la société oecons de Berne, n°. 1763. P. I. pag. 1814 D 2 52 COMMENTATIO numquam satis stercorari posse, nempe:videmus “Solana vegetitione luxuriante , numero quidem au» geri, magnitudine vero atque virtute diminui, hanc assertionem autem intelligimus tanquam vulgarem dicendi rationem , qua auctor indicare conatur, Solana in locis sterilibus, magnam stercoris co- piam requirere; Quidauid sit, patet stercoratio- nem. experientia ipsa- optime: definiri; in genere at- tamen statnitur, ne manu parca fiat quia proventus a copiosiore vel parciore stercoratione multum. de- pendeat, 98 | | Quaenam vero stercoris species adhibenda ? No- tum ést, stercoris vires differre pro animalibus a quibus producitur, et pro alimentis quibus illa utuntur; sic praeferendum est’ stercus animalium pinguium , melius quoque est eorum , quae: ves. cuntur cerealibus, quam animalium , quae: grami- na, foenum vel stramen assumserunt. Porro quoad vires sequenti modo sibi insequuntur stercoris ani- malis species : scilicet, ovium , equorum vetustum; equorum recens, vaccarum. vetustum, . vaccarum recens, . Stercoris tamen efficacia oppositam“ fere rationem servare videtur, ita ut illud vaccarum vim suam adhuc exerceat, quando ovium omnem. jam amiserit, atque hanc ob causam hic vulgo utuntur stercore vaccarum stramine mixto, et quidem non nimis fermentante (/ange mest) in terris com- pactioribus et. argillaceis , quae inde relaxae reddun- tur; caeterum quo magis ipsa Solana attingat, eo me- BOTANICO: OECONOMICA: sg melius; terris-autem magis resolutis convenit ster- cus fermentatum (korte mest) (1). | - Multae. denique aliae stercoris species occurrunt: et hic quoque adhiberi possunt, quales v. c. sunt, calx, cineres, -placentae rapicii seminis vel linei- seminis confectae 5 variae plantae aquaticae vel aliae , quae etiam hunc in finem coluntur; uti Seratiotes aloides , Polygonum Fagopyrum , Trifolium pratense „ Spergula arvensis etc. ; in'^coloniis ‘Veenhuizen et Ommerschans Erica vulgari atque! Genista scopa- ria utuntur. His accedunt sordes omnis generis, scruta., limus , marga et ramenta cornea „Anglorum. laetamen , (2) quod constat e stercore, stramine , humo et calce viva; hac autem compositione ter- ram duabus messibus prorsus .exhaustam esse di, cit Serrurier; (3) tanninum aliquot annos aéri expositum alii. adhibuerunt, (4) atque laudavit Bonnet, rusticus Genevensis, duas novas spe- cies, foeni pulveres (Poussière de foin, Fond du grange) et imprimis glumas cerealium (de Ja : balle: de Blé); quarum manipulum “simul cum. Solanis terra imposuit. (5) - Ster- (1) Thaër, Grundsätze etc, Band IV. pag. 210, $. 226». (2) Compost. (3) J. F. Serru rier ‚ Boeren adj 4 „Amst. 1307, pag. e oinin ou dicte univers, raisonné des connoisse humaines, Yverd. 1774. Tom, XXX IV, pag. 474, et Serru- rier, l.c. p. 293% (5) Biblioth, Univers, (agrit.) , 1925, pag. 67. 54 COMMENTATIO Stercorationis- tempus a variis varie indicatur 3 fit enim ante vel statim post hiemem, durante hie- me sive sationis tempore; alii, postquam plan- tae jam apparuerunt, novam aliquam portionem addunt: dum fit ante hiemem , stercus passim sub- aratur, imprimis in terris compactis frigidis, vel tantum expànditur atque sparsum manet usque ad veris initium, Stércoratio: post hiemem saepe difi- cultatibus premitur. propter labores, qui tunc in. stant. Optima itaque metliodus videtur, “ut fiat partim ante et post hiemem , quod praesertim convenit terris minus eflicacibus, : Stercoratio tem- pore :sationis. pervulgaris est; ‘et illi -qui «eam repetunt, -postquam plantae. jam apparuerunt, contendunt hoc ét. Solanis et fructui subsecuturo prodesse , imprimis aestate humida. (1) Attamen multum dependet a varia colendi methodo atque agri conditione 5 de hocce igitur argumento videa- mus , nempe. de elaboratione terrae et de cura T" plantis adhibenda. Dixi varias dari methodos , quibus ot tu~ berosum coli soleat; in universum autem magna hic observatur convenientia; nam an VO ex- stirpatore , aliisve instrumentis utantur, omnis res praesertim eo.redit, ut agri superficies quam maxi- me aëri exposita sit , terra relaxa reddatur, depure- tur, atque" deradicentur plantae inutiles , cui scopo h T VE ins FR (a) Von Schwerz, L. c. Band, II. pag, 616. BOTANICO-OECONOMICA. 55 inserviunt. varii. labores , „uti -aratio, fossio , pas- tinatio, occatio, sarritio., adaggeratio etc. »Quamvis dein: a; multis «pastinationis metho- dus usui vomeris praeferatur, hic tamen vulga- rior; est ubi Solanum tuberosum majori copia co. liturs. quippe hac ratione tempus brevius . minor- que operariorum. numerus, requiritur; attamen die versitas.soli facile hanc. vel aliam: poscit, imo sunt loci „ ubi. prorsus praevalet prima methodus. Nihilominus utraque sua habet commoda. vel. incommoda; lubet, ut breviter unam. alteramve exe hibeam et postea - generalia quaedam .adjungam , ne diutius morer iis , quae cum agricolis speciatim con= scriberentur, certe ampliori indigerent expositione , tale autem opus meis viribus longe superius fore fateor. «t " Methodus- prima. Postquam ager. tempore aue tumnali. profunde aratus atque occatus fuerat, ster- cus hieme exspergitur et vere. ineunte. subaratur ad profunditatem ut Solana. attingere possit; satum imponitur foveis, quae instrumento Marqueur (1) cruciatim ducuntur cum sulcis vomeris; satio ipsa ita fit, ut e. g. quinque operarii aequali distantia. a se invicem sulcae impositi sequantur , singulisque pars conserenda indicetur ; prima sulca jam imposita , duó accedunt vomeres, quibus sic agunt, ut so» lummodo tertia quaeque regula conseratur ; hunc in (1) Depictum invenimus apud Serrurier, I. c. Pl, L s COMMENTATIO in finem sarritores, ab uno ad alterum latus tratis- euntes, eandem semper servant distantiam , atque Solana locis, dicto Marqueur ihdicatis , imponünt quam proxime ad perpendiculum sulcae,' Post oc- to dies, denuo occatur et eruncantur quaedam plantae nocivae , quae jam apparuerunt , haecce malae: herbae eruncatio postea Extirpatoris (1) ope bis’ vel ter repetitur , donec excretis plantis impeditur , M atque nunc caeteri labores ad tempus 1 messionis- de feruntur. Methodus secunda, a priori in eo differt, quod ducantur lineae" vel foveae, sése sub' rectángulo decussantes, qua ratione quadratis formatis , Sola- na punctis sectionis harum linearum imponuntur, Exstirpatore ipso terra obteguntur et porro agunt uti jam vidimus. (2) Methodus tertia sive Fellenbergii. Terra rite accomodata chordae tenduntur juxta duo agri latera, quae chordae palis terrae infixae, omni ter- tio pede signo quodam denotantur, quo indicatur locus consitionis; ligone formantur foveae, quibus bina Solana integra simul cum stercore imponune tur, atque clauditur prima fovea, terra secundae. - Methodus quarta sive Hermstadtii. Illis con- venire potest, quorum terrae strictius limitatae sunt; sumitur ager in forma quadrati, atque effo- EDDA dis (1) Icon apud Serrurier, 1. c. PL I. (2) Thaér, Grundsärze etc. 1. c. pags 215. $. sto, BOTANICO - OECONOMICA. 57 ditur ad profunditatem et. latitudinem. 18 poll. ad, a ped. ; distantiae interjacentes vel pulvini qui fore mantur terra effossa sunt, 2—3 ped. atque conse- runtur Fais , Pisis vel aliis plantis culinaribus. (1). Methodus quinta. In Hibernia, ubi saepius in pulvinis colunt , sequenti modo procedunt ager vomere vel ligone convertitur in pulvinos 355 ped. latitudinis ,'. cum. interstitiis ad. ` partem latitudinis horum. pulvinorum; vel prata hunc in.finem juxta chordam abscindunt , atque hu- jusmodi. pulvinum Lazy- bed vocant; (2) stercus hisce pulvinis inspargunt atque stercori ipsi Sø- lana imponuntur, ordine indeterminato. quidem, sempet vero ad distantiam unius pedis quavis direc- tione , et teguntur terra interstitiorum. Quando plan- tie pervenerunt ad altitudinem 2. pollicum , inter- stitia denuo effodiuntur iterumque plantae hac terra adaggerantur, qualem operationem postea tertia vice repetunt , parietes interstitiorum tunc abscindunt et fossa , ratione. pulvinorum nunc ad r—1i ped. profunditatem , omni cura depura- tur caeterumque repetita sarritio non negligitur, (3) Ean- (1) Putsche, l. c, p. 86. (2) Haec denominatio verosimiliter sumitur a Lazy piger,tardus; et bed , lectus , cubile ; itaque significet forsan : Cubile pigrorum? (3) Von Schwerz, l. c. Band II. pag. 650, et indicantur hujusmodi commoda vel incommoda Biblioth, Univ. (agric ) 1817, pag. 8i. 58 COMMENTATIO Eandem fere methodum in Gallicia sequuntur , (1). ét quoque in patria nostra nonnumquam. simili modo agunt, i. e. ager in pulvillos quasi vertitur, quando aestatem pluviosam exspectant; vel fit in terris argillaceis compactioribus, ne nimia^ hu- miditate Solanis noxae afferantur 3 praeparantur scilicet agri, ita ut a monnullis elaborentur “et stercorentur autumno , dum ab aliis demum subse- quente vere stercoratio instituatur ; formantur dein pulvilli atque conseruntür Solana in foveis; occant et repetunt sarritionem . quoties mala herba requi- rit. (2) bird | In Flandria plerumque obtinet cultura in: regu- lis, vel si siccioris indolis sunt agri, pectinatim arantur, i, e. in pulvillos, quorum foveis interja- centibus Solana imponuntur, atque stercore et pulvillis ipsis obteguntur. (3) Quoque in nostris coloniis Veenhuizen et Om- merschans Solanum tuberosum plerumque ` co- litur in regulis, aeque ac in Gelria, (ubi re- gulae Tylen vel Tuilen dicuntur) Zelandia et Frisias aliis autem locis speciatim ligone utun- ture (4) In Frisia tandem, ubi hujus plantae cultura sem- pere (x) Oecon, Neuigk. 1825. n9. 5. pag. 33e (2) Von Schwerz, l.. c. Band I. pag. 631. (3). Le Loo, pag. : 629. | (4) Cl. Putsche, I, c. 88, et de Vriend des Vaderlands, D. VI. pag. 278. BOTANICO : OECONOMICA. 59 permagna fuit „-agunt sequenti modo, quem fusius exponere tentabo, sed de culturae methodo in aliis patriae regionibus, uti in Zelandia, Gelria et quo- que’ ín ila Hollandiae regione, quae dicitur het Westland , non loquar, quia differentia quae hic obtinet. non sit talis ut repetitiones ingratas praecae vere: possem, solümmodo monebo "hujus regionis incolas uti ligonez et sane activitatis et laborum, quos in hanc aequeac in Lini usitatissimi et Bras- sicae Napi culturam impendunt , semper laete recor- dabor, atque hanc me saepe grato animo vidisse, jucundamque sensationem inde percepisse, dicere quis vetat? | | -Frisii itaque huic culturae solum satis efficax vel mediocris virtutis praeferunt nimis pinquibus , nec non pratis diffractis , quibus- nonnullos usos fuis- se jam monuimus. Optima ratio videtur, ut au- tumno aretur et stercoretur atque vere bis vel ter repetatur aratio , et quidem ad majorem profundi- tatem 5 terra hac aliave ratione accommodata , So- lana conserunt in sulcis vomeriss vir unus et duo pueri. huic scopo sufficiunt; vir nempe ` forami- nà facit ope instrumenti huic scopo inservientis (aardappel-zetter) et pueri haec implent Solanis me- diocribus vel majoribus ter quaterve dissectis , post- quam antea in corbibus, stramine conciso, palea vel stercore impletis, ^ modico calori exposita erant ad germinationem promovendam; hisce con- sitis clauduntur foramina per cratem vel instrumen- tum, óo COMMEN TA T; O^ tum , quod dicitur. de Vriesche houk identidem res petitur occatio , . donec. omnes plantae . apparue- rint, quando resulcatur et omni cura prospicitur , ut ager talem acquirat inclinationem , qua „aqua pluvialis defluere possit 5 .sarritione. vel Operatio=. ne, quae audit het behakken , saepius. repetita , omnes malae herbae eruncantur et depuratur ager; sicque tandem venit tempus messionis et cum hoc-: ce novi labores ingrediuntur. ' Dum autem spatium | quoddam intercurrat , ab omni labore liberum, scilicet quo plantae florent ,. liceat, ut interrumpatur haec enarratio atque prius ji moneam, tempus maturitatis quam maxime pende»: re a speciebus et aéris constitutione, dein quoque modum, quo auferuntur Solana differre pro vas: ris locis; Solana. nempe serotina- saepe auferun- tur, quamvis caulis et folia adhuc viridescant 5: anno senescente, quo -gelu nocturnum incidere. jam coepit, facile laederentur ipsa Solana , quan» do exspectare vellemus signa maturitatis , quo per- tinent haecce: folia flaccescunt et. cum . caule livescunt atque exsiëcantur , — defoliari incipit planta. et delabuntur baccae , tubera cum radi- cibus cohaerere desinunt , | atque cocta farinosa, sunt. Pertinent Solana ad fructus , quorum mes- sis magnis premitur difficultatibus, variis- mo- dis hic. proceditur; alii utuntur vomere, ‘alii li- gone, furca, vel denique instrumento, quod dici- | mus BOTANICO -OECONOMICA. 61 mus aardappel-ligter ; (x) sunt etiam , ubi in Jocis arenosis Solana proprio usui coluntur, qui omnem rem manibus absolvunt; sed ubi vomerem adhibent,: etiam secunda vice aratur, ut remânen- tia colligantur „ ad quem scopum nonnullis etiam sues vel oves inserviunt ; — huc referenda putarem verba Pereboomii, asseverantis, messem in- terdum fieri suibus et canibus, (2) cufamjam Soana maturaverunt, ergo revertimur ad campum, ut agricolam Frisiacum messe occu- patum, ulterius: observemus. „Die sereno vir puerique vel foeminae ad agrum accédunt, ille furcae tridentis ope plantas aufert, hi: vero.Solana sejungunt atque minora, a majori- bus separata, corbibus injiciunt, quas'corbes in saccos. deplent et hisce transportantur ad acervum, quo loco servantur; hunc in finem terra ad 1—11 ped. effoditur et marginibus acervi , terra effossa im- C (D Hoc instrümentum, Germanis Kartoffelnheber , describie tur et depictum exstat apud Serrurier, l. c. pag. 532, PI. IV. fig. 3 et 4. Verosimiliter idem erit, quod alii vocant Zwef- zinkigen- -karst vel tantum Karst; num vero multum conve- niat cum 60, quod detexit Gerdun affirmare non possum ; vid. Js C. Loudon, The Gardener's Magazine, Lond. 1826, Vol. VII. pag. 92» Caeterum et Cf. Thaér, — etc. B. Ill. pag. 3 371. 2) Cf. ]. Ae J. Ludwig, Verhandeling over den aart, voortplanting en allerhande gebruik der nuttize aardappelen, uit het Hoogd. vertaald, deor Corn. Pereboom, pag. 42. é — COMMENTATIO imponitur; haec fossa ratione habita -magnitu- dinis -agni , hujus fere totam. adaequat- latitudi- nem 5 „Solana huc coacervantar ad altitudinem 3—4 pedum supra fossae margines ;. primum ipsius plantae herba et stramine obteguntur „quis bus dein terram ad + ped. addunt, quodsi vero per hiemem. servari ja , huic terrae denuo stramen addunt et hoc rursus terra tegunt; curant autem orien- tem versus magis obtegatur acervus , et had Taro imponitur- stratum terrae ad 3—4 ped. 5 subsequens» te vere, quando frigus intensum. cessav@rit y strae tum. superius dimovent, tandemque «etiam secün- dum, tolluntur -soboles et. ab hisce Solana: libera servant, donec venumdata naves onerant, quibus expediuntur. 99, Bi Priusquam -nunc alia quaedam , conservationem spectantia , adducamus verbo de defoliatione, quae interdum locum habet , ut lis vescatur pecus, Plue rima certe fuerunt exempla, quae demonstrarent tale quid innocue fieri posse, pauciora attamen non füerunt , quae dissuaderent et testarentur hanc des foliationem Solanis aeque nocere ac folia ipsa pe- cudi. (1) Quamdiu sane planta. adhuc viget et fo- lia vitam suam propriam vivunt functionesque suas exercere nondum desinunt; nociva erit praxis 5 audiamus solummodo, quae dicit Clar. van Hall, (1) Oeton, Neuigk, 1827, n", 37. pag. 295 BOTANICO - OECONOMICA. 63 Hall: „Hisce ablatis (foliis), caulis radicisque p incrementum: cessat y omnis planta languescit et » saepe moritur?" etenimr, dicit alio loco: ;, succi » in foliis magni momenti mutationes subeunt, suc- sei rudes atque indigesti ibi potissimum mutantur y ån fluidum nutritium, quod ex foliorum parene » chymate in corticem , radicem versus descendit ," denique: ,, succi descendentes partibus gummosis s, abundant, quae nutritioni apprime. idoneae. sunt » quaeque in multis plantae organis mutari viden- x tur in partes amylaceas , y. c. in tuberibus cic., sut futurae: plantae, vel plantae partibus ali- „ “mentum diu antea praeparatum suo tempore non 3 deàset." (1). Haec ‘mihi rem plane decide- re videntur. Quod porro fructibus seminibus- que formandis omnino: requirantur flores, lus ce clarius „est; : sed adduxi dum viderim apud nonnullos: invaluisse morem . flores decerpendi $ quare- inquisiverim: num ;prodesset talis decerpen- tio florum, an” minus ; statim perspexi me alios rum auxilio indigere et accedi opus Doct, T haér; imprimis dum “apud: alium « scriptorem . inveni a) Cf. He C. van Hall, Elementa Botanices, Gron. 1834 , pag. 43, $. 72. pag. 46; $. 267 et pag. 1516. $47: G. Wttewaal, Uittreksels uit de Annalen des Akkerb. Thaér, Th. VI. pag. ost et Oec. Neuigk. 1822, n9, 53. Page 421, ubi exponuntur defoliationis noxae solo ipso, 64 COMMENTATIO tali decerptioni semel sübsecutam fuisse. messem pro + parte ad auctam. Me vero docuit Thaër simul cum floribus tubera formari, igitur absur- dum esse deflorare plantas , ut augeretur proven- tus. Caeterum quidquid sit, non potui quin ani- madverterem Solana praecocia, quae. saepius nul- los proferunt flores; quàm rem deinceps explicare conabor. "MAC Lans l : supin Quod itaque ad conservationem : omnes processus quibus calor nimius , humiditas et gelu. avertuntur., huic scopo inservire possunt; praesertim. autem convenit, ut primum ab omni inimunditie liberen- tur Solana, neque sint contusa vel congelata., nequidem a planta congelata désumta, Caute amo. veantur dum alii insuper commendant. -utb prius exstinguatur vis germinans, quem in finem suf. ficit, ut per 4—5 minutas secundas, -in::corbie bus aqua ebulliente immergantur; (1) alii! modico fornacis calori primum exsiccata servant in- vasi- bus foeno vel foliis exsuccis ; cavernis 'autem sube terraneis Saepius conservantur ,..séd. his : praefe- rendi videntur acervi, quia prioribus frigus vel pluviae facilius accedere possunt; interdum tales cavernae ad insignem profunditatem sub terra con- struuntur, imprimis hoc obtinet in Suecia, ubi per fenestram et scalas in eas descendunt, tegun- tur 1 (1) Oecon, INeuigk. 