■ • f • II I I 4l I

.

';';v\^;.v/ • v\vv:'y>.vv

■;•;';• •vv:"Vvvvv':'V.vv

» f * • «

f f f t

, ^ • • j

• • I •

^*^^yM^

"^ ''^M

V^f .;fjv|''

• I .

l- i.

?*..*■ .ri 'T

.^'

■•■*^>»^

^-K^..'

. .-^c'

'7x^ '

■■-.Jl •

^H

>m

^

mm:^

^..^'

\

C/^SARIS BARONII

ANNALES ECGLESIASTICI

TOMUS TRIGESIMUS Q.UINTUS

Cetouvrage, parlescoiTectioii,s etles additions Hoc in opere fam multa sunt aut correcla aut

considerables qui y ont ete operees, est devenu addita, ut id suum Consociatio Sancti Pauli red-

la propriete de TOEuvre de Saint-Paul, qui se diderit et, quidquid sui juris sit, sibi vindicet.

reserve tous ses droits. Toute contrefaf on ou Itaque, si quis idem aut furto ediderit aut quo-

imitation, quelle que soitla forme sous laquelle quo modo erit imitatus, in crimine erit et de

elle se presente, serapoursuivierigoureuscment, injuria postulabitur. conformement aux lois.

C^SARIS S. R. E. CARD. BARONII

OD. RAYNALDI ET JAC. LADERCHII

CONGREGATIONIS OBATOEn PRESBYTERORUM

ANNALES

ECCLESIASTICI

DENUO ET ACGURATE EXCUSI

TOMUS TRIGESIMUS Q_UINTUS

1566-1567

j>=^^^

^'f

^^

EX TYPIS CONSOCIATIONIS SANCTI PAULI

BARRI-DUCIS

VIA OICTA DE LA BAKQUE, 30

PARISIIS

51, VIA DICTA DE LILI.E, 51

.V DCCC tXXX

FRIBURGI HELV.

10, VIA DICTA GRAND'RUE, 10

PRIVILEGIUM C^SAREUM

Carolus Sextus, divina favente clementia, electus Romanorum imperator semper Au- gustus, ac Germanice, Hispaniarum, Hun- garice, Bohemice, Dalniatice, Croatice, Sla- vonice, etc. rex, archi-dux Austrice, dux Burgundice, Styrice, Carinthice, Carniolce, et Wirtimbergce, comes Tyi^olis, etc. Agnos- cimus et notum facimus tenore prcesentium, quod, cum nobis noster sacrique Romani imperii fidelis dilectus joannes guliblmus HUiscH, bibliopola Coloniensis, humillime ex- poni curarit , quem in modum Annalium Ecclesiasticorum tomum vigesimum secun- dum et secuturos aJacobo Laderchio Faven- tino continuandos in folio prcelo committere resolverit ; vereatur autem ne cemulorum invidia, hanc editionem imitantium, gravis in hoc opet^e impendii et laboris sui fructu frustretur : ideoque nobis demisse suppli- carit, quatenus ejiis indemnitati privilegio nostro Ccesareo succurrere clemetitissime di- gnaremur; nos submissce pariter ac cequce ejus petitioni annuendum censuerimus. Ac p^roinde auctoritate nostra Ccesarea omnibus et singulis bibliopolis, bibliopegis, typogra- phis et aliis quibuscumque rem librariam seu negotiationem exercentibus firmiter in- hibemus, vetamus et interdicimus , ne quis supra nominatum Annalium Ecclesiastico- rum tomum vigesimum secundiim et secu- turos a Jacobo Laderchio Faventino conti- nuandos in folio sub hoc aliove titulo per decem annorum spatium, ab hodierno die comptctandum, intra sacri Romani imperii, et regnorum ditionumque nostrarum hceredita- riarum fines recudere, vel aliis recudendos dare, aliorsumve impressos apportare citra prcefati impetrantis, ejusdemque hceredum ac successorum voluntatem et assensum in scriptis obtentum ausit vel prcesumat. Si quis vero secus faciendo privilegium hoc no- strum seu interdictum violare contemnere- que prcesumpserit, euni non solum ejusmodi Exemplaribus ubicumque locorum repertis,

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

seu apportatis {qua; dictis Joannes Guliel- mus Huisch sive propria auctoritate, sive ma- gistralu illius loci auxilio sibi vendicare poterit) de facto privandum , sed et de- cem marcarum auri puri pcena cerario, seu fisco nostro Ccesareo et parti lcesce ex cequo pendenda, omni spe venice sublata, mulctandum decernimus , dummodo tenor hujus nostri privilegiiin fronte libH impres- sus reperiatur, et solita de quovis tomo quin- que exemplaria consilio nostro imperiali aulico exhibeantur. Mandamus itaque om- nibus et singulis nostris et sacri Romani irn- perii, regnorumque et dominiormn nostro- rum hcereditariorum subditis et fidelibus dilectis tam Ecclesiasticis quam scecularibus, cujuscumque status, gradus, dignitatis aut ordinis fuerint, prcesertim vero iis, qui ma- gistratu existentes, vel suo, vel superiorum suorum loco, jus justitiamque administrant, ne quemquam privilegium hoc nostrum Cce- sareum violare, spernere aut transgredi pa- tiafitur. Sed si quos contumaces compererint, constituta a nobis mulcta eos puniri, et qui- buscumque modis idoneis coerceri curent, qu^tenus et ipsi gravissimam nostram indi- gnationem prcedictamque pcenam evitare voluerint. Harum testimonio litterarum rna- nu nostra subscriptarum , et sigilli nostri Ccesarei appressione munitarum, quce da- bantur in civitate nostra Vienna die vige- sima septima Octobris, anno millesimo sep- tingentesimo trigesimo, regnorum nostrorum Romani vigesimo , Hispanicorum vigesimo octavo, Hungarici et BoJiemici vero pariter vigesimo. Carolus ni. p.

(LS.)

Vt. Frid. Carol. Ep. et Princeps Bamb. et Herb. Franc. Orietit. Dux m. p.

Ad Mandatum Sac. Csesar. Majestatis proprium. J. i>. Hayeck de Waldstatem m. p.

k

SANCTISSIMO

AC BEATISSIMO PATRI

DOMINO NOSTRO

BENEDICTO XIII

PONTIFICI MAXIMO

JACOBUS DE LADERCHIO

Congregationis Oratorii Presbyter perpetuara fclicitatem.

Quidquid Romanis Pontiflcibus, a Deo Opt. Max. collatum, toto orbe diffusa, Catliolica profitetur Ecclesia, quodque mellifluus doctor S. Bernardus', Eugenium alloquens, com- plexus esse visus est, cum scripsit, eum esse : « Pontificem Summum, Sacerdotem Magnum, episcoporum principem, Apostolorum hteredem, primatu Abelem, gubernatu Noemum, patriarchatu Abraham, ordine Melchisedech , dignifate Aaron, auctoritate Mojsen, judicatu Samuelem, potestate Petrum, unctione Christum » ; quique proinde inter aUos CLeli janitores gregumque pastores, tanto gloriosius, quanto et differentius utrumque nomen pr?e caeteris haereditavit ; quia cum assignatos sibi greges haberent, sin- guU singulos, ipsi plane universi crediti essent, velut unus uni : neque ovium modo, sed et pastorum, unus omnium pastor existeret. Id, inquam, omne in Sanctissimo Pio Quin- to luculenter adeo patefactum est, ut qualis et quanta sit ea divina propemodum dignitas, vel in hoc uno Summo Pontifice oculis quodammodo subjecta conspiciatur.

Conspectionem istam, veluti Visionem magnam, orbi Catholico aperire dixerim vige- simum secundum hunc Ecclesiasticorum Annalium tomum. Exhibet enim eumdem Pium, in supremo Apostolatus culmine collocatum, et se episcoporum Episcopum gessisse pasto- rumque Pastoreni; et infracta cohibuisse virtute fures ac latrones hiereticos, oves mactare et occidere tentantes; infideUum quoque luporum feritati sese strenue opposuisse. Sane, qualescumque denique sint nostrcB hae lucubrationes, pei^spicuum nihilominus ex illis fiet,

' De Consiikrut. Lib. 2.

IV BENEDICTO XIII JACOBUS DE LADERCHIO.

quam vere justeque, in Romano Breviario ', nos Ecclesia doceat, fuisse in eo : « Religio- nis propagandpe perpetuum studium. in Ecclesiastica disciplina restituenda indefessum laborem , in extirpandis erroribus assiduam vigilantiam, in sublevandis egentmm neces- sitatibus indeficientem beneficentiam, in Sedis Apostolicpe juribus vindicandis robur invictum ».

Quae cum ita sint, cuinam id operis meliore jure nuncupandum erat, in quo pr?eclaris- sima tanti Pontificis gesta proferuntur, nisi uni Sanctitati Vestrae, in sublimi prreexcelso- que eodem dignitatis fastigio colIocat?e? Sed alia sunt prpeterea, quae prorsus tibi uni debitum Annalium hunc tomum, peculiari quadam ratione manifestant, suntque tibi ac Piocommunia; illudque, inter caetera prascipuum, quod eadem Mater, qu?e Sanctitatem Vestram peperit, prseclarissima nempe Praedicatorum Religio, ipsamet etiam Pium toti Catholicse Ecclesiae felicissime enixa est.

His, si, juxta Ambrosium % addatur, quod auctoris, qui minime displicet, opus proban- dum sit; quis unquam existimabit, a Sanctitate Vestra probandum opus non esse; imo non gratanter perbenigneque suscipiendum, quod sanctum Philippum Nerium, cui sin- gulari adeo clientela teobstrictum ostendis, auctorem habet? Enimvero, si, cumin terris idem ipse Philippus viveret, Ecclesiae labantis exgestuans zelo (ut cardinalis Baronius ' testatur) instabat jugiter eidem operi, urgebat prsesentia, verborumque stimulos admo- vebat, durus adeo semper ac diurnus exactor, ut piaculum putaret, si vel minimum Baronius deflecteret, nedum ab instituto cessaret; quanto magis, in coelestem nunc trans- latus civitatem Dei, et ab hac digressns, in illa feliciter degens, quae est primogenitorum descriptorum in Coelis, majori charitate fervens, acerbioribusque quam unquam fuerint, militantis Ecclesise serumnis compatiens, quod, id curandis, idem ipse optimum compa- ravit, medicamentum, comiter a te susceptum fotumque gaudebit ? Hoc ille e Coelo a San- ctitate Vestra exposcere videtur : id in terris a clementissima Benignitate Vestra humil- limusejusdem chens, et expectat, et sperat, sacrosque pedes devotissime exosculatus, magna enimvero sibi fiducia pollicetur. Dabam Romae, ex ^dibus Vallicellanis, quart. non. Februarii 1728.

' Ex Brev. Romau. sub die v Maii. - De Vii-gin. Lib. 2 post med. ^ In Prasf. ad Tom. viii Annal.

PR^FATIO

Placuit tandem aliquando Deo Opt. Ma\. ut Annaliurn Ecclesiasticorum opus, a S. Philippo Nerio divinitus iiistitutuni, et a CBesare cardinali Baronio primum executioni mandatum, deinde ab Odorico Raynaldo feliciler prosecutnm, per sexaginta et amplius annos interruplum, a me, licet tantis scriptoribus longe viribus impari, reassumeretur. Fuere nonnuUi, qui, ubi provin- ciani tiauc mihi demandatam fuisse acceperunt, non a Pio Quinto, sed aitius iniri scriptioHem oportere , velut ex tripode pronuntiarunt : a sarcienda, uimirum, ea Annalium parte. quam pra;fatus Odoricus Raynaldus absolvere minime potuit, morte praeventus. Et mihi quidem, fa- teor, louge satius fuisset, operi ferme completo digitum admovere, quam novum e fuudamentis excitare. Is vero, cui primum placuit id mihi, diu colluctanti, tantum onus imponere, pru- dentissime censuit, neque congruum, neque sequum esse, nulloque modo necessarium, in alienam veluti messem manum immitli meam. Diu quippe ante, nempe sub anno mdclxxvii, opus illud typis traditum fuerat; et certe, au- ctoris inprimis honore integro, etsi omnibus iliud numeris, morte tantum inhibente, atque adeo citra culpam omnem absolvere non value- rit. Qui autem publica ipsum luce dignum ni- hilominus putaverant, imo ciirandse illius edi- tioni sedulo incubuerant, quorum nonnemo fuerat in eminentissima constitutus dignitate, adliuc in vivis agebat eo tempore : quanam ergo ratione, citra temeritatis notam, additioni- bus vel demptionibus illud corrigere, ferulam- que propemodum in ipsum exercere valuissem, quod, et quem innuebam, cardmalis, et alii bene mulli probaverant ?Sed et iili demum,qui post editum preefatum Opus, voce. scripto, imo censura quoque eidem apposifa, ultro lectori pandere innumera propemodum ejus errata conuixi sunt, fateri nihilominus sunt conipulsi. opus idem, qualecumque esset, e publica utili- tate haud parum esse posse. En ipsa illorum verba : « Et sane consilium fuerat, perpetuis illud tenebrarum damnare carceribus, ni pro- pter rerum in eo contentarum ubertatem, ea

sententia praevaluisset, ut qualecumque tamen, ad explenda studiosorum desideria, in publi- cum denique castigatuui prodiret ». Et aliquot interjectis : « Ignosce igitur, et boni consule, benignissime leclor, et si crebro, in vulgares aliquas minusque proprias dicendi formulas incidas : utere facilitate tua : cum praesertim idem auctor, plures Epistolas et lustructiones, Italico sermone conscriptas, a Romauis Archi- vis, totidem fere verbis in Latinum convertere, necnon Acta Consistorialia, simplici stylo me- moria» demandata, in medium fidelissime pro- ducere contentus fuerit ».

Lnum nempe, quod eo in Opere rite cul- pandum coarguendumque curatores et corre- ctores putarunt, fuisse cognoscitur, quod parum Latine, vel etiam barbara dictione elaboratum fuisset; ob idque perpetuis illud tenebrarum carceribus damnandum nonnulli existimarunt. At prsevaluit caterorum sententia, magis rem (et jure quidem) quam modum spectantium, et istis gramaticorum nugis longe pripponendam, judicantium, rerum ubertatem, maxime vero fidelitatem, in documenlis ex Romanis Archivis in medium prolatis; quippe quibus, et sincero studiosorum desiderio , et publico Ecclesiae bono consultum iri, prudentissime censuere. Qua? cum ita se habeant, qua, quaeso, necessitate ductus ei me operis recoquendo dedissem, quod, et utile, et uberrimum, et fidelissime exaratum, ab iis ipsis, qui magis illud impro- basse visi fuerant, intellexeram ?

Quod vero spectat opus hoc meum, erit qui forte longe illud aberrare ab instiluto censeat Baroniano; quod, cum ille duodecim fere sae- cula, duodecim dumtaxat tomis complexus fue- rit, tomus hic meus unum et alterum dum- taxat annum complectatur. Verumtajnen, si rationem lemporuni, quorum res utrujue no- struin seribeudie fuerunl, benigue lector. Iiabere dignaberis, agnosces profecto, nec plures, ex duodecim swculis, quam duodecim tomos con- flare Baroiiium potuisse ; nec me uno tomo, nisi biennium comprehendere . Pauca admo- dum, et immenso propemodum labore e late-

VI

PRJiFATIO.

bris eruta, priorum sirculorum gesta, ab co fueruut scripto tradita, adeoque pauca, ut non raro, tola unius auni narralio, nil aliud exlite- rit, i|uam annum consignasse. At vero in recen- tiorum temporum rebus , ab innumeris fere scriptoribus diligentissime adnotatis, vix quid- quam seu parvum seu magnum accidit, quod eos fugerit, monumentisque mandare prieter- niiserinl ; unde lit, ut ex liis, i\ux, sub uno anno consignavere , facile quis, uon unum modo, sed quandocumque vellet, plures con- dere tomos posset ; quin et plures Barouius baud dubio condidisset, si tanta perinde se iili obtulisset scribendi materies , nec materies operi defuisset; sed el ego rei compendium fa- ciliime fecissem, credo, si in tanta scriptorum monumentorumque, scitu maxime dignorum, ubertate, pleraque ad institulum facientia pree- termittere ac silentio premere maluissem.

Et binc profecto effectum est, ut qui An- nalium Ecclesiasticorum Historiam, proxime post Baronium prosecutus fuit Raynaldus, tria dumlaxat siecula, ne novem quidem inlegris tomis complecti valuerit, licet stecula ipsa scriptorum monumentorumque inopia haud parum iaboraverint. Quod ajque aliis evenisse, qui Historiis conscribendis sese dedere, ut in Ciaconii opere compertum est. Centum siqui- dem et septuaginta septem Romanorum Ponti- ficum vitam et gesla, primus operis ejiisdem exliibet tomus. Secundus vero triginta et octo. Tertius tredecim. Et quartus demum duodecim tantum Pontificum res commemorat; ut, colla- tis cum priori tomo posterioribus, illud usur- pari videatur : Fons parvus crevit in fluvium. ' Id porro, non in Ciaconii tantum opere, Histo- riain nostra- affjuem refereute, sed et in Eccle- siasticis Historiis aliis usuvenit. Nam Bollan- diani, licet nova et vetera, statini ab initio scriptionis, producere pro|)Osuerint ; priores- que menses, uno tanlum et altero tomo com- plexi sint; deinde tamen, non nisi paucos cu- juslibet mensis dies singulis lomis comprehen- dere valuerunt.Quod etiam in Bullario Roinano, aliisque operibus cerni pntest. Quse quidem dicta veiim, ut inconsuilam quorumdam objec- tionem obtundam, qua vitio mihi verlere con- nitentur, prolixiori stylo ac Baronius, banc me historiam concinnavisse.

Plura nihilominus hoc opere complecti, qua; purgatissimo cuique oculo displicere pos- sint. ultro fateor, cum ea ne mihi quidem arri- deant. Prolixa; enim singulorum Uiplomatum, Monumentorum. Epistolarum, et bis similium exbibiliones, eorumque non sensum modo, sed ipsissima verba, prout jacent, quam frequen- tissime operi eidem inserta, uti scribenti mibi negotium plerumque facesserunt, sic tibi, be-

' Esther cap. 10. v. U.

nigne lector, haud parum molestise ac taedii allatura esse, satis novi; statimque forte menti occurrel, BuUarium potius quam lustoriam hos Aniiales inscriptum iri. Verum nonnisi Baronii vestigiis, si rcm rite jierpendere volueris, me iustitisse deprebendes. Mi antiquius siquidem ille habuit, quam ut Decrela Pontificumque Slatiita omnia operi suo insereret, eorumque ne uuum quidem prietermitteret, quod ad Ec- clesiae liistoriam maxime pertinere intellexisset; nec ea modo referre, quaj illi gesserint, verum etiam quid, pro ejusdem Ecclesia} bono, docue- rint ac decreverint. Et i|)se quidem ea paucis retulit, quffi paucis dicla reperit; pluribus certe, uti nos, djcturus, si pluribus adnotata reperis- set. Nec ideo pleraque omittenda existimavit, quod in Gratiani Decretis alibique jam edita essent. Noverat enim aliud esse sacrarum le- gum volumen, aliud vero earumdem legum historicam narrationem ; quipjie qua; legibus iisdem propositis, earumdem ferendarum cau- sas, vim quoque, tempus, circumstantias, le- gislatorum denique mentem animumque mire detegit.

Ad ea uihilominus in medium producenda, historice sibi viam stravisse, iisdem fere verbis, quibus tandem concepta referuntur, iu docu- mentis, per extensum allatis; pari modo ani- mum torquet meum. Verumtamen religio mihi fuit, in utroque quidpiam immutare : ueque eiiim, quas pollicebar, fldelissime praenarrare viderer, si verbis uti aliis maluissem, quam quae consignata erant in documentis : verba quippe nihil acquivoca aut luxata, sed prorsus a?quipollentia, labore improbo frustra qua;re- rentur. Ad hsec doctorum votis eruditorumque consiliis acquiescendum mihi fuit, qui nempe magis e re futurum publica censuere, si Diplo- niata, BuUas et alia, uti sunt, prse oculis pone- rentur, quo illis, prout opus cuique foret, uti posset. IUud mihi semper iteratis vicibiis iuge- renles ac inculcantes : Historiam hanc non ina- nium poetarum ac gramaticorum, vel (ut scri- bebat Hieronymus ') scurrarum ac parasitorum voluptati ac oblectationi, sed communi utilitati elaborandam. Si quem vero Diplomata et alia prolixiori stylo explicata legere piguerit, eadem praterire posse, et ad ulteriora procedere. Quo plane fiet, ut productam longius quam ipsecu- peret, narrationem, protinus contractiorem ha- bere queat, juxta Poetse ' illud :

Si nimius videar, seraque coronide longus Esse liber, legito pauca, libellus ero.

lilud etiam, quod, easdem sa?pe dicendi formulas adhibere; vel non raro, pro tanta re- rum materiarumque diversitate stylum immu-

• Episl. Lii). VIII. Epist. ol. ad DomnioneiD. — - Val. Martial. Lib. X. I.

PR^FATIO.

vir

tare, et modo hac, niodo illa dicendi ratione uti, coactus propemodum fuerim,equidem a!gre admodum ipse tuli. Verum, nec mihi, nec forte ulli, cum eamdem socpius rem explicare necesse est, praefmitos dicendi modos egredi fas erit. Vicissim vero, a magno illo Cassiodoro ' memini me didicisse, tria dicendi genera, uon incas- sum, a prudenti antiquitate definita : quod, li- cet ab uno debeat pectore eloquium fluere, di- versis tamen oporteat alvei? emanare : quando nemo eloquentis obtinet nomen, nisi qui trina ista virtute succinctus, ea uti, causis emergen- tibus, utiliter est paratus. Et revera in Eccle- siasticcB historiae scriptione, innumeras prope- modum mutandi stylum passim emergere cau- sas, non diffitebitur quisquis non ignoraverit, modo piorum studia prosequenda esse, nunc impiorum scelcra insectanda : jam Ecclesiastica propriis suis formulis recensenda : profana quoque suis, et sic de singulis, quEP vel indicare longum esset, quseque sponte suo intelligere valet quisquis Historiam hanc, modo alta et sublimia, modo communia, e medio petita, ac longe lateque tolo orbe peracta, complecti de- bere cogitabit.

Etsi vero tam varia istiusmodi rerum ge- nera complectatur Opus. nemo tamen in eo putel profana simul et sacra, Ecclesiastica et sfficularia misceri et coacervari. Quantum enim fas fuit , a saecularibus profanisque rebus ab- stinui, neque ea attigi, nisi, ne Historire integi'i- tati deessem, vel ubi merito desiderari id posse animadverti. Verum, quo versor tempore, quid, qua!SO, per totum orbem, memoratu dignum accidit, quod non ad religionem et Ecclesiam aliqua ratione pertineret? In Gallia, in Germa- nia, in Anglia, in Scotia, in Pannonia, in Polo- nia, in Belgio, et si quK aliis in reglonibus et regnis memoranda acciderunt (seditiones nempe, tumultus, bella, et o|)iniones pra;lio- rum, comilia peractaquc negotia) vel a religione initium sumpsere, vel non sine religionis, aut specie, aut etiam re agitata sunt. Adeo siquidem infelicissimo hoc a;vo, humana divinis, et sacra profanis commixta fuere;ut nec bellum geri, nec comitia haberi, nec negotia tractari, nec legationes docerni potuisse viderentur, nisi una simul in certamen quoque religio ipsa vocare- tur : eademque una religio scopus quodam- modo visa est bellorum omnium, seditionum ac tumulluum extitisse.

Cum itaque tam magna, tam mnlta fuerint, quse religionis causa in unaquaque regione acciderunt, sapienlium idcirco sententinm se- cutus, non quidem (uti jam cardinalis Baro- nius) singularum regionum gesta, per partes enarrare, sed simul ea lectori exhibere, satius du\i ; ne videlicet olim dicta sajpius iterare

' la Prccfal. in Duodecim Lib. Variarum.

compellerer, cum et ejusdem anni, et ejusdem regionis res gesta; narrandre forent. Et quidcm facile fuit disertissimo Baronio, eo res ordine referre, ut non anno tantum, sed etiam ejusdem mensibus, vel etiam diebus, in quibus accide- rant, responderenf, quod, ut toties diximus, perpauca; admodum ipsae essent, vel paucis verbis comprehensa, quse ab antiquis paucis- que auctoribus tradita, operi suo inserenda erant. Hic autem contra, et multa, et a nniltis scripta, et ea sedulitate et diligentia adnotata, ut singularum rerum originem, progressum, ac tandem exilum perspicue doceant : quo flt, ut perssepe, non hunc, vel alterum tantum, non dicam diem, vel mensem, sed integrum an- num occupaverint negotia singula, vel in una regione gesta. Si igitur temporum exactissi- mam illam cardinalis Baronii rationem habere studuissem. necessitas procul dubio incubuis- set, millies ejusdem rei narrationem iterandi : dumque nova adderem, iterum ante narrata repetendi, vel saltem commemorandi, ne non intelligi satis possent, quaj deinceps narranda essent. Hoc autem, siciit tibi lectori minus fore jucundum, sic tuo studio magis accommodum censui, si tibi [irae oculis simul omnia proi^o- nerem, idque mihi quoque magis consultum existimavi ; ne videlicet methodum aliam se- ctatus, non tam Annales conscripsisse, quam Mensuarium vel Diarium videri possem.

Jam vero, cum doctissimus cardinalis Ba- ronius, Annaliuni Ecclesiasticorum scriptioni se daturus, duo sibi proposuerit : commenti- tiam nempe mendacemque Cenluriatorum Mag- deburgensium Historiam evertere ; eademque ipsa scriptione, productis in medium pro re nata documentis, Catholica dogmata conflr- mare, quibus priorum saeculorum testimonia falso ac temere Novatores illi subtrahebant : equidem quod spectat posteriorem hunc flnem, tanti scri[)toris vestigiis inha?rere supervaca- neum jure existimavi. Quamvis enim temporis hujus historia, innumeras propemodum conti- net hffireticorum blasphemias ; ipsi tamen hi- storiaj minime innixai deprehenduntur : nam quae hoc tempore, sive gesta, sive scripla fuere, non iis fulciuntur testimoniis, (paucis admo- dum exceptis, qua> convellerc pro viribus stu- dui) quibus ex professo retundendis incumbere debucrim. Primum tamen illud, quod egregie Baronius pra?stitit, scriptorum, inquam, prffici- pue ha^reticorum luijus temporis, deliramenta ac commenta patelacere: id enimvero, quan- tum exilitati mea? fas fuit, prffistare conatus sum, rerum earumdem mendaces scriptores rejiciendo, sincerissima in medium producta veritatis luce, qua falsitatis tenebra* dispelle- rentur.

Quam quidem veritatis lucem ut purissi- mam cxhiberem , non modo a probatissimis

vm

PltffiFATIO.

eam curavi mutuare scriptoribus, sed etiam ei originalibus depromere Monumcntis, et Va- ticaiiis Rejjestis, ex arcanis Urbis archivis, et ceiebrioribus Bibliotbecis; prsecipue vero, ex conscriptis ad sanctissimum Poiitificem Pium QuinUim , ejusque Pronepotem , cardinalem Alexandrinum, Epistolis, expiscavi. Ne autem circa ba^c et alia dubitatio injici ulla posset, passim, ut innui, totidemque verbis ea protuli, tibique.amice lector, quodammodo fontes exhi- bui, ex quibus limpidlssimas aquas hausi, ut ex iisdem possis ipse quoque, percipienda; ve- ritalis siti, studioque tuo, cumulatius uberius- que satisfacere.

Quod tandem ad hujus Operis attinet edi- tionem, miraberis forte innumeris fere unde- quaque mendis erroribusque scatere. Verum, si rem benigne per[tendes, mecum miraberis potius etiam corruptiorem non evasisse, uti evadere debuisset, cum, nec ei ipse incumbe- rem, nec ullum, qui, qua par erat, sedulitate ei incumberet, habuerim. Quapropter, si Baronio lot subsidiis undequaque sufifulto dicere licuit:

Torcular calcavi solus, et de gentibus non est vir mecum, potiori jure illud mihi Evangelici Para- litici usurpare fas fuit, quod, Hominem nempe non habuerim, cujus auxilio in hanc piscinam descenderem; unde mirandum multo magis sit, non quod a!gre descenderem, sed quod, quo- cumque tandem modo, descenderim. Errata non pauca, typographorum quoque oscitantiae et imperitiee tribuenda non diffileor; et quoad nomina etcognomina personarum locorumque, si modo hac ratione, modo illa, adnotata repe- ries; scias, non meo, nec typographorum vitio, sed potius scriptorum varietati tribuendum, qui unum etidem nomen diversimode protulerunt: quodutexempIopalamfiat,ylz<;/acc«i5?s,^w!/zo- nensis, qui ab aliis Auriacus, unus dicitur Oran- gius. S\cAndins, A\c\\i?, Te\>eT\iar Andegavensis, et sic de aliis, quie recensere longum esset. Quae quidem obiter monenda duxi, ut, si quid boni in hoc opere offendas, uni Deo, solique omnium largitori tribuas; erratis vero, pro tua benignitate, clementer indulgeas. Vaie.

IMPRIMATUR

Si videbitur Reverendissimo Patri Sacri Palatii Apostolici Magistro.

N. BACCARIUS.

Episcopus Bojanen. Vicesgerens.

APPROBATIONES

Annales Ecelesiaslicos, qui auctore J;tcobo Lader- chio Congregatiouis Oratorii presbytero, ab anno MDLXvi ad exitum anni mdlxxii procurrunt, cum ego, jussu reverendissimi Sac. Pal. .^posl. Magistri, sedula lectione excusserim, nihil in eis, quod ortho- doxse doctrinae, morumquc probitati, ac veritati Hi- slorife obversaretur, offendi : sed opus laboriosum quidem, et salebrosissimum, magno aiieu susceptum, et feliciori produetum successu, uberrimaque pro- fanse et Ecclesiaslicw cruditionis aflluentia, miro ordine refertum ; si publicis incudatur tj-pis, non so- lum universo Christianorum orbi luculentissimum ornamentum, certo duxerim additurum, sed locuple- liorem auctori quoque suo probatissimo, indubia spc, eximiam fore pariturum laudem. Quippe qui inter se veriora hujus emunctas setatis judicia semu- lalus, eorum gloriam, qui Annales Ecclesiasticos jamdudum auspicati fuerant, comparata sibi ingenti velerum monumentorum supellectili , ingestaque impensiori ingenii sui industria, continuationem ope. ris interrupli Cfeterisque inaccessi enixiori conatu, aggressus est, ac faventiori numine est prosecutus.

CaROLUS LeOPOLDUS CALC.iGNINUS

.Vrtc. Rolce Auditor.

Ecclesiasticos Annales, qui prajcipue Sanctissimi Ponliflcis Pii V erga Christianae Reipublicse decorem ac tutamen praeclara facta depromunt, a Jacobo de Laderchio Congregationis Oratorii presbytero con- scriptos, reverendissimo P. Fr. Gregorio Selleri Sac. Pal. Apost. Magistro mandaute, percurri. Demiratus sum usquemodo et demirain prosequar diligentiam, pietalem ac eruditionem, qua auctor in lucem pro- fert , quse oblivionis tenebris poterant adumbrari. Dum ergo prseterita, narrationibus suis, veluti prse- sentia exhibet, ad carum dignitatem pertinere arbi- Iror, si pubhci juris flant, quod in futura ssecula lumen effundant. In Conventu S. Marias super Miner- vam III kalend. Augusti mdccxxto.

Fr. Hieronymus Maria Rendixa Ord. Prcedic. Magister, cleri Romani Apostolicus examinator, Inquisitor Generalis.

Jussu Reverendissimi P. Fr. Gregorii Selieri, Sac. Palalii Aposl. Magistri, studiose legi tomos plu- res manuscriptos, quibus Jacobus Laderchius pres- byter Congregationis Oratorii S. Philippi, prosequens Ecclesiasticos Annales, quorum auctor fuit eminen- tissimus cardinalis Baronius ejusdem Congregationis alumnus, nunquam satis laudandus, laudabili sane stylo, diligenti methodo, accurataque gestarum rerum narratione Historiam memoria dignam luculensti- sime enarravit. Sum propteroa summopere deleeta- tus in multa magnaque rerum varietate, quas refert exactissime prasfatus auctor, paucos annos, eos sci- licet, quibus S. Pius V Ecclesiam gubernavit, ad hi- sloriam redigens Ecclesiasticam ; ibi enim inter alia pra?cipue ob oeulos eruditorum ponil Vitam mao-ni Pontiflcis, studia nempe, labores et sollicitudines, plus quam humanas, quibus Sanetissimus Pontifex, multis magnisque tempestatibus Ecclesise, sibi com- miss», adeo jactatam naviculam, prudentije su»', pietatis, fortitudinis, consilii ac sapientife remisvelis- que clavum tenuil ae rcxit, ne hfereticorum, gentium atque principum fluctibus intumescentibus obruere- tur. Miratus itaque sum atque obstupui, considerans virum, annis ajque et vivendi genere religiosissimo fatigatum, tot tantaque potuisse meditari, aggredi ac perflcere, auimo in cunctis el singulis vivacissimo, atque brevi paucorum annorum curriculo, qua; vix alius, vel.a;tate florentissimus valuisset tentare. Elo- nim solis instar, unius Urbis coelo afflxus,

Omnibns omnino aspersit siia lumina lerris.

Tacebo Italiam, el indieabo Galliam, Belgium, Angliam, Daniam, cum casteris Arctois provinciis Europa3is, Germaniam, Poloniam, necnon Ecclesias Africanas, et utriusque orbis Indici regna et imperia, legationibus, missionibus, Epistolis, aliisque id genus^ aliis ad orthodoxam fldem, veramque religionem ac pietatem excitata, promota inflammataque. Indicabo denique totam Asiam Othomanicam suo nomine re- pletam, ob ejus immanissimam potentiam, nediim repressam, sed victam, sed fractam, sed pEene etiam attritam, in ipsomet insolentissimte fortuna> culmine. non tam sua, et Hispana, et Veneta classe, quam prccibus, et apud Deum meritis propriis insignissima victoria, de Turcis ad Echinadas reporlala.

Miratus sum ac obstupui hasc interim liEeresum

X

APPROBATIOXES.

et hsereticorum omnium ingenium, plnsquam vipe- reum, el malitiam sane djemonicam, quse nedum sa- crasres et Eoclosiasticaspessumdare ubiquc anhelal, sed politicas quoque ac liumauas sasdeque vertere non desistit, ubi semel coeperit nova moliri iu oxtre- mum principum periculum, et populorum excidium. Ha?c quippe omnia monstrorum portonla, S. Pio V Pontilico Ecclesiam regentc, ex Orco cmersa, in tolo fere Chrisliano orho dobaccliari visa sunt. Sed his omnibus unum Ponlificem iuviclum, aut victorem occurrere miratus est orbis, ad totius S. Ecclesise utilitatem, ab ipsius hostibus quoque laude non mo- dica sibi comparata.

Jiliratus denique sum ac obstupui infandam no- strorum temporum diversissimam ab illis conditio- nem; tunc enim omnes principes polentesque Catho- lici, Ecclesise filii, idjiquo gentium, Romani Pontiflcis claTibus fasces submitlebant ; ejus jussa sanctiones- que verebantur, aut venerabantur ; omnes Academije Sedis ApostoIicK oracula. veluti ex ore Dei defini- liones prolatas suscipiebaut : nunc enimvero nihil minus aucloritatis habel, quam Romani Pontiflcis dignitas, cui potestas laica subesse dedignatur, mul- tisque in locis, Eeclesiasticfe se parem facere prjesu- mit, ita ut novissima nobis tempora imminere timen- dum non immerito sit, quippo qui videmus nostris ocnlis et auribus nostris audimus initia ilhus disces- sionis, quam Apostol. II ad Goloss., cap. ii, manife- stissimum futurum fore dicit signum, cum revelan- dus erit fllius perditionis, homo peccati; inquil enim diserte Angelicus Doctor in dictum caput lect. i. quod discessio, « ab Apostolo indicata, debet intel- ligi a Romano imperio, scilicet a fide Catholica liomanfv Ecclesice ». Hanc autem desertam iri ab iis omnibus qui tanquam membra sub suo capite, sub Romano Pontiflce sese continere detrectant , non est qui ignoret.

Hac de causa, quam maxime cupio, ut typis delur hujusmodi opus, quo nullum arbitror in pra^sentia- rum efflcacius, ad inimicorum Sedis Apostolicse et Pontificias auctoritatis detractorum inobedientiam, superbiam ac pervicaciam convincendam, confun- dendam, et relundendam, tot argumentis solutione carentibus, quot egregiis factis a nuho negabilibus ; non sic enim fuisse arguitur et demonstratur. Ita mihi videtur, salvo sapientiori judicio.

EgO D. AUGUSTINUS ROSIANUS DE FlORIBUS

Lector Sac. Tlieologim emeritus, Abbas S. Romualdi de Urbe, inque Ordinis Camaldulensis Procurator Generalis, Tlieologicw Academice censor, Sac. Congregrationis Indicis consultor, etc.

Attentione ac solerlia, majori qua licuit, nec sine peculiari animi mei voluptate, reverendissimo P. Fr. Gregorio Selleri, S. P. Apost. ISIagistro prascipiente, percurri, qu£e vir praeslanlissimus et reverendissimus P. Jacobus de Laderchio, Congregalionis Oratorii Urbis ECCLESIASTICORUM ANNALIUM conlinuator, tredecim integris Voluminibus Mss. docto accu- ratoque exaravit calamo, ea enaiTans, quse ab anno sexagesimo sexto, usque ad septuagesimum secun- dum saeculi decimi sexti, toto videlicet Pontificatu S. Pii V et anno primo Gregorii XIII memorabilia in Dei Ecclesia acciderunt. Ad ea autem avidius per-

currenda, prseter alia permulta, me mirum in mo- dum exstimulabat id, quod in Historia decet esse pr;vcipuum, nempo voritas, ct sinccrilas, quam certe maximam deprohendam. Nam gesta fere omnia, qua" ab auclorc doscribuntur, non tam suis, quam praefa- torum Summorum Pontiflcum, ahorumque supremo- rum principum, aut probatissimorum auctorum ver- bis, et quidom ex ipsis Bullarum, Brevium, seu Epistolainim originalibus fldeliter transcriptis, ex- pressa conspiciuntur. Curandum propterea censeo el exopto, ut, servatis alias servandis, quantocius prse- dicta Volumina, ad communcm publicamque utilita- tem prffilo tradantur. Ex Collegio S. Pauli ad Arenu- lam Urbis, die xvi Junii mdccxxv.

Fr. Paulus Lombardini Ex-Generalis Tertii Ordinis S. Francisci, et Theologicce Academice Urbis censor.

Id ipsum censeo et exopto, post accuratam, ex mandato Reverendissimi P. Fr. Gregorii Selleri S. P. Apost. Magistri, eorumdem Voluminum expensionem. Ex CoUegio S. Bartholomsei in Insula, Kalendis

AugUSli MDCCXXV.

Ego FR. Antonius a Mazaria Ord. Min. lector Jubilatus, et Sac. Congregatio- num Rituum et Indicis consullor manu propria.

Cum plerique viri, doctrina ac pietale conspicui, et reverendissimo P. Sacri Apostolici Palatii Magistro probatissimi , post accuratum examen, promeritis laudibus prosecuti essent, ac luce publica dignissi- mam censuissent, ANNALIUM ECCLESIASTICORUM Continuationem, S. Pii V Pontificatum complecten- lom, a religiosissimo doctissimoque P. Jacobo de La- derchio Congregationis Oratorii presbytero concinna- tam ; in eamdem quoque sententiam, propria sub- scriptione, anno proxime prseterito consignatam, me venisse momini ; omnium quidem infimus ; sed qui tarditatem ingenii mei vigilantioris ac forte morosio- ris examinis diligentia supplere curavi. Eam quippe, non fidei tantum orthodoxae m orumque doctrinae, per omnia consonam deprehendi ; verum etiam sin- ceris ubique nixam documentis, ad constabiliendam veritatem factorum, per novatores, aliosque illis faventes obtenebralam, omnino idoneis el cognitu necessariis. Persto autem in eadem sententia ; cum nihil sit adeo, cur ab ea vel latum ungucm discedere ausim, ut gravate admodum feram diuturnam istam, undecumque ortam, dormitationem typographi. Sic censui, iterumque censeo, meliore judicio salvo. Romse, ex Collegio S. Bai^tholomsei in Insula, nonis Septembris mdccxxvi.

Fr. Antonius a Mazarla Ord. Minorum revisor deputatus.

Ecclesiaslicas Historise Continuationem, a Jacobo de Laderchio, Congregationis Oratoi"ii Presbyt. con- scriptam, jubente reverendissimo P. Fr. Gregorio Selleri S. P. Apost. magistrp, ea animi voluptate per- legi, qua opus aliquod suis omuibus numeris absolu- tum historife cupidus percmTere consuevit. Enim- vero, quid in illa non serium, non" amcBnum, non jucundum denique ac suave ? Profecto si materiam aspexei'o, occurrunt oculis S. Pii V Pontiflcis gesta,

APPROBATIONES.

XI

tcolibus mouumeutis referta, ut cmmcntia doctrinse, ^anctitas vitse, rerumque gerendarum peritia, ita inter sese de primatu contendant, quod tandcm simul sociata, optimi Pontificis ac principis ideam videan- tur exhibere. Si scribentis mentem ac scopum, ita omnia disposita invenio, ut nec plus a^quo Ecclesia- sticEB potestalis flnes ampliflcet, nec justo minus sas- cularis jurisdictionis terminos contrahat. Sed singula limitibus suis ita servat inclusa, ut intcr pielalis ct justitise tantum conflnia permittantur spatiari. Si stylum denique et elegantiam sermonis, quanta illi dignitas, quanta vennstas! Prodeat igitur in lucem opus istud in nominis auctoris illius,in orbis universi decus, fulcimentum, emolumentum. Romfe, ex CoIIe- gio SS. Vincentii et Anastasii, XII kal. Junii mdccxxv.

Leo Bartolotti Sacroe Theologiae Lector, et Clericorum Minorum Provincialis.

Marcus Anlonius Murelus, vir eloquentia ct mul- liplici eruditione clarissimus, in funere Pii V Ponti- ficis Maximi, paucis aute annis, Sanctorum fastis adscripli, Orationem habilinnis, ita prasfaudum puta- vit : « Jam quasi thesaurum quemdam rerum pul- cherrimarum ac pretiosissimarum aperiens, spe- ctandumque proponens evolvam et explicabo vera illa et divina bona, quce semper illum bonis amnbi- lem, improbis formidabile>}i, nlrisque admirabilem reddiderwit » . At nequiit profecto Muretus brevi lemporis spatio, concisaque oratione, quse animo conceperat, verbisque spoponderat, ut par erat, dis- serendo, fldem sitam liberare, sed capita qu»dam attigisse et delibasse contentus, alteri ad cnrrendum lampada Iradidit.

Excepit ergo Jacobus de Laderchio, et improbo labore acrique judicio, psene omni Bibliotheca ex- cussa, pluribusque detectis Veterum monumentis, quae carie et squalore obsita in tenebris latitabant, et multorum diligentiam eluserant , pulcherrimam omnibusque numeris absolutam, Ecclesiasticam con- texuil Historiam, S. Pii Quinti Pontiflcatum com- plectentem, rebusque ab illo prjeclarissime gestis, suis quibusque annis accurate admodum consignatis, Acatholicorum calumniis et criminationibus deteetis, penitusque profligatis ; more majorum, qui jussu S. Philippi Nerii, aChristo nato S. Pii Quinti tempori- bus tenus, magno orbis bono, et Catholicae religionis glofia ANNALES ECCLESIASTICOS conscripserunt.

Hsec porro Laderchii Ecclesiastica Historia, ceu tabula affabre picta coloribus, et locata bono in lu- mine, graphice, luculentaque oratione descriptum exhibet Pium Pontiflcem Maximum, modo principis personam subeuntem, modo, ut summum Ecclesise hierarcliam decet, sacra divinaque impigerrime cu- rantem ; utrobique eousque politicarum et Christia- narum virlutum choro slipatum, ut jure omnibus et in omnibus admirabilem dixeris. Animi magnitudine ac vigore omnia Christiana orbis regna complexum, uegotiis illorum extricandis, maxime Chrislianam pietatem concernentibus, se superimpendendo, feli- cem exitum invenisse, seu bella hostium Ecclesife repellerenl, seu ultro iuferenda pularent. Atque hinc tanta rerum copia et producendi sermonis orta uecessitas, ut nonnisi Historise eoi'um temporum magna jactura omitti potuissent.

Propterea, quoniam hos Annales, ex mandato reverendissimi P. Fr. Gregorii Selleri , Sac. Pal. Apost. Magistri, logenti mihi nihil omnino occurrit expungendum, tilulo quod bonis moribus adversetur aut fidei dogmalibus dissonum sit ; cgo dignissimos judico, ut prielo quantocius committantur, publici- que juris flant. Neque in hoc video ullum agi Lader- chii Inegotium etsi magnos illum labores exhausisse in his conscribendis difflteri non possim, sed Eccle- sia?. potissimum Romauffi interesse sentio, gesta, qufe ignorabantur hujus S. Pontiflcis publicari, intelligens pios inde plurimum aedilicalionis capturos ; hetero- doxis vero et improbis in confusionem cessuros. Ila videbatur sub censura, etc. Ex Conventu S. Francisci ad Ripam 'Tjberis, die xxv Julii mdccxxv.

Fr. Hieronymus de monte fortino

Sac. Theologice Lector emeritus.

Annales Ecclesiasticos, de anno mdlxvi ad an- nnm mdlxxii a reverendissimo Jacobo de Laderchio Gongregationis Oratorii S. Philippi Nerii Romie, in- genti studio elaboratos, ab universo htterario orbe, concupiscenti animo anhelatos, ab ipsa Ecclesia diu desideratos, pervadere tandem mihi concessum fuit . Quantam inde mentis jucunditatom, animi hilarita- tem et delectationem percepcrim, verbis exphcare haud valeo. Quamvis siquidem pluribus in operibus auctoris ingenium simul cum pietate, cruditione et doctrina pollens fuerim dcmiratus; hisce tamen in Annalibus, levatum se supra se conspexi quando- quidom, cum styli elcgantia solerliam bonam, rectum ordinem, ac optimam methodum, cum gestorum mul- titudine, et rerum selectione, claritatem simul et brevitatem non modicam adauxit ; uno verbo dicain, suorum praedecessorum vestigia adamussim prose- quens, dubio proeul falsitatum collegit zisania et alligavit in fasciculos ad comburendum : Veritatis autem triticum congregavit in horreuni Christi. Quapropter, cum, reverendissimo Sac. Palatii Aposto- lici Magistro mandante, studiose illos revolverim, et quidquid, vel bonis moribus, vel sacris fldei dogmati- bus adversatur, in illis non deprehendorim, imo favo- rabile omne repererim ; in votis sum ut pubhco lumine fruantur. Dabat Romse, die xxvi Februarii mdccxxv.

Fr. Leo a S. Felice Carmelita discalceatus, Sacrar. Congregationum Lidicis et Rittium consultor.

Ecclesiasticos Annales, auctore Jacobo de Lader- chio, Congregatiouis Oratorii presbytero, reverendis- simo P. Fr. Gregorio Selleri Sac. Palatii Aposlolici magislro maudante, non parva animi oblectatione perlegi. Vestigia doctissimorum prfedecessorum ejus- dem Gongregalionis imitatus, diu laboravit auctor, ut sccerneret preliosum a vili, verum a falso, et ad Reipublica3 CathoUca? utilitatem, et eruditorum ju- cunditatem, opus a pluribus exoptatum proferret. In varietate eventuum demonstrimda, non varius et inconstans reperitur, sed flrmus in amplexu veritatis. Non multus in verbis ; magnus autem in rebus, proli- xitatem devitans, dum brevis esse vult, obscurus non flt; sed clarilatem brevitali adjungens, paucis multa complectitur. Quare, cum uihil bouis moribus. aut nostrae fldei dogmatibus dissonum coutineat opus, si lector nou lividis oculis aspexcrit, juxta votum,

XII APPROBATIONES.

oril delectalio jugitor adhserens verilali. Dab;im iii asscraiUur, quai sanctitatem lanti Summi Pontiflcis i;ollegio S. Pancralii extra etjuxta Urbera, die xxv Ja- l'ii V obiuibilaiit ; ab co, ex cerlis ac indubiis fontibus iitiarii mdccxxv. eruta habcantur, et respective lot monumentorum

rationumque densitate rejiciuntur, ut nullus vix huc-

Fr. M.\uuus Ah AN.\UN'TI.\TI0NE 'lita Lector.

usque alius eruditus ita peragere oxcogitarit. Quam- CanneUta excalceatm, Contmversiarum ^^^^^^ ^^^ ^-^^^^ ^^3^.^ 3^^^.^^^ cougruat S. Gre-

gorii Nazianzeni elogium ad Nicolaum : « Historiam videlicet luuic, conglobatam quamdam ol coacervatam

Diu tandem desideralum. opus continuationis Hi- sapienliam esse, hominumque multorum mentem in

sloriffiEcclesiasticffideannoMDLXViadannumMDLxxii, ^^^^ coUcctam », nihilque in eo sit omnino non

auctore Jacobo de Ladorchio Faventino, Congrega- pium^ nihil ahenum a mente Ecclesiae Catholica^,

lionis Sancli Phdippi Nerii de Urbe, ego infrascriptus Apostolicie, Romanaj, ac nihil non redolens insignem

praecipiente reverendissimo P. Fr. Gregorio Selleri, ipgi^s auctoris cruditionem pari cum pietate conjun-

S. P. Apost. magistro, atteute legi el pervolvi, at- ctam, dignissimum censeo, quod in omnes Christia-

que singulan doctnna, ordine el mothodo elabora- „^3 regiones vulgetur, ad Dei gloriam, S. Rom. Eccle-

tum repen. In eo enim gesla Snmmorum Pontificum ^;^ exaltationem , publicamque utilitatem. Romse,

S. Pii V ac nonnulla Gregoni XIII exculta styli ele- ^jig yjj Aprilis mdccxxv. gantia, et compendiosa brevitate, luculenter ac ner-

vose referuntur, ul qua; aut in aliis scriptoribus Antonius Flavius de S.vnctis

desint, vel ob defectum notitiarum omissa sint, sive Advocalas.

IMPRIMATUR

Fr. Gregorius Sellert, Ordinis Pra^dicatorum, Sacri Palatii Apostolici Magister

Te Ueiparam virginem, ex sterilibus annosisque parentibus Joachim et Anna, voto concepto, genitam : trimulam in templo prpesentatam, ibique usque ad nuptias cum Jo- seph Virgine, matur.ieque setatis viro, commoratam. Quae ab Angelo annuntiata, sin- gulari tuo assensu, mundo succurristi perdito; sponsoque tuo comite, ad Elisabetham visitandam te contulisti : ac in Bethlem;, absque ulla prorsus naturaU sorde genito Salva- tore, eum in pra^sepio, in medio diiorum animaUum, bovis videUcet et asini humihter rechnasti ; ac a tribus Magis regibus, steUa duce cognitum et adoratum conspexisti. A quo deinde baptizata, post ipsius passionem, prima omnium, cum ex morte resurrexisset, visitata faisti. Quse demum ubi jam ad Patrem iUe ascendisset, Hierosolymis mortua, et in VaUe Gethsemane sepulta, gloiiosa resurrexisti, et una cum corpore ad Ccelos as- sumpta, et super Angelorura choros exaUata : in utraque Ecclesia, solemnitatibus, prae- cipuoque cuUu, ut decuit, semper ab initio usque ad nostra haec tempora, prosecuta es. To (inquam) Matrem misericordiae, Sedem Sapientise, quse cunctas haereses sola intere- misti in universo mundo, omnium tuorum abjectissimus servus, qui praefata omnia de te siiicero corde credit, et voce Ubera confitetur, humiliter exorat et deprecatur, ut in tanto hoc opere suscipiendo, sis ei adjutrix, prsesidium et virtus, ne oneri succumbat, ac quid- quam hoc in tomo editum est, ad majorem sit Omnipotentis Dei, tui, et sanctae CathoUcae Romanse Ecclesioe gloriam. In nomine siquidem tuo, sic incipit.

SUMMARIUM

TOMI XXXV

MDLXVI

1-11. Pii V electio divinitus et facta et praecognita. 12-15. Quse munia Pius obierit ante adeptum Pontiflca- tum. 16-20. Severioris ingenii habetur non in homines, sed in vitia. 21-27. Ad probam et sanctam vitfe institu- tionem se suosque rite componit. 28-30. Cardinales ad integritatem et gravitatem hortatur, et quosdam tollit abusus. 31-33. Nepotem invitus cardinalem creat, et perpaucis illum honestat reditibus. 34-38. Cavet ne con- sanguinei opulentiores evadant, et vetat ne bona Ecclesiastica distrahantur. 39. Severe increpat cardinales de futuri Pontificis electione agentes. 40,41. Cardinalium titulos auget, et novas instituit regulas, quibus ad- strictum sacrum CoUegium procedere debeat in electione Pontiflcum. 42. Integritati cardinalium in judiciis ferendis providet. 43,44. Nonnisi probatissimis confert dignitatem episcopalem, et supprimit munera occasione pallii oblata. 45-51. Episcopos et obtinentes beneficia quibus animarum cura annexa est ad residentiam cogit. 52,53. Concilii Tridentini decreta ubique observari jubet. 54-56. Litteras gratulatorias de sua electione accipit. 57,58. Pro reformatione cleri, imprimis Romani, sanctiones edit. 59. Decernit Constitutiones de beneflciis juxta mentem Concilii Tridentini. 60,61. Missas vespertinis horis, aut ritu non proprio, celebrari prohibet. 62,68. Ecclesiarum prajcipit visitationem, sicul ct decentiam cultus et fediflciorum sacrorum. 69,70. Urget conslructionem Ecclesiaj S. Marias in Thermis Diocletiani. 71. Mira Pontiflcis pietas in sacris celebrandis. 72,73. Constilutio contra Simoniacos. 74-81. Regulares utriusque sexus ad puriorem vitffi normam redigit. 82-87. Profanatores, blasphemos et Sodomitas insequitur, et meretrices expellit. 88,89. Decreta de matrimonialibus dispensationibus. 90-92. Cauponas frequentari et hidos exerceri vetat, et medicis dat gravissima monita. 93-105. Zelo fidei accensus haereses profligat, pr»sertim inquisitionis ministerio. 106-112. Judasorum conver- sioni providel, et catechumenorum domum instaurat. 113-116. Judices ad integritatem revocat. 117-121. Cohi- bet avaritiam famulorum cardinalibus inservientium, et exstimulat incuriam notariorum. 122-127. Comprimit audaciam scelestorum hominum. 128,129. Severiora prsedecessorum in sontes decreta clementer mitigat. 130-140. Carafarum causa denuo judiciali disceptationi subjicitur, et eorum jura restituuntur sine alterius damno. 141-144. Piratarum flagitia coercet, infehcibus naufragis consuUt, et fldei captivorum providet. 145. Ornat prfeclaro privilegio conservatores Urbis. 146. Vix creatus Pontifex bonos gaudio, improbos terrore replet. 147,148. Subvenit civium incolumitati et paupcrum necessitatibus. 149-156. Annon» ubertatem et fa- cilitatem procurat per sanctiones sapientissimas. 157,158. Spiritualia cuncta per se gerit; temporalia cardina- libus tractanda dimittit, et principem se vere ostendil eximium. 159-160. Turcse astu sibi vindicant insulam Chio. 161-164. Ex Justinianorum famiha nonnulli martjTio coronantur, nonnulli pretio redempti in Itaham redu- cuntur. 165,166. De vigilantia Pontiflcis in tuendis oris maritimis prEemonitus Turca ad sua revertitur. 167-169. Contra Turcas Pius classem inslruit et Christianas oras muniri studet. 170-181. Pontiflcis zelo et sumptibus optime instructa Melita. 182,183. Saleruitanus archiepiscopus corripilur quod concilium provinciale cogere neglexerit. 184-189. In Neapolitano regno dissidia propter placitum regium quod vocant Exequatur : .^tnae eruptio horrenda. 190-193. Nubila qu?e inter Pontiflcem et Venetos oritura apparebant cito et facile dissipan- tur. 194-196. Pius componit dissidia exorta inter Venetos ac Ferrariae ducem, necnon inter Florentinos et Lucenses. 197-200 . Abrogantur privilegia Mantuano duci concessa . 201 . Lis mota inter Finalis incolas et eorum ducem in imperiale forum transfertur. 202-208. Helvetiis CathoUcis Pontifex concedit ut eorum pueri, qui sacerdotale munus ambiverint in Seminariis rite institutis erudiantur. 209-214. Caroli Borroman zelus in administranda Ecclesia Mediolanensi. 215. Vidse episcopi et poetee obitus. 216-218. Maximiliano imperatori recusat prsestare subsidia contra Turcas Pontifex, quod in comitiis Augustanis permiserit deliberare de rebus ad fldem pertinentibus. 219-221. Commeudono e Polonia redeunti mandat Pius ut ad comitia Augustana se

XIV SUMMARIUM

conferat. 222-225. Litlerse Pontiiicis admonitoria; tum ad imperatorem, tum ad singulos principes et episcopos tum ad ipsum conventum Augustanum. 226-228. In comitiis Auguslanis capita proposita. 229-231. Num et in quo casu Commendonus nomine Pontiflcis coram conventu Augustano protestationem edere jussus fuerit. 232-235. Pio proponunlur tlicologorum scntenlias, tum quoad confirmationem recessus anni mdlv, tum (juo- ad protestalionem in comitiis Augustanis faciendam. 236,237. Inter varias et oppositas theologorum senten- tias anceps Pontifex cuncta diniittit prudenliaj Commendoni. 243,244. Mira Commendoni solertia in rebus agendis et difficultatibus expediendis. 245-250. Refelluntur Thuani commenta circa gesta in comiliis. 251-257. Hortante Commendono, reformationi cleri Germani insistit Pontifex. 258,259. De quodam ludi magistro eji- ciendo scribit Ponlifex ad archiducem Auslriae. 260. Episcopo Pataviensi datur mandatum exlurbandi ca- nonicum hsereticum. 201,262. Curiensis episcopus Ponliflci suas aerumnas pandit. 263-266. De Frisingensis Ecclesije administratione flho ducis Bavarise concedenda rogatus Pontifex rem primum in longum prudenter protrahil, et demum ad optatum flnem ducit. 267-271. Electus Coloniensis professionem fldei edere detrectat. 272. Prfficlarum de cardinali Augustano testimonium a duce Bavari» prolatum. 273-278. Qua mensura et quibus conditionibus Pius Maximiliano subsidia promiserit in bello contra Turcas. 279,280. Pro sua quisque parle imperator et Turca se accingunt ad bellum ineundum. 281,282. Joannis Transylvaniae principis perfldia. 283. Decreta Concilii Tridentini in Hungaria promulgare curat Ponlifex. 284- 287. Swendii et comitis Sal- mensis pra?clara conlra Turcas facinora. 288-291. Divina clementia imploratur. 292,293. Singularis in publicis supplicationibus Pontiflcis pietas, et in sanandis aegrotis mira virtus. 294-299. Multis licet copiis fretus, susti- nere potius quam inferre bellum Maximilianus decernit, et suo quidem detrimento. 300-304. Solj-mani obitus diu suis tectus, et Christianis non satis, ut debuisset, frucluosus. 305,306. Pontiflcis maerorem solantur strenua archiducum facinora. 307,308. Succedit Solymano Selimus flUus, animi preestantia dissimilis patri, sed jeque ac iUe Christianis infensus. 309,310. In belli societatem contra Turcas Galhae et Hispanias reges adducere niti- tur Pontifex. 311. Torpentem Maximilianum Pius, interveniente imperatricis auctoritate, cogitur exstimu- lare. 312,313. Nihil omnino negligit Pius in sociali foedere ineundo. 314-316. Calamitalibus undique pressus MaximiUanus ad meliora revertitur. 317,318. Cajsaris sorores ad Pium mittunt Ulteras eximiis pietatis sensibus refertas, et societatis Jesu laudatorias. 319. Danica classis proceUarum vi disjecta. 320-338. In Poloniae regno Lutherani et Calvinistse cseteros heterodoxos ejicere tentant ut facUius dominentur; sed et ipsi aut se abscondere, aut alio demigrare coguntur. 339-342. Simulato religionis zelo, Gnesnensis archiepiscopus Pium decipere tentat, sed iUius fraus per Hosium detegitur. 343,344. Ad Hosium miltitur Catechismus Romanus in Polonicam linguam vertendus. 344. Pius palalinum Columiensem in flde Catholica conflrmat. 345-349. Epi- scopatus Sambianensis et Pomesaniensis inique suppressi, sed pejori modo restituli. 350-355. Elisabetha An- gUae regina Mariam Scotiae reginam invisam habet, et fit artifex omnium conjurationum adversus eam. 356. Mariae nuptiae cum Darlseo. 357-363. Qualis reipsa fuerit Riccius ille qui occisus est. 364. Maria cum marito Dumblacum fugit. 365. Edimburgum Maria reversa parit fllium, cujus e sacro fonte suscipiendi gratia EUsabetha comitem Bedfordias in Scotiam mittit. 366-370. Mariam commendat Pontifex principibus CathoUcis, et eam litteris atque subsidiis fovet. 371-373. Pius Laureum episcopum MontisregaUs in Scotiam mittere de- cernit. 374-376. Maria Pontiflci gratias agit, nuntiatque suum filium ritu Catholico fuisse baptizatum. 377-385. Ritualium Anglicanorum compendiosa historia : cujusnam valoris sint ordinationes Anglicanse. 386-389. Im- pium et . ineptum decretum Parlamenti AngUse de ordinationibus. 390. EUsabetha regina nec virgo nec nupta. 391,392. Joanna Navarrae regina in Bearniam se recipit. 393-397. GoIIoquium Parisiense utilitatem Ca- tholicis, perniciem hsereticis affereus. 398-400. Divina vindicta in hostes omnipotentife Dei. 401,402. Lauduni celeberrimum sanctissimEe Eucharistise miraculum. 402-405. Navarrse regina edicto CathoUcam religionem eU- mLnat. 406-409. Pius Bearnise jus in regem Hispanije transferre minatur, ni Joanna resipiscat. 410-413. Instigante Navarrae regina, motus seditiosi Apamese, Tolosse et Lugduni. 414-416. Fraudes Auriacensis a Pio deteguntur. 417-420. Graves ad Pontificem de cardinali Armeniaco accusationes deferuntur, quse mox, intervenieute Sado- leto, diluuntur. 421-423. Pontifex per nuntium incitat regem ut hserelicos per GaUias ssevientes acriter inse- ctetur, et reginam matrem prsemonet de infelici suarum artium exitu. 424-427. Latam a prsedecessore sententiam contra septem GalUae episcopos Pius V promulgat. 428-429. Gratianopolitanum episcopum erga hsereticos procUviorem graviter perstringit Pontifex. 430,431. Odetus Castilioneus prohibetur incedere habitu cardinali- tio in aula GaUicana. 431-435. Decretorum Tridentinorum executionem in Gallia urget Pontifex. 436. GaUiae regina de hseresi suspecta. 437. CaroU MoUnsei improba scripta. 438. Nostradamus Saloni in Provincia moritur. 439-451. Inopportuna Inquisitionis Hispanicas introductio in Belgium suscitat inter nobUes conjura- tionem, quam minacibus edictis gubernatrix comprimere tentat. 452-464. In pluribus Belgii urbibus, Antver- pise praesertim, tumultus, ca^des, et sacrorum direplio. 465-470. Pius nuntium cum litteris ad Belgas mitlit, ut in viam rectam eos reducat. 471-474. Regi Hispano paterne mandat Pontifex ut in Belgium se conferat, sed rex Belgicum iter aggredi detrectal. 475,476. A Pio petit subsidia Margarita Parmensis. 477-481. Ex mutuo consensu Pontificis et regis, Hispania ab hseresi et morum perversione prseservatnr. 482-487. In causa archi- episcopi Toletani, de haeresi postulati, zelus Ponliflcis et pietas regis CathoUci elucent. 488-491. AdSynodos provinciales Hispanise commonitoria Pontiflcis Epistola quae a prassulibus summa cum reUgione excipitur. 492-496. VigUantia Pontiflcis Hispania et Lusitania ab innumeris maUs immunes flunt. 497-499. Hortatur Pius PortugaUise regem ut ducat uxorem. 500-506. ConciUi Tridentini decreta miltil- Pontifex ad omnes Ecclesias Indiarum, tum OrientaUum, tum OccidentaUum. 507. Gatechismus Romanus, auspice Pio V, m lucem prodit.