1929, n°. 21. pag. 168, et Putsche, C pag. 20b BOTANICO- OECONOMICA. 65 tur tecto , quod perforat tubus cylindricus, quo exhalationes eliminantur : (1) semper enim aditus sit aëri atmospherico, donec impediat gelu, nam Solana statim exhalare -incipiunt condensantur hi vapores et guttatim refluit aqua, quae putre- dinem induceret. Hanc ab causam quoque. requi- ritur apertura quaedam in cavernas vel acervos, quae tempore gelu occludi debet, degelatiouis ves ro aperiri; neque minus necesse est, ut acervi fossicula cireumfodiantur, qua aqua pluvialis nixe ve degelata defluere possint. . Alias. denique. con- servandi methodos , huc minus colt qn d io loco referam. (2) Ut dicere incoeperim , ted iain HSE ses. quantur, quae spectant culturam nostrae plantae ; verbo quoque memorabo de aliis propagationis spe- ciebus et ultimo. loco passim videbimus. de mor- bis © praecipuis, pre 2 Paidan.. tuberosum- Obe noxium. est. | 95 arte id 1°. Aratio repetita néhlel a „soli SRE ate. que constitutione aéris; hi instituunt -autumno, et stercorant simul, illi vero post hiemem, .vel. alii demum mense Aprili vel Majo ,.quo tempore etiam stercorant et Solana conserunt 5 quamque. all- (1) Schwed. Abhandi. Band. XXXIX. pag. 212. (2) Cf. Transactions of the Society for the Encouragement of Arts, Manufactures and commerce, Vol XXII. pag. 134 Ibi exponitur methodus de Lancey praemio condecorar:. TRAP. . E 66 COMMENTATIO autem. arationem sequatur Occatio. oportet y?) ut. plantae nocivae: egerminent, quas dein ultima: arâ=s tio "aufert; in genere convenit. aratio » repetita et quidem tempore vernali, : semel. ad::majorem! profunditatem , imprimis in locis argillaceis; quis aquas valde imbibunt, ‘vel etiam : quando Z7i- folium inseeuturam est; semper attamen. in usti vomeris', dexteritas quaedam. requiritur; ne: scili«: cet’ ite laedamur - vel terra PRES à obtegan- tur. (r)- | | | 8% Quo ad stent adiontin ,übisimul cum satio+. né instituitur, “secundum “nonnullos convenit. in locis humidioribus Solana stercori imponere, :inx siécioribus vero subponere. . Alii, stercoris dispar- sionem per totum agrum -praeferentes , : testantur. hoc magis prodesse. solo. : In Flandria ad stercorationem etiam calce utuntur, jn terris scilicet compactis vet frigidis aliquot; die-« bus post consitionem ,calcem agro inspargunt , quam. cráte inversa apprimunt; hic. porro. quoque". adhi- bent éinerés ; placentas rapicei ét linei seminis in; tetris minus’ efficacibus, atque in locis siccis varias pläntas àquaticas aliasve, quibüs $o/a7a: imponunt « vel sübponunt in terris siccioribus, ‘Tandem sunt. quidam , qui plantis ipsis apponunt stercus cum urina mixtum , quod in Provincia Ultrajectina non de rà- (1) Cf. Putsche, |. c. pags 51. Oecon. Neuigk. 1918. n°, 4: pag. 25, nnd 1819. N°. 47. Paz. 370. BOTANICO - OECONOMICA. 67 raro obtinet; interdum etiam huic scopo adhibent . stercus humanum. 3°. Consitionis tempus multum variat pro Sola- norum speciebus , ocius tamen vel justo serius ne fiat: primo enim casu prae Solanis. exsurgit mala herba qua optimae agri vires deperduntur, vel tu- bera adhuc laedi possunt a gelu ; ulteriore vero casu plantae serius quoque maturescentes , eodem con- gelationis periculo expositae sunt. Tempus maxi- me idoneum est, quando terra calefieri incoeperit , quare vulgo conserunt m. Aprili et Majo, vel aestate sicca , et praesertim Solana pabularia, quo- . que m. Junio. Differt etiam distantia et profun- ditas . pro indole soli et speciebus , praecipue atten- dendum est num tubera, late sub terra proserpant , an ‚vero caudicem . magis coacervatim circumam= biant. In agris porro. humidis ad minorem pro- funditatem ponantur, quamvis in genere non con- veniat positio superficialis , ob frigus vel aves, quae satum effodiré possent, propter exsiccationem ter- rae, ctc. Circumstantiis faventibus. m. Martjo praecocia. jam terra mandari possunt, . haud ra- ro attamen falluntur, qui hasce primitias magno pretio divendere nimis conantur. ` Atque hic non incongrue sequi possent variae methodi , quibus messem festinare excogitaverunt 5 quarum tamen unam -tantum inseram j caeterum conferri possunt loci infra citati. In Anglia nem- pe; plurimarüm novitiarum majoris minorisve | E a mo- 68 COMMENTATIO momenti genetrice , Solana conserenda in cubiculis per quatuor hebdomades tegminibus teguntur, ita ut ineunte m. Martio pulvinis calidis consita, jam Maji initio usui inservire possint. (1) 4^, Quibusdam locis plantae nova terra circum- ponuntur, quando attigerunt altitudinem 6 poll, , atque perficitur hoc opus exstirpatore vel aliis locis etiam ligone; dum pervenerint plantae ad ale titudinem unius pedis , repetitur atque interdum tere tia vice instituitur haec operatio, scilicet quando anthesis instat. Convenit talis circumpositio prae- cipue speciebus quarum tubera acervatim caudicem ambiunt et ubi vomere vel supra allato instru- mento (aardappel -ligter) effodiuntur: hac ratio- ne enim messis facilior evadit, major pars terrae aëri exponitur et tuberibus augetur spatium. — Ome nino perlegi merentur experimenta , quae instituit | Joan (1) Loudon Gardener’s -Mérkzibà » 1326. Vol, II. pag. 4c — Cf. porro Thaér, Einleitung etc. B. I. pag. 831. Fortsetzung des Allgem. Garten - Magazins, 1816. D. VI. page 232. | is Oecon, Neuigk., 1832. n9. 46. pag. 368. De Star, 1824. D. VI. 2e Stuk, pag. 008, et Uittreksels sit do berigten van de leden der Nederl, huish. Maatsche 18131815. 16° Stuk, pag. 24s Loudon. Encyclopedia of. Plants , pag. igi et Hunter, Georg. Ess,, Vol, Il, pag. 574. Transact, of the Soc. for Encour. etc Vol. XXXII. pag. 62, Quaedam Virgo Anna Clague condecorata fuit hac de re, DOTANICO - OECONOMICA. 69 Joan Quarles, qui dum circumpositione utere- tur, Solana coluit in terris arenosis huc usque .in- cultis imo in uliginosis, postquam alii per annos frustra tentaverant. (1) Hujus actionis. commoda vel incommoda inter alios fusius exposuit Hun- ter, qui Solani tuberosi radiculas considerans tanquam ramos sub terra, dicit eas produce- re caules et folia loco tuberum , si terra male ob- tegantur, eas vero steriles evadere, si nimis obte- gantur, » These bearers inquit, are im fact bran- » ches within ground. They go off from the descen- » ding stalk , in the same manner and distance as » the branches do from the ascending one. Had » they appeared upon the surface, they would have » brought forth leaves, flowers and apps. Put » being confined, they produce potatoes, ” (2) Simili modo-apud Candollium vidimus tubera e caulibus subterraneis procrescere , ait nempe: » Ces rameaux radiciformes qui, dans la pomme » de terre portent les tubercules, ne sont que des » branches inférieures.” (3) 5°. Quale satum optimum habetur? Est revera quaestio, ad quam varii vario modo respondere CO» (1) J. Kops, Magazijn van Vaderl. Landbouw, D. V. pag. 444. 2) Georg., Ess. Vol. I. pag. 141. (3) Organogr. végét. , Tom. I. pag, 255; etiam Cf, Dunal, Mémoire sur les Solanum, pag. 22e | < 70 COMMENTA TTITO conati sunt, quaeque saepius adhuc proponi po- test antequam diremtae sint lites. Minime interim loquar de iis quae semper requiruntur, scili- cet, ut Solana sint incorrupta, polleant vi ger- minandi, nondum diffracta sobolum avulsione; ne- que sint congelata , nequidem sumta ex acervo , cui congelata interfuerint, neque tandem contusa vel putrefacta: hisce enim omnibus male, vel prorsus non proveniunt plantae; aeque silentio praetereo illos , qui Solana immatura conserenda dicunt. (1) Sed alia res est, num majora, mediocra, an vero minora adhibenda sint, dissectane an potius inte- gra praeferri mereantur, — Alströmer mediocra integra praetulit dissectis ; (2) laudat Mniszech mediocra , (3) recentiorum Thaér majora inte- græ, majori distantia consita praefert majoribus dis- sectis e4dem distantia dispositis , minori autem dis= tantia dissecta plus producere videntur; asseverat idem Thaér, in Hibernia praeferri dissecta , sed caute attendi ad foveas (oculos) gemmas conti- nentes, quae nempe magis immersae in media par- te vel ad extremum tuberis superius occurrunt, me- .(1) Cf. Loudon, Gardeners Magazine, Vol, IL 317. i , (2) Schwed, Abhandl. Band. XXXIX. pag. 233. pag. Ca) Mémoire sur la culture des pommes de terre etc. dans les Mémoires ct observations recueillies par la societé Oecon. de Berne, 1764. Tom. If. pag. 18e BOTANICO - OECONOMICA. 71 meliores habentur, partemque reliquam , foveis ma- gis prominentibus dejiciunt; alio dein loco prae minoribus laudantur mediocra et majora semel dis- secta. (1) — Trautmann monet ea ad longi- - tudinem dissecandá esse, ne laedantur germina (2) et animadvertit Putsche integra vel dissecta ad- hibenda esse parvaque non nisi parva producere, majoribus tamen praefert mediocra, et rürsus me- diocribus „dissecta (3) Experimenta porro insti- tutà a Dellefroid van Hove, hunc inter alia docuerunt : 1°. Parvi referre , cujusnam sint magnitudinis. 2°. Autem minora in proventu praevalere vide- ri. (4) — Bergier- e contrario testatur. se vie disse majorem proventum e majoribus; (5) von Schwerz adhibuit majora dimidiata vel quadri- ` partita atque minoribus praefert ; addit ea minime dissecanda esse humida atmospliera, atque. prae- terea. proventum magnitudini sati respondere: (6). Recentissimis tandem temporibus experimenta in- sti- 10) Thaër, Einleitung etc. D. I. pag. 328, et P. III. pag. $52, atque Grundsätze etc. D, IV, pag. 211 et pag. 277. (2) Traütmann, 1-6 Band IL, pag. I19. $. 1237. (3) Putsche, le c. pag. 60, | (4) J. Kops, Staar van den Landbouw fs het agam der Nederl. , gedurende 1919, pag. 43e (5 Je Kops, Magazijn van Landbouw, D. II, pag. 289, et Serrurier, de Duitenwan , D. Il, pag. 131. (6) Von Schwerz, L c. Band II. pag. 621. 72 COMMENTATIO stituerunt. Clar.: van. Hall, alique. agricultu- rae-peritissimi, quorum unum alterumve compara- tionis causa exhibeo; experimenta similia etiam nunc prosequuntur et avide exspectantur , quae docebit Doct. Vitringa Coulon. (1) I. Experimenta, quae publice communicavit Cl. van Hall, quaeque eadem culturae methodo in- situit in eadem terra Satum. Sati pondus Proventus, 36 Majora (Graauw Stamde) 1,68 N.@ 48,93N.8 — $6 Minora ( ) 0,8 mm A4L47 — oo Majora (Zomer Zeeuwsche) 0,83 === — 31,47 "7 20 Mediocra (———) — 0,49 —— 29,71 —— 20,33 an A° Sequente denuo idem experimentum. instituebatur. 20 Minora (mt) 0317 aaa 56 Majora: (Graauw Stamde) 1,32 ——— 36,48 sm» s6: Minora. ( ) 0,48 . 04,82 — 20 Majora (Zomer Zeeuwsche) 0,990 emma 26,71 — 20 Mediocra (em =) O,29 —— 0159 — eo Minora Ç ) 0,075 —— 18,22 — (2). ` II. Experimenta, instituta a°. 1833 , in colonia Veenhuizen, A. Majora (Blanke Engelsche) 5,67 Mectolitra 288 Hectolitra R. Mediocra ( | saniem Ý 6,97 —— . 854 —— C. Minora ( ) 7,62 —— 387 —— (9). HI. (1) Algem, Kanst en Letterbode, 1834, n°. 24. pag. 369. Vide quoque Utrechtsche Courant van 23 Mei 1834, bl. 2. (2) Vide Leeuwarder Courant van 9 April 1833. 2, et Dij- dragen enz. van van Hall, Vrolik ez Mulder, D. VII. No 4e ~- Proventus exhibetur abstracto pondere sati, (3) Cf. Friend des Vaderlands, D.. VII, pag. 951, Desumi- tur proventus terrae ad extensionem Hectarii BOTANICO - OECONOMICA. 73 | Ill, Experimentum e Belgise parte septentrionali, . Satum, Sai pondus, Proventus. 38 Majora (Engelsche) 2,44 N. @ — 88,55 N. B 88 Mediocra C ) 1,25 — 20,75 “=== 58 Minora. ( ) 0,99 — — 21,20 —— 38 Mediocra dissecra Co) 0,75 — . 29,97 eM 33 Majorum summitates (==) 0,54 — 29,99 amana | 38 MajoFésitegith, s oculis (=) 0,08 === 11,96 —— (T). 6°. Denique de proventu in transitu moneo, hunc ita differre pro solo diverso , ejus elaboratio- ne et stercoratione , pro sato ipso, curaque quae ipsis plantis impenditur ; ut sane difficilis sit talis determinatio , quum insuper variae relationes , qui- bus alii hac, alii illa mensura usi sunt, exacte ut determinetur non sinant, atque ne mirum cum sae- pius omnis calculus tantum conclavibus compona- tur 5 in genere autem statuitur proventus , 8—1 o plum, imo interdum 30—40"" cerealium. (2) Operarius quidam ab una planta 186 ‘tubera collexit , quae 19 ®@ adaequaverunt, (3) atque alius casus refer- tur, ubi una planta 73 tübera, ad 22 & Pom rat, (4) 4 Gau- Ca) Proyinciaal dagblad van Noord Braband van 13 Mei 1934, bl. 3e .(2) Putsche, l. c. pag. 105. C3) Je Kops, Staat van Landbouw, 1820, $. 9. pag. 32, cf. porro $$. 9. ejusdem operis pro singulis annis. (4) Fortsetzung des allgem, Garten. Magazins, Band IV, pag. 124 et 196, et B. V. pag. 115. J, A. Uilkens , Hand- boek van vaderlandsche Landhuishoudk., Gron. 1819, $. 571, at- 74 COMMENTATIO Gaudet quoque Solanum tuberosum vi repro- ductiva, ut alia planta nulla illi comparari pos- sit; hinc variis modis praeter vulgarem agendi modum propagari potest; per caules fieri posse, atque factum jam fuisse temporibus , quibus plan- ta innotescere demum incoeperit, videmus ex de- scriptione, quam exhibuit Bauhinus: „ ex ra- » mis etiam reclinatis ^? dicit, » terraque. tectis Bur- » gondi propagare solent, quo plura tubera acqui- „ rant.” Omnium autem harum propagationum praecipua videtur illa quae fit per semina , caeteras- que plurimas magis singularitatis causa institu- tas vel opinioni praeoccupatae adscribendas puta- mus, harumque jocose mentionem fecit Serr u- rier. (1) | | | Propagatio attamen per semina sequenti, v. c. modo locum habere potest: baccae maturae in cri- bris exprimuntur, multa aqua abluuntur , eta pul- pa separantur semina, quae exsiccantur usuique servantur, quando m. Martio in pulvinis calidis rite stercoratis vel in apricariis (2) conserantur, trans- plantantur plantae dum ad altitudinem - quinque pollicum. pervenerint , caeterumque solita. cura ob- servantur donec Solana nucis avellanae magnitu- di- atque Statistieke beschrijving van Gelderland , Arnhem 1826 , pag. c06. Cr) Serrurier, de Buitenmau, D. L p. 31. (2) Broeibakken. BOTANICO - OECONOMICA. 75 dine effodi possunt, Haec jam depurantur et sub ci- neribus yel alia ratione loco sieco deponuntur, ut m. Aprili denuo terrae mandentur ; iisdem cau- telis adhibitis, tandem auferuntur atque ut dein aliorum instar coli possent, tertio anno majori campo inseruntur. (1) | Tali methodo nonnumquam utuntur ad novas species detegendas , quas terris et climati loci ma- gis Sese accommodare statuunt ; caeteroquin inve- ni, anno 1748 hanc propagationis methodum a Matth. Kylander’ institutam fuisse, (2) qui tamen primus auctor haberi non potest; dixit nempe Clusius: , ex solis tuberibus exspec- » tanda est generis conservatio et ex semine, quo „ natae plantae etiam eodem anno flores tulerunt , „ sed colore a matre. diversos, ut ab aliis intel- „ lexi; Joannes Hogelandius, amicus meus 4 Scribebat stirpes natas e semine, quas eodem » tempore eruebat quo e tuberibus natas, nulla » tubera generasse, stirpibus forte nondum. satis » maturis.” (3) — Propagationi porro per. caules et (1) Oecon, Neuigk,, 18285 n°. Kad pag. 536, et review, l. c. pag. C7. (a) Sehwed. Abhandl. B. XIII, pag. 77, et B. XV. pag. 161, cf, quoque Verhandelingen yan den Oecon. Tak, Haarl. 1790, D. I. n°. 9. Thaér, Grundsätze etc. B. IV. pag. 210, 6.273. Ejusdem Zinleit. etc, B. I.pag.353 et Oecon. Neuigk. , 1820. n°, 10. pag. 78. * (3) Carolus Clusius, rariorum plant, Hist. Lib. IV, Cap. 2. pag. 79e 76 COMMENTATIO et turiones praesertim operam dedit D'. Maunsell ex Limmerick in Hibernia; hic experimenta sua . A?. 1794 dissertatione quadam communicavit so- cietati Dublinensi, quae societas ea quam maxime comprobans, curavit, ut per epistolas divulgaren- tur; neque parum contulit Thomas King, qui per 3o annorum spatium Solani tuberosi culturae omni studio incubuit. (1) — Hanc tu- rionum ‘sationem etiam nostratibus commendatam reperimus; (2) sationi autem quoque inservire posse tegumenta et oculos, verbo tantum memo- ro , neque morar in descriptione instrumentorum , quae excogitavernnt Migula quidam ex Silesia et Richard Green, cujus ultimi sub nomine Green's Potatoe Scoop descriptum depictumque in- venitur in Transact, for Encour. etc. (3). Can- dol- (1) Thaér, Eiz/eit, etc. B. III. pag. 358. (2) Nederlandsche Staats - Courant van 31 Dec, 1816, bl. 3, vid. quoque 15 Oct. 1817, bl. 3. Observandum autem hoc lo- cum habuisse tempore quo Solani tuberosi messis ubicumque. male successerat. (3) Vol. XXXI. pag. 74, Tab. iL. fig. o. Plura qui de- siderant, «conferre possunt: Oecow. lVeuigk. 1818, n° 17. pag. 129, und ausserord, Beilage, no. o1, pag. 164, 1819, no. 32. Page 253, und Beilage, n°, I2. pag. zo et n°. 37. pag.268, 18273 N°, 56. pag. 449. — Putsche, l. c. pag, 62 et 94, ubi. simul de propagatione per transplantatio- nem, — Schwed, Abhandl. B. XII. pag. 74e =~ Farmer's Magazine, Vol. XXV. pag. c. Biblioth. Univers. (agricult), 18195 pag« 139. — Algem. Kunst en Letterbode , 1817, D. IL, No, 42 BOTANICO : OECONOMICA. 77 dollius monet propagationem quas fit per gemmas vel oculos , tunc demum facilius et melius obtinere , quando amyli ,a providente Natura circa gemmas de- positi, quantitas quaedam asservetur, (1) Memora- tis attamen hisce nondum contenti fuerunt, qui proposuere inoculationem , hanc autem rem acriter denegarunt alii; (2) quae denique de duplici qua- si messi inveni fabellas fere dixerim. (3) Ultimo itaque loco paucis dicendum erit de mor- bis, quibus Solanum tuberosum obnoxium est, . Inter morbos hujus plantae mihi visum est, ut primo loco adnumerem degenerationem ; de ‘qua re non minus nunc quam olim multae querelae ex- surgunt. Variis causis hanc degenerationem ‘ade scribunt, praecipue sato malo- vel saltem- minoris virtutis ; porro negligentiae rerum observandarum | tam quod attinet ad solum, quam ad plantas ipe sas, dein conservationi tuberum cum ratione mi- nus congruenti aliisque; nonnulli vero: commixtio“ d egt cute: rad n°, 42. pag. 255. — Kops, Magazijn van Landbouw, D. MI. pag. 463,77 Resolutien van den Occon. Tak van 1778—1789, pag. 611 et 790. (1) Organogr. végét. YI. pag. 114. ^2) Farmers Magezine, Vol. XIX. pag. 71 et 193, Vol, XXI, pag. 17. (3) Fortsetzung des allgem, Garten-Magaz., 1816, D. Il. pag. 120 et B. IV. pag. 165, atque Hundert und siehenzehn Vorschrifton der grüszten Nutzen aus den Kartoffeln zu ziehen, Nurnberg 1333, pag 137. 29 COMMEN TATLO ni.pollinis, dum alii tandem statuant ex natura fie- ri debere. et: perhibeant Solanum tuberosum post 14——20. annos. semper degenerare.. (1). Nobis re- . vera videtur semper attendendum esse, „quod sit planta exotica , quam indigenam quasi factam, va- riis culturae adminiculis hominum, usui conservare nitantur, cui caeterum aeque ac omnibus plantis stat sua vitae periodus, quae dictis causis, ut dicam. occasionalibus , ocius., tardiusve metam. at- tingere. debet, A°. 1781.van Bavegem. scrip- sit de hacce degeneratione atque, premio. condeco- ratus fuit. Adscripsit auctor hoc malum, primo, vermibus e genere collopterarum „ dein .atmospherae conditionibus vel. asservationi .protractae in. caver- nis aliisve locis., ubi „humiditate accedente , gemmae pullularent et: fertilitatem. suam amitterent tuberas, variis autem experimentis... deinceps. edoctus. Pb es véram causam in ipsis Solanis , tamquam fructibus plantae: exoticae, reperiri „atque statuit, talem, plan-. tam ex ipsius naturae lege degenerare debere, quod aeque apud alias plantas similes observa- ui cbe " Lh MM aed Inter hujus degenerationis causas occasionales se- quentes annumerat: 1° satum sine discrimine sume tum, g asservatioriem sati , diuturniorem 1 cura humiditatem arcescendi et germinationem: impedien- (1) auis ide Magazine, Vole RAN a pige. 2e Et Hunter, Georg. Essai, Vol. L pag. 505. BOTANICO- OECONOMICA. 79 di neglecta, 3°. stercoris cum sato attactum direc. tum debitis cautelis non abhibitis. 4°. consitionem profundiorem. vel justo minus. 5^. consitionem absque, temporis , „quo facienda, consideratione. 6^. culturam hujus plantae nimis repetitam in eo- . dem agro. (1) Ad medelas vel auxilia quibus huic malo succur- rendum , ab eodem auctoreinde a pag. 68 haecce refe- runtur: 1? sumatur satum. oculis multis praeditum, magnitudinis mediocris. et. praeferantur. tubera inte- gra So/ana- glabra et oculis minus obsessa, ali- mentum. potius serventur, 2?.. Asserventur locis siccis , tempestive auferantur atque terrae imponan- tur simul ac pullulare incipiant turiones, 3^. Dona fiät stercoris cum terra subactio , quare stercoratio 2:vel.3 hebdom.. ante consitionem instituenda. 49. Nimis profunde ne.serantur, quo planta ma- terna terrae pondere suffocaretur. 5°. Propter lu- nae influxum in plantas non denegandam , consitio fiat, potius luna. decrescente , crescente enim cau- lis:et folia-magis crescunt. 6°. Singulis quinquen- niis.semel' tantur. Solana, in eadem terra Sm tur. REUSS TT « «Denique hisite addi e. consitione mense aprili facta',-statim postquam omne. gelu cessaverit , sae- pe: nove majorem observatum fuisse quam e con- QD) P. J. van Bavegem, Prijsverhandeling over de nni» aarding der Aardappelen, euz pag. 46 ` i 80 COMMENTATIO consitione seriore, (etiam ob causam lens 2°, exe hibitam.) (1). Constat cacteroquin etiam plantas quibusdam morbis strictiore sensu obnoxias esse 3 hosque inter secundo loco praecipuus est , qui totius incrementi suffocatione sese prodit, scilicet Delg. de Krul, alis locis designitus nominibus: die Kräusel- Krankheit, das Kräuseln, la Frisole vel Za Frisolée, la Pivre, The Curl; de hocce igitur morbo paululum fusius agemus ; quam Cl.: Dunal qui totam rem absolvit , dicens: jj Fene „sais rien ni sur la nature, ni sur les ravages! » qu'elle peut faire.” Primo hune morbum in “Anglia; observatum fuisse inveni, dein autem in Germania ubi impri- mis A?. 1780—1782 et 1790 grassabatur , ĉsensim tandem aliis locis multis , spem agricolae frustrare incoepit. l it13$ ^ eim Est morbus qui junioribus plantis nondum ob- servatur, sed cum evolutione herbaé magis magis- que prodit; caulis maculis fuscis obducitur rubi- sinosus evadit , flaecescere incipit et tandem pror- sus exsiccatus apparet, cum textura interna valde irregulari ; omne incrementum impeditur , ' fructus- que (tubera) non formantur vel pauci tantum, coloris fusci, atque “ingrati et saponacei saporis, Folia attactu aspera sunt et ambusta quasi videntur. Im- (D Cf. van Bavegem, , c.. quoque Nederd Bibl, 1782 , D. Il. zee Stuk , pag. 139. BOTANICO- OECONOMICA. &i luprimis huic morbo obnoxiae sunt, praedis- positae, fere dicerem , species de Stoelematters et Wintergecle ; aliam vero de lange roode, rarius in- ` fectam.. observaverunt. | Causas agnoverunt quidam , insecta quae ova; tüberibus sationi conservatis imponerent, quaeque tuberum parenchymate vivere dixerunt , et quidem cum praeferentia quadam, tuberis maturi, quam ob rem: etiam hi immatura conserenda praeferunt ; porro tuberum párenchymate consumto , statuunt ; haecce insecta caulem aggredi et ea ad infimam cau- lis partem se saepius reperiisse: perhibent. Alii autem adseripserunt aëris siccitati j frigo- ri, terrae per se vel abundante stercoratione: nimis- efücaci, vel denique intempéstivae sationi.: Nonnulli. rursus nimiam sati maturitatem accus. - sant, vel exhaustionem tuberum, quorum plantae , flores atque semina produxerunt ; — Crichthon causam quaesivit in atmospherae influxu , in . $a- tum, ali deinceps causam invenire. volüerunt irf succorum nimia spissitudine, qui succi in teneris cellulis vasisque foliorum stagnantes , producerent contractionem istam crispantem , morbi signum. cha- racteristicum 5 et ut stabiliant hancce sententiam; addunt, locis! aquosis huncce morbum dispa- rere. x a go Sade ^ “ Causis cognitis malo facile prospiciendum erit , hisque ipsis indicabantur medelae ; eo usque inte- fim necesse est, ut, morbo observato, e semini- TRAP. F bus ja COMMENTATIO: bus novum satum acquiratur” vel aliunde affera- tur, (1) 13 vor 9181 . 861 Tertio, alius morbusest Rubigo, de roest; der Rost, the rust, la rouille: -obducitur herba ma- culis ferrugineis, quibus impeditur exhalatio et absorbtio atque tabescit planta. Adscripsit vul: gus concentrationi radiorum solis per. adhaerentes. pluviae guttas; ali vero maculas. illas, plantas. parasiticas habuerunt. Floribus nondum: ante an- thesin nutantibus , commendant dissectionem her bae. (2). Quarto , Cancrum vel Carcinoma dico morbum; «qui a Lud wigio dicitur de brand. : Hic nem- pe morbus duplici forma ‘occurrit, extus scilicet visibilis" est vel invisibilis, quando autem coctione detegitur. In priore casu detegitur tuberum colore rufo vel nigricante et absentia partis aquosae; alte- TO (1) Cf. impr. von Schwerz, l. c. B. IL, pag. 644. — Thaér, Æinleir. etc, B. Ie pag. 351. — Putsche, 1 c. pag. 4 et 35, cum Bibl, Univers. (agric.) 1823, pag. 166. — Encyclop, Britannica, Edimburgh 1822, Vol. Ie pag. 321 et 402. Loudon, Gardener's Magazine, Vol, III. pag. 20, Vol. IV. pag. 253. atque ejusdem Encyclopaedia of Plants, Vol. le page 159. — Transact, for Encour. etc, Vol. VII, pag. 18. Vol, 1X. pag. 52, et Vol, XI. pag. 75. me» Fortsetz. des algeme Gar- ten Magaz., B. Vl. pag. 228. Kops, Magazijn enz. D. V. pag. 357, et D. VI. page 82. Ejus Staat van Landbouw, 1806, pag. 22. | | (2) Putsche, l.c. pag. 34, et Bible Unive (agric.) 1823, peg. 165. | : BOTANICO-OECONOMICA. © 85 ró vero , si coquantur, excidunt- frustula compac- ta coloris flavicantis, ^ Causa denuo siccitati aéris . continuae adscribitur vel stercorationi. nimiae, et a por e stercori ovium intempestivaeque. satio- 1, quando v; c.' non fit arend lugar vel sub ido Cancrorum Arietisve, 5 no wis “Quinto , Vérminatio quam etiam stercori ovium, hominumque adscribunt, vel effossioni per glires. muresve et sues ,'si forte accedant. (a): Alios mitto et huic parti finem imponam se- quentibus ex: relatione „ So/anorum culturam spec- ante, désumtis ; quibus” “noxae eta nimia siccitate et a "pluviis copiosióribus ; mihi clare" illústratae vi- debantur: „ Mierop volgde zware hette en droogte „en de hiervan te vreezen gevolgen werden zeer „Juist opgegeven: dat namelijk de droogte den » steng boven den grond deed vermageren en ine » krimpen, en het voedsel der plant tusschen den » bol of aardappel invden-grond als besloten hield , „ waarvan al verder te verwachten was , dat wan- » neer de regen de aarde weder leenig en yrucht- „ baar zou maken, het nog niet verdroogde gedeelte » van den steng , door dezen regen zou opzwellen en „ de voedende sappen hierdoor te veel in den jongen » aardappel zouden ingaan; terwijl de steng boven » den grond , nu reeds te veel verdroogd zijnde , niet „in staat zou wezen, om genoegzame sappen naar » bo- e Ludwig, l. c. pag 95. F 2 84 COMM. BO TOE CON. „ boven te trekken, door-zich zelven.te doen circus „ leren, en alzoo genoeg» bereid aan den bol of — s aardappel terug te voeren; dat dezelfde jonge: » bol met te veel en niet bereide voedende sappen voorzien; te vroegtijdig zou werken, de kiem in. „ leven geraken en looze witspruitsels zou witschien „ten, die het voedende van deze vrucht zouden . „ doen verloren gaan , welke geen genoegzaam of » bruikbaar voedsel zou opleveren.” (x) ENA (1) Kops, Magazijn, D, V. pag. 01, porro etiam, cf. Statistieke beschrijving yan Gelderland , pag. 205, et de more ! bis plantarum in gencre, Linn. Amoene Acad., Vol. I. pag. 69. PARS PARS TERT A. DESCRIPTIO BOTANIC A. P eregrinatores , qui primi nostrae plantae men: tionem fecerunt, eam nomine Papas descripserunt ; difficile autem ex iis descriptionibus illam cognovis- *.sem nisi Bauhinu s aliique me docuerint dicta vo- ce Papas, revera designiri Solanum tuberosum. Sic apud. Acosta, quando lóquitur de regione Ame- ricae Meridionalis Callao, invenimus : » "aer » alhoewel, dat het ylack landt is, zoo heeft het, » niet teghenstaende „ noch de. selve. hooghte , ende “a brenght van ghelijcken gheen gheboomte noch hout » voort, ende remedieren °t ghebreck van "t broot „met wortelen, die se zachen, Papas genaemt , » de welcke onder. d'aerde wassen , ende is de spijs » der Indianen , die maken van dese wortelen als se ^» droogh ende ghecureert zijn, hetghene , dat sy » Chunno noemen, welcke het broot ende voedisel on Van ^t selve landt is.” — Alio. loco monet, » dat sy zijn in de ghedaente ghelijck als- aerden n tuf- 86 COMMENTATIO » turven , hebbende boven op een cleijn hoopken bla- » den," (1) — Dicit idem Acosta haec tubera sole exsiccata atque diffracta inservire praeparationi nutrimenti , quod Chunno vocant , quocumque etiam negotiantur; vel ea -cocta sive tosta adhiberi. (2). Jan Huygen van Linschoten, qui ip- se iter fecit narrat: s onder ander provisien, » die de Peruanen opdoen beneffens het Maiz, zijn » die wortelen Papas, ront als rapen, die gheso- » den vfte ghebraden wordende, niet anders sma» » ken-als castaengiën.” (3) Plures addere possem, sed sufficiant haëcce, quibus addantur duntaxat quae refert „de Laet: « men heeft hier. nog. twee sonderlinghe vruchten, „dienstich “tot onderhoudt. van ”s menschen leven, » de eene noemen zij Papas, welck. zijn als aerdt- » aeckers ende naer dat het ghesoden is, soo ist » $00 mals van binnen als. eem ghesoden casta- nie, (a) Josephus de Acosta, Historie Naturael. ende Mo- rael yan de westersche Indiën, uit het Spaansch door Jan Huyghen van Linschoten , Enchuysen 1598, Ill. Boeck, 20 Cap. pag. 118, et IV. Boeck, 17 Cap. pag. 1675. C:) De ontdekking van West - Indiën vlijtig ondersogt door Joseph d'Acosta op sijne reijs-togt im 1592, pis. 62. Vid. Naauwkeurige versameling der gedenkw, zee- en landreif- sen. na Oost- en West-Indiën,' sedert 1586—1592, in het ligt gegeven bij Pieter van der Aa, te Leijden 1707e (3) Itinerario, Voyage ofte fchipvaert van Jan Huygen van Linschoten naer Oost- ofte Portugals Indiën’ enz, te Amst. 15965, paz. 72 n! BOTANICO - OECONOMICA. 87 » tiic , wast onder d'aerde ende schiet een loof uijt , » min oft meer als wilden heul, (1) die onder » koren wast? (2), : 53 Videmus ex hisce - parum innotescere plantam de qua nos agimus, sed majorem lucem’ attulit Bauhinus.uti diximus ,. primus. hujus plantae descriptor Botanicus; describit nempe eam ita ut facile intelligi possit sermonem esse de Solano tube- roso La; nimis ampla autem est descriptio, ut hic inseram, insuper satis duxi exhibere eam M ori- sonii, quae Bauhini atque Clusii descriptio- nes simul quasi complectitur. . | . In descriptione attamen, qualis requiritur pio momento incertus haesi et qualem exempli. in- *star sumerem quaesivi , sed respiciens ad per- magnam varietatum copiam , quae. diversis locis diverso nomine veniunt, ita ut maxima inde oria- tur difficultas, quum etiam seepe uno eodemque nomine intelligatur species diversa, (3) suspicatus sum sufficere, ut sequar eam Linnaei, cui deli- neationem ampliorem. adjungam, Quibusvis nem- pe e» Herbam a Ciécá cum Papavere, cum Argemone a Car- dano comparatam vidímuse (2) J an de Laet, Nieuve wereldt ofte Beschrijvinghe yan West - Indiën, Leijden 1625, X. Boeck, 5 Cap. pag. 307, (3) Voce Speciei jam variis locis usus sum et perinde utarj ne autem mihi controversiam computetis, qui mox dixe- rim solummodo Parietates esse, Verum memor illius dicti: valent yerba usu , more aliorum servabo et ego. 88 COMMENTA TIO pe nominibus nuncupentur Solana , ` mihi ` sige na vel ratio ‘existere non videntur, hanc illam- ve plantam speciem diversam vocandi: haecce enim - signa, vulgo petuntur e. g. a colore florum, quo distinguuntur in plantas flore albo , coeruleo, violaceo , roseo, variegato etc.; porro a consisten- tia, sic substantia interna vel pars, ut dicam car- nosa, est porosa vel fungosa et aquosa illis , aliis autem magis solida et farinosa; haecce boni, illa vero ingrati saporis sunt; alia gustum magis dilec- tant dum sint junióra, alia nón nisi vetustiora 5 alia aliis facilius vel difficilius coquuntur etc.s nonnulla longe lateque sub terra perreptant; alia coacervatim caudicem ambientia, interdum etiam supra terram sese elevant et denudata jacent. Va- riant quoque quo ad. tuberis figuram , quae nunc globosa, nunc cylindracea, oblonga, reniformis vel cordata cernitur; herba , caulis et folia, nunc fere glabra, erecta, nunc magis minusve hirsuta et decumbens ; denique alia prius, tardius alia terrae mandantur, et brevius longiusve tempo- ris spatium requirunt ut maturescant; et inde illa distinctio , agricolis praecipua et valde momen- tosa, in praccocia et serotina. Putsche distinxit, 1°. e caule, 2°, a colore florum, 3°. ab origine, 4». a figura , 5?. a superficie epidermidis , 6°. a tuberis colore, 7°. magnitudi- ne, 8?. consistentia interna, ge. sapore, 10°, a proventu, et 11^. a directione sub. terra, . Verbis | ta- BOTANICO- OECONOMICA. 89 tamen exponére talem «divisionem. Botanico incom- pletam esse, quae magna parte dependet: a diver- so statu soli, clymate et cultura variaÿ opus vix erit. (1). ird TS. Praecocium “ro species, serotinorum: autem: 23 a Putsche describuntur, quas. nominatim indi- casse, mihi sufficere videtur: etenim nondum con- stat, quae species ejus Monographiae congruit cum hac vel illa, in nostra Patria culta. - T Prima divisio itaque continet sequentes: 1°. Rother Horn Kartoffeln , Corne. de Vache. 2e, Laurentii Kartofeln, sive Fecola Kartof- feln. —9*. Hertz Kartefféin s Schiffs Kartoffeln i Angl. Golden Gallons. 49. Gurken Kartoffeln, weiser Horn Kartoffeln. -Zrakatscha. (2). ic i .5*. Roth a) Car! Wilhelm Ernst Putsche und Bertuch, Versuch einer Monographie der Kartoffeln, Weimar 1819, pag. 10., Opus egregium, quaevis species ibi fusius describi- tur, atque icones annexae ad naturam pictae sunt; existit in- super collectio speciminum, cera confectorum : en Cabinet d'a- mateur. TA (2) Cavendum, ne confundetur haec planta cum Arakarscha , planta umbellifera, quam vocaverunt Arracaciam Xanthorizam, Solani tuberosi Le varietatem, voce Zrakatstha quaestuosus desig- nivit, quidam R otl ich, cf. Garten Magazin , B. Il. pag. 139, Tab. XI et XII, ; porro Bibl, Univ. Cagric.) 1829. pag. 74. — Linnaca, P. IV. Heft. 1, Litter. pag. 14 Bijdragen van van Hall etc, D, 1V.2** Stuk , pag. 105 €t 206. go COMMENTATIO 5°, Roth blau marmorirte Kartoffeln. /6*. Pfälzer frühe v , Pommersche . Na- dein. zo, Biscuit Kartoffeln. 8». Holländischer Kartoffeln , Angl. Chesnut. 9°. Rocks Kartoffeln. hb 10°. Edle Gelbe, Güter Kartoffeln. (1) Divisio secunda continet: | 1°. Lerchen Kartoffeln, — inter optima pertinent. o9. Erdbeer Kartoffeln. 3°. Beste speise Kartoffeln. 4*. Der preis von. Holland. 5°. Der preis von Westerwald. 