MDLXVII. 1,2. Pius compeUit ad residentiam tum episcopos, tum parochos. 2-10. Decrela de coUatione. resignatione et administratione beneflciorum. 11-13. Geleberrima Constitutio de non aUenandis sive infeudandis urbibus

SUMMARIUM XV

aliisque Romanje Ecclesiae locis. 1-4, 15. Omnia prsesentationis jura a prfedeccssore concessa Pius revocat, unde principum querelae. 16-23. In lilteris ad singulos principes direclis, sicut cl in agendi modo, simul elucent prudentia, comitas, liberalitas et animi fortitudo Pontiflcis. 24,25. Pius insectatur avaritiam, concussiones et turpes in largiendis iudulgentiis ijufestus. 26, 27. Revocat privilegia militiae S. Lazari Hierosolymitani et allri- buit spolia Cistercensium mortuorum suis ipsorum conventibus . 28 . Laniflcium in Urbem inducit. 29. Ornamentis mulierum modum imponit. 30. Providet magistratuum integritati. 31. Cruenta vel turpia ve- tat spectacula. 32-34. Constitutiones de Mendicantibus. 35, 36. Lis inter Pontiflcem et Jesuitas. 37. De vestitu clericorum nova mandata. 38-54. Carnesechius, haereticus convictus, Romam Florentia adducitur, capite plectitur et post mortem comburitur. 55-58. Cosmus et Statius improbe ab hsereticis insimulati. 59-62. Hebrasorum fraudes el mohmina comprimuntur. 63-69. Pius dolet injuriam jurisdictioni Ecclesise illatam in regno Neapolitano, sub prsetextu placiti regii, quod vocant Exequalur. 70. Sanguinis pluvia et solis eclipsis in oppido regni Neapolitani. 71-73. Causa litis inter senatum et archiepiscopum Mediolanensem Romam evocatur. 74. Agitur de reformatione Ordinis Humihatorum. 75. Garolus Borromseus visitat partem suae dioecesis sub Helveliis constitutam. 76-79. Metu Turcici pericuh Lmpulsus Pontifex undeqnaque subsidia slu- det impertiri Melitensibus, et summus Ordinis magister ipse prospicil insulse saluti. 80-82. Veneta respublica sibi ipsi timet, et ab irruentibus fluminibus magna patitur damna. 83-86. Genuenses ab intestinis et exlernis difflcullatibus eximuntur. 87,88. Casalensium seditiones finem habent, et Cosmi Etruriie ducis principatus vires acquirit. 89. Ursinus, Pitiliani comes, Romam adducitur, el compellitur errores abjurare. 90,91. Anxii Helvetii de transitu Hispanorum in Belgium migrantium. 92,93. Albani ducis in Belgium itinerarium. 94,95. Duciss» Parmensis praclara facinora. 96. Gameracensis archiepiscopus Pio urgenti receptionem Concilii Tridentini opponit indultum exemptionis capitulo concessum et ab ipsomet juratum. 97. HoIIaudia tota verse religioni reslituta. 98. Hermannus, scditionum et sacrilegiorum auctor, miraculo nec territus, nec conversus . 99,100. Alia miracula contra Galvinistarum perfldiam edita. 101,102. Solas Baptismi cserimonias prseteritas esse supplendas, non Baplismum iterandum, constat ex hujus a3vi historicis. 103-107. In Belgium ingreditur Albanus, a quo potius exacerbatje quam sanatas res Belgicse. 108. Ducissa Parmensis veniam petit et obtinet redeundi in Italiam. 109. Celeberrima Conslitutio dogmatica qua Baii errores damnantur. 110-125. Dissertatio historica in qua exponitur qui sint auctores, fautores et oppugnatores hujus hseresis. 126-131. Pius cardinali Granvellano commitlit executionem BuIIae, et Dominicanis dat potestatem absolvendi a censuris in foro interno. 132-138. Hasretici Galli totam regiam captivam facere tentant, sed profligati in Lothariugiam fugiunt, non sLne multis patratis sceleribus. 139-159. Periculis et necessitalibus regias Galhc» subvenit Pontifex, excilatque cseteros principes ad mittenda auxilia. 160-162. Ministrum Calvinistam, haeresis semiua spargentem in Bisuntina dioecesi, comprehendi jubet Pontifex. 163. Venayssini comitatus regimen in manus fldas transmitti curat. 164-187. Mai'iam Scoti» reginam laudat Pontifex in Epistola ad eam directa : hujus regiuee lamentabiles casus. 188. Elisabetha regina imperatori ipsi sicut el ceeteris principibus illudit. 189-192. Gothanum bellum ab Ehsabetha fotum. 193-196. Plures hajretici, inter quos Gaspar Francus, errores suos ejurant. 197. Leonsertitium, in dioecesi Misnensi strenue laborantem, litteris roborat, et docet qua ratione se gerere debeat erga nonnuUos qui eum inconsultis petitionibus lacessebant. 198,199. Cardinalis Hosii Epistola gi-atulatoria ad Colonienses qyd ejecerant Hermannum haereticum : senatus Coloniensis responsio. 200-205. Disceptatio Maximiliani cum Academia Coloniensi : ejusdem imperatoris fervens religionis studium hoc anno oslensum. 206-213. Goloniensis Ecclesia a suspecto pastore liberatui", dignus et Gatholicus sufflcitur. 214-216. Puerum bimum, ducis Brunswici fllium, electum adsedem Halberstadensem Pius conflrmare reeusat. 208-223. De seminario Frisingensi erigendo agitur tum apud Albertum Bavarije ducem, tum apud ordines et capitula in illa dioecesi constituta. 224-227. Possonii comitia, in quibus Maximihanus se vere principem Gatho- licum ostendil, subsidiorum in Turcas promissionem recipit, et tandem alefe prajcavens tentat inire pacem cum Turcis. 228. Ariani Transylvani hbrum edunt plenum blasphemiis contra Christi incarnationem. 229-233. BeUa inter Polonos, Suecos et Moscovitas. 234. Hosius monet Polonum regem ut contra Moschum ince- dere desiuat. 235-242. Elbingensium hjereticorum cum Hosio dissidia. 243, 244. Haereticos ad veram fldem Hosius reducere studet. 245, 246. De regno Poloniae Pontiflcis sollicitudo. 247. Goanum archiepiscopum Pius re- vocat a cogitatione rehnquendi onus pastorale, et illi tribuit poteslatem concedendi indulgentias in quibusdam diebus solemnioribus. 248. Pius qusedam Portugalhfe monasteria convertit in seminaria sacerdotum in Indias miltendorum. 249. Concilium Provinciale Goanum. 250. Potestatem dispensandi iu gradibus a jure prohibitis Pius concedit non solum episcopis, sed etiam societatis Jesu sodalibus in partibus infldelium laborantibus. 251. Domos Gatechumenorum sediflcantibus aut oratoria Jesuitarum visitantibus indulgentias concedit. 252-255. Noviter a gentihtate conversos in Indiis Pontifex bene haberi curat. 256-261. Dsemonis im- perium in Indiis evertitur. 262-264. Pius monet Hispanos ul mitius agant cum incolis. 265-267. Patriarchse Ethiopia; facultas datur alio se conferendi. 268. Coucilium Valentinum in Hispania conflrmatur. 269, 270. S. Thomas Aquinas inter doctores collocatur. 271-276. Faventije imago sacra in mediis flammis incolumis miraculo asservatur.

ANNALES ECCLESIASTICI.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

1, Pii V electio divinitus et facta etprseco- gnita. — Redemptoris annus millesimus quin- gentesimussexagesimussexlus,Indictionenona, felicibus faustisque auspiciis ingreditur ; nam die septima Januarii, avacatione Sedis ob mor- tem PII papEE IV (qui juxta nonnuUos quinto, juxta alios vero quarto id. Decembris decesserat) nondum elapso mense, S. R. E. cardinales, maximo totius Catholici orbis beneflcio, Fr. Michaelem Ghislerium, exOrdine Prsedicatorum, tit. S. Marise supra Minervam presbylerum car- dinalem, Alexandrinum nuncupatum, unanimi Yoto, adnitentibus prajcipue Carolo cardinali Borromaeo, Marco Scitico cardinali ab Altaemps, ex sorore Pii IV nepotibus, et Alexandro cardinali Farnesio, divino potius quam humano nutu, ad sacrosanctam Petri Cathedram evehunt.

2. Et quidem divinitus factam cardinalis Alexandrini in Summum Pontificem promotio- nem, omnes palara professi sunt, quos inter referre sufiiciat, quae ex Epistola, a quodam Germano tunc in Urbe commorante ad illustris- simum principem scripta, profert Archangelus Caraccia ' : « Summi laboris » Epistolse sunt verba » ac molestiee mese ex itinere, durissimo anni tempore acviadeterrima suscepto, magna compensatio illa fuit, quod reverendissimum D. Michaelem Alexandrinum, Pontif. Max. factum comperi, et ita factum, ut ejus Pontificatum, Dei opus esse certissimum, omnium cardinalium subitus et summus consensus, tanquam a vehe- menti Deispirituconflatus,comprobavit. Hicest ille cardinalis, cui conscientia optimoe mentis, sententise libertas, spectata virtus, et integritas auctoritatem dedit. Loquebatur in conspectu regum, et non confundebatur : non studebat pla-

' Arcliang. Carac. de Geslis Pii V, Eiiist. 1.

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

cere hominibus, et Servus Servorum Dei inveu- tus est. Cum enim septem filii Isai adducerentur, ut primo Reg. 16, nonrespexit Dominus vultum neque altitudinem staturae eorum, sed hunc perinde ac iIlumDavidem,insummapr8estantis pietatis humilitate jacentem, elegit,qui in media fratrumungeretur. EtquisemperCalholicsefidei custos ac tutor fuisset, merito aliquando esset ejus princeps ac summus antistes ». Sic apud Caracciam.Tantoenimettamrepentinoomnium consensu, Pontifex cardinalis Alexandrinus re- nuutiatus est, (alius ' scripsit) ut si cui forte adhuc dubium fuerat hominumne judicio aut divino numine , Summi Pontifices crearentur (quod tamen nemini unquara bono dubium fuit), ea tota dubitatio, comitiis pro ejusdem in Pontificem assumplione habitis, sublata esse visa fuerit.

3. Cardinalium igitur ex more, in sacello, in quod renuens ac reluctans perductus fuerat, adoratione peracta, reliquum erat, utdesignatus Pontifex proprite se assentiri electioni, verbo Acceptamus, profiteretur ; ut id deinde, assueta stipulationis formula, monumentis traderetur. Instilit igitur cardinalis Farnesius, uti S. R. E. procancellarius, ut extemplo proprium prola- tione verbi prsberet consensura. At ille cunctari ccepit responsumque distulit, hinc inde variis, dubiis multiplicibusque mentis jactatus cogita- tionibus ; summum siquidem honorem, impor- tabile quoddam onus una secum deferre, medi- tari ccepit, eique gerendo sibi omnimode vires nonessearbitrabatur.Exadversoverooccurrebat inscrutabilisillaDeiProvidentia, sine cujusnutu nil evenit, quse ultro oblatum munus sibi impo- nere, miro prorsus modo disposuerat, infirma-

J M. Aalou. Muret. Orat. 20.

Pri T ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

que miindi cligcrc consucvit, iit fortia qiircque confiindat. Ei igitur tandom innitendum intelli- gens, gemens tamen ac tremensverbum emisit quod lex jubebat, et Pontificiam dignitatem as- sumpsit.

•l. In sulTragiorum voro numero, quibus ad Apostolicam Sedcm Alcxandrinus evectus fuit, qui ca adnotarunt disscntiunt scriptores ', cum ex eis unus scripserit quinquaginla duobus, alii Tcro quadraginta novom suffragiis electum fuis- se. Nihilominus verior comprobatur posterior senlcntia, exeo quod sivc in conclavi cardinales fuerint quinquaginta, sivc plures, nempe quin- quaginta unus vel duo, cum tamen inter hos Alexandrinus quoquc connumcretur, evidens est hunc in se ipsum proprium conferre nequivisse suffragium,utcontulissenecesse fuisset,si quin- quaginta duobussuffragiiselectioilliuscompro- bata diceretur. Ex quo ctiam alterius scriptoris^, quadraginta novem tantum cardinales ejusdem Alexandrini creationi, ipso non dempto, inter- fuisse astruentis, error convincitur : nam si eodem suffragiorum numero, quo electores re- censentur, electus fuisset, pariler sequeretur proprium in se ipsum electum eumdem contu- lisse suffragium ; quod asserere omnino absur- dissimum esse per se patet.

5. Ex majorum consuetudine, novus Ponti- fex nomcn novum assumpsit, vocarique voluit ac dici PIUS ejusdem nominis V, id suadente ac rogante cardinali Borromseo , prajdecessoris avunculi memoriam in eo relevare exoptante. In Vaticanam Basilicam deinde delatus^ coramDeo atque universa populi multitudine juges lacry- marum imbres effudil. Sic cnim abfuit, ut inanis cujusdam laetitiaetumor, obinsperatumadeptum culmen, ipsum extolleret, quod potius seadima dejiciens, in ipso honoris apice tanto humilio- rem atque ad serviendum Deo arctius se promp- tiorem fore ex munere agnoverit, quanto se obligatiorem esse conspexit in reddenda su- premo judici ratione. NuIIamomnino setemere effuseque efferentis spcciem praebuit ; sed et nihil excelsus ille animus assuetae tranquilli- tatis amisit ; adeo ut, cum sequenti, post suam assumptionem, nocte, se quieti dedisset, tam gravem inusitatumque somnum cceperit, utun- decim continentes horas. vetante etiam dysurise morbo, placidissime conquieverit.

6. Idcirco, quaj in improbis et commentitiis suis Historiis impiissimus hjereticus, statim ad Petri Cathedram evectum, et ex nostris ipsis scriptoribus acceptum ' dixisse Pium refert, nempe : « Se religiosum bene sperasse de salute sua ; cardinalem factum, cspisse timere : papam

' Ciccarell. Addit. ad Plat. Vit. Pontif. Ciaccon, et Carrier Cro- nolog. Pontif. — ' Ciccarel. Chronolog. Pontif. Pio V. — ' Joan. Eur. Haideger, Hist. Papat. Eccles. Rom. period. 7. Carol. Stengel abbas Anhus. 2. opt. Prslat. 3. pag. 153. Cornel. k Lapid. in Eccl. 32. 1. et Apocalypsis 3. i.

creatum pa?nc de ea desperasse » Ex quibus videlicet vcrbisperperamconjicercstudet.supre- mum dignitatis Apostolicai apiceni ipsis Pontifl- cibus nostris in laqucum et in scandalum visum esse, quod lale revera sit : tamquam dislortum atque ineptum eorumdem verborum sensum contemnimus. Qui enim istud effutire estausus, sacrarum Scripturarum in primis,» licetearum uni ac soli tcstimonio se plurimum inha.'rere profiteatur, » libros ignorasse, fateatur necesse est : in his siquidem legitur, quod David etiam desperavcrit ; ' cum tamen uno eodcmque tempore protegcntis Domini promeruerit auxi- lium. Alibi insuper se venisse in altitudinem maris, nec ultra habuisse substantiam ; imo se a tempestate profitetur demersum ; et nihilo- minus a salute Dei se susceptum fassus est ; ut nosceremus, hsccvel similia desperationis voca- bula, uti in Davide, sic etiam in Pio, nil nisi vehementissimam significasse proprice salutis formidinem, quse rite unicuique incutitur, qui aliis praeesse, et praecipue in Ecclcsiastica digni- tate jubetur. Ex hoc enim non modico fuit ter- rore Paulus ipse correptus ; qui licet, inquit Chrysostomus,^ Christum prae caeteris vehemen- tius dilexerit , et nemo esset qui apud Deum pree ipso gratiosior foret, post tot a Deo accepta privilegia, veritus tamen est ac tremuit, prin- cipatus istius subditorumque suorum gratia. Quae igitur, ex animi, non dejectione, sed humili- tate,uti PauIus,Chrysostomus, ' et alii innumeri, qui Ecclesiis prcepositi fuere, etiam Pius protu- lit, rite comperiens, quanta Apostolici regiminis esset moles, et quam ingens negotii illius dif- ficultas, nullatenus ad detrahendum Apostolicse dignitati usurpari queunt ; nam, ut Chrysostomus ipse subdit, (insaniae hujus vel levissimam decli- nare volens suspicionem,) sicut, nec ferrum caedis, neque vinum ebrietatis, neque robur con- tumeliaj, neque fortitudo inconsideratse auda- cia?, sed eos potius qui praeterquam deceat a Deo datis abutuntur, hujusmodi criminum rite ac jure auctores quisque dicet : eodem plane modo, non Ecclesiasticum culmen periculi et damnationis res nisi iis efficitur,qui delata digni- tate, vel abutuntur, vel tanti muneris partes non explent ; quibus arbitrari satisfacere non posse ut par est, non desperari, sed potius de se demisse sentientis animi argumentum esse di- gnoscitur.

7. Sextodecimo autem kal. Februarii,quodie S. Antonii Abbatis solemnitas recolitur, Pontifl- cali corona Pius exornari voluit ; cum enimdie ipsa editus in lucem fuisset, nova quadam felici- que etiam quodammodo nativitate, Ecclesiae renasci voluit. Prohibuit tamen celebritatem illam, superiorum temporum usu, solemniter

< Primo Reg. 23, v. 26. Ps. 68. v. 3. — 2 S. Joan. Chrysosto- mus, de Sacer. lib. m, tom. v, p. 204. — ' S. Joan. Chrysostom. nt supra.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

agi, vel festivo convivio, in quo mille aurei quotannis insumebantiir, excipiendisqae cardi- nalibus, et regum principumque legatis conqui- sitissimis epulis opipare apparabatur ; vel in- conditse populi multitudini, S. Petri aream IsetitiaB causa confluenti, dispersa pecunia.Nam cum fortuito liujus largitionis commodo pauci potirentur, etii quidem, qui prx aliisvalidiores, minus ea egere videbantur ; incommodum vero plurimi, aetate, aut viribus vel adversa etiara valetudine debiles, qui ab irruente turba mul- toties attriti, et Scepe etiam pedibus contusi misere peribant ; inconsultam ideo hanc pecu- niarum efifusionem, profanique aliquid redo- lentis convivium abstulit Pius, ut consultius piorum egentibus ccenobiis, et vere indigentibus pauperum familiis succurreret.

8. Cceterum Pium, ex hominibus et ab homi- nibus quidem assumptum, a Deo vero multi- plicibus fuisse signorum indiciis ad Apostolicam prsesignatum Sedem, cuncti fere illius temporis scriptores testantur ; nara et Franciscum cardi- nalem Gonzagam, in conclavi gravi morbo labo- rantem,exquoobiit, Pii electionempracsensisse, priusquam eveniret, tradunt ; et idem fere Genesio Lucensi, Fratrum Prsedicatorum coeno- bii ad Minervam prKfecto accidisse referunt. Ipsam quoque divinitus agnovisseS. Philippum Nerium, narrat Pelrus Jacobus Baccius ' in Vita ejusdem, hisverbis : « Pio IV vita functo, qua- tuor vel quinque circiter dies antequara novus crearetur Christi vicarius, Philippus, ex impro- viso, fixis in Ccelum oculis, atque in extasim prope actus : Secunda, inquit, feria papam habe- bimus. Interrogat e suis unus : Quemnam ? Tibi, subjicit Philippus, rem aperiam. Die Lunee sub vesperam cardinalis Alexandrinus haud dubie Poutifex flet. Qui fuit sanctai et gloriosse mem. Pius V, quem multo ante Pontiflcem fore praedi- xerat ». Sic Baccius.

9. Nec Romse tantum, sed alibi etiam, ad prsenotandamdivinitusfactaniPiiassumptionem sunt signa ostensa ; uti illud, quod Galliarum registabellario, noviPontiflciscreationemenun- tiaturo, et perdispositos equos in Galliasprope- ranti evenisse scribitur. Cum enim ad oppidum Boschi pervenisset (erat id Pii patria, ut mox dicetur) praeter consilium, ab ordinariaetrecta, qu8e extraloci muros est, via, declinans, ipsum oppidum est ingressus ; quod cum trajicere conaretur, quo vehebatur equus, in foro ante Ecclesiam, tam pertinacitersubstitit, utquibus- libet stimulis accalcaribus adhibitis, nuUo modo ad coeptum repetendum iter, adduci potuerit. Confluentibus ex incolis idcirco plurimis, equ- umque undequaque et ipsis, sed frustra, exsti- mulantibus,tandem tabellarium percunctantur, unde veniat, quo vadat, quidve novi afferat.

• Petr. Jacob. Bacc. in Vita S. Philip. Nerii, lib. iii, c. 6, n. 6.

Fatetur ille novi Pontificis, cardinalis nempe Alexaudrini, creationis nuntium in Gallias de- ferre : quo dicto, en statim equus, nemine tunc urgente, per se viam legere incipit, subindeque tabellario iter suum feliciter prosequi licuit ; cui obex tantum modo fuerat, miro fere modo, assumptionem Pii patria; ipsius signiflcare debuisse.

10. Sed prae omnibus, quibusDeus Pii hane creationem in Pontiflcera testatara voluit, ea recensenda sunt procul dubio portenta, (quae tamen in commentitiis historiis suis ha^retici pudore affecti reticuerunt) ccelitus in Anglia deraonstrata. Dira siquidera tyrannide Eliza- betha regina in Catholicos sseviens, tunc eam insulara premebat; quapropter, ut infra narra- bimus, ad exturbanda innumera principis hujus et immania flagitia, Apostolicae animadversionis gladio Pius ipsam confodere coactus fuit. Quod igitur futurum erat, eodem tempore, quo Pius ipse ad Petri Calhedram fuit evectus, miro fere raodo ccelum indicasse visuraest; nam Londini crinitus cometes pereos dies apparuit, ignisque de coelo terribilis ac sanguinei coloris, trucu- lentaeque insuper magnitudinis manus distric- tum intentans gladium, minantis primum, ac proinde percutientis Pontiflcis indicium fuisse, quee subsecuta sunt satis superque comprobasse noscuntur. De ipsa vero Pii in Pontiflcem elec- tione, ad Ilenricum cardinalem, deinde Lusita- nise regem, S. Carolus cardinalis Borroraeeus scribens, * hsec habet:

11. « Quia cardinalis Alexandrini singularis pietas, integritas, solertia, sensusque omnes plenissimse sanctitatis mihi jam pridem eraut cogniti etprobati, putavi ab eodem percommode et divinitus Christianam rempublicam posse administrari, si ad Pontiflcatum esset provectus. Quare omnem meam mentem contuli ad eam causam, ut is Pontifex crearetur; nec ita multo post, universi nostri ordinis incredibili con- sensu et Isetitia, Pontifex Max. est declaratus. Itaque hoc nomine tibi etiam valde gratulor, quod sanctissimum, prudentissimum et omni virtutum genere prcestantissimura habemus Pontificem, qui et si ita flagrat studio pietatis, ut nihil sanctius fieri possit, tamen auctoritate et consiliis tuis interdum, si non augeri, at certe excitari illius divina virtus poterit ». Hactenus Epistola.

12. Qitas mnnia Pins obierit ante adeptum Pontificatinn. — Verum, priusquam ostendamus quisnam fuerit Pius, cum Pontiflcem gessit, operse pretium est, ut qufenam ante Pontiflca- tum gesserat, saltem breviter perstringamus. Hsec siquidem de ipso, Urbano VIII Pontif. Max. tresSac. Rotse auditores.nempeJoannesBaptista Coccinus, Phili[ipus Pirovanus, et ClemensMer-

' Eplst. S. Carol. Borrom. ex Process. Canonizat. Pii V facto ia curia de mand. cardiualis Millini, anuo 1616 et 1G17. fol. 8.

PII V ANNUS 1 . CHRISTI 1 566.

lini, viri fiiin dignitafe tuni scientia iiraestantis- sinii, fidolissime rolulerunt : « Pius V, antea Micliael Ghislerius, natus est Boschi , anno a partu Virg:inis Jo04, die 17 Januarii, e nobili Ghislerio- rum faniilia, qure, relicta Cononia, natali solo hujus genfis, in varias Italia? partes sesc difludit. Decimo quarto retatis anno, quod ah initio a>ta- tis niaximc optavorat, Sncro Pravlicatorum Or- dini nomen dedit, in quo divinis rebus maxime addictus, assidua oratione, piorumque libro- rum lectione frequenti, ingentes in vitae sanc- timonia progressus fecit. Litteris etiam adeo sedulam navavit operam, ut Bononia; per sexdecim annos prsesertim, atque Ticini, gra- viores disciplinas publice sit professus. Hinc ad majora gradum faciens, srepius sui Ordinis cce- nobia summa cum auctoritate administravit, aliaque prseclara in religione munera adeptus est; ab his vero cum propter humilitatem, maxime abhorreret, magisque ad Sac. Inquisi- tionis labores plenam administrationem pro- penderet, Comi primum inquisitor renuntiatur, ubi, cum plura hajreticorum voluminain Italiffi perniciem destinata retinuisset ac suppressisset, multorum odium incurrit, et Mediolanum pri- mum, deinde Romam sese conferre coactus est. Plurimas potentum inimicitias, minas, pericula vitae et capitis dimicationes subivit, ob singu- lare studium servanda; verte ac Catholicse Reli- gionis adversus eos qui illam uUa ex parte labefactare conabantur ; quibus majori cum laude quam antea superatis periculis, Bergo- mum Inquisitor dirigitur, ac postmodumRomse S. Officii commissarius eligitur. Quo in munere cum partes optime implesset suas, ad Nepesi- num et Sutriensem episcopatum evectus de anno 1536, tandem sac. purpura insignitus et Alexandrinus cardinalis dictus anno ISST, incre- dibile dicfu est quantam in tanta dignitate animi moderationem retinuerit, in se ipsum severus, erga pauperes liberalis, in domesticos totamque familiam benignus ac comis, eorum tantum commoda, non propriam voluptatem prse oculis habebat. Nihil nunquam ille in dicenda sen- ienfia, aut metui aut gratirc dedit ; nunquam ad cujusquam voluntatem orationem suam com- modavit ; nunquam veritate quidquam prius aut antiquius habuif. Summi etiam Inquisitoris munus, quo decoratus fuerat, diligenter obibat, Montisque Regalis episcopatui postea prffipo- situs, illuc sese contulit, et per aliquot menses commoratus est, donec corruptos et depravatos in illa Ecclesia mores, quoadfieri potuit, emen- davit atque composuit. Romam postmodum reversus, multisque, ob Christianam in dicendo liberfatem, auls Romana; flucfibus agifatuSj gravi etiam morbo laboravit, ex quo convales- cens, non multo post in Conclavi, more majo-

' Relalio trium Aud. Rola Urbano VIII ex process. sup. Canoniz. format. ex Bibliotb. Barb. Ms. 965.

rum, summoque omnium consensu in Ponti- flcem eligitur ».

13. Hactenussac. Rom, Rotaeauditores, qui, cum Pium, ex nobili Ghisleriorum, ex Bononia oriundum, licet ex tenui tunc in oppido Boschi familia, natum faciant, mendacii profecto ar- guunt subdolas hajreticorum, sed pra^cipue Ja- cobi Augustini Thuani ' narrationes. Refert hic si- quidem, blandientesquosdam Pii forfunaj, post- quam in Ponfiflcem creatus est, adinvenisse, ex Bononia oriundam Ghisleriamfamiliam, obfac- fiones olim eadem in urbe exorfas, fandem fuisse ejectam per portam, quaj ab eo tempore clausa, demum sub hoc Pontifice aperta fuit, et Pia, de ejus nomine,nuacupata; additque aliosejusdem familia? illusfrandrc rationem adulatorie com- menfatos, dum consiliarios, qui Romse inter familias nobiles habebantur, ita ob factiones nomen immutassc somniarunt, cum prius Ghis- lerii vocarentur ; et Pontificem, eommentum hoc auctoritate sua confirmando, eosdem non amplius consiliarios, sed Ghislerios deinceps appellari decrevisse. Quae omnia, licet averitate non sint aliena, cum eadem fere retulisse Catena videatur, tamen commenta extitisse ad assen- tandum Pio excogitata, audacter nimis et absque ullo prorsusfundamento, Thuanusidem et alii pronuntiasse cognoscuntur.

14. Cujus rei ea procul dubio validissima argumenta sint, quse coajvi illius scriptores duo litteris mandarunt, reliclis aliis psene innumeris, qui uno ore, ab inani hujus jactanfise fumo, omnino expertem Pium profitenfur ; iique sunt Laurentius Surius, et Marcus Antonius Muretus. * Primus enim haec habet : « Vir quidam illustris nepoti Pontificis filiam suam uxorem obtulit, cum dote egregia, ut posset Pontifici sanguinis afflnitate conjungi ; ejus vero erga se benevo- lentia? Pontifex gratias quidem egit, sed neque Ducis, neque Marchionis, neque Baronis titulis, suam se velle ornari familiam ait, quibus ea hactenus caruisset ». Ex quibus profecto verbis aperte deducifur, non modo nobilifatis generis jactantiam Pium nunquam affectasse, verum etiam ab ea, qute ultro ei offerebatur, nobili- tatis specie consfanter abhorruisse. Cui vero magis licuisset, quam oratori, qui potest juxta Senecam, ' quoe parva sunt approbare pro ma- gnis, et rursum magna attenuare et ad minima deducere ; cujusque est, auditorii favorem in primis, et gratiam sibi vindicare, si Pio hujus- modi deliramenta placuissent, iisdem uti, ut ei assentaretur ? Et tamen Marcus Antonius Murefus, * in Orafione ad ipsum habita, pro Alphonso II Ferrariee duce, coram Pontiflce, imo Pontiflcem ipsum alloquens, ista pronun-

» Joan. Enric. Heidegerus sup. Fer. 7. Jacob. August. Thuanus. — - Hist. lib. xsix. Fr. Lauren. Sur. Com. rerum in orbe geslar. anno 1566, pag. 210. — ' Senec. ad Paulin.de coasult. — *Marc. Ant. Muret. Or. 20. pro duce Ferrariae.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

tiare non timuit : « Non enim fiimosa! majo- rum imagines, non invidiosa divitiarum magni- tudo,noneblanditae principumcommendationes viam tibi ad Pontiflcatum munierunt ; eadem illa virtus, quce te ab ipsis incunabulis suscep- tum perpetuo comitata erat, serius omnino, et votis nostris, et meritis tuis, sed tamen in isto tandem celsissimo dignitatis, inter bomines Deo proximae, solio, suis ipsamet manibus collocavit ». Quis temere bfec, inquam, coram Pio, si stirpis suae ingenuitatem jactitari voluis- set, proferre ausus esset ? Ejusdem generis quoque ipsiusmet scriptoris alia sunt rejicieuda commenta, ut, vel amljitionem, vel crimina alia Pio impingat. Ridiculum vero prse caeleris (qua data opera omittimus) illud est, ob rei familiaris nimirumtenuitatem, Pium S. Dominici Ordinem intrasse : nam cum sacrum eum Orddiem pau- peres oeque ac divites ingredi consueverint, nec pauperibus tantummodo pateat in ipsum ingres- sus, inter innumeros pauperes simul ac divites, qui sacrEB in eo militise nomen dedere, ut divinis liberius vacarent, qua ratione Thuanus, ut propriae tantum necessitati consuleret, scire potuit unum Pium in eumdem allectum ?

15. Quia vero praefati sac. Rotac auditores siientio prsetereunt, a quibus Pontificibus, ad Ecclesiastica onera subeunda paulatim Pius perductus fuerit;ideo audiendi, qui prolixius ipsius gesta scripsere ; inter quos Arcbangelus Carraccia, ' cui caeteri concordant, tradit a Julio III, instante Joan. Petro cardinali Caraffa, primario Congregationis Sac. Inquisitionis pr£e- fecto, Fr. Tbeopbilo in Urbe S. Offlcii conimis- sario vita functo, in cjus locum Fr. Micbaelera Gbislerium suffectum ; A. D. 1351, mense Junio, inquit Gabutius ^ Post mortem vero Julii III, subindeque Marcelli II, qiii duos et viginti tun- tum dies Pontificatum tenuit, anno 1535, decini. kal. Junii, ad Petri Cathedram sublimatus est, quem memoravimus, Caralfa cardinalis, Pau- lus rv appellatus, qui Nepete et Sutrii Fr. Michaelem anno 1336, mense Septembris, licet invitum, dixit episcopum ; sequenti vero anno 1337, idib. Martiis, eumdem in amplissimum S. R. E. cardinalium collegium cooptavit. Et tandem anno 1558, generalem et supremum Inquisitorem in universa Christiana Republica creavit ; quod nimirum munus, sicut antea, ita post, alleri collatum non fuit ; imo ipse ad Apostolatus apicem exaltatus Pius, soli summo Pontifici id convenire declaravit et statuit. Mor- tuo vero Paulo IV, quint. dec. kal. Septemb. anno a Christo nato 1559, qui subrogatus est Pius IV Fr. Michaelem cardinalem Alexandrinum, a Ne- pesino et Sutrino espiscopatu, ad regendam Montis-Regalis in Subalpinis Ecclesiam trans- tulit ; e cujus administratione paulo post revo-

* ArchaBg. Carac. De Vit. et gest. Pii V, cap. i. — * Joan. Ant. Gabut. Vit. Pii, lib. i, cap. 3.

catur, et ad supremam sacrae Inquisitionis administrationem, Romam revertitur; quo in munere, ob conservandae verae ac Catholicae Religionis singulare studium, multa perpeti coactus est, quod nempe, adversus eos, qui ipsam ulla ex parte labefactare conarentur implacabilem se semper ostenderit: adeo ut in illos, qui ab Ecclesia descivissent, nisiaut ipsos erroribus, aut ipsis orbem purgaret, durum atque inexorabilem se praebuerit.

16. Severioris ingeniihabetur non in homines, sed in vitia. — At ex tali et tanto fidei zelo, quo, sacro Inquisitionis munere fungens, errores odio habuit, illorumque auctores persecutus est, visa est in eo natura severior, quam principi conveniret : quapropter Romanus populus Pii gratulatus non est electioni ; metu enim inter- prete, omnia in deteriora vertente, mceror ac pavor ingens evaserat, nemine fere sibi non timente ab hominis asperitate, cum aliud nihil quod ei idem populus objicere posset, haberet. Verum quam citissime evanuit fallax ista sus- picio, et Pius ostendit, in hominibus non ho- mines, sed vitia tantummodo odisse, nam sicut bsec implacabili, ut par erat, animadversione in- sectari nunquam destitit ; sic qui eo, bonos et re- ctos homines magis honoribus favoribusque prosequeretur, nemo fuit. Cum persensisset idcirco eam, de se populi Romani sententiam a familiaribus suis, ut inconsultam merito voci- ferationem refelleret : « Confidimus, inquit, Deo, ejus ope nos ita facturos, ut majorem ac lougiorem ex obitu nostro, quam ex hac sus- cepta dignitate moerorem homines capiant ». Ad hoc insuper Pii nomen sumpsisse, ut con- ceptum de severitate timorem in spem beni- gnitatis verteret, Thuanus et Spondanus scrip- serunt : ' sed sine ullo prorsus fundamento, nam, sicut praefatam plebis opinionem, in ipso creationispunctonimirum hoc nomen assump- sit, a familiaribus accepisse verisimile non videtur ; ita alia potius suadente ratione nomen illud praeelegisse probabilius adstruitur, ut su- pra aduotavimus.

17. Ut conceptam igitur severioris ingcnii formidinem, in pietatis et clementice fiduciam verteret novus Ponlifex, populumque a se faus- tiora expectare induceret, regimen a munifi- centia incboavit : habita enim omnium et singu- lorum pauperum ratione et numero, per illos quibus munus hoc mandaverat, eos effusis eleemosynis sublevavit. Virginum plurimarum, quibus, aut exiguum, aut nullum erat patri- monium, quarumve idcirco pudicitia periclita- batur, pecuniis, dotis nomine, impensius suppe- ditatis, pudori cavit ; et aureis mille, singulis annis, dividendis Urbis monasteriis inopia labo- rantibus, voluntarise paupertatis seclatoium

' Thuanus ut supr. Spou. Aanal. E;cl. ann. 13GG, num. 1.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

penuriae subvenit. Triginta et octo tenuioris census cardiualibus, vigiiiti millia ct nongontos, Tel, ut quidam scripsit, octoginta niillia aureos, inter se viritim tradidit partiendos ; et singulis sac. Rotfp judicibus ducentenos tribuit. Fami- liarihus vero cardinaliiun, qui Comitiorum Conclavi pra?fecti, magnos labores et vigilias sustinuerant, aureorum decem millia dono dari, immunitatesque, et benericia, ante in eos collata, nibil imminuta esse voluit.

i8. Prae caeteris vero nobilis illius animi generosis operibus, egregium sane illud fuit, quod in comitem Annibalcm Altaempsium libc- ralissime contulit, beneficium. Is paulo ante quam Pius IV obiisset, Caroli cardinalis Borro- msei sororem, uxorem duxerat, ea promissione, ut dotis nomine ccntum aureorum milliaavun- culus ei elargiretur. Cum autem, cx Ecclesias- tico serario pecunia hsec promenda esset, defunctus Pontifex hac de re cardinales in consislorio in consilium adhibuerat, qui fere omnes ipsius comprobarunt consilium, prceter cardinaleni Alexandrinum, qui adeo profusa; Ecclesiaslici census largitioni constanter obsti- terat. Super ea re nihilominus Diploma con- scriptum Pontiflcioque signo munitum, expedi- tuni fuisse, scribit Gabutius. ' At contrarium tuetur Catena, qui Diploma ipsum, duodecim post annos a se visum atque discussum asse- rit; et cum in eo verba illa necessario appo- nenda : Donatio causa mortis defuerint : merito temeritatis arguit scriptores, qui Diplomatis primis ac veris exemplaribus non perpensis, justitiae aeque ac generositati Pii detraxere ; excogitantes eum, ex centum millibus aureis a Pio IV Altaempsio donatis, quinquaginta millia snbfraxisse ; cum potius oppositura evidenter appareat, ipsum nempe, nihil ei omnino debuisse, post prajdecessoris mortem, cujus tantum fato, promissa avunculi non impleta omnemque pra?reptam summam, Altaempsius ipse tribuere debuit.

19. Quod igilur donationis jure a prfemortuo Pontifice factse, se rite expetere non posse Alta- empsius cognovit, precibus a Pio obtinuit, cui, cum superioris Pontificis in suos indulgentiae adstipulari non placeret, nec tamen excussum dimittere suppliciter exorantem vellet, in eam tandem sententiam descendit , ut aureorum quinquaginta millia Altaempsio eidem numera- rentur; ex quo siquidem munere innotuit, quam inani opinione ducerentur, qui eum Pii IV pro- pinquis minus benignum , aut prsteritarum offensionum vindicem fore suspicabantur. Et rursus quam falso aliquis scripserit -, ob in se collatam a Borromaeo et Altaempsio Pontiflciam dignitatem, donum hoc concessisse, cum non-

» Gabnt. Vita Pii, lib. ii, cap. 9. p. 30. Caten. Vita Pii, p. 26. — » Thuan. ut supra. Gabut. ut supra. Campan. Vita Philipp. II, lib. xviii. Hadriaa. Histor. lib. xix.

nisi omnium ferme cardinalium, et Ludovici Rcquesensii, Catholici rcgis in aula Pontiflcia oratoris rogatu, ipsum tribuerit. Dccem millium aurcorum autem Fabrilium Sorbellonum Alta- empsii consobrinum, ob egregia merita et op- time navatam in Avenionensi prafectura operam, priemio decoravit ; et ne aliquid deesset, quo excelsi illius animi liberalitas generositasque comprobarentur, cum plurimi, stalim ac ille Ponlifex renuntiatus est,qui eum injuriis acpro- bris lacessivcrant, praeteritarum ipsum injusti- tiarumvindicem pertiniescentes, de consciscen- do sibi exilio voluntario consilia inter se com- municarent, a sententia revocati facre, non tantum,quia Pium pro malo malum nunquam redditurum, sed insuper, quia mulliplicibus prosecuturum beneflciis, qui se conviciis af- fecerant, persenserunt : quod exitus compro- bavit, cum non modo plurimos in ipsos favores et gratias contulerit, sed eas insuper, quas be- nevolis et timicis denegaverat, illis ultro conce- cedere beneflcentissime consueverit.

20. Sub ipso etiam sui Pontificatus initio, insigne aliud edidit clemenliae specimen, quo absolutissime nimiae severitatis notam evicil. Rem narrat Gabutius ' his verbis : « Nebulo quidam, evulgafo maledico et famoso carmine, Pontiflcem petulanter incessit: is subinde com- prehensus et in questionem traditus, crimen est confessus. Quamobrem, ex legibus ab aliis Pontiflcibus olim prtescriptis, cum universis quibusabundabatfortunis, tumveroseverissimo genere mortis plectendus erat. Sed antequam lege in eum ageretur, jussit Pius-eum coram se sisti, et carmen suum recitare, tum exponere, cujus vel consilio, vel voluntate id conscripsis- set. Dicenti, se nonnisi mali Daemonis id in- stinctu fecisse : Si tu mihi, inquit Pius, uti summo Pontiflci maledixisses , haudquaquam ferres impune ; at vero, qui in Fr. Michaelem, in monachum humilem, in cardinalem Alexan- drinum convicia jactasti, abi liber, quo velis. Ego vero bumilitatem generis, vitae et habitus mei semper, et animo retinebo, et libens confi- tebor, eroque vilisel abjectus in oculis meis. Demum illuin commonefecit, ne ejusmodi se scelere jam amplius obstringeret, jussitque, ut si quid unquam ab ipso minusrecte factum ille comperisset, se conveniret atque id sibi renun- tiaret ; nam ad se ipsum emendandum bene paratum esse ; atque ita reum dimisit impune. » Haec Gabutius, quae quidem non modo praecla- ram Pii V, de qua loquimur, lenitatem decla- rant, sed ex nobilitate generis desumptaj inanis jactantiae insignem quoque contemptorem os- tendunt.

li.Adprobam et sanctam vitae institutionem se suosque rite componit. — Sacerdotalem muni-

' Gabut. Vita Pii, lib. vi, cap. 7, p. 226.

I

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

ficetitiam simul ac lenitatem in Pio reliquEe quoque virtutes comitatsc sunt: si primum enim domestica ac privata spectamus, camdem in victu cultuque parsimoniam rctinuit, quibus a principio se, cum adhuc in monasterio esset, assuefecerat. Eadem jejunia fuere, ea;dem pre- ces, eadem statis anni temporibus Advcntus, Quadragesimse , aliorumque dierum, quibus preecipitur , abstinentla ; quam tam exacte in omni vita servavit, ut nulla corporis infirmitatc, Tel ingravescentis a;tatis onere, se sacris solutum legibus voluerit ; quin potius, in gravioribus Ecclesise necessitatibus, et publicis serumnis, graviori se quoque afflictabatinedia, qua, ad di- vinamMisericordiam promerendam.corporis sui hostiam se immolari debere pro sibi commisso grege, arbitrabatur.Quam ad rem memorabile est illud, quod in Vita S. Francisci Borgiac Andreas Scottus, ' seu potius Petrus Ribadeneira, his verbis narrat ? « Abstinentise immodicae causa, dolorumque ventriculi imbecillioris, morbique cardiaci, viginti fere annos, a piscium esu abs- tinere medici (Franciscum) jubebant, Quadrage- narii jejunii tempore, nisi in discrimen caput vitamque adducere vellet. Quibus quidem non parere durum videbatur atque incommodum : evicit tamen precatione animique celsitudine. Audito enim, Pium Quintum PontiQcem Max. setate majorem, annua jejuniareligiose servare, nulla setatis fessa; atquedecrepitse habitaratione, idem sibi vel capitis discrimine tentandum pu- tavit. Quod cum bene feliciterque evenisset , absque valetudinis detrimento, diuturna illa verni temporisjejunia, etQuatuoranniparlium, atque Adventus servare perrexit : mirantibus, qui corpuscLili imbecillitatem nossent; sed a Deo vires, quod res erat, celso animo suppedi- tari existimabant. » Sic ille.

22. Cum vero congeminatis jejunio diebus se reficiendi succedebat voluntas, cibus plerum- que obvius, qui mortem arceret, non delicias ministraret : dicere solitus, gulae illecebris ad- dictum hominem, castum esse non posse ; ideo- que cibum addebat tanquam medicamentum ad instaurandas tantum corporis vires esse ca- piendum, ut actionibus quisque suis operam dare valeret. Ut negotiis liberius vacaret, ut plu- rimum non prandebat, sed valde diluculo, sacro peracto, breve jentaculum sumebat, aut sor- bendo bino ovo, aut jusculi parum ebibendo. Quandoque unica etiam comestio, prandium ei erat slmul ac ccena ; sed sive coenaret, sive pran- deret, id publice facere passim consuevit, el tunc ad pellendam sitim bis terve pocillum bene dilutum exhauriebat, ut refert Gabutius. Verum Hieronymus Catena ^, qui rerum a Pio gestarum testis et spectator fuit, in parvo sim- plo, una tantum vice, primum bibisse ; deinde,

' Andreas Scot. Vila S. Franc. Borg. lib. iv, cap. 5, n. 6. — * Gabul. Vila Pii, lib. vi, cap. 13. Caten. Vita Pii, pag. 30.

monente medico qui non parum dysurise, quo laborabat, morbo, id obesse animadvertit, bis tantum eodem in simplo vix potum admisisse asserit. Cibos autem, ut pUirimum, ex amaris oleribus, et niagna simplicitate, sale tantum ac oleo paratis, cum potissimum jcjunaret, nec aromatibus, aut saporibus gustum acuentibus volebat esse conditos ; licct esculentiori victu usus, priusquam ad Pontificatum ascenderet. Dum edebat, silentium ficbat semper, nec, nisi nutu pincernam monebat cum bibere vellet; accumbenti vero sibi,cum magnam rerum om- niummunditiam.tuminprimissacram perpetuo voluit lectionem adliiberi, quse prsecipue erat librorum de Consideratione, quos S. Bernardus ad Eugenium conscripsit : quorum Pontificibus pernecessaria monita auribus percipiens, tacitus conferebat in corde suo, utea pro temporis per- sonarumque opportunitate in praxim deduceret. 23. Quoad vestitum, eadem qua; prius in- terioris indumenti asperifas : exterior autem amictus idem fuit, quo antea Paulus IV usus fuerat, eoque quidem contentus extitit, donec honeste effldem exuvise adhibcri potuerunt; ne- que item per annum totum indumenti quidquam innovavit, prater laneam tuniculam, qua, loco linese subuculae, se semper contexit; increpuit- que ministrum, qui ei ejusmodi tunicam ex subtiliori panno confici curaverat, quani eliam ob id prorsus omnino respuit, priorem quse vi- lior erat et crassior repetens. Et eodem pari" modo oblatum sibi ex lana Conchensi panni munus rejecit, quod pretiosius ac delicatius existimaret quam sua ferret consuetudo. Dor- mire non priuscupiditas, quamnecessitas fuit: tanto enim ante lucem exurgebat, ut ad eum consulendum prselatisfacibusaccederetur; jen- taculo siquidem valde, ut diximus, mane sum pto, statim se negotiis audiendis dabat : quo in la- bore, sestate quidem, ad -horam usque nonam, hyeme vero ad solis occasum, ssepe etiam ad multam noctem, prorsus immobilis persevera- bat. Confiuentibus omnibusbenignissime aures prffibebat, sed prsecipue pauperibus , quibus auscultandis nunquamsemolestiaafTectum de- fatigatumque ostendit; inconsideratas sa;penu- mero et squo prolixiores ipsorum ratiocinatio- nes imperlurbabili animo sustinens ; quin et depositisPontiflcaIibusindumentis,utexhabitus qualitate, diminuta majestatis formidine , au- dentiussibiqusedicendahabebantpatefacerepos- sent, monasticotantum liabitu indutus eos exci- pere consuevit. Loquentem neminem unquam interpellabat, et ipse benigne, raro ac serio loqui consuevit, ssepe laborans inverborum, qua;pro- pria et significantia esse sibi viderentur, inven- tione ; atque in hoc tam accuratam diligeiitiam adhibuisse fertur, ut nullum propemodo ex ejus ore verbum prodierit, quod non, aut ad Dei lau- dem, vel ad propriam salutem, vel ad eorum qui

8

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

aderant eraendationem pertineret. A mcdicis et familiaribus commonitiis, ut e tam assiduis diuturnisque laboribus prolixarum adeo audien- tiarum^lemperaret, neiiancobcausamcitiussibi vitam pra'scinderet ; respondit, plane dignam Pio sententiam : Se, videlicet, a Deo in eo gradu constitutum. non ut suis, sed alienis ut commo- dis consuleret : principisque esse, conscientiaj magis quam corpori satisfacere.

2-i. Quotidie fere sacrificabat ; si id non po- terat, omnino tamen sacrosancto Missse sacri- ficio infererat. Orationis vero studio adeo erat addictus, ut ante luccm, persoluto Horarum Canonicarum quotidiano ofQcio, in ea diu im- moraretur, et ita dcfixus, ut ad se interpellan- dum accedentes, nisi vestis tractu sibi restitu- tus, vix exaudiret. Ex illa demum sic extra se raptus recedebat, ut percunctantibus ad rem satis non responderet : ita, quanquam in terra posilus, versari videbatur in Coelo. Quaecumque agere et aggredi meditabatur, cum Patre lumi- num conferebat, a quo sancta desideria, recta consilia et justa procedunt opera : dicere solitus, orationem, unum verumque Pontificum esse praesidium. Beatissimae Virginis Rosarium, licet innumeris prEepeditus negotiis, nunquam reci- tare omisit ; atque defunctorum sublevandis animabus, quotidie etiam sacras preces adhibere consuevit. Et banc quidem vita; rationem, a primo suaB assumptLonis die ad mortemusque immotam reliuuit.

23. Tota quoque Pii familia, domini sui vestigiis inhsrens, optime composita fuit;id in primis, eo ipso exposcente, qui alios probe regere volenti, se ipsum in primis, domumque suambene moderari debere, dicere consueverat. Quapropter, licet sibi totius Dominici gregis curam demandatam agnosceret, peculiaritamen modo, hac ipsa de causa, domesticorum suorum commissam sibimet sollicitudlnem existimabat; quod nimirum ab una sua domo caeteras quo- que Urbis et orbis Ecclesiasticorum familias suscepturas arbitrabatur. quod sectarentur ex- emplum. Idcirco hoc sui Pontlficatus initio, iis accersitis, penes quos erat rerum domestica- rum cura, se, nonnisi spectatse integritatis ho- mines, domesticos habere velle, iisdem edixit. Ipsos autem omnes convenire jussos, gravi ad- hortatione excepit, qua, prai omnibus, solius Dei honorem et mandatorum custodiam, aeternEe vitcB retributionem, spretis hujus saeculi rebus sectari docuit; quam ut facilius consequi va- lerent, prascripta quaedam inviolabiliter ab illis servanda proposuit. In his fuere, ut unusquis- que nomen suum, et quibus esset initiatus Or- dinibus, quibusve Ecclesiasticis potiretur bene- ficiis, exponeret. Quod nempe scire voluit, ne suorum quis plura quam posset beneficiapossi- deret, vel ab Ecclesiis, quae residentiam exigunt, longius abesset ; vel ut demum compertum ha-

berct, quibus eorum, quaj conferenda erant beucficia, rite ac jure conferre posset. Cunctos vero suae familiae sacerdotes ter saltem in heb- domada sacrura facere jussit ; qui vero diaconi aut subdiaconi essent, quintodecimo saltem die sacram communionem percipere indixit;imo ipsemct non raro.tum clericis, tum laicis cunc- tis Ponliflcia; familia;, Dominicum distribuere Corpus manu propria consuevit. Omnes autem, qui clericali militiai nomen dedissent, vel Ec- clcsiastica bona obtinerent ', clericalem etiam gcrere habitum talarem, et tonsurato capite in- cedere jussit. Lanea tamen cuncta suorum voluit esse indumenta, nec ex holoserico inlerius ex- teriusve ipsis aliquid addi permisit: imo saecu- laribus suis pennulas et galeros, praeterquam ad arcendam pluviam, ct insuper linearum su- bucularum elaboratas plicaturas , et turgida femoralia poenitus interdixit. Demum sic Pius familiam composuit, ut cum multis in locis. principum familiares quique in aula regum sunt, vel quia mollibus vestiuntur, vel arrogan- tia et Cceterorura contemptu, et dicendi et fa- ciendi quidquid collibuerit licentia, distingui ab aliis soleant ; ipse suos ita instituerat, ut nullamagis, quam singulari modestia, et praeci- pua quadam sanctimonia vitse.a vulgaribusdig- noscerentur.