6°. Swiebel Kartoffeln. Pélure d'oignon , Lan- gue de boeuf. — species satis nobilis, 7°. Weise Kartoffeln. 8°. Lange rothe nieren.Kartofeln „ Angl. Kid- neij Potatoes. — saporis eximii, 9*. Züker Kartoffeln , Holländischer Kartoffeln. 10?. Kleine Schotländer. 119. Kleine Nutz-Kartoffeln, — parva. nec tamen OPEM . Gelbe Patate, 13°. Die Peruyianische.: 14". Die Englische , The Champion. Proventu . caeteras superat et praesertim pro ne pecudum inservit. | 15°. Blaue (1) Has inter primum Jocum occupant; n^. 5 et 10. BOTANICO - OECONOMICA. gr 15°. Blaue Horn- Kartoffeln. - : 16°. Wilde Kartoffeln. © Schwein «Kartoffeln ; . Pommes de terre a vache, Pommes de terre sauyagesy Pommes de terre rustiques (1). De Candolle 154 specimina ulteriori examini exposuit, et quaedam misit ad Vaucher, quem sollicitavit, ut similes institueret indagationes ; Vaucher autem conféssus est, se non-reperiisse discrimen , quale supposuerat et multa tam acute inter se convenisse, ut vix aliquam diversitatem invenire potuerit: dicit idem ex hisce specimini- busy ne quadraginta quidem recte distingui po- tuisse; et Necker, qui rem omnino confirmat , , addit tantummodo 30—35 diversa inveniri (2), “qui! numerus, uti videmus, accedit numero spe- -cierum, guas Putsche enumeravit. ‘Parmentier tantum rr species proposuit, et postquam multos per annos omni studio ad ac- curatissimam rei investigationem incubuerat , assee veravit «se reperiisse signa characteristica , . quae neque cultura neque loco, neque habitu,” ullam subierunt mutationem 5 — sunt sequentes : 1°. Grosse blanche tachée de rouge. Pomme de terre de vache, Pomme de terre d'Howard. 2°. Rou- < CN) Solana aquosa sunt , distillariis autem multum praestant. Cf, Pu tsche, l. c. pag. 13724. ubi reliquae inveniuntur, (2) Bibl. Univ. Auris.) 1820. pag. 275. atque 1893. pag. % Ct 36 » COMMEN TATLO 2°. Rouge longues 3°. Blanche longue vel Irlandoise. 4°. Violette, 5°. Rouge souris , Corne de vache. 6°. Blanche ronde, 7. Rouge oblongues - S^. Pélure d'oignon. | s... 9°. Longue rouge en dehors et en dedans. 10°. Rouge ronde. 11°. Pétite blanche , petite Chinoise. j Ipse autem addit has species descriptas esse a colore, forma tuberum -et proventu (1); sane a signis quibus planta ad speciem determinatam evee hi non potest. Ut dein appareat, quot sint varietates, inter alios consuli potest Uilkens, qui scribit, sexa- ginta et plures notas esse species (2) ; etiam T haer, monens se vidisse, vel saltem sibi. innotescere 130 species et ultra, quarum attamen 10—20 saepe eodem nomine ‘veniunt pro diversitate 10- ci (3). Etiam hic observare possumus, insignem revera exis- (1) Rosier, Cours complet d'Agriculture, Paris18o1. Tom. VIII. pag. 184. (2) Jac. Albr. Uilkens; beschrijving van de merkwaar- digste voortbrengselen der Natuur, uitgegeven door de Maat- sch: tot Nut yan ^t Algemeen, Amsterd. 1806, D.II. ‘pag. 55. (3) Albr. Thaër, Einleitung zur kenntnisz der Englisch. Landwirthsch., Hannover 1806. Band III. pag. 324. BOTANICO - OECONOMICA. 93 existere difficultatem in discernendis singulis spe- ciebus, et desiderandum foret, ut inquireretur num caterva illa. varietatum , quae aeque nostrae : Pa- triae regionibus quibusdam . existunt, ad majorem simplicitatem et exactitudinem : reduci. non posset; examinando enim et diligeriter conferendo descriptio- nem specierum Putschii,cum iis , quas nostri agri- colae colere solent; certe non infrüctuosum esset opus, et quam maxime hoc loco. mihi laudan- da videntur conamina ; quae molitur Vitringa Coulon, in erigenda societate quadam, .cujus inter labores prima erit requisitio , quaenam varie- tates Solani tuberosi praesertim terris Frisiae ido. neae coli mereantur (1). ra * Tandem non prorsus inutile duxi, quoque ad- dere nomina quarumdam .specierum, quae hic vel illic in Patria coluntur. Apud Gelros igitur: - 1°. Nominantur de Ponders , nonnullis : in : lo- cis etiam Onwijzen , Amerikaansche dicuntur , sen- sim sensimque vero abstinuerunt ab hisce, . quia valde degeneraverat species, insuper magnum ère- quirunt ignem, ut bene coquantur, et vix usui inserviunt, nisi pabulo; hac re -— confugee runtad meliores : 29. Gibraltarsche vel stoelenmatters. 3°. Londonsche, Engelsche, 4°. Zeeuwsche witte met rood kiemen, 5°. Zeeuw. Cr) Algem. Kunste en Letteroef., 1834: N°, 24, ptg. 560. 94 COMM EN TATIO « 8% Zeeuscheroode, groote pr 6° Ruige Pooisches 7°. Beuken stompen , zonderbloeijers. =! 8°. Groote geelen ‚ Zeeuwsche geelen.. Aliis locis : 99. Vroege Vriesche. : 109, Blanke Vriesche. II. Fijne witte Zeeuwsche. 12°. Vroeg rijpe, Negenweekschee 13° Herfst roode, roode ruwschillen. 14°. Geele ruwbasten. 15° Groote en kleine rouschalen. ek”: Kruipers. 17°. Witte en roode EN 18° Zaadzeeuwen, 19° Wilde Witbloemen. | 0°: Wintergeclen, ar Oude Geelen, : 22°. Brecdbladen,: „23°. Brabandsche. 24% Pommersche: 25°. Kalmukken, 26°. Muiskese 27°. Roomsche.” 28°. Jutsche, 29°. Geldersche Gekker, , 30°. Troskes. vi 31°. Culenberg:che. 32% Kloosterbuurdsche. « Saja BOTANICO - OECONOMICA. g5 33°. Sapmeerster. 34°. Blaauwbloemen, 35°. Reinebergers, 36°. Kastanje Aardappel. 37°. Rademakers , Bremersche vel Zan "389, Blanke Engelsche, 39°. Lanckmansche. 40°. Lipsche etc. Aliae multae dantur, sed difficillimum ést, quin huc usque déterminare non possum; quáe harum spécierum forsan eodem nomine designitae sint. Uti jam indicavi, quotquot existant “specimina diversa, omnia referenda sunt ad varietates unius vefae speciei, etenim: , Species tantum tot nume- , ramus , quot diversae formae in principio sunt » creatae. ^ Varietates autem tot, quot differentes » plantae ex cjusdem speciei semine sunt produc. » tae. ".. Magnitudo tamen > locus nátalis , tempus florendi , color , odor, sapór, faciesque externa, species: non distinguit (1). Deinde monet Wille’ deno: , Bey der bestimmung der Arten mufs » man nicht auf Farbe, Geruch, | Geschmack , ». Grosse oder auf die Aussenseite, ob die. glatt » oder haarig ist, sehn." — Omnes hae notae conjunctim . demum -speciem formare possent; at» que ex ejusdem Willdenovii praeceptis, nec non (1) Conf. Linnaeus, Phil, Bot. curaS prengelii ed, 4*., Halae ad Salam ;?o9. pag. 172, 176 et 335. 96 COMMENTATIO non ex institutionibus summi Botanici Upsaliensis , species determinanda est signis a radice, . caule, foliis, fulcris et imprimis ab inflorescentia parti- busve fructificationis petitis (1). | Quae vero huc usque dixi, ne intelligas ac.si omnem aliam speciem generis So/ani tuberibus escu- lentis excluderem ; duce nempe Dunal, Solanum montanum , Papa montana, Papas de Lormas , xe» vera speciem a Solano tuberoso diversam habeo ; ille auctor eam diagnostice describit et icone illu- strata occurrit in flora Peruviana , ubi additur ra-. dicem eximiam esse ad sues saginandos (2). Secundum Noël et Charpentier A*. 1809. alia species. detecta fuit in Nova Grenada, „quam De Candolle primus qui ejus mentionem fecit , nuncupavit Solanum Valenzuelae ab inventore E loi Valenzuela (3); mihi autem non constat. num. ad. varietates sit referenda, an sit distincta spee cies. — De specie denique, quam invenit Com- merson A?. 1767, in, vicinitate Montevideo y: quamque Dunal.a specimine in museo Parisiensi. | de- QG) Carl. Ludwig Willdenow, Grundriss der Kraü- férkurde, Berlin 1810. pag. :51 ` i j (2) M. F. Dunal; Histoire naturelle, medicale et) Oecon. des Solanum; Paris , Strasbourg et Montpellier 1813. pag. 22m, Et Hippolytus Ruiz et Joseph Pavon, Flora Peru- yiana et Chilensis, Tom. II. pag. 32. Tab. CLX, fig. 6. (3) Fr. Noël.et Charpentier, Neuve Diction, des Ori- gines, Paris 1837. Tom. H. pag. 438. T BOTANICO- OECONOMICA. 9? deposito, describit nomine Solani Commersonii ; inter judices lis est, Lambert eam prorsus ean- dem putat cum specie, quam vidit Baldwin (t) circa rupes Montevideo , ad oras fluminis cujusdam prope Maldonado, et addit Bald win esse plan- tam parvis tantum tuberibus, saporis, amaricantis ingrati et nauseosi; dotes quae etiam conveniunt Solano tuberoso L. loco natali sponte crescenti , et ibi ab Indis Maglia dicto (2). Haec porro spe- cies Commersonii aeque ac planta quam vidit Baldwin, ambae a Lambertio Solanum tu- berosum Is. salutanter 3 cui opinioni eo magis in- sistit, quoniam Caldeleugh duo tubera Solari tuberosi quae ipse in Chili effoderat, et exinde secum portaverat, denuo in Horto Societatis Horticulturae terrae mandavit, illic luxuriose crescebant «et nullam -differentiam | monstrabant , inter speciei. Commersonit et. Solanum tuberosum L. cultum, -quam quod vita vegetativa intensior esset; i. e. caulis et folia magis vigebant impensis florum , quod saepe obtinet apud plantas luxuriosas ; nullus vero character inveniebatur, quo ad spe- ciem. diversae dici potuerunt, | Nis (1) Egregius Botanicus in America. (2) Nou mirandum videbitur, unde oriatur talis differentid inter Solanum hocce et ca, quibus quotidie nos utimur quan- do .respiciamus ad alias plantas cultas vel incultas v. c. ad Daucum Carotam, caet, TRAP, G 98 COMMENTAT IO Nihilominus Sabine (1) indicare conatus est Solanum Commersonii revera. differre a Solano tu- beroso; et ipse Dunal, minus accurata. descrip- tione et icone prava hujus plantae deceptus , eo- dem errore ducebatur ; sed plane refutatus est a Jame Edwardo Smith, illius societatis praeside, nec non «a Lambertio ipso. Species, quae dicitur Patatas. amirillas Hispa- norum, quamque e Lima. transmisit Cowan, amicus Lambertii, nihil aliud est, nisi Solas num tuberosum L. (2). j Antequam nunc ad ipsam descriptionem botanie cam atque delineationem nostrae plantae transeam, breviter perstringam quaestiones, unde scilicêt, oriri videantur numerosae varietates , et quo modo explicandum erit: quod specierum praecocium multae, nec semina , neque flores proferant. Quamvis varietates Botanicis minoris sint moe menti, non item agricolis; quae res per se jam adeo clara apparet, ut sponte extra omne dubium ponatur: nonne enim, ut exemplum adducam, summae dignitatis est Zrifolii pratensis varietas sas tiya , aliaeque plantae multae quas agricolae colunt , | at- (1) Graphiarius Societatis (Horticultural Society.) (2) Aylmer. Bourke Lambert, a description of the ge- nus Pinus, Lond. 18245 ubi Vol. Il, pag. 41, quaedam inve- niuntur de loco natali So/ani taberosi L. Hic etiam confer- ri meretur; dar nenes Allg. Garten Magazin, Band IM. 110—413. ` BOTANICO -OECONOMICA. 99 atque has inter nonne ipsa cérealia pro parte varies tates dicendae sunt, ne loquar de Solano tubero- so ipsos; deinde in vulgus notum est, omnem plantam sibi proprium requirere locum, ut rite procrescat , exspectationique agricolae non fallat ; haec regula igitur etiam plantae nostrae applicane da est et, videtur mihi plantas degenerare debere , vel saltem mutationem subire, magis vel minus faustam , prouti hoc requisitum observatur , nec minus; sic etiam legimus illud effatum : ,, Solum » mutat. plantas 3” (1) quod saepissime corfirmas tum videmus. Hisce accedunt divérsa culturae me- thodus , major minorve cura, quam praestant in tu- endis plantis , atmospherae vicissitudines , clyma etc. hae res omnes maximum certe influxum in plantas exercent , dum insuper cultae prae incultis facilius afficiantur. .Neque hic omittenda est alia ratio, qua varies tatum numerus ita increvits scilicet, uti diximus permulta , quae existunt , synonima earum distinc- tionem difficilimam faciunt. Constat caeterum mag. nam copiam oriri a propagatione Solanorum per semina. (2). Ad solutionem alterius quaestionis, unde neme pe derivandum sit, quod praecocia rarius floreant ; sententia Knightii adeo mihi: arrisit, ut eam hic inserendam esse putaverim ; adscribit ille hoc phae« (1) Linnaeus, Phil, Bot., pag. 172: (2) A. Hunter, h c. pag. 145. G 2 oo COO/M M EN-T'A"T TO! phaénotmienon : defectui nutrinfentij tuberam zenit formatione- praeter naturam acceleratd; pars succóz rum nutricium, alias floribus: destinata, i nüne ad radices allicitur. (1) Jam igitür. impulsus late- ralis quo: tubercula ^ progignuntür , .viget prae impulsui superiora versus, quod “semper: fit in detrimentum florum et seminum (2)4' experi» mento , quod instituit. Knight, haec re$ egregie illustratur: hic suae praeopinioni innitens ; státim postquam provenerant, abstulit tubercula et propi- gines omnes; quo facto plantam florere et semina maturescere vidit: (3) - | Uu Pertinet Solanum tuberosum Is, ad ordinem ma- turalem ZLuridarum -L inn., vel secundum mee thodum naturalem Jussieuvii, ad vastam illam Solanéarum familiam , quae plus quam 300 plantas rum species complectitur, maxima parte indigenaé regionum ' calidiorum , inprimis Americae meridio= . falis. Subdividitur ampla haeccé cohors in duas sectiones , TAA una continet um fructu’ cape | Sue 2 " T , / i M i od Philos, ee Mg 1806, P. II. pag. 297, his. verbis Logans i » I attributed this peculiarity to privation ofinu- ij triment , owing to the tubers being formed preternatural- b, Jy ealey , and thente drawing off that portion of the true sap, no which in the ordinary course of nature is employed on ‘thé » formation aud nutrition of .blassoms and seeds," f (2) Kurt Sprengel, von den bau und der Natur der Ge- wá hre , Halle 1812, pag. 3:9. (5) Philos. Transact. Ic BOTANICO-QECONOMICA, 1o: sulari , Nicotiana , Hyoscyamus , Verbascum , Datu- ra , huc pertinent ; altera vero Bacca praeditas , S0- lanum , Atropa j Capsicum etc. sunt hujus divisio- nis (1) — In ultima igitur sectione inter alias generis Solani species etiam collocatur Solanum tuberosum , éujus caeterüm characteres , generici et specifici, se- cundum Linnaeimethodum artificialem inter plan- tas quintae elassiset primi ordinis CPentandria Mo- nogynia) hac ratione definiuntur: ^ “SOLANUM (chàracter genericüs;) corolla n sübcoalitis apice poro . gemino debiscente, T bi- Pec utar ri, 2053 tav, aujtiaxid 9 S. TUBEROSUM cher specs ) »fa- „dice vuberifera, caule herbaceo; » foliorum segmentis inaequalibus, al. » fernis minutis, pedicellis articula- » 1553 corollis quinque-angulatis." USy min idc itio tuberosum , Mill. Solanum éseulenium , Necker, Solanum tuberosum esculen- | — - asp. Bauh., "a "um Prod; de. f | wi! ie 61 é UM MIA ie J mieicqgs ocnp cormalg eb sgmor. 294 De- Qi "Gi. Achille Richards, Nour. Ele». de Botanie, Paris 1828 Page, PL) PUT i Fr. Th. Bartling, . Ordines natur, plantarum, Gör. 18302, PAB: 394v sais John..Lindley, Einleit, in das naturle systems der De- tanik, Weimar 1935; Pag- 345 et 349. 102 COMMENTATIO Deitwunri. | RADIX satis longa, valde tenax, ramoso- fibrosa, soboles, tubercula (1). proferentes, ab omni parte emittens , Cum caudice intermedia „ ejus= dem albo -fusci coloris, ratione vix. spectabili in unum quasi confluens. CAULIS herbaceus , fistulosus ,. ramosus ,. Va- riae altitudinis, erectus vel decumbens , angulo- sus , fere triangularis, angulis obtusis, membra- nis alatus ; interstitiis inaequalibus intumescens , (loca quibus pródeunt rami,) hinc quodammodo . articulatus , magis minusve hirsutus vel glaber. GEMMAE. alternativae, petiolares „ folia sim- pliciter imbricata, squamae undique imbricatae, foliaceae , excrescentes. FOLIA impari pinnata, petiolis. excavatis alis- que membranaceis munitis; fo/iolis integerrimis , irreguralibus , alternis , petiolelatis „ subovatis ,. acu- tis , hirsutiusculis , nervo intermedio subtus pro- mi- (1) Ad veram tuberum notionem intelligendam, inserviant , quae monet Candollius, nempe dari plantas quae sparsim quasdam Exostosium species, sive tubercula proferunt, quae- que, amyli quantitate majori minorive repleta, destinata sunt ad gemmarum, quas superficie gignunt, evolutionem. Sic quoque Richard, dicit: ,, Zes tubercules sont de véritables (» bourgeons souterrains, appartenant à certaines plantes yiya» » ces. — Cf. De Candolle, Organogr. végét, Tom. If, pag. 113,€t Achille Richard, Nov. Elem. de Botanique, Par. 1228 , pag. 35 et 117. BOTANICO- OECONOMICA. 103 minente, in superficie excavato; foliolis aliis muł- to minoribus subrotundis., ovatisve alternatim in- terpositis (quasi stipulaccis, ) ~. FLORES inferi , in corymbum dispositi , pedun- culis axillaribus „ pedicellisque hirsutis , articulatis. CALTX persistens monophyllus quinque - fidus , erectus, dentibus hirsutis, lanceolatis , marginibus subscariosis. | COROLL 4 monopetala , rotata , extus , imprimis ad dentium. apices , hirsutiuscula , twbus brevissi- mus , mbus magnus, quinque-fidus , reflexoplanus, plicatus , calyce dimidio fere :major,, varii coloris. STAMINA. Filamenta quinque, subulata mi- nima, glabra. (1) Antherae filamentis majores, oblongae, conniventes , subcoalitae, apice po- ris duobus .dehiscentes , coloris pulchre. flavi. Pollen ‚albicans subtilissimus , formae granulosae. : PISTILLUM. Germen subrotundum ,. glabrum. Stylus filiformis „ pruinosus, staminibus et an- theris multo longior. ‘Stigma obtusum, capitatum. PERICARPIUM. Bacca subrotunda ,. glabra , vi- ridis. coloris, apice punctato notata, bacca matu- ra coloris albo- viridis, et saepe striis vel punctis nigricantibus picta , bilocularis , receptaculo utrinque convexo, carnoso Semina plurima nidulantia, fusca subovata, ad apicem margine membranaceo cincta, (2) Non CO Modan à stamina sex septemve, cum calyce 6- vel z- fido et corolla 6- sive 7- fida observavi. (2) Longius progreditur Batsch; qui copiosissimam mec mie nus / 164 COMMENTATIO Non possum,.quin huic delineationi addant at- que expositioni nominum, quibus Solanum tubes rosum L. aliis populis innotescit , nec non tem- poris florendi atque loci natalis indicationi , prae» mittam descriptionem , qualem exhibet Morison, nomine So/zmi esculenti; quae descriptio, multis sane verbis composita, semper exactitudinis exem- plum erit: L „> Solanum esculentum Casp. Bauh. Pinax. — » Papas Peruv., Papas Americanorum , Battata » Wirginiana , Arachidna Theophr. forte, Pa: pas Peruy. C elsii. | | | s Caulem habet 2—3 cubitorum crassum angue , losum striatum , leviter hirsutum in multos ras , mos infirmos in terram procumbentes brachia- > tum, ex quorum alis. pedunculi crassi angulosi , flores sustinentes prodeunt. Flores autem. mono- ;, petali sunt , uncialis latitudinis , 5- anguli, ex- s, terius e purpura candicantes , interius pallidiores , , lineis vel radiis quinis subflavis , herbaceis lom- ^ £8 discurrentibus , ex quorum medio stamina , ; »5: fla- nus accuratam Solani tuberosi descriptionem, philologice com- posuit. — Idem ubi de tuberibus loquitur, attentione dignum dicit: eandem. sübstantiam, quae animalibus tam nutritiva, fari- nosam nempe; etiam apud vegetabilia saepe eo loco reperi, un- de planta tenella crescere incipit, Vid. ejusd. Botan., unterhalt Jür Naturfr. Jena 1795. Th. l. pag. 270—280. Caeterum mihi Solanum ruberosum, esse plantam perennem (aunuam dixerunt nonnulli), jam constat iis quae dixi supra, (vag. 78° idemque videre licet; Flora Peruv. P. Il. p. 58. BOTANICO® OECONOMICA; 105 ss flava ‘quina, im umbonem -coeuntia: stylo-pro- , minente subviridi’, aliorum So/atorum vitu exeunt. jj^ Hós fructus-rotundi excipiunt , plures simul quasi 55 ex -racemo «dependentes:;; longis pediculis, donati. JL quorum. aliqui. parvae nucis , alii Avellanae maga sy nitudihe; -immaturi- atro - virentes , ' maturi. atro- jy» rubentes , rarius albi. et striati 4. humida. et albi- zp cante! pulpa:flavi : quae; et seminibus multis par- s, vis planis :Subrotundis conferta est... Folia. pro: + mit ex atris purpurascentia, villosa, quae dein- ,, de explicata viridem contrahunt colorem, alata , X quatuor qut quinis: "Fonjégatiumibute ; latiuscu- „> lis et subrotundis compósita , quibüs impar unum, é reliquis majus , alam claudit. m, ,; Radix tuberosa esty aliquando pugni. magtitu» , dine, aliquando oblonga ; aliquando minima , inae: JPN qualis, quibusdam vestigiis insignita. unde germie »» DA. anno. sequente emersura sunt, „cute tenúi , fus- ,4 ca aut atro «rubente: tecta, medulla. sive. carne , 5 firma- et alba. ‘Ad caulis exortum “radices plures , fibrosae oblongae albicantes, per terram sparsae , p- hu EUN et profunde descendentes , quibus et ,; aliae tuberosae radices adnascuntur é ita ut plantae hj versus erutae ;- ultra quadraginta. (alii , quinquaginta notarunt) tubera diversae. magnitu- s» dinis notaverimus Y quorum inajóra in usus edu- sales ‘servantur, et minores propagationjs causa , ,, terrae committuntur. . Radices etiam variis par- „> tibus sectae, ex quolibet oculo seu. vestigio | f s> Te- 106 COMMENTATIO Tegerminant novaeque plantae exinde : pullu- lant." (1). di Priori parte jam vidimus rem saepe non levem esse, ut rite distinguamus , num sub nomine -Bas tatas (Pataten) significetur Solanum tuberosum Le an Convolvulus Batatas L. et ibi verbo indicavimus differentiam harum plantarum ; hanc ob causam non minorem offendimus difficultatem . Statuendo veros Solani tuberosi locos natales ; sedula autem inqui- si- (1) Robert Morison, Plantarum Hist, univ. Oxonien- sis, Oxonii, 1715. Tom. III. pag. 522. — Icon exposita, Sect. 13. Tab. I. n°, 19. minus feliciter successit, ex hacce vix dig- noscitur planta nostra. Descriptio caeterum quam C. Bauhi- nus in sua phytopinace et in operibus Matthioli exhibuit, ili in Prodromo postponenda mihi videtur; plantae ipsius au- tem figurae , uti occurrit apud Matthioli, Opera, Ed. 1598, Pag. 758, in Prodromo, atque apud Tabernaemontanum, Kraüterbuch, Basel 1687, Th. IL. pag. 8695 praeferenda es- set figura , quae prostat in Joh. Bauhini, Hist. Plast. cu- ra Chabraei, Ebroduni, 1651, Tom. III. Lib. XXXIV. pag. 622. Inflorescentiae modus, ipsi flores, tuber caulisque ramo- sus magis, hanc picturam meliorem, redderent dummodo om- nes partes magis proportionatae ; atque folia et baccae fuerint, uti apud Casparum. Apud Clusium partium proportio melior, tota figura magis soluta est, Eadem. figura occurrit apud Gerarde, Herball, Ed. 2°. pag. 927, atque cum illa, eadem Clusii, nostrae plantae descriptio annexa invenitur operibus Dodonaei;vide hujus Herbarius ofte Cruydboeck , Ed. 1618. Lugd. Bat. cf. quoque Caspari Dauhini, Pro- dromus, Lib. V. Cap. I. pag. 89, et Caroli Clusii, Ra- riorum plant. Hist, , Antverp. 1601. Lib. IV. Cap. LII. pag, 79. BOTANICO - OECONOMICA. 107 sitione mihi videor jam veritati propius accedisse , quare etiam nomina sequentia prorsus synonima habeo, «Sic ab Indis vulgo nuncupatur Papas; (1) hine secundum varios scriptores Papas Peruvia- norum, Papas Americanorum , Papas Hispano- rum, Battata Virginiana, Virginianis openauck vel openawk; in Mexico Papas Cimarron; dum planta inculta Chilehsibus nomine Maglia venit. — Apud Burgundos, testante Clusio, Artiscoki In- dici vocantur, Japonensium Syagatra-imo; lingua Malaica Kentang; in Polonia Jabtka- Ziemne, in Hispania Portades vel Potatas Manchegas. In Suecia et Dania Jord-peeren, in Anglia Po- táto , common Potáto , in Italia Tartof oli , Pomo di terra, lingua Gallica Pommes de terre, Tartouf- fes, Truffes , Tufelles , Cartoufles, Patates , Topi- mambours; (2) et ipsa planta Morelle tubereuse. i EINST DRE Gar- . (1) Saepius Solanum tuberosum hac voce designitum reperi- tur apud scriptores omnium temporum , unum alterumve locum indicavimus, quibus hic addam. Frezier, Relation du voya» ge. aux côtes de Chily et du Peron, 17127-1714. Par. 1716, pag. 61. 2) Minus recte, nempe Topinambours potius sunt tubera Helianthi tuberosi L, (Aardpeer;) qui aliquot ante annos. in Patria adhuc colebatur, cujusque fructus decumani publice elo- cabantur (Tiendverpachten,) In Germania etiam nunc coluntur, sub nomine Topinambours , Erdäpfel, Füden-erdäpfel , quum a Judaeis praesertim consumuntur, Vid, Geren Neuigk., 1951. R^, 15, pag. 120, 108 | COMMENTATIO Germanis , verbositate uberioribus ; Kartoffeln , Kartuffeln , Tartofeln , Artoffeln, Erdtoffeln , Erd- birnen, Erdtuffeln , Toffelchen , Grundbirnen , Grum- birnen ‚ Erdäpfel, Nudeln, Khollnudeln ,. Grü- blinge „ et tota planta etiam Gréblingbaum, uti apud Tabernaemontanum vel Æ/barer Nachtschatten Willdenoviis Belgice tandem Aardappel, locutione minus usitata Æerdbuil, et subinde idiomate Paraters ; planta vero ipsa Knob- belige Nagischade, apud Houttuyn nuncupa- tur. i " Icones prostant optimae apud Putsche, Ker- ner et Blackwell. (1). ( Floret loco natali mense Julio et Augusto, (2) Postremo denique ut etiam huic dissertationis parti finem imponamus, citabo locos nonnullos ubi Solanum tuberosum. L. sponte crescentem ob- servaverunt quidam peregrinatores; hisce enim lo. ci natales ulterius indicantur. Conwallader Colden testatur se Solanum tuberosum invenisse in Americae: meridionalis. pro: vincia Noveboracensi ( 3 — Commerson, uti supra monuimus, in itinere quod circa orbem ter- ra- "CD Putche, l.c. — J. S. Kerner, Abbild. aller Oe- con, pflanzen, Stuttgart 1791, B. VI. PL 371, et E. Black- well, collectio stirpium etc. gor 1775, Tom, VI. Tab. 223, Litt, a et 7. | (2) Ruiz et Pavon, libro citato, Tom. IF. pag. 38. 3) Acta societ, regiae scient., Upsal, 17434 Pag? 95. Eve PN BOTANICO - OECONOMICA. 109 rarum fecit cani Bougainville specimina carp- sit prope. Montevideo, dum Baldwin et- na- varchus Bowles rem propriis suis oculis visam certiorem reddiderunt , idemque Baldwin hanc plantam invenit ad utrumque latus fluminis cujus- dam, circa Maldonado. (1) Dombey perhibet eam crescere in catena Andium , inque Sylvis Santa Fé de Bogota quo loco etiam reperta fuit a Don Francisco Zea, qui simul. iadicat rationem , quare summus H u m- bold, dum illis regionibus versabatur, nostram plantam detegi non potuerat, quia scilicet tempus et“ occasio veros locos natales adeundi -H u m- boldtio deërant (2). | E litteris porro , ab Alexandro Calde- leugh scriptis d, 24 m, Februarii 1822, et ex urbe Rio Faneiro ad Sabine missis , constat Solanum tuberosum L. magna copia obvenire in vallis mon» tium circa Montem Valparaiso , dum addit , radices , quas incolae Maglia vocabant, parvas esse , saporis amaricantis et nullius usus. (3) „Dickson, rediens: e Bono. Aere animad- ver- (1) J. Sabine, über das Vaterland der wilden Kartoffeln , in das Neues Allg. Garten- - Magazin » Be IL, pag. 107 , et À. D, Lambert, l. c. Ca) Diction, des Scienc, medicales etc, , Par, 1820, Tom. XLIV, pag. 271, et Lambert, l. c. (3) Neues Alig, Garten - Magazin, Be I. pag. 109. ro COMMENTATIO vertit hancce plantam in vicinitate urbis saepius et insigni quantitate se vidisse, — Cowan uti et Pavon eam invenerunt prope Lima atque in oris ad aliquam distantiam a Lima: in Chili Lam- bert ipse invenit; horum nempe primus (Co- wan) detexit plantam, quam Hispani dixerunt Papas amirillas, Solani tuberosi nihil nisi varieta- tem; monet insuper Pavon illam etiam inveni- ri in collibus Chanchay ad equan et Pasa- mayo. (1) — Ad radices montis Orizabae , in Mexi- co detecta est a Schiede; hic tantum fuit plan- ta humilis, floribus paucis coeruleis et tuberi- bus magnitudine nucis Coryli Avellanae , pluribus floribus albis; majoresque plantas vidit ad lacum | Huetulaca (Laguna de Huetulaca), ibique Papas Cimarron dicebantur. (2) Et hisce accedant , quae communicata reperimus apud Ulloa, qui scripsit Papas magna copia e Canta , parte Catenae Andium in Lima advehi, ubi magni pretii habentur. | As- severat idem Solana crescere in Provintiae Cal- lao regionibus Lampa , Asangaro ,Asilo et Canan- gas, quibus in locis ob frigidam atmospheram , | nul- (1) Ruiz et Pavon, l. c. pag. 98. (2) Linnaea, Band IV. jahr 1829, pag. 227, et Bijdras gen tot de Natuurk, wetensch. door van Hall, Vro- tik en Mulder, D. IV. St, 2. pag. 159. Solanum tubero- sum, L. rursus in Chili repertum fuisse, legimus ibidem, D. IH. St. 2, pag. 69. BOTANICO - OECONOMICA. III nulla fere alia planta, exceptis graminibus qui- busdam, provenit. (1) (1) Don George Juan en Don Ant. de Ulloa, His- tor, Reisbeschr, van geheel Zuid- America, Goes 1772, D. IL, pag. 104, 120. — Ultimo loco, nempe Canangas, locis are- nosis sub terra inveniuntur moles argenteae, ab incolis etiam Papas dictae, cf, pag. 134. PARS ^ e T 20e EOF 5i ed r ^ ^ » 1 164: 11 )1 Trá sat i iz z Pr DT: aait a ” 1 VARIUS US US ^: —— — S —— — — Hanc ultimam partem proponere mihi visum est ita ut, quantum potuerim omnia huc spectantia commemorarem; cum nempe valde desiderarem in. telligere quotnam finibus Solanum tuberosum adhi- beri. possit, numquam inutile fore existimavi refer- re plura, quae mihi ignota fuerunt, aliis vero digna sunt, quae ad mentem revocentur, Attamen quum non omnia sint ejusdem utilitatis , quin pluri- bus facile carere possemus, quumque multa etiam hujus loci non putaverim, haec verbo indicasse sufficiet , alia autem paululum fusius tractanda erunt. Sperans itaque fore ut pro viribus meis pollici- tis satisfaciam , hac ratione procedam, ut primo loco videamus de viribus nocivis, quas Solano tuberoso tribuerunt, 2°. de analysi chemica et 3°. de usu Solanorum in genere, ut hisce pas- Ó sim vincere conemur nostrae plantae vituperatores 5 4°. des BOTANICO- OECONOMICA. 114 4°. denique loco speciatim de adhibitione So/ani tuberosi , praeter usum vulgarem , et 5°, de Solano tuberoso animalibus nutrimento. - Fuerunt scilicet docti aliique et adliuc sunt qui Solanum tuberosum minimi pretii habent , et in prima hujus dissertationis parte jam vidimus quo modo, vel re male intellecta vel práejudiciis impediretur hujus plantae progressus: quam plures enim plantam ve- nenatam crediderunt, quia pertinet ad Sofanearum familiam atque suspicaverunt illius usu numerum malorum oriri, quo retülerunt Exanthemata varia, Scrofulas , Leucophlegmasiam , Vermes , Fluorem al- bum , Spasmos , Hernias , Febrem pituitosam , Tas bem aliave plura, quae omnia a multitudine praeoccu- pata, certioribus certiora venditabantur , atque tas lem de erroribus convincere vel huic veritatem persuas dere, hic labor hoc. opus semper fuit. Dixit quis dem Linnaeus: ,, Luridae sunt plantae suspec- 4, tae" et dlioloco, ,, plantae quae genere conve: ,, niunt etiam virtute conveniunt , quae ordine na: » türali continentur-etiam virtute propius aceé- s» dunt, quaeque classe naturali congruunt etiani ` şs Viribus quodammodo congruunt;" minime vero vir- summus statuit. nullas dari exceptiones; nul- lam obtineri differentiam , etiam quoad vires plans tarum , pro climate diverso , indole soli vel ipsa cul- tura etc., neque ignota illi uti omnibus, vis illa consuetudinis , qua. opio , tabaco aliisque innocue utuntur homines: insuper quotidie: observare pos- TRAP. ' H sus 114 C OMMEN DATAT O4 sumus plantas ejusdem familiae. naturalis non’ tantum sed etiam. unius ejusdemque generis ;- viribus diversis: gaudere posse, imo unam eandemque speciem . aliis. viribus pollere. pro diversitate loci. sic: dictum in- venimus t, Papas quae hodie per. universam coli-. tur Europam et victui inservit. qua. radicem „ ,, quae ingrate nec olet nec sapit, est vera So/a« ,, fii. species „unde facile judicatur. illam. suspecti sx Quid. abscondere, etsi parva satis quantitate ; ,, haec autem parva quantitas ex frequentiori usu - noxium producit effectum, unde,qui:ea in Ame- ,, rica. fruuntur. ad’ quotidianam escam: Dabiodct ,, et Scabiosi evadunt." (1): f Et. quamvis. asseverat Gmelin: 5, Solana: om- , nia venenata sunt veneno narcotico , ob copios ,5:$38,. quas habent summe. acres, salinas partes; neque Solanum- tuberosum . Le. exceptionem facit „set baceae suspectae liaberi debent?” (2) 'Mihi tamen» videtur „metum ,existere. non debere , quo abstineremus. a- cibo ; plurimis «grato atque. salubri 5 qui vero adhuc haesitant, dicentes. aquam vegeta- tionis Solanis. contentam , venenatae esse indolis, , TIMES Er -I Fred. Hasselquist, ĉde vitibüs plantarüm , vide Liu- aei, zimoen. Acad, Lugd. Dat. 1749« Vol. I. pag. 406. n4 2. S.. G. Gmelin, de proprietatibus ‚plantarum ex charac- tere botanico. Nov. Comm. Acad. Petropol., Tom. XII. pag. 540. — Cf. etiam Matth. van Geuns, Staatk, Handboek ‘wan der ingezetenen gezondheid en leven j luit her Latijn ver. taald door M, B. Bake, Amst, 1801. pags 252. BOTANICO - OECONOMICA, 115 aeque ac tubera immatura, tegumenta et baccas; tales innixe rogo, ut circumspecte sese absti- neant ab immaturis, a tegumentis; a baccisque, et ut sinant, hoc nos credere, coctione prorsus dissipari hanc vim aquae vegetationis , eorum ta- men argumenta silentio transeo, (1). Solana revera salubria esse docent illi, qui fere unice hisce vescuntur, uti dein videbimus 5+ porro maximi momenti est observatio , nos hunc cibum numquam fastidire aeque minus ac panem. Caete- roquin vero negari nequit, morbos «oriri! non pos» se ex ingluvie. vel. apud ventriculo. debiles , et vitam - sedentariam .degentes 3: hoc autem Solana Commune habent cum aliis cibis. (2) | m Chemicar analysi: sequentes partes inveniuntur Amylum, pars fibrosa sive parenchyma , quaedam Albüminis- quantitas ,, Mucus , aqua vegetationis „ principii Tannini parva copia in tegumentis, |. Vawquelin qui 47 varietates -chemicae inda- gationi „submisit , invenit, $ bin numeri. partem constare, quoad pondus ex $ aquae vegetationis : $—i Amyli; tors Parenchymatis , quod paren- en A bid M iss . My- EL P Cf. Oecon. sys 1927, no. 29. pag. 230. eso lc. pag. 45. Bibi. univers. (agric.) 1823, pag. 164, et page 170. — Bibl. univs (Scienc. et arts), 1916. pag. 292. (2) Fuerunt quoque , qui Solanum tuberosam L. cibum salu- brem vocaverint, quia a vermibus afRcitur; quomodo autem explicanda sit, non bene intelligo , vide Encyclopedie Oecono- mique, Yverdun 1771, Tom, XII. pag. 467s - H 2 116 COM MENT AT I O chyma ipsum ex 545% Amyli. Ipsa autem aqua vegetationis continebat yss Albuminis colorati; ‚Eis Citratis calcis et circiter „oog Asparagini;' in- super majori minorive quantitate resinam amaram, aromaticam crystallisabilem; phosph. Pe, Phosph. calcis, Citratem Po, et acidum citricum liberum; et materiae animalis peculiaris quandam portionem, Pearson, Lampadius, Vauquelin saliis que Solaninum quidem detexerunt , sed tantum. ad minimam quantitatem , praesertim in germinibuss vel uti Despretz et alii in caule, foliis: et baccis; (1) omnes tamen hae partes coctione mue tationes ineunt ut innocuum praestent alimentum. Atque haec nostro scopo sufficere opinor , sed ab argumento desistere non possum, quin: proferam quaedam de acido pectico. — Vauquelin nem- pe primus suspicatus fuit, fructuum succis acido- dulcibus: inesse: substantiam quandam , cui horum succorum in massam gelatinosam abeundi proprie- tas adscribi debuerit. A°. 1824. Draconnot 08.4 ^" hanc (0 Cf. Vauquelin, analyse de differentes APERT DE f de pommes de terre, vide Journal de Physique etc., Août, 1817, pag. 121. — Je Je Berzelius, Traité de: Chimie; Par, 1832, Tom. Vl. pag. 211. — Despretzs Elemens de Chimie Par. 1830, Tom. Il, pag. 453, Et quoad. principium. So/aninum. ejusque vires Cf, Nic. van Enspeyck Kle ynhoff,speci- men medico- inaug. de principiis vegetabilibus alcaloideis; pag. 10, quod etiam insertum invenimus in collectione diss, Acad. Lugd. Batav. 26 Nov, 1825. — 6 Febr, 1826. BOTANICO - OECONOMICA. 117 hanc materiam acquisivit e radicibus Georgiae yariabis lis , et Helianthi tuberosi , postea etiam e rapis, dau- cis , plantarum caule et foliis , arborum cortice , po- mis , malis aliisque , imo nullam plantam vel radicem carnosam invenit, quae aliquam partem , principio quodam nunc colorato, nunc incolori combinatam , non contineret, = Hunc in finem e. g. radices ra» dula in pulpam conversae coquuntur in aqua des- tillata, cui, quia acidum pecticum in plantis vulgo occurrit forma Pectatis calcis , pauxillum acidi hydro -chlorici additur, abluuntur et cum larga solutione Potassae vel Sodae iterum caloe ri exponuntur, donec liquor spissus, ^ mucila- ginosus, subalcalinus prodeat , dum acidum hydro- chloricum separaverit acidum pecticum forma gelati- nosafere absque colore , sapore acidulo , aqua frigida vix, ebulliente vero magis solubile. Alcohole , solutionibus metallicis, aqua Calcis et Darytae, acidis , sulphate et hydro - chlorate Sb , nitrate Po etc. coagulatur et mutatur in gelatinam diaphanam , in- colorem , glaciei similem. Cum Potassa format sal aqua valde solubile; quando Alcohol solutioni ad- ditur, denuo formatur gelatina diaphana insipida ; cum Ammonia vix combinationem init , quae cae- terum exsiccatione, sub forma gummi exhi bet sal neutrum , odoris saporisque fere expers. Denominavit B raco n not hoc acidum voce pecti- ci a mhxris, coagulum atque opinatus est , nihil esse nisi Cambium , quod forma: guttarum gelatinosa- rum 18 COMMENTATHO rum prodit, ubi in plantis novae evolutiones -obo- riuntur, De usu quem praestare potest hoc acidum Pistoe ribus, qui inde varias substantias gelatinosas colo- ratas vel absque colore, variique saporis conficere valent, uti gelée à la vanille, à la fleur d'oran- ge, à la Muscade etc. non loquar, Sed indica- vit Braconnot inde praeparari posse solution nes gummosas , quibus uti possumus aeque ac aliis gummi speciebus, gelatina, colla etc., quae ad medicamenta relaxantia referuntur vel nutrimen- to veniunt; quam ob rem quoque. plures Me- dici non sine fructu jam administraverunt debili- bus post morbos graviores perpessos, et obser- vaverunt aegros hoc nutrimentum facile ferre, quando similia uti Sago, Salep etc. nondum digere- re possunt. | Alia denique hujus acidi utilitas in eo consistit , quod solutiones Pectatis Po, So, sive Amm. sint antidota contra salia metallica , exceptis vero deuto- hydro-chlorate Hydrarg, nitrate Argenti et su- pertartrate Stibii; involvunt nempe venenum at- que neutralisant non tantum, sed simul tanquam potus emolliens , mucilaginosus, inflammationem diminuit , si a veneno assumto orta jam fue- rit. (1). Quam- Q) Cf. Henri Braconnot, Recherches sur uw nouvel acide, répandu dans tous les végétaux, vide Annalss de Chi- mie BOTANICO- OECONOMICA, 119 Quamvis igitur Solanum tuberosum : nonnullos habuerit adversarios, ^ nihilominus tamen. sensim sensimque, uti vidimus, tales fecerat progressus , etiam in patria nostra, ut Cl. van Geuns, me- tuens ne res in aliud extremum: converteretur , scil., quod sSolanorum culturà nimis negligerent illam Cerealium , desideraret , ut huic rei prospi- cerent illi, qui reipublicae. principatum“ tenebant , stimulos nempe admovendo culturae Cerealium ; atque Solanis potius aliquod tributum imponen- do. —- Est revera Solani tuberosi cultura et usus apud nostrates insignis, attamen culturae et consumtioni in aliis locis comparari: non potest: sic enim in Germania mane jam ahenum igni im- ponitur, ibique per totum diem manet familiari usui; imo vix exspectant tempus imaturationis , quo Solana effodiant. : In “Gallicia unicum fere nütrimentum exhibent Solana , quae lardo condita gratissima fercula incolis praebent, imprimis quan- do accedit liquor spirituosus, quem Wotka nun- cupant; neque minor est copia, quam variis ani- malibus porrigunt, ne dicam de quantitate haud minore, quae praeparationi inservit spiritus, quem nomine equayit etiam in alios locos transferunt. ( In mite et de Physique, Tom. XXVIII. pag. 175, et Tom XXX pag. 96. — Vauquelin, Mémoire sur l'acide pectique, ibidem Tom. XLÍ. pag. 46. — Dict. technol., Tom. XV. pag Alge — Je Le Lassaigne, abrégé élémentaire de Chimie, Par. 1829, Part, 1I. pag. 859, et Despretz ,l,c. pag. 239. 120 COMMENTATIO Insuper consideratione. non indigna est consum- tio Solanorum qualis. obtinet. in Hibernia; ibi nulla fere invenitur casa, quin infantes sani at- que hilares exsultantes et Solano tosto -contenti conspiciantur uti malo pirove apud nos; huic quoque cibo maxima parte. adscribunt hominum frequentiam et sanitatem , quae praesertim in Co- mitatu Waterford observantur. -Qualis porro sit Solanorum consumtio. apud Hibernos, imprimis per agricolas istamque populi partem , quae cae sas incolit ubi tantum ahena ad Solana coquen- da, mensa et duae tresve sellae valde caducae j utensilia cernuntur; patere- potest e relatione itineris per Hiberniam. facti. Dicit enim hue ` jus auctor 5 Solana et lac ebutyratum ,. qui- bus in Anglia sues vulgo vescuntur, híc uni. cum fere hominum nutrimentum sistere et fami- liam , uxorem cum marito et quatuor infantibus y quotidie 35 @ hujus alimenti digerere posse. Alio loco addit; incolas illarum | regionum gloriose contemnere Solana, aliis locis culta, acsi essent haec minus bona, imo mala. — Anglo: cui- dam: >» unde tot infantes sani, pulchrique " quaerenti responderunt: ,, sunt Solana quae hoc a praestant. "(1). Quid plura , nonne in Scotia tanti : hae (1) Cf. John Carr, Reize door derland, vert, door W, Goede, Leeuwarden 1816. D. L p. 40, 665 D. Il. p. 164 et 224. BOTANICO - OECONOMICA. 121 habentur, quia. ante Cerealium messes, ibi vic- tum vulgarem exhibent, quo famis cruciatus sae- pe abigunt; imo perhibent omnem Manufacturam variaque opificia in Lancashire et Cheshire, soe lummodo Sclani tuberosi cultura inniti. Atta- men. dicat forsan quisquam: experientia magis arte. valet! quoniam nempe observarunt, v. c. operarios, qui Solana tantum assumserint, ocius denuo esurire, et quoad vires minus aptos esse ad varios labores; verum sit: experientiam: enim -. argumentando refutare saepe inutile est opus, sed rem propius perpendentes adscribimus ei, quod homines -magnis laboribus occupati etiam indigeant alimento, quod sub minore volumine . majorem nutrimenti copiam praebet, quam Solana, quibus si unice vescantur eorum ventriculus quidem one- ratur, corpus vero minus. nutritur: nam quamvis determinatu difficilis sit inter vires nutritivas cibo- rum comparatio , statuunt tamen Solanorum requiri quintuplum Cerealium, vel alimenti inde confecti , ut eosdem effectus praestent; nullomodo autem hisce infringi posse stabilem Solanorum virtutem credimus. Possemus jam quoque referre quales species ad. usum hominum optimae recensentur, etiam quoad saporem, minime vero de gustibus dispu- tandum audivi; in genere caeterum praeferenda sunt Selana e plantis, quae gaudent herba tenuiore potius, tuberibus mediocribus farinosis cumque tegumento magis minusve aspero. At- 199 COMMENTATIO Attamen huc usque tantum locuti sumus de immen- sa quantitate, quae usui quotidiano inservit , neque vidimus de copia longe majori „ quam aliis praeser- tim locis, alio scopo colunt; atque primo aspectu incredibile fere apparere potest, quando legimus Solani tuberosi 31 varios adhibitionis modos existere (1); sed mox de hisce fusius vel passim agetur; nunc autem liceat, ut verba Thaéri mea faciam atque cum illo exclamem: ,, Gegen »» solche Erfahrungen in Groszen müssen doch ə» Wohl alle theoretische, hinter dem Schreibtische s ausgcbrütete Chimären über die physiche , morae » lische und politische, Schädlichkeit der Kartof- » feln wegfallen. ” | | Inter multas itaque alias Solani tuberosi L. ade hibitiones, primum locum occupat usus ad pani- ficationem. A primis enim temporibus, de quibus legimus peregrinatores Papas apud Americae inco- Jas vidisse, simul testantur radicibus formari panis speciem, quam Chunno vocaverunt, idemque per- hibent alii scriptores , atque apud primum plantae nostrae descriptorem haec invenimus : ,, Indi radicibus panis loco utuntur, quem CAwnno ,. vocant, radicem evulsam solique expositam sic- »» Cant, siccatam in partes diffringunt, e quibus ., edulium, Chunno nuncupatum, admodum diu , du- (1) Cf. Gardener's Magazine, Vol, À, pag, 438. BOTANICO - OECONOMICA. 123 ,,'durans conficiunt " (1), — In Hibernia eodem fere tempore, quo primum tuberibus uti coepe- runt, etia panis speciem ex iis praeparaverunt 5 circiter medium autem seculum praecedens, mo- nente Putsche ‘in Germania farinae frumenti immiscebantur, cui scopo initio tantum adhibue- runt Solana ‘cocta , dein decorticata et in massam redacta; mox tamen prius dissecaverunt atque coc- ta in pultem ‘farinamque redigerunt, quae cum reliqua farina commiscebatur; quomodo etiam in Helvetia, praesertim Leusannae et Genevae adhi- bentur in aedificiis ubi detinentur captivi atque in Nosocomiis (2), et sic tandem etiam apud nos tentaverunt in coloniis beneficentiae , ubi hodie ita procedunt, . ut hectolitrum secalis misceatur cum duobus: So/anorum ; qua quantitate acquiruntur 150 6 panis; et temporibus quibus Solana abunə dant, vel pretio nimio stat secale, sumunt tria hectolitra Solanorum cum uno secalis, unde panis fiunt 175 B, ita ut quodvis hectolitrum Solanorum exhibeat 25 & panis atque secalis quodque 1oo t6 magis. minusve pro circumstantiis. Interim vero cum incremento usus simul machinae et instru- menta prodierunt, quibus varia opera minimo tem- poris spatio atque parvis sumtibus perficere stu- . duerunt. Cuinam autem usui Solana inserviant , : opor- (1) Caspar Bauhinus, Prodr,, Lib. V. pag. 9o. lo) Cf, Bibl, Univ, (agric.) , 1818. pag. 158. sqq. €t 218. 124 COMMENTATIO oportet ut prius rite abluantur; hunc in finem adhibent v. c. dolium , quale adhibuit Ternaux, hoc axi sua circumvolvens aqua et Solanis im- pletur, dum aqua renovatur donec pura efluat; cum hoc dolio fere convenit cylindrus , quo veru instar utuntur , qualemque exhibuit Putsche (r). Parisiis usi sunt apparatu doliorum , in. quibus tanta quantitas quotidie abluitur, ut vespere de novo impleta ad diem sequentem parata maion et sic porro (2). Caeteri labores differunt pro methodo quam see quuntur; quadruplicem praecipue inveni, quarum prima eo redit ut Solana cocta atque -contrita massae panis frumentarii addentur, 22, ut Solana cruda in farinam convertantur, vel 3?. ut primum coquantur et denique 4:3. ut amylum extrahatur, quod tam panificationi quam alii scopo diverso inservire potest, — Peracta igitur lotione plurimis. locis Solana coquuntur, dein decorticantur, Cone ` teruntur, atque sic massae panis addita, ad ulté- riorem elaborationem panificii relinquimus. Haec me- (1) Describitur dolium cum methodo quam secutus est Ter- naux ad farinam praeparandam, Dict. technol., Tom. XVI. pag. 402. , vide quoque Putsche, le c. pag. 117. (2) Cf. Dubief, 1, c. p. 13. — Alii apparatus, uti quoque qui dicitur Lester's, Potatoe -Washer , descripti pic- tique inveniuntur in Transact, for Encourag. etc. Vol. XXI. pag. 190. Tab, Me litt. D. — Vol. XXII pag, 88, . et Vol. XXVII, pag. 34 Tab, I. fig. 1. BOTANICO-OECONOMICA. 195 methodus a nonnullis , reliquis longe praefertur , quia panem hac ratione confectum, levitate atque majore corruptioni resistentia meliorem existimant; qui au» tem methodum secundam sequuntur , Solana jam mes- sis tempore depurant , in fornacibus vel clibanis exsic- cant et sic loco sicco usui servant ; alii vero prius in discos dissecant, vel quoque molunt , qua encheiresi etiam facilius transportari possunt , corruptioni diu- tius resistunt et doliis compacta quoque in itineribus majoribus facile conservantur (1). Plerumque ta- men mox post lotionem decorticantur et: radun- tur, vel in frustula dissecta contusione in pultem convertuntur; -haec puls multa aqua abluitur, linteis exprimitur, dein siccatur et molae ope in farinam redigitur. Multa rursus huic operi inser- viunt. instrumenta coadjuvantia, uti radulae quo V. C. pertinet machina , quam adhibuit Baumé, vel ea, qua Parisiis usi sunt St. Etienne et Burette: hac enim unius . horae spatio 3000 &-conteruntur, cui scopo unus tantum vir requiritur , .vel: possunt uno die 200-300 sacci in pultem redigi, — Alius apparatus est, qui dicitur Reg/sche Ax ipae apparat; quo scilicet in i | i puls QD Cf. Transact. for Encourag., Vol. XXXII. pag. 196, In libro qui prodit titulo: Nederl. Magazijn , legimus Solana per totam hiemem, bona atque incorrupta asservata fuisse in caverna, quae antea carbonibus receptaculum fuerat; idque den- so strato carbonum pulveris, pavimentum hujus cevernae obte- genti adscribunt, Vide Lib. cit. 1834, pags 214. $26 COMMEN TATTO puls abluitur et partes extractivae, :quibus' farina bumiditatem attrahit et nigrescit , amoventur 5 dein praela: varia. huc pertinent etc. (1). “Porro sunt, qui Solana prius. coquünt et quie dem ut fiat vaporum ope praeferunt ‚quo facto: mis nus deperditur sapor gratus et.cum ignis; parcimos nia major copia una vice paratur. Exstat. hunc in finem machina Schwarzii,. huic! omite titur. ràdula, | sponte secernuntür. tegumenta : et quantitas; 20 medimnorum -una vice. coquitur; Tandem: sunt alii qui adhibent: .amylum de mos do autem „quo é : Solanis: acquiritur ts” fuse agitur apud: L. F. Dubief (2), (quem; aucto» rem indicasse mihi sufficere: videtur. 1% s | um ne "(0 Machinae , quibus: Solana dissecantur, conteruntur, quis - busque puls abluitur; exponuntur apud: P.utsche, l.c. Tab. X. et Tab. XI. fig. 4. apparatus Realii, Tab. XI. fig. I-—3. | et Tab. XII. Transact, for Encourag., Vol, XXXL pag. 46. Tab. ^f, AET, 2,7. ubi Wh ateley's - machine, ad faris nani acquirendami — Oec. Neuigk. 1818; N9, 5. pag. 9. et 1825, NE 2 t. pag. 166, — Schwed, Abhandle, Band: XXVL. pag. 298. et Band XXXVI., pag. 328. — Machine, | de, Bau- mé, ‚vide Mémoires de P Acad. Royale des sciences, a Pas ris 1786. pag. 639. ' Tab. XIV., vel Je 'G. Getsiler, Be- schréibung der neueste und yorzugl. Instrum, etC., Zittau und Leipzig.1798. “Th. IX. pag. 114: Tab. Va figs 7925.5 8t Ma- chine. de, Burettes. Diets techuol. do | Csi pag. 405.4, et. Dubief,:..c.: Ta» Ll. fig, term} oh. Joseph, Prechtl., Technol Encyclopádie , Stuttgart 1851. pag. 26. (2). L'art d'extraire la. fécule des pommes. de. terre, Paris 1329. pag. 8. BOTANICO - OECONOMICA. 127 Amylum hoc bene praeparatum et a partibus heterogeneis liberum, sistit pulverem album vel subcoeruleum , -crystallinum , absque ` sapore et inodoreni, sub digitis crepitantem , aqua frigida, alcohole et aethere insolubilem , cum aqua fervida autem "massam constituit'quae additione alcoholis coagulatur atque ebullitione cum acidis dilutis in Saccharum “mutatur , vel in acidum malicum et oxalicum j si fiat ebullitio in acido nitrico, Cac= terum quoque 'Todio 'colorem coeruleum . induits gravitatem : specificam habet. 1,53 et secundum Berzelium, constat ex Hydrog, 6,674 qe 44585 jet Oxyg. 49,07, (1)... eu Ipsam porro panificationem - aeque minus: liujus. loci non attingam , solummodo addere volui etiam ex ipsis Solanis praeparasse fermentum , quod apud panificationem ' requiritur, ^ atque. Solana ‘potissi- mum fatinae Secalis vel Hordei immiscerij, inter: dum: tamen .quoque- ex Solanis solis ^ confecisse vel haec^cum- tantum partei farinae -frumenta- riae combinavisse; monuitque caeterum Pictet; qui plura de hoc argumento conscripsit, par- | tes aequales e farina frumenti, Amylo' et ^ Sola- nis -coctis exhibuisse “panem optimum (2); restat ergo , a) €f F. V. Raspail, Nour. "ein de, Chimie argani - que, Paris. 1933« Page 1e inos] (2) Bibl. .univo (Agrie.): 1816. pag. 265. , vidi: "quoque ibidem pag. 197. atque. Nieuwe Vader, Lotseroefs 0769. p. II, St. 2. pag. 117 128 COMMEN TA TTO ergo, ut enumeremus proprietates „ vel, ut perhi- bent multi, talis panis praerogativas ,' quo -scilicet referuntur vilitas pretii. salubritas, major albedo , succulentia et sapor gratus, crustae durities minor, major corruptioni resistentia, et quod: diutius re- cens maneat (1). -Retulit Parmentier duos panes, quorum unus semper aéri libero. exposi« tus erat, durante itinere ad Hispaniam incorrup- tos mansisse et adhuc post decem nienses usui aptos. fuisse. 4 Praecipue ob duritiem, et -cors ruptioni- resistentiam , © egregie hic panis «auxilium afferre potest in. annonae caritate, e: Cerealium messibus deperditis, /atque- simul : tali : panifica« tione. praecaveri - potest, one Solana catervatim re- jiciantur, | putredinique.. exponantur, ' uti saepius: fecerunt, minus quia e messe abundante , superflua dicii possent Solana, illa, sed revera quia ob. cau- sas, quas néscio, minüs studeant frui omni -utis litate, qua -Solanum tuberosum osese : distinguit; nam: ad” solam . panificationem:: haec “adstricta: no- lo, quum et aliae. existant -utilitates., uti” videbie nius. | T D mulq 1 Attamen ut semper fit „. etiam’ hujus panifica- tionis deprecatores: fuerunt : multi 5; álii-autém- pror- sus (1) Num farina vulgaris quantitatem“ Amyli Solanorum “cone tineat, secundum Raspail detegi potest aspectu crystallino y jrassertim vero, oculo armato, ex talis -amyli forma diversa, quae ovalis, gibbosa, triangularis; vide 1," C. pag. 42. et pag. 67. à BOTANICO - OECONOMICA. 109 sus inutilem rejecerunt ; = sed horum. argumenta saepe ipsa refutatione indigna sunt, sic, v. c. a fervide properante prolata mihi ^ videntur, quae leguntur in Ephemeridibus Anglicis (Times: 28 Octob. 