26. Ter insuper in hebdomada in Apostolico

palatio sacrara lectionem haberi jussit, cui

omnes interessent ; librosque ad pietatem ani-

mura inflaramantes prsesto esse mandavit, ut iis

legendls aulici sedulo incumbentes, otiura devi-

tarent ; et ne quis lectioni aut lectionis auditioni

sese subduceret, de auditis lectisve, eos inter

se conferre prtecepit. Ulque vanas, inutiles per-

versasque confabulationes eis omnino interdi-

ceret, vel ex libris, vel aliunde sumpto argu-

mentOj de pietate et iis, quae ad religiose infor-

mandam vitam spectabant, inter se etiam disse-

rere jussit. Irao ut domi forisque se ipsos bono-

rum exemplura praeberent, nonnisi cum reli-

giosis gravibusque viris consuetudinera illos

habere permisit. Ne quis vero harum similiurave

quae facienda proposuerat temerator existeret,

Nicolaum Onnanettum elegit, qui cunctos ad-

monere, singulorumque actiones perlustrare

deberet, facta ei etiam praevaricatores puniendi

atque ejiciendi potestate. Post secundam noctis

horam, omnino e sacro egredi palatio cuique

prohibitum fuit ; qui secus faciebat, vel saltem

facere moliebatur, is in schedula, quam Pontifex

ipse quotidie legere voluit, notabatur. At, quia

publica^ Ecclesiae necessitati effusius subvenire

concupivit.idcirconontantumsumptusquosdam

quos dignitatis gratia pra;decessores Pouliflces

facere consueverunt imramui, et ad tenuem

summam redigi mandavit ; verum etiam famu-

> Ei Ms. Cod. Bibliot. Cliisia:i. Tomo 1589, p. 1.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

lorum turbam in paucos, et permaxime neces- sarios coegit ; quos dimisit, muneribus locu- pletavit : illis vero, r|uos apud se retinuit, dupli- calumstipendium attribuit,uteo contenti, nulla- tenus pensionibus vel Ecclesiaslicis bonis, nec pro se,nec pro aliis inhiarent. Et ne cjuid pateraa! et pastorali ejus sollicitudini erga domesticos universos deesset, praefecto custodiae corporis sui indixit, ut ea omnia, qua; proposuimus, pro viribus, personarum temporisque opportunitate, a militibus quoque suis praestari curaret ; quae ul facilius peragere vaierent, terin bebdomada, Quadragesimali praesertim tempore, ab Hel- velico concionatore , vernacula lingua, ipsis concionem haberi imperavit.

27. Nec tantum suai domus homines probi- tatem ubique redolere, verum etiam domum ipsam , nil nisi sacrum ac pium intuentibus prae seferre contendit. Idcirco inanium deorum simulacra, Ethnicge superstitionis pretiosa qucE- dam fragmenta, quibus a praedecessoribus, A[)OstoIici Vaticani palatii theatrum decoratum fuerat, stalim ac Pontifex renuntiatus est alio asportari mandavit, nec ea loco, nec locum eis convenire arbitratus ; nam, licet nonnisi trium- phalem Christianai fidei gloriam vetusta ea gentilitatis monumenta contestari viderentur, tamen eidem fidei majorem collatura honorem existimavit, si eodem in loco, in quo vicerant, se omnium oblutibus victa exhiberent, capti- vitatisque Christianae jugo couspicerentur sub- acta, ubi jam tyrannicae dominationis jura obtinuerant,inRomano videlicet Capitolio ; nam, ut ibi collocarentur, Romano populo liberalis- sime ea est elargitus. Quod quidem insigne lum religionis, tum munificentiae munus, senatus po- pulusque Romanus laetus accipiens, die decima quarta Februarii praesentis anni, in Ecclesia Sanctae-Mariae de Ara-Cceli FF. Minorum , ut grali erga Pontificem animiargumentumexpen- deret, festivaadmodumcelebritate, a Capranicae episcopo sacrum peragicuravit, ' sacris, quibus usus est, vasis eidem dono attributis ; cui solem- nitati (praeter nonnullos cardinales) senator et Urbis conservatores interfuere.

28. Cardinales ad integritatem et gravitatem hortatur, et quosdamtollit abusus. — Domesticis rebus sic probe sancteque compositis, caeterorum quoque reformationi ritePius animum admovit ; cardinalitiae siquidem dignitali, quae post Pontificalem, prima in Ecclesia commendatur, novum nitorem, integritatis exemplis , addi- tum concupivit. Idcirco in Consistorio habito die undecinia Januarii hujusmet anni, paucis videlicet post suam creationem elapsis diebus, gravi cardinales sermone hortatus est ^, ut perfecliorisvitaearreptoinstituto.caeterisquoque vivendi normam praeberent. Id ab ipsis, et

' Ex Diar. Pii V. a Corne. Firman. exaral. .Ms. ex Bibliol. 01- thobonia. n. 44. n. 5. — - Ex Diar. Firnian. ut siipra.

Ams. — ToMUS XXXV. — Laderi:hi, I

Ecclesiasticum in quo constituti erant culmen, et temporum acerbissima exposcebat conditio ; cumenim ipsis atqueepiscopisDominicuni illud conveniret ' : Vos estis lux mundi, et vos estis 5a/<m-<»,-perpendere profecto debebant, se axl aliorum illuminationemetcorreclionem positos^ doctrinae et recta; operalionis sale, prse ceteris esse debere locupletiores ; namnullum majus, quam ab ipsis prajjudicium inferri poterat, si ipsimet, qui ad aliorum regulam et correctioiiem positi erant, de se exempla pravitatis dabant, peccareque ipsi conspicie bantur, qui aliorum peccata compescere debuissent.

Ut tanto igitur excelsa; dignitatis oneri res- ponderent, par erat ut solius Dei gloriam, ani- marum profectum et Christiana; reipublicae bo- num prae oculis haberent, necad propria studia vacarent, nec terrenaconcupiscerent, neque hu- manam gloriam intenta mente captarent ; nec eo ipso quo coeteris praelati erant, ad agenda quae- libet majorem sibi licentiam vindicarent ; nec suscepti spiritualis honoris fastigium verterent ad ambitionis argumentum, Deique causam relinquentes, ad temporalia sese aegotia conver- terent, neque demum locum sanctitatis obline- rent, et terrenis tantum actibus impHcati vide- rentur : sed potius verbo et opere in integrilate et justitia id ab eis praeslandum esse, quod Ec- clesiffi principes decebat, quorum vita, velut lucerna super candelabrum posita, omnibus qui in domo Dei sunt virtutum lumine splendere debet. Tanquam igitur super familiam Domini divinitus constituti, et proprio inprimis, deinde suarum familiarum profectui sedulo incumbe- rent, nil in eis prophani, nil quod pietatem noa exhiberet, permittentes. Ad haec, servanda ab ipsisesse sacrorum canonum Ecclesiasticarum- que sanctionum decreta, quorum patroni et defensores se esse scirent. Qua oportebat fideli- tale et sapientia Pontificis consiliariorum munere fungerentur, nil omnino, vel a se, vel ab aliis expetentes, quod sacris legibus, sed praecipue sacri Tridentini Concilii statulis, qua; in praxim deducta omnino volebat,contrairet.Caeterum, se plurimumipsorumjuvandummonitisconfidere; quapropter iis audiendis paratas semper aures praebiturum ; nec cujusvisrejecturum supplica- tiones et preces, dummodo quae postulari conti- gissetjusta et rationabilia, Ecclesiastico divi- noque juri consentanea reperirentur.

29. Juxta haec verba, ea fuere, quae in pro- xime sequentibus Consistoriis, ab eo decreta sunt ; nam haec habentur in Ms. Diario car- dinalis Farnesii :

« Die 23 Janiiarii I5C6^ »

« Dixit quod nolebat franchitias in domibus cardinalium, neque principum oratorum, neque in alio loco. »

« Maltb. p. 110.

V. — - Ex Diar. Consisl. cardin. Farnesii apiil nos,

10

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

Et sub dieSOJanuarii hujusmet anni ' :« De- cretum fuit, quoil amplius imposterum non admitterentur, neque reservationes domuum, neque collationes beneficiorum, neque ulla alia in titulis cooptandis, a revercndis. DD. card. » Sic ibi, alia plura suis locis dabimus.

30. Ul operc aufemcomprobaret quoc verbis prompserat,etadEcclesiasticam priniffivam gra- vitatem cuncta revocaret,morem illuminprimis abstulil 1'ius, quod, quoties Summus Pontifex cardinalium collcgium cogebat, musicis instru- mentis Consistorium personarct ; qui nempe fastus, et prophanum nescio quid redolere, nec personarum decori et majestali congruere, nec seriam eodem inloco rerumtractandarum hones- tatem decere arbitratus est ; quare penitus ino- litam eam consuetudinem abrogavit.

31. Ncpotem invitus cardinalem creat, etper- paucisillwn honestatreditibus. — Ad informandos tamen cardinalium animos, id prse cunclis,quod in proprio nepote prwbuit, exemplum prsevaluit. Rem narrat Gabutius his verbis : « Jam enim duo ab inito Pontificatu menses abierant, cum carni et sanguini non acquiescens, assiduis car- dinalium, in primisque Farnesii ac principum virorum precibus, vix adduci potuit, utMichae- lem Bonellum, sororis sua nepotem, Domini- cani Ordinis sacerdolem^Perusii theologicis stu- diisoperam navantem, legeret cardinalem ; sta- tuerat namque, ex propinquis suis neminem ad altiorem gradum provehere ; neque hunc, prres- tanti alioquin virlute, probatisque moribus ac doctrina prseditum, a perfectiorisvitaecursu, ad aulicas, licet sacras, dignitates avocare. Scd summis viris id efflagitantibus, ac multa, quibus idemeChristianarepublicaessevideretur,obten- dentibus, demum annuendum existimavit, eum- que in amplissimum collegium, statis tempo- ribus, post sacros cineres rite cooptatum, galero tituloque suo dccoravit Alexandrinumquenun- cupari voluit. Mox illum negotiis agendis sibi adjutoremadhibuit, utipsemettamenintelligere raoderarique velletomnia, graviora praesertim, ne per alios, deses quiescendo, Pontificatum administraret ».

32. Hactenus ille. Accidit autem haec nepotis in cardinalem creatio pridie nonas Martii, ut Cornelius Firmanus in suo Diario ^ adnotavit ; qui etiam refert (quod alii quoque scriptores tradidere), cardinales omnes in secreto Consis- torio prffifata die habito, Pium simul aggressos esse, et enixis precibus et quadam vi, ut prsedic- tum nepotem in eorum collegium cooptaret, coegisse. Obtinere autem ab eo haudpotuerunt, utrubrum birretum novocardinali concederet; nam, sicut in eo quod ad ipsius creationem spectabat, se illorum onerare conscientias pro- fessus est, cum nimirum suorum neminem

1 Ibid. ul supra. — * Ex Diar. Firm. ul supra.

Ecclesiasticis honoribus insignire decrevisset ; ita tamen ab hoc sui animi proposito, se reccs- sisse dixit, ut dignitatem, nisi eo ferme modo quo eam tenuerat, nepoti quoque conferret ; quapropter uti ipse olim', nonnisi monasti- co indumento, quamvis cardinalis, incesscrat, sic nepoti omnino incedendum esse pronun- tiavit.

33. Cum autem plcrique inter novi cardinalis familiares certatim adscribi conniterentur, si- gniflcavit Pius, noUe, eum quempiam admittere, queni ipse non designasset ; domesticos ejus, non tantum cognitfe probitatis viros, sed etiam perpaucos esse velle declarans ; quia cuni ipse pauper cardinalisjamfuisset,eodempropemodo se pauperem inter cardinales nepotem habere deccbat. Hinc, nonnisi moderate, ex Ecclesias- ticis beneficiis, quaj admodum erant necessaria ei subministravit, spe omni episcopatus eidem adempta ; unde et qusedam opulentiora.quse tunc vacabant, aliis contulit, nec ex Ecclesise bonis facturum divitem dixit, opereque reipsa com- plevit.

Cum enim, paulo post , orator Philippi Hispaniarum regis, gratias Pio ageretdeinsigni quodam beneficio in regem suum coUato, adde- retque ipsum ingralum non futurum, nec cardi- nalis nepotis immemorem ; respondit Pontifex, sequidemgaudere.Calholicumregemperfectam animi sui habuisse benevolentiam : «Cseterum, (subjunxit) non est quod cardinalis nepotis mei soUicitudinem gerat. Hic siquidem pauper natus est, in religionevero paupertatemdevovit : qua- propter in cardinalitia eliam dignitate pauper- tatem haud abjicere debet ; ne autem quaj ad decorem hujusce gradus necessaria sunt ei de- sint, ad me spectat, qui haud difflculter inopiae ejus consulere potero. Quee igitur regularis muniflcentiae beneflcia in meum nepotem con- ferre rex tuus decreverat, aliis cardinalibus tribuat (nonnuUos ex eis nomine indicans) qui egestate laborant, nec quemquam habent, a quo eorum pauperies sublevetur ; si id praestiterit, tanquam in me meumque nepotem liberalitatis collatum munus existimabo ».

34. Cavet ne consanguinei opulentiores eva- da)it, et vetat ne bona Ecclesiaslica distrahantw. — Sic Pius : qui non modo nepotem hunc, inter cardinales cooptatum, modicis redditibus locu- pletavit, sed non dispari etiam ratione cum caete- ris quoque suis propinquis sese gessit, ut ex Epistolis patet, aFr. Archangelo Caraccia ^ sub hoc anno collectis, et ex ea prsecipue, mense Aprilis .scripta, in qua haec leguntur : « Cum his diebus vir quidamprimarius Pontiflcis animum laudaret, de compositionibus non admittendis, et de consanguineis moderate, ut fecerat, juvan^ dis ; idque consolationem maximam bonis

> Ihid. ut supra. — » Vit. Pii V, Fr. Archan. Carac. Ep. 3 ad quemdaiii piocural. Roin. script.

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

H

omnibus afferre diceret,precareturque Deum, ut eam mentem ei, quamdiu viveret, conservarct : grato animo id Pontifex accepit, seque a Deo dixit vocatum esse adPonlificatum, utEcclesife, non ut consanguineorum utilitati inserviret : et ita revera videtur, cum duobus nepotibus, qui in CoUegio Germanico instiluuntiir, fecisse, quibus exiguas assignavit pcnsiones, ex quibus pro status sui conditione, vivere possunt : sin- gulisnamque400annu8e pensionis aureos dedif, etc. ». In altera vero Epistola *, mense Maio hujusmet anni exarala, dicit : «Neptem quam- dam,cardinalis Alexandrini sororem,cum aliqui magni et illustres viri uxorem peterent, ut affi- nitatem cum Ponfifice Iiaberent, nulli eorum data est, sed cuidam, condifione minus dispari, addita dote mille nummorum aureorum, vel duorum millium. Alii etiam nepfi dofem toOO aureorum assignavit. Cum autem quidam vir diceret Summo Pontifici, exiguasesse ejusmodi dotes ; respondit, se etiam dubifare de his mo- deratis an bona cum conscientia datae fuerint». Sic ille, qui etiam in reliquis Epistolis, eodem hoc anno scriptis alia plura insignis hujus Pii abdicationis exempla congerit ; nam narrat, a magno principe oblafum ei annuum triginta millium aureorum provenfum, partim in cardi- nalem nepotem, parfini in alios, quos ipse vo- luisset distribuendum, invicto animo rejecisse. Ef insuper oppidum Boschi, in quo ipse natus fueraf^ quodque Hispaniarum rex utpote in Mediolanensis Ducatusditionepositum, ei dono obtulerat, respuisse : quibus addit, quod cum nobilis quidam oppidum aliquid Boscho proxi- mum vendere cuperet, illudque honesto prefio Ponfifici emendum exhiberet, ipsum, nimirum, cuipiam ex consanguineis suis relicturum : respondisse Pium, se plurimum admirari, quod id ei in mentem venisset, nam ipse nihil minus in animo habebat, quam potentatus propinquis consanguineisque parare ; ideoque quod sibi oppida autdominia mercari necesse esset.

35. Adeo autem consfitutum sibi erat, ne su- orum opulentise quavis ratione consuleret, ut, non solum ab aliis nihil accipere, quod ipsius libertafem minuere viderelur, sed nec de iis quidem, quse aliis Pius ipse elargiri debuerat, quidquam a se aliquem proximorum suorum suppliciter efflagifare permifteret. Quapropfer, cum e nepotibus unus, majori quam cceteri prffidifus apud cum auctorifate, cujusdam hor- talu, ncscio quid a Ponfifice postulasset : quas- sivit Pius, cujusnam suasione rem pefiisset; afquc ubi rescivif, severis admodum verbis jus- sit ei renuntiari, propricC domui regendte solli- cifudini incumberef, in Pontificiae vero familiai negotiis se amplius non immisceret. Nepotem vero, ad sectandam paupertatem enixis verbis

hortafus est, et cum repulsa dimisit. Hunc au- tem cf alferum nepotem, quibus tenue admo- dum subsidium suppedifaverat, in Germanico collegio fuisse commoratum diximus. Verum hoc ipso anno e coUegio unum ex his egressum a fratre cardinali in proprias sedes receptum fuisse, ex Episfola quse legitur apud Caracciam, mense Junio scripfa educifur ; in ea siquidem hcec habentur : « De nepote qui fuit in Collegio Germanico, nunc aufem apud fratrem suum car- dinalem vivit, et suum habet separafim magis- trum, allocufus cst Ponfificem cardinalis ipsius oeconomus ; cum familiam augeri diceret, opor- tere, famulis domino Anfonio, Hieronymo assi- gnandis : Tum Pontifex ; Quisnam vero est, inquit, isfe dominus Anfonius, Hieronymus ? Cum ille, cardinalis nepotis fratrem respondis- set; subirafus Ponfifex : Cur, ait, dominus An- tonius ? Anfonius est, et erit Antonius, non dominus Anfonius : eique famulum unum vel alferum jussit aftribui, addens velle se, sibimet ipse minisfraret, ut antea. » Sic Epistola. At ex altera post scripfa, nempe mense Ocfobris, edu- citur, nec ea, quam Pius jusserat, moderatione, nepotem ipsum apud cardinalem frafrem diu sfare permissum ; sed Pontifice ipso prEBcipiente, Perusiam ad studia concedere fuisse coacfum. Imo in ea legifur, cardinalis ipsius patrem, Pii ejusdem mandafo, ex Urbe domum rediisse ; et cuncfos efiam, qui eidem sanguine juncli erant, cardinali ef nepote allero qui in Collegio Germanico insfifuebatur, excepfis, jussos Urbc decedere.

36. Neque alia ratione cum omnium con- junctissimo ', ut pofe ex frafre unico pronepote, Paulo Gislerio nuncupafo, sese gessit. Fuerat is a pirafis capfus et friremibus addictus ; quapro- pferbenignusavunculus,miserationecommofus, ipsum pecunia redimi, licet exigua, (ignoranfi- bus cerfe piratis, eum Ponfificis summi consan- guinifate conjuncfum) curaveraf. Vinculis igitur solufus, Urbem adivif, quod cum Pius rescivis- sef, illum videre et alloqui voluit, non alifer tamen, quam pannoso eo amiclu circumdatum, quo in servifufe posifus, indufus incesscrat. Eum porro graviter admonuit, ut ex fot tanfis- que erepfus calamitatibus, ingenfes omnium Domino donec viveret gratias referre deberet, Deique subinde mandafa diligenfius custodire studeret. Hinc jussit ad confessarii pedes acce- dere, et anteacfaj vifae labe, qua prEecipue se infer infideles, divinis Ecclesiasficisque expers subsidiis, coinquinaverat, sese expurgaref. Quod cum Paulus prfcsfitisset, eum Pius equo offlcio- que donavit equesfri, S. Petri \oc^lo, unde cen- fenos aureos, singulis annis haberet. Mox, quod militiae jam pridem nomen dedisset, in qua egregie se gesserat,suburban8e regioni custodiaB-

« Ibid. Ep. 4.

' .\piid Caiac. Ep. 9.

«2

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

quesiuT prappositum delegit, atque aniiunm qain- genlorumaureorum pensionem.acsuburbanam villam, in qua ipsc domum extruxerat, et ab eo Pii pradioli nomen sumpsit, eidem attribuit. Verum, cum illc, juvcnili lapsus crrore, Ponti- ficise familia? prwscriptasleges violasset, ac prse- terea culpam mendacio tegere praesumpsisset, non tantum ipsum officiis et donatis rebus fere omnibus expoliavit; verum etiam ab se et ab universa Romanae Ecclesise ditione statim able- gavit, ea lege, ne deincepsUrbem repetere aude- ret, ut suo loco dicetur. Modo interruptum de nepote cardinali sermonem repelamus.

37. Non tantum Pius, et modico ipsi consu- luit censu, et perpaucos inter nepotis familiares admilti voluit, sed insuper, ut cceteris cardina- libus exemplo esset, omnem eidem domus cul- tum penitus interdixit, ita ut, et sericis utensi- libus, vel tapetibus uti prohibuerit, nec in mensa, aurea argenteaque vasa, sed fictilia dum- taxat, ut pauperem decebat, jusserit adhibere. Ut autem omnimodam sui, in anteacto cardina- latus gradu, similitudinem exhiberet, etAlexan- drini, quod ipse jam gesserat, cognomentum, et S. Mariae supra Minervam titulum dedit. Mon- tisregalis vero episcopatum, cui jam ipse prsee- rat, quod propinquorum neminem eo insignire honore decrevisset, integerrimo ac doctissimo viro Vincentio Laureo Calabro, deinde intercar- dinales adscito, regendum contulit. Enixo autem studio, avunculi vestigia novum cardinalem Alexandrinum legisse, et ex Epistolis Joannis Andreae Caligarii ad cardinalem Commendonum, et ex aliis, quae infra ponenda erunt, liquido patebit.

38. Hujusmodi traditis et in se, et in Alex- andrino nepote, caeteris cardinalibus perfec- tioris vilae documentis, recteque vivendi norma, ad eam amplectendam, sedulis monitis, ipsos exstimulare nunquam deslitit. Quapropter exi- miae abdicationis a carne et sanguine exemplar, quod in se ipso praebuerat, nou modo ut imita- rentur,proposuit,sed quodammodosectarietiam compulit et amplecti, severissimo, (ut legitur m Epistolis apud Caracciam ', sub hoc anno datis) promulgato Diplomate, quo non tantum interdicebatur ne Ecclesiae bona distraberentur, sedetiam ne decaelero id ulla ratione fieri posset inhibebatur. At quia difficilis admodum pluri- bus videbatur bujus sanctionis observantia , Pius, qui corruptae libertatis fines conslituere omnino voluit, adegit, ut qui jam cardinales erant, seipsi decreto juramento obstringerent ; qui vero deinceps creandi essent, vel demum ad Summum Pontificatum evehendi, eodem sese devincire sacramento cogerentur. Meditatam nihilominus, praesenti anno fuisse tantum hanc legem, non vero editam (ut apud praefatum Ca-

' Ep. apud Carac. sub die 12 Oclobris 1566.

racciam refertur), ex ipsomet Diplomate colli- gitur, quod sequenti tantum anno legitursubsi- gnalum.

39. Severe incrppat cardinales de futiiri Pontificis electione agentes. — Ipsammet etiam, quam in familiaribus suis imperaverat vestium moderationem, cardinalium quoque aulicos et domesticos observare districte jussit, eamdeni- que ab eis morum honestatem servatam voUiit, quam ipsea suis exegerat. Quia vero cardinales ipsos terrenis omnibus cupiditatibus oplabat expeditos, quaeque sursum sunt tantummodo sapientes, non quae super terram ; hinc cum quosdam ex eis, (quod gravissime legibus veti- tum erat) de futuro Pontifice tractantes compe- risset ; acerrime in consistorioin ipsos inveclus, comminatus est, quicumque essent, se severis- sime animadversurum in eos, qui sic posthabi- tis Ecclesiasticis regulis, effrainato ambitionis instinctu, de his agere imposterum praesump- sissent.

40. Cardinalium titulos auget, et novas i?is- tHuit regulas,rjuidus adstrictumsacrum CoUegium procedere debeat in electione Pontificum. — Vix autem Pius Apostolicam dignitatem assumpsit, quod cardinalium etiam titulos adauxit , ut narrat Cornelius Firmanus in suo Diario ', sub die sexta Februarii praesentis anni. Ex cardina- libus enim, anno praecedenti 1363 a Pio IV, die duodecimaMartii creatis,nonnulIi nondum tilu- lum obtinuerant ; quapropter, cum novi Pon- tificis esset, illorum singulis titulum conferre, nec tot cardinalibus decorandis, antiqui a prae- decessoribus instituti tituli sat fuissent ; eis quatuor novos addere coactum fuisse Pium, Firmanus praefatus refert. Adjectorum tamen nominahaecextitissescribit,S.Joannis Baptistae, Via Julia : S. Hieronymi Illyricorum, Via Fla- minia : S. Euphemiae ; et S. Triphonis. Verum, licet diei et tempori, quod recenset, hanc a Pio iilulorum factam institutionem convenire cen- seanius, tamen verisimilitudine non caret alio- rum quoque narratio ^ qui tres duntaxat tilulos Pium constituisse scripsere; nempe S. Hierony- mi Illyricorum Via Flaminia, S. Euphemiae in Vico Patritio, et S. Triphonis. S. Joannis enim Via Julia Ecclesiam cardinalitio titulo fuisse insignitam, aut aliquem ex presbyteris cardi- nalibus in titulum eam obtinuisse, in Ecclesias- ticis Monumentis, vel apud probatos auctores haud reperiri unquam contigit. At facile cum ea Firmani, aliorum scriptorum sententia com- ponitur ; cum enim titulorum distributionem recens electis a PioIV cardinalibus Pius V fecit, septem ex his tantummodo Romae aderant, ni- mirum,Pataviensis,Bobba,VerceIIensis,Crassus, Santacrucius, Cribellus, Castellensis ; duo abe- rant, nempe Crequyus, et Commendonus, qui

' FirniaQus in Diario nt sup. — * E.t Oldorno in Addil. ad Ciacc. in Hygino.

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

13

GWmanica tunc legatione fungebatur, e qua, sub finem tantuni hujus anni reversum fiiisse, in ejus Vita Antonius Maria Gratianus testatur ', his verbis : « Germania Venetias, Junio mense venit, acceptus cultusque acivitate, cum publi- ce , tum privatim, omnibus lionoribus etc. Ineunte Autumno, Romam vocatu Pontificis proficiscitur etc. » Nonis autem Novembris publice Urbem ingressum , narrat praefatus Firmanus ^; qui decim., oct. kal. Decembris, ex hac vita decessisse etiam refert Petrum Franciscum cardinalem Ferrerium. Cum igitur decim. sept. kal. Decembris Commendono presbyteralis cardinalitius fitulus tradendus esset; in consistorio, ea die habito, contigit, Ludovicum cardinalem Simonettam, dimisso suo S. Cyriaci ad Thermas titulo, eum S. Anas- tasiae vacantem, ob pridie subsecutam mortem Ferrerii, optasse. Quare Pius vacantem S. Cyriaci titulum Commendono dedit, et S. Joannis, Via Julia, quem designaverat, allerum, cum neces- sitas tunc nulla novos fitulos instifuendi incum- beret, nemini tradidit. Cardinalem vero de Cre- quy, S. Triphonis titulum accepisse, aucfores narrant. Quare utraque sentenfia, Firmani vi- delicet et aliorum, vera comprobafur. Verum siquidem fuif, juxfa Firmanum, Pium quatuor titulos designasse : et verum itidem, juxta alios, tres tanfum consfituisse; quia quarfum nimi- rum, quem medifafus fuerat, nemini unquam attribuit.

41. Quoad eosdem cardinalitios tifulos, htec insuper a Pio decreta reperimus, in Consistorio, decima quinfaMaii hujusmet anni habito, prout inmemorafo cardinalis Farnesii Diario habetur :

o Decrevit sanctissimus, quod cardinales praesentes in Urbe, et domi inflrmifafe defenfi, possinf opfare, ac si essent, in consisforio ; de- rogans decreto, si quod obstaret, quoad hoc. »

Qua ifidem die, ad sac. Collegium spectan- tia, isfa insuper sanxit, ut in eodem Diario le- gitur :

'< Decrevit sanctissimus, quod grafiaj im- posterum non flerenf, nisi per fabas, et juxfa Constitutiones ef quoties cumque fif gratia per sacrum Collegium, infeiligafur etiam facta per reverendissimum relaforem de propria, et alifer juxta Consfitufiones sacri Collegii. » Insuper :

« Decrevit quod in posferum non fierent expedifiones, nisi plense et clarse essent omnes probationes, quae in expeditionibusfaciendisre- quiruntur. » Sicibi.

42. Integritati cardinalium. in judiciis feren- dis providet. — Ca?terum, cum saepius forfassis quam oportueraf, vel rei pecuniarife augusfia, vel ob nimios sumptus, vel tandem ob cecono- morum incuriam, cardinales se sere gravare alieno Pius comperisset ; et propter excelsam

< Anl. Maria Gral. Vil. card. Cominend. lib. iii, cap. 3, p. 2il. — ' Firmanus, ibid. ut supra.

ipsorum dignifafem simul ac auctorifafem, non solum creditores eos in jus vocare vererenfur; sed insuper jus in ipsos dicere magisfratus c\jnctarentur; vel, si demum dixissent, ilhidexe- qui lictores non auderent; huic malo idcirco occurrere volens jusfissimus Ponfifex, ne di- gnitatem, qua ad justitiee custodiam collata fuerat, confra jusfifiam decerfare paferefur, edixitafque gravissime imperavit, ut aliqua in judiciis personarum rafio non haberefur, nec quidem cardinalium, qui, si de aere alieno de- lati essenf, ef ipsos universum solvere debitum compelli voluit.

43. Nonnisi probatissimis confert dignitatem episcopalem, ei siipprimit muneraoccasioncpallii oblata. — Pari aufem rafione, qua cardinales, episcopos efiam, quos noverat positos regere Ecclesiam Dei, ad perfecfe implenda adeo su- blimis ordinis munia, undequaque urgere non desfitit. In primis vero illud summopere prae- cavit, ne aliquis, ambifioso dominandi instinc- tu, hunc sibi honorem sumere plectenda teme- ritateauderet; sed quosad eum evexit, tanquam a Deo vocatos, Ecclesiis prseponi curavit. Id tes- tatur, qui Epistolas scripsit, a Carracia *, ut pluries diximus, collecfas, his verbis : « Quam considerafe, quam prudenfer nunc dentur epis- copatus, qui vident facile judicant ; longe me- liori loco futurum fuisse reipublicre sfatum, si eadem ratio deferendi sacrum illud et grave munus superioribus temporibus esset adhibita. Ornantur a Pio Pontifice viris Ecclesire ; non hominibus aut pensionibus onerantur. » Cui addendum quod refert Surius ^ : « Ante corona- tionem (dicens) quse celebrata est sext. decim. kal. Februarii, habuit cardinalium Congrega- fionem (Consistorium enim , ut vocant, anle coronafionem haberi non solet ;) Ea peracta, qui- dam ex insigni familia petiit episcopatum quem- dam. Respondif Ponfifex, se quidem illi cupere summopere gratificari, nec defufurum, si alia in re prodesse ei posset, sed episcopatum famen minime collaturum, quod ad fantam funcfio- nem parum idoneus esse viderefur, non satis litteris et eruditione instrucfus. Cum aufem ille suK eruditionis testimonium proferrel : Ego (inquit Ponfifex) hac in re, quae mihi safis co- gnita est, testimonium minime requiro. Ifa ille in ea pefifione repulsam passus est. Porro ad cardinales adhuc prsesentes conversus Pontifex, hortatus est, ne quidquam ab ipso peterent, quod, vel contra divinum obsequium, vel con- tra Concilium Tridentinum, vel contra ordineui et rem Ecclesia; facere viderefur. Addidif etiam. se quidem in rebus licifis ef honestis Chrisfia- nos principes juvare consfituisse : contra vero. si quid praefer fas et decorem peterent, nulla se ratione illis dafurum. >• Sic Surius. Porrohoc

' Episl. apud Carac. quint. id. Nov. 1566. — '■ Sur. in Comm. rernm in Orbe geslar. Aiino 1566.

u

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

aequitalis paritcr ac vere sacerdotalis liberlatis propositum, in evehendisad episcopalem digni- tatem cujuscumque gradus hominibus, invio- labiter Pium servasse ; quae paulo post dicenda erunt, aliaque qua? ad sequentem annum sunt rejicienda, profecto patefacient.

U. << Cum autem in Consistorio (verba sunt Diarii cardinalis Farnesii ') die loFebruarii prs- sentis anni 1366 habito, ortum esset dubium, an deberet aliquid solvi pro pallio OfQcialibus, solitis ea inde habere certa emolumenfa, et Sanctissimus D. N. mandaverit reverendissimis DD. Morono, Perusino et Aracceli, ut super hoc considerarent et referrent ; ideo, post relationem dd. reverendissimorum, idem Sanctissimus in- coepil graviter improbare et detestari abusum, qui diu invaluerat cl fuerattoleratus, utprotra- ditione pallii daretur et exigeretur pretium, contra tot decreta SS. Patrum. Inde vota singu- lorum exquisivit super eo, an novum decretum et statutum faciendum esse videretur contra dictum abusum ; quod omnibus sanctum et pro- babile factum visum est. Sicque idem Sanctis- simus D. N. decrevit, statuit et ordinavit, sub privationis ofQciorum, et bouorum, et indigna- tionis Sanctitatis sua' pjenis, ne de catero pro postulatione, consecutioue aut traditione pallii aliquid detur; neque etiam aliquid a sponte offerentibus, vel dantibus accipiatur et multo minus ab invitis exigi possit. Insuper decrevit idem Sanctissimus, quod pecuniae ad hunc effectum depositae restituantur archiepiscopis, seu eorum procuratoribus, qui eas deposue- runt. )> Sic ibi. Et htec quidem acta in Consistorio sub die iii Aprilis hujus anni habito.

43. Episcopos et obimeiites beneficia quibus animarum cura annexa est ad residentia)n cogit. — Non modo vero se diligenti circumspectione praecavit, ut dicebamus, ne, contra Apostoli monitum, cito alicui manus imponeret ; et quos tantum scientia seque ac probitate prseditos noverat, ad episcopale munus evexit ; sed cum insuper sciret eorumdem, postquam paslores evasissent, cceterorunique episcoporum univer- salem sibi manerc sollicitudinem ut creditum ministerium illi implerent, totis viribus incu- buit : quod ut efQcere possent, egit serio, ut eos, qui,occasionepri£cipuearreptavacationisSedis, Urbem petierant, ad propria reverterentur, resi- dentise onere, nec quidem levari ipsos cardi- nales, qui episcopatibus fungebantur, edicens. Ne autem ejusdem residentiae debito subdole se quisquam subtrahere conaretur.cognoscendis causis, quibus episcopi Romaj detinerentur, tres cardinales praeposuit, ut si idoneae non depre- henderentur, Urbe egredi, eosque ad episcopatus sibi traditos reverli compellerent. Qua de re ista m praefato cardinalis Farnesii Diario leguntur:

i Diar. card. Faraesii ut supra.

•46. « Die 23 januarii 1366, Sanctissimus dixit, quod omnes prailati deberent residere in suis Ecclesiis, et quod decreta Concilii Tridentini de residenlia servarentur; et dej^utavit reveren- dissimos DD. Moronum, Perusinum, etPisarum S. Uomanoe Ecclesiffi cardinales, qui hancsuam voluntatem notiQcarent omnibus episcopis, Roma; commorantibus, et si quis eorum aliqua excusatione uteretur, audirent, etSanctitati Suae referrent». Verum, vel quod remissius quam ipse voluisset, in hoc se gerere praefatos cardi- nales conspiceret, vel alia de causa ; paulo post in hujusmodi pronuntiandi causis, easque expendendi, jura Alexandro Riario Apostolicae camerae generali auditori certum est tradidisse, ut patet ex hic apposito Mot. Prop. :

PIUS PAPA V.

« Motu proprio etc. Cum alia per felic. record. Pium IV prccdecessorem nostrum, juxta for- mam Concilii Tridentini, et aliarum RuIIarum emanatarum tam ab ipso Pio praedecessore nostro, quam ab aliis Roman. PontiQcibus, motu proprio, cujus tenores pro expressis haberi volumus, ex ipsius certa scientia, et de Aposto- lico; potestatis plenitudine fuerit mandatum dilecto filio Alexandro Riario, nostro et Curiae Causarum Camerae Apostolicae generali auditori, ut omnes episcopos, archiepiscopos, patriar- chas, et alias Ecclesiasticas personas, curam animarum habentes, non residentes, poenas in dicto Concilio et Bullis contenlas, incurrisse declaret, et ad illarum effectum executionl demandentur, per eumdem Alexandrum audi- torem nostrum ; ne de ejusjurisdictioneimpos- terum dubitari contingat, denuo eidem auditori nostro, auctoritatenostra committimuset man- damus, quatenus statim, tam contra episcopos quam archiepiscopos, etalios quoscumque prae- latos, tam in Urbe quam alibi, et ubique locorum existentes, et in propriis Dioeces. non resident. Constito sibi, quantum sufQcere videbitur, summarie^ simpliciter etde plano, sola veritate inspecta,etmanuregia, de inobedientia propria, usque ad sententiam exclusive procedat, et deinde nobis referat, ut nos in Consistorio nos- tro secreto, de fratrum nostrorum consilio, ut moris est, ad sententiam privationis et deposi- tionis prslatorum inobedientium hujusmodi procedere valeamus, prout procedere intendi- raus. Quo vero ad alios curam animarum haben- tes, usque ad sententiam inclusive procedat, et exequatur, ju.vta formam et tenorem dicti Con- cilii, et lilterarum nostrarum praefatarum, cum eisdem facultatibus, ut supra : et alia faciat el exequatur, prout in dictis litteris, sive Bullis, continetur, cum potestate citandi, inhibendi, excommunicandi, suspendendi a divinis, decla- randi, interdicendi, aggravandi, reaggravandi, carcerandi, et brachium seculare decernendi.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

15

relaxandi et exequendi, aliaque faciendi, neces- saria quomodolibet et opportuna, contrariis quibuscumque non obstantibus etc. Die 10 Junii 1366 ».

47. Quod autena Riario contra archiepis- copos, episcopos aliosque prsesules procedendi auctoritatem tribuerit, usque ad sententiam ex- clusive, secus cum aliis, in quos, eum, et senten- tiam proferre, eosque poenis animadvertere voluit, ad parochos prfficipue pertinuit, qui creditum sibi gregem deseruissent, quibusque mensem indixit, quo, vel ad suas Ecclesias sese conferrent, vel se iisdem abdicarent, ut et inferius ponendo Edicto constabit. Beneflciis vero hujus- modi, quibus animarum cura esset annexa, tam parochos quam caeteros, qui quomodocumque pastoralem sollicitudinem gerere viderentur, privatos esse voluit, si decreto non paruissent.

48. Nec pcenas tamen inobedientite, benefi- ciorum privatione, nec e contra aliquem sponte sua, ne resideret, ea abjecisse, reperimus ; vel, quod pastores abnuere se non posse, quae aquis- simo jure Pius mandaverat, agnoverint ; vel quod comminatam, Pii nimia benignitate con- fisi, eorumdem beneflciorum jacturani non metuerint : quapropter eos, ut videbimus, se- quenti anno, novis insequi minis compulsus fuit. Quo vero ad episcopos, aliud insuper adjecit decretum, ut eorum nempe, qui in suis Ecclesiis non residerent, episcopatuum proven- tus et fructus sequestro addicerentur.

49. Nec modo Romae, prsefato Riario facta facultate, sed alibi etiam episcopos, aliosque ad residentiam singillatim urgere non destitit. Cujus rei testem afferre sufficiat mandatum Pii nomine factum Andrese Mocenigo episcopo Lymi- sensi, qui se illud ab Apostolico apud Venetam Rempublicam nuntio, Joan. Antonio Fachi- netto, episcopoNicastrensi, accepisse, hisverbis fatetur, prout ab ipso originali ' nos ipsum acce- pimus :

50. «Ego Andrcas Mocenigus, episcopus Ly- misensis fidem facio, qualiler reverendissimus episcopus Nicastrensis, Sanctissimi D. N. nun- tius, mihi legendum praebuit §. Epistolae D. car- dinalis Alexandrini, sub die 24 Augusti 1366, tenoris hujus, instilisseque juxta ea quge in eodem §. continentur.

« D. N. jussit, me, nomine suo, praecipere dominationi tua;, ut omnibus episcopis istic commoratibus signiflcet, ut ad Ecclesias suas contendere tandeni statuant; ne Sanctilas Sua, ad fructuum retentionem, et ad ipsarum Eccle- siarum aliorumque beneficiorum privationem demum procedat ; eodemque officio fungatur cum aliis quoque, qui canonicatus aliaque be- neficia residentiam exigentia obtinent. In quo- lum fidem, hanc mea manu subscripsi, hac die

' r» Origin. apud nos.

ultima Augusti 1566. Venetiis. Ego Andreas Mocenigus episcopus Lymisen. afflrmo, ut su- pra ». Et ita in Veneta ditione, sacrorum antis- tiles (ut refert Gabulius, et nos inferius narra- bimus) sunt in sua quique loca profecti.

31. Ubi vero, vel timore pcenae, vel amore justitiae, plurimos certum est Pii imperio obtemperasse, prae caeteris, unus compertus fuit, qui, cum, ob publicum Ecclesiae bonum, Pius ipse a residentis vinculo solvere vellet, tamen eo minime voluit expediri ; fuitque Ca- rolus cardinalis Borroma>us, qui, cum a Ponti- fice, quam summopere concupierat, provincialis Synodi Mediolanensis pri.cterito anno habitae, ad componendosEcclesiffiejusdemcorruptosmores approbationem obtinuisset; expeditisque aliis quam citissime negotiis, nil moratus, ad Eccle- siam suam redire voluit, ul refert Ripamontius ' his verbis : « Ante omnia sollicitus anxiusque erat, ut Concilii Provincialis decreta firmarentur Apostolica auctoritate, adversus licentiam homi- num, semper vincula conspernantem. Id facile impetratum. Altero dein mense, postquam Pon- tificisindulgentiarem eam, aliaque Mediolanen- sis Ecclesiae negotia, turbata propter avunculi mortem, ex animi sui sententia composuerat, Mediolanum rediit ; multum quoque luclatus cum ipsius recusatione Pontificis, qui captus, uti fama fuit, ejus sanclimonia, magnisque institutis, participem sibi curarum eum et so- cium vitse destinarat ». Sic ille.

52. Concilii Tridentini decreta ubique obser- varijubet. — Postquam autem ^ ad custodiendas cuique commissas Dominicas oves episcopos residere Pius coegit, ipsorum cceterorumque antistitum curam minime prcxlermisit, sed tra- ditae spiritualis villicationis munia, ab unoquo- que perfecte adimpleri studuit. In illud vero praecipue incubuit, ut sacrosancti Concilii Tri- dentini decreta ubique gentium evulgarentur, et in mores inducerentur ; hoc salutari et paene unico remedio, existimans, hisce temporibusin primis accommodato, tot depravatis collapsum moribus Ecclesiae statum, et erigi pie et facile restitui posse. Cum idcirco sciret, hoc in pri- mis praesulum curae ac laboris esse ; ad omnes Christiani orbis antistites, Apostolicas litteras dedit, pastoralis officii paternaeque charitatis plenas, quibus eos ad ipsius Concilii decreta, pie suscipienda, riteque exequenda, summopere cohortatus est. Nos unam hic dabimus, ad epis- copum Palentinum scriptam, cui alise in uni- versum, ad omnes episcopos datae, concordant, ne repetito ejusdem Epistoloe e.xemplari, frustra lectores in his immorari cogamus.

53. (t Venerabili fratri Christophoro epis- copo Palentino.

' Joseph Ripainonl. Hislor. Eccles. Mediolanensis parle 2. l;b. il, p. 102. Giiisian. el alii. — ^ Gabut. Vit. Pri lib. iii. c. H, p. 114.

16

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566,

PIUS PAPA V.

Veneraliilis fraler, salutem et Apostolicam benedicliouem. Posteaquam, ita providente Deo, ApostolicaB servitutis officium indignis liumeris nostris impositum est, non sine acerbissimo auimi dolore geniituque, miserabilem ac tlebi- lem Christian» reipublicae statum attente consi- derautes, eos omnes excitare, commonere, et extimulare cogimur, quos Dcus in partem soUi- citudinis sub uostra vigilia, ad Ecclesia; suae sanclas regimen convocavit ; ut nobiscum omnes in tianc curam incumbant, et ad tam {irave hoc magnumque onus suslinenduni adju- vent, alque corroboreut infirmitatem uostrani : ut dum caput membrorum, et membra capilis mutuis fulciuntur auxiliis, Ecclesia Dei, qua) tam aftlicta ac deformata reperitur, recreala tandem erigatur, et erecta rite couformetur ; atque in tot tantisque calamitatibus, iion Mihim a domesticis, sed ab externis etiam inimicis defendere se tutarique possit. Non ignorat fra- teruitastua, quani louge lateque sese perniciose difTuderint liaereses : neque te fugit, quani cer- tam et efficacem bujusmodi nialo, ad perdendas Dominicas oves, occasionem dederit pastorum negligentia, et quam magnam vim ad hunc morbum augendum habeaut, corruptl ac depra- vali Ecclesiasticorum hominum mores. Jam vero perspicere potuisti, quam imminutus iuler laicos sit cultus pietatis, quam aucta licentia simul et impudentia. At plane iutelligis, frater, quantopere siut pertimescenda ira; divinae fla- gella, ob nostra populique Christiaui peccata nobis intenta. Ad has igitur, quibus afflicta laborat Ecclesia, tottantasque plagas utcumque sauadas, et ad iram Dei aliquo modo avertendam atque placandam, unicum nobis remedium superest, diligens videlicet sacrosancti OEcume- nici Concilii Tridentini decretorura custodia ac lidelis observatio. Itaque, pro eo, quauti facis Omuipotentis Dei cultuni, frateruitatem tuam admouemus ac rogamus, ut ejus quam sustines, personse memor et officii, omnia quaj in ipsa Syuodo, tam pio, prudenti ac maturo judicio, Deo faveute, constituta ac sancita suut, deinde sacrosanctffi hujus Apostolica; Sedis auctoritate et decreto coraprobata, et ut per uuiversum Christianum orbem conservarentur, in usum- que iuducerentur, promulgata, ac mandata fue- runt, pleue prffistare et exequi omnino pro- cures. Et vero, quoniara sacri praesules subdilis suis ad recte vivendum exemplar esse debent, seecularesque homines mores suos ad sacerdo- tum vitam et e.xemplura iustituere et conforraare consueveruut, da operam, frater, atque effice diligenter, ut Ecclesiaj tuae clerum populumque universum, cum salutaribusraonitis ac prajcep- tis, tum etiam virtutura exeraplis, et charitatis consiliis et offlciis ad colenda pietatis studia excites ac impellas ; cavens iu primis, ne in te

quidquam offendatur, quod animabustibi com- raissis peccandi occasiouera pnebere possit, aut raaluni exempluni. Curabisquc diligenteroppor- tunc et importune, utclerici, qui minus honeste vivunl, adraouiti corrigantur : eos argue, obse- cra, iucrepa, ut probe vitaniinstituant. Ac siopus, fuerit, Ecclesiastjc» disciplinai severitatem in coscxerce.CIericoruraverocoIlegium,quod pro- borurasacerdoturaserainariuraacfundamentura esse debet, exsalutari ejusdera Concilii decreto, ut quaraprimura erigatur, enitere, erecturaque omui ope et offlcio prosequere. Deuique Christi oves,cura3 tute commissas,ab ha;reticorum frau- dibus, tanquam a lupis aut caruiflcibus aut latronibus segregandas et arcendas, summ,o studio coutende ; dabisque operam quam accu- ralissirae, ut si quispiara in isto grege hac exe- cranda peste reperiatur infectus, ne is perniciosa contagio alios coramaculet. Considera, frater rai, diligenter, ac perpetuo recogita, post fragilis hujus et raortalis vita; brevem cursum de grege tibi coramisso, summo et aeterno Pastori, eidem- que tremendo ac terribili judici, ratiouem veA-- dere oportere. Da igitur operam, ut^ cum in ejug divino couspectu fueriscoustitutus, fldelis scfv^ mercedem, ^on autem pigri et negligentis mer-i cenarii poenam consequi merearis. Ac scito, quemadmodum, ad pastorale raunus nostrum rccte praestandum, auxiliuni tuum imploraraus, ita plene ad offlciura tuum streuue obeundum operara ac studiura nostrum tibi nou defuturum. Illud vero te monitura voluraus ut omni offi- cio ac diligeutia de civitatis istius dicecesisque tuffi clericis indagando, probe cognoscas qui Catholicae pietatis laude, raoruni integritate, probitate vitffi ac doctriua pra;steut, idoneique sint ut huic sanctae et Apostolicae Sedi Qdeliter alque utiliter inservire possint. Ac de iis omni- bus censu habito, indicem proba flde conscrip- tum, et raanu sigilloque tuo obsignatura, cum uniuscujusque noraine, ac loco, ubi degat, sin- gillatira adnotatis, ad nos cures perferendum. Nos euim qui omnium fidelium Patris personam, licet indigui, sustinemus, ejusmodi virorum opera ac industria, prout occasio tulerit ad eas res, quibus ad honorem Dei, et ad S. hujus Sedis ApostoliCcE obsequia fuerit opus, uti, eos- que honestis laboribus, ad coramuuem S. Eccle- siae utilitatem applicare constituiraus. Datum Romse apud S. Petrura sub aunulo Piscatoris, kal. Februarii mdlxvi, Pontificatus nostri anno prirao ' ».

oi. Litteras gratidatorias de s,ua electioiie accipit ab episcopis insigtiioris notx. — Bonorum episcoporum vicissim, qui Ecclesioe Dei, non tam praeesse quam prodesse serio desiderabant, non modo Pii litteras, sed unum etiam iu Sum- mum Pontificem assumptiouis ejus nuntium

' Estat. in Regist. Epist. I'ii V edit. Anluerp. lib. i, Ep. 1.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

A7

spem erexisse : esB declarant Epistohi", quibus ei Apostolicam dignitatem sunt gratulati; qua- rum etsi plures, et quidem originales, habea- mus, unam tantum et alteram, a pra;charo illo oard. Hosio, et ab episcopo Illiridensi scriptas, afferre sat erit.

55. Et ea quidem cardinalis Stanislai Hosii hujusmodi est :

« Beatissime Pater. Benedictus Deus, et Pater Dom. nostri Jesu Christi, Pater misericordia- rum, et Deus totius consolationis, qui, postea- quam viam universcB carnis ingressus est Pius IV Pontifex, cujus memoria sit in benedictione, nos modicum contristatos et orphanos relictos, celerius opinione nostra consolari, deque tali pastore nobis providere dignatus est, qualem praesens hoc siEcuIum requirere videbatur, ut recte possimus illud usurpare, quod est in Pro- verbio, Deum ex improviso nobis apparuisse; nam a Domino factum est istud, cum non ex hominibus, neque per homines, verum per Dei spiritum haec facta sit electio. Quis enim piorum non vehementer trepidabat ? Quis non erat ani- mo cumprimis anxio et sollicito ? cum, quo temporemagispastorisindigebamus, et imperii et regni hujus Comitiis inslantibus, eripere nobis eum, et ad se vocare visum fuit, terrse quaedam tenebree csecaeque nubes et procellae impendere videbantur; sub quod tempus, cum esset gubernator sublatus, quid aliud, quam terribile naufragium ab omnibus expectabatur ? cum prsesertim non raro factum esse memi- nissent, ut in longum extraherentur ea Comitia, quae fuerunt eligendis PontiQcibus instituta. Quod, si nunc etiam accidisset, neque citra moram aliquam longiorem, unus ille fuisset a Deo constitutus, per quem ei visum est unitatem in Ecclesia conservare, quis erat, qui non me- tueret summam esse rerum omnium confu- sionem secuturam ? Ecce autem in hac tanta piorum omnium trepidatione, subito discussa caligine, nova lux effulsit, ac derepente nobis apparuit benignitas et humanitas Salvatoris no- stri Domini Jesu Christi, qui, quamvis aliud peccata nostra merebantur, eorum tamen im- memor, memor autem inflnitae misericordiae suae, de tali nobis Pontiflce prospexit, qualem his tam perturbatis temporibus optare magis quam sperare licebat : qui ad eum proxime accederet, qui coelis excelsior factus est ; ut cujus vicem in terris gereret, ejus exemplum slbi proponeret imitandum, ejusque sanctis vestigiis incedere conaretur; omnia prius et facere et pati paratus, quam, ut quidquam de ea cura, labore, diligentia praetermitteret, qua cupit ejus gregis incolumitati prospectum, quem, non corruptibili auro et argento, sed pretioso sanguine suo redemptum , Christus ipse fidei suae concredidit : quem, non doctrina magis quam exemplo pascere;nec illi docendo lan-

Ann. — ToMUS XXXV. — LADERcni, I.

tum, verum et vivendo praeire promptus et pa- ratus foret ; cum hac utraque re sic excellat, vix ut statuere quisquam possit, doctiorne sit, aut sanctior.

« Ego vero, Deo, cujus hoc solius beneficium est, immortales ago gratias, quod nos oculis misericordiae suae respexit, ac talcm nobis Pon- tificem de ccelo miserit. Vestrae vero Sanctitati tam excelsum locum hunc, quo nullus in terris sublimior est, gratularer, nisi certo scirem, quod eum refugiendum semper esse potius quam appetendum judicavit; cum non minus oneris in eo quam honoris esset perspectum haberet. Quid enim ex eo S. V. consecuta est, quam curas, sollicitudines, labores et molestias, quibus nunc multo gravioribus premitur, quam unquam antea ; dum omnia sua, quin ct salutem ipsam, Ecclesiae, quam gubernandam suscepit, saluti postponendam putat ? Quamobrem ipsi potius gratulabor Ecclesiae, cui tam benigne Deus prospectum esse voluit : quem supplex precor, ut confirmet hoc, quod est operatus; et quam spem de S. V. pii conceperunt omnes, eam stabilem et ratam esse velit; simul conser- vet ac vivificet S. V. promissique sui memor, adversus eum portas Inferi praevalere non per- mittat; quin illud praestet potius, ut videamus, illa clavum recte tenente, subversam Babylonem, in qua tanta est linguarum et opinionum con- fusio ; aedificatam autem, vel restauratam potius civitatem Jerusalem, cujus participatio in idip- sum, ut congregatis dispersionibus Israel, unus facti grex, unum sub eo, qui sub aspectum non cadit, Christo Pastore, pastorem et episcopum animarum agnoscentes, uno ore unanimes glo- rificemus omnes Deum et Patrem D. N. Jesu Christi, qui nobis tantamhanc deditfelicitatem. Datum Helispergae i Martii 1566 ».

56. Alia episcopi Illiridensis.

« Beatissime Pater. Gratulor primum,utde- beo, S. V. in locum B. Petri, ut omnes Christi oves pascat, successisse, eique omnium Eccle- siarum curam esse commissam : tum autem haec ei ita divino munere contigisse, ut vix uni aut alteri nostra memoria. Quo fit, ut omnes boni hoc nuntio erecti sint, et omnia tibi praeclara spon- deant afflictae nimis et jactata^ multis procellis Reipublicae Christianae, nunc tandem aliquando subveniri posse. Nostra quidem certe Hispania magnam spem concepit in Ponlificatu B. V. multo fore majore Christianae religionis con- servatione et tuitione splendidiorem : NuUa impedimenta timemus, episcopis isthinc ema- natura, vel in delictorum correctione, vel in impunitate calumniatorum, vel in ambientium cupiditate multorum beneficiorum refraenanda, vel in reliquis nostri episcopalis muneris func- tionibus exercendis. Audita est et audietur , atque omnium praedicatione laudabitur Curiae Romanae, non reformatio, ut dicitur, sed reno-

18

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

vatio, quam vix aliquibus sine offensione licuit, superioribus dicbiis cxpcctarc ac dcsiderare ; Concilii quoque Tridcntini, tam in iis, qure ad hsereses exstirpandas, quani ad mores emcndan- dos pertinent, sinc ulla variatione executio.Cum hspc igitur ita se habeant, non potui me conti- nere, quin S. V. per litteras gratiilarer, eique Isetitiam meam ct omnium bononim expecta- tionem significarem. De aliis autem rebus ad eum scripsi, qui has liftcras dabit, Michaelem Tomasium doctum viruni et probum , quem S. V. magnopere commendo. Deus Opt. Max. Beatit. Vestram in Ecclesisc universalis guber- naculOj quam diutissime conservet. Barcinonse idib. Februarii, mdlxv!.

Sanctitatis Vestroe humil. servus.

Ant. August., episc. llliriden. »

57. Pro refomiatione cleri, imprimis Romani, sanctiones edit. — At Pium, a se minime deside- rari passum esse justitia; ac sanctitatis fructus, qui ab illo expectabantur, et quce innuimus et quae suis locis inferius ponenda erunt facile declarant. Quia vero perspicue agnoverat, nullos gravius peccare convinci, quam eos, qui cleri- cali militifc adscripti, vel per imperitiam, vel per reprobam vitam, dum indigne sacra minis- strabant, quantum ad se, et divinorum mysterio- rum sacramenta contaminarent, totique sacro ordini dedecori essent; idcirco crebris horta- tionibus episcopos commonuit, ut his malis, qufe in necem omnis Cbristiani populi grassari conspiciebantur, occurrerent, vel in primis vitse propriee probitate, vel avulsis deinde pro viri- bus sacerdotalis ordinis scandalis ; Seminari- isque institutis, in quibus honestse vitse rudi- menta, qui ad sacros promovendi erant Ordines, et scientiarum documenta perciperent ; quibus- que, et se bonorum operum exemplar, et sanae verba doctrinte populis promere possent. Eadem etiam.quaeprsefatoPalentinomanda-vitepiscopo, (quod nempe de omnibus clericis su» civitatis et dicecesis, qui Catholicffi pietatis laude, morum integritate, probitate vitse ac doctrina prajsta- rent, indicem, proba fide conscriptum, et manu sigilloque suo obsignatum, cum uniuscujusque nomine, ad se perfercndum curaret), a coeteris quoque episcopis efflagitasse Pium, testatur in- super Gabutius ', qui Pontificem ea mente hBec imperasse asserit, ut praemia, sacerdotia, aliaque publica munera, cuique pro meritis deferret; vel, ut ipsemet Pius in praefata Epistola dicit, ut honestis eos laboribus ad communem S. EccIesifE utilitatem transferret. Ex maxima enim bonorum sacerdotum penuria, qua uni- versum pfene Catholicum orbem laborare con- spiciebat, adactus, ubique seligere concupivit, qui caeteris meliores viderentur, ut illis, Eccle-

siasticis muneribus traditis, eorum opera paene collapsus religionis ot pietatis status primaevo ubique dccori reddcretur.