1829.), ubi- postquam indicasse credide- rant, Solana panificationi numquam. esse- adhiben- da, omne pondus dictis suis imposuisse sibi visus est, dicens: ,, thus we may soon see the his 5» therto- steady , industrious , joyous English people: » changed into a nation of. miserable “turbulent, » drunkards.” — Eodem modo: misereor illius , qui de hac panificatione dixit: :,, Zoo zij- ooft! s gemeen worde, is zij oogenschijnlijk» eene mise » daad van gekwetste menschheid; de «aardappel. + gelaten zoo als zij is, was een toeverlaat y ^t welks » de Natuur aan de behoeftigheid beschikt had j^ » deze wrede misvorming gaat ^t haar: dien doen: >» verliezen, ”? 022. . CU "amus Quid. vero moror iis, dum persuasum me om talem panificationem apud nostrates numquam “los cum habuisse, nisi prius rem ab’ omni parte cir- cumegissent periti; atque rogantibus , cui bo- num? respondeo verbis meritissimi Parmentier: Consommez les toujours en nature, quand il y » 4 abondance de grains; associez les à leur fari-. » he dans les années mediocres, et s’il ne vous res- » te. absolument, d'autres ressources. pour subsister » GUC CCS RACINES. en quantité »-consacres en » une partie à la panification, four ayoir dans TRAP. I » tous 10 COMMEINTATIO » tous les temps l'aliment. sous- la forme | habituel- $7 | Possunt caéterum etiam: bsten congelata „ prae» terquam quod. degelatione in aqua. frigida; adhuc usui vulgari inservire valeant , in farinam. conver- sa huic scopo adhiberi, quin fuere qui. de industria gelu exposuerint, quo farina. sua sponte. secerni- turs vel possunt saltem inservire textoribus ad fila praeparanda " porro. restiariis , bibliopegis „ charto« paeis; velamentorum glutinatoribus etc. (1). . Hoc loco tandem quoque dicendum est, panem biscoctum e farina Zritici et Solanorum ex plu- rimorum:, observatione . praeferendum | videri. eo, qui ex. farina frumenti sola. perficitur, talemque praecipue in itineribus maritimis utilem. esse, etiam ob. vires. antiscorbuticas , quibus pollere videtur ; neque ignoramus nautas subinde. Solana cruda ori assumere, quando scorbuto vexantur ;° et hanc .ob. causam quin et propter duritiem: majorem hujus. pa- fis biscocti ab illo, qui praefuit Africae. insulis Isle de: France et. de, Bourbon; Parmentiero jam propositum. fuit, ut conficeret. (2) Alter. usus. non. minoris . momenti | spectat: ex- tractionem . liquoris. spiritus. vini similis... Prius- VA vero. ad potus transeamus , verbo adhuc de . aliis (1) Cf. quoque Vriend des Vaderlands, D. IV. pig. 008 (2) Parmentier, Recherches sûr jer "wégétaus nourris, Pags 145. mm Oeccon, Nouigks 1825, n° 14« pag, 105. BOTANICO - OECONOMICA. 131 aliis quibusdam , rem cibariam magis spectantibus, . loquar. Primo itaqué loco tanquam panis -socii - huc veniant Butyrum et Caseus: hunc in. finem nempe Solana in pultem conversa reliquo lacti in- miscentur ut more solito fiat butyrum; eodem modo si casei vulgaris massae commisceantur atque condimenta quaedam addantur, uti flores. Sambuci, semina Coriandri , Anisi aliave, caseus formatur qui laudatur tanquam corruptioni minus obnoxius et quod vermibus non afficiatur 5 nonnullis autem ipsa haec res facere posset, ut minus appete- rent, (1). A?. 1754 jam mulier quaedam in Suecia ex Solanis sibi: Sago speciem - paravit, alii multi ^ dein similem eonfecerunt, - imo: machinarum | ope: sic. enim: matrona quaedam, Chauveau -dela Mietiére Parisiis huic scopo fabricam erexisse invenitur, : Existimatur haecce. Sago alimentum valde nutriens et sanum, quod etiam Oryzae vel Milii instar. praeparari potest. (2) și Alii amylum adhibuerunt tanquam succedaneum pulveris Salep, Arrow-root, Topiaka similiaque. Ternaux, ex Sz. Ouen, operariis suis porrexit Solana gelätinae ex ossibus juncta, quale nutri- | | men= (1) Cf. Oecos, Neuigke 1827 , n°. 49. pag 392, et opus} Die Kartoffel- frucht, Rudolstadt 1830, page 103. (2) Schwed, Abhandl. Band XVI. pag. 77. — Geiszler, 1, c. pag. 108 , Tab, Vom J. A. Voigt, Magazin für dennuer- ten Zuscand der Naturk. etc, Weimar 1804, Band. VII, St, 4. P. 343 ds la 132 COMMENTATIO mentüm Zer= Owen vocatum Parisiis in plerisque aromatopoliis prostat. Differt tamen pulvis qui e Solanis acquiritur a genuino pulvere Zfrrowe root e Maranta arundinacea L., gaudet enim prior forma minus crystallina, majori gravitate et attactu mi- nus aspero; insuper quando ex. gr.grana 1o hujus amyli solanacei cum unc. 1 aquae ebullientis com- misceantur, oritur massa gelatinosa; pulveris au- tem Arrow- root eadem quantitas cum tali aquae - portione liquorem mucilaginosum tantum sistit. Hanc Sago confectionem respiciens, Raspail di- cit, se opinari Sago quae venalis prostat, plerum- que originem ducere ex amylo tali; Salep autem ex hoc praeparatum minoris virtutis existimat, quia Salepe tuberibus Orchidium , contineat mucilaginem et aroma quoddam , quae principia in amylo puro, in omnibus plantis ejusdem naturae , non inveniun- tur. (1) Quod tamen attinet multa ista, quae usum cue. | li- (1) Cf. Raspail: c. pag. 44,49 et 68. Acquiritur Topiake e planta Americae australis indigena, e classe , etordine Monoe- ciarum Monadelphiarum , scilicet e Fatropha Manihot L. cujus radice tuberosa Americani panem conficiunt; etiam inter cibos quibus Indi praecipue utuntur, locum suum occupat ita dicta Cassava , Cassaye , vel Belg. Cassavi- brood; hunc in finem arbuscula illa -in plantariis colitur. Cf. Ph. Firmin, Nieu- we algemeene beschrijving yan de Colonie van Surinamen ,D. 1, pag. 59, et Edward Bankroft, Proeve over de — geschied, van Guiana, pag. 30. „ BOTANICO» OECONOMICA. 133 linarem magis spectant, intacta mitto, dum. infra unus alterve locus citatur, ubi plura hac de re ine veniri possunt. (1) De syrupo e Solanis monemus , gstquam haec praeparatio progressus quosdam jam fecerat, plu- res. novas detectiones sibi subsecutas esse, uti saccharificationem , destillationem liquorum spiri- tuosorum , cerevisiaeque . confectionem, A°, autem 1811, Kirchoff, chemicus Petropolis acidi sul- phurici actione in amylum, sibi saccharum. compas rare incoepit, Caeterum etiam apud nostrates hic et illic reperiuntur fabricae, ubi e Solaris syrupum praeparant, v. ©. Roterodami, Schiedami et in vicinitate Zrmhemii (a) poro; Wameli „> Culem- burgi et Vianae. Sunt hujus syrupi duae species , fusca vel brun- nea scilicet et alba , imprimis libarii hisce utun- tur; alii perhibent egregie inservire posse ad vi- j num (1) Dictionn, technol., le ©, pag. 409. — Dict, des Scienc. Médic, Tom. 44 pag. 273. — Parmentier, l. c. pag. 163. — Bibl. univ. (agric.) 1823, pag. 187. — De usu culi- Hari conferri possunt item Dicts techn. , Í, c. pag. 404. — Lude wig, l. c. page 70. — Benjamin Rumford, Essays poli- tical, economical and philosoph., Lond. 1800, Vol, I. pag. 283, et opus supra citatum: Hundert und siebenzehn yorschr., pag. 1195 vel die Kartoffel -frucht , pag. 24—83, ubi 43 varia ac- commodationis praecepta leguntur. (2) Hic etiam factitii pan Arrows root magnam copiam praeparant. 134 COMMENTATIO num qualitatis minoris ameliorandum , imo ad vini speciem conficiendam , dulcem , efficacem et fortem , cujus revera humilior origo sapore numquam dete- gi posset, Ejusmodi vini Dubief, A?. 1897 exemplum publicae expositioni obtulit, quod no- bilioribus vini speciebus non cedebat. (1) — Ce- revisiam quam alii praepararunt fusci vel albidi coloris et saporis dulcis vel subamaricantis , fere aequalem dixerunt illi speciei Anglorum , 7f/e quam vocant; dicunt quoque hanc Cerevisiam non muta- ri nec acescere, porro laudatur ejus salubritas , vis nutriens, effervescentia atque vilitas pretii. (2) Tertio loco etiam acetum inde praeparatur purissimum for- teque, coloris albidi vel subflavi, odoris et saporis grati , aceto vini fere simile, (3) Spiritus denique , qui destillatione acquiritur, ad liquorum spirituosorum omne genus inservire potest,et sic sponte ducimur ad considerationem spiritus vini. — R aj u s jam (4) retulit, incolas Virginiae sibi e tuberibus So/eni ile CD Dubief, l. c. pag. 115. cf. etiam Oecon. Neuigk., 1819, Anzeiger, n°. 2. pag. s. 1824, n°. 66. pag. 529. — Dict. technol. le Ce pag. 399 et 410. — De apparatu ad Saccha- rificationem Dubief, 1. c. pag. 144, Tab. III. fig. 11, vide quoque ibidem, pág. 9. Putsche, l. c. pag. 151, uti et Tab. XIII. fig. 1, de Apparatu Hermbstädtii, (2) Dubief, l. c. pag. 109. — Oecon Neuigk. , 1824 , n°. 53, pag. 417. (8) Putsche, 1. c. pag. 148. ' (4) Hist. plant. Tom. I. pag. 675. BOTANICOs OECONOMICA; 135 tuberosi liquorem quemdam. praeparavisse quem, monente quoque Dunal, Mobbi et Fetici nomina- verunt, Pertinent igitur hujus inventionis rudimen- ta ad tempora diu jam elapsa ; sensim sensimque ve- ro praeparationis methodus increvit ad perfectionem qualem nostris temporibus conspicimus. . Praecipue tamen. obtinet in locis ubi $o/anmi tuberosi culturam majoris momenti faciunt, imo statuunt cum exten- sione illius culturae prorsus requiri spiritus vini con- fectionem , qua demum optimi fructus redundant. (1) Est revera insignis consumtio Solanorum huic scopo in Germania, Francia etc., praesertim vero in Borussiae parte orientali , quae dicitur der Li- thauischer Kreitz , et. in regione Je département de la Mouselle. i " . "Marietates , quae usui quotidiano minus inser- _wiunt propter pártes aquosas nimias, vel illae, quae pabulo animalium coluntur, hic. optime ad- hibentur, et quidem eo melius, quo citius. post eorum perceptionem vel saltem antequam germina pullulare inceperant ;- operationi submittantur, So- lana quae acrimonia quadam. scatent, sub.. cineri- bus ea deliberari posse exhibet Putsches caete- rum eaedem sunt. operationes praeparantes , quas vidimus ad panificationem requiri; nonnulli autem -praeferunt Solana, quae per vices congelationi at- que €» Putsche, l, C, Page 144» 136 COMMENTATIO que degelationi exposita fuere. ^ == :Cocta jam per radulam vel in molis conteruntur ope dua- rum scutularum sive uti. in Francia cylindro- rum ope, quibus unius horae spatio r920oo- € conteri possunt; vel utitur apparatu, a Sies mens invento (1); hac illave ratione praepa- ratae massae nunc quaedam frumenti portio addi- tur atque a quibusdam .sepertam est additione Avenae maximam quantitatem acquiri ; censuit por- ro Parmentier quantitatem valde. augeri ad- ditione pultis e -radicibus Betae vulgaris , vel Daue ci Carotae dum alii ob saporem gratum immiscuere baccas Juniperi. — Caeterum spiritus hic a multis aeque purus gratusque habetur ‘ac spiritus vini vulgaris, quamvis alii ei saporem alienum adscrip- serint , . quem ‘derivant “ab oleo quodam. albo , pellucente, odoris fortis, saporis acris et nervis innimici, quo vomitum ortum viderunt, imo experimenta cum hoc instituerunt, eo effectu ut cuniculi qui assumserant, mox moleste respirare inceperint, vel suffocati interierint alii, solo illius olei odore; interim destillatione facile. amoveri potest. (9) Supra jam monuimus , e Solanis collam praepa- \ Ta (1) Cf. J. Je Prechtl, Techn, Encyklopedie , pag. 20. Put- sche, l. c. Tab. XIII fig. 3 et 4. (2) Oezon, Neuigk. 1825 , n9. 95. pag. 760. cf. porro Schwed. ÆAbhandl, Band XXXVIII. pag. 264. Annales de Chimie, Tom, LVL, pag. 207. Bibl, univ. Cagric.) 1818, pag. 101, 1923, Dag. 188 BOTANICO - OECONOMICA. 137 rari. posse ad, usum glutinatorum , . bibliopego= rum etc. 5 possunt praeterea hanc adhibere qui inso=- lant. lintea, quia candescentia perbellique aspec- tus. facit, Clouét eam acquisivit maceratione Solanorum , quae dein. pistilli ope contusa in pul- tem .convertebantur; .pultem per aliquod. tempus putrefactioni spontaneae exposuit, rursus contrivit atque in -placentas redegit, quas exsiccatas in pul- verem subegit; — Smedes Groningae A°, 1810 jn mola sua olearia collam talem confecit optimae qualitatis.;; sumtus attamen nimii impediebant cut continuaret, (1) „Rasp ail, hujus: collae prae- 'stántiam affirmans , dicit: |,, Z'amidon: de froment » te présente pas. tous les, avantages. de: Pami- -p den.de pommes de ‘terre, car celui-ci contient »toujours une portion des substances acres, rési» 3 neuses et. glutineuses qui existent avec lui dans la graine." (2). : Facili modo quoque. acqui- ritur pulvisÿ quo- capillos. venerabiles . comere Solent; | ut aotem generatim- huic scopo adhi . Palab jan nod". 3 Kyi ug sbe- 188. Mihi relatem est nuperrime in Provincia Groninga aedifi- cium erectum esse, ubi Soalna moluntur, ut mittantur ad spi- ritus Juniperi destillatores. a) cf. Dubief, 1, c. pag, 128. — Parmentier, l. c. pag. 575. — J-A. Uilkens, Technol. Handboek, 1813, ade Stuk , pag. 199. — Transact, for Encour, , Vol, XXXI. pag. 118. JOC) L« © pag: 68, vide quoque Mémoires et, observ. re- cueillies par la Société otcone de Berne, 1764, Tom, IL pag. 13. *Fabrica ad collam e Solanis: praeperandam, per quadraginta annos Ubbergae, prope Neomagum jam exstitit, ; à 138 COMME N TA TAO beri posset, obstare videntur nimia ponderositas et adhaerentia minor. Candelarum confectores quidam uni cerae parti duas amyli sive hujus ad X partem junxerunt , hasque cande- las diutius et melius absque vaporibus lucentes dixerunt. = Alii pultem e Solanis contusis axun- giae addiderunt ad formandam saponis speciem , qualem tamen ubique adhibere non. possunt, quia calore hac puls ab axungia denuo separatur; -alii vero saponis instar usi sunt aqua vegetationis „quae optima -€ tuberibus albi coloris exprimitur. Fo u- que hac aqua incoquit fila, quae colore griseo indui vidit Moris autem monuit aquam crudam adhibendam esse, atque primus fuit, qui applica- vit lotioni linteorum . bombyciorum ,. gossypio- rum etc., panni hunc im finem spongia hac aqua madefacta infricantur et dein aqua pnra abluuntur et siccantur. (1). — Cum aqua vegetationis quoque stercoris instar irrigare possunt prata et segetes, atque perhibent, praecipue hortulanis momenti , insecta plantis nociva hinc non tantum deleri , sed etiam in posterum plantas ab iis praecaveri. (2) Pulpa vel parenchyma , quod post amyli prae- parationem remanet, inservire potest lotioni vela- | mi- (D Dubief, lc, pag. 65.1: Transact, for. Encour. Vol. : XXIII, pag. 217. (2) Annales Bolgigues des Scienc. diris et lister. Tom. IV» pag. 64. mm Dubief, I. c« pag. 65e BOTANICO- OECONOMICA. 139 minum , tapetorum similiumque ; nonnumquam adhibuerunt ad fabricandas chartas contectus ru- dioris 3 pyxides tabaci etc. , vel ad partes aequa- les cum scrobe ligni, igniaria exinde confece- runt. Vulgo tamen haec pulpa cum caeteris residuis pecori pabulum porrigitur. Quod ve- to chartarum confectionem attinet , monemus , Schüfferum, qui e variis substantiis char- tam scriptoriam fecit etiam e Solanorum tegu- mentis, suspicatum fuisse e tuberibus chartam confici posse, aeque pellucidam ac chartam bi- bulam Jäponensium. Baretae, opifici ‘chartario in Francia, qui simili ratione chartam scripto- riam e Solanis zen pii conatus Bera, pen suc- cessit. " "Accedant nunc alii adhuc usus tam — tu- berum , quam ‘aliarum totius plantae partium 5 ; ho- rum autem brevis enumeratio sufficiat. Qui ferrum stanno obducant aeque ac illi » qui cochlearia fabri- cantur etiam uti possunt pulte e Solanis coctis cum aqua calida atque fermento confecta. (Solana, cocta contrita atque. cum creta. aquae immixta tectorium exhibent, quo simul ventorum pluviarumque vel etiam murorum efllorescentiae nitrosae influxus nocivus imminuitur. ‚In Scotia Solana rite abluta adhibentur ad de- compositionem .. hydro » sulphatum , . qui occurunt | in solutionibus e quibus subcarbonatem So ex- trahunt; alii Soana dissecta ahenis immittunt, ut im- 140 COMMENTATIO impediant crustarum formationem e salibus calcae reis , quae nunc liquore viscido obvolvuntur, quo minus adhaerere possint. (1). Eadem ratione quoti- die iis utuntur , ut ahena machinarum pneumatica- rum contra incrustationes et perforationes. inde fa- cile secuturas tueantur. Aeque ac textoribus, pannorum gossypinorum pictoribus inservire potest gummi species, quam e So- lanis praeparaverunt 5 meliorem autem dicunt , quam e baccis acquisiverunt alii. — De Solanis caeterum tostis, potui Caffeae immiscendis, neque de eo- rum cataplasmatis instar adhibitione dicam, — K els Gottingac, ex tegumentis tuberum rubri coloris sibi paravit colorem roseum , satis immutabilem et idoneum ad pannos laneos etc. tingendos ; atque pul- chre flavum e floribus contusis et expressis che- , micus quidem Hafniensis acquisivit. (2). Etiam herba Solani tuberosi sua praestat ; sunt scilicet. qui insistant, ut post messem simul cum. effossis radicibus Triticé repentis in pratis con- sper- (1) Cf. Dict. technol. le c. pag. 400. = G. Nieuwen- huis, Woordenboek van kunsten en wetensch., Zutphen 1820, in. voce. aardappelen. . (2) Cf Algem. Kunst en Letterbode, 1790, n9. 130. pag. o0: Joh. Jos. Prechtl, Zahrbücher des polytechn. Insti- tutes in Wien, Band IL pag. 416, vide quoque Oecon, IVeuigk. 1818, Beilage, n°. 18. pag. 133, de varietate quadam sive. forsan de specie diversa Solani ftüberosi, La: quam Indi tantum tingendi scopo colere solent. -BOTANICO - OECONOMICA. I41 spergatur; alii autem Potassam exinde. produxe- runt, cujus quantitatem insignem inter alios detexit. quidam: Pharmacopola Ambiani. — CI, Uilkens e roo (6 herbae exsiccatae acquisivit, 11,5 (6 cinerum et ex his 9 semunias Potassae; imprimis vero experimenta hunc in finem instituit, Mollerat, quibus apparuit maximam quantitatem acquiri ex herba proxime ante anthesin abscissa, obstant tamen incommoda , impensas scilicet quanti- tate Potassae minime remunerari, atque herba ab- scissa tuberum proventum diminui. (1). — Quo- que fuerunt, qui folia a caulibus. separata, atque exsiccata tabaco- admiscerent, quod tabacum leve gratique saporis dixere. . ^ " De herba tamquam pabulo. deinceps dicetur sed summitates plantarum juniorum coctas oleris instar vel cum carne. salina accommodatas , amatoribus relinquo, aeque, ac baccas aceto aromatibusque conditas , vel et spiritum, quem e. g. Namurco et Parisiis ex iis praeparaverunt. (2). . Atque sic vidimus seminibus exceptis nullam totius plantae partem non huic illive scopo adhi- bie (1) Cf. Uilkens, Technol. Handboek, 1, c. pag. 172, Oecon. Neuigk. 1918, auszerord. Beilage; n°. 16, pag. 120, 1826 , n, 59. pag. 472, et J. B. Mollerat, Observations sur la végétation de la pomme de terre etc, dans les Annales de Chimie et de Physique, Tom. XXVIII, pag. 165. (2) Oecon. Neuigk. 1819. Beilage n°, 19. page 119, Bibl. univ. (agric.) 1817, pag 310. 9 COMMENTATIG bitam fuisse; — Ludwig autem multa. pollici- tus est, de oleo ex his seminibus acquirendo, et hanc inventionem suam vocavit 5. attamen- non video Lud wigium experimenta instituisse; qui- bus hujüs olei vires comprobari possent. .(1). Ultimo tandem loco videamus de Solano tubero» so. L. animalibus nutrimento. — Quamvis- Solana primis jam temporibus ad sues saginandos- adhibue- rint, vaccis bobusque autem recentioribus demum temporibus porrexerunt 5 scilicet, quando: hanc plan- tam colere incoeperunt, atque ejus fructus proprio usui vendiderunt, magnum prétium non. sinebat , ut pecudi exhiberent, fuit nempe. tunc temporis longe major ipsius pecuniae aestimatio atque ace cessit opinio Solanum tuberosum agros; exhaurire nullumque stercus largiri. —4 Adscribimus: haec argumenta. et minori cognitioni, qua Agricultura longius abfuit ab illo statu perfectionis ad. quem nostris temporibus magis magisque elevari coepit; et dictae ipsius pecuniae aestimationi; majori, qua factum fuit, ut rem quandam non attingerent , nisi luce clarius perspexerint exinde magna. emolus menta exspectari posse. Sed tempore ipsi mu- tantur homines , . sensim quippe ex abundante copia partem quandam . pecudi. separare . incipiebant , . et sic haec methodus pedetentim : increvit. : = Prae- sertim vero in Anglia progressus fecit, ubi hac | in (1) Ludwig, l. c. pag. 89. 1 BOTANICO - OECONOMICA. 143 inre, quam verosimiliter a Belgis didicerant, bre- vi.tempore. alios superaverunt , atque aliquot ante annos Moreau de Jone schema attulit, quo vidimus ,. quanti fecerunt culturam plantarum pa- bularium , ; quas inter. Solanum tuberosum., mage num locum occupat: huic enim in Anglia. dimidia pars et ultra terrarum superficiei dicatur. In Scotia plantae pabulares cum reliquis - terris partem aequa- lem tenent „atque in Gallia 7 tantum efficiunt. (1) — Quod. tamen Solana potius. spectat, novimus. in Germania, Flandria, atque etiam in patria: nostra hic. et. illic. Solanés quae: pabulo. coluntur , eandem curam. impendi ac aliis. … | ..Pecori autem porriguntur sive tantum. nutriendi sive saginationis scopo 5 praecedat vero, necesse est, brevis expositio stabulationis perpetuae , qua demum maxima emolumenta. e plantis pabularibus nascuntur. Intelligitur scilicet: sub. voce stabula» tionis perpetuae , methodus .qua pecus etiam per aestatem stabulis retinetur, vel sub dio certo loco. includitur, . Dividitur porro haec- stabula- tio, in perpetuam: proprie. dictam. et in partia» lem , si pecus per. intervalla. sive. in: pratis , sive in stabulis alitur, Multi. disseruerunt de. hac stabulatione perpetua, neque minora. im- pedimenta invenerunt ejus auctores in patria nos- í , | tra 5 (1) ct. Osish, Neuigk, 1829. n9, 82. pag. 649. 144 COMMENTATIO tra, quam Schubart von Kleefeld, inter Germaniae praecipuos. Locus tamen neque tem- pus sinunt, ut omnia illa pro et contra admovea- mus, liceat igitur, ut summatim inserantur- ea mo- do, quae monuit van der Chys, de stabula- tione perpetua, respectu patriae nostrae scriptor meritissimus , vel quae apud alios nonnullos inve- nimus , atque huc redeunt : ; 1% Aurea est methodus ubi fimus non nisi sume tibus magnis comparari potest; nam magna fimi copia inde acquiritur. 2°. Ex agro minore major ali potest pecoris nu- . merus quia plantae metuntur tempore florendi, nullaque planta, ne minima tunc perit, — Haec autem magis respiciunt ad Trifolium etc. 3°. Pecus vicissitudinibus aëris non vel minus expositum, optima fruitur sanitate , atque docuit experientia, nulla incommoda oriri ex inclusione vel aliis causis, quas stabulationi perpetuae none nulli adscripserunt. 49. Stabulatio: perpetua etiam lucritiva est, quo- ad rem pecuniariam, et varii Waren: — or- dine melius sibi subsequuntur. Fiat autem distinctio pro diversitate locorum , sic enim stabulatio perpetua certis quibusdam rêe sionibus utilissima habetur, in aliis: vero non ne- cessaria est: nam praecipue convenit, ubi prata prorsus deficiunt,. vel ubi. minus bona. sunt „et | ubi BOTANICO - OECONOMICA. 145 ubi fimo indigent. (1) Sic v. c. provincia ilia, Flandria nempe, per totam Europam propter agri- culturam celebrata , magna pro parte felicitatem "suam debet stabulationi perpetuae , et Vaesia (het Jand van Waes) hac tantum fertilissima - facta est; quid vero, quando immensa ista ericeta , quid $i provinciam Drentiam cum illis regionibus com- paremus 3’ sed redeamus ad. nostrum proposi- tum, dum de stabulationis consideratione decidi- mus, hisce Hogendorpii: , Zk wil geenzins » de hoop opgeven, dat het vooroordeel met. den » tid zal wijken, en ook geen voet zal krijgen; s waar het nog niet bestaat. De vorderingen van » den landbouw in het algemeen zijn al te blijk- » baar, om den moed te laten zakken; zulke rui- » me ontginningen , zulke algemeene stalyoedering s 5 300 vele oorden , waar het braken afgeschaft is, » (b. v. het land van Hees) overtuigen mij , dat » de menschelijke geest meer dan ooit werkzaam is, „en dat er een streven naar een’ beteren staat aanwezig is.” (2) en Op- (1) Petrus Otto van der Chys, responsio ad quaest. etc, invenienda in Ann., Lugd. Batav. 1825—1826. — Wiar- dus Hora Siccama, over de Stalvoedering; Vriend des Vaderlands, D. I. pag. 218 et pag. 646. — De Star, 1824, D. VI. St. 1, pag. 21. p 1825. D. VIL Stuk 1, pag. 47 et 120. — Serrurier, Boeren Goudmijn, pag. 425. — Oecon. Neuigk. 1928, n°. 99. pag. 627, et opüs (suprà citatum: Van Brakell, Zets over den Landbouw. (1) G. K. van Hogendorp, Bijdragen tot de huishou- TRAP. K ding 146 CIO M MENT A TTL :O Optimaw, quae pecori porriguntur Solenê tube- rosi , varietates „sunt „quae : gaudent - herba aspe- Tiore, tuberibus laevibus, cum pulpa vel carne ex albo-flavescente, magis minusve aquosa, Pute sche: hunc in finem consuasit:. "die. Lercher Kartoffeln, Tab.: V. fig. vr. de peruvianische, Tab. VI. fig, 93. die Englische , Tab. VIL. fig. 26. die Howard's, Tab, IX. fig. 3r. et die Wil- de, ‘Tab, XI. fig. 33. — Apud nos praesertim. vee niant: de Roomsche, quae verosimiliter e Germa- nia allata , ad magnum volumen increscunt imo. ad 5 6, de Ponders sive Onwiüzen, Zeeuwsche roode, Engelsche, Pommersche , Lipsche ét Banke mansche , aliae, (1) Vim nutrientem aestimaverunt ita ut Solenorum 100 t6 aequivaleant 50 (B foeni; quando autem per tempus longius v. c, 2—3 menses …asservata jam fuerint, tantum. 332 @ foeni; quae germinare in- cipiunt, minus adhuc nutriunt. Alii. experimen- tis institutis. statuerunt. 100: @ So/zrorum crudo- rum — 66 & foeni; 100 8 coctarum aequare 37 t$ foes ding van staat in het Koningrijk der Nederlanden , *s Hage 1819, D. II. pag. 98. ` (1) CF. Uittreksels uit de berigten van de Leden der Ne- derl, huish. Maatsch. 1815—1815 13de Stuk, pag. 17 et 305 asste Stuk, pag. 70, — De Star, 1892, D. IV. St. 2. Pag. 846 ms Verhandeling van den Oecon. Tak te Haarlem, D. LO ut 3. BOTANICO - OECONOMICA. 147 foeni. Quid sit, auctori assentimur dicenti: „ Ze » degré de qualité nutritive des pommes de terre » Comme fourage ne peut Etre fixé d’une manière » exacte , parceque la difference des terres ct des » saisons en apporte une très grande dans les qua- » ltés: des substances alimentaires , et chaque race » animaux digère, extrait et assimile d'une mas » wière diferente ; leur age , gestation , lactescen- » ce et travail, les variétés des pommes de terre » temperatures de dragen j! — la — esdig i Quum itaque Solana auhhalibus éxhibeantur , ut diximus ; sive ad saginationem sive tantum ad nu- tritionem, quaedam obtinebit ádministrandi diffe- rentia, — Primum tamen semper observetur réqui- ri Solana ab omni immunditia libera, neque cone gelata vel alia ratione infecta. Ad saginationem dein praeferre solent cocta, vel saltem ‘semicoc- ta, quamvis alii sustineant sufficere Solanis con- tusis aquam ebullientem immiscere, aliique rursus necessarium putaverint, Solanis coctis, aquam et fermenti portionem adderé, et sic. porro; numquam tamen porrigantur , quamdiu calent} quo facto mor- temsubitaneam subsecutam fuisse , plures testantur. Fuerunt autem, qui largiori usu Solanorum facul- tatem. ruminandi deperditum iri dixerint , quippe perhibent, interstitia inter fibras musculares ventri- | | cu- (1) Bibl, Univ. (agrie,) Tom. IV. pag. 159. K 2 148 C'OMMENTATIO culi nimis impleri; -(1) “an vero hóe :incommos dum ,- quod fieri posse non nego, tali mecha- nica. ratione. explicandum . sit, dubitarem.;:. Quid- quid sit, regiones , in quibus haec saginandi me- thodus invaluit, perabunde docent So/ana sive per se, sive cum. foeno vel in. farinam redacta atque farinae pisorum , Hordei,;: Avenae, similibusque juncta , innocue non tantum huic scopo insérvire posse, sed etiam ipsarum regionum prosperitatem increvisse, — Solana cruda porro in discos cone scissa vel contusa plerique pabulum pergratum. at- que sanum autumant , quo increscit copia lactis et butyri, dummodo foenum bonumque stramentum addatur. + So/anz cum radicibus Betae vulgaris, vel Betae ciclae, pecori porrecta saepe vidi, vel et Solana cum foeno et aliquot mianipulis salis culi- naris numquam vero audivi hac ratione income moda oborta fuisse, quae a quibusdam Solanorum exhibitioni. adscribentur , uti flatulentiam , > diar- rhaeam , extenuationem , abortum , etc. hos quoque egregie refutatos invenimus. (2) | Nimium autem, hic ut semper, nocet, estque | modus. in rebus, quem, quoad haec, optime sciunt (1) Vid. Schriften der Berline Geselsch. naturfors. freunde, Band, III. pag. 464. ! j (2) Bibl. univers (agric.) Tom. VL pag. 139. Solano cocta atque contrita, a Cl. Numan nutrimentum egregium laudantur in pecoris morbo : de Snot -- kwade Snot sive Snot- Kuch. Vid. Handb. der gencese en verlosk, van het yee, Gron. 1819, pag 334: BOTANICO - OECONOMICA. 149 sciunt ipsi agricolae; caeterum "denuo hic mag- na opinionum diversitas ‘occurrit, num , ut vi- dimus Solana cruda integra sive: dissecta, an pul- pa expressa, . num vero Solana cocta etiam hie praeferri debeant. : Eandem discrepantiam observa- mus in patria nostra, praesertim in Frisia, ubi alii Solana variis machinis praeparant atque more Anglorum in ahenis pneumaticis coquunt, alii âu- tem haec omnia irrita vocarunt, prorsus non ne- cessaria , statuentes scilicet pecus longe melius vesci Solanis crudis, eaque ratione pecuniam parci. — Ut. vero discrimina tollantur , requiri perspicuita- tem. atque persuadendi facultatem , mihimet ipso exoptandam , apud alios vero inveniendam , sentio. Aliis locis Solana misturae addantur, quam no- mine de Sep pecori exhibent; methodus sane ma- gis vulgaris, quam eorum, qui. Solana cum Hales cibus recentibus mixta exhibuerunt, In Austria denique et Germaniae regionibus nonnullis , herba Solani tuberosi pecori dissecatur et ei porrigitur , sive recens, sive exsiccata , vel et. sale condita du- rante hieme , quomodo nonnumquam etiam cum Spergula aryensi , Trifolio: etc. procedunt 5 ipsas tandem baccas addito sale bonum pabulum laudave- runt alii. (1). i : fo- | C Cf. Schriften der Berlin. Geselsch., L c pag. 453» Oecon. Neuigk. 1819, n°. 27, pag. 187. — 1828, n°, 56, pag. 4415 Uistreksels enz, 1, c. 16de Stuk , pag. 23. — Cf, por» ro Oecon, Neuigk. 1818, n. 27. pag. 213, 1819, nf, go. " Pag. 150 COMMENTATIO Solana etiam : ovibus porrecta sunt, atque qui praesertim. in Anglia, in Germaniae: parte septen- trionali, Polonia etc. hodie hoc nutriméntum ‘is animalibus praebent, perque annos jam secuti sunt hanc. methodum, fere una voce affirmant; oves illud initio quidem non valde appetere , sed hemel consuetas avide assumere. | Quamquam. vero alii. putent Date o üsu, et imprimis Solanis rubris debilitatem oriri j* pluri- mi tamen testantur, ea ovibus exhibere pabulum sanum, quo. laetae atque vegetae vitam degunt, copia lactis increscit et pulli pulcherrimi gignun« tur, insuper sevum et carnes augeri lanamque mol- litie et aliis signis optimae notae excellere. : Utun- tur denuo sive Solanis coctis sive crudis cum foe- no vel in pultem- redactis et farinae pisorum , Aves nae etc,, junctis, vel tandem sub forma pultis cum furfuris et salis culinaris quadam portione, Quidam quoque aquam e Solanis expressam , cum straminibus conscissis potulenti instar porrexerunt, atque in Ducatu Posen fuerunt, qui oves ad her- bam depascendam in agros mitterent. (1) Eodem modo caeterum caprae et hoedi Solanis VES- pag. 237, et n° 59. paf. 423, 1921, N° 22, pag. 173, 18273 n9. 48. pag. 383. — Transact, for Enceur, Vol. VIII. pag. 48, Vol. X. pag. 98. Vol, XVI. pag. 199 , Vol. XXI. pag. 190. Ch. Pictet, Mém. sur l'emploi des pommes. de terre à la nourriture des bestiaux. Bibl. Univ. (agric). 1820, pag. 57. (1) Occon. Neuigk. 1893, n?.. 91» pag. 725. Cf. etiam Oe- con. Neuigk. 1820, N° 6. pag. 49, et n9. 16 pag. 122. 1243 n°, 43. BOTANICO - OECONOMICA. 151 vésci'póssunt. — Ad sués saginandos perdiu ad- hibitá sünt, sic Clusius jam monuit’ Ttalos , Solanum” tuberosum suibüs pabulum praebere, Om- nibus- vero notum credo' distinctionem existere , qua dividimus Solana in ea quae hominum usui inserviunt, et quae Varkens-aardappelen nunci- pamus ;: pervülgaris saltem est haec notio aeque ac illius ^pótulenti, Spoeling: sive draf quod suibüs exhibetur , cuique Solana minora , het kleingoed, tem- pore messis jam separata saepe immiscentur 5 dt- que'rüre quôtidie videre est, quo modo tegumen- ta pro suibus colligantur ; praestare autem vide- : tür, üt'coquantur, atque cum aqua contrita, fur- furi, Hordeo , pisis fabisve commista exhibeantur , repetitis ‘vicibus potius quam copia majori, — - Laudaverunt nonnulli — M8 baccarum cum sali culiñari. (1) "Minus fréquenter autem: Solana equis porrigun- tur, quae methodus primum in Anglia institueba- tur, ubi; quamvis dixerint alii, equos huic pabülo insuéscere' nón posse, :suasque vires amittere, brevi tempore tales progressus fecit, ut etiam in Gerianià, praecipue in Ducatu Mecklenburg in- secuti. sint aeque ac in ce "ubi ` quidam de - Lor- n?. 43. page 344. — 1826, n°. 14, pag. 108. 1831, pag. 697. Kops, Magazijn D. ll. pag. 303. Transact, for Encour. Vol. VIII. pag. 48. Vol. XT. pag. 83 et 98. | (Idem Cl, Nu man asseverat So/ana cocta et contrita prodes- se suibus Diarrhaea vel Dyssenteria laborantibus, Vid, 1. C. p. 567. 152 COM MEN T'AT TO Lormais primus auctor habetur. — Adhibent alii Solana cocta , alii cruda. postquam initio per | aliquod tempus cocta cum aliqua Avenae parte porrexerant. — Vulgo tamen coctis utuntur ,. quie bus foenum vel stramentum conscissum addunt, sive quoque Avenam majori minorive quantitate y quando. equi làboribus inservire debent. ..Nutrivit hac ratione fabricator quidam Anglus 80 equos, similique modo Curwan in Angliae Septentriona- lis regione Cumberland 60 equos, unice „Solanis cum stramento; atque testatur idem Curwan equos hoc pabulo nutritos in 42 horarum spatio iter fecisse 35 milliarium absque ullo incommo: do. | AM Asseverarunt quoque Angli pabulum tale equis. esse remedium morbi Szfragii. .Perhibent alii equos nullo pabulo alio melius refici post ve- nationis defatigationem , ipsaque venatione mi- nus delassari, si antea Solanis wescantur. Om- nes denique qui methodum secuti sunt, lau- dant vires, alacritatem., obesitatem. pilorumque densitatem et nitorem, quibus excelluerunt equi; similes bonos effectus etiam vidit agricola ille in Zelandia qui per tres hiemes equis suis Solana cum Avena porrexit. (1) Tans (D F Je Römer und P, Utter. Botan, Magazinz Zu: rich 1787, Bard I. Stuk 2. pag. 155. — Rosier, Cours come plet d'agricult., Tom, VIII. pag. 211. — Transact; for Ene cour. BOTANICO - OECONOMICA. 153 Tandem , qui canes amant more Anglorum , So/a- "is uti possunt ; — Gallinarii curatores gallinis prae- beant ut majorem ovorum numerum acquirant, vel adhibeant ad pavonum indicorum nutritionem. — An- serarii anseribus porrigant , quae ipsa Solana cru- da valde appetunt; anates autem cocta praeferunt, fereque insatiabiles ingurgitant, Ut columbae ci- tius ovis incubent, columbarii iis exhibeant So- lana cocta cum seminibus anisi; imo aves caño- rae ipsique pisces imprimis Lucii, Cyprini atque Tincae optime Solanis coctis vesci possunt Hisce itaque finem imponimus opusculo quod pro materiae ubertate, elaboratione longe meliori pertractari posse, lubenter fateor; attamen quum cuivis adire Corinthum non contingat, accipite quaeso, quale sit, non quale essé posset. éour. Vol, III. pag. 30. Vol. XXIII. pag. 45. Bibl. univ. Cagric.) 1823. page 183. — Oecon. Neuigk. 1822, n°, 59. pag. 472. — Kops, Magazijn , D. Il. pag, 303 TANTUM, I ND E X. PRAEFATIO. PARS PRIM A. HISTORIA. PARS SECUNDA. DE CULTURA, . (PARS TERTIA. DESCRIPTIO BOTANICA. PARS QUART A. VARIUS USUS. " isla inus ` / à Ya & CONO o : Ug Vw D T MEN CUM PRES" ES Una SE pag. 3 12 41 u^ “112 » us s VA F^ i NT, Al a^