58. Enim vero, ut, qu;r alios episcoposdoce- bat, prior ipse in praxim deducere videretur, in ea potissimum sibi commissa Romana Ecclesia, pro meliori ejusdem disciplina, plura hoc anno sanxisse invenimus. Edicto sub die 30 mensis Octobris, a Jacobo cardinali Sabello vicario promulgato, quod in ejusdem Pii Bullario, seorsim impresso habetur, ac talis est; merito- que hic inferendum duximus, cum ex eo exi- mium hac in re Pii studium eniteat.

« Jacobus miseratione divina tit. S. Mariae in Cosmedin S. R. E. cardinalis Sabellus, SS. D. N. PP. vicarius generalis '.

« Sacrosancta Tridentina Synodus probatae eorum vitse et sanctaj conversationis exempla, qui se divino ministerio dedicarunt , praeter sancti instituti necessitatem, ad universam quo- que Christiani populi reformationem in pluri- mum prodesse intelligens, salutariter statuit, ut, quse a Summis Ponlificibus, et a sacris Con- ciliis de honesta clericorum vitae, doctrinae, cultusque ratione decreta fuissent, per eos, ad quos cura pertineret; in usum revocata, et in mores inducta propagarentur. Nos igitur, ejus- dem Sac. Concilii jussa exequi cupientes, non- nuUa, sine quibus recta vivendi clericorum di- sciplina constare non potest, ex sacris et cano- nibus et conciliis collegimus, vel ad eorum mentem conformavimus, quae ex auctoritate SS. domini nostri papte, vivse vocis oraculo nobis concessa, inviolate observanda, propo- suimus.

« Ut igitur cum vitse et animi integritate ex- ternus etiam habitus, vestitus omnisque con- versatio congruat;

« PrEEcipimus omnibus et singulis sacris Or- dinibusinitiatis,autqusecumquebeneficiaEccle- siastica etiam simplicia obtinentibug, cujus- cumque gradus aut dignitatis sint, ut intra quindecim dies, a prsesentium litterarum publi- catione numerandos, clericalem tonsuram (quse est mililiae spiritualis insigne) uniuscujusque Ordini et gradui convenientem, perspicue ge- rant. Presbyteri vero ab superiore labro bar- bam ita tondeant, ne salutare Corporis et San- guinis Christi Domini Sacramentum sumentibus impedimentum afferat.

« Vestem superiorem et interiorem simpli- cem et talarem omnes gestent, non reflexam, sedcomposite et apte ad collum annexam.

« Pallium, quod Ferrajolum dicitur, id ha- beant, ut clericali decoro non sit alienum ; idque tantum inpluviae et frigorisnecessitate, semper- que cum talari tunica induant. Quas tamen ves- tes ad longioris itineris necessariam commodi-

« Gabnt. Vila Pii, lib. i, cap. 11.

Extat. int. Bullas, et Constttut. Pii V, p. 240.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

19

tatem, breviores, modo Ordinis honestati con- veniant, adhiberi permittimus.

« Caligis non inflatis, nec dissectis calceis, crepidisve non inaniter incisis, sed simplicibus et integris utantur.

« Camisias ad manum et ad collum crispas, et (ut dicunl) lactucas, aut arte laboratas ne su- mant.

« Pileos ne habeant, nisi valetudinis causa, et eos simplices, neque turbinatos : quos ingre- dientes in Ecclesiam, vel aedes, maxime publi- cas, semper omittant. Neque reticulum, aut subbiretum, nisi valetudinis necessitas postulet, idque sine redimiculis. Nec annulos, nisi hono- ris, gradus aut officii munus requirat.

« Pretiosioribus pellibus, unguentis et aliis odorum suavitatibus abstineant.

« Ab omni raula et equi instrumento et or- namento, aurumi argentum, villutum et omnino sericum amoveant.

« Vestium colorem tantummodo nigrum, nisi alium magistratus aut honoris ratio po- Stulet, adhibeant.

« Vestes holosericas, aut serico ornatas, do- mi aut foris ne habeant.

« Arma ne ferant, neve personati incedant.

« In omni denique vestitu, novitatem, tam elegantise et concinnitatis, quam negligentiae ac sordium suspicionem vitent.

« Qui in aliquo horum deliquerit, praeter vestium aliarumque rerum amissionera, viginti quinque aureis mulctetur, locis piis, arbitrio nostro attribuendis : carcere etiara, ac benefi- ciorum privatione, majoribusve poenis, pro de- licti et personarum genere, arbitrio nostro pu- niatur.

« Quoniam vero, qui habitant in Taberna- culis Domini, non solum oninem impudicitiee causam, sed etiam occasionem ac suspicionem a se reraovere debent, ideo prseter ea, quse de contubernio et consuetudine mulierum suspec- tarum a sac. Conc. statuta sunt, eadem auctori- tate edicimus, ne in sedibus ad domicilium et usum canonicorum aliorumque ministrorum Ecclesiae sedificatis , feminse, etiam cura illis quovis sanguinis vinculo conjuncta;, ullo modo commorentur, in aliis vero, canonicali aut clericali usui non attributis, nisi ex causa tantura judicio nostro probata.

« Item ne aedes Ecclesiae, autearura partes, in quibus ipsi habitant vel habitare debeant, laicis locent, nisi nobis locationis necessitas comprobetur. Quse vero ab Ecclesiis sejunctae, etiamsi juris Ecclesiae sint, eas nemini, nisi is bonae aestimationis sit, locare audeant.

«CIerici,quospropterChristumspectaculum fieri oportet mundo, angelis et hominibus, ma- xime debent ab iis spectaculis quae Christum non sapiunt.abstinere. Itaque decernimus,ne comoe- dias, fabulas, choreas, hastiludia, autludicrum

et profanum ullum spectaculi genus agant vel spectent.

«Netalis, tesseris, pagellispictis, et omnino alea, aut ullo praeterea vetito aut indecoroludi genere ludant, neve hujusmodi ludi spectatores sint.

« Noncanes, accipitres aut aliud venaticum animalalant, ullumve genusvenationis adversus sacros canones obeant.

« Ne comessationibus aut minus honestis conviviis intersint, caupouasqueauttabernas ne ingrediantur, nisi longioris itineris causa : neve cuiquam propinent, aut provocati ad bibendum respondeant ; sed sobrie et caste, ex doctrina Apostoli, vivant.

« Interdicimus autem eis procurationem, advocationem, patrocinium.etomnem actionem causarum, apud judicem saecularera, exceptis causis jure permissis ; quo casu, scripta licentia a nobis impetretur ; quibus prajterea, in rebus profanis omnemnotariatuset tabellionatus offi- ciura, necnon artem medendi, maxirae chirur- giam, prohibemus.

« Nullius tutelam curarave, nisi pietatis causa, idque concessione nostra suscipiant.

« Mercaturam ne exerceant, neve, in rebus contrahendis, se medios vel interpretes adhi- beant ; praedia ne conducant, pro nemine spon- deant. Principum et omnino laicorum negotia ue procurent, aut eis inserviant, nisi causaid postulet, a sacerdotali officiononaliena; qua in re taraen concessio nostra (quam hac in re, et aliis a nobis permlttendis, gratis semper fieri volumus) intercedat, eaque quolannis revo- cetur.

« Ne feminas nobiles assectentur, neve, offi- cii causa, stent circa mensara, illis accumben- tibus.

« In famulatu vero Ecclesiasticarum perso- narum, vilia officia aut opera, quae clericali decoro non conveniunt, minime faciant.

« Quicumque in iis, quae a nobis supra pro- hibita sunt, deliquerint, praeterraulctara viginti quinque aureorum, ob singula delicta exigen- dara, et quemadmodum diximus, in pios usus erogandam, carcere, privatione beneficii, et gravius etiam, pro personae conditione, et faci- noris ac flagitii modo, arbitratu nostro plecten- tur.

« Mandamus autera omnibus, qui Ordinis vel beneficii, aut alia ratione canonicas horas recitare debent, ut eas nullo modo omittant ; alioquin poenas in Lateranen. Generali Concilio, sub Leone Decimo celebrato, propositas, etalias arbitratu nostro subibunt.

« Inhaerentes praeterea ejusdem Tridentini Concilii decretis, perviscera misericordiae Jesu Ghristi Domini nostri vehementer hortamur presbyteros, ut singulis Dominiciset aliisFestis diebus, nisi juste impediantur, salutare Missae

20

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

Sacrificium faciant : diaconos et subdiaconos, ut bis singulis mensihus, ct seinper cum Missae Sacrificio inserviunt : clericos lienique, et infe- riorum Ordinum gradibus initiatos, ut saltem semel sacrosanctum Eucharistiae Sacramentum sumant.

« Divinam Scripturam assidue scrutentur, sacros sanctorum Patrum libros in manibus habeant, e\ quibus vitalibus et perennibus fon- tibus salutaris doctrinae et vit«e preecepta et exempla hauriant.

« Praeterea edicimus clericis, aliisque alio inferiorum ordinum gradu initiatis, si clerica- libus vestibus uti voluerint, ut tonsuram quoque gerant, et reliqua, quae praescripta sunt, propo- sito eodem poenae periculo, observent.

«Laicisvero, quielericalihabituuti consue- verunt, ut imposterum, bireti saltem forma, a clericis, sub eadem poena internoscantur.

« Quod autem difficile est. propter multitu- dinem eorum. quiUrbem exdiversis orbisterrae partibus convenire solent, clericos a laicisinter- noscere, ideo jubemus omnes et singulos cle- ricos in sacris Ordinibus constitutos, aliosque beneficia Ecclesiastica, etiam simplicia, obti- nentes, qui in Romana Curia commorantur, ad decem dies ab harum litterarum promulgatione, eos autem, qui posthac in Urbem venturi sunta die eorum adventus numerandos, se in curia nostra sistere, et nomen, cognomen, patriam, ordines et beneficia profiteri;, et litteras (utvo- cant) dimissorias ostendere.

« Qui autem aliquem eo gradu et conditione^ quae diximus, vel hospitii, vel famulatus, aliave causa domi habent, aut in futurum sint habituri, illo de hac nostra lege pra?monito, ad praestitu- tum tempus ad curiam nostram deferre.

« Qui contra fecerit, vigintiquinque aureis, et carcere, aliave pcena, judicio nostro danda, punietur.

« Volumus autem et decernimus, ut his lit- teris, inlocis solitis publicatis et affixis, ita earura quoscumque arctetexecutio, perindeacsi perso- naliter unicuique intimata fuisset etc. Datum Bomae die 30 mensis Octobris 1566, Pontificatus autem SS. D. N. Pii divina providentia, papae Quinti, anno primo ».

59. Decemit Constitutionesde bejieficiis juxta mentem Concilii Tridentini. — Praeter vero op- tima decreta, quibus Pontifex Romani cleri reformationi prospexit, plurima alia etiam sta- tuisse hoc anno legiturin Epistolis apud Carac- ciam ', quibus, et Ecclesiasticorum licentiam cohiberet, vel eorumdem animos ad perfectioris vitae carpendum iter exsuscitaret ; ut illud, quod, qui peccatorum sacras confessiones excipiebant, omnes a vicario Urbis examinarentur ac proba- rentur, nec quisquam confessarii obire munus

permitteretur, nisi qui, tum facultate, tum ido- nea doctrina prrcditus fuisset ; et aliud, quod si, practer formulam a sacro Concilio Tridentino constitutam, cujusvis generis beneficia collata fiiissent. ea omnia, ac si alicui non attributa, et proinde vacantia, essent existimanda. Verum id de coilatione beneficiorum statutum, adsequen- tem potius annum videtur referendum, nara RuIIa, superhocexpedita, hoc innuit, licet ipsam praesenti anno probabiiiter Pius excogitaverit ; uti etiamaiia, qute ad ipsa beneficia spectant, de quibus in iitteris, mense Junio hujus anni datis, apud praefatum Caracciam ' ita habentur : «Tametsi magnis pecunifedifficultatibus conflic- tetur, nec raonitores desint, qui ad januam re- gressibus aperiendam (unde ingensvis pecuniae conflaretur) impellant ; nunquam tamen assen- sus est. Nonnullas quidem ab antecessore con- cessas et obsignatas competitiones, jamque ta- xatas exigi passus est, easque ad opera pia ad- dixit , sed ipse integerrime statuta Concilii observat, et exploratum est raihi, difficillimo cum terapore oblata sibi (dispensationis antea concedi solitae gratia) raulta aureorura miiiia recusasse ; idque perpetuo servavit. Quinimo nunc etiam statuit, resignationes beneflciorum simpiices non admittere, quas antea moris erat fieri, ad resignantis arbitrium ; nec erat fere in curia quicquam, vel planius vel usitatius. Sed cum videret, si haec sacerdotia a cognatis in cognatos, ab avunculis vel patruis in fratrum aut sororum fiiios, resignationis haereditario quodam quasi jure pergerent descendere, fore ut sacrura jus profano pauiatira misceretur ac pollueretur ; simul cum sciret, ad Ecclesiastica saepenumero beneflcia personas minime idoneas promoveri, dictas resignationes iraposterum nulio pacto conflrmare constituit, nisi, habita prius diiigenti examinatione, qui designantiif onerinonimpares judicentur. Curaque peritus intulisset, nescio quis, hoc esse nimirum curiara destruere : minus malum esse, respondit, des- truere curiam, quam cultum Dei negligere, et Christianararempubiicaraturpiterperdere».Haec ille. Verura, licet ista hoc tempore acciderint, ut dixiraus, tamen quae de beneficiis servanda inviolabiliter essent, non nisi tertioPontiflcatus sui anno, decreto firmasse, ex Bulla super hoc tunc edita apparet. Constitutionem nihilominus eam, quae incipit : Ciipientes, ut Beneficia Eccle- siastica ete., qua inhibetur in aima Urbe ejusque districtu, nisi praevio examine cardinalisvicarii, beneflcia curam habentiatonferri ; utpote, quae a TridentinoConcilio, orani cunctatione abjecta, a cunctis praesuiibus, sed praecipue, ad aliorum exemplura, a Suramo Pontifice expetita vide- retur ; licet tempus, quo inducta fuerit non constet, tamen hoc anno prodiisse censendum

• Ex Epist. dat. 16 Novemb. 1566 apnd Carac.

' Ex Epist. V. apud eumd.

Pn V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

21

est. Cujus rei argumentum esse insuper potest, quod sequenti alteram promulgaverit, qua cunctis archiepiscopis aliisque animarum regi- men gerentibus, idem faciendum districtissime indixit. Verisimile siquidem non est, quae prius ipse executioni mandari, in Urbe sua Roma, non curasset, ab aliis tanta severitate exequi irape- rasse. Ea Constitutio incipit : In confercndis be- neficiis Ecclesiasticis etc. sub die decima sexta ilifa» annol567,qu8erefertur in Bullar. Rom. tom. 2. in ord.

60. Missas vespertinis horis, aut ritu nonpro- prio, celebrariprohibet. — Cum, prffiter antiquam Ecclesife consuetudinem, rem divinam, horis vespertinis fleri non tam ab UrbisEcclesiasticis, quam ab aliis extra Urbem constitutis, praeser- tim in Paschatis Natalisque Domini pervigiliis, comperisset, quorumdam privilegiorum causis assimulatis, hanc idcirco potestalem, utpote, pro temporum ratione, multorum malorum causam, abrogandam censuif, Diplomate ' super hoc expedito, ia quo, inter caetera habentur : «Quod cum ad ejus notitiam pervenisset, non- nullas cathedralium, etiam forsan metropolita- narum, coUegiatarum et aliarum Ecclesiarum, antiquum S. R. E. ritum, in statutis Missarum celebrandarum temporibus, pervertere sata- gentes, diversas licentias et facullates obtendere, quarum virtute, Missas, qus media nocte, et seu in auroraNativitatis, acde mane Resurrectionis Domini nostri Jesu Christi, et forsan aliorum festivitatum, juxta praediclum ritum celebrari consueverant ; de sero etiam forsan, circa solis occasum vigilise festivitatum earumdem^in suis Ecclesiis et capellis celebrabant seu celebrare faciebant ; easdemque facultates ab Apostolica Sede, vel ejus legatis, vel etiam majori Poeni- nitentiario, protemporeexistente, variis prsetex- tibus impetrasse , illisque jam pridem usos fuisse : cum hoc ab antiquo Catholicae Ecclesise institulo, sanctorumque Patrum decretis deviare considerasset, ac propterea hunc abusum ab Ecclesia Dei submovere vellet ; omnes ac sin- gulas licentias et facultates hujusmodi hactenus, etiam motu proprio, vel quorumvis, etiam im- peratorum,regum,etaliorum principumcontem- platione, et ex quibusvis causis quomodolibet concessas, ac Apostolicas et alias litteras desu- per confectas, illarum omnium tenores pro suf- ficienterexpressishabens Apostolicaauctoritate, excerta scientia revocabat, ac omnino cassabat, et annulabat, etc. Die29Martii anno 1566, Ponti- ficatus primo. »

61. Latinis insuper ne grseco, et Grfecis ne latino ritu sacraconflcerent,hocipsoannointer- dixit; cum enim mos inolevisset, tam in Missa- rum,quaminaliorumdivinorumOfflciorumcele- bratione, nonnuUos promiscue, de Apostolicae

' Extat. in IJull. int Pii Constit. sub ann. 1506.

tamen Sedis licentia pro libituutroqueritu uti, hoc tanquam a Catholica; Ecclesiae pervetusto instituto devium considerans, penitus abrogan- dum duxit. Quapropter, Constitutione ' decim. tert. kal. Septembris promulgata, revocatis in primis quomodolibet ab antecessoribus Pontifl- cibus vel Apostolicae Sedis legatis, aut a majori pro tempore existente Pcenitentiario concessis privilegiis et facultatibus, regum etiam, impera- torum, aliorumve principum intuitu : omnibus tam Latinis quam Grwcis presbyteris, graviter edixit, in virtute sanctte obcdientiae, etsubindi- gnationissu8e,acperpetuacsuspensionisadivinis, pcenis, districtius inhibuit, ne deinceps Graeci, praecipue uxorati, Latino more, et Latini Graeco ritu, hujusmodi licentiarum et facultatum, aut alio quovis praetextu Missas aut alia divina Of- flcia celebrarevel celebrari facere praesumerent. Caetera autem ab eo constituta, quae ad horarum canonicarum rationem spectant, in sequentes annos sunt rejicienda.

62. Ecclesiarum prsecipit visitationem, sicut et decentiam cultus et xdificorum sacrorum. — Subinde, ut refert Gabutius, patriarchales quin- que Urbis Ecclesias invisit, nempe S. Joannis in Laterano, S. Petri in Vaticano, S. Pauli Via Os- tiensi, S. Laurentii extra muros in Agro Verano, et S. Maria? Majoris ; et ad earum singula colle- gia gravem aeque ac piam orationem habuit, omnesque ad sui muneris functionem, et ad vitam suam, utpoteadquam populi mores sole- ant conformari, cum prfecipue Romani cleri prtestantior atque nobilior pars essent, sanctius instituendam, et ad divinum cultura, antea ne- gligentius curatura, majore studio relinendum, vehementer est cohortatus. Ac praeterea statira visitatores delegit, praestantes viros, qui sacras omnes Urbis aedes obirent, summa cum potes- tate, et aulicos, et sacratos homines quoslibet, ad meliorem frugem corrigendi. In his fuere Nicolaus Ormanetus Veronensis, et Alphonsus Binarinus Bononiensis,viri spectataeprobitatiset eruditionis, Christianaeque disciplinae studio flagrantissimi, qui in hoc rerum ordinandarum negotio illi operam navarunt. Ista ex Gabutio '. Verura,exlitterisapud Caracciara habetur, quod cum a se inchoatam celeberrirai Vaticani Capi- tuli visitationem, utcoraplereut, visitatores alios Pius instituere vellet ; canonici Ecclesiasticam suam superiorum temporum consuetudinem obtruserunt, petieruntque Pontiflcem, ut per se id munus obiret perflceretque ; sed perstitisse nihilominus in sentenfia Pium additur, illius visitationis negotiis idoneis virisdafis ; quo fa- cturaest,subjungit,utillud quoquecollegiura, ia quo inter canonicos primarii viri recensebantur, Ecclesiasticae reformationi se subjecerit.

63. Et ne quis, quovis praetextu, vel visita-

> Extat. in Ball. Constit. xiu. — * Gabut. Vit. Pii lib. l, c. 10.

— ' Ex Epist. sub die 20 Novembris apud Carac.

22

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

tionibus, vel decretis. quibus sacrorum locoruni decori consulere cupiebat, et clericoruni licen- tiani mullipliciter cobibuerat , sc subducere posset ; in Consistorio. sub die sexta Septenibris hujus habito , « adnionuit reverendissimos , (verba sunt Diarii cardinalis Farnesii,) ' ut om- nes domesticos et familiares suos , beneiicia obtinentes, qute residentiam requirerent, ad eorum Ecclesias mitterent, curarentque, ut coe- teri, qui beneficia simplicia obtinent, habitu clericali indaantur. Alioquinvicarium suumha- bere mandatum de eis poenas sumendi. Item monuit, ne quid prajtermittatur, quin providea- tur de omuibus rebus necessariis, tum et cardi- nalium titulis, tum Ecclesiis, ipsis titulis sub- jectis ; quas omnes prfficeperat, ut visitentur ». Sic ibi.

64. Licet vero innumeris totius Chrlstiani orbisoppressusnegotiis.Piuspersevisitationum singularum Ecclesiarum onus subire non pos- set, unde opus id aliis deferre cogeretur, tamen quotiescumque occasio tulit-.nonRoniffimodo, sed etiam alibi pastorale hoc officium implere minime pratermisit, ut hoc eodem anno fecisse legitur, cum Ostia Tiberina pergere (ut inferius dicendum erit) adactus fuit ; in ea siquidem ci- vitate voluit, (ut RomEE frequenter fecerat,) Ecclesiasticivisitatoris officium gerere. Cumque multa ea in Ecclesia desiderarentur, nescio quot millia, mulctse nomine, indixit ; quibus pecuniis ea omnia reficerentur et ornarentur, quse Eccle- siastica disciplina et decor requirere videbatur.

65. His autem visitationibus, cum innumeros psene, qui inoleverant abusus, perspicue compe- risset, his evellendis plurima sanxit. Est Romee celeberrima Sanctse-Mariae ad Martyres nuncu- pata Ecclesia ; quam olim Bonifacius papa Quartus, expurgato deorum omnium veteri fano, quod Pantheon vocabatur, in honorem beatee Marite semper Virginis, et omnium Martyrum dedicavit, tempore Phoca; imperatoris. Hujus dedicationis solemnitatem celebrem et genera- lem idem Pontifex instituit agi, quotannis, in Urbe Roma. At, cum Gregorius item Quartus postmodum decrevisset, eamdem. festivitatem, quae variis modis jam in diversis Ecclesiis cele- brabatur, in omnium sanctorum honore, kalend. Novembris ab universaEccIesiaperpetuo obser- varetur, templumque idem alii Romani Ponti- fices amplissimis condonationum thesauris co- honestassent, adeo ut,si quis fidelium eo , pietatis ac devotionis gratia, adiret oraturus in pervigilio et festo Omnium Sanctorum, plena- riam peccatorum suorum indulgenliam referret; innumeraidcirco utriusque sexus fldelium mul- titudo illuc confluere consuevit. Sed deprehen- sum est, solemnitatis pervigilii nocte, indulgen- tiarum occasioneac pietatis praetextu, innumera

» Ex Diar. card. Fariies. ut supra. — - Ex litteris apud Car. sub die 16 Nov. 1566.

pgene a perversis hominibus flagitia committi. Quapropter, ubi hoc Pio innotuit, imperavit, et tota ea nocte templum occlusum esse, omnesque et singulas indulgenlias eidem a praedecessori- bus attributas nullas esse edixit, quas tamen interdiu suam obtinere vim velle declaravit ; et ita flagitiosorum hominum, ex bonis mala fa- cientium, temeritatem compescuit, et sancti loci venerationi consuluit.

06. Quod tamen nil esset, quod ad divinum cultum spectaret, ac primajvo suo et nativo splendorirestituerePius non contenderet, aliud quod in altera , S . Martyri Eustachio dicata Ecclesia, fieri prohibuit, facile ostendit. Si quis enim in judicum coliegium, quos|Rota3 auditores vocant, prajcipuumque est Urbis tribunal, coop- tandus esset, cum publice de utroque jure disse- rere debuisset, huic se disputationi in prsefata Ecclesia palam exhibere solebat. Morem igitur hunc submovendum esse Pius censuit, ideoque non tantum, ut in ea Ecclesia, verum nec ia al- tero quovis templo, hujusmodi disputationes haberi interdixit; loci sanctitati indecorum exi- stimans, verborum contentionibus clamoribus- que, quibus se temperare vix possunt inter se disceptantes, dicatas Deo a^des destinasse.

67. Has enim, utpote Regis regum domos, quas sanctitudo decebat, non tantum amotis, quiE recensuimus, scandalorum offendiculis, vel etiamquod profani aliquid vix redolerevide- retur, primoevae fidelium venerationi reddere studuit ; sed ut prajcipuo cultu observarentur, intentatis poenarum minis, districte mandavit; uti ex dato Romse (extatque in Bullario impres- sum Constit. 3.) Apostolico edicto ;kalend. Apri- lis hujus anni apparet ; in quo inter caeterahsec habentur : «Ut Deo Opt. Max. gloriosaj Virgini et sanctis omnibus debitus honor deferatur, Gre- gorii X pra;decessoris nostri Constitutionem innovantes, ac statuta in Tridentino Concilio observari volentes, statuimus et ordinamus, ut ad Ecclesias sit humilis et devotus ingressus, quieta conversatio, devotis orationibus insistant, et omnes genibus flexis Sanctissimum Sacra- mentum adorent, ad nomen Jesu Christi Domini nostri, cum exhibitione reverentise, caput incli- nent : nullus in dictis Ecclesiis seditionem faciat, tumultum excitet,clamores moveat, impetumve committat ; cessent vana, foeda et profana collo- quia, risus immoderati et strepitus omnes judi- ciorum, et alia quscumque, quaj divinum offi- cium perturbare possunt. NuUus intra Ecclesiam deambulare audeat, sive prajsumat, dum cele- brantur sacra Missarum mysteria et alia divina Officia. Qui vero prajdicta petulanti animo con- tempserit, prseter divina; ultionis acrimoniam, nostri quoque arbitrii poenas incurret: quse om- nia locorum quoque ordinarii in suis Ecclesiis

» Extal. iu BiiUar. Constit. 3.

Pn V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

23

facient obsen'ari. Quicumque vero in Ecclesia, dum ibi Sacriflcium Missffct divina celebrantur Officia, autverbum Dei prsedicatur, deambulare, vociferarij aut verso tergo ad Sanctissimum Sa- cramentum irreverenter sedere, aut aliquid, quod scandalum generet, aut divina perturbet Officia facere praesumpserit ; poenam viginti quinque ducatorum incurret, prseter alias arbi- trio nostro imponendas et moderandas poenas. Et qui non tiabebit in sere, luet in corpore, aut exilio mulctabitur. Qui vero in Ecclesiis cum mulieribus impudicis, sive etiam honestis, col- loquium scurrile habuerit, aut alios inhonestos actus fecerit, viginti quinque ducatornm poenam incurrat, et carceris per mensem. Qui in Eccle- siis, uf supra, obsccenis et inhonestis verbis aut signis usus fuerit, aut alia foeda colloquia cum personis quibuscumque habuerit, decem aureo- rum poena mulctetur, aut alias corporaliter pu- niatur.Mandamus praeterea omnibus et singulis cathedralium , collegiatarum et parochialium Ecclesiarum capitulis, rectoribus, vicariis, sa- cristis ostiariis, et aliis ipsarum custodibus , quatenus praefatos omnes in Ecclesia delin- quentes admoneant, et ut in eis vetita fleri non permittant, vel saltem ipsis ordinariis, vel offi- cialibus nostris, puniendos deferant. Quod si facere neglexerint, poenam duorum aureorum, vice qualibet, incurrent.

« Pauperes quoque mendicantes, seu elerao- synas petentes per Ecclesias, fempore Missarum, praedicationumj aliorumque divinorum Officio- rum ire non sinant, sed eos ad valvas Ecclesiarum stare faciant, sub poena duorum aureorum ca- pitulis infligenda, pro qualibet vice, nisi eos ejici curaverint; et parochis dimidii aurei. Reli- giosis etiam claustralibus, sive regularibus prae- cipimus in virtute sanctae obedientia; , ut in Ecclesiis suis deputent aliquem, qui tales ejiciat; et si negligentes fuerint, gravissime ab ordina- rio corripiantur:quod si illi parere recusaverint, gravissimas poenas incurrent, et pro qualitate personarum, etiam corporaliter punienturarbi- trio nostro, sive superiorum.

« Et ut in Ecclesiis nil indecens reliquatur, iidem provideant, ut capsse omnes, et deposita, seu alia cadaverum conditoria super terram existentia omnino amoveantur, prout alias sta- tutum fuit ; et defunctorum corpora in tumbis profundis, infra terram, collocentur ».

68. Praeter Constitutionem hanc, kal. Aprilis hujus anni, ut diximus, editam, alterum etiam reperimus, a Jacobo cardinali Sabello, Pii, ut innuimus, generali in Urbe vicario, sub die 28 Novembris promulgatum edictum ', quo dis- tricte prohibet universis et singulis patriarcha- lium, collegiatarum, parochialium et aliarum Urbis et suburbiorum Ecclesiarum archipres-

> Eitat int. Const. Pii V. seorsim im;tress. Romae p. 250.

byteris, canonicis, praepositis, rectoribus, nec- non quorumvis monastcriorum et conventuum cujuscumque Ordinis, in eadem Urbe et subur- biis existentium, abbatibuSj prioribus, et guar- dianis, capitulis, et prsepositis, Hospitaliumque et Confraternitatura, alioruraque piorum loco- rum custodibus, guardianis, gubernatoribus etc, ne de ca>fero, sub ducentorum ducatorum auri, toties quoties contraventum fuisset, per- solvendorum mandati executivi ;etin juris sub- sidium excommunicationis, aliisque censuris Ecclesiasticis, ejusdem Jacobi card. vicarii arbi- trio imponendis, ne aliquis, inquam, eorum auderet seu praesumeret, per se vel alium seu alios, in dictis eorum Ecclesiis et porticis fabri- care, vel fabricari facere, etiara ex causa capel- larura, altariura et sepulchroruni construendo- rum, seu aliquid innovare, aut innovari facere, vel perraittere : rainusque quibusvis personis cujuscumque status, gradus et conditionis exi- stentibus, licentiam in dictis eorumEccIesiis et porticis fabricandi, seu fabricare faciendi, aut aliquid innovandi, ut supra concedere, sine sua expressa in scriptis licentia obtenta. Neque su- pradictas Ecclesias, et porticus, coemeteria, ali- quas stantias, raansiones vel habitationes con- struere, vel construi facere, aut id permittere, vel illas ad usura privatum concedere ; rainusque mortuos.nisitanturain coemeteriis, tumbis sive sepulcris, ad hujusmodi offlcium fabricatis se- pelire, vel sepeliri facere, vel id perraittere. Idcirco prsefatos oranes requiritet monet, quod, infra quindecim dierum spatium a publicatione ejusmodi litterarura compufandum, sub simili- bus pcenis ^debeant, et quilibet eorura debeat quascuraque fenestras vicinarum domorum, et contiguarum Ecclesiis supradictis, etiam ipso- rum, introspicientes dd. Ecclesias removisse, obturasse, remurasse, removerique et remurari fecisse : necnon infra terminum praedictum, ubi coemeteria defuissent, turabas sive sepulturas coraraunes in dictis eorura Ecclesiis, ad sepe- liendura capaces et sufficientes, locis tamen prius per se, vel per suum vicesgerentem assi- gnandis, construxisse, et construi fecisse ; alio- quin ad praenominatas et alias poenas, arbitrio suo reservatas, contra^ inohedientes et praemissa non observantes procedendura scirent.

69. Urrjet coiistntctionem Ecclesiw S. Marisd in Thermis Diocletiani. — Nec minus cordi fuit Pio, hoc ipso Ponfiflcatus sui initio, ut jara exi- stentibus in Urbe Ecclesiis debitus honor nitor- que, restifueretur ; quara ut ea, quae sub Pio Quarto praedecessore suo aediflcari, vel potius expurgari coeperant , ex Diocletiani videlicet Therrais exurgenlia, insignis Sanctae Mariae An- gelorura Ecclesia , raonasteriuraque tandem absolverentur. Cum enim coraperisset, inagnifi- cum egregiumque illud opus, quin ad perfecfum adduceretur, pecuniae inopia prapediri, ea potis-

24

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

simum ex caiisa, quod aliquid in illud (quod caDtcra domus Cartliusianorum, ad quos tum ipsa Ecclesia, tum coeptum apud eam coenobium pertinet, libentissimc fccerant,) in Hispania exi- sleutia monasteria conferre recusarcnt : gravis- sime ad arciiiepiscopum Rossanensem, suum apud Catbolicum regem nuntium, scripsit, ut, intenlatis Apostolicis minis; eorumdem monas- teriorum pra^sules, ad parendum pra^fati Pii pra^decessoris sui mandatis, quibus id eis proe- ceperat, compelleret. Epistola ' ad eum scripta sic se babet :

« Venerabili Fr. Joanni Baptistee archiepis- copo Rossanensi, nostro et Sedis Apostolicte in regnis Hispaniarum nuntio,

PIUS PAPA V.

70. « Venerab. frater etc. Mirati sumus, cur dilecti filii visitatores, et priores monasteriorum Ordiuis Cartbusien. in Hispania, non ea, qua debuerunt reverentia, paruerint litteris fel. re- cord. Pii papaj IV prffidecessoris nostri, super subsidio, quod conferre debuerunt ad ajdifican- dum monasterium in bac almaUrbe inThermis Diocletiaui. Quia vero Ecclesia ganctae Mariae et Angelorum in iisdem Thermis, ab eodem prse- decessore nostro ajdificari sumptibus Aposto- licae Sedis cajpta, jam eo perducta est, Deo fa- vente, ut ibi quotidie sacra missarum solemnia, ad Dei laudem celebrentur ; nosque eam ffidifi- cationem, Deo dante, prosequi in animo babe- mus, prffidecessoris nostri litteras ad ven. fr. episcopum Cariathen. tunc Apostolicte Sedis in Hispaniae regnis nuntium, super hacre scriptas, quarum tibi, una cum hislitteris, transumptum authenticum misimus, auctoritate Apostolica, tenore praesentium revalidantes et confirmantes, fraternitati tuai mandamus, ut si dicti visitatores et priores, postquam a te coram seu per litteras admoniti fuerint, quod non credimus, parere recusaverint ; eas, tu, litteras, juxta ipsarum tenorem sedulo exequaris : cum grave nobis videatur, monasterium illud, quod non sine magna aliorum ejus Ordinis impensa egregie inchoatum fuit, propter ipsorum contumaciam perfici non posse. Ad quod perficiendum, etia«i sine mandato praedecessoris nostri, ultro subsi- dium impendere debuerant , divini obsequii causa, et cum propter fratrum suorum commo- dum, tum quod ad totius eorumOrdinis decus, tam insignis Ecclesia et monasterium redunda- tura sint. Tu ergo ita eas litteras exequi stude, ut diligentiam tuam in Domino laudare debea- mus». Datum Romae apud Sanctum-Petrum etc. Die XXX Martii 13(16, Pont. nost. anno primo ». 71 . Mira Pontificis pietas in sacris celebran- dis. — At, ne corrupt» hominum et praecipue sacrorum conditioni, hajc omnia onera, quibus, et cultum rebus Deo sacris exhiberi ac augeri.

et tanquam vere Dei ministros se gerere, qui Ecclesiastico ordine insigniti erant, adigebantur, gravia et importabilia viderentur, ac ne digito quidem ea Pium movere velle, suspicarentur; veterem (practer supra recensita) ipse consue- tudinem, rem divinam in ajde principis Aposto- lorum, el in saceUis, ex Xisti Paulique Pontifi- cum proedecessorum nomine nuncupatis facien- di, ita egregie revocavit, ut eximia ejusdem Pii assiduitate, ct cardinales, et reliqui sacerdotes, ad eam sacri Officii diligentiam incenderit. Prse- cipuis autem solemnilatibus, mira ejus pietas, mirumque cxemplum , quo divinis interesse consueverat, vel invitos adesse cogere videbatur, ut ex litteris, apud Caracciam, sexto kalend. Ja- nuarii hujus anni datis, educitur; in his siqui- dem hajc habentur : « Enituit his natalitiis, singularis religio et sanctitas prsestantissinni Pontificis, quai nusquam non est eximia; ac primum quidem, his festis diebus, totum se ad orationem et rerum divinarum contemplatio- nem composuit ac dedit ; nihil voluit negotiorum tractare : dein ad matutinarum precum celebri- tatem, hora noctis quinta proesto fuit. Cum pa- trum cardinalium collegio matutinis precibus, et prinice Missaj, quae media nocte flt, interfuit ; hinc secessit ad domesticum suum sacellum, ubi primam ac seeundam Missam devotissime fecit, ac universae suae familioe sacram synaxim de manu sua administravit. Postremo ad divi Petri templum rediit, ac tertiam Missam, solemni Pontiflcio ritu, celebravit. A prandio concioni sacrse interfuit, aliorum item festorum celebri- tati non defuit : quod tanta sedulitate fecit, ut cogerentur cardinales, longe ante lucem surgere, ue tardius quam decebat venirent; mira est enim Patrum cardinalium erga Sanctissimum Pontificem reverentia ». Haec ille, qui eximiam alibi Pii erga Deo sacra venerationem referens, in solemni supplicatione, quae die Corporis Chri- sti habita fuerat, quamvis adversa valetudine laboraret, et forte tunc sub medicorum cura esset, non tamen deesse voluisse, quominus in publicum prodiret, et sanctissimum Sacramen- tum, non utalii consueverant, in sede gestatum, nec regni, ut dicunt, diademate redimitum (li- cet justis, secus, alios fecisse, piisque de causis, credendum,) sed pedibus humillime, acreligio- sissime, circumtulisse narrat. « Qua3 res, sub- jungit ', magnam populo universo devotionem oedificationemque attulit ». Hebdomada insuper Majori seu Sancta, Pontiflcem ipsum, pedes ex Apostolico palatio paucissimis sibimet domes- ticis comitantibus,ad septemUrbisEccIesias in- visendas egressum fuisse refert ; quod ut matu- rius facere potuisset, antequam illucesceret, ad sacrum faciendum surrexerat ; et licet tum va- letudo secus suaderet, totum tamen oblongis-

' Ex Archiv. Vatic. sig. nuni. 24Uti.

Ex litteris mens. Maii 156G.

Pir V AXNUS 1. — CHRISTI 15G6.

25

simum illud iter pedibus conficere , quoad poterat, aiinixum esse, et miro prorsus pietatis et humilitatis exemplo tandem perfecerat . « Quod scio (addit) jam quemdam cardinalem imitatum , septem Ecclesias omnes pedibus adiisse ».

72. Constitittio contra Simoniacos. — Quanti demum fecerit, ut sancti essent Dei sacerdotes ob sancta qufe ministrare, vel quibus inservire debuerant ; illud ostendit quod in eadem, data kal. Aprilis, Constitutione sanxit ', qua in Si- moniacos invectus , pro viribus, mortiferam eorumlabemab Ecclesia ac Ecclesiasticisviris, penitus convellere aggressus est ; dicit enim : e Ut Simoniacae pravitatis labes prorsus abolea- tur , Constitutiones antecessorum nostrorum contra Simoniacos editas, et prjesertim Pauli II, inviolabiliter observari mandamus, et delin- quentes, tam in sacrorum Ordinum receptione, quam in beneflciorum assecutione, statutis etiam inferius poenis nostra aiictoritate affici volumus. Quicumque igiturdetestabilecrimenSimoniacae pravitatis commisisse convictus fuerit in conse- quendis Ordinibus, eo ipso sit ab illorum exe- cutione per decennium, sine spe dispensationis suspensus, et per annum carceribus mancipe- tur. Qui dignitates Ecclesiasticas simoniace ac- quisiverit, illis sit ipso jure privatus, et in fufu- rum inbabilis ad eas et quascumque alias obtinendas. Qui beneficium aut offlcium Eccle- siasticum simoniace adeptus fuerit, illis similiter sit ipso jure privatus, et ad fructuum omnium, quos perceperit, restitutionem teneatur, et per- petuo sit inhabilis ad ea et qusecumque alia be- neflcia Ecclesiastica obtinenda. Si quis autem tale crimen pluries commisisse conviclus fuerit, prBetersupradictaspoenas,etiamcorporaIiterpu- niatur, et ab Ordinibus Ecclesiasticis degradatus, a fidelium consortio ejiciatur. Qui vero Ordines et beneficia simoniace contnlerunt, poenis a jure sfatutis puniantur, cujuscumque gradus, conditionis et dignitatis, etiamsi episcopi, vel archiepiscopi, aut majores fuerunt.

« Caveant prseterea quicumque, ne in Sa- cramentorum exhibitione, simoniacum aliquid faciant, alioquin gravissime puniantur per lo- corum Ordinarios, qui hujusmodi criminis reos, cum maxima severitate coercere procurent, juxta Concilii Tridentini statuta. » Ista Pius, qui ejus- modi simoniacum scelus adeo execratus est, ut vel levissimae ipsiusmet suspicioni subesse no- luerit; nam prseter ea, quae in pallii traditione, archiepiscopis facienda, supra sanxisse vidimus, cum Philipus II, Hispaniarum rex, (uti jam a Pontificibus prsedecessoribus obtinuerat,) im- petrare quoquea Pio enitereturindulgentiarum quasdam concessiones, ut ea pecunia, quse in elcemosynam atque opus pium prsestabantur,

• Extat in Bullar. Constit. 4. circa medium.

An.n. — T0.MIS XXXV. — L.\DEn(iii, I.

ad indulgcnlias easdem consequendas, uteretur in subsidium belli, quod contra Christiani no- minis hostes, vel Turcas, vel Saracenos sempcr agitare consueverat; suasum fuit Pio ipsi, ut partem saltem immensai fere pecuuise, qua cx eo indulgentiarum indultu, ex fidelium oblatio- nibus cogenda erat, propriis sublevandis neces- sitatibus, retineret. Verum hujusmodi consi- lium statim Pius rejecit, et ad quinquennium Catholico regi indulgenliis concessis, se nolle palam professus est, aliquem suspicari posse vel calumniari, prupter compendium indulgen- tias se fuisse elargitum. At de his quidem indul- gentiis, pro quibus consequendis manus adju- trices porrigendie erant, et qua; quaisluandi facultatem quomodolibet continebant , quae sanctissime constituit, ad sequeutem annura sunt rejicienda.

73. Ut autem turpis lucri gratia aliquid sa- crum, aut quod sacri redoleret, vel impertiri pcnilus interdixit, vel tribui ab aliquo omnino noluit; sic e contra sacrorum locorum, non minus venerationi, ut vidimus, ac decori, quain indemnitati, quantum valuit, auctorilate et gra- tia consuluit. Quapropter motu proprio, ista sanxisse reperimus ' : c Considerantes (ipsius sunt verba) varia dispendia et incommoda, quai Ecclesiis, raonasleriis et aliis piis locis, illo- rumquerectoribus, abbatibus, archipresbyteris, prioribus etc, et aliis beueficiatis, in alma Urbe consistentibus, inferuntur, si ad diversa tribuna- lia Urbis evocari, et proprium vicarii nostri in dict.Urbe tribunal deserere cogantur, et ob id sae- pe jura et instrumenta, mouumenta et scripturse bonorum eisdem Ecclesiis, monasteriis et locis piis deperduntur, in detrimentum eorumdem ; idcirco indemnitati eorum consulere, prout te- nemur, et occurrere volentes, per facultatem et potestatem dilecto filio Alexandro Riario, cau- saruni Camerse Apostolicae auditori, per felic. record. Pii IV prsedecessorem nostrum, sub variis concessionibus concessam et atlributami quarum omnium tenores hic pro sufficienter expressis, etiam cum illarum Dat. haberi, seu inseri posse, volumus et decernimus, potestati et juridictioni dilect. filii nostri Jacobi tit. Sanctae Jlariae in Cosmedin. prsesbyt. cardinal, nostri in alma Urbe ejusque districtu vicarii generalis, circa personas Ecclesiasticas, loca pia, illorumque bona, qua; jurisdictioni praefati vicarii subsunt, etiam si inter eos contractus cum solita obligatione in forma camerae, seu ripae et ripettae intervenerint, aliquod praejudi- ciura factum non fuisse ; sed quod idem vicarius cardinalis in omnibus et per omnia procedere possit, quoad personas et bona prasfata, prout ante eum cseteri vicarii, tempore, quo Francis- cus Albericus et alii ejusdem camerae Aposto-

' Extat. in Bull. Pii V seors. impres. pag. 49 et incipit : Etsi Domiuus sregis.

26

pir V ANxus 1. — ciiRiSTr 1566.

licsD aiiditores prsedecessores indiclo auditori- atus officio , tunc fungebantur, procedebant, tenore prasentium, auctoritate Apostolicadecla- ramus etc. Datum Romoe apud Sanctum-Marcum prid. id. Septemb. ann. primo. »

74. liegulares utrhisque sexus ad puriorem vits normam rediqit. — Ex eo tamen quod sa;- cularis cleri reformationi divinoque cultui res- tituendo, in iis potissimum , qusD ad ipsum clerum spectare videbantur, plurimum insti- terit Pius, Religiosorum familias neglexisse nequaquam putandum est, sed potius, tam tem- poralia commoda et ulililatem. quam spiritua- lem profectum utriusque sexus Rcgulariuni quaesiisse credendum. Imo , cum sacro huic Ordini ipse primum nomen dedisset, peculiari idcirco quadamei sollicitudint' providere, eum- que fovere visus est. Amplissimo igitur Diplo- mate (cui causam dedisse dissidium quoddam inter Mendicantes religiosos et civitatem Bono- nire apparet) dato apud Sanctum-Marcum, sub dic vigesima nona Julii hujus anni, Mendican- tiumOrdinum utriusque sexus personas ubili- bet, per totum Christianum orbem diffusas et constitutas, illorumque monasteria, coenobia, domus, conyentus, Ecclesias, capellas, oratoria ac alia loca, etiam unita, ac membra, et depen- dentia : necnon terras cultas etincultas, posses- siones, prsedia, agros, et alia omnia et singula, mobilia et immobilia, ac semoventia, et ubilibet ac in quibuscumque rebus consistentia bona ; necnon eorum in dictis bonis laboratores ', colonos, arrendatarios, et affictuarios, negolio- rumque suorum gestores universos, quomodo- libet nuncupatos, nunc et pro tempore existen- tes , in perpetuum , ab omnibus et singulis publicis muneribus Tacantes reddidit. tam ur- banis quam rusticis ; necnon immunes fecit datiis, gabeilis, pedagiis, vectigalibus, collectis, impositionibus et oneribus ordinariis et extra- ordinariis, ac tam realibus quam personalibus, nieris et mixtis, etiam subsidio triennali, aug- mento ac focularibus, equorum taxa militum- quehospitiis, acalias quibuscumque nominibus nuncupatis, quavis auctoritate quomodolibet impositis et imponendis. In eodem mandat prse- terea Apostolicaj camerse camerario, preesiden- tibus, clericis et commissariis, agentibus et officialibus quibuscumque, ut omnibus et sin- gulis tam virorum quani mulierum monasteriis hujusmodi Mendicantium Ordinum, sub tem- porali sua Ecclesise ditione existentibus, et me- diate vel immediate constitutis, ut tantumsalis, quantum pro eorum usu sufficeret, singulis annis, omni dilatione postposita, iisdem tra- daut ac iis, qui secus fecerint, et indignatio- nem suam, et excommunicafionis majoris latae sententise, ac duorum millium aureoruni,

' Estat in Cull. Pu V pa;;. 153.

(quorum parsSancli-Petri Vaticana? Basilica;, al- teraveropraefatis monasteriis et locis persolven- da essel) pcenas, toties quoties hoc maudatum violaverint, comminatur. Patriarchis deinde , archiepiscopis, epicoi>is, sive eorum in spiritua- libus generalibus vicariis, aliisque hujusmodi quarumcnmque Ecclesiarum prffilatis, ubilibet, et in quisbuscumque regionibus, terris et locis existentibus,acaliis,ad quos quomodolibetspec- tabat, jubet, quatenus ipsi, et quaudo opus fue- rit, ac quoties pro parle fratrum, monachorum, monialium, aliarumve religiosarum personarum requisiti fuerint, praesentes exemptionis litteras solemniterevulgent, illisque in praemissisefQca- cis defensionis praesidio assistentes, efOciant, ut ipsi prwmissis a se imperlilis privilegiis paci- fice perfruantur et gaudeant. Contradictores quoslibet et rebelles, per praedictas aliasque opportunas censuras et poenas , appellalione omni poslposita, compescendo, ac legitimis super his habendis servatis processibus, censu- ras et poenas hujusmodi incurrisse declarando, interdictum Ecclesiasticum apponendo, invo- cato etiam ad hoc, si opus esset, brachii saecu- laris auxilio. Idque, non obstante Bonifacii papae Octavi praedecessoris sui, de una, et Concilii Generalis de duabus dietis, decreto, dummodo ultra tres dietas aliquis, praesentium auctoritate litterarum, non extraheretur : omnia illa, quae in contrarium, per quoscumque ofQciales, ac quosvis alios, ac presertim per illos civitatis suae Bononiae adducta hactenus fuerant, vel imposte- rum deducenda essent : necnon quascumque de his lites et causas, tam in Romana curia quam extra, ac coram quibuscumque judicibus, etiam Apostolici Palatii causarum auditoribus, ac S. R. E. cardinalibus, inter quoscumque quo- modolibet pendentes, ac etiam instructas, et ad sententiam deductas, imo etiam sententia ter- minatas, nisi hajc iu favorem Ecclesia; fuisset, abrogat et irrita reddit. Litem vero, quaminter hujusmodi Regulares, ac cives, et communita- tem Bononiae pendere dixerat, omnesque pro- cessus et scripturas productaS ac producendas, ac registra et sententias, ubivis comparendi, tum ferendas, tum latas ad se avocat, imo peni- tusextinguit, annullatet delet, eique perpetuum desuper silentium imponit. Demum hoc ipso Diplomate se inficere declarat, quibusvis Apos- tolicis, ac Provincialibus, et Synodalibus Conci- liis editas generales vel speciales Constitutiones, ordinationes, etiam contra exemptos quomodo- libet prolatas vel proferendas, ac etiam jura- mento, Apostolica confirmatione, vel quavis firmitate alia roborata statula, et consuetudines, privilegia quamvis iteratis vicibus concessa , approbata et innovata ; plenissimoque jure exem- ptionem hujusmodi Mendicantium Ordinibus concessis privilegiis, eos pacifice perfrui se om- nimode velle profitetur. Quod autem, paucis

PTI V ANNUS i. — CHRISTI 1566.'

27

demptis, iisdem fere gratiis quas modo Ordini- bus Mendicantium elargitus est, coeteras quoque religiosorum familias prosecutus fuerit, quae inferius pouenda erunt, ostendent.

75. Haec aulem, quse tum ad decorem tum ad utilitatem Regularium Pius contulit beneficia, eo animo impertitus est, ut his commoti (ut in- nuimus) monaslicse observantia^ districlumiter, ferventiori studio Regulares ipsi capesserent. Inde vero exorsus est, ut severissimo feriret anathemate Religiosfc militia; defectores apos- tatas. Quod, cum primum Paulus IV aggressus fuissot ', obtinere tamen ex sententia quae de- creverat haud potuerat, cum vagas, profugas et persa?pe morbidas oves istas ad arctius istud ovile revocare non levis negotii res semper fuerit. Pius igitur, qua; prsedecessor cseperat, fine complere voluit, errantesque pecudes in religiosas intrare Domini caulas, non tam mo- nitis curavit, quam etiam intentatis compulit poenis. Ne tamen, ex desperatione, miseri deser- tores, durius aliquid de sO statuerent, Religio- sorum Ordinum Generales omnes commonuit, ut eorum singuli suarum familiarum apostatas, omni conatu advocare contenderent, redeuntes- que paterna charitate exciperent atque foverent.

76. At cum abusus inolevisset, quod mulie- res, virorum passim, sed preecipue Carthusia- norum ccenobia, assimulatarum quarumdam facultatum specie, ingrederentur ; ne deinceps, quovis prcctextu, per monasteriorum septa dis- currerent, cujusvis status, gradus et conditionis feminis districte interdixit; evulgata ad hoc Constitutione ^ in qua dicit, quod Regularium personarum, quaj, relicto soeculo, se Dei obse- quio dedicaverant, pro commisso sibi officio, quieti consulere cupiens, et ad ea removenda qu£e religiosum earum propositum impedire poterant, curam suam libenter intendens; cum accepisset et Carthusiensium Ordinis, et aliorum regularis vitae professorum quietem non parum perturbari, eo quod mulieres, modestise matro- nalis oblitae, domos ac monasteria eorum, con- tra ipsorum instituta, confessionalium , aut aliarum Apostolicarum litterarum prsetextu,in- gredi auderent, ipsis etiam abbatibus, praepo- sitis, prioribus, et aliis praesidentibus aliquando recusantibus et renitentibus, non sine magna eorum molestia, nec sine gravi etiam laicorum offensione ac scandalo, si quando admitti nimis facile videbantur; huic rei idcirco providere volens, de Apostolicae plenitudine potestatis, omnes et singulas facultates ac licentlas ingre- diendi monasteria ac domos Carthusiensium, ac aliorum quorumcumque Regularium Ordi- num, etiam Mendicantium, mulieribus cujus- cumque status, gradus, ordinis, conditionis, ac quacumque dignitate ac praeeminentia prseditis,

' Ei Epist. apud Carac. sub die 9 Novemb 1565. — * Exlat in Bull. Consist. .xs.

etiam comitissis, marchionissis, ducissis, sub quibuscumquo verborum tenoribus et formis concessas revocat, irritat et innnes esse decernit. Dislincte prohibens mulieribus iisdcm, pra;dic- tas facultates prsetendentibus, sub excommuni- cationis latre sententiae poena, a qua, postquam suarum litterarum notitiam habuissent, absolvi non possent, nisi a se, aut pro tempore existente Romano Pontifice, praeterquam in mortis arti- culo, ne dictas domus ac monasteria ingredi audeant. Ipsis vero monasteriorum et conven- tuum abbatibus, praspositis, prioribus et aliis praesidentibus, eorumque monachis, canonicis et fratribus, sive Mendicantibus, sive non Men- dicantibus, sub privationis offlciorum, quse in praesentia obtinuissent, et inhabilitatis impos- terum ad illa et alia omnia obtinenda, et sus- pensionis a divinis ipso facto, sine alia decla- ratione, pcenis, ne eas introducere vel admittere praesumant, gravissime edicit. Quam quidem Constitutionem, quae data Romte legitur, sub die vigesima quarta Octobris hujus anni, qui postPiumfuereSummiPontificesGregoriusXIIf, Paulus V et Urbanus VIII confirmarunt. Ipsum vero eamdem declarare coactum fuisse, ob quasdam ex ea et propter eam obortas dubita- tiones, alibi dicendum erit; uti etiam caetera, quae ad Religiosorum reformationem optima edidit decreta, suis locis ponenda erunt. Silentio tamen praetereundum non videtur, quod in Epistola apud Caracciam, sub die secunda No- vembris adnotata, habetur; ex quo eximium Pii studium, ne sanctae Religionis statutis mini- mum quid adimeretur ', evidentissime elucet. « Vehementer fuit (ibi dicitur), religiosissimus Pontifex adversus Generalem monachorum S. Petriad Vincula, sive ii sint regulares canonici, commotus, quod serio postulare esset ausus, sibi suisque per Summum Pontificem, ut liceret sola alba stola, quam Rochetum vocant, con- tentis, parvulam vestem deponere, quae mona- chorum videtur esse propria, quo nomine for- \.3i?,?,\?,Patientiam yocs.n{. Sciebat enim doctissi- mus Pontifex, etiamsi monachum habitus non faciat, nec his vestibus vel caeremoniis constet religiosum vitae institutum ac status; indicium famen illam fuisse petitionem debilitatae reli- gionis ac pietatis internae, ac contemptus qui- dam obedientiaj atque observantiaj religiosae, quae his vestibus, his caeremoniis, etiamsi non constet, juvatur tamen, ac quasi externis admi- niculis sustentatur. Itaque exemplum malum gravi poena notavit, et illi generali magistratum abrogavit : idem interminatus alteri, qui idem dicebatur esse postulaturus ». Haec ille.

77. QuoadMoniales-,juxtaTridentiniConcilii decreta, et Constitutionem Bonifacii Papae VIII, quae incipit Periculoso, in eodem Concilio appro-

• Epist. apud Carac. sub die 2 Novetnb. 1566. — » Extat ia Bull. Consist. XX.

28

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

batam et innovafam, aucloritalc Apostolica sta- tiiit atqiio ilccrcvit, univcrsas ct singulas mo- niales prssentes atque futuras, cujuscumque Religionis, Ordinis, \el Militiarum, etianiHiero- solymitana\ qua^ jam reccpta? fuisscnt, vel im- postcrum in quibusvis nionastcriis recipienda; essent, ct lacitc vel expressc religioncm pro- fessa; fuissent, eiiamsi Conversaj, aut quocum- quc alio nomine appcUarentur : quamvis ex iustitutis vcl fundalionibus earum regulse ad clausuram non tenereutur, nec ipsa unquam, in ipsarum monastcriis scu domibus , etiam ab immemorabili tcnipore servata fuisset : im- posterum (inquam) decrcvit, sub pcrpetua in suis nionasteriis seu doniibus debere permanere clausura. Quod si aliquas forsan rcpcriri conti- gisset, qua;, obstinato animo, huic sanctioni restitisscnt, aut quoquo modo rcluctatae fuis- sent, ab ordinariis locorum, atque earum supe- rioribus, omnibus juris et facti remediis coni- pclli jussit, easdenique tanquam rebelles, el incorrigibiles, ad subeundas et perpetuo obser- vandas clausurac angustias cogi praecepit.

78. Mulieres eas quoquc, qu£e Tertiariae, seu depoe7iitentia nuncupanlur, in Congregationibus vlventes, si tamen solemne Religionis votum cmisissent, ad eamdem clausuram teneri man- davit : quod si voto hujusmodi non se obstrin- xissent, ab iisdem Ordinariis et Superioribus suis moneri voluit, ut illud emitterent, ac post professionem se clausurBB snbjicerent; quod si recusassent, et aliquai ex eis scandalosam vitam dueere fuissent deprehensse, severissime puni- rentur.

79. Caeteris autem omnibus-, sic absque emissione professionis, et clausura vivere om- nino volentibus, interdixit, et perpetuo prohi- buit, ne in futurum ullam aliam prorsus in suum Ordinem, Religionem Congregationemve reciperent. Quod si contra hanc suam prohibi- tionem aliquas recepissent, eas ad sic vivendum omnino inhabiles reddidit, ac illarum quaslibet professiones et receptiones nullas atque irritas fecit.

80. Ne vero Moniales, seu Tertiarise pnedictee propter hanc clausuram detrimentum aut in- commodum aliquod in suis necessitatibus ad victum prajcipue pcrlinentibus, paterentur, ut eis opportune consulerelur, ordinariis et supe- rioribus illarum prajcepit. His vero curare impe- ravit, fidelium eleemosynas colligi per Conver- sas, quai professa; non fuissent, vel si professae, tamen quadragesimum ffitatis annum attinge- rent, et in contiguis domibus, extra tamen mo- nasterium, degerent, nec aliarum monialium clausuram ingredi possent, prffiterquam in casi- bus a Constitutionibus permissis. Ex praefatis tamen monasteriis adjacentibus domibus, pro hujusmodi eleemosynis colligendis, nec ipsis conversis egredi, sine ordinarii vel superiorum

suorum licenfia permitfi voluit; et de caetero alias hujusmodi conversas professas, consen- tientibus licet superioribus vel praelatis, am- plius recipi prohibuit. Et si secus faclum fuis- sef, illarummct receplioncm inaneni et irritani dixit. Si vero praefato modo monialium et mu- lierum Tertiariarum ncccssilatibus sucurri suf- ficienter non potuisset; ordinariis et earura superioribus mandavit, alio quocumque uti medio, ut ipsorum inopia; consulerent, prout eis visum fuisset, et ne deinceps ob excessivum Monialium uumerum clausura; observatio vio- laretur, districte inhibuit illarummet ordinariis et superioribus, neplures in earum monasteriis reciperent, vel recipi permitterent, quam ex propriis ipsorum monasteriorum redditibus, vel ex consuetis eleemosynis commode susten- tari potuissent.

81. Hanc Pius edidit Constifutionem quart. kal. Junii hujus anni, apud Sanctum-Petrum. Verum, cum circa ipsius interpretationem, in varios sensus a Pii vera sententia ut plurimum aberrantes, nonnulli raperentur; idcirco eam- dem ipsummet explanasse oporluit, uti fecit kalen. Februarii anno 1570. Praesenti aulem anno prid. kal. Aprilis, per Jacobum cardinalem Sabellum, suum, ut diximus, in Urbe vicarium, gravissime etiam edixisse reperimus ' quibus- libet, cujusvis gradus et conditionis, utriusque sexus personis, cujusvis causae specie, ne die vel noctu ad monialium claustra accederent, earum quaslibef, etiamsi abbatissas, vel adoles- centulas, nondum religioni addictas, allocuturi ; vel ad easdem litferas dare, quamvis ipsius Or- dinis ac monialium religiosi exfitissenf, praeter approbatum confessarium, vel provincialem, nisi facfa iisdem in scri ptis vel ab eodem Jacobo cardinali Sabello, vel a profecforibus monaste- riorum ipsa adeundi, vel ad moniales scribendi pofesfate; legem hanc violautibus severissimis infentatis poenis. Ne vero, absque clementiae temperamento, reformationis asperitafem uni- verse omnino monialibus porrexisse Pius videre- tur; praeter exempfionum, et alia, quae Mendi- cantium aliorumque Ordinum religiosorum hominibus confulit, privilegia, quorum foemi- nas quoque ipsorum Ordinum sectafrices voluit esse participes; cum a singulorum cardinalium mortuorum hffiredibus quingenli aurei, annu- lorum nomine, exigerenfur; eam pecuniam, ac praeterea aureorum decem millia, erigendo sacrarum virginum, Dominicani Ordinis, cae- nobio, quod in Quirinali colle magnifice cons- tructum est, attribui voluit.

82. Profanatores, blasphemos et Sodomitas inseqidtnr, et meretrices expeUit. — Sed, cum propemodum abjectam, Ecclesiasticae vifae cen- suram, in sacro Ordine quibuscumque consti-

' Exlat int. Pii Conslit. seorsim irapres. pag. 57.

Pir V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

29

tutis, relevare Pius contendit; ad tolius certe plebis, et praecipue Roniante, corruptos refor- mandos mores prospexit; quippe tjui sciret, ruinam populi maximu ex culpa sacerdotum ' Ecclesiasticorumque scandalis fieri : ut igitur pro viribus, his convellendis incubuit; sic etiam, utfere deperditas laicorum turbas a peiditione averteret, sanctissimis qu£e edidit monitis ct statutis totus fuit; Deo iu primis rebusque divinis, ut diximus, debito culta, in sacris prae- sertim templis et a;dibus, restituto. Festis insu- per diebus, ne mercatum fleret, nec aliis pro- fanis servilibusque operibus vacaretur , sed omnes, qua par erat, piclale, Ecclesias sacraque loca frequentarent, rebus divinis aliisque reli- gionis ac pietatis officiis intenti, prsecepit - : « Cum vero (Constitutionis sunt verba) dierum Festorum observatio ad Dei cultum maxime pertineat, et in lege divina prrecipiatur, cupien- tes, abusus pravos, qui ex eorum inobservanlia invaluerunt, omnino corrigere, antiquorum ca- nonum statuta renovantes, mandanius, ut om- nes dies Dominici et prfficipue in honorem Dei, beatse Marite Virginis, sanctorum Apostolorum feriati, cum omni veneratione observentur, et omnes in dlebus pra;fatis Ecclesias frequenfent, divinis Officiis devote intendant, ab omni illicito et servili opere abstineant, mercatus non fiant, profanEe negotiationes et judiciorum slrepitus conquiescant. Qui vero in diebus prffifatis, opus aliquod illicitum fecisse deprehensus fuerit, prseter divinam ultionem, et amissionem ani- malium quibus ad Tectuiv.in utetur , etiam graves pcenas incurret, arbitrio nostro, seu Ticarii nostri in Urbe : in aliis autem locis, arbitrio ordinariorum, vel aliorum magistra- tuum, ita ut prasventioni locus sit. Quibus om- nibus districte pra?cipimus, ut ha?c diligenter observari procurent. IUas etiam festivitates, quaj juxta consuetudinem locorum solemniter cele- brari consueverunt, juxta laudabilem consue- tudinem, debita cum reverentia observari faci- ant, sub poenis arbitrio ipsorum imponendis et moderandis ». Hajc iUe, qui ad abolendum, di- vino contrarium lionori, nefarium et execrabile blasphemise scelus, adhuc majores exeruisse \ires visus est; dum crimen, quod in antiqua Lege, morte Deus puniri mandavit, et imperia- libus quoque legibus vetitum erat, tunc autem, propter nimiam judicum in puniendo segnitiem, seu potius desuetudinem, supra modum inole- verat, severissime plecti voluit. Novissimiigitur Lateranensis ConciIii,'sub Leone Decimo, statuta innovans, decrevit, ut quicumque laicus Deum et Dominum nostrum Jesum Christum , vel gloriosam Virginem Mariam ejus Genitricem expresse blasphemasset, pro prima vice, pcenam siginti quinque ducatorum incurreret; pro se-

» Ex D. Greg. hom. 39. — « Const. 5. eclll. kal. April 1566. Eitat in Bullar.

cunda, prena duplicaretur; pro fertia autem du- catos centum solveret, et ignominia notatus, exilio mulctaretur. Qui vero plebeius, nec sol- vendo fuisset, pro prima vice, manibus post tergum ligatis, ante Ecclesiae fores per diem integium constitueretur; pro secunda, per Ur- bem fustigaretur; pro tertia, lingua ei perfo- raretur , et ad triremes mitterelur. Clericis quoque, si in id scelus prolapsi fuissent, praesti- tutas poenas decrevit.

83. Non impari zelo, ut istud blasphemise, cfetera quoque vitia est insecutus; pra>cipue vero nefaudum contra naturam crimen propter quod ira Dei venit super filios diffidentlae. Curioe siquidem sa;culari , quicumque hoc crimine reus deprehensus fuisset, puniendum eum tradi jussit; quod si clericus extitisset, omnibus di,- gradatus Ordinibus simili etiam pcenae subjici voluit. Omnes autem locorum ordinarios mo- nuit, imo eis in virtute sancta; obedientiae pra?cepit, ut Concilii Tridentini statuta contra concubinarios tam clericos quam laicos edita, districte observari facerent; utque praefata faci- nora facilius noscerent, et agnita justa animad- versione mulctarent, non per accusationem et inquisitionem tantum, sed etiam ad simplicera et secretam, in singulis casibus, denuntiatio- nem, quoscumque prfficepit procedere judices, alias tamen de jure competentes. Ne autem aii- quando sic contingeret, prava nonnullos affec- tione ductos, non culpabiles deferre, sed inno- centes vexare; quicumque, ex calumnia, ali- quem denuntiasse deprehensi fuissent, eos ta- lionis debita puniri pcena imperavit.

84. Ad hoc vero, ut ea, qua; praeceperat, exe- cutioni mandarentur , non inodo episcopos aliosque Ecclesiasticos viros, sed laicos quoque principes monendos duxit, ut, inter alia, ad Alphonsum Ferrariae ducem scripta sequens testatur Epistola ' :

« Dilecto filio, nobili viro Alphonso Ferrariae duci.

« Dilecte flli etc. Commovit nos zelus ho- noris Dei ac sanctorum ejus, et zelus salutis animarum, quibus rebus, pro commisso nobis officio, tota mente studere et invigilare debemus ut ederemus littLris sub plumbo, quarumexem- plum authentici.m ad te misimus, per quas ho- mines a gravissimis quibusdam, nefandisque pcccalis, divinam, prfeter caetera, iram provo- care solitis deterrerentur, et ad tribuendum de- bilum Deo cultum, Ecclesiasque devotione ac reverentia, qua convenit, adeundas, compelle- rentur. Eas litteras ubique servari cupientes, universis locorum ordinariis, ut illas exequen- das curent, mandavimus atque praecipimus. Quam ad rem, principum illis opem et auxilium satis scimus plerisque in locis necessario im-

' Ei Archiv. Valic. sign. ut supra.

30

Pn r ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

plorandum fore. Confidebamus auxilium tuum sane. ut pii principis el hujus S. Sedis devoti atque obsequeutis lilii et vassalli, ctiam sine hortatione , venerabilibus fratribus civitatum ditionis tua; episco|)is paratum fore. Sed tamen quod tua sponte facturus esses, nostris eliam palernis vocibus admonitum, non dubitamus te facturum esse propensius. Proinde nobililatem tuam hortamur in Domino, et sunimo studiope- timus, ut fecum cogitans. (|uantoperc tam gra- via et deteslanda vitia divina; mentis oculos ofTendant, quantasque populi calamitates, justo Dei judicio, invehere soleant : consideransque, quantopere dcceat, Christianos principes, houo- ris et potestatis suae auctoreni Deum, ct hono- rare ipsos et populos sibi subjectos, ad Deum timendum et colendum , cum exemplo, tum etiam pocnarum sevcritate inducere : ad ipsas nostras lilteras promulgaudas et exequendas, episcoposeorumque vicarios, etauctoritate tua juves ipse, et earum civitatum ac caeterorum locorum tuorum gubernatoribus , reliquisque magistratibus mandes atque praecipias, ut eis suum auxilium, quoliescumque opus fuerit, fi- deliter ac diligenter subministreut. IUud pro certo habeto, dilecte fili, quanto tu studiosius, quanto acrius et diligentius populos tuae fidei commissos, ab eis vitiis arceri, ct suum Deo ac sanctis ejus honorem tribui curaveris; tanto majus te pietatis tuae praemium ab eo consecu- turum esse ; non solum id animae tuae profutu- rum, sed ad famam gloriosum fore et ad status tui incolumitatem vehementer utile . Datum Romffi apud Sanctum-Petrum sub annulo Pisca- toris. Die xvi Aprilis mdlxvi, Pontif. nost. anno primo ».

85. Inter haec, etiam gravissimum de expel- lendis ab Urbe atque omni ditione Pontificia meretricibus, edictum Pius evulgavit. Ilem nar- rat Gabutius ' his verbis : « Eo uamque meretri- cum et numerus et petulantia jam excreverat, ut egregias Urbis domos acvias publicas habi- tantes, piorum, et praesertim exterorum, gravi- ter offenderent oculos. Atvero,Triumviris Urbis conservatoribus huic legi acriter obsistentibus, idque a republica non esse, maxime ob locanda- rum aedium detrimenta, contendentibus; Pius illico silentium iinposuit, scilicet, Romani sena- tus officium non esse, impudicarum muliercu- larum causam tueri ; ob idque principis sui au- ribus obstrepere, ac pudicitiae leges tollendas curare. Ad haec indignatus adjecit : Nisi illae Roma cederent, se, una cum universa curia ex Urbe migraturum. Excessere tandem ; illaeque praesertira, quae prae cetaris offensioni incautis hominibus fore, divinaeque Majestatis offenden- dae majores occasiones praebiturae videbantur, nominatim sunt relegatae. Nonnullis vero, ut

' Gabut. in V;t. Pii V lib. i, cap. 10.

pejora scelera vitarentur, remanere permisit. Quas in unum Urbis angulum rejectas, ac re- moto ignobilique loco coiiclusas essecoustituit, ealege, ne inde egrederentur; qua; secus face- rent, virgis cfesae, in cxilium pellerentur. Illis vero, duo vcl tria tem|)la, quo, ad rem diviiiam et sacras conciones convenirent , designavit. Ha; Icgcs fuere statim salutares ; nam, ex iis mulla; viris in matrimonium traditac ; aliac vero complures studiose ac diligenler conditionem exquirere, qua cx illa turpiludine et contumelia eriperent sese, laudabilemque vitam ac piam iustituercnt. Adjecit etiam, vere pius pater elec- mosynam suam non dcfuturam, uti non defuit, pracsertim iis, quae propter paupertatem se- gniores ad ])ietatem fieri viderentur. Illud prae- terea multas a flagitiosa illa vita deterruit, quod eas Pius decrevisset sacra carituras sepultura, ac in sterquilinio sepultum iri, quae in ea vitae fceditate absque Sacramentorum communione, e vivis excessissent ». Ha;c Gabutius : quibus consona certe quaecumque coeteri illius temporis scriptores scriptis tradidere, deprehenduntur. Rem nihilominus aliter, virulento (ut assuevit) calamo Monumentis mandavit Thuanus ', caete- rique ei similes, impiissimi obtrectatores, qui nempe falsissimis narrationibus veri aliquid immiscentes, hujus specie, improvidis menda- ciorum omni amariorem felle calicem propi- nare solent. Refert siquidem allalus Thuanus, frequens ac publicum, a multo tempore, merci- monium meretricum Romae fuisse : hac ratione foedissimum corruptelae crimen, prae omnibus, Urbi impingere intendens. Et quidem mercimo- nium id impurissimum quodque scortum exer- cuisse Romae , non diffitcmur ; at cum fateri necesse sit, meretrices, sic dictas fuisse a me- rendo, quod corporis abusu, mercedem quae- stumve fecerint, de quo Ovidius :

Stat meretrii certo cuivis mercabilis are, Et meritas jusso corpore qusrit opes :

autin sua, cffiterisque in regionibus aliis, scor- tum nullum e.xtitisse asserere cogeturThuanus ; aut fuisse. Si primum, utpote veritate alienum, mendacii procul dubio redargutum, sua sponte corruit; si vero aliis quoque in regionibus me- retrices fuisse, diffiteri 'non poterit, cum earum fuerit, queestum mercaturamve publicam corpo- ris facere ; imperite idcirco id mercaturae genus soli Urbi attribuit, si tamen, eo effraenis impu- dentia; scelus idem, fuisse debacchatum, in locis, in quibus natus Thuanus vel versatus est, dicendum non sit, ut in eis impudicissima scorta, sola expleta insatiabilis libidinis mer- cede contenta -, (ut aliquando evenisse Icgitur,) quaestuomni postposito, ultroneam sui corporis copiam fecerint, criraenque patraverint.

' Thuan. Hislor. lib. 29. inler V.l. PP.

— = Vide in Vit. S. Jlariae jEgyptiac.

Pir V ANNUS 1- — CHRISTI 1 5G6.

31

86. Decretiim deinde Pii refert Thuanus}

quo jussit, vel meretrices quamprimum Urbe

excedere, vel nubere, et si non obtemperassent,

publicis flagellis csedi : deinde : ' « Cum vero

moneretur, (inquit,) inter tot cfelibes, sublalis

feminis majoris vilii, quod Romanis jam olim

B. Paulus exprobravit, periculum subesse ; ita

eas tulit, ut lupanari includerentur, nec, ut

prius libere per totam Urbem interdiu noctuve

vagarentur ; ratus, pudore utrinque incusso, et

illaspriori vitcBrenuntiaturas, etviros infamiam

veritos ad ea loca non ituros etc. » Vide execra-

bilem scriptoris impudentiam simul atque

ignorantiam.Scorta enim permittere, non prius

voluntas quam necessitas fuit ; verum hac con-

stricta necessitate ea dumtaxat loca fuisse, in

quibus ccelibes plurimi morarentur, somniavit

ipse, qui cum mores solum noveritet leges suae

ipsius regionis, seu iliarum e quibus ha^reses

coelibatum eliminarunt, ut effrsenem luxuriandi

licentiam inducerent, improvide idcirco e ca?li-

bum frequenliaRomae meretricum necessitatem

educere praesumpsit. Quod autem Apostolus

jam olim nefandum Romanis exprobraverit cri-

men, aPauIo, qua ratione id Thuanus didicerit,

haud percipi valet: interpretum certe neminem,

prseter Thuanum ipsum , in hanc sententiam

Apostoli verba deflexisse, reperire contigit; nec

ex eo, quod de prsefato scelere ad Romanos

scripsit Paulus, rite educi potest, eidem eos

fuisse passim obnoxios ; nam, cum huic similia

crimina in his, ad quos Epistolas dedit, expro-

brare consuevit Apostolus, alia certe scribendi

ratione ab ea, qua ad Romanos 'scripsit, usus

est ; cum enim Evangelium non erubesceret,

nec alicujus vultum pertimesceret, palam, ut

plurimum semper vitia coarguit, uti (aliis omis-

sis) ex Epistola prima ad Corinthios apparet, in

qua horrendum fornicationis, et talis fornica-

tionis crimen ^, ut uxorem i)atris sui quis habe-

ret, licet forsan occultum, publice tamen objur-

gavit. Quos autem Paulus insectatus est, ad

Romanos Catholicos scribens , non ad alios

Ronianos , adhuc idololatras tantum, sed ad

cunctos idolorum cultores pertinuisse, ex ipso

(ut diximus) dicendi aut scribendi modo, evi-

denter elicitur; cum eos minime de scelere

increpaverit, sed scelerum dumtaxat baratrum,

in quod Ethnici corruissent, [ostenderit : cum

justo siquidem Dei judicio hoc agatur, ut culpis

culpee feriantur ; quatenus supplicia flant pec-

cantium ipsa incrementa vitiorum, merito, post

idololatriae, quam retulerat, culpam gentilibus

cunctis, communem, idololatriae ejusdem retu-

lit pcenam, quae videlicet fuit, ut in desideria

cordis eorum traderentur, et contumeliis affice-

rent corpora sua in semetipsis. Si vero hujus

sceleris poenam, ob idololatria; crimen, qui

» Ibid. ut supra. — « P. ad Corinth. 5. 1. 2. 3.

idola venerati sunl, subiere ; non Romanos tan- tum, sed alios quoque, qui idololatrse fuere, illam dedisse fatendum erit. Si igitur dedere, qua ratione, speciale crimen Romanis Thuanus impingit, quod universis psene nationibus de- preheuditur fuisse commune ? Imo, cum inter coeteras Europae nationes, verai fidei Romanam Italicamque primum nomendedisse perspectum sit ; caeteras segnius et tardius, scelus quoque, quod idololatriae poena erat , Romanam Itali- camque citius abjecisse dicendum erit, praj aliis quae, cum serius veritatis lumen recepissent, idolorumque cultum sprevissent; nefando id- circo obnoxias crimini, longe post Romanam impiae incredulitatis luisse poenas, merito pro- nuntiandum agnoscitur.

87. Nexexeo, quod proposuimus, aPio vul- gato contra Sodomitas edicto, quo non Roms tantum, sed in toto etiam Catholico orbe (ut ex ipsius verbis evidenfer percipitur) detestabile scelus evellere studuit; ideo illud edidisse di- cendum erit, quod expulsis meretricibus, plu- rimi in5 illud misere corruissent ; nam, cum longe ante hanc impudicarum mulierum expul- sionem, ipsum promulgalverit, nempe kalen. Aprilis hujus anni, seu primum, (ut elici posse cognoscitur, ex Epistolis apud Caracciam ' ) mense Februario hujusmet anni exaratis ; edic- tumvero aliud in meretrices, mente Octobris, aut circiter tantum, prolatum fuerit ; ineptum procul dubioessetid censuisse. Quod autem ita meretrices Pius permiserit % ut tamen lupanari includerentur, hoc egit, quod olim ethnici, et postmodum apud cunctas fere Christianas na- tiones, ob Reipublicfe bonum, usu receptum fuit, ut Antonius Beyerlinck ^ fuse ostendit ; si tamen dicendum non sit, easdem gentes, quae primo Pii legem non probavere, postmodum, ejusdem cognita utilitate, illam proprias quo- que in regiones invexisse. Coeterum, non pro- caci actos libidine, sed, ne dumtaxat pecuniarii detrimenti aliquid paterentur, Romanos rogasse Pium, ut impudica scorta non ablegaret, scrip- tores cuncti, et ii fide dignissimi, testantur. Illud etiam, quod, ea de re, volis senatus Pontificem deprecatus fuerit, clamasac. ordine, qui palam non est ausus, instigatus ; cum unicus tantum Thuanus somniaverit, procul dubio fabulosum censendum erit. Si enim vera fuissent, qu£e scripto Thuanus tradit, facilius ea Pio, quam Thuano ipsi, homini extero, longeque ab Urbe constituto, innotescere debuisse merito putan- dum est. Si vero innotuerunt, quis adeo Pii in- genium ignorare valet, ut censeat, et tam gra- viter in Urbis senatum, quod pro meretricibus intercessisset, fuisse invectum ; et impunem deinde, qui execrabiliori piaculo, eo interces-

' Ex Epist. apud Carac. Ep. 3. kal. Apr. loG6. — * In Epist. apud Carac. Epist. 7. sub die 21 Octob. 1566. — ^ Theat. Vit. nuin. tom. 5. verbo Meretr. x.

32

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15C6.

sore u?iis fi'crat, sacrum ordincm reliquisse? Adjiciens demuni mendaciis mendacia, addit Tliuanus idem, ipsum Urbis senatum Pio dicti- tasse, periculum imminere, ne non matronarum pudicitia (merelricibus sublatis) inter tol ca^libes integra cssct; et inconcussam aliter servarinon posse, nisi prislina liborlas reslitucrelur. Antea, nefandi sceloris metu, Romanos a sententia rc- vocare Pium curasse dixerat, nunc vero asserit, matronarum delerruissc periculo ; ul ex bis in- telligas virum, aiiimo duplicem, (»t Scriplurce verbis ufamur) incouslaalem fiiisse in cunciis quae scripsit.

88. Decreta de matrimonialibus diapensado- nibits. — Cum accepisset insupcrPius,improbos bomines, non modo iis, quas recensuimus, foeditatibus, Cbristianai vita; mores debones- tare non veritos, vcrum etiam in magno ipso, in Cbristo et Ecclesia, Matrimonii sacramcnlo, iniqua commoliri ausos esse ; uti evidentis- sima ea scelera, eorumque causas, pro viribus evellere studuit , sic constructos in eodem sacramento dolos dojicere elaboravit . Con - stitulionem igitur, sub die v Decembris boc anno edidit, in qua primum conquestus, non- nuUos suffi conscientiai prodigos, ac propriee salutis immemores, ut facilius a se et Apostolica Sede dispensaliones Matrimoniales, et alias gra- tias et concessiones obtinerent, gradus consan- guinitatis et affinitatis, aut cognationis spiri- tualis, acscienliam illorum occultare, vel aliter quam eis a principio ab ipsis partibus significa- tum vel narratum fuerat, exponere pra;sump- sisse ; imo, si matrimonia hujusmodi adbuc contracta non fuissent, pro contractis narrare, ac alias diversimodc veram facti speciem, tam in ipsis dispensationibus matrimonialibus , quam, in aliis quibuscumque gratiis et conces- sionibus obtinendis imminucre ausos fuisse : quapropter, non solum in hujusmodi impetra- tionibus falsitatem narrasse, verum etiam in partibus, plerumque, pro ipsarum veriflcatione gratiarum, immutatam veritatem et falsitatem fuisse commissam. His et similibus abusibus et fallaciis se obviare velle obnuntians, singulos, tam sacrse Pcenitentiariffi procuratores, quam contradictarum, seu alios quoscumque sollici- tores, et scriptores, quos copistas vocant, quive facti veritatem, a narratione, quam ab ipsis par- tibus babuissent, quoad esssentialia et quali- tates necessario exprimcndas, diversamfecissent seuquoquo modo invertissent aut immutassent depravarentve, et per subreptionem et obreptio- nem, gratias a se extorquerent, poenam falsi incurrisse, et ea puniri omnino debere decrcvit et declaravit.

89.DuasaliasquoqueedidisseConstitutiones reperimus, quibus totidem Concilii Tridenlini decreta explanavit, de impedimento affmitatis, ex fornicatione provenientis, unum, de cogna-

tione spirituali, alterum, intcrmaritum veluxo- rcm suscipieutis, ct baptizatum baptizatique patrem ct malrem, ct quascumque pcrsonas alias, tam baptizantis, ct baptizati, quam ex parle suscipienlis. IIic rcque quarto kalend. De- cembris luijus anni, apud S. Pclrum editfc re- ccnscntur, ipsisque,et timoralarumconscientia- rum quieti providere , et inolita; cffrenisque libidinis, qua; sacras Dci EccIesiKque leges labe- factarc videbatur, impetus cobibere, non tam Romrc quani alibi Pius conlendit. Ca^tera, qute de matrimoniis clandcstinis, juxta ipsius Con- cilii Tridcntini statuta, sancivit, suis locis do- nenda erunt.

90. Caiiponas freqttentari et ludos exerceri vetat, ct medicis dat gravissima monita. — At cum sciret, quod escisrefectus venterseminaria luxuriaj parit, nec prevalere mentcm discretio- num gubernacula modcrati, ciborum pondere prajfocatam ; ut luxuria; inquinamenta idcirco penitus ablegaret , ipsius fomenta evellenda duxit, qua; ex hospitiorum publicorum et cau- ponarum frequentatione potissimum prodire co- gnovit. Gravitcr igitur severeque intcrdixit, ne quis eorum, qui Roma; degerent, convivandi aut compotandi gratia, illas adirent ; et quamvis complures nummorum aureorum millia, vec- tigalis nomine, pro ipsarum cauponarum vino, ffirario publico accederent, qua pecunia sumptus et reipublica; onera sustentabantur ; ad hfec ta- men detrimenta, ut refert Gabutius ', et alii, quam ad tot flagitia, qua; cum divini honoris contumeliaet animarum privatarumque domo- rum pcrnicie perpctrabantur, Pius connivere maluit. Hospitia igitur , jam antiquo libera vectigali, et tanquam ipsa sibi reddita, et a peregrinis tantum et advenis, quorum causa ins- tituta fuerant, frequentari, ipsorumque commo- dilati inservire jussit. Luxum insuper convivi- orum et vestium, ut prtefati tradunt scriptores, tota Ecclesia; ditione repressit.

91. Quia vero, juxta illud : Sedit popuhis mandncare ct biliere, et sarrexeriDit ludere, cx commessationibus, ebrietatibus, et libidinis in- citamenta, ct ludorum fatuilas initia sumere cognoscuntur ; ideo Pius, uli allata crimina, ita etiam ludorum nequitiam districte, ubique lo- corum, praicipue vero in cauponis prohibuit. Qua de re audiendus est Natalis Comes ^ : « Et quoniam ludi omnes (inquit) et alea praecipue, sunt res bumanaj vitte perniciosa;, in quibus nemo vir bonus tcmpus inutiliter consumpserit ; non minus in alealoreset lusores omnis generis animadvertendum duxit, quam in injuriosos, et sibi ipsis perniciosos bomines, quos exilii con- demnavit. Neque id solum , quia nemo sibi debct facere injuriam, sed multo magis, quia blaspbemiac, et inimicitia;, et latrocinia, et fami-

» Gab. ia Pii Vil. lib. i, cap. n. ~ s Nalal. Com. ia Hist. sui leuip.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

33

liarum eversiones solent alea , pictanimque chartarum, et omnium liorum ludorum, neces- sariae esse asseclae ; inter qua; lenocinia lasci- vise, otii, intemperantiae, qui vitam degat, is plane vir bonus esse non potest. » Hecc ille.

92. His, quffl lioc anno salul)riter Pius cons- tituit ', addendum est quoque, quod medicis servandum proposuit. Renovafa igitur Innocen- tii Tertii Constitutione, qua medicis prcccipie- batur, ut, cum ad a^grotos vocari contigisset, ipsos ante omnia monerent, ut animarum me- dicos vocarent, ne, cum eis hoc in extrema segritudine constitutis suaderetur, in despera- tionis articulum inciderent ; statuit insuper et decrevit quse sequuntur : « Quod omnes medici, cum ad inQrmos in lecto jacentes vocati fue- rint, ipsos ante omnia moneant, ut idoneo con- fessori omnia peccata sua juxta ritum S. R. E. conflteantur,nequetertiodieulteriuseosvisitent, nisi longius tempus inlirmo confessor, ob ali- quam rationabilem causam , super quo ejus conscientiam oneramus, concesserit, et eis per fidem confessoris in scriptis factam constiterit, quodinflrmi,utpr3emittitur, peccatasuaconfessi fuerint. Conjunctos vero ac omnes familiares ac domesticos inflrmi, in Domino rogamus, et monemus, ut de infirmitate parochum certio- rem faciant, ac tam parochus, quam conjuncti etfamiliares prcefati, infirmum ad confessionem peccatorum suadeant et inducant. Quod si quis medicorum prsemissa non observaverit, ultra poeuas in d. (Innocentii Tertii) Constitutione con- tentas, quas incurrere declaramus, perpetuo sint infames, et gradu medicinse, quo insigniti erant, omnino priventur, et a collegio seu Uni- versitate medicorum ejiciantur, ac pcena etiam pecuniaria, arbitrio ordinariorum, ubi delique- rint, mulctentur. Et ut hsec omnia inviolabiliter observentur , volumus et eadem auctorltate prsecipimus et mandamus, ut nullus posthac, ubique locorum, in medicina doctoretur, aut ei quomodolibet medendi facultas, a'quovis col- legio et universitate concedatur, nisi omnia in praesenti nostra Constitutione contenta, medio eorum juramento, coram notario publico et testibus, observare, in eorum manibus vel or- dinarii juraverint, et de hujusmodi juramento, in privilegio seu licentia medendi , specialis mentio fiat. Quod si coliegia et Universitates praefatae, non recepto a promovendis juramento hujusmodi, eosdem ad gradum prtedictum pro- moverint aut eisdera medendi licentiam prae- stiterint , pcenam privationis facultatis alios ulterius doctorandi incurrant. Mandantes in virtute sanctae obedientiee elc. Dat. Romae apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscat., die octava Martii, anno millesimo quingentesimo sexage- simo sexto, Pontificatus nostri anno primo. »

» Exlat ia BuU. Conslit. 5.

AS.\. — TOMUS XXXV. — L.VDERCHl, 1.

93. Zelo fidd accenms hsereses profligat, preesertim inquisitionis mrnisterio. — His autem atque aliis ejusmodi institutis etexemplis effec- tum est (inquit Gabutius -, cui CKferi concor- dant); ut non modo, ut innuimus, Pontificis aula, sed et Urbs ipsa tofa novam quamdam ac plane piam induisse faciem videretur. Nam ludos, commessationes, fabulas, ludicracertami- na, ac ca;teras scelerum occasiones obsolesce- re ; divina vero diligentius officia coli; frequen- tari conciones sacras ; visitari hospitales , pauperum domos, sacrosanctam, tum confes- sionem, tum communionem tota Urbe majori frequentia celebrari. Vectigalia ac portoria partim sublata , partim remissa ; omnemque ejectam esse in rebus sacris pecuniae conditio- nem. Nullum ferme potentiae, aut gratiae locum relictura, spectatae religioni ac virfuti omnia tribui.

94. Prae caeferis tamen, in quibus Pii reli- gio, pietas ac pastoralis vigilantia enltuit, vehe- mens ac ferventissimus servanda; fidei zelus procul dubio fuit. Amplissimis idcirco sacro- sanctae Inquisitionis munus gerentes, decretis et privilegiis communivit; et anathematis exe- crationem, et alias gravissimas poenas consti- tuisse in eosqui salutaris illius officii minlstros vel impedirent, vel offenderenf, vel bona diri- perent, auf carceres effringerent, aut ejus deni- que juraquodammodo violarent; quae suislocis dicenda erunt, aperte monstrabuut. Hoc vero anno, sub die tertia Aprilis, ut habeturin Diario cardinalis Farnesii ', habito Consistorio, in eo « Sanctissimus D. N. fecit verbum de conces- sione pracdii Conchee, sacrte Romanae Inquisi- tioni , et fuit dismembratura a monasterio Crypfae-Ferratce. » Et insuper Pium eam edidisse Constitutionera , quae infer hujus Pontificis statufa prima ponitur (licet tempus, quo lata fuerit, ex ipsa educi minime queat); verisimili- ter tamen censendura esf. Statiraacenira Ponti- fex est renuntiatus, coraraunire munus illud voluisse, novis ipsi altribufis gratiis et auctori- tate, (qua ipse plenissimo jure, maxima tofius Christiance reipublicae ufilifate, functus fuerat), existimari merifo potest. In hac igitur Constitu- tione-negotiafideica3feris cuncfisprajferrijubet ac praecipit, eo quod fides (inquit) substanlia et fundamentum totius Christianae religionis exis- tat. Omnibus ideo et singulis almae Urbis, ejusque districtus gubernatori, senatori, vicario, Came- rae Apostolicae audifori, et quibuscuraque aliis legatis, vicelegatis, gubernaforibus provincia- rum et terrarum, sibi ac sanctje Romanae Eccle- siae, mediate ac imraediate subjectarum , ac earum locatenen. necnon locorum ordinariis, caeterisque magistratibus et officialibus, ac cu- jusvis conditionis et sfafus horainibus, in orani-

1 Gabut. Vit. Pii V, lib. i, cap. 10. — • Diarium card. Farnes. pag. 110. — ' Extat in Bull. Constit. 1.

34

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

bus et singulis oppidis et civitatibu?, ac in tota Cliristiana republica exislentibus ; sub cxcom- municalionis iata) sententiie sua^que indigna- tionis, et aliissuo et cardinalium inquisitorum generaiium arbitrio imponendis ct excquendis pcenis, pr;rciiut, ul eisdem cardinalibus inqui- sitoribus, ac eorura mandatis et prseceptis, in quibuscumque officium sancta; Inquisilionis concerncntibus paroantet obcdiant. riegesvero, duces, comites, barones et quosvis alios saicu- lares principes, in Dei nomine rogat, ut iisdem eorumque officialibus pra^sto sint, auxiliumque pnrbeant, ct a suis magistralibus, in negotiis ad dictum officium spectantibus, auxilium pra>bcri faciant. In carceribus autem detentos quoscum- que, pro quibusvis deliclis et debitis , etiam atrocibus, apud pra^fatum Inquisitionis officium quomodolibet delatos et denuntiatos, aliorum inferiorum criminum cognitione suspensa, ad eosdem cardinales, et Inquisitionis carceres, ibidemque ad criminis ha^resis totalem cogni- tionem et expeditionem, retinendos, et postea ad ipsorum officiales, pro aliorum criminum ex- peditione remittendos, sinemora transmitti de- precatur et jubet.

95. Duodecimo insuper kal. Januarii prse- sentis anni, alteram certum est edidisse Cons- titutionem ', qua sententias in favorem reorum de hffiresi inquisitorum, a quibuscumque judi- cibus contra tamen dispositionem vel stylum juridictionis officii sanctissima; Inquisitionis, Tel ferendas, vel latas, irritas et nullas habendas esse, declaravit, ideoque cardinalium inquisi- torum judicio iterum esse subjiciendas. Quid vero fuerit, quod eamdem Constitutionem san- cire Pontificem compulerit, ipsemet explicat : « Cum nos in minoribus constituti, sanctissimi officii Romanee et universalis contra ha^reticam pravitatem Inquisitionis negotia pertractare- mus, tandem, ex longo usu atque experientia rerum magistra cognoverimus, quod multi rei delati, et in praedicto sanctissimo officio seu alibi coram locorum ordinariis, et hcereticae pravitatis inquisitoribus processati, ac de haj- retica pravitate inquisiti, falsos testes ad eorum defensam examinare faciendo, ac compurgato- rum, de eorum vita et doctrina minime informa- torum, opera et testimonio se juvantibus, ac di- versis aliis illicitis modis, excogifatisque dolo- sis excusationibus et malitiis, pradictum sacrum officium sanctissimae Inquisitionis, cajlerosque judices , et etiam Romanos Pontifices de lu- dendo et decipiendo, plures etiam veluti inno- centes, diffinitivas, a prsdictis processibus et inquisitionibus absolutorias, et prfficedente ca- nonica purgatione, eorum assertse bonffi et Ca- tholicse fidei , vitre et doctrinse declaratorias sententias seu decreta ; ab eodem sanctissimo

• Extal in Hul. Constit. 22.

Officio aliisque locorum ordinariis,sive delega- tis et inquisitoribus, ac etiam Romanis Pontifi- cibus prsedecessoribus noslris oblinuerunt seu cxtorserunt ; quas sententias et decreta prajfati Romani Pontifices, ctiam cum perpetui silentii impositione ac inhibitione, ne dictum sanctis- simum officium, aut alii inquisitores ad ulte- riora procedere posscnt seu debercnt ; necnon etiam cum causarum avocatione ad solum Romanum Pontificem, sub cujus protectione sub- mittebantur, aliisque derogatoriarum derogato- riis, et efficacissimis clausulis, ac etiam irritan- tibus, ac aliis decretis, etiam in forma gratiosa ampliando, per varios eorum mot. prop. ac etiam sub plumbo, vel annulo Piscatoris expe- ditas litteras, etiam in consistorio seu consisto- rialiter emanalas , confirmarunt; unde eve- niebat, quod praedicti rei inquisiti, sub velamine et tutamine praedictarum sententiarum declara- toriarum, et litterarum Apostolicarum, et prae- sertim vigore clausulae inliibitoriae contra ia- quisitores factae , confidentes , clam et etiam aliquando palam, in antiquis eorum erroribus, contra fidem Catholicam perseverando, nun- quam ad gremium Ecclesifc vere redibant; imo cum aliis secure et tanquam Catholici conver- sando, eorumdem aliorum animos corrumpere et inficere, ac in suas hajreticas opiniones tra- here de facili potuerunt, in totius reipublicae Christianac non modicum scandalum, et in prae- judicium, prajdictorumque delatorum anima- rum perniciem et jacturam.

« Nos huic scandalo adeo periculoso et contagioso obviare , dictarumque animarum saluli consulere et providere, omnemque juris- peritorum dubietatem et altercationem , ac qufficumque impedimenta et obstacula, propter quai sancta inquisitio haereticai pravitatis quo- modocumque et qualitercumque impediretur vel retardaretur, tollere volentes ; motu simili et ex certa nostra scientia, ac de Apostolicae potestatis plenitudine, in primis, omnes et sin- gulas, ac quascumque litteras Apostolicas, sub quacumque verborum forma, etiam in praedictis ac quibusvis aliis causis, etiam motu proprio etc, penitus at perpetuo revocantes, hac nostra perpetua perpetuoque valitura universali Con- stitutione, omnes et singulas et quascumque, etiam ex capite assertae innocentiae, absoluto- rias, vel etiam praecedentecanonica purgatione, sub quacumque verborum forma declaratorias sententias , etiam diffinitivas , et decreta, in eorumdem reorum inquisitorum et delatorum favore, per prsdictum sanctissimum officium, aliosque judices ordinarios et delegatos , ac etiam Romanos Pontifices latas et lata, aut in futurum per nos etiam et successores nostros Romanos Pontifices, pro tempore existentes, ferendas et ferenda, nunquam fecisse, nec in futurum posse facere transitum in rem judica-

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

35

tam, Apostolica auctoritate declaramus, decer- nimus, statuimus et ordinamus : praDfalisque sententiis et decretis, et quautumcumque per litteras Apostolicas, etiam in forma gratiosa, etiam iteratis vicibus etc. per prsedictum sanc- tum offlcium sanctse Inquisitionis, ac dilectos filios modernos et pro tempore existentes, S. R. E. cardinales, liereticte pravitatis inquisitores, et super dicto officio nunc et pro tempore de- putatos, contra eosdem et reos dclatos et inqui- sitos, etiam si fuerint et sint episcopi, arcliie- piscopi, patriarchse, primates, ejusdem S. R. E. cardinales, legati etiam de latere, comites, ba- rones, marcliiones, duces, reges et imperatores ; tam de antiquis quam noviter eliam super eis- dem articulis receptis vel recipicndis testibus, aliisque argumentis, probationibus et indiciis, juxta facultates eisdem cardinalibus inquisito- ribus per nos, et quoscumque preedecessores nostros Romanos Pontifices pro tempore exis- tentes, ac Sedem Apostolicam, quomodolibet concessas et datas , ac in futurum respective dandas et concedendas ; denuo inquiri et pro- cedi posse et debere , etiam in omnibus et per ommia, perinde ac si prsedictae sententiae, decreta et litterae Apostolicae, ac etiam canoni- cse purgationes, in prEedictorum reorum delato- rum et inquisitorum, etiam episcoporum et ar- chiepiscoporum favorem , non emanassent : novis praesertim supervenientibus indiciis, ejus- dem vel alterius speciei hseresis, tempus prae- teritum etiam respicientis ; vel ubi appareret per aliena indicia, quod illicitis raodis prius ipse delatus vel inquisitus, fuisset absolutus, eadem Apostolica auctoritate volumus pariter et mandamus. Concedentes iisdem cardinalibus inquisitoribus, et super dicto sanctissimoe In- quisitionis officio nunc et pro tempore deputa- tis, plenam, liberam, amplam et omnimodam facultatem, potestatem et auctoritatem, causas ejusmodi , etiam auctoritate OEcumenici Uni- versalis Concilii Tridentini decisas, revidendi, ac in statu et terminis, in quibus ante praedic- tas sententias et decreta, ac etiam canonicas purgationes quomodolibet reperiebantur, reas- sumendi, fineque debito terminandi, prout in aliis causis pendentibus indecisis, per eosdem cardinales inquisitores juxta eorum facultates fit, fierique potest, et consuevit. »

96. Ista aequissime Pius, quae tamen perpe- ram plurimi interpretantes, nec tempus, quo haec sancivit, nec sensum, et nec quidem Cons- titutionis verba se intellexisse, satis superque cognoscuntur : nam licet, qu» Pius, ex longo usu atque experientia, rerum magistra se agno- visse asserit, citra omnem dubitationem vera probanda sint ; quod, nempe, multi rei delati, et inquisitionis officio, seu alibi coram locorum ordinariis, et hajreticae pravitatis inquisitoribus processati, ac de haeretica pravitate inquisiti ;

falsos testes, ad eorum defensam examinari faciendo, ac diversis aliis illicitis modis, exco- gitatisque dolosis excusationibus, praedictum inquisitionis offlcium, caeterosque judices, et etiam Romanos Pontiflces deludendo et deci- piendo, veluti innocentes difflnitivasa praedictis processibus et inquisitionibus absolutorias sen- tentias, ab eodem Inquisitionis officio, aliisquo locorum ordinariis, sive delegatis et inquisito- ribus, ac eliani Romanis Pontificibus obtinuis- sent. Licethffic, inquam, et caetera quae subjun- git, absque temeritate in dubium vocari minime possint ; tamen, etsi hffic omnia deessent, tot hffiretici, qui in vestimentis ovium incedebant, intrinsecus autem erant lupi rapaces, et absolu- torias hujusmodi sententias, callida malignitate obtinuerant ; quique vel posteditam a Pontifice legem ipsam, vel antequam ederet, in praxim tamen induci mandaverat, ut Scriptura loquitur, in operibus manuum suarumcomprehensi sunt, et haeresis sectatores, et hajreticorum fautores, imo saepe haeresum magistri et auctores, ut in- ferius suis locis dicendum erit, uti sanctissimam et ffiquissimam, hanclatam a Pio legem, omni- mode commendant. Ut enim de caeteris, data opera missum faciamus, nonne hujusraodi absolutoriam sententiam, versutissime sub Paulo III primum, deinde sub Pio IV extorserat Petrus Carnesecca ; qui tamen et ha^retica imbu- tus pravitate, et insuper in cathedra pestilenliae sedens, suo nequitiae veneno Catholicas oves inficere deprehensus fuit; eo igitur tempore, quo plurimi haereticorum, occultis fraudibus, inter orthodoxos versabantur, et absolutoriis allatis sentenliis, ad suaevitae, morum doctrinae- que defensam sumpsisse videbantur scutum inexpugnabile aequitatis ; scutum hujusmodi igni comburere, sanum fuisse consilium, quis neget ? Vinci illi vel facile possunt, vel facile vitari, quorum prima propositione, omne con- silium pectoris prodilur : at non alii, quibus multa Catholicis paria sunt, ac innoxias mentes, et soli Deo deditas, fraudulenta societate per- cutere facile possunt ; dum malorura suorum virus, per bona nostra, (quaj et ipsi simulate agunt) defendunt. Nihil enim periculosius iis hsereticis esse valet, inquit Ambrosius ' qui, cum integre per omnia decurrant, vel saltem decurrere simulent ; uno tamen verbo, ac si ve- neni gutta, meram illara ac simplicem fidem Dominica; et exinde Apostolicae Traditionis inficiunt. Quia ergo Catholicorura plurirai coge- bantur in mortem, quod hferetici plurimi, tan- quara intemeratae quam proflterentur fidei , irrefragabiles testes, absolutorias sententias, et caetera, quae Pius commeraorat, producentes, occulte fidem violarent ac proderent ; prudentis sane medici fuit, unde morbi origo processerat,

• D. Ambros. de Filii Divlnit. conl. Arrian. cap. 1. tom. 4.

86

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

ibi severissinie, sublatis ejusmodi absolutoriis sententiis medicamentum admovere.

97. Pace deinde tantorum \irorum, qui ncnipe anfe Pium, vel sacrw Inquisitionis mu- nus exercuerunt, vcl quoquo alio modo ejus- inodi reddidere judicia ; quwnam privilegioruni ratio ea fuit, quam de boreticaini(]uitate inqui- siti assequebantur? Pra'ler silentii perpetuam impositionem in inquisitorum causis, aderat insuper inhibitio, nc Inquisitionis officium, aut inquisitores ad ulteriora proccdercnt, seu proce- dere deberent ; ac si post in se collatas gratiam, atque cjusmodi absolutoriam, criminibus, de quibus vere, vel falso prius insimulati fuerant, imposterum obnoxii esse amplius nequirent. Positosiquidem, quod innocenfes fuissent, cum nempe delati atque inquisifi fuere ; quis famen in his, in quibus falso accusati olim fuerant spondere poterat, aliquando culpabiles non futuros ? Unde igitur rationabilifer inquisi- toribus vetitum, ne eorum imposterum causas inquirere possent, qui licet non lapsi tamen cadere poterant, et lapsi omnimode ipsorum judicio sisfendi erant ? Hac porro ratione potius, quam innocentem satius erat, in suspicionem saltem criminis antea fuisse vocatum ; nam Inquisitionis judicio haud liberi innocentes erant, et apud tribunal illud falso licet delati, ei sisti cogebantur. Culpabiles autem qui existi- mati jam fuerant, indeque absolufi, eo redde- bantur prorsus immunes. Si autem qui inquisifi fuerant, vere deliquerant, quo jure tanquam innocentes absoluti fuerant ? Abjecisse post absolutionem errores, quibus adhffiserant, co- gnita veritate, forte censendum? Verum id in- certum ac dubium ; imo, ut plurimum non obtigisse perspectum : nam haereticorum illud est proprium, quod nec volunt;victi facile suc- cumbere, quamvis sciant, id quod faciunt et sentiunt, non licere.

98. His igitur de causis, non modo praeteri- tas, sed et futuras absolutorias senfentias rite Pium prohibuisse dicendum est ; non quod innocentiffi testimonium reddi vetaverit , sed quod prudens, ne dimitterenfur impune impii praecavere voluerlt. Innocentias autem in Inqui- sitionis officio evidens semper testis accedit, cumjudexdamnandum nil in inquisito reperit: cumque cunctis in judiciis pcena culpaj respon- dere debeat, ubi nulla a sanctissimo Inquisi- tionis ofQcio infligitur poena, nullam certe fuisse culpam aperfe perhibetur. Quod vero decrefa eadem absolutoria, vel hujusmodi, in favorem reorum prolata, non efficerent, uteorum causte inrem judicafamtransirent, nonjudiciiprolatio, sed suspensio potius censenda est; necexipsain- nocentes gravantur, cum quod injudicatum rema- net et indamnatum, expers pofius crlminis inte- rea quodammodc supponaf ur. At, ex ea dilatione judicii, revera rei et inquisiti, qui callida ver-

sutia innoccntes videri contendunt, meritarum mcefu pcenarum, cum eorum crimina pafefieri configerit, in officio conlinentur et formidine perstringuntur ; alii vero, qui nil sibi conscii, et licet justificati vcrborum testimonio non sint, tamcn operibus declarantur, cavent judicii majori mcfu, ne quando rei in his deprehen- danfur, in quibus se modo innocentes intelli- gunt ; et sicut Scriptura teste ': « Sunt justi, at- que sapientes, et opera manuum eorum in manu Dei : et tamen nescit homo, utrum amore an odio dignus sit ; sed omnia in futurum ser- vantur inccrta : » Sic jusfis istis in futurum incertum servatur judicium, ut tanto humiliores caveant ne cadant ; quanto ex Dei munere se firmiores sfetisse aguoverint, ne caderent. Eo autem pari modo, quod nemo rite inter reprobos putandus conjiciendusque est , dum vivit, eo quod in futurum, incertum ipsius judicium servetur ; ita alicui ejusque generi, reatus, sce- leris et damnationis non inuritur nota, ex eo, quod in incertum ipsius remanserit causa ; nara cum semper exeat condemnatus, qui reus fuit deprehensus ; qui poenam, ut diximus, non subiit, procul dubio culpam omnem evasisse censetur ; unde immerito etiam aliqua nofatus infamia, qua certo crimini obnoxii afficiuntur, existimatur. Quibus addas, quod, sicut tam vesanae mentis homines reperiri non contigerit, ut cunctos ad Inquisitionis sacrum fribunal de- latos, semperreos existimaverit : ifa, juxta ejus- dem consaefudinem omnibus notam, non abso- lutos, semper noxios et culpabilcs credere quisquam non poterif ; licef , ut innuimus , quos poenis animadverfi viderit, reos semper duxerit.

99. Ef hffic ad illos, qui hanc Pii Constitu- tionem, plus Eequo severiorem conclamantes, improbe etiam inferpretari, in ipsamque invehi convincuntur. Cseferum, nec Consfitufioni ipsi deesse, quae judlcii severitatem moderantur, evidentissime patet ; sublatis atque irrifis decla- ratis siquidem absolutoriis sententiis, et potes- tate data denuo inquirendi contra olim delatos hseresis reos: id tamen fieri potissimum in eos jussit Pius , contra quos nova supervenissent indicia, quodve in praiterifge, de qua accusati fueranl, vel alterius hseresis errores, prolapsi fuissent ; vel ubi per aliqua indicia, illicitis modis, illum prius, qui delatus vel inquisitus fuerat absolutionem nihilominus subdole impe- trasse appareret. Quo cerfe nihil ajquius exco- gifare, nihilque consultius Pius decernere pofuit, utplures ha;resis sectafores, qui ejusdem absoluforiis senfentiis renuntiati innocentes, et tamen ut anfea, haeresum laqueis irretifi tene- bantur, defegeret, debitisque pcenis afficeret, ut infra dicetur ; ac sic modicum fermentum, quo

' Ecclesiast. ix, i.

Pn V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

37

tota massa corumpebatur secerneret, et debita animadversione abjiceret, ne aliis reisque ipsis deinceps damno esset. Demum, postquam cardi- nalibus inquisitoribus, plenam, liberam, ara- plam et omninodam facultatem concessit, causas ejusmodi reassuraendi etc. tamenomnia ista his \erbis concludit : « Fineque debito tcr- minaadi, prout in aliis causis pendcntibus inde- cisis per eosdeni cardinales inquisitores, juxta eorum facultates sit, fierique potest, et consue- ■vit, » quibus, nempe verbis ostendit, quo sensu, qua mente senientias diffinitivas, atque decreta in reorum inquisitorum et delatorum quomo- documque prolata, nec fecisse, nec in futurum facere transitum in rem judicatam posse, praece- perit.

100. In ipsius insuper Constitutionis calce, Apostolica rursus comprobavit auctoritate Pauli IV praedecessoris sui in hsereticos et schis- maticos decreta, Romfe apud Sanctum Petrum, anno Incarnationis Dominica 1558, quint. decim. kal. Marlii, Pontificatus anno quarto jam data. Etne quis, unde heeresis cancer serpere posset, aditus pateret, quartodecimo kal. Februarii hu- jusmet anni, ' per Fratrem ThomamManriquez, ex suo Praedicatorum Ordine, sacri Apostolici Palatii magistrum, cujusvis generis hseretico- rum, aut prohibitos libros apud se quemquam retinere, aut vendere, aut alicui commodare, vel quocumque modo legere gravissime vetuit, omnibus ac singulis artificibus, sub statis pce- nis, severissime prohibens, bibliopolis exceptis, ne corum aliquis cujusvis generis libros, aut venderet aut vendendos haberet. Bibliopolas vero vetitos, eosdem libros eis tantum vendere, donare, et mutuo tradere posse voluit, quibus in scriptis ab eodem sacri Apostolici Palatii magistro facta sibi potestas fuisset ; sine qua etiam Judseis quoscumque libros, nec compa- rare, nec distrahere liceret. Ne cujusvis item generis libros, qui ab exteris, Romam appulis- sent regionibus, nisi eodem sacri Palatii per- mittente magistro, cuiquam tradere prfesume- rent, vectigalium etiam prsepositis gravissime interdixit. Et tandem bibliopolas monuit, ut librorum, quos ad Urbem adduci curassent, indicem, proba fide digestum, ipsi Apostolici Palatii magistro exhibendum haberent ; eorum- dem librorum interminato iis damno, qui secus fecisse deprehensi fuissent.

101. Cum vero inter Pii Constitutiones, quse ad prajfatum inquisitionis munus ac tribunal spectant, illa etiam recenseatur, quaj ordine vigesima tertia est, decernitque, ut quidquid, vel pauci inquisitores cardinales, in causis ad ipsum pertinentibus, statuissent, acseterisetiam ejusdem congregationis cardinalibus absen- tibus, ratum tamen ac validum habendum esset;

■ Extat int. Coust. Pii V seoTsum impress. pag. i.

licet quo anno Pius ipse eam ediderit, non appa- reat, praesenti tamen fuisse latam, ea potissi- mum suadent, quod processibus inquisitorum (ut sancta; hujus ac universalis luquisitionis Archivo observare licuit) tres vel duo tautura inquisitores cardinales passim hoc tcmpore subscripti occurrant, quamvis tunc numero plures extitisEO, qui eo officio fungerentur, ex ipsamet Constitutione coUigatur, in qua singuli adnotantur. Revera autem hjec, non nisi reno- vatio dicenda fuit Constitutionis alterius Pii papiElV,qui quinto sui Pontificafus anno,quarto non. Augusti datis apudSanctum Marcum Apos- tolicis Litteris, eadem fere decreverat. At quo- niam illa, vel in usum mininie deducta fuerat, vel obsoleverat, vcl tanquam ambigua ab ali- quibus impugnari contigerat, ideo ipsam Pius instaurare ' contendit. In hoc nihilominus Pii V et Pii Quarti, inter se Constitutiones differre videntur, quod, cum is statuerit, ut quidquid per majorem partem cardinalium inquisitorum prsesentium, dictum, ordinatum, difinitumque fuisset ; sic ratum tamen ac validum esset ha- bendum, ut nullo modo impugnari posset, perinde ac si omnes et singuli inquisitores cardinales Congregationi judicaturi interfuis- sent, majorque ipsorum pars iis consensisset, quoe decreta fuissent : tamen Pius V ferventiori erga inquisitos et delatos misericordia commo- tus, per duos tantummodo cardinales id impleri posse sanxit. Ejusmodi siquidem Constitufionis- sunt verba : « Et insuper, pro faciliori earura (nempe causarum) expeditione, statuimus, de- cernimus et ordinamus, ut quidquid per majo- rem partem prsesentium, vel aliquibus absenti- bus, per duos ex praedictis cardinalibus depu- tatis, qui in Congregatione pro d. officio interve- nerint seu convenerint , dicfum , gestura , statutum, ordinatum, decretum, terminatum, seu sententiatum exfiferit, sit validum et fir- mum, ita et taliter, quod nullo modo impugnari possit, perinde ac si omnes et singuli cardinales prajdicfi in dicta Congregatione intervenissent et convenissent, et major pars eorum consen- sisset ; cum plena et omnimoda juridictione, auctoritate et potestate ». Ex cujus nimirum verbis pariter elicitur, qusenam misericordige viscera erga reos habuerit, cum, dilatione judicii, eos diutius fatigari passus non sif ; et quo animo alferam, de qua supra disseruimus, Constitutionem ediderit.

102. Prffiter isfa quae retulimus, alia insupe, de inquisitionis officio hoc anno decrevisse ha bemus, ex Ms. Cod. Vallicellano, cui Titulus : De- creta Generalia Sancti Officii, et nonnullae Lif terae Apostolicfe non impressae. In eo siquidem ista leguntur ' :

« Die XXXI Januarii mdlxvi.

» Extat in Bull. Constit. 79. — 2 Eitat in Boll. Conslit. 23. — 3 Ms. Cod. Vallicellaa. pag. 31 et seq.

38

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15C6.

«Sanctissimusdominusnoster.dominusPius papa Quintus prtccepit et maudavit, quod onincs processus sancti Officii recuperentur ; et repo- nantur in sancto Officio, et ulterius ad aliquem non deferanlur, sed quod omnes processus dc coetero legantur in Congregatione.

« Eadcni Sanctitas Sua prsccepit omnibus et singulis de Congregatione sancti OfficiiS. Rom. et universalis Congregationis ne revelent secreta dicti Officii et ea quw fient et dicentur in Con- gregationibus ojusdem Officii, ultra poenam ex- communicalionis majoris latai sententite, quam incurrent, et incurrere voluit ipso facto : sed decrevit, quod punientur ita et taliter ac magis quam si offendissent personam propriam Suae Sanctitatis.

Die Jovis xiv, mdlxvi.

« Sanctissimus D. N. D. Pius papa V in con- gregatione statuit atque decrevit, quod quaj- cumque prsefixiones et servationes terminorum, ac omnes et quicumque alii actus, decreta quai- cumque, etiam prolationes sententiarum, etiam definitivarum, etiam quod a Sauctitate Sua in Congregatione fierent ; tamen ralionabilibus ex causis, mota, quod per me notarium adnotentur, sub nomine illustrissimorum et reverendissi- naorum dominorum cardinalium inquisitorum generalium per Univer. remp. Christianam con- tra hcTreticam pravitatem deputatorum : ita quod hujusmodi prsefixiones et servationes termino- rum, decreta, etquicumquealiiactus, sententiae etiam definitivse, sub nominibus praifatorum reverendissimorum dominorum cardinalium, ponantuT ; et sententiiE definitivee, etiam quod perSanctitatemsuam proferantur, tamen conci- piantur,etformentur,subnominibuspraifatorum reverendissimorum, etpereosdem subscribi de- beant. Exceptis tamen causis episcoporum, et aliorum superiorum prselatorura, in quibus Sanctitas Sua declarabit mentem suam. Et ita statuit et ordinavit, atque decrevit orani meliori modo.

Die Jovis quarta Julii mdlxvi.

« SanctissimusD. N. decrevit, quod, in causa religionis et inquisitionis, nuUus judex ordina- rius Romanae curiee, nec officiales, nec officium plumbi, prseterquam illuslrissimi et reveren- dissimi domini cardinales inquisitores generales concedant excoraraunicationes, etiam sub plum- bo, pro exaraine testium et evocandis teslibus ad Urbem, ad officium sac. Inquisitionis, et eisdera intimetur. » Ita ibi.

103. Cseterum non statutis tantura ac legi- bus, sed efficacius etiam raoribus et exeraplis, hsereses profligasse visus estPius ; nam haereti- corum plurimi(utrefert Gabutius ',) tamsancti Pontificis pielate exciti, ad sanitatem rediere, veramque pietatera amplecti, raagna cura pio-

rum exultatione, caeperunt : quod per id terapus, praiter cateros, Olicai principem fecissc narrat. Hic siquidem Romani profectus, ac Pii sanctita- tcm, ejusque optimam administrandaj reipu- blicae rationem demiratus, baireses, quibus erat imbutus, statim execratus est et post suum ia Poloniam reditum, se ad Catholicee veritatis lucem, rectamque salutis viam, de qua fuerat, malo haereticorum dolo, deductus, duce Pio, secundum Deura rediisse, per litteras esttesta- tus, sperareque addidit, se iilud ope divina esse facturum, ut sua ipsius opera, vel exemplo, uxor quoque sua ad eamdemfidem perduceretur.

104. Nec modo verba et exempla, sed ipsa insupercorporis Pii species, simulacrummentis, figura probitatis a fidedeviosaccersivit;utinter alios ' Anglo cuidam haeretico, primario viro, qui Romam venerat ; ibique sacros ritus, pio- rumque caeremonias tacitus irridebat, dicitur contigisse. Magnahicsiquidem, quae increscebat in dies Pontificis sanctitatis et religionis percitus fama, solemni et anniversarice (cujus supra meminiraus)Sanctissirai Christi Corporissuppli- cationi interesse decrevit ; in qua singulari humilitate et reverentia, aperto capite, pedibus incedentem, praeter caeterorura Pontificum mo- rem, qui alioqui recte, pro sua dignitate, sella geslari consueverant, cum sacrosanctura illud Sacramentum, Pium circumferre conspexisset; tanfae religionis obsequiura sic est demiratus, ut ad verae religionis capiendum lumen, quos usque adhuc averterat, oculos aperuerit ; nec multo post ad Pontificis pedes provoiutus, prse- teritos errores confessus, eosque Catholico ritu execrans etabjiciens, verae Ecclesiae reconciliari raeruerit.

103. Talem igitur hoc sui etiam Pontiflcatus initio, se exhibuit Pius, ut ejus unius vita, noa Catholicorum raodo, sed eorura insuper, qui a fidedefecerant, existeretdiscipIina.Sed nec ipsi Judaei tantam virtutem non admirari pof uere , uti vicissim Pius eorura soUicitudinera rainirae Degligere potuisse, ea quse subsecuta suntsatis superque declararunt.

106. Judsiorum conversioni providet, etcate- chumenorum domum instaurat. — Quia vero duros corde et auribus incircumcisos , ple- rumque leniter invitantis voces aspernari con- sideravit ; ideo ipsos compellandos duxit, ut saltem id caveretur, ne Christi fidelibus, inter quos versabantur, delrimenli aliquid, dolosis negoliationibus et pessima consuetudine infer- rent, qui ab adultera superstitione nullo modo abduci divellique posse judicabantur. Jam pri- dem Paulus Papa IV datis Romae apud Sanctura Marcum, anno Domini millesimo quingentesirao quinquagesimo quiuto, prid. id. Julii, Pontifica- tus sui anno prirao, Apostolicis iitteris. ad coer-

> Gabut. Vit. Pii lib. vi, cap. 3.

' Gabut. ibid et alii.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

39

cendam Judceorum insolentiam, plura sancive- rat; ea siquidem adeoexcreverat, uti Paulus ipse fatetur, quod non solum mixtim cum Cliristia- nis et prope eorum Ecclesiam, nulla interce- dente habitusdistinctione,coliabitarent ; verum etiam domosinnobilioribus civitatum, terrarum et locorum, quibus degerent, vicis et plateis conducere, necnon stabilia bona comparare ac possidere ; nec insuper nutrices et ancillas, aliosque servientes CLristianosmercenarios ha- bere,diversaquealia, in ignominiam et contem- ptum Christiani nominis perpetrare prsesume- rent. Hanc vero, qui proxime Paulo successit Pius Quartus, Constitutionem psene sustulerat, eo quodj ipsius prsetextu, per calumniam et cavillationes nonnullorum, Haibrseorum facul- tatibus inhianlium, eamdemque Constitutionem, inmultis. preeteripsiusPauIiQuarti infenlionem, perperam interpretantium, diversimode Hebr£ei ipsivexati fuerant etinquietati. Quapropter am- plissimo Diplomate, Romse dato apudSanctum- Petrum ', die vigesima septima Februarii anno 1562, Pontificatus sui tertio, prcefatam predeces- soris Constitutionem declaravit, certisque limiti- bus circumscripsit. Verum, qui Pio IV subro- gatus est Pius V re melius perspecta, et innu- meras Haebreorum nocendi artes, inolitumque pravae nationisinChristi fideleslivorem etodium forte exploratum habens_, Pauli IV Constitutio- nem ^ renovandam censuit, uti hoc anno, altera edita Constitutione ' fecit, in qua, inter csetera haec apposuit : « Non obstantibus omnibus, quse idem Paulus prsedecessor in supradictis liiteris voluit non obstare : privilegiis quoque in- dultis, etlitteris Apostolicis per recol. me. Pium Quartum Romanum Pontificem praedecesso- rem nostrum et Sedem Apostolicam, etiam forsan consistorialiter, ac per viam gene- ralis legis ac statuti ac in vim stipulaticontrac- ius, ex quavis etiam urgentissima etonerosa, ac Mol. proprio et ex certa scientia, et de Apostolicse potestatis plenitudine.etiam cum quibusvis dero- gatoriarum derogatoriis etc. etiamsi in eis dis- poneretur et caveretur expresse, quoad delatio- nem birreti glauci coloris hujusmodiinitinere, ac quod non, ut prffimittitur, in lococlauso ha- bitare tenerentur, et quod bona stabilia usque ad certam summam acquirere, ac societatem cum Christianissuper rebus ad annonam spec- tantibus inire, ac conversationem cum iisdem Christi fidelibus habere, ac pignora alias quam praescripto modo distrahere, ac plures Synagogas retinere possent, indulserit, aut alias quomodo- libet eis dictas litteras Pauli praedecessoris, in favorem Haebraeorum prsdictorum limitaverit. Quibus omnibus, etiamsi,proillorumsufficienti derogatione, de illis eorumque totis tenoribus, specialis, specifica, expressa et individua ac de

' Extat. in Ball. Constit. 48. — » Extat. in BuU. Conslit. 6. — » Ibid. § 6.

verbo ad verbum, non autem per clausulas gene- rales idem importantes, mentio, seu qugevis alia cxquisita forma servanda foret, et in eis caveatur, quodnullatenusderogaripossit.illorumomnium tenoribus pr«sentibus,pro sufflcienlerexpressis, ac de verbo ad verbum insertis habentes, nec- non modos et formas ad id servandas pro indi- viduo servatis habentes, harum serie specialiter etexpresse derogamus. EtLitteras ejusdemPauli praedecessoris, et omnia in eis contenta obser- vari in omnibus, et per omnia mandamus, pe- rinde ac si Litterae Pii, similiter pra;decessoris nostri,non emanassent, aut si aliquibus commu- niter, vel divisim ab eadem sit Sede indultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per Litteras Apostolicas, non facientes plenam et expressam ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionera. Volumus autem, quod prcesentes litterae etc.

107. Incassum autem his quse statuit sce- lesta gentis perfidiam Pontificem cohibere con- tendisse, quae subsecuta suntfacile declararunt : nam, ob haec nihilo meliores Judsei efi"ecti, imo in deteriora, in fidelium etiam periculum et per- niciem prolabentes, tandem ea tota Ecclesia; di- tione,ut seexturbaret,(prout inferiusvidebitur,) Pium impulerunt. Ne vero, ob ea, quae in illos decreverat, et praecipue ob glauci coloris si- gnum, quod tum fceminae, tum viri, tum etiam Haebrsei infantes,in statu Ecclesiastico,exPauli IV Constitutione.a Pio, ut diximus,renovata,deferre debuerant, Romanae prcesertim plebi et populo opprobrio atque ludibrio essent ; paulo postre- novatam, Constitutione, quam edidit, ejusdem Pauli IV^ ut diximus, alteram ; tanquam mise- ricors pater quiconfusionem velmortem pecca- torum nollet, sed potius ut converterentur et vi- verent, prseconis voce, ab Alexandro Pallanterio, Apostolico protonotario, et Urbis generali guber- natore, quarto id. Aprilis hujusmet anui ', cu- jusvis generis et dignitatis hominibus districte prohiberi jussit, ne quis, utriusque sexus, Hae- braeorum aliquem,vel irridere, vel quovis modo, aut clam scilicet aut palam, die vel noctu convi- ciis aut factis impetere auderet : Christianis hominibus, qui id patrassent, prjeter eam, qua ex more, debuissent_, si fidelium laesissent ali- quem, triumfidicularium ictuum,puerisveroac mulieribus flagrorum imposita poena ; idemque supphcium insuper, pro filiis parentes, pro dis- cipulis magistros, pro servis dominos subituros declaravit ; ad hoc,utisti,infamiae cruciatusque formidine, enixius eorum vel audaciam vellevi- tatem cohibere studerent. Cum autem edictum hoc promulgatum legatur, ut diximus, quinto id. Aprilis, in eoque jam lata Pii Constitutio perhibeatur, imo ipsius intuitu, ipsum editum asseratur, erroris proculdubio coarguendi sunt,

* Extat int. Pii Consiit. seorsim impres. pag. 15.

AO

Pll V ANNDS 1. — CHRISTI 1566.

qui ipsam, sub tertio decimo kalen. Maii adiio- taruut ; vel e coutra, uon quiuto id. Aprilis, sed poslea, edictuni pra?fatam prodiisse, et impres- sorum vel aliorum iucuria, sub ea die subsigna- tum fuisse, diceudum erit.

108. Sic Pius coutra Haibrseos, ita disciplince jura exercuit, ut pietatis tamen viscera non amiserit, et misericors Samaritanus, oleura simul ac vinum eorum vulneribus adUibuit; quateuus per viuuni mundarentur putrida, per oleum foverentur sananda ; et bac plane ratione eorura plurimos ad Christianam religionem convertisse narrant scriptores, quorura unura ex eo proferre sat eril, qui Epistolas apud Ca- racciam ', ut toties diximus, exaravit, et dicit : « Pontifici, cum adhuc cardinalis esset, notus erat Elias quidam IIa;bra!us, et doctrina et re- rum usu et divitiis inter suos facile princeps ; hoc autem tempore Synagogae prsepositus, sa- cerdotio maximo fungebatur. Hunc Pontifex, niultis antea stimulis ad Christianamfidem sus- cipiendam incitaverat; sed cum iUe recusasset omnino, nunc illum denuo est aggressus, et in memoriam illi revocavit, quod esset pollicitus, se Baplismum suscepturum, ubi iUe Summus Pontifex renuntiaretur. En, inquit, sum Poutifex Summus, Dei benignitate, quod fortassis tu nunquam futurum credidisti ; prajsta quod pro- misisti : simul piorum precibus iUius saiutem commendandam curavit. Discessit Hebrseus, sed paulo post, divina graUa permotus, ad Ponti- ficem rediit, et veUe se ChrisUanum fieri pro- fessus est. Cui PonUfex dies insuper aUquot ad maturius considerandum et deUberandum dedit, ut, si vocationem sinceram et vere divinam in- teUigeret, tum denique sibi renuutiaret, atque ita bominem dimisit. Qui, paulo post, fecit cer- tioremPonUficem, severitati divinoque Spiritui diutius nequaquam posse resistere; proinde veUe se una cum tribus filiis ac nepote fieri ChrisUanum. Quare usque adeo Pontifex laetatus est, ut vocatum ad se hominem, surgens ami- cissime complecteretur, agens Deo Domino nos- tro graUas, et suis manibus Baptismi Sacramen- tum se dalurum esse promittens. Itaque tertio Pentecostes die, adstanUbus universis paene car- dinalibus (quorum nonuuUos neophytorum esse patrinos PonUfex voUut) bapUzavit eos sua ma- nu, tanta celebritate et frequenUa popuU, tan- taque omnium gratulatione, ut miraculo digna res fleret. Aderat eUam in anguio BasilicjB D. Petri, magna Hebrteorum, jussuPoutificis, mul- titudo. Baptismo autem peracto, detegi sacro- sanctam vultus Christi imaginem, quae Vero- nicae dicitur, imperavit, cum iili miseri popu- lum universum, ipsumque Pontiflcem, et car- dinales, caeteramque nobilitatem, magna cum veneraUone, flexis humi genibus, ad sacrum

» Ex Epist. apud Carac. Epst. 3 Junii 1566.

ilUid spectaculum provolutos viderent. Porro neophytis Pontifex multa privilegia donaque concessit, Eliam (qui nunc, mutato uominej Mi- chaiJl dicitur) ad D. Petri milites aggregavit; de fiUis autem unum, sepUmum circiter agentera annum, novo nomine PauUim, Dlii loco adop- tavit, eumque per cubicularium suum, generali Societatis Jesu magnopere commendavit, cum duobus nepotibus suis in CoIIegio Germanico educandum, addens illos sibi nepotes, hunc autem esse filiura ». Sic ille. Huic autem Eliae cognomentumfuisseCarconsii,refertGabutius', Genebrardus - vero in Cronich filiura fuisse dicit Elia; Levitae (qui Methurgheraam, Tisbi, Bagur, Zicronotb, Masoreth, et multa alia scrip- sit;) et pridie id. Junii, quo die hoc anno ter- tiura Pentecostes Festura accidit, BapUsmum suscepisse asserit; additque hoc identidem aa- DO, Eliae commotos exemplo, plusquam trecen- tos Hebrseos Christianae fidei nomen dedisse; quibus opposita minirae censenda sunl, quae Spondanus % et Surius litteris tradidere ; quod nempe post Eliae Baptismum, triginta tantum Judaei salutari aqua perfusi fuerint; nam eas tantum conversiones retulisse, quee paulo post illara Eliae evenerunt, tum ex ipsorummet ver- bis, tum exEpislolis apud Caracciam ', in qui- bus, suis disUncte femporibus, res recensentur, manifeste deprehenditur. In Epistola si quidera sexta, sub non. kal. AugusU, haec habentur : « Scripsi, domine clarissime, superioribus lit- teris, de BapUsmo cujusdara primarii Judaei. Alii deinde Judaei, plus triginta, ad Catechismum venerunt, qui simul universi baptizabantur prope diera etc. In his, qui Judaismura dese- ruere, fuit eUara uxor primarii illius Hebraei, de quo dixi, cum ante pertinacissime repugnaret. Quara PonUfex, postquara est conversa, verbis, atque muneribus admodura accepit benigne etc. )).In altera ^ vero sub undecira. kal. Octo- bris : « Mira quoUdie , inquit , fit raultorura irapuraevitae commutatio, neque id tam metu suppliciorum, cum nihil PonUflce lenius, quam ejus exemplo virtutis, et firma opinione egregiae cujusdam sanctitaUs. Arbitror, hoc Pontifice, amplius centum Judceos homines Jesu Christo nomen dedisse, et ex illis ditissimum et doc- Ussimum queraque. Transeunt ad Christianam religionem viri, cura conjugibus et liberis, neque Urbani modo, sed provinciales et exter- ni )). Ita ille : praefatum autem Eliani, post Bap- tismum Michaelem dictum, ut innuimus, una cum filiis, PonUflcem in suam Gisleriorum gen- tem retulisse, scriptorum nemo diffitetur. Fir- raanus vero ", qui celebritatis BapUsmi tesUs oculatus extiUt, cardinales qui in baptismate

• Gabut. Vit. Pii lib. vi, cap. 3. — ' Genebrard. Chronograf. lib. IV. pag. 755. — ^ Spondan. Annot. sub anoo 1566. Sur. at sup. — * Epist. apud Carac. Epistol. 6. — ^ ibiii. Epislol. 8. — «Firni. in Diario sub die 4 Junii.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

41

prsBfafum Eliam, et alios suscepere, hos fuisse dicit; cardinalis Cripsus ipsumEliam,cardinalis Vitellus Moysen, cardinalis Farnesius Leonem, cardinalis Pacechus Abacuch, et cardinalis de- mum Gesualdus Eliam aiterum, prioris nepotem suscepit.

109. In ipsa etiam Epistola sexta apud Ca- racciam ' haec occurrunt : « Domum, in qua catechumeni inslituuntur, antea iiegligentius habitam, Pontifex omnibus rebus instaurandam curavit, ejusque spiritualem procurationemi sodalibus Jesuitis demandavit. Hujus domus difficultatibus rei familiaris Pontifex millibus aliquot aureorum subvenit ». Qua vero ratione eidem succurrerit, Gabutius ' explicasse visus est, nam dicit : « Catechumenis et neophytis commodas sedes coemit, quibus non mediocre vectigal attribuit. Cum enim plurimi Judrei, ejus et opera et exemplo, Christianam religio- nem suscepissent, eorum numerus usque adeo creverat, ut jam domicilium, quod Paulus III apud sedem S. Joannis de Mercato in Urbe, pro excipiendis et in Catholica religione instituen- dis catechumenis ac neophytis erexerat, fere coraplerelur : parumque inde remotum neophy- tarum ac virginum, Dominicani Ordinis Monas- terium Beatge Mariae Annunciatae, angustum nimis redderetur ; itaque tam copioso Christl gregi, in dies succrescenti, cum ampliora pa- randa essent hospitalia , templum et vetusta aedificia S. Basilii, qua- juris erant hospitii S. Joannis Hierosolymitani, ipsis et neophytis assignavit, ac perpetuo jure possidenda tribuit, cum annuis reditibuscentum aureorum,prseter alia eleemosynarum subsidia, quae passim illis benigne suppeditabat ». Extat adhuc tam insignis munificentiae simulacreligionis monumentum, quod nos ex Archivo ipso catechumenorum do- mus accepimus, et hic duximus apponendum :

PIUS episcopus. Servus Servorum Dei etc. 410. « Sacrosanctae Catholicae Ecclesiae, extra quam constitutis nulla aBternae salutis spes os- tenditur, divino consilio praesidentes, inter cae- teras gentes, quas, cum maximo animi nostri dolore, a vera religione alienas et in erroribus suis obstinatas, in aeternum exitium praecipites ferri videmus, Hebraeorum gens, et acerbissi- mum nobis dolorem inurit, et misericordiam commovet singularem, dum recolimus popu- lum hunc, quem sibi Dominus prae caeteris om- nibus elegerat, nunc a Domino pertinacissime dissidere et in erroribus suis obflrmatum, sibi damnationem perpetuam, incredulitatis merito, comparasse : neque sane quidquam praeter- mittimus, quantum quidem in nobis situm est, quod adeos ab erroris semita in rectam aeternae

> Ibid. ul snpra. — » Gabut. lib. vi, cap. 4.

Ann. — ToMLS XXXV. — Laderchi, I.

salutis viam reducendos pertinere artitramur. Itaque, et alias, et maxime posteaquam ad sum- mum Apostolatus officium promoti fuimus, nunquam destitimus, docendo, hortando etmo- nendo conniti , ut eorum quamplurimos ad Christi fidem adduceremus, neque omnino irriti, Dei benignitate, labores nostri fuerunt, quando et satis multi utriusque sexus sacro fonte rege- nerati , nonnulli etiam ex primariis a nobis ipsis salutari aqua perfusi, Christianam reli- gionem susceperunt;et alii quamplures eorum exemplum secuti ad tantam multitudinem per- venerunt, ut jam amplissimum hospitale, quod felic. record. Paulus PP. III praidecessor noster, apud Ecclesiam Sancti Joannis de Mercato, re- gionis Campitelli de Urbe, pro excipiendis et in Catholica religione instituendis catechumenis et neophytis erexit, fere compleant, parumque inde remotum neophytarum virginum monas- terium Beatce Mariae Annunciatffi, Ordinis Fra- trum Prffidicatorum, sub regula sancti Augus- tini, jam pridem angustum nimis reddatur. Quare nos, postquam in hanc cogitationem in- cubuimus, qua ratione, et sanctimonialibus ipsis, et aliis virginibus, quae, annuente Deo, ex eo genere convertentur religionemque hu- jusmodi profitebuntur, quam magnum in dies numerum confluxurum speramus, de idoneo loco, ubi omnes habitare valeant, provideri possit; tandem diversarum adium capacitate atque positione nobis proposila, quasdam, sed minus idoneas, etiam per nos ipsos invisimus, deinde ven. fr. nostro Joanni Michaeli episcopo Sabinen. Saraceno , hospifalis et monasterii praedictorum necnon Archiconfraternitatis ibi- dem institutae protectori, et dilecto fllio nostro Joanni fitul. Sanctaj Mariaj Transtyberim pres- bytero de Montepolitiano nuncupatis cardinali- bus, et aliis rerum usu peritis hanc curam dele- gavimus, omnibusque Urbis parlibus magna cura perlustrafis, nobis denique relatum est, Ecclesiam et vetusta aedificia praeceptoriae Sancfi Basilii, regionis Montium , hospitalis Sancti Joannis Hierosolymitani etiam de Urbe inve- nisse, quaj in dictarum sanctimonalium usus coromode aptari possint. Hac igitur nobis op- portune oblata occasione , motu et ex certa scientia nostra, deque Apostolicae potestatis plenitudine unionem, annexionem et incorpo- rationem, seu quamcumque aliam appropria- tionem vel concessionem de dicta prcEceptoria etEccIesiaSancti Basilii prioratus ejusdem Ur- bis, hospitalis prcedicti Sancti Joannis Hieroso- lymitani, etiam vigore stabilimentorum ejusdem hospitalis, ac privilegiorum et indultorum Apos- tolicorum illi concessorum, vel alias, ac qua- cumque auctorifate, et ex quavis causa perpe- tuo vel ad tempus factas, dilecti filii nostri Ber- nardi Tit. S. Priscae praesbyteri cardinalis, de Salviafis nuncupati , qui dictum prioratum

6

42

Pn Y ANNUS 1. — CHRTSTr 1566.

in tilulum vcl commenclam ex dispensalione Apostolica obtinet, cxprcsso ad hoc acccdente consensu, barum seric dissolvimus, ac eamdem praeceptoriam, sive illa magistralis, sive alia camera, sive mombrum dicfi prioratus, sive ctiam ut principale cum d. prioratu conjunc- iam, ac per priorem bujusniodi pro tempore existentem, obtineri et possideri solitam, cum Ecclesia sive sacello cjusdem Sancti Rasilii, nec- non palatio. rcdibus, viridariis, hortis, tabernis ct domunculis circumpositis, necnon granariis, et emphitheuticis apothecis, ca?terisque sedifi- ciis, juribus etiam litigiosis, devolutis juris- dictionibus, acfionibus ct pertinentiis suis, ab ipsis prioratu et liospifali S. Joannis Hieroso- lyraitani dismembramus, dividimus et separa- mus, ac in eadcm pra;ceptoria seu camera, nec- non Ecclesia Sancti Basilii, Ordinem, statum et cssentiam,ca?teraque insignia d. bospitalis san- cti Joannis Hierosolymifani, nomenque. titulum cl dcnominationem prjEceptoriae ac magistra- lis, seu alterius camerae vel membri perpetuo supprimimus, extinguimus et abolemus : eam- demque pra?ceptoriam , cujus , et illi forsan annexorum frucfus, redditus et proventus cen- lum ducatorum auri de camera secundum com- munem sestimationem, valorem annuum, ut accepimus, non excedunt; sive per dissolutio- nem hujusmodi, sive alio quovis modo, et ex cujuscumque persona vacet, iina cum dicta Ecclesia Sancti Basilii, necnon palatio, sedibus, hortis, viridariis, tabernis, domunculis, grana- riis, jurisdicfionibus, actionibus, rebus et bo- Bis, ac omnibus juribus, adha?rentiis, usibus et pertinentiis suis, Archiconfraternitati pradicfce ad dictarum virginum usum et commodum perpetuo concedimus et assignamus; ita quod liceat, ex nunc, Joanni Michaeli episcopo ac protectori praedicto, necnon administratoribus d. Archiconfraternifatis corporalem possessio- nem Ecclesiae Sancti Basilii, necnon palatii, sedium, hortorum, viridariorum, aliarumque proprietatum, bonorum, rerum et jurium prae- dictorum per se, vel alium, seu alios, propria auctoritate, libere apprehendere, et perpetuo retinere, illorumque fructus, redditus et pro- ventus in praedicti monasterii usus et utilitatem convertere, cujusvis liceutia minime requisita; et nibilominus in dd. palatio et aedibus aliud monasterium hujusmodi virginum, sub dicta in- vocatione Beatfe Mariffi Annunciatae, et ejusdem Ordinis Praedicatorum, cum omnibus ad id re- quisitis perpetuo erigimus et instituimus, et ad illud moniales primodicti monasterii, cum sa- cra et profana supellectili, ca^terisque rebus et bonis, necnon privilegiis, indulgentiis, gratiis, concessionibus et indultis Apostolicis eis et earum singulis quomodolibet concessis, ita ut eadem iUa habeant illisque ipsis potiantur, quae in primodicto monasterio obtinebant, dicta

auctoritafe transferimus, illisque dictam Eccle» siam Sancli Basilii pro Ecclesia secunda dictf monasterii concedimus et assignamus; distric- tius inhibentes, in virtute sancta; obedicntis& dilectis filiis magisfris et conventui dicti hospi- talis Sancti Joannis Hierosolymitani, et pro tempore existenti priori prioratus Urbis, ne efiam quorumcumque stafutorum, stabilimen- torum ac privilegiorum praetexfu, vel alias quo- modocumquc divisionem, et alia praemissa di- recte, vel indirecte, quovis quaesito colore, au- deant impugnare, seu eorum effectum alias quoquo modo impedire ; ac decernentes, singula praemissa, nullo tempore, de surreptionis seu nullitatis vitio, aul intentionis nostrce, vel alio quopiam defectu, argui vel notarj,nec sub ullis revocationibus, restitutionibus, aut aliis con- trariis disposilionibus, etiam ad magistri, et conventus, seu prioris praedictorum instantiam, aut etiam motu, scientia et potestatis plenitu- dine similibus, ac consistorialiter, et ex quibus- vis causis, pro tempore factis comprehendi, sed semper ab illis excipi, et quoties emanabunt, toties in pristinum statum restituto et plenarie reintegrata esse eliam censeri, nec ipsos magis- trum, conventum, aut priorem, etiam praetextu enormissimae laesionis, aut damni, et incom- modi sui hospitalis, et prioratus rescissionem praemissoriim, autresfitutionem inintegrum,vel reductionem ad terminos juris^ seu quodcum- que aliud juris vel gratiffi remedium, contra iUa impetrare, seu etiam ab alio vel aliis impetratis, vel etiam motu et scientia similibus concessis uti posse, sicque in eisdem praemissis omnibus et singulis per quoscumque judices ordinarios et delegatos, etiam causarum Palatii Apostolici auditores, ac sanctse Romana; Ecclesiae cardina- les, in quavis causa et instantia, sublata eis et eorum cuilibet, quavis aliter judicandi et inter- pretandi facultate et auctoritate, ubique judi- cariet definiridebere,necnon irritum et inane, si secus super his a quoquam, quavis auctori- tate, scienter vel ignoranter contigerit attentari. Quocirca venerabilibus fratribus nostris arcbi- episcopo Theatino, et Petro Donato Narnien. episcopo, per Apostolica scripta, motu simili mandamus, quatenus ipsi, vel duo, aut unus eorum, per se, vel alium, seu alios, prsesentes litteras, et in eisdem contenta quaecumque, ubi et quando opus fuerit, ac quoties pro parte Joannis Michaelis episcopi et protectoris, nec- non administratorum et Archiconfraternitatis praedictorum, vel alicujus eorum fuerint requi- siti, solemniter publicantes, eisque in prsemissis efficacisdefensionispraesidioassistentes,faciant, auctorifate nostra, praemissa omnia et singula firmiter observari, ipsosque omnes, quos eaedem lifferae concernunt et concernent in futurum, illis pacifice frui et gaudere : non permittentes eorum quempiam per quoscumque, quavis au-

Pn V AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

45

ctoritate fungentes, desuper quomodolibet in- debite molestari, contradictores quoslibet et rebelles, per censuras et poenas Ecclesiasticas, ac etiam pecuniarias, eorum arbitrio moderan- das, aliaque opportuna juris remedia, appella- tione postposita, compescendo, legitimisque super bis habendis servatis processibus, cen- suras et poenas ipsas etiam iteratis vicibus aggravando, invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii sa;cularis. Non obstantibus nostra, per quani dudum inter alia voluimus, quod semper in unionibus commissis, fleret ad partes vocatis, quorum interesset, ac Latera- nensis Concilii, novissime cclebrati, uniones perpetuas, nisi in casibus a jure permissis, fieri prohibentes , necnon pia; memorise Bonifacii PP. VIII etiam pradecessoris nostri, quibus ca- vetur, ne Mendicantes ad nova loca transire, aut illa recipere prcEsumant , quoquomodo , sine speciali d. Sedis licentia, de prohibitione hujus- modi mentionem faciente, et ne quis extra suam civitatem, vel dioecesim, nisi in certis exceptis casibus, et in illis ultra unam Dietam a fine suae disecesis ad judicium evocetur, seu ne ju- dices, a Sede preedicta deputati, contra quos- cumque procedere, aut alii, vel aliis vices suas committere praesumant; et in Concilio Generali edita de duabus dietis, dummodo ultra tres dietas, aliquis auctoritate praesentium ad judi- cium non trahatur, aliisque Apostolicis Consti- tutionibus, ac Hospitalis Sancti Joannis Hieroso- lymitani et prioratus praedictorum, juramento, conflrmatione Apostolica vel quavis firmitate alia roboratis, statutis, consuetudinibus, sta- bilimentis, usibus et naturis : privilegiis quo- que, indultis et litteris Apostolicis, illis, necnon prsedicto magistro, conventui et priori, ac qui- busvis aliis superioribus, personis et locis per quoscumque Romanos Pontiflces prffidecessorcs nostros, qui ab ipsius hospitalis institutione Iiucusque fuerunt, ac nos, et Sedem Apostolicam contra hujusmodi alienationes et dismembra- tiones, etiam cum decreto, quod illae, ex quavis causa factae, nullis temporibus subsistere pos- sunl, sed res et bona semper unita, ut prius censeantur, et suam pristinam naturam sor- tiantur; nec unquam aliis consolidari, aut in alios usus converti, sed ad jus et proprietatem quocumque tempore revocari valeant, et alias, sub quibuscumque tenoribus et formis, ac cum quibusvis etiam derogatoriarum derogatoriis, aliisque efflcacioribus, efficacissimis et insolitis clausulis, necnon irritantibus et aliis decretis etiam motu, scientia et potestatis pleuitudine similibus, necnon consistorialiter, ac conside- ratione, intuitu, contemplatione, vel ad instan- tiam imperatoris, regum , ducum et aliorum principum, aut etiam nullius instantiam, ac pro conservatione religionis Christianae quoties- cumque concessis, confirmatis et innovatis.

etiamsi eis ac prtedictis stabilimentis caveatur expresse, quod illis', etiam per quascumque litteras Apostolicas , etiam quasvis clausulas generales vel speciales, etiam derogatoriarum derogatorias, districtiores et insolitas, et etiam irritantia decreta, sub quacumque verborum expressione. in se continenles, nullatenus dero- gari posse, nec derogatum censeri, nisi tenore istarum de verbo ad verbum, nihil omisso, in- sertus, ac hujusmodi derogationes consistoria- liter facta;, et per trinas distinctas litteras eum- deni tenorem continentes, tribus similiter dis- tinctis vicibus magistro et conventui prajdictis legitime intimatse et insinuatm fuerint, ac ipso- rum magistri et conventus ad id expressus ac- cesserit assensus, et aliter factse minime suf- fragentur; nec magister et conventus pradictf ad parendum litteris derogatoriis hujusmodi ct decretis, super illis processibus ac iHorum exe- cutoribus et subexecutoribus, eorumque man- datis et monitionibus teneantur, sed litterarum hujusmodi exccutionem omnino impedire, nee, ratione resistentiaj hujusmodi censuris Eccle- siasticis, per eosdem executores et subexecu- tores latis innodari possint. Quibus omnibus, etiamsi pro illorum sufficienti derogatione, de ipsis eorumque totis tenoribus specialis, specifl- ca, expressa et individua, ac de verbo ad verbum, non autem per clausulas generales, idem impor- tantes , mentio seu qua;vis alia expressio ha- benda, aut aliqua alia exquisita forma ad hoc servanda foret, tenores hujusmodi, ac si de verbo ad verbum insererentur , praesentibus pro sufficienter expressis, habentes, illas alias in suo robore permansuris, hac vice duntaxat, harum serie, specialiter et expresse derogamus, caeterisque contrariis quibuscumque, aut si aliquis, super provisionibus sibi faciendis de pracceptoriis hujusmodi^ speciales, vel aliis be- neficiis Ecclesiasticis in dicta Urbe generalis dictae Sedis, vel legatorum ejus litteras impe- trarinf, etiamsi per eas ad inhibitionem, reser- vationem et decretum, vel alias quomodolibet sit processum; quas quidem litteras et pro- cessus habitos per easdem, et inde secuta qu£e- cumque ad dictam prteceptoriam volumus noa extendi, sed nullam per hoc eis quoad assecu- tionem beneficiorum aliorum pra>judicium ge- nerari; seu, si magistro et conventui pra;falis, vel quibusvis aliis communiter vel divisim, ah eadem sit Sede indultum, quod interdici, sus- pendi,velexcommunicari non possintperlitteras Apostolicas,non facientes plenam et expressam, ac de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem, et quibuslibet aliis privilegiis, ia- dultis et litteris Apostolicis generalibus vel spe- cialibus, quorumcumque tenorum existant, per quffi prffisentibus non expressa vel tolaliter non inserta, effectus earum impediri valeat quomo- dolibet vel differri, et de quibus quorumque

44

PII V ANXUS !. — CHRTSTI 15G6.

totis tenoribus de verbo habenda sit in noslris litteris menlio specialis. Nulli ergo omnino ho- minum liccat hanc paginam nosirce dissolu- tionis, dismembrationis, divisionis, separatio- tionis, siippressionis, exlinctionis, abolitionis, concessionis, assignationis, erectionis, institu- tionis, translationis, inhibitionis, decrcti, man- dati,derogationis etvoluntalis infringere.vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem lioc altentare prffsumpserit, indignalionem Onini- polentis Dei ac beatorum Petri et Pauli Apos- tolorum ejus se noverit incursurum. Datum Romae apud Sanctum Petrum anno Incarnatio- nisDominica? millesimo quingentesimo sexage- simo sexto, tert. kal. Decembris, Pontificatus nostri anno primo ».

Caesar Glorierus.

1)1. Prgefer haec autem subsidia, quibus catechumenornm domus inopiam hoc anno levavit, ejusdem insuper necessitatibus subve- nisse, potestafe facta Joanni Michaeli cardinali Saraceno, loci, ut audisfi, protectori, Hebraeos qui, callida tergiversatione, qua cautum erat ne bona stabilia possidere possent, ea lamen retinuissent, mulctandi poena, qua eorumdem bonorum stabilium dimidia pars eidem domui adjudicaretur ; ex bis, quae sequenti anno di- cenda erunf, apparebit. Quod vero, etiam sic additae, et a?des, et templum Sancti Basilii Cate- chumenorum eidem domui, haec tamen muiti- tudinem eorum, qui Judaicis superstitionibus abdicatis, Chrislianam religionem amplexati sunt, capere nequierit, quapropter ampliorem domum comparare compulsus fuerit, ex alia apud praefatum Caracciam Epistola colligitur : in ea siquidem, Pium magnificentissimas eas aedes, quas Crinottus quidam, homo Gallus, ad radices ejus collis extruxerat, in quo est tem- plum Sancfissimae Trinitatis, coemisse ', ad ca- techumenorum hospitium, eisque non mediocre . vectigal assignasse, narratur.

112. Hoc demum anno, Hebraeos urbanos in regionem ad Marcelli theatrum illis attribu- tam, concludi jussisse, in qua nocfu foribus obseratis demorarentur, prsecepisseque in eos animadverti, qui foris eo lempore deprehensi fuissent, colligi ritevidetur exejusdem Pii,Ioco ipsi apposito, stemmate, eique adjecta inscrip- tione,anno primoPontificalus praenotata, cohs- retque renovatae ab eo Constitutioni ^PauIi., qua tam in Urbe, quam in quibusvis aliis Romanae Ecclesiaccivitatibus, terriset Iocis,Judaei omnes in uno et eodem loco ut commorari cogerentur mandavit, ut supra diximus.

H3. Jiidices ad integritatem revocat. — Ex his tamen sanctissimis operibus et edictis a Pio legibus varios sermones jactatos fuisse refert Thuanus ' ; aliis, eximium religionis a sectaria

> Ei Epist. apud Car. Ep. 8. undec. kal. Octob. 1566. — *Gab.

Vil. Pii lib. I, cap. 14. — ' Tliuau. iib. xxxix. Uislor.

pravitate vindicanda^, etvifa; emendafionis sfu» dium in eo laudantibus, aliis nioderationem et niajorcm prudenfiam in eo requirenfibus ; sic- que judicabant, (subjungit,) optimi quique. Nam, si Pontificia dignitas pastorali officio solo contineretur, in Pio V nihil fere desiderari po- tuisse ; sed quando ei dignilati annexa est prin- palis potestas, pleraeque virtutes in principe ad publicam adminislrationem sunt necessariae, quas longo rerum usu comparari et excoli ne- cesse est, nec in umbra et inter monachorum greges eaedem acquiri possunt, nam alifer in ccenobiis, alifer in aula degitur ; praeterea aliud est monachis imperare , aliud regnare. Haec Thuanus, et falso quidem, ut consuevit; nam non tantum eas, qua> ad sacerdotale officium pertinent, parfes perfecte Pius implevit ; sed in- super. quaeoptimumdecebantprincipem,munia exercuif, ut mox dicenda perspicue demonstra- bunt. Cum enim tot tantorumque bonorum , quae Deus hominibus largitur ', nullus sit fruc- tus aut usus rectus sine lege, jure et principe ; jus vero finis sit legis, sicut principis opus est lex : princeps autem imago Dei, cuncta adminis- trantis ; ita innumera prope beneficia reipublicae contulit Pius, eo quod in eo et ab eo Pontificem, tum temporalia, tum spiritualia cuncla optime administrantem, respublica eadem nacta fuerit; nec tantum leges operantem, sed finem praeci- pue legis, jus, totis viribus requirentem, in illo principem obtinuerit. Vix enim Ponliflcatum ascenderat, cum magistratus etjudices omnes Urbanos, adhibitis etiam cardinalibus, qui ali- quampublicaejurisdictionisveladministrationis partem attingerent, advocari jussit ; iisque hu- jusmodi, et rafionem cognoscendi et explicandi causas, legem praescripsit, ut divino instinctu (inquit Gabufius ^) illam habuisse orafionera pleriquetestarentur. Inter alia autem admonitos voluit, quod, si quem extra justifiae formam eis commendatum fuisse contigisset, illum malam causam habere existimarent, ideoque justitiae reclum iter tenerenf, e cujus tramite nemo ex Pontificia familia aucfor auf suasor futurus erat ut aberrarent. Disfricfe siquidem familiaribus suis prohibuerat, ne in eis, quae ad jus dicen- dum pertinebant, ullo modo sese interponerent, aut judicibus causas commendarent. S'e autem justitiae praescripta, his aliisque modis Irans- gressionibus paterent, probos et integros juris administros delegit, quibus ad rempublicam capessendam, non pecunia, sed virfus aditum aperuisset; hosque rebus gerendis, causisque expediendis praefici curavit, memor sententiai illius, quod, qui justitiae ministerium emif, ne- cesse est ut vendat : ideoque qui dignitates et officia.quibus jurisdictionis administratio essel adjuncta, vel pecunia, vel aliis malis artibus

' Plutaixb. ad imper. Princip. — * Gab. Vit. Pii lib. i, cap. 10.

PII V ANNUS 1, — CHRISTI 1566.

45

ambirent, seu etiam assequerentur, in eosjam civili jure propositas, gravissimas pcenas inno- vavit et auxit, quibus poenis obnoxios fore quo- que voluit, qui ob id pretium vel promissionem accepissent, vel operam suam huic rei utcumque praestitissent; usque adeo videlicet, rectam ju- ris administrorum electionem, justitiseque mi- nisterium, quam integerrimum esse studuit : sed de his suo loco agendum erit.

H4. Licet vero, morum integritate et probi- tate, selectissimos viros, judices diceret, qui jus suum unicuique prBestarent ; tamen, et ipsos injudicatos haud remanere voluit; imo, sicut scriptum est, eorum quoque justitias judicio subesse jussit, ad hoc renovato Pii Secundi praedecessoris sui Diplomate, aureo nuncupato, quo praecipitur, ut qui magistratu defuncti essent , gesti magistratus rationem reddere compellerentur ; ideoque gravissimo etiam su- begit judicio Pii IV quaestorem, de quo, cum multa ad eum a gubernatore delata essent , quod nempe rite sibicommisso munere perfun- ctus non esset, judicio sisti voluit ; facta tamen ei potestate, quemcumque vellet sibi judicem deligendi.

115. At, sicut avaritiam leges saepe ssepius perimere, judicesque sciebat corrumpi a divi- tibus, ita pauperes, dum, quod offerrent non haberent, non solum non audiri et contemni, sed etiam contra veritatem opprimi optime no- verat ; unde huic malo occurrere volens, ne cuiquam , propter imbecillitatem et inopiam injuria fieret, statuit, statis feriis, publicam, pauperibus tantum , audientiam concedere : quibus porro diebus, nemo, vel publicus, vel privatus nobilis admittebatur. Ibi sedere (ut di- ximus) ad intelligendas confluentium pauperum causas promptus semperetimmobiIis,ad horas decem plerumque consuevit. Et haec causa fuit (ut refert Natalis Comes ',) quod omnes injurise tanquam nubes ab Aquilone dispellerentur, dum eas videlicet quisque ad aures Pontificis defe- rendas metuebat ; et quod judices nil contra jus et justitiam vel agere vel auderent pronuntiare, cum quidquid ab eis actum decretumque fuisset, Pontificem minime latere posse cognoscerent. Prudentum vero principum mores *, cum non tantum cautos, justos et salubres esse oporteat, sed acrimoniffi etiam cuidam efflcacique perti- naciae junctos esse necesse sit, Pius, et caute, et justa, et salubria mandabat ; et ut exequeren- tur, acrimonia efficacique pertinacia utebatur, tum enim in ratione mandandi, tum in cura mandata exigendi, nequaquam verbis vel re- scriptis tantum modo contentum se fore, edicens : imo, quoad res ad exitum perduceretur, minime quiescebat ; et licet flexibili admodum et cle- menti esset natura, nihilominus in his, qus ad

> Natalis Comes Histor. — * Plato ia Politicis.

religionem justitiamque pertinebant, plane in- teger erat, nec ullius summi aut infimi gratia, de vera dimovebatur sententia, serioque impe- rata fieri volebat ; quod multi sua ipsorum mercede didicerunt.

116. Quoad pauperes insuper qui ad judicia trahebantur, statuit etiam ' quae sequuntur : « Accepimus, inquit, multos pauperes et perso- nas miserabiles reperiri, qui, cum alicujus sint creditores, de eorum credito volentes sibi satis- fieri, comparent in causis discussionum bono- rum eorum debitoris, jura sua producentes; verum ipsi, aut quia non priores potioresque, aut quia ut priores nec potiores sunt, prop- terea evenit, quod, dum eorum creditum in maximum ipsorum praejudicium consequi non valent, saepissime fiat,'quod eorum pauperrimae familiae, in non modicum ipsorum eorumque dedecus, mendicare cogantur. Nos hujusmodi personarum miseriis compatientes, eisdemque in praemissis subvenire volentes, motu simili et non ad alicujus nobis super hoc oblatae petitio- nis instantiam, sed ex mera voluntate, et delibe- ratione, etex certa scientia nostra, ac de Apos- tolicae potestatis plenitudine, Apostolica aucto- ritate , volumus ac perpetuo statuimus et ordinamus, quod, si in causis bujusmodi, in tribunali dilecti filii Alexandri Riarii, nostri et camerae Apostolicae auditoris, tam motis quam movendis in futurum, comparuerint, creditores usque ad summam scutorum quinquaginta in- clusive pro quolibet, qui vere sint miserabiles personae, iis de eorum credito, etiam quod non sint priores aut potiores , satisfieri possint et debeant etc. » Ista Pius : quae licet quando edita fuerint perspicue haud appareat, tamen ad prae- sentem annum pertinere suadere videntur huic similia, hoc ipso tempore, de iisdem fere rebus vulgata decreta ; nam praeter ea, quae pro cardi- lium creditoribus, ut supra retulimus, statuit^; ne causarum dilatione litigantes fatigarentur, ut in integrum litigantes eosdem restituere pos- sent , adversus impedimentum Sedis vacantis Pii IV praedecessoris sui, usque in crastinum suae coronationis, quo nempe temporis inter- vallo, Institium ea in curia indictum fuerat, Capitolinis etiam judicibus indulsit. Quod qui- dem se insuper statuisse fatetur, ut de lapsu et cursu instantiarum et fatalium qua;stionum du- bia exoriri solita omnino dirimeret.

117. Cohibet avaritiam famulonim cardina' libus inservientixim, et exstimulat incuriam nota- riorum. — Pauperum tameninjustitiae adminis- tratione ne putari possit sola negotia speclasse, eavetant quaj octavo id. Septembris hujusmet anni in S. R. E. cardinalium, aliorumque Ro- manaecuriae praelatorumfamiliares constituisse' reperimus. Hi siquidem, iisdem defunctis cardi-

' Eslat in Biill. Constil. 27. — 2 Extat int. Pii Coustil. seorsim impiess. pag. 5. — ^ Extat in Bull. Cunslit. 15.

46

PII V ANNUS 1. — CHRISXr 1566.

nalibus, eorum dominis, consuetudinis, privi- lcgii. seu quocumque alio pretextu, eorumdem bona mobilia mortuorum , etiam invitis ha>re- dibus, seu testamentorum executoribus, sive pro hwredibus ab inlestato perPontificias Cons- titutioncs deputatis, argentea etiam et pretiosa quaeque sibi arripere et usurpare consueverunt. Neque id tanlum, sed parafra?nariorum et cauda- tariorum universitates seu coUegia, tum in novo- rum cardinalium creatione, tum in obitu, ab cisdem novis cardinalibus, aut defunctorum baeredibus, certum pecuniarum numerum, aut alia, magna cum importuuitate et temeritate exi- gere, seu potius extorquere videbantur.

Hunc igitur detestabilem morem sublatum Pius voluil, ac de cffitero cardinalium pra>falis familiaribus, tam singulariter quam communi- teret collegialiter, sub quovis praDtexlu, nuUum jus nuUamque poenitus actionem, aut juris re- medium competere, neque eis, ex bonis cardina- lium. prffter eorum stipendia, deberi aliquid declaravit.

118. Praefatadie, qua Constitutionem quam diximus edidit, de hiscum cardinalibus inCon- sistorio etiam egisse, in toties memorato cardi- nalis Farnesii Diario , his verbis narratur : « Sanctissimus D. N. accepto, ut asseruit, quod nonnuli familiares reverendissimorum domino- rum sanctffi Romanje Ecclesiffi cardinalium ve- luti parafra^narii, credentiarii, coqui, magistri stabuli, ita vulgariter nuncupati, et forsan alii, cujuscumque sint ordinis et ministerii,defunctis cardinalibus eorum dominis, consuetudinis, privilegii. seu alio quocumque praetextu, in non modicam ipsorum memorise defunctorum car- dinalium ignominiam, parafrsenarii, ut mulas cum instrumentis et phaleris suis, et alii alia ip- sorum cardinalium instrumenta et bona, per ipsos familiares respective in eorum ministeriis teneri et exerceri solita, etiam invitis ipsorum defunctorum haeredibus, sive testamentorum executoribus, ab ipso testatore, sive pro hare- dibus ab intestato, per Constitutiones Pontiflcias deputatis, etiam argentea et pretiosa sibi arri- pere etusurpare, ac pro illis plerumque etiam inter se rixari et digladiari consueverunt, cum magno totius curiae scandalo, et cardinalatus di- gnitatis opprobrio ; et universe etiam S. E. Rom. cardinalium parafrKuarii, caudetarii, universi- tates et coUegia inter se facientes, in novorum cardinalium creatione et obitu, et forsan aliis certis temporibus, ab iisdeni novis cardinalibus, et defunctorum hseredibusrespective, certas pe- cuniarum summas, aut res aiias, magna cura importunitate et temeritate exigere et quodam- modo extorquere sunt soliti ; volens tam scanda- losorum abusuum occasionem toUere, omnes et singulas consuetudines et usus, per praedictos et alios quoscumque ipsorum cardinalium fami- liares et ministros, tam singuiariter quam com-

munitcr et coilegialiter, ut prsefertur, seu alias quomodolibet petcndi, et exinde actioniset juris quajcumque remedia aliegari et exerceri solita, pcnitus abrogavilet sustulit ; ac de cffitero fami- liaribus ipsis, pra;dictorum occasione , nuilum jus nuliamque penitus actionem aut juris re- medium competere, neque eis aiiquaexboniset pecuniis praifatis debcri, sed eos debere esse conlentos suis salariis, si qua; eis promissa fue- runt : et eo amplius, si defunctorum haeredibus, aut cardinalibus prajdictis respective aliquid familiaribus ipsis sive ut singulis, sive ut universis, aut aiiis, ex mera ipsoram heeredum et cardinalium liberalitate dare placebit, irri- tumque decrevit. Non obstantibus praetensis Constitutiouibus ». Ita ibi.

119. Ad haec, difficilioribus aiiis iitigiorum anfractibus, qui post obitum eorumdem cardina- Iium,etquorunicumquepraeIatorum,inRomana curia decedentium, inter eorum creditores orie- bantur, occurrere voIens(quianempeunusquis- que, vel aitero se potiorem esse contendebat ; vel mercedis et regaliarum obtentu aiios credi- tores prcecedere conabatur : quo plerumque fiebat, ut pauperrimi, qui bona fide suam sub- stantiam crediderant, non tantum debita satis- factionedefraudarentur, sedeliamiongis et peri- culosis iitibus defatigarentur) perpetuo vaiitura altera Constitutione, ' neminem super defunc- torum cardinalium aut praelatorum bonis mer- cedem posse deposcere, ubicreditorumaliorum prcejudicium existeret, sancivit : nisi, sub eadem certa constituta mercede conductum fuisse, evi- denter appareret ; quin etiam formam Constitu- tionis Pauli lil super hoc concessam, quatenus fuisset, innovavit.

Porro autem in creditorum satisfactione ordinem servandum hunc mandavit ; quod an- nuio, nimirum, dempto, et capeiice ornamentis, Apostolicae camerae commissario, respectu de- functorum cardinalium, in primis consignandis, prior deinde causa eorum esset, qui praefatis cardinalibus ipsorumque familiis cibaria sup- peditassent; deinde illorum, qui res vestiarias, aiiaque hujus modi generis ad corporis usura, non autem ad ornatum, seu ad pompam neces- saria subministrassent ; ettertia demum praefa- torum mercenariorum,quibus tamen certacon- stituta merces constaret. Quoad aiiosverojus communetenerivoIuit,Constitutionemquehanc, non tantum in futuris sed etiam in tunc pen- dentibus causis vim obtinere, imperavit. Editam autem fuisse hoc anno ^, post supra ailatam, coiligi posse coguoscitur ex his in ea insertis verbis : « Similiter eorumdem cardinalium et praelatorum familiares abstineant a petitione regaliarum cujuscumque etc. juxta formam De- creti, de fratrura consilio, de mense Septembris

• Eitat in Bull. sub Prafal. Coostit. — > Ibid. § 2.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

47

proxime prfEteriti, super hoc editi etc. » Sed, qiiia Constitulionis liujus occasione, (ex eo potis- simum, quod cibariorum creditores ceteris etiam anterioribus, et hypothecam iiabentibus praefercbantur,) dubitatum est, an ca lexaroma- tarios etiam comprehenderet, ita ut ceteris cre- ditoribus ipsi oliam preeponi deberent ;ideo du- bitationem hanc, alio edito motu proprio ', paulo post, ut verisimiliter censeri posse vide- tur, sustulit Pius : declarans, quod, cum aroma- tariorum mercem, ad quolidianum victuni mi- nime necessariam, sed potius, aut medicamen- tum esse, autdeliciis inservire animadvertisset, nierceque eademsua aromatariosipsosmagnum sibi lucrum consuevisse parare, et insuper spe- ciali privilegio extitisse munitos, cujus vigore, cumobligationeinformacamerae, concurrerent; proplerea illos a dispositione praefata, quoad me- dicinalia et funerum expensas, non comprehen- sos edixit ; et eos, qui fuerant de eorum credilo satisfacti, juramentum de restitutione prioribus etpotioribus praestitum faciendaeorumdcm aro- matariorum intuitu servare nuUatenus teneren- tur.

120. Reperimus autem, cardinales plures hoc anno defunctos : Franciscum nempe Crassum, Mediolanensem, primo quidem diaconum cardi- nalem Sanctae-Luciaj in Septisolio, postmodum presbyterumtit.Sancta;Ca!ciliffi,lvalend.Septem- bris ; Simonem Pasquam, Genuensem, presby- terum cardinalem tit. Sanctae-Sabina;, prid. non. Septembris ; JoannemSuaviumReumanum Gal- lum, presbyt. cardinalem tit. S. Joannis ante porlam Lalinam, tum Sanctae-Priscce, tert. ka- lend. Octobr. Annibalem Bozzutum Neapolita- num, presbyt. card.tit. S. Sylvestri inMontibus, prid. non. Octobris : Tiberimn Crispum Roma- num, diaconum primo,tum presbyt. cardinalem Sanctae-Agathae, Sanctae-Mariaj Transtiberim, et episcopum Sabinensem, prid. idus Octobris ; Petrum Franciscum Ferrerium Pedemontanum, presbyt. cardin. Sancti-Csesarii, deindeS. Agne- tis in Agone, postmodum Sanctae-Anastasiae, prid. id. Novembris ; et demum Franciscum de MendozaHispanum presbyt. card. Sanctae-Marite de Aracoeli, deinde Sancli-Joannis ante Portam Latinam, tum S. Eusebii tert. non. Decembris. Ex his vero cum quatuor Romfe decesserint, nempe Crassus, Pasqua, Suavius, et Ferrerius, ideo mirum non est, hoc tempore in defuncto- torum cardinalium familiares, ipsorumque cre- ditores praefata potissimum Pium sanxisse.

121. Cum vero notariorum, sive eorum hae- redum incuria aut malilia, publica instrumenla decedentium, testamenta ct scripturas, non sine maximo plurimorum damno, ad Romanfficuriae labularium, ut lex imperabat, nondeferri Ponti- fex comperisset ; omnes et singulos eosdem

notarios, in eodem tabulario descriptos, et ut dicitur, malriculatos ; necnon quascumque per- sonas eorumdem notariorum defunctorum, seu eliam aRomana curia absentium, illorum notas et scripturas retinenles, infra octo dierum spa- tium, sub Excommunicationis, falsitatis ac per- jurii, et quingentorum scutorum, Apostolicae camerae applicandorum, pfenis, juxta formani Buliae ' erectionis eorum CoUegii, et juramenti ab illis in sua creatione et descriptionepraestiti, ad praedictum tabularium scripturas easdem, per Alexandrum liiarium, Apostolicae camera; generalem auditorem, compulsos reportare im- peravit, prid. idus Februarii vulgato edicto.

122. Comprimit audaciam scelestorum homi- mtm. — Sed, cum summum bonum in his qui praesunt sit quidem justitiam colere, in eo quod unicuique sua jura tribuunt aut servanl; prae- stantius tamen esse deprehendatur, cum sub- jectos non sinunt, quod potestatis estfacere, sed quod ffiquum est custodire ; quia sicut bene agen- tibus in nullo se praeferunt, ita, cum pravorum culpa exiget, potestatem protinus sui prioratus agnoscunt, et erga perversos rectitudinis jura exercere non formidant, cum praecipue eos toti obesse reipublicffi animadverlunt : Pius id im- plere satagens, ut homicidas,Iatrones, sicarios, facinorososque homines, eorumque complices, ab Urbe et extota Ecclesiastica ditione exturbaret, RomanaequeEcclesiaj subditorum pacem etcon- cordiam confoveret,niI paene intentatum reliquit. In primis igitur, pra^decessorum Pontiflcum Pii II, Sixti IV, Julii II, Leonis X, Clementis VII ac Pii IV Constitutiones innovavit et ampliavit, contra hujusmodi hominum pestes, eosque re- ceptantes, vel protegentes, veleorumconsortes, tert. non. Julii hujus anni, sua altera edita. Deinde, cum accepisset, nec harum intermina- tione poBnarum, mala quae inoleverant, sublata esse ; decimo octavo kalend. Septembris hujus- met anni, aliam vulgavit, in qua primo con- questus , quod nonnulli Constitutionibus et Mandatis, tam a se quam etiam ab aliis ante ip- sum Pontificibus emanatis, poslhabitis et ne- glectis, homicidas, rebelles, publicos latrones, viarum grassatores, ac in poenam capitis ban- ditos, aliosque sacrilegos nefariosque viros in suis locis receplare, ac tenere, eisque diversi- mode favere, consiliumque et auxilium prae- stare,innonmodicumApostolorummandatorura contemptum, plurimamque subditorum Eccle- siae perturbationem et offensionem, haud re- formidassent : in talia deinceps perpetranles, cujuscumque conditionis et gradus existerent, bonorum confiscatione, domorum demolitione, et exilii perpetui aliisque poenis jussit animad- verti. Ne vero ignorantia; contra Apostolicam hanc jussionem, assimulatam speciem obtea-

Exlat in Bullar. post. allal. Constit. 15.

' Extat in Constit. Pii seorsim impres. pag. 6.

48

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

dere quisquam posset; omnibuscommunitatum, universitatum, et populorum quarumcumque civitatum, oppidorum, terrarum, caslrorum et locorumS.R. E. mediate vel immedialesubjectis hominibus, districte prscepit, ' ut statira ac pracfafae litteraj, autearum transumptum, typis impressumadeos pervenisset;convocato eorum publico consilio, coram officialibus, syndicis, curamque maleficiorum babenlibus, eas ibi alte et intelligibiliter, vulgari sermone, ut melius et faciliusabomnibusintelligi possent, legereface- rent ; deiude, ut in eorum publico Archivo dili- genter illas custodire deberent; ac demura, quos successivis singulis annis, in cujuslibet anni principio, perpetuis futuris temporibus, eas- deni litteras rursus, in eorum item publico con- silio, legendo reiterarent. Et haic quidem hoc ipso anno, prid. non. Septembris sancivit.Ita ibi.

123. Quara districte vero exequi curaverit haec qucE mandaverat, ex iis facile colligi posse cognoscitur, quoe apud Caracciara ' leguntur, atque hujusraodi sunt : « Exules, qui fere Ro- raam confugiebant, horaines facinorosos acer- rirae persequitur, nec illis patet sufTugiura ali- quod, ne apud Patres quidera cardinales. His igitur diebus, cum delatum ad ipsum fuisset, exulera latere apud primarium queradara cardi- nalera, raissis lictoribus, coraprehendi illum ac duci in carcerem iraperavit : quod imperiura, tantura abfuit, ut cardinalem offenderet, ut idera ipse studium orane et sedulitatem adhibuerit, ad investigandura exuleni. Is igitur, cura nus- quara reperiretur, fugatamen vitavit pfit-iculum dapifer cardinalis.apud quera ferebatur latuisse, timens videlicet justam Pontificis indignatio- nem. » •

124. Aposlolicas idcirco litteras Julii II et Leonis X contra locorum dorainos et corarauni- nitates S. R. E. mediate vel immediate sub- jectas, eorum territoria non custodientes, ne ad Urbem venientes vel ex Urbe recedentes preeda- rentur, hoc anno, quart. decim. kalend. Julii confirraavit et ampliavit ; Apostolicis itera suis editis litteris, in quibus preedecessorura Ponti- flcura statutis, ista adjecta deprehenduntur ^ : « Et insuper, (ipsius sunl verba) cum ejusraodi furta, delicta et derobationes fiant in sylvis, neraoribus, latebris, et in locis occultis et secre- tis, non adhibitis nec prsesentibus testibus, adeo quod, sine raagna difficultate, per ipsos spoliatos et derobatos furta et valor rerura subtractarum et ablatarum probari non possint ; statuiraus et ordinaraus,quod, quoad probatio- nem bonorura subtractorura, et eorura valorera, stetur declarationi praesidentiura, etclericorura caraerae Apostolicae, qui diligenter considerata qualitate personarura spoliatarum et derobata- rum, exposita quantitate furtorura et aliis cir-

' Ibid. ut supra. — ' Epist. apud Caracc. sub die 26 Octobris hujus auni. — ' Exlat in Conslit. Pii seorsim impr. p. 31 et seq.

curastantiis et conjecluris, recepto juramento ipsarum personarum derobatarum, seu merca- torura quorum bona ablata existebant, (super quibus praefatorum prsesidentiumetclericorum conscientiam oneramus)furtum etejus valorem declarare debeant ; et quod derobatio seu fur- tum in confinibus diversorum territoriorum, diversarum communitatum seu dominioruoi, vel juxta ejusmodi confines derobatus, contra dominum territoriorum prffidictorum, autcom- munitatum, quam et quem elegerit ad recupe- rationem rerum sibi ablatarum, agere possit et valeat, ab actlone, quara ipse derobatus inten- taverit discedere, si ei placuerit, et contra alium agere licite possit (cum domini confinium prae- dlclorura, illos non custodiendo, in praeraissis culpa non careant) reservalo taraen solventi jure agendi contra conterminos. Et, ut, quan- ium fleri potest, occasio crassandi et derobandi sublata esse videatur etc. praecipimus et raan- daraus, sub duorum milliuni ducatorum, ca- merae Apostolicse applican. poenis, similibus omnibus et singulis antedictis, ne fures, latro- nes et crassatores in sylvis et sepibus latibula faciant, nec ibi se abscondere possint, ut prope vias publicas, utrinque ad medium milliare, arbores et sepes, et quaecumque latibula inci- dere, seu incidi ac araovere, seu araoveri et ex- tirpari facere, infra duos raenses, a die publica- tionis praesentiura, computandos, et sic incisas conservare et nianutenere omnino teneantur et debeant etc. ».

125. Sic ille justissimo studio ita incubuit ne viatoribus, a crassatoribus etlatronibus prae- fatis vis aliqua aut injuria inferretur ; quod non tantura acres, quas pra^dixiraus, poenas in eos statuit, et in principes viros ac populos, qui flnes suos a latronibus non custodissent : quin insuper decreverit, quod si quis in via spo- liatus exinde fuisset, locorum in quibus latro- cinium comraissum esset, vel domini, vel in- colae darana omnino resarcire cogerentur ; quod quidem in Picaeno, ut refert Gabutius, ' conti- git. Cujusdam enira ibi castelli homines, cum ad sarcienda patrati apud se latrocinii detri- menta compellerentur, Pontiflcique, ut decreti severitatera remitteret, submisse supplicassent ; non modo nihil impetrarunt, sed illud etiam responsum retulere ; nisi majore diligentia ac studio flnes suos tuerentur, fore, ut majore quoque pecunia, jacturas hominum imposte- rura corapensarent. HancautemConstitutionem, qui Pio successerunt Pontiflces,innovasse et con- flrmasse, sed praecipue Xistura Quintum, suo loco dicendum erit.

126. Incassum tamen operam dedisset Pon- tifex, ut hujusmodi hominum spinas ac tribu- los, uti optaverat, omnino convelleret, nisi fini-

> Gabut. Vit. Pii. lib. i, cap. 14.

Pir V AXXUS 1. — CHRISTI 1566.

40

timorum principura stidia in suam eamdem sententiam convertissent. Non modo igitur, nefarios ac scelestos homines e regno Neapoli- tano extorres, nulla ratione in Ecclesiastica ditione posse consistere passus est ; verum etiam cum Catholicorege et Etruriae duce inito pacto, ut ii, cujusvis essent juris, et sive in Pontiflcio, sive in Neapolitano, seu in Etruria caperentur, sibi invicem in vinculis puniendi traderentur ; perditissimis hominibus ipsis ubiquc locorum subsidendi aditum omnem prgeckisit. Extat ad- huc Apostolicum Pii Diploma, quod pactum hujusmodi cum prorege Neapoiitano foedus recenset, et in eo, quae Pontificem ad ipsum ineundum impulere, his vcrbis referuntur ' : «Romanus Pontifex, in supremo justitise throno, divina disponente clementia, constitutus, inter mulliplices sollicitudines et curas, quibusassi- due prcmitur, suae vigilantiae studium circa ea adhibere potissimum debet, per quas statum ac ditionem Ecclesiasticam facinorosis ac sce- lestis hominibus purgatum reddat ; subditique sui, ac S. R. E. devoti ac peculiares filii, caete- rique omnes Christi fideles, in eo pro tempore degentes, pacifice et quiete vivere possint. Idcirco animadvertentes, quod si malefactores, scelesti, sicarii, aliique diversorum capifalium criminum rei, tam vassalli ac subditi nostri et dictee Sedis Apostolicffi, quani serenissimi regis Catholici, jure regni Neapolis, tutum aliquod refugium non habuerint, neque spem aliquam, salvos conductus, fidantias, aut assecurationes ab aliquo consequendi, aut se ipsos in aliquem locum tuto recipiendi, proul in praesentiarum (sicut accepimus) habent, tot ac tam immania scelera et delicta non perpetrarentur, nec tam magna esset sceleratorum hominum multitudo : volentes propterea nos, pro nostri pastoralis officii munere, et dileclus filius, nobilis vir Perafrannus, Alcalffi dux ac prorex, et locum- tenens generalis suse Catholicfe majestatis, in regno Neapolis, opportune providere, ne adeo frequentia delicta, tam a nostris quam dicti regni hominibus, et incolis committantur, ac pro tempore commissa puniantur, debitisque pcenis eorum auctores afficiantur, neque spem aliquam justitise laqueos effugiendi, aut ad aliquem locum tutum se recipiendi habeant etc. per has nostras, in forma Rrevis, litteras specialius et enixius, auctoritate Apostolica prohibemus omnibus et singulis nostris et Apostolicae Sedis legatis, vicelegatis, guberna- toribus etc. praesertim moderno el pro tempore existenti gubernatori civitatis nostrse Rene- ventanse, ut ab eis vel eorum aliquo, posthac in civitalibus, terris et locis nostris, et dicta' Sedis Apostolicae, aliqui haeretici, rebelles, sacri- legi, falsarii, monetarii, raptores, pacis viola-

' E.-ilat int. Pii Const. p. 4.

tores, lafrones, assassini aut homicida3 a regno Neapolitano banniti et exules modo aliquo , lacite vel expresse recipiantur, assecurentur vel tufi fiant. Quinimo, si talia, ut pra;mittitur, crimina in dicto regno Neapolis, et illius locis et tcrris patrantes, ad nostra et dictse Sedis .\postolic£e loca, et pra^sertim ad dictam civi- tatem nostram Reneventi, el cjus comitatum per- venire contigerit, aut ibi eos reperiri ; ab iisdcm Icgatis, vicelegalis, gubernatoribus etc. capi, detineri et carceribus mancipari volumus et mandamus, ac eisdem proregi vel officialibus et ministris, seu ad omnem ipsius vel eorum- dem ministrorum suorum requisilionem capti- vos factos, libere et simpliciler remitfi, non captos, capi, detineri et remitti, quicumque illi fuerint, aut qualitercumque graduati, noLiles vel barones. Mandantes eisdem legatis, viccle- gatis etc. ut, si quas fidantias, salvos conductus, aut securitates hactenus fecerint, illos et illas revocent et annullent, prout nos, praesentium tenore, quas post decimum, a die publicationis earumdem, diem suum efTecfum sorfiri volu- mus, revocamus et annullamus, nulliusque efi^ectus roboris vel momenfi esse volumus et mandamus. Decernentes insuper, quod, si confi- gerit, aliquem ex terris et locis nosfris, et Apos- tolicffi Sedis oriundum, vel incolam, in pra;fato regno Neapolis, vel illius terris et locis delictum aliquod committere; illum ab officialibus et ministris nosfris puniri el plecfi posse , non secus ac si delicfum ipsum in nostris et ejus- dem Romanae Ecclesiae terris et locis imme- diate subjecfis commisisset. Et ne faliapatranfes crimina, justitiaB laqueos eCfugere possint, volu- mus et decernimus, quod officiales et ministri ejusdem proregis criminosos et delinquentes praefatos, ut preeferfur, bannitos et exules inse- quentes, et persequentes intra fines et territo- rium status nostri Ecclesiastici, per spafium decem milliarium, in villis casalibus et terris, quce famen muris circumdatse non sint, et aliis locis campestribus, non tamen civifafibus, inse- qui, quaerere, capere, et captivos capfos secum ducere, libere et secure valeant. Mandantes propferea omnibus et sirigulis magistratibus, officialibus ac populis, et particularibus per- sonis, nobis et dicfae Ecclesiae subjectis, ut mi- nistris et officialibusipsius proregis, circa prae- missa exequenda, omnem favorem et auxilium praebeant.

« Haec autem omnia eo libentius fecimus et decrevimus, quia idem prorex per suas litfe- ras, nobis per dilectum filium Ferdinandum de Torres, secretarium nostrum de numero parti- cipantium, et cui ipsius regni negotiorum spe- cialis cura imminet, significari fecit, cuncta superius expressa viceversa in dicto regno a suis ministris et officialibus pariter observari statuet et decernet. Quae cum statuta et decreta

ASM. — TOMDS XXXV. — I.AUERCHI, I.

50

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1506.

fuerint, Iutc illa inviolabilitcr ab omnibus lcga- tis, vicelegalis, gubernatoribus olc. obscrvari volumuselmandamus subnoslra; indignationis pcena. Non obstnntibus praemissis etc. Datum Roma! apud Sanctum-Petrum, sub annulo Pis- catoris, die jirima Februarii, Pontificatus nostri anno primo ».

In calce autem Constitutionis. ' vernaculo sermone ha>c apposita leguntur : « Et quia praj- fatus prorex Neapolis jam decretum nostro buic Brevi consonum, toto eodem rcgno vulgavit ; ideo quilibel minislrorum et officialium nostro- rum et sanclac Romanae Ecclesia?, quod in eodem Brevi prwceptum est, statim exequi non praetermittat ». Promulgatione vero latam hanc legem, quarlo id. Martii ibidem dicitur.

127. Quam necessario vero has leges Pius tulerit, omniaque studia adliibuerit, ut inijus- modi sceleratorum bominum ausus compri- meret, ex his facile agnoscitur, quac Natalis Comes ' hoc temporeaccidisse his verbis narrat : « Romae nuntiatur, exules qui multa danina Asculo intulerant, adeo crevisse, adeoque auc- tam esse illorum audaciam propter impunila- tem, ut mulla castella occupaverint, quse ca^di- bus et direptionibus populati essent; nam multi malefici homines, vel non exules, spe pra;dae, in exulum castra quotidie accedebant. IUud ma- lum, ne diutius serperet latius, vir strenuus et rerum bellicarum perilissimus, Torquatus co- mes, civis Bomanus, missus est, cum summo imperio illius expeditionis, ad eam pestem convellendam. Torquatus, collectis md pediti- bus, et non parva ala leviorum equitum, conten- dit ad frffinandam exulum temeritatem regio- nemque liberandam, Et cum copiis profectus, incredibili celeritate res exulum affligit, minutis praliis pugnalur, in angustum reducit, com- misso cum his praelio, partim trucidat, partim cogitsalulem sibi fuga procurare et in longin- quas regiones confugere : sic non modo metu regionem liberat, verum etiam omnem spem reditus exulibus intercludit, omnem incolarum molestiam delevit ». Sic ille. Ad hujusmodi insuper facinorosos homines e Samnitum fini- bus exturbandos, Neapolis proregem, Petrum Antonium Pansam, virum strenuum, Pii absque dubio horlatu, misisse, tradit Campana. '

His omnibus, quibus de medio tritici pesti- lentissima hominum zizania optimus paterfa- milias evellere studuit, addendum est, ut refert Gabutius, quod exulum patrocinia nisi prius ii se in carcere constituissent, in judicio suscipi prohibuerit. Verum tempus quo id staluerit silentio prsterit, licet ad praesens jure adscribi posse non irrationabiliter existimetur.

J28. Severiora praedecessorum in sontes decreta clementer mitigat. — Nec sic tamen in

> Ibid. — ' Natalis Comes Histor. ul snp. — ' Carnpan. Vit. Philipp. II, tom. 2. lib. xviii.

perfidos bomines adeo severa jura Pius exer- cuit, ut misericordite obliviscerelur, utTbuauus aliique commentitiis suis in historiis retulere ; sed potius ita lenitatem cum severitate mis- cuisse, ut neque multa asperitate ipsi pcrversi exulcerarentur, neque nimia benignitafe in de- terius solverentur, quae hoc ipso tempore san- xit manifeste declarant. Cum enim Pius IV ad excessus et crimina, quae in dies patrari conti- gerat, compescenda, per quasdam suas in forma motus proprii editas litteras, inter alia statuisset, quod in causa treguarum et pacis fractarum, fractores ipsi vel eorum fidejussores allegare nequirent, quod ex nova causa eadem fractio processissel, ita ut recens allegata offensa cui- que minime suffragaretur : et insuper quod in causis mixtis, inter judicem Ecclesiasticum et laicum praeventioni locus esset ; ita tamen quod Ecclesiasticus judex, in praeventionis casu con- tra laicum procedere nequiret, sed illum ad laicuni judicem remittere teneretur : hanc et alteram praedecessoris legem Pius abrogan- dam duxit quoad proventionem, edicens, inter Ecclesiasticum et laicum judicem, illam habere tantummodo locum velle, quse ante prajfatum motum proprium obtinuerat ; ipsamque inter primos juris terminos, juxta ejusdem juris et sacrorum Concilii Tridentini decretorum for- mam coercuit. Quoad aliud vero : « Consideran- tes, ^ inquit, a ratione et jure debito alienum esse, eos, qui criminis innoxii fuerint, eorumque fidejussores, si treguae, pax, seu fidejussiones de non offendendo, poslea ex nova emergente occasione fractae fuerint, earum occasione gra- vari debere ; cum praecipue paces, treguae seu fidejussiones hujusmodi de non offendendo, non ad offensionem de futuris causis, sed ex praete- ritis tantum oriantur ; litleras prajfatas, quoad praemissa revocantes, cassantes etc. novam causam in pacis, treguarum seu fidejussionum de non offendendo hujusmodi faclarum, seu faciendarum praestitarum, seu prfestandarum, si ipsi aliquo modo, seu aliquis eorum in dictis fractionibus intervenerint seu inlervenerit ; videlicet, si aliquis ex dictis principalibus, ali- quem ex comprehensis in pace, et Iregua, seu fidejussione de non offendendo, offenderit, vel ipse ab aliquo ex ipsis compreliensisoffendatur, non excusare ; si vero supradicti principales, seu aliquis eorum in fractione pacis, treguae seu fidejussionis hujusmodi, ul supra, non inter- venerint seu intervenerit, ipsos eorumque consanguineos et fidejussores, caeterosque in pace et tregua, seu fidejussione de non offen- dendo comprehensos, et quemlibet eorum no- vam causam hujusmodi allegare posse, et ea probata excusari debere, et quoquo modo gra- vari, perturbari, aut inquietari non posse, neque

' Extat. in Bnllar. Cnnstit. 9.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1560.

5(1

debere ; icTqiie <am in causis motis et indecisis pendentibus, quam etiam finitis et in quibus etiani pronunliatum fuit (dummodo sententise desuper latcE lotaliter iioa siut executioni de- mandatae) locum sibi vindicare posse, et debere declaramus ». Sed quod addit, miram prorsus ejus in criminosos misericordiam et pietatem ostcndit, subdit siquidem : « Cumque etiam saepe contingat parles ipsas, coutra quas in contumaciam procedi consuevit, vel ita nego- tiorum mole gravari, vel ita longe abesse, ut ipsorum contumaciam, sex mensium spatio hujusmodi, expurgare minime queant ; termi- num sex mensium bujusmodi ad annum proro- gamus, accontumacibus hujusmodidefensiones nonnisi post anni elapsi terminum denegari debere; ad quascumque aliter, quam, ut preedi- ximus, ferendas sententias, nullas, irritas, nul- liusque roboris et momenti fore et esse, prout nos eas, ex nunc tanquam contra juris debitum et de faclo, latas, annullamus, cassamus et irri- tamus ».

129. Sed, quia Constitutionem hanc, duode- cimo kal. Julii hujus anni vulgatam, perperam nonnuUi interpretari ausi sunt; ideo Pius, ut vi- debimus, anno millesimo quingentesimo septua- gesimo primo.aliis litteris,sub die decimasepti- maSeptembrisdatis,Pontificatussui annosexto, ipsam declarare coactus fuit. Praesenti vero anno, eas etiam edidisse ', quibus alteram ejusdem Pii IV Constitutionera mitigavit, (qua appella- tiones admittendas non esse in criminalibus causis, fiscum quomodolibet concernentibus, in quibus reos fuisse contigerat, nisi prius ac- tuali deposito poenarum facto, in quibus ex delicto delinquentes ipsi, aut illi, qui pro eisdem fidejussissent, vel ex contractu quoquo modo condemnandi venirent, aut eatenus condemnali fuissent, districte praecipiebalur :) praecipua suadet ea sollicitudo, qua hoc potissimum tem- pore, omnem movere lapidem visus est, vel, ut delinquentium audaciam congrua severitate comprimeret, vel e contra legum rigorem in reos pia miseratione mitigaret. Cum enim, ex praefato Pii IV decreto animadvertisset, quod plurimi optimum jus foventes, ob nimiam in- terdum paupertatem, modum depositi faciendi non habercnt, et ea de causa, remedio etiam appellationis privarentur ; quapropter eorum idem bonum jus, quod in appellatione deducere potuissent, incognitum et deperditum , quo praesertim ad illos, qui crimen confessi minime fuissent, remaneret. « Nos, (inquit^) more pii pastoris, pracmissis omnibus obviare volentes, ne appellalionis remedium ejusque prosecutio pauperibustollivideatur, motu simili elc. dictas lilteras mitlgantes et reformantes, tenore prae- sentium statuimus, decernimus et ordinamus,

• Exlat. io Bullar. Constit. 52. Pu IV. licet. elc. — * Extat. iu Bullar. Conslit. 24. Pii V.

ac perpetuo observari mandamus, quod in si- milibus causis fiscalibus et aliis, de quibus in litteris et motu proprio bujusmodi flt meutio, omnes et singulse appellationes, ac quaecumquc desuper pro tempore praesentandac commissio- nes, per AIe.xandrum Riarium modernumet pro tempore existentem curi;B causarum camertc Apostolicac auditorem, tanquam judicem talium appeIIationum,necnon per quemcumquealium judicem hujusmodi jurisdictioneni babentem, admittantacrecipiant, et admittiacrecipi libere et licite possint, valeant, debeant, illarumque vigore quascumque inbibitiones , cilationes , seu monitoria decernentes, et alia facientes, ia praemissis necessaria, eisdem auditori uostro et judicibus praefalis, ad id jurisdictionem haben- tibus, auctoritatem damus ac licentiam inipar- limur; prsestita tamen prius caiitione idonea per partem seu partes appellantes, non tamen confessos, in forma depositi, pro poena, in qua condemnatus extitit, et seu respective de se restituendo in carcere, et ibidem remanendo, in quacumque parte judicii, et quatenus pars esset dives, facto prius actuali deposito, arbitrio judicis ad quem. Quo vero ad confessos, liceat judici a quo, non obstantibus bujusmodi appel- lationibusetinhibitionibus,etabsqueaIiquaruni poenarum incursu, ad ulteriorem executionem, pro poena hujusmodi consecutione procedere etc. » Ista Pius, ad rite coarguenda Thuani alio- rumque commenta; quibus, ita eum justitiani amplexatum fuisse retulerunt, ut exacla juris observantia, plerumque injuriose peccaret;et a clemeutia abhorruisse scripsere, ita tamen, ut feram et implacabilem naturam dissimularet : nam, cum multa de clementia honorifice prtcfa- tus esset , postremo illam exacla nocentuni castigatione contiueri diceret. Nam, si feri adeo ingenii Pius extitisset, uti isti somniarunt, noa erat certe, cur praedecessorum Pontificum se- veriora statuta temperaret, cum, ut eidem suo ingenio indulgeret, et insimul crudelitatis no- tam evaderet, servari, quae antea sancitafuerant praecepisse, et incorrecta ac inemendata dimi- sisse, quae ferventiori ipse studio insequi medi- tabatur, sat erat. Quo pacto siquidem exacta demuni juris observantia deliquisse dicendus est, qui juris severitatem mitigasse deprehendi- tur ? Clementiam vero, exacta nocentum casti- gatione contineri , Pium dixisse , nullibi , praeterquam apud Thuanum legimus, qui rudem forte clemeutia; notitiam descriptionemque banc, Pio praecipua doclrina praedito, se ad- scripsisse putavit, quod, quid clemenlia esset, ipse ignoraverit. Nocentes siquidem, uti ipse dicit, debitis afl"ecisse suppliciis, (cum praeser- tim agnoscitur, benignitatem, et iis ipsis, qui- bus videbitur benigne fieri, et caeteris obesse) inclemenlia non est ; nam cum in ira, vel eum qui plus justo, vel qui minus irascitur, aeque

52

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566,

errare fateamur; clementia, inler Inijusmodi cxlrcma, nil aliiid ' quam qua^dam ivx medio- critas merilo nuncupatur. El quidem, si ille, qui , quibus de rcbus quibusquc iioniinibus decet , irascilur , quique , qucmadmodum , quando et quamdiu decet, id facit, laudibus mcrito afficilur, cunuicmque, el clcmcnlcm, ct inansuctum appdlare licet ; cnm imjusmodi extitisse Pium, Thuanus ipse non difflteri coac- tus fuerif, dum non praiter nec ultra jnris prcescripta, cxactum judicium in nocentes cxer- ceri voluisse narrat ; quis non videt immerito eum inclementem ostendere voluisse? Peccasse enim in eam partem signiflcare videtur, qui modum non servat ; vcruni, qui exacte, intra justitia; limites se continuit, nullatenus modum non servasse dicendum fuit. Paratus quidem erat, vir justus et i)ius, patienter malorum pra- Titatem sustinere, quos fieri bonos qusrebat et latis lenitatis et mansuetudinis legibus, ut nu- merusbonorumcresceret,studuit:verumtanien, ut pari malilia, se quisquam pravorum eoruni- dem numero non adjungcret, aliis etiam legibus prsecavitmeccastigare voluil, ut pra;teriti causa criminis poenas sumeret, neque, ut, quod factum fuerat, infectum reddere existimaret; sed futu- ri gratia, ne denuo delinqueret, vel hic ipse, vel alii,qui debitasipsum subiisse poenas vidissent. Qui igitur, et Ienilatis,et severitatis leges dedit, et inter utraque extrema innocenter incessit ; quomodo clemens non fuit, si, nonnisi clementiae mediuni servavit ?

130. Carafarum causa denuo judiciali dis- ceptationi subjicitur, et eorum jura restituuntur sine alteriiis damno. — Nec tantum verbis, seve- rioris judicii temperasse Pium acerbitatem, et clementiam commendasse , sed etiam facto ; qua; Thuanus ipse adeo non ignoravit, ut nec silentio pra;terire ausus fuerit, manifeste decla- rant. Rem paucis comprehendere duximus, eo quod innumeri piBne scriptores prolixiori jam stylo sint prosecuti ; nec aliis quam Gabutii ^ fide dignissimi scriptoris, verbis : « A Carafis {dicit igitur) rogatus Pius, ut causam suorum, in quos tanquam de republica male meritos, Pius IV animadverterat, ad juris cognitionem revocaret, atque repetito judicio, qui supers- tites essent, in pristinum statum restitueret; non recusavit. De his igitur judicio constituto, virisque jurisprudentia et integritate prajs- tanlibus in consilium adhibitis , rerum om- niummomenta,nefalIeretur, ipsemetinspicere, causamque in sacro senatu referri decer- nique voluit. In quo, rebus singulis rite cir- cumspectis , gravissima Ponlificis Patrum{|ue sententia, Carafae sunt in pristinam dignitatem, et locum legitime restituti : non quod eorum, qui male se gessissent acta probare, aut legiti-

' Aristotel. lib. II. Et. hic. et 4. Etbic. — « Gabut. Vil. Pii lib. VI, cap. 6.

mum superioris Pontificis judicium rcprobare vel rescindere cogitaret; sed quod, pro varielatc probationum ac temporum, ut saepe accidit, varie quandoque judicare, clarissima;que genlis honori, salvis legibus, consulere, a?quum csse arbilraretur. » Hajc ille, quibus addenda, qufe Ilieronymus Catena ' adnotavit ; quod nempe, priusquam Pius pergratum Carafis faceret, ut denuo ipsorum causa, uti postulaverant, judi- ciali examini subderetur; ipsos illum serio ad- monuisse, quod rem bene perspectamhaberent, antcquam judicium ipsum subirent ; nam, si minime innocentes , uti se esse confidebant, deprehensi fuissent, districlius se in eos juxta leges animadvcrsurum scirent, Et ha;c, ad re- fellenda quorumdam scriptorum commenta , qui , cum plerosque judices, qui Carafarum condemnationi interfuere , mutata sententia , eorumdem postmodum absolutioni assenlitos fuisse referant ; veniali propemodum judicio in gratiam Pii V eos absolvisse, quos ut Pio IV gratificarent, damnaverant, putarunt. Nam ex allatis sane constare arbilramur, quod, cum novo judicio Carafas, subdidit Pius, non gratiam, quam sine quorumcumque judicum medio solus eis praistare poterat , sed innocentiam duntaxat et verilatem prae oculis habuisse ; eo magis, quod judicibus, qui antea judicaverant, et in Carafas pronunliaverant, alios, qui eadem auctorilate, seu etiam ampliori, innocenfes re- nuntiarent, sufflcere potuisset, si, non quod justum etrectum, sed quod uni sibi arrisisset, ipsos decernere voluisset. Verum nil horum a Pii ingenio ac integritate magis alienum. Ab ipsismet judicibus, qui causam eam judicave- rant, judicari denuo voluit, ut rursus damna- rent, quos antea damnaverant, si eos damna- tioni obnoxios judicassent; re meliusexplorata, sapienter consilium mutarunt, unde ipsorum integritas comprobatur. Ut Pontifici assentaren- tur , in quam potissimum partem deflectere oporteret, ipsimet ignorarunt ; nam cum Pius, ubi rursus judicium istud agressi sunt, nil nisi justitiam et veritatem spectatam habuerit et seque ad misericordiam et justitiam pronum se oslenderit; ineptum est procul dubio, ad earum alteram, ut ejus genio, qui eos latebat, assenti- rentur, sententiam judices applicuisse, existi- masse.

131. Exmoretamen, in haccausa, judicium pariter et misericordiam sectatum fuisse Ponti- ficem ipsum, testatur Natalis Comes ° de his a- gens : « Condemnationem (dicit enim) Carafa- rum rescindit : revocat quae adversus illos a Pio IV facta fuerant. Jubet Caraflca insignia erigi, ubi fuerant devastala, imperat revocatio- nem fieri senfentiae et condemnationis, sed ex ea parte tantum, qua videbatur, infamia in in-

' Calen. Vit. Pii p. 130. — - Xalalis Comes Ilistor.

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

53

nocentes aut posteros redundare, quam suam senlentiam jubet in marmore incisam, publice exponi. Quod quidem recte fleri visum est, a tam pio Pontifice prseserlim ; non enim fieri potest, ut in ampla quamvis et nobilissima fa- milia omnes sint viri boni, neque tamen conve- nit, scelestorum errores, in viros bonos Carafas immeritos redundare; cum fieri possit in una- quaque familia, ut nuilti sint viri illustres, quorum splendorem et gloriam unus impurus non potest obscurare. » Haclenus ille.

132. Caeterum, non tam erga innocentes se justum prsebuisse, ut a falso illatis criminibus eos absolveret, vel inflictas immerito pcenas temperaret; sed insuper gratum, eo quod a Paulo IV, ejusdem gentis Pontiflce, ad honores perductus fuisset, nec Thuanus, nec obtrectato- res alii ei similessileutlo dissimulare potueruut. In hoc vero, nec praecipiti se consilio gessit nec incaute ; sed collata in se a Carafls beneflcia. in Carafarum dumtaxat eos rependit quos illis dignos censuit, ut prsefatus Gabutius ' his verbis refert : « At licet ex ea gente non deessent alii Paulo Poutifici conjuncti sanguine; ex omnibus tamen unum elegit Antonium Carafam, Regi- naldi filiuni, utpote viruni spectata; virtutis, ac multiplicis eruditionis laudibus insignem ; quem primo intimum sibi cubicularium mox inamplissimum cardinalium ordinem adscivit. Quo facto , et ab Hispaniarum rege Philip- po , et a caeteris bonis omnibus , magnam Pius gratiam inivit. Eum porro, nec ita multo post signandorum supplicum libellorummune- ri , (gratise signaturam appellant) sua sponte prsefecit. Quod ille munus, etsi pro modestia sua recusabat, eo tamen ut fungeretur Pius im- peravit. » Ita Gabutius.

133. Carafis igitur fama, tituli, honores, bona restituta ; et quidem sine cujusvis aiterius noxa, ut Thuanus calumniari voluisse visus est : Cum enim (scribit) Balnei Comes antiquas pos- sessiones, Antonio Carafa? olim Montisbelli Mar- chioni a Paulo IV attributas, tempore interregni recuperasset ; ob idque a Pio IV molesta lite diu vexatus, ac postremo Romam citatus, et in carcerem conjectus, rursus tempore ultimi in- terregni evasisset; veritus modo, ne ob id con- tra se tanquam contumacem sententia ferrelur, et Antonius Carafa in possessionem controver- sorum locorum restitueretur ; cum eo transigere coactus est, interventu cardinalis Columnae, et decem millibus aureorum eam niolestiam rede- mit. Sic Thuanus. Verum Adrianus ^ hujus nar- rationisaliquidimmutare videlur,nam optimam Pii mentem erga Balnei comitem ostendens, dicit, modum non potuisse excogitari, quo Pon- tifex oppida eidem, ut forte optabat, restitueret, nisi in carcerem, ex quo aufugerat, se denuo

» Gabul. ut supra. — * Thuaa. Histor. — ^ Joan. Bapt. Hadr. lib. XIX Hislor. sub aDDO 1566.

conslituisset, seque sceleribus quse ei adscri- bebantur purgasset ; cujusvis intercessione aut precibus posthabilis, cum justitia; limites nul- latenus Pius ipse pra;tergredi vcllet : additque, coram camerae Apostolicae auditore, intentata tandem civiliter lite, pro Carafa sentenlia lata, controversorum oppidorum possessionem hunc obtinuisse ; cui tamen cessit, decem millium aureorum sumptu, quo tantum a Balnei comite, Carafa idem contentus fuit. Ex quibus educitur, vim nullam prorsus Pium adhibuisse, cum co- mite ipso, ut Carafis gratificaretur, sed potius, juris ordine servato,cunctaprocederestuduisse; nam, cum, completo tantum judicio, Carafa et comes inter se contraxerint ; hinc procul dubio sequitur, in ipso judicio molestiam, decem mil- libus aureorum, comilcm minime redimere fuisse compulsum, ut falso Thuanus visus est asserere voluisse.

134. Et revera optimam Pii mentem erga illum, prffi aliis ipsius Pontiflcis ostendunt litte- rae, sub hujus anni initium, ad Maximilianum imperatorem scripts. Is enixe obsecraverat Pium, pro comite Polidoro Castello, et praefato BaIneicomite,uteorumaIterlCaprariaeoppidum, in Bononiensi agro situm , quod Apostolics camerae devolutum erat, restitueretur ; alterum vero, ut in gratiam reciperet, et ab adversariis oppressum iri non permitteret, liberumque do- mum abire vellet. Primum enim, quod de Sedis ApostoIic£e feudali jure ageretur, Pius penitus facere detrectavit; in altero vero, utMaximiliano gratiflcaretur, salva justitia, promptum para- tumque se exhibuit, facloque quod potuit per- fecit.

135. Cffisaris Epistolae ', ab ipso originali excerptae ad Pium, hujusmodi fuerunt :

« Beatissime in Chrisfo pater, Domine reve- rendissime.

« Post offlciosissimam commendationem, fi- lialis obedientise continuumincrementum. Cum prccclarae virlufes comifis Polidori Castelli Bo- nonien., a quibus haud vulgariter nobis com- mendatus est, et fldelia atque promptissima obsequia, quae exhibet serenissima; et cbaris- sima; sorori nostra? principi Florentiae, eum benigno favore et Csesarea gratia nostra cum- primis dignum reddant : non potuimus equidem omittere, quin illum Sanctitati vestrae hisce lit- teris, de meliori nota commendaremus, prout summopere commendatum esse cupimus ; Sanctitatem vestram enixe orantes, ut illi, hujus nosfr» studiosissimaj intercessionis causa, ad testificandam paternam suam erga nos volunta- tem, mandct, integre et quamprimum restitui comitatum de Caprara, in agro Bononiensi si- tum, cujus possessioue paulo anteobitum felic. record. Pii IV Pontificis Maximi privatus esse

' Ei Archiv. card. Alesand.

54

pir V ANNUS 1. — ciiRisTr 1566.

dicitiir : cwm a?serat, niliil sese commeruisse, qiiamolirom tam graviter puniri et fortunis mulctari (ioliuerit. Qua in re, si S. V. nobis pa- terne gratificabitur, sicuti nobis de Sanctilatis vestrre pietate et summo in nos amore plane pollicemur, experictur, nos quoque vicissim nullam occasionem pratermissuros, Sanctita- tem vestram mutuis filialis obseqnii nostri stu- diis demcrendi. Datum in nostra imperiali civitate .Vugusta Vindelicorum, die decima oc- tava Februarii, anno Domini mdlxvi, regnorum nostrorum, Romani quarto, Hungarici tertio, Bohemia? vero decimo octavo.

« E. S. V. obsequcns filius Maximilianus ».

136. Alia pro Comite Balnel ' : « Beatissime in Chrislo pater, domine reverendissime.

« Post officiosissimam commendationem fl- lialis obedientia;, continuum incrementum. Sin- gulari equidem benignitate prosequimur comi- tem Joannem Franciscumde Bagno,propterexi- miam ejus erga nos obscrvanliam et cultum, et pr»claras animi dotes, quem.cum intelleximus islhic Romm, a suis adversariis omni persecu- tionis et injuria ac violentiarum genere oppu- gnari, atque in extremum fortunarum et salutis discrimen adduci; magnam profecto molestiam inde cffipimus, neque intermittendum duximus, quin mox, datis ad Sanclitatem vestram lilteris, hominis illius, quem, ut virum honestum et probum, nostri studiosissimum, favore et gratia nostra cum primis dignum judicamns, benig- num patrocinium susciperemus. Atque idcirco Sanctitati vestrae illum summopere commenda- mus, enixe orantes, ut ne patiatur illum ab ini- micis suis prorsus opprimi ; neque etiam S. V. quicquam gravius aut inclementius in illum statuat, sed potius paterna sua gratia complec- tatur, salvumque etincolumem cum bona S. V. venia, ad suos domum redire permittat, quo in futurum.exbenignitate etclementiaS.V. quiete, pacifice et absque molestia vivere possit; atque hanc noslram non vulgarem intercessionem sibi magno usui fuisse intelligat. In quo Sanc- titas vestra faciet rem paterno suo in nos amori valde consentaneam quam erga Sanctitatem Vestram mutuis filialis observantiae officiis pro- mereri sludebimus, Deum orantes, ut Sancti- tatem vestram, pro beneficio Ecclesiae suee, quam diutissime conservet incolumem. Datum in nostra imperiali civitate Augusta Vindelicorum, dledecimaoctavaFebruarii,annoDominiMDLXvi, regnorum nostrorum, Romani quarto, Hunga- rici tertio, Bohemiaj vero decimo octavo.

« E. S. V. obsequens filius. Maximilianus ».

137. His litteris hujusmodi Pontifex ^ re- sponsum dedit :

<< Charissimo in Christo filio nostroMaximi- miliano Ungaria; et Bohemiaj regi, in Romano-

' Ex eodem Arrli. ut supra. — ' Ex Archiv. Vatic. Brev. Pii V. Cod. 2906. sign.

rum imperatorem electo. Charissime in Chrislo fili noster. »

«Binas.M.T. littoras accepimus, ambas deci- mo octavo Februarii datas, unis commendavit Polidorum Castellum civem Bononicnsem, alte- ris Franciscum de Bagno. Persuasum hoc M. T. csse cupimus, charissime fiili, ea nos benigni- tate cogniluros desideria tua, ut illis etiam sa- tisfaccre cupiamus, si modo nostra, et hujus Sauctffi Sedis dignitas et anjuitas patietur. Cer- tum autcm habemus, ne M. quidem tuam quic- quam, aliorum causa, a nobis impetrare volle, nisi quod a^quum et honestum fuerit; hoc est, et ipsa et nobis dignum. Quod ad Polidori Cas- telli ncgotium attinet, si comitatus ille in nostro patrimonio esset, libenter et sine ulla cuncta- tione M. tuse gratificaremur ; sed cum agatur de jurc Sedis Apostolicse, cujus patrimonium et jura tueri ac conservare debemus, non possu- mus, salva flde et conscientia nostra, quidquam de ipsius Sedis jure alteri remitlere.llludconflr- mamus, eam causam, prout justum fuerit, de- cisum iri. Ita enim S. R. E. jura tueri volumus et debemus, ut nemini injuriam fieri patiamur. De altera causa, quam M. T. commendavit, ea qnoque res nunc a judicibus, quibus mandata fuit, recognoscitur, mature et juris ordine ser- vato in ea procedetur. Quidquid proponendum Franciscus a Bagno curabil diligenter audietur, cum vero ea res cognita fuerit, et quid veritas etjuris ratio postulet apparuerit, tum operam dabimus ut Franciscus quantum M. T. commen- datio sibi profuerit intelligat. Datum Romse apud Sanctum Petrum sub annulo Piscatoris die VI Martii mdlxvi, Pontiflcatus nostri anno pri- mo. »

138. Nec defuit, ut innuimus, his quee pol- licitus est optimus Pontifex. Cum enim comiti a Balneo duo illata essent; aliud, quo plurimorum facinorum reus insimulabatur, aliud vero, quo ejus bona jure a quibusdam repetebantur : horum in primo gratificatus est comiti, queni falso forte accusatum deprehendit; nam de illo pcenamaliquam sumpsisse, apud scriptores re- perire non est ; in altero vero, in quo de re aliena agebatur, ut unicuique jus suum tribue- retur, quod justum fuit decerni voluit. Antonino Carafse igitur, ut diximus, adjudicata sunt co- mitis de Balneo bona ; a quo tamen cardinalis Columna, ejusdem comitis consobrinus, decem milIiumscutorumpretio,qua3FIorentiaeprinceps subministravit, iila redemit ; ea tamen lege, ut lladrianus ' narrat, quod bona ipsa cuicumque libuisset, tradere posset, exceptis tamen magnis principibus, id praecipiente Pontifice, sinecujus voluntate id fieri nequierat ; ne , videlicet vel Urbini dux, qui eisdem bonis inhiabat, nec alius ei similis, sibi vindicare illa posset.

< Iladriaa. Hislor. lib. xviir. sul) an. 1564. pag. 1500. et lib. XIX. sub an. 1566. pag. 1350.

pir V Awrs 1

CHRISTI 15 60.

55

439. Sed, quod prae omnibus comprobat fequitatls et juris Ponlificem limites non exces- sisse, ut gratum se Carafis prseberei ; et quod in cunctismisericordem una ac justum seexLibuit^ procul duliio est Apostolicum Diploma illiul', quod inler Constitutiones habetur, in quo sic loquitur :

« Motu proprio etc.

'< Nuper \olentes indemnitati creditorum quondam Caroli Carafae, Alphonsi Neapolitani cardinalium, el Joannis ducis Paliani, de opor- tuno juris remedio providere, dilecto filio Alex- andro Riario , nostro et Camerae Apostolica; generali auditori, dedimus in mandatis, ut om- nia et singula bona , ad prscfatos quondam cardinales et ducem spectantia colligeret, depo- neret, et mox de illorum pretio, veris et legiti- mis creditoribus, juxta eorum priorilatem satis- faceret.Cumautem dictus auditor in executione hujusniodi voluntafis nostrs publice proclama- tffi dixerit, ut infra certum prscfixum terminum omniaet singula bona pra?fata, penes quoscum- que, a die detentionis eorumdem cardinalium et ducis existentia, certis modo et forma penes dilectum filiura Joanem Baptistam Altovituni depositarium, ad hoc ab eo, etiam de cunsensu nostro, deputatum, consignarentur. Cui Edicto, licet aliqui paruerint, tamen multo plures hac- tenus parere neglexerunt, sub praetextu, quod bona hujusmodi penes eos, vel vigore manda- torum, tunc existen. Alma^ Urbis gubernatoris, accusatione regaliarum , honorantiarum, vel mercedis pro custodiendis et curandis eisdcm bonis,vel emptionis vigore subhasiationis tunc de illis factse ; alii etiam titulo subrogationis in juribus camera? Apostolicse, et donationis eorumdem bonorum, vel aliis diversis de causis penes se esse, et propterea minime ad illorum exhibitionem se teneri praetendant; etpropterea iidem dilecti filii creditores, se facile deludi posse conquesti fuerint; nos quibus suspectae satis semper subhastationes ilia? fuerunt, et propterea neminem a dictorum honorum consignatione excusari posse,etjustum pretium inferri, demuni creditoribus veris et legitimis satisfieri volentes, Edicti praefati tenorem pro sufficienter expresso habentes, illudque, quoad bona Caroli cardina- lis et Joannis ducis approban. et confirman. ^ausam vero super bonis Alphonsi cardinalis Neapolitani, ad dilectos filios Scipionem Sanclte Anastasiae, et Joanem sancla Priscae presbyteros cardinales, quibus jam ante illam commisera- mus, remittentes, et priorem nostrum motum proprium ad dictos Carolum et Joanem tantum reducentes : Motu simili etc. eidem dilecto filio Alexandro auditori praecipimus et mandamus, quatenus omnes cujuscumque status^ ordinis, et conditionis personas, etiam cardinalatus ho-

' Extal. int. Pii Conslit. seorsim impres. p. 20.

nore fungentes, ad aclualiter. ipso facto, consi- gnanda bona praedicta, etiam quovis titulo lio- norarii, mercedis, subhastationis, donationis, aut alio quovis coloralo titulo, a die detcntionis cardinalis et ducis habita, et non extantium, verum valorem, seu, illius loco, idoneam cau- tionem arbitrio ejusdem auditoris,per censuras Ecclesiasticas et poenas pecuniarias, ac etiam sub indignationis nostrae poena, cogat et com- pellat, etiam per viam inquisitionis, denuntia- tionis, et ex mero officio summariae, et velo levato ac manu regia procedendo. Et quia verisi- militermulta in publicis subhastationibus dis- tracta, modici valoris existentia, vel usu con- sumpta, vel licite delineri possent; concedimus eidem auditori pcr prsesentes, liberum et ab- solutum arbitrium in hoc tantum capite excu- sandi a consignatione rei vel pretii eos qui titulo praefatohabuissedicuntur. Et ut praemissa et alia usque ad satisfactionem necessaria et opportuna, efficacius adimpleri possint, ple- nariam eidem auditori tribuimus potestatem, omnes et quoscumque, quavis dignitate, etiam cardinalatus honore fungentes, tam in Romana curia quam extra, citandi, monendi, etiam per edictum publicum, et non tamen cardinales, ad personaIiter,siresila exegerit,vel alias legitime comparendum, et si opus fuerit in quocumque statu causae hujusmodi fiscum pro suo interesse admiten. terminos et dilationes etiam peremto- rias ad exhibendum et consignandum, vel alia opportuna faciendum, praefigen. prorogandimi, creditores praedictos , adversus quamcumque sententiam, seu lapsum fatalium ex generali clausula, citato tamen commissario camerae, in integrum restituendum, subhastationes, quas- cumqueminuslegitimopretiofactasrescindend., et ad justum et verum pretium reducend. etiam si laesio esset citra dimidiam , bona praefata creditoribuspraefatislegitimisinsolutumdando, aut de illorum redigen. eisdem satisfacien. nec- non quascumque donationes et subrogationes de iisdem bonis, etiam motu proprio, ad favo- rem cujusvis etiam S. R. E. cardinalis emanatas irritantes et annulantes quoscumque contuma- ces, inobedientes, et rebelles, pcenas in ediclo suocontentas,incidisseetincurrissedeclarantes, illasque aggravandi etc. »

140. Vulgatum etiam, una cum hoc Motu proprio edictum auditoris Camerae legitur, quin- todecimo kaleud. Maii ; perspicueque ex utro- que, ut innuimus, colligitur, Pium cum Carafo- rum causam recenseri denuo jussit, grati id animi quidem ingenio fecisse, ut obfrectatores ipsi negare haud audent ; sed insupcr prje ocu- lis justiliam habuisse, qua non tantum ei ex ea parte, qua innocentes se comprobassent, hono- res , tituli , dignitates restituerentur ; verum etiara, res et bona, ubi tamen ea aliis non de- buissent : nara tunc unicuique , quod suum

56

PII V ANNUS 1.

CIIRISTI 1566.

esset, attribui voluit. Quapropter undequaque tam a-que iibrata a Pio justitis lance, uti iuep- tum est censere, judices pro Caralis prouun- tiasse, ut ei assentarenlur, ita ex praefatis, ut Carafls consuleret, quod aliquem ^oncusserit, jiullatenus educi posse de|)rehenditur.

141. Piratarum flafjitia coercet, infelicibus naufragis consu/it, etfidei captivorum providet. — Justitiffi et pietatis legiljiis sat tamen non liabuit Pontifex, sic rempubiicam instiluisse; sed eo insuper manum admovit, ut mari eliam sceles- torum liominum criminaj debila animadver- sioue comprimeret, mitique, ut consueverit, severitate cocrceret. Sui ij,Mtur considerans esse muneris, providere, ne inopia commeatus et anuonaj Urbs laborarel, ne pauiieres extrema paterentur, ne mercatores mercium suarum jactura deterrili, et piratarum metu permoti, sua mercimonia desererent, vel aiio [jotiusquo- vis, quam ad Urbem, quae ad victum atliuent et vestitum comportarent; Romanum Portum mu- nire statuit. Eo igitur boc ipso anno profectus, jussit, in eodem portu, jani olim a Trajano mu- nificentissime exfructo, sed modo, teniporum injuria collapso, arcem eedificari, ex qua naves ab hostium injuria defendi possent. Ibi enim cum necessario subsisterent, sffpenumero illae, quse Romam adverso Tiberi navigabant, a pira- lis observari solebant ac diripi. Arce igitur, quam prfediximus, extructa, his malis cautum est, navesque ibi tuto consistere imposterum potuere. Hac ipsa de causa ad inde non longe constituta Ostia Tiberina Pontifex demigravit, ibique etiam aliisque maritimis locis, quorum singula lustrare haud potuit, turres extrui man- davit, et speculas, quibus facultas oranis piratis adimeretur ea locavexandi, iisquenostri contra eos tutis perfugiis ulerentur; et finitimos prae- terea principes graviter adhortatus est, ut tri- remes per mare dispositas haberent, quarum prcBsidiis littora, orseque Italise apraedonibus et piratis defenderentur. Quod salutare monitum omnes libenti animo excaepisse, quae undequa- que adhuc conspiciuntur, per Italiffi littora ex- tructae turres, testantur. Ad ha?c vero Piuni im- pulisse saevamillam maritimarumltaliaeorarum a Lucialio classis Turcarum duce, factam hoc ipso anno, Augusto mense, depopulalionem; quae inferius dicenda erunt, facile suadere vi- dentur. Illud autem fuit (ut apud Caracciam ' legitur) « quod singularem modestiam summi el Pontificis et principis commendavit, ut prae- fatum Romanum Portum, aliaque loca simpli- cissimo adierit comitatu, suamque voluisse duntaxat familiam, itineris comitem, et duo- decim praeterea equites, ex paucis, quos, Pon- tificatus initio, reliquis dimissis, retinuerat ».

142. Et id quidem, ad avertenda piratarum

< Ei Epist. apud Carac. sub die 9 Nov. 1566.

fiagitia. Caelerum, quia eum praeterire minime [)oterat sollicitudo (juorumcumque nautarum, quorum uaves, furenlis maris et fiuctuum vi jactatae, naufragium tandem perpessae essent; dum nno raro acciderat, ipso turbato pelago, crudeliores immanioresque infidelibus ipsis piratis, Christianos littorum iucolas, infelicis- simos uaufragos reperisse; tanto sceleri idcirco occurrere volens, grave pariter et amplum, hoc anno, decrelum edidit de naulis et naufragis, eorumque rebus nonoccupandis aut impedien- dis, sed ab his qui possent benigne juvandis : nam licet generalem sanctionem in Christiano- rum bona, ubique naufragata surripientes, quo- tannis in Bulla, in die Coenae Domini legi solita adesse sciref, imo ille ipse, ex praedecessorura more, eam innovasset ; cum tamen coraperisset, ipsius observantiara ab Ecclesiasticae ditionis subditis praecipue negligi, uti jam Honorius ' Secundus specialem pro regno Britanniae super hoc Constitulionem ediderat; specialem quoque pro sibi ^ Romanaeque Ecclesiae subditis, ins- tanfe Martino de Ayala Hispanorura consule, legera ferre sui muneris esse duxit.

143. In ea igitur, non sine gravi anirai sui moerore se accepisse testatur, retroactis tempo- ribus, maximo cum damno et periculo misero- rum nautarum, et mercium conductarum, naves et navilia, diversis onusta mercibus propfer maris infortunium, fugamque forte ab infideli- bus et aliis inimicis arrepfam, aliosque inopi- nafos casus, ob quos nonnulli naves et navilia deseruerant, et ab eorumdera inimicorum cona- tibus evaserant, suasque personas, navibus et mercibus in eis conductis in terra dimissis, aliis in mare projectis, salvas effecerant : cum hujus- modi naufragium passi ad portus, littora et oras ditionis S. R. E. occurrere accidisset, pro propria, necnon navium et merciura nanciscenda salute, ubi se securos esse existiraaverant, (nara inter Christianos et araicos fratrum opem et amicabilem favorem, prout ratio et aequitas postulabant, et prout aliis in locis in similibus infortuniis agi consuevit, expectabant :) non solum penes eos auxiliura non repererant, quin- irao majus irapediraentum; dura contra orane divinum jus et humanum, addendo naufragium patientibus, daranura damno, et afflictionem afflictis, cum maxima Dei, sui et proxirai ofTen- sa, ab habitatoribus et officialibus prEedlctarum terrarum, portuum, ac littorum male haberi solebant; nara animo perverso et diabolico, bo- nis et mercibus (ac si infldeliura essenf) privati erant, assimulata dirccti cujusdam juris specie, qua Barones dorainique teraporales, et Eccle- siastici hujusmodi locorum offlciales, ad se ea spectare et pertinere asserere non verebantur.

Tam scandaloso, perverso et iniquo exem-

• Honor. II. Const. Charissimus. — » Eitat. iu Bull. Constit. 7. sub an. 1566.

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

57

plo, quod non solum religioni ChristianBe re- pugnat, in terris prsecipue R. S. E. qua; omnes ad se venientes benigne recipit et amplectitur, sed contra etiam humanum omne et divinum jus esse deprehenditur ; praidecessorum inhae- rendo vestigiis, et pra;missis damnis et scandalis obviare volens, statuere se dicit, firmiterque et inviolabiliter observandum mandat, in virtute sanctae obedientiae, et sub excommunicationis necnon decem millium ducatorum auri largo- rum_, Apostolicse camerae applicandorum, poenis, quatenus in Urbe Roma, suisque portibus et littoribus ac civitate Anconitana, aliisque om- nibus et singulis civitatibus, terris, castris, et tam orarum Adriatici quam Mediterranei maris, S. R. E. mediate vel immediate subjectis, et etiam praelatis et dominis temporalibus earum- dem terrarum, in quibus maritimum est com- mercium; ne persona aliqua cujuscumque gra- dus; Ecclesiastici vel saecularis, communiter vel divisim, offlcialis, et praesertim Ostiensis et Porluensis episcoporum, et quorumcumque a- liorum cardinalatus honore fulgentium, audeat, preesumat aut permittat impedimentum prcebe- re, aut aliquid molestiae genus praefatis nautis praestare, et mercium conductoribus, vel regis Catholici subditis, vel aliis quibuscumque, et cujusvis nationis, qui quavis de causa, sive ea fuerit necessaria, sive voluntaria aut fortuita, ad pra^fata eorum littora applicare contigerit. Quinimo favore et ope eos gratiose recipere jubet benigneque tractari, restituendo ac res- tituere faciendo eorumdem tum res, tum bona, in iisdem navibus conducta, si ea ab aliquibus detineri et occupari deprehenderint; et libere, absque eo quod eos ad aliquid persolvendum compellant, dimittant.

Approbat et auget deinde Pauli III et Julii item 111 prsedecessorura suorura Diplomata , quibus praefato Martino de Ayala Hispano con- suli potestatem fecerant, recuperandi et libere recipiendi naves mercesque naufragium passas. Et, ut Christi fideles a preemissis non tantum formidine poenae abstinerent, quinimo ad chari- tatis offlcia, amore justitiae allicerentur, et ab eis naufragium patientibus promptiora subsidia praeberentur ; omnibus et singulis utriusque sexus Christi fidelibus, qui auxilium, consilium et favorem iisdem, in reparatione et conserva- tione suorum bonorura praestitissent, decem annos et totidem quadragenas, de injunctis eis poenitentiis, Apostolica liberalitate misericordi- ter in Domino relaxat.

Subditis postmodum suis ac habitatoribus omniumterrarum, portuum etlittorum, necnon patronis et nautis navium, naviliorum trire- mium, biremiumque capitaneis, et barcarum couductoribus et piscatoribus, et aliis quibus- cumque personis, et habitantibus in, aut prope, vel ubi talia naufragia accidere contigerit, im-

Ann. — TO.MLS XXXV. — Laderchi, I.

perat, (sub poena solutionis tanti, quanti bona naufragata valuerint, ct qua; ob defectum adju- torii amillerentur) quatenus illico, postquara a patrono, consule aut deputatis vocati fuerint, excurrant et festinanter accedant, cum eorum navibus ac triremibus, et periclitanti navi suc- currant, enixo eo studio ac labore, ac si eorum propria existerent; mercium tamen salvatarum et conductarum expensis, justi laboris, consulis arbitrio, eis pretio persoluto ; prater quod ta- men, nil omnino exigereaut petere possint, nec quartum videlicet, nec partem, nec jus aliquod salvatarum rerum; huic Sanctioni contrariis concessionibus, sfatutis, consueludinibus, ordi- nationibus et quibusvis aliis usibus abrogatis. In territoriis vero, sive locis in quibus naufragia evenerint, dominum, seu dominos, aut ejusdem loci communitates, Romanae curiae ministris, latrones, usurpatores, seu rerum hujusmodi naufragatarura detentores, teneri tradere edixit; quod si secus fecissent, damnum ipsi et expensas proprio aeresarcire tenerentur.Vitellotiotandem cardinali Vitello camerario, amplissimam in hu- jusmodi causis facultatem et juridictionem im- pertitur; quem ideo ejusmodi Pii litteras, apud Sanctum-Petrum datas octavo kalend. Maii, sexto idusMaiihujusmetannipromulgassereperimus. 144. Charitas vero Pii, non tantum ad nau- tas, qui conciti maris furore, vel alia de causa, ad Ecclesiasticae ditionis littora appulissent, se- se extendit; sed ad eos quoque Christi fideles diffusa est, qui in piratorum ScBvissimas manus incidissent, uti ea ostendunt quae Gabutius ' narrat his verbis : « Accidit per idem tempus, ut navis longa nobilis archipirat^e a comite Altemirae, ad Montem Argentarium caperetur, in qua Christiani homines fere centum, e Turca- rura raanibus erepti erant, qui per decem prope annos servierant acerbissima servitute. Hos seminudos et afflictos, Romara raissos, perbe- nigne et liberaliter Pius accepit, ac vestibus, pecuniis, sacris etiam et salutaribusmuneribus ornatos dimisit». Piratam hunc, propter firrai- tatem et celeritatem, Falconera appellatum fuisse, apud Caracciam ^ legitur, ibidemque eodem ferme stylo, quo est usus Gabutius, exi- mia Pii charitas comraendatur. Qua vero occa- sione, a praefato Altemirae comite comprehensus insignis prado censeri possit, inferius dicen- dura erit. Sed quia in eadera navi, in qua cap- tivi fideles detinebantur, Turcarura quoqueplu- rimos extitisse necessario existimandum vide- tur, qui versa vice, Christianorum captivi eva- serint; hinc, vel, ut eos, et alios, qui eodem terapore, ut dicitur, sunt capti, ad Christianam fidem suscipiendam alliceret, vel si jam deinde suscepissent, ipsos in ea magis roboraret, gra- tiis et privilegiis prosequi voluisse, Conslitu-

' Gabul. in Vit. Pii V lib. vi, cap. 4. — » Episl. apud Caracc. Ep. 8. sub XI lial. Septenib. 1S66.

58

Pn V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

tione, qiiam paucos post dies, ab adventu eo- rum quo? recensuimus captiYorum, Pium edi- disse invenimus, merito pulandumcognoscifur. Decreverat quidem jam priilem PauUis 111 ut mancipia, qua? sacro Baplismatis fonte expia- rentur, si ad alma; Urbis conservatores confu- gissent, non solum libcrtatem consequerentur, sed etiam Romani cives efficerenliir; ignotis tamen quibusdam de causis, ille idem, qui optimam lcgem tulerat, aboleverat.

145. Ornat preeclaro privilegio conservatores Urbis. — Visum est ergo Pio, eam esse denuo revocandam , eo magis quod ejusdem Pauli decretum nova minime amplissimo olim sena- tui privilegiaconfulisse, sed potius ablatareddi- disse videretur. Constitutio ' sic se habet :

« PIUS PAPA V.

« Dignum et rationi congruum esse videtur, ut ea, quae ex veteri instituto officium Senatus Camerae Urbis et ipsius conservatores consue- verunt, vel alias illis concessa existunt, muni- mine Apostolicse superioritatis in posterum ro- borentur, et in usum, si adhuc non existunt, reducantur.

« Nos siquidem, qui etiam in minoribus constituti, semper et continue populum Roma- num paterno dilectionis amore prosecuti su- mus, et ipsius privilegia, et maxime, quae Chris- tiano populo necessaria et utilia esse videnlur confirmare desideramus , felic. record. Pauli papae III prfedecessoris nostri, qui per suas in forma Brevis litteras, ipsos conservatores et populum in facultate et privilegio mancipia quaeque , sclavos vulgariter nuncupata , qui baptizati et Christiani prius facti fuerint, ad se- natus Camerae ipsius Urbis officium, ac illius conservatores, pro illorum libertate confugien- tia, prout ex veteri consuetudine hactenus, ut ipse praedecessor noster narraverat, conservato- res prffifati, tumexspecialiprivilegioPontificali, tum imperiali potestate, ab aspero servitutis j ugo liberandi facultatem habuerant, etiamsi lapsu temporisdeperdita fuissent, reintegrandi, vesti- giis inhaerendo : Motu simili, ac de certa nosfra scientia ac de Apostolicae potestatis plenitudine, eosdem conservatores pro tempore existentes, speciali favore prosequentes, ac litteras Aposto- licas Pauli prfedecessoris, ac si de verbo ad Terbum insererentur, pro expressis habentes, illasque in totum juxta illarum tenorem confir- mantes, ipsos conservatores ac officium senatus camerae Urbis, in jurisdictionem, facultafem et potestatem mancipia quEECumque sub jugo ser- vitutis quomodolibet alligata, ad hujusmodi senatus Camerae officium pro tempore existen. ac ipsius Urbis conservatores confugienda, ac libertatem acclamantia, per eosdem conservato-

» Extat ia Bull. Constit. xvn.

res libertafc donari, et Roinani cives liberique bomines effici possent, prout ipse Paulus prae- decessor nosterreintograverat, reintegramus, ac pro potiori cautela denovo damus, concedimus, gratiose impartimur. Itaque mancipia seu scla- vos eadem, quae ab eisdem imposterum libera- buntur, pro liberis hominibus et Romanis civi- bus in omnibus et per omnia ubique haberi, teneri etdeputaridebere : dantes etconcedentes eisdem mancipiis, sic, ut praefertur, ab eisdem conservatoribus liberatis, facultatem in judiciis contra quascumque personas standi. confrahen- di, testandi et alia faciendi, quae ca?teri cives Romani liberi homines facere consueverunt et faciunt, et ea in omnibus et per omnia habere, et libera esse decernimus, volumus et mandamus, acexnunc, proiitextunc, ete contra; omni juris cujuslibet statutorum, consuetudinum et alio- rumcontrariorum rigore pffinitus rejectis, libe- ramus. Et sic in praemissis omnibus , per quos- cumque tam ordinarios quam delegatos, etiam quacumque jurisdictione fungentes ; judices et personas sublata eis et eorum cuilibet quavis aliterjudicandi, sententiandi etdefiniendifacul- tate, potestate et auctoritate, Judicari , senten- tiari et definiri debere ; ac quidquid secus sci- enter vel ignoranter, contra praesentium teno- rem fieri et attentari contigerit, irritum elinane decernentes.

« Non obstantibus Motu proprio, seu Litte- ris forsan desuper perviam decreti, vel alias per dictum Pi.ulum praedecessorem sub dat. Rom® apudSanctum-Petrum quint. id.Novembris anno Pontificatus sui quintodecimo, supradictarum suarum litterarum in forma Brevis, etiam forsan adinstanfiamd. populi Romani,decretis deroga- toriis, ac quibusvis Constitutionibus et ordina- tionibus Apostolicis, necnon dicfae Urbis, etiam juramento, confirmatione Apostolica, vel quavis firmitate aliaroboratis, statutis, et consuetudi- nibus, reformationibus, etdecretis, ac quibus- vis privilegiis, indultis, et litteris Apostolicis, ingenerevel in specie, per quoscumque alios Romanos Pontifices pra;decessores nostros, tam sub plumbo quam in forma Brevis, sub quibus- cumque tenoribus etformis, ac cum quibusvis clausulis et decretis, etiam irritantibus et aliis in contrarium quomodolibet concessis, appro- batis et innovatis. Quibus omnibustenores illo- rum, ac si de verbo ab verbum, nihil penilus omisso, insererentur, pracsentibus pro sufficien- ter expressis, habentes, illis alias in suo robore permansuris, hac vice dumtaxat, specialiter et expresse derogamus, ac omnibus illis, quae dic- tus praedecessor voluit, non obstare, caeterisque contrariis quibuscumque.

« Voluraus autem, quod sola signatura prae- sentium sufficiat, et ubique in judicio et extra, fidem faciat, regula contraria non obstante, seu, si videbitur, litterce desuper per Breve nostrum,

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

59

seu sub plumbo, aut alias, prout nielius vide- bitur, expediri possint.

«Etquoad illos servos dumtaxat,quiantea,ut praefertur, sacro Baptisniatis lavacro mediante , Christiani facti fuerint, et non de alio. Datum Romse, apud Sanctum-Marcum. quinto id. Sep- tembris anno primo ».

146. Vix creatus Pontifex bonos gaudio, im- probos terrore replet. — Ex hucusque recensitis Pii optimis institutionibus et legibus, satis su- perquefalsitatiscoargui videnturTUuanusetalii, qui eum in civili administratione severe quidem, sed minus prudenter multa constituisse, retu- lere : quibus potius terrorem sui, quam legum amorem, et obsequium subditorum animis in- sinuaverit. Sed alia insuper, quibus, hoc eodem tempore,reipubliccebono consuluit, perspectam magis obtrectatorum impudentiam reddit et mendacia revelat. Nec est quod nimiam latarum a Pio legum severitatem ab iis, qui earum ter- roreperculsijUrbem deseruere,comprobatum iri contendant : nam quinam ii fuerint, qui potius Urbe decedere, quamrectis Pii sanctionibus pa- rere maluerint, docet insignis ille Marcus An- tonius Muretus, ' in Oratione in Pii funere ha- bita, sacrum cardinalium senatum his verbis alloquens : « Ut autem divino consilio, vestris suffragiis in Pii IV locum suffcctus est, tanta subito extitit bonorum alacritas et exultatio, tanta improborum fuga et trepidatio, ut neque illiquidquam sibi optatius potuissecontingere, neque hi uspiam se jam tuto posse consistere arbitrareutur. Cernere erat bonos bilares et erectos ; tristes improbos etabjectos ; illos gau- dio triumphantes, hos de consciscendo sibi vo- luntario exilio consilia inter se communicantes : illi gratulatum ad templa convolabant ; hi aspec- tumhominum lucemque vitabant ; illos sublatos in coelum, hos amandatos infraterram putares. Neque vero multis edictis aut Pragmaticis opus fuit, ad pestes quasdam hominum ex Urbe pel- lendas. Ut sol exoriens nebulas disjicit, ut ven- tus aream purgat, ita nomen ipsum novi Ponti- flcis dissipavit improbos , et Urbem tetra illa impurorum hominum colluvicne purgavit». Et infra:«Judiciorumseveritatem,quamjamimpro- bissimus quisque, aut eludere autperrumpere solebat, renovavit. Cumque acrioribus remediis egere hoc saeculum judicaret, propositis etiara acerbioribus suppliciis , hominum libidinem audaciamque frcenavit. In quo, si qui sunt, qui eum ut nimium severum ac rigidum culpare au- deant, et ut molles fegroti de medicamentorum amaritudine conquerantur, facere id non pos- sunt, quin eadem opera de sua ncquitiaet levi- tate fateantur. Nam si adversus extraneos tantum severitatem adhibuit, in se autem et in suos re- missus atque indulgens fuit, tum sane hos repre-

hensores audiamus : sin, et domi, et foris, et ia suos, et in alienos, sui se siniilem pra;buit, ne- que quemquam usque eo charum habuit^ ut ad cjus peccata connivendum duxerit ; fateamur id; quod res est, severitatem illam, ab eximio quo- dam justitiffl studio profectam, his temporibus necessariam ac salutarem fuisse ». Ita ille ; ve- rum, prse his validiora suppeditant argumenta, tum leges, tum Pii gesta, quibus fortiter una acsuaviterdispositis, omniaadversariorum tela contunduntur:nameljustequidem,elprudenter, et clementissime rempublicam, Pium ipsum administrasse, tam superius allata quam mox subjicienda demonstrant.

147. Subvenit civiu7n incolumitati et paupe- rum necessitatibus. — Occupavit ', exlremo Au- gusto hujus anni et deinceps periculosus mor- bus, pestiferEe luis instar, earaUrbis partem, in qua jam Domitiani imperatorisNaumachiaexti- terat, sub colle antiquitus Hortulorum nuncu- pato, raodoSanctissimfeXrinitatisin Pincio seu in Montibus, in ea regione, quse ab Columna Antonini, ad Portam Flaminiam (Populi vocant) extenditur ; vitio, ut creditum est, aquee inlacu- nis adjacentium hortorum corruptae, quse et aerem, et sensim permanans puteorum aquas infecerit ; vel, ut aliis suasum est, ex psene totius Urbis illuvie illuc defluente et sistente ; \&\, ut demum alii excogitarunt, ex Aquse Virginis eruptione. Cum enim nondum vitium facientes veteres aquaductus refecti essent, quibus, prse- decessorisPontiflcisjussu,eademaquainUrbem rursusreducebatur,accidit,fluentem prsedicto in loco sisti, stagnumque quoddam efflcere, quod postea corrumptum aerem simul ac proxime adjacentes puteos infecerit. Locus hic magna populi frequentia incolebatur, prcecipue vero pauperum, qui labore et manu victum queerita- rent ; quos adeo morbus invasit ut totse, multis in locis, familise, qurc, ut scribit Gabutius, ad quatuor millia fuere, jacerent in lectulis gravi- ter laboranles. Unde ergo morbum processisse sestimatum est, remedium adhibere solerti dili- gentia Pontifex curavit, duoque millium et qua- tuor centum scutorum sumptu, diruptos aquae- ductus sarciri voluit ; quo effecit, uti narrat Ca- tena, quod nil aquse deperiret, et corruptus ex corrupta aqua aer pristinse salubritati reddere- tur. Quinque millia vero et sexcenta scutorum insumpsit, ut inflrmis pauperibus subveniret ; nam omnium curam gerens, singulis aegrotis pecuniam suppeditavit, et qui cunctorumsaluti studerent decem medicos delegit. JoannemFran- ciscum cardinalem Gambaram, ac duodecim primarios viros praeposuit, qui, ut recte omnia praestarentur , diligenter curarent. Lanienas etiam et tabernas cibariis et medicamentis ins- tructas, illis assignavit : dato negotio cum piis

1 M. Anlon. Muret. Orat. 22. in Fun. Pii V.

• Calen. Vit. Pii V. pag. 54.

60

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

viris, ut semper segrotantium administri essent, tum sacerdotibus, ut animaruni saluti consulen- tes, eos visitarent ; in quo quidem pietatis offi- cio, cum aliorum pioriim hominum, tum egre- giareligiosorum Patrum Societatis Jesu, ferven- tissimo praccipue zelo saiicti Francisci Borgiae, tunc ejusdem prsepositi Generalis, inflammata charitas, in primis enituit ; nam, ut narrat Sac- chinus ', paroecia Sancti Andrea?, cognomento a Phractis, morbi calamitatem, ut prinia sensit, Pauli quoque Bubali, viri in ea vicinia nobili- tate et pietate prajstantis, domus, inopi turbae, qua; potissimum sternebalur, perfugium fuit. Is vero, ingravescente malo, cardinalem Amulium paroeciae ejusdem patronum admonuit : cardi- nalis autem atque ipsemct Paulus, quod paro- chus administrandisdecumbentium multitudini sacramentis haud sufflceret, auxilium a generali Societatis praeposito petiere. Et h»c quidem so- dalibus ei calamitati succurrendi prima fuitoc- casio, cui postmodum Pontificis, ut diximus, accedente mandato, omni prorsus pietatisofficio juvandis Eegrotis incubuere. Primarias quoque Urbis matronas, miram languidis assiduitatem et utilitatem praebuisse, apud Caracciam " narra- tur. Tandem Pii vigilantia ac studio, lethalis niorbus, qui toti Urbi caedem intentabat, cohibi- tus est ac omnino sublatus.

•148. Ut autem Magni Gregorii sevo, inunda- tionem Tiberis fluvii, alveo suo egressi, secuta est e vestigio clades inguinaria, quaj Romanam Urbem, adeo vehementi pestilentia laniavit, ut etiam corporali visu sagittse coelitus venire, et singulos quosque percutere viderentur; percul- soque et sine mora extincto ipso Pelagio papa, ita in reliquum vulgus desaevit, ut subtractis ha- bitatoribus, plurimas, uti narrat Joannes Diaco- nus ^ in Urbe domos vacuas omnino relique- rit ; sic ex Tiberis inundatione quae hoc anno accidit prid. kalend. Januarii, et ut narrat Fir- manus ' in suoDiario, interplurimaillata damna, ambulacrum, quod ab Arce Sancti-Angeli ad Vaticanum pertingit, magna ex parte dejecit, veterisque Ecclesife Sanctae-Mariffi Transpontinffi muros evertit, Romanis contagiosi morbi gra- vius pavor accessit : cum lutulenta, praecipue ejusdem fluminis, ubi remansissent, vestigia, aerem corrumpere, exitialesquegignere morbos consueverint. Verum eadem ipsa Pii sollicitudo quae exortam primo pestiferam paene luem extin- xit, ne hinc nova germina emitteret, solerter praecavit ; ipsiusque mandato, ubique locorum, ad quae pervenerant, ccenosis fluminis efl^ossis, abjectisque reliquiis, nontam contagione, quam etiam morbi suspicione Urbs libera evasit.

149. A7i)io7ise ubertalem et facilitatem procu-

' Sacchin. Ilislor. Societ. par. 3, lib. xxi, pag. 51. — * Epist. apud Carac. Epist. 9. XI kalend. Octob. 15C6. — ' Joan. Diacon. in Vit. sancti Gregorii, cap. 34, 33, 36. — ' Firman. Diar. sub die 31 Decembris 1566. Ms. apud Eminen. Olthobon.

rat per sa7ictiones sapientissimas. — Incolumi- tati tamen civium animum applicuisse, Pontiflci sat non fuit, sed ipsis sublevandis, nec suble- vandis tantum, sed insuper ditandis atque exor- nandis, omnem conatum adhibuit. Quod enim ad eos sublevandos pertinet, audiendus Natalis Comes ' , qui haec profert, de Pio loquens : « Primum igitur omnium , Romanis minuit sumptus et vectigalia; universasleviorum equi- tum custodias corporisdimittit, ne illisalendis, non necessariis tributis populos gravare coge- retur. Vectigal vini quadraginta assium in sin- gulos cados gravissimum, quod a Pio IV fuerat excogitatum et iinpositum,perpetuaIege sustu- lit ; atque, non ex ipsis solum rebus, sed etiam ex optimis responsis, qualis ejus animus fuerit, licet cognoscere ; cum responsa sint praeclara animorum indicia, non minus quam res gestae. Nam episcopum proponentem quamdam ratio- nem colligendae pecuniae, hortatus est ad probi- tatem ; cum diceret, Ecclesiam Dei magis viris bonis et moderatis egere quam auro. Rursus carpenti cuidam ejus frugalitatem et parcimo- niam (cum omnem exuberantiam, ut diximus, sibi amputasset atque ademisset) respondit, pompam splendoremque et epularum magnifi- centiam esse communem viris bonis et malis : esse virorum bonorum, magis animi magnifi- centiam, his contemnendis exercere quam pa- randis ; cum prffisertim natura paucis sit con- tenta ». Hsec ille : quae quidem Pium effatum esse exislimandum est, tum ob animi modera- tionem, tum quod voluptati proprioque usui subtrahendum censuerit, quod in commune Reipublicaecommodura transferre statuit.

ISO. Jurisdictionem ^ idcirco consulum Ar- tis Agriculturae Urbis, causasrerum cognoscen- di ad eam artem spectantium, eorumdemque statuta Apostolica auctoritate confirmavit ; eo quod (ut ipsemet dicit) illorum opera, diligen- tia, cura et expensis, Deo Optimo Max. favente, factum esset, ut UrbsRoma, quae retroactis tem- poribus, mari invecto, et undique perquisito frumento indigebat, suo felicissimo hoc tempore, non solum frumento abundaret, sed insuper vicinis et exteris, terra marique, jam agri Ro- mani frumentum subministrari potuisset ; et etiam, quod ex assidua agrorum cultura, silva- rura et nemorum extirpatione, palustriumque locorum exsiccatione, almae ipsius Urbis aer tutior, clementior et salubrior redditus esset. Datffi autera legunturhae litter® apudSanctum- Marcum quint. idus Septembris. Verum, licet his, tura pluriraorum utilitati, tum totius populi affluentiaj prospexisse visus sit ; tamen aliis postmodura editis ac vulgatis, quinto idus Octo- bris hujusraet anni Apostolicis litteris % dum paucorum insatiabilem cupiditatem coercuit,

« Natal. Comes Histor. — 2 E.xtat in Bull. Const. 16. Ibid. § 2. — 8 Extat in Bull. Const. 19.

Pn V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

61

publicam ubertatem firmaTit. Hi siquidem, non modopropria ipsorumfrumenta, quaj e\ pradiis suis propriaque agricultura colligeliant, in lior- reisrecondere, acconclusa supprimere, etdonec illorum pretium pro eorum avaritia adauctum conspicerent, ab omni prorsus venditione abs- tinere consueverant ; verum etiam ab opera- riis suis et agricolis, ac etiam subditis (si ba- rones extitissent) illud vili pretio mos eis compa- rare erat, donec tantam undique tritici copiam cumulassent, ut pauperes, qui aliunde venale frumentum non reperissent, necessitate ducti, ab eisdem divilibus el baronibuseo pretio emere cogerentur , quod ipsorum venditorum avaritia affectasset. Quinimo eos etiam, qui ad Urbem, quo undique ex omnibus mundi partibus Cbristi fideles confluunt, frumenta eadem importare cupiebant , omni yia ac ratione impedire ac retardare, contra Summorum decreta et ordi- nationes Pontificum, plectenda temeritate prae- sumerent.

151. Opportunum igitur remedium his adbi- bere omnino Pius volens, ne juxta illud Apostoli ad Corinthios, quodammodo contingeret, quod alius quidem esuriret, alius vero ebrius esset, divites prsefatos ac barones, ejusmodi turpia mercimonia exercentes, in primis admonuit, ut Dei in seipsos largitatcm agnoscentes, pauperi- bus imposterum sese benigniores exbiberent, atque ab eo detestabili frumentario qusestu prorsus abstinerent, memores scriptum esse ', quod qui abscondit frumenta, maledicetur in populis, benedictio autem super caput Yeiidcn- tium. Quod si propria frumenta, quaeipsis ullra eorum usum supererant^ deditis temporibus, prout certe debuerant, vendere detractabant ; ab alienorum saltem emptione et illicita nego- tiatione abstinerent, et quam Dei benignitas populis anni fertilitatem impertiri dignabatur, eam ipsi invidiosc intercipere non prsesumerent. Si verotuma preedictis frumentorum emptioni- bus, tum ab impediendis subditis suis, aliisque ad Urbem frumenta deferentibus sese minime temperassent, in Romanorum Pontificum prade- cessorum suorum, prEecipueque Clementis VII pro abundantia rei frumentarise et agriculturce exercendce, anno Domini mdxxiii, dec. kalend, MartiiConstitutionibus, in eisque contentas poe- nas se incursuros scirent. Quas quidem Cousti- tutiones, sua, in hac parte, perpetuo mansura Sanctione instaurabat, decernens insuper omncs cujuscumque generis, qualitatis et conditionis fuissent, quifrumenta ultra u?um familise suge emissent,animoetintentioneiIlacariusvendendi, sine licentia in scriptis ab Ordinario annonse pro tempore obtenta (quam tamen ralionabili de causa tantum, et gratis omnino concedi voluit) non modo pcenas amissionis ipsius frumenti, et

' Proverb. xi. n. 26.

pecuniarias alias, ab ipso ordinario pro tempore impositas incursuros, sed etiam Omnipotentis Dei majestatem suinmopereIa;suros, etiu eo pec- caturos scirent. Barones vero et alios dominos, terrarumque universitates, qui idem crimen patrassent, quique accedentes ad Urbem cum frumentis aliisque rebus ad victum necessariis, directe impedissent vel remorarentur ; in pree- fata Clementis VII Constitutione interminata supplicia subituros edixit. Utvero facilius com- modiusque omnes ad Urbem frumenta aliaque victualia convehere possent ; quoscumque, hac de causa ad Urbem accessissent, ab omni peda- gio,gabeIIa aut onere exemptos, esse ac fore per- petuo declaravit, et insuper ab omnibus civili- ibus executionibus, tam ratione debiti ab eis forsan contracti quam cameralium exactionum liberos esse voluit ; irritumque et inane dixit, quidquid contra eos,seuiIIorum animalia,etres quas secum prsedicta de causa detulissent, tara ad Urbem accedendo quam ibi per biduum commorando, quam etiam ad solitam suam ha- bitationem redeundo, executum et attentatum fuisset.

152. Eos etiam, qui ipsam pro communi bono agriculturam laudabiliter intra quadra- ginta ad Urbem milliaria exercuissent, dignis favoribus et privilegiis prosequi volens, tam messium quam seminum tempore, (dum scilicet colligendo vel tritico seminando verisimiliter occuparentur) ab omnibus etiam prffifatis exe- cutionibus, etiam si ex obligatione iu forma camera; processissent, dummodo aliunde, quam ex agriculturse fructibus solvere nequirent, immunes ac liberos reddidit. Boves vero arato- rios omniaque instrumenta ad agriculturam necessaria, non supradictistantum temporibus, sed perpetuo, pro quavis civili obligatione auferri, aut alia ratione impediri probibuit: edicens insuper, in tacitis quibuscumque hypo- thecis, a quocumque, quavis de causa, indu- ctis, prsefatos boves, aliaque pradicta instru- menta minime fore comprehensa. Imo rebus ipsis quoquomodo agriculturae inservientibus, tamquam communitatis, imo publicse necessi- tatis instrumentis, omnia privilegia, quai dota- libus bonis a jure concessa reperiuntur, omni- mode impertitus est. Demum, ut ha;c omnia ab omnibus observarentur, Ludovicum Simone- tam,Marcum Antonium Amulium etVitellotium Vitellium camerarium, S. R. E. cardinales dele- git, qui ea, quse ipsorum gravilatem etvirtutem diligentia decebat, prafata omnia custodiri curarent, plenissima et omnimoda eis ad ipsa executioni mandanda tradita facultate, potesta- teque facta declarandi et decidendi quidquid in pragsenti hac sua constitutione, declaratione, seu egere definitione agnovissent.

•153. At, licet his optime statutis, annonae copiam talem evasuram sperasset, quod populi

62

Pir V ANNUS 1. — CURISTI I5G6.

ac subditi facile commodeque se suasque fami- lias vili prctio sustentare potuissent: tamcn, ut adliuc publicffi eidem populorum affluentiaj atque utilitati consuleret, ac ne nimia plurimo- rum lucri cupiditas hujusmodi sua> piae provi- dentia; conalus irrilos redderet, Constitutionem etiam alteram pradecessoris sui Pii IV confir- maverat et innovaverat ; ' qua extrahendi fru- menta aliaque victui necessaria ex ditionis Ecclesiasticae finibus, assimulatas quasdam fa- cultates, praiterquam ex causa vere onerosa, revocavit : quam quidem legem Plus districte admodum custodiri, et ne ullum lateret, denuo vulgari, sext. idus Junii istiusniet anni manda- vit : ex quibus intelligas omnia Pium circum- spexisse, quibus commodum Reipublicaeque utilitas atque felicitas pararetur.

154. Quod si reperiri contingat, ^ omnes exemptiones, concessiones, immunitates et gratias, super solutione subsidii triennalis Qua- treni, ut aiuut, Carnis, taxarum equorum, ac aliarum exactionum et impositionum camera- lium, quibusvis a praedecessoribus concessas, nimia quadani districtione revocasse : id in primis summcB ejus integritati et justitise adscribendum, qua, ut ipsemet dicit, cavere voluit, ne alter alterius onera (quod minime aequum esse videbatur) perferre cogeretur, sed cum omnes ea simul subirent, onus quis- que suum facilius et commodius sustinere valeret. Deinde temporum id acerbitati trlbuen- dum, qua imporfabili quadam expensarum sarcina, pro Catholica religione ubique tuenda gravatus, ut illam ferre posset, in subditos onus partiri coactus fuit. Quod quidem segro admo- dum animo fecit, ut ipsemet his verbis signifii- cat : « Et si ea sit mentis nostrae erga subditos nostros pietas, ut eos ab oneribus omnibus libe- ros videre cupiamus : tamen, et propter tempo- rum difflcultates, et multiplices de proventibus camerse ApostoIicEe, per pradecessores nostros factas alienationes, exhaustumque cerarium, ea preraimur necessitate, ad sustinenda Sedis Apostolicffi onera, ut sine subditorum auxilio, ea omuino sufferrenequeamus ; cumquefirmis- simum nobis sit propositum, ab omnibus impo- sitionibus abslinere, cogimur, saltem usquequo divina favente clementia ab imminentibus gra- vissimisque necessilatibus sublevemur, curare, ut hactenus impositee fideliter diligenterque exigantur ». Haec ille ^ : quaj quidem manifeste declarant, invitum a populis ea ipsa expetiisse subsidia, vel quai hactenus tantum imposita fuissent, vel quibus omnino carere non posset; quaeque non cupiditas sa;va extorqueret, sed sola necessitas postularet : qua etiam repu- gnante, vectigalia nonnuUa abstulit, decori proprio subtractis , quae in commune rei-

' Extat in Bull. Pii seor. edil. pag. 82. — « Extat in eod. Bull. pag. 37. — ' Ibid. ul siipra.

publicae bonum traduceret, ut supra diximus. Ido. Quam benignus vero et misericors exactor fuerit, viderc est ex iis, quae in eadem Constitutione, sexto idus Junii hujus anui edita, Vitellotio cardinali Vitellio Camerario in man- datis dedit ; nam tradita ei super hoc omnimoda polestate, hactenus debita vectigalia, vel tota vel ex parte debitoribus remittere posse con- cessit : quam praesertim liberalitatem in eos voluit exerceri, qui prae aliis se in solutione diligentiores prajstitissent ; quia, licet subdito- rum solum amorem egestati propriff suffragari minime posse cognosceret, plus tamen eorum pensabat affectum quam censum. r^ec supra vires quemquam impositum vecligal solvere passus, ipsum minuendl eidem cardinali am- plissimam facultafem attribuit : tanta siquidem in pauperes sibique subjectos misericordia et pietate afficiebatur, ut suae necessitatis psene oblivisci visus sit, eo ipso tempore, quo ipsi necessitati consulere coactus fuit.

136. Ac huic quoque prospexisse cognos- citur, cum curatorum viarum, pontium, fontium, et hujusmodi officium, et cuncta Diplomata, quibus ad id muneris delecti fuissent, per ipsura Vitellotium cardinalem Vitellium, tertio id. Octobris praesentis anni, penitus abrogavit'; cum enim hi ejusmodi abulerenfur ministerio, ejusdemque assimulata specie, universitates et loca exagitare, impositisque pcenis premere minime verereutur ; tam detesfabili sceleri occurrere, vulgato per praefatum cardinalem Edicto, sublatisque ejusmodi curatoribus, Pius voluit. Ne vero amotis, qui viis, pontibus et fontibus, et hujus generis aliis preeerant, earum- dem viarum, fontium et pontium, qui publicae commoditati plurimum deservire deprehende- bantur, jura negligerentur, iisdeni communita- tibus et locis districte studium hoc deman- datum ; et sic undequaque , quae populis prodessent, servare ; quaj vero obessent, soler- tissimus indagator studuit removere.

137. Sjnritualia cuncta per se gerit; tetnpo- ralia cardinalibus tractanda dimittit, et princi- pem se vere ostendit eximium. — Cum tamen interea, quffi summam reipublicae ufilitatem ac decorem confcrunt, litterarum studia esse cognosceret ; et haec paene abjecta hoc eodem tempore relevare contendit, ut apud Caracciam legitur, ^ his verbis : « Est Romae Academia, quam Sapientiam vocant vulgo. Ilanc Alexan- der (ut arbitror) Sextus liberalifer donavit pro- ventibus annuis, unde excellentes doctrinaviri disciplinas omnes cum laude profiteri possent. Ha;c erat collapsa Academia, proptereaque pro- ventus illos certi homines occupaverant : hoc cura comperisset docfissimus Pontifex, illos praecepit proventus restitui, ut prrestantes doc-

• Extat int. Pii Constit. seoi .nm impres. pag. 47. — * Epist. apud Carac. sub 9 Nov. 1566.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

63

tores evocatos, instituat publicos scientiarum professores ». Hsec ibi, quibus addit Gabulius, ' docentium numerum pariter et stipendium Pium adauxisse. Adduntur autem in praefata eadem apud Caracciam - Epistola, quae sequun- tur : « Gerit quidem omnera Ilempublicam pru- dentissimus Pontifex, orania negotia guberuat, oranera curara ac pondus admiuistrationis sus- tinet; agnoscit taraen praestantiorem parlem ac poiiorem esse illam reipublicae, quse ad rerum Ecclesiasticarum curara attinet et spiritualiura, quam externarum et laicarum. Hinc fit, ut intentior sit ejusaniraus ad illas res gerendr.s, cum ad oranes taraen sit intentissimus. Spiri- tuaies igitur res fere per se gerit, alia,- quae ad ditionem temporalem vel ad principum negotia pertinent, aliis comraittit cognoscenda atque tractanda, de quibus videlicet ad se referant. Huic negotio prajposuit primarios cardinales quinque, Moronura, Farnesium, Granvellanum, Amulium et Commendonum ». Hactenus Epis- tola, quee nimirum non tantum Ttiuani, aHorum- que inventa, ea in parte, quae Pium optimum quidem Pontificem, minime vero bonum refe- runt evasisse principem, haud comprobat; sed insuper providentia, prudentia, vigilantia, csete- risque virtutibus, quae principem decent, eximie preeditum exbibet. Quod si primas spiritualibus et divinis rebus detulit, id non modo Pontiflcis, sed etiam principis fuit, qui prirao quaj sunt Dei, deinde quae Caesaris et ipse curare debet; nara in reliquo, ^ si ea est imperandi ars, ut ejus ope, quantum est bonorum agrorum, sive montanorum, sive campestriura colatur ; totum sine periculo (ob commercia, quibus diversis- simse terrae sua bona corarau nicaut indigentibus, et vicissim illarum copia suam sublevant ino- piam) mare navjgetur ; quaecuraque noxae prius in mediis urbibus versabantur, ad extremas tartari latebras pulsae sint; et pro his commoda ab ultimis terrae marisque fiaibus inducta ; nec aHunde magis, quam e subditis, per se aliquo beneficio adjectis, sit voluptatera caepisse : cui- nam bene imperandi laus potissimura est tribuenda, quara Pio, qui cuncta baec optirai principis perfecte adimplevisse munia depre- henditur? Qua igitur ratione, in urabra et inter monachorum greges educato Pontifici, virtutes defuisse quae principera decent, atque impru- denter egisse, impudentissime Thuanus audet asserere ? Qua fronte simulasse refert principis virtutes,justitiam,magnitudinemanimi,magna- nimitatem, prudentiam et gratitudinem, si vir- tutes ipsas exiraie adeo latis legibus et amplis- simis operibus exercuit? His enim fundamentis innixi, quibus minime contradici potest, quae- cumque in medium afferimus, suademus ; ac impia et excogitata Thuani ejusdem mendacia,

> Gabut. Vil. Pii lib. vi. cap. 5. — * Caracc. ut supra. — 8 Pliil. de legat. ad Cajum, pag. 834.

unde sint hausta non invenimus. Difficile prin- cipis insignitus virtutibus Pius apparuisset, si virtutes istaj non ei nalurales, sed ad tempus fuissent sumptae. Nerao enira personam diu ferre potest, nara ficta cito in naturam suam recidunt, ubi e contra quibus veritas subest, quffique (ut ita dicamus) ex solido enascuntur, tempore ipso in raajus raeliusque procedunt, ut ex dicendis patebit. Nec demum simulrloriis artes, ut virtutes fingeret, Piura adhibuisse cen- serivalet, cumadeo sirapliceratantumraodoveri- tatera sectatus fuisse agnoscatur, ut apud eum- dera Caracciara ' haec habeantur, ubi de litibus, judiciisetjudicibusagit:«Nonextrahunturlites, sed raaturo judicio dirimuntur. Ipse vult audire, videre, coguoscere omnia Pius Ponlifex, quin etiam omnem eorum relationem, quibus utitur actionum ministris, repellit, in qua, vel minima nota sit odii, amoris, cupiditatis: simplicem tantummodo veritatera requirit ». Hffic ibi, qui- bus plurima addi possent, vel superius allata, vel inferius ponenda, si res postularet.

138. Reipublicae igitur statum sub Pio mi- nime reprehendere aliquis praesumpserit, quo omnibus securitas alta, affluens, parata fuit, et jus supra omnem injuriam positum extitit ; cura obversata apparuit oculis cunctorura ipsius lectissiraa forma, cui ad suraraara subditorum libertatem nihil defuit, nisi pereundi licentia. Cunctas autem Pii adrera hanc pertinentes, hoc anno editas sanctiones ac gesta hic una coacer- vare visum est : ne ad raajora properantes, ad haec, quae minora censenda sunt, iter deflectere cogeremur.

139. Turcse astu sibi vindicant insulam Chio. — Turcica classis, vel octoginta tantura vel centum et decem, ut dicit Catena, - vel, ut Mau-

rocenus, centumquadragintacircitertriremium nuraero, appetente Vere hujus anui, sub Pialis Purpurati imperio, Chium in .^geo mari, ut vult Maurocenus ipse, et alii passim ; seu in lo- nio, ut scribit ab Isselt, sitam insulam aggre- ditur et occupat. Causae praetendebantur, quod ejusdera incolae, exploratis Turcarum consiliis, qute ob vicinura et liberura coramerciura illis patebant, ea, superiore anno, Melitensibus nun- tiassent; ac passim de iis, quae Turca; ipsi me- ditabantur, Hispaniarum regem aliosque Chris- tianosprincipesadmonereconsuevissent.Deinde quod biennii tributura non solvissent ; quod avaritia legati, res ipsorum Bizantii apud Por- tam procurantis, factum csse, Campana, Tbua- nus aliique uarrant ; quem etiam donanda Machmeti purpuratorum principi, et aliis mu- nera, in suos ipse usus convertisse referunt.

' Ex Carac. XI kal. Octob. 1566. — « Calen. Vit. Pii pag. i8. Mauroc. Hisl. Ven. lib. vii. pag. 333. Ab Isselt. Hist. pag. 36. C-esar Cauipau. Vit. Philip. II. lom. 2. llb. xviii. pag. 171. Thuan. lib. xx-Xiv. pag. 368. — Tbarcagnot. hlsl. par. 3. lib. ix, p. 62. Natal. Coin. Ilist. pag. 331. Ibid. ut supra.

64

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

His addebatur, quod Christianorum niancipiis, e Bizaiitio perfugis, receplis, eadeni ad suos remitterent ; quod quidem paulo ante in Mecli- metis ipsius nobili quodam mancipio acciderat, qui e manibus illius elapsus, se in Cliium con- tulerat. Nam, cum ille id rescivisset, ipsius, vel reslitutionem, vol pretium, ab cis pctiit. Cum igitur per legatum id Cbiensi senatui renuntia- tum esset, animadverteretque ipse, quanti sua interessef, primarium virum placatum habere ; e vestigio pecuniain misit, qua) Mechmeti per- solveretur ; verum legatus ille eadem avaritia corruptus, eam quoque sibi retinuit : cujus fraudis Mechmetes ignarus, universum odium in cives converlit, atque in eos Solimanum in- flammavit, ut Piali insulam occupare impera- verit. Cum igiturhic eoPaschalibus feriis, (qua; hoc anno in decimum octavum kalend. Maii incideruul) appulisset, in pra^toriam insulaj praefecto callide cum duodecim magistratum gerentibus accersito, ac comiter in speciem accepto, interim suos publice civitatis aides una cum arce invadere jussit, et ita sine cade, sine armis, astu tantum, eam sibi vindicavit. A direptione tamen praeterquam Ecclesiarum abstinuit; Christiana siquidem templa omnia solo aequala voluit, praeter unum divo Dominico sacrum, quod Mahumeticis superstitionibus destinavit.

160. Accidit autem, (quod etiamThuanus si- lentio non praterit, etTurcis ipsis hujus SEeculi haereticos deteriores ostendit) ut cum in Beati Petri templo urbis primario, Turcarum unus ciborium , in quo sacrosancta hostia condita erat, profanis manibus contrectans, loci prssu- lem rogaret : Nuin bic ipsius Dei, et illa suse fidei mysteriaesent?Et ilieita esse respondisset, bar- barus ciboriura in terram projecit : quo viso, praesuljincredibilidolore perculsus,statim flexis genibus projecla colligens : « Me potius, inquit, oro, interflce, quam heec sacrosancta mysteria pedibus conculcari videam ». (Juo motus ille, ultro ab injuria temperavit.

161 . Ex JustimatiorumfamilianonnuUimar- tyrio coronantur,nonnulli pretio redempti in Ita- Uam reducuntur. — Sed quia apud Chienses no- bilis aeque ac pia Justinianorum familia, ab anno mcccxlvi, quo Constantinopolitanum im- perium Andronicus Paleologus regebat, rerum potita eral ; ideo ibi eam remanere Pialis haud passus est, sed Caffam, olim Theodosiam, in Thaurica Chersoneso deportari jussit. Ex ea vi- ginti, (scribit Brietius, ') viginti et unus (Spon- danus et Ciacconius) pueri, circiter decennes, ex alacrioribus et magis vividis, Constantinopo- lim inter Solymani ephebos enutriendi, adduc- ti, ut ibi per vim circumciderentur. Neminem tamen eorum in tam tenera ajtate, fidem eju-

• Briel. .\nnal. sub hoc ann. Spondan. sub hoc ann. 8.

rasse scriptores ' tradunt ; imo paene omnes, virgis caesos interiisse referunt. Ex viginti , decera ct octo, tormcntorum vario genere cruciatos, pro fide Chrisliana vitam ct sanguinem profu- disse, narrat Bosius - ; et tres incaute deceplos, Turcicae secta; dcdisse nomen, qui, cum postea adolevisscnt, facti poenitentes, eaejurala,etfuga arrepta.in Italiamtransiverunt. NonnuIIorum ex iis, qui pro Christifide passi sunt, nomina recen- set Ciacconius ', ex libro secundo Selcctorum Octaviani * Saulii accepta, et his carminibus coraprehensa :

Ante alios celebres divino numine divi Scipio, et Hyppolitus, Cornelius, Hercule juncto, (Quos cernis fratres) fera post lormenta, cruenlnm Martyrium passi, iaimanis quo Thracia tellus Sajviit in rjiies agitata furore fideles.

Decem, cx variis Archivis Abbas Michael Justinianus, eodera Ciacconio teste ^, collegit nomina , suntque hujusmodi : Antoniura, Bar- tolomaeum, Britiura, Philippinum, Franciscum, Joannem Paulum, Paschalem, Paschalem alte- rum, Baphaelem. Reliquorum nomina, subdit Ciacconius ipse, nondum innotuere ; nota sunt tamen Deo, illius libro vilae descripta.

162. Praeter haic, in toties memoratis car- dinalis Farnesii Consistorialibus actis, ^sub die vi Septembris hujus anni ista habentur :

« Sanctissimus dorainus noster dixit : Ado- lescentem,tres etdecem annosnatum^Justinianee familiaj exScio oriundura, cum captus a Turcis Constantinopolim delatus esset, vel pra?mio, vel metu, nequaquam potuisse duci, ut Turcicoritu initiaretur. Quinimo , cum ei mortera Bassa comminaretur, et de ipsum ex fenestra praecipi- tem dando, vel ferro confodiendo, non solum non expavisse, sed martyrii ingens praetulisse desiderium, dicendo, nullura sibi majusmunus fieri posse, quam, pro Cliristi fide, vitara cum raorte commutare ; tandem in carcerera injectus, cum ante Deum orationes suas fudisset, ut sibi martyris coronam donare dignaretur, intactus ac sine labe, posttriduura mortuus estinventus. Cujus quidera reiSanctitasSua reverendissiraos participes faci^re voluerat, ut Deo gratias habe- reraus, quod nostris qnoque temporibus hujus- raodi gratias impartiretur. »

163. lisdem fere verbis, et notabilibus Acto- rum Consistorialium, a cardinali Gambara col- lectis, quaeque Ms. inprajcIaraBarberinaBiblio- theca asservantur, eadem Ciaconius refert ', ad- ditque, ex Bosio acceptum : « Neque sine admi- ratione legi debet, quod de uno (ex praefatls Justinianis pueris) narrat Bosius ; namqe, cura

< Spondan. ut supra. Briet. ut supra, et alii. — ' Bos. Histo. Rierosolym. par. .3. lib. xsxvi. — ' Ciaccon. tom. 3. Hist. Pontif. et Card. pag. 1019. — * Octavian. Saul. select. lib. ii. — s ibii. nt siipra. — ' Act. Consistor. card. Farnes. pag. iii. 2. — " Ibid. ut supra.

Pir V AXNUS 1.

CHRISTI 1566.

65

impactis atrocissimis verberibusjam expiraret; custodes tentasse digitum illius iiidicemerigere, apud Turcas ejuratic Cluistiana.' Qdei et Maho- metismi recepti signum, sed inani labore ; id enim cum praesentisset adolescens, complicatos complexosque in pugnum digitos, in extremo vita; adeo valide constrinxit, ut neque eo vivo, noque demortuo, licet id ssepius Turcse cona- rentur, et variis modis pertentarent, digitum explicare, nec manum aperire unquam potue- rint ». Sic ille, quod etiam Spondanus ' conflr- mat ; additque quod e Justinianisnonnulli,prius- quam deportarentur, libertatem aPiali mercati, in Italiam abierunt. Inter (juos, (inquit) extitit Josephus, Pater Benedicti, qu. postea a Sixto Quinto cardinalis renuntiatus est. Cceteri -, ad- nitente Pio, ut Catena, Gubutius, Campana alii- que scribunt, ac Carolo Nono Galliarum rege interveniente, sequenti anno, ut vult Thuanus ', patrife sunt restituti,cum principatusumbra,ne insulanobiIis,aliodemigrantibusincolis,deserta relinqueretur.Quibus,et impetratumest, ne inde pueri Constantiiiopolim adducerentur, ut Janiz- zeri flerent. Quod etiam nuuc, inquit Brietius % accurate servatur, Chiis sub Ottomanico jugo placide sed prudenter viventibua, et pielate magis sua quam principum suorum polentia tectis.

164. Post ea vero, qua; Pium dixisse in Con- sistorio, die sexta Septembris hujus anni habito, de pretiosa videlicet morte unius ex pueris Jus- tinianis, supra retulimus, in prafatis Actis, tum cardinalis Farnesii tum Gambarae, ista pariter ab eodcm Pontifice dicta ' adnotantur :

« Dixit, afTerri nuntium, Bizantii homines esse eegri ac consteruati animi, ob nonnulla, quse ibi evenerant, quse ipsi , ut portenta duce- bant. Inter cffitera, extinctos ignes, quos in Mos- cheaaeternoshabebant;etlunamdelapsam,quam primus Ottbomauici nominis imperator Mos- chese pinnaculo flxerat». Sic ibi. At, cum passim in Sanctorum Marlyruni gestls, ad impios iufl- deles deterrendos, hujusmodi portenta, a Deo patrafa legantur, a veritate absonum censeri id- circo non potest : si, quo tempore Justiniani pueri, tam fortiter pro Christi noniine dimican- tes glorioso martyrio coronati sunt, ob eamdem causam eadivinitus facta existimentur, si tamen sub initio Pontiflcalus Pii haec accidisse cxcogi- tandum non sit, ad memorabilem eam praeno- landam cladem , qupe, eo agente, Ofhomanico imperio inferendaerat, quaque ipse sanguineni Sanctorum, qui effusus aBarbaris fuerat, vindi- cavit.

IGo. De vifjilanlia Poniificis in tuendis oris maritimis prseinonitiis Turca adsua revertitur. —

' Ibid. iit supra. — 2 Calen. Vit. Pii, pag. 48. Gabul. Vil. Pii, lib. II. cap. 2. pag. 51. Cainpan. Vil. Pliilip. II, to. 2. lib. xvui. pag. 171. — ' Thuan. Hisl. lib. .\xxix. pag. 13Ii. — ' Brielius, sub hoc aniio, pag. 264. — ^ Ibid. ut supia.

Ann. — ToMis XXXV. — L.\der(:eii, 1.

Chio (ut Natalis Comes, * ab Isselt, aliique nar- ranl) Epidaurum navigans Pialis, eam quoquc insulam fraude ac dolo occujiare tentavit ; sed Epidauri, Chiorumexemplodocti, viginlitanlum Turcas, eosque inermes, ad res necessarias coe- mendas admiserunt. Illa igitur spe deceptus, ad Tenum insulam navigat, ubi insulanorum rejec- tis muneribus, Delum, Appolinis olim templo celebrem, delatus, postridie Tenum repetiit, qua; una est Cycladum. Quo viso, Tenii se ad pugnam accingunt. At ille, nuUa re tentata, inde recessit, opulentiorique pra;dae inhians, mariti- mas quasque oras, tum Apuliae, tum Lucanise, sed prcBcipue Samnitum depopulatus est ; nam ibi colonos abducit, exposito milite, et obvia quLcque ferro atque igne diripit, omnemque de- fensorum induslriam, mira navigationis celeri- tate antevertit. Barbarorum saevitiam, praecoete- ris Samnites fuisse expertos, ex eo processisse narrat Campana, -, quod, qui eidem pra^erat provincia;, Joannes Blanes curam omnemacdi- ligenliam neglexerit, qua hostium impetus pro- pulsarentur ; qua de causa in vinculis conjectum longa carceris poena, licet criminiimpari, puni- tum fuisse, idem tradit.

166. Eadem autem pericula Ecclesiasticae quoque dictionis loca, in iisdem Adriatici et Tyrrheni maris littoribus constituta, subiissent, ni ea Pii vigilantia avertisset. Centumcellis igitur prcesidiarios in primis duxit : deinde in Piceno classeminstituit, cui Paulum Jordaneni Ursinum, Bracchiani principem, pra?fecit, quem Pontiflciarum triremium ducem dixit, eoque subsidio misit ; ac protinus quatuor militum millia, suis ducta stipendiis, in eam e.\peditio- nem dedit ; tum a Philippi Catholiciregisclasse auxilia procuravit, firmatisque ditionis sua; prae- sidiis , aliarum etiam Christianarum orarum soUicitus, regem ipsum admonuit, ut in Salen- tinos, Brutios, Samuites, Dauuiam, milites mit- teret, qui ea loca communirent, ab hostilibus- que armis vindicarent. Quo factum est, ut Pia- lis, paulo post, nullo alio preeterea operae pretio facto, classem reduxerit ; post cujus discessum, ex praeteritis Pontifex edoctus periculis, ut futura caveret;, et nautarum securitati consule- ret, Romanum Porlum ipse adire voluit, et com- muniri, et alia egit sanxitque, quae suo loco protulimus.

167. Contra Turcas Pius classem instruit et Christianas oras muniri studet. — Interea dum Pialae classis pavor invaserat , et Pius tutis ma- ritimas oras munimentis prosequi conabatur, singulare id muniflcentia; specimen dedisse, hoc modo tradit Gabutius ' : « Sub idem tempus, centum et ampliusequites Galli primariaenobi- litatis, quos ingens suaegentis hominum nume- rus comitabatur, ex insula Melita, a Turcarum

' Ibid. ul supia. — 2 Caesar. Campan. in Vil. Pbilip. II, to. 2. lib. XVIII, pag, 172. — 3 Gahul. Vit. Pii lib. 11, cap. 2.

66

Pll V ANNU8 1. — riTRISTr ISfiG.

obsiJionc liberanda profecti, in patriam rever- tentes, IMi sacros pedos osculaudi causa Romam diverterunt. Quos ipse, singulari pietate a limine aula^ Sancti-Marci, ubi tum residebat, genibus proserpentes, ad sacri pedis oscula benigne excepil, singulisque benedixit. Mox Gulielmo Sangaletto, intimoqua^stori, ule\ .Trario Pontifi- cio dcccm aureorum niillia illis dislribueret , imperavit : ratus,exteroshomines esalutariexpe- ditione profeclos, longoque itinere afflictos, pecuniarum egerc subsidio. Horum principes erantComes Brisaccus et Pbilippus Slrotius, qui una cum aliis egregiam Pontilicis liberalitatem admirari, ad eunique colendum impensius pro- pensi, pecuuiam, qua se non indigere proiite- bantur, pro sua modestia recusarunt : sed im- niortales Pio gratias agentes, ac magno se illi beneflcio devinctos agnoscentes, ad Anconam urbem praesidio communiendam, cui a Turca- rum classe periculum imminebat, sponte pro- fecti, inde, donectutaresesset, discedere nolue- runt. »

168.Finifimos veroprincipes, quos in barba- ram Pius classem concitaverat, ejusdem dicto paruisse, scriptores ' referunt ; qui octoginta quinque triremes (iis comprehensis, quasPonti- fex et Etruriaj dux, necnon Januensium respu- blicamiserant)Garziam,univers8e classisHispa- niarum regis imperatorem, coegisse, el Brun- dusium contendisse, ut non tam marilimas oras ab hostibus cusfodiret, quam etiam,ul eos ultro aggrederetur, fradunt. Idipsum etiam curasse Venetorum rempublicam, Maurocenus ^ asserit ; nam narratPialis ad Aulonem appulsu commo- tum senatum, ul insolenfis barbari conatus, si quos experiri in reipublicte ipsius ditionibus meditaretur, reprimeret, quam celerrime trire- raestrigintaenavalibusdeduciimperasse,quibus trietarchos,rerum maritimarumusuprsestantes, gubernatorum titulo prsefecit ; atque tribus ac quadraginta, quibus Antonius Canalis legatns prEEerat, in Hlyrico se adjungere jussisse ; clas- sis imperatore Hieronymo Zanio equite majo- ribuscomitiis renuntiato, et Pbilippo Bragadeno coIlegaCanaIiadjecto.Verum,utinnuimus,Pialis e Salentinis, Calabris ac Samnitibus, ingenti prajdaabacta,necaggrediulterius,necexpectare aggressores est ausus ; sed Aferno in Brutiis, Pis- caria inSamnitibus, et Diomedeis insulis,inani conatu, invasis, Adriatico sinu cum classe egres- sus, recta Bizantium contendit. Tradit insuper Maurocenus ', neminem fuisse, qui Venetorum apparatu,Pialiseversa ac perturbataconsilia non existimaverit ; quod etiam confirmasse videtur Natalis Comes. Addit nihilominus Hadrianus, ' initio quidem, suadente Veneto oratore, Pium, quam praediximus octoginta quinquetriremium

1 Hadrian. lib. xix, pag. 1366. Mombric. Roseus. hist. Neapolis parl. 3, lib. i. et alii. — ^ Maurocen. Hist. Venel. lib. viii. p. 334. — 3 Maurocen. ibid. — * Hadrian.-Histor.

classem Garziam cogere impulisse, spe adduc- tum, Vcnelam rempublicam vires et triremes suas ei addituram, quibus Turcarum classem, non modo rejicerent, sed insuper adorirentur ; sed eum spe frustratum subjungit, tum quia classis eadem, Diomedeis insulis, ut diximus, inani conatu provocatis recesserat, tum etiam quia Veneta classis immobilis stetcrat, imo hos- tium sublato periculo, respublica, copiis dimis- sis, ducem revocaverat ; quod xMaurocenus idem minime diffltetur. Quae quidem protulimus,non ut tanta3 reipublicaj gloria; plectenda temeri- tate detrahamus, sed ul cuique debitusegregio- rum facinorum bonor tribuatur ; nam licet ex sola Venetorum apparatus cognitione , Pialis perturbata esse potuerint consilia, ipseque Adriatico emigrare quodammodo compulsus videri queat ; cum famen nil in ipsum attenta- verint Veneti,et viceversa Pontificise, HispanicGe, Januensium et Etrurise triremes, ad eumdem aggrediendum tefenderint ; bis potius quam illis rationabilifer recessus Pialis cognoscitur adscribendus. Eo igitur sic effugafo, Garzias totius classis imperator, triremes dimisit, quae ad propria redeuntes, plures piratarum naves CCeperunt, ex quibus quamplurimi Cliristi fide- les e barbarorum servitute redempfi : non pauci etiam barbari, servi Christianorum facti, Pium,quam pro mancipiis proposuimus, Cons- titutionem edere impulisse probabilifer existi- mavimus ; nam tunc insuper cceptum fuisse, quem supra diximus, ab Altemirae comite nefa- rium praidonem , Falconem dicfum, minime a veritate alienum cognoscifur.

169. Pofissima vero causa, ob quam idem Pialis, et Neapolitani regni oras diripuit et depo- pulatus est, et Chium insulam, magno Christia- norum damno, subjecit, prajter illas, quas supra recensuimus, aliam quam etiam innui- mus, nempe fuisse tradunt scriptores, quod furorem suum explere voluerit, hacque ratione vindicandam ignominiam censuerit, quam ex inani, praeterito anno, Melifce incepfa oppugna- tione subierat. Cum enim consfet, Lybici maris hancinsulam, non modo Sicilia;, cui adjacet, lx millia passuum ab ea distans, sed etiam omnis fere Italia?, contra barbarorum impetus, tutum propugnaculum, sacrae militiaj Sancti-Joannis Hierosolymitani hospitio inclytum, ad Romanffi Ecclesiai prccsidium maxime pertinere : id (in- quit Gabutius ') Solimanus, Turcarum impe- rator, Christiani nominis hostis acerrimus, nou ignorans, atque in Italiam sibi aditum aperire cupiens, paulo ante hunc Pontificatum, ingenti classe, ducenlis ac sexaginta fere instructa navigiis, Melitam expugnare, ac per quatuor menses gravi obsidione divexare insfifuit. Et cum magna Melitensibus damna intulisset,

' Gabut. Vit. Pii. lib. ii, cap. 2.

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1560.

67

jamque arcem, cui a S. Erasmo cognomen est, per vim in potestatem redegisset ; propugnan- tinm militum virtuti demum cedere coactus, gravi suo dedecore, parique detrimento et in- dignatione, inde recesserat ; e suis triginta millibus, e nostris vero ferme novem raillibus iu ea obsidione desideratis. Sed ne , recu- peratis viribus, majore impetu ac furore eo reverteretur , nemo non timebat ; maxime enim ob id bellicos apparatus Constantinopoli fieri nuntiabatur, de quibus Maurocenus ' hffic habet : « A Victore Bregadeno, legato Bizantino litterse afferebantur, ingentes terra marique apparatus a Solimano fieri, quibus permotus senatus , ne classe Turcica ex Hellesponto emissa imparatus offenderetur, (licet ei pax et amicitia cum Solimano intercederet,) ut in Illy- rico triremes octo, in Creta decem armarentur, sanxit. »

170. Pontificis zelo et siimptibns optime ins- trncta Melita. — Joaunes Valleta, igitur, Hieroso- lymitani Ordinis magister, ut barbarorum rabiem ac mentem prgeverteret, unum id opti- mum excogilaverat, ut arx videlicet nova ffidi- ficaretur, qua hostium conatus frangerentur. Cousilium probaverat Pius, ideoque, ul, quara VaHeta idera designaverat, novam urbera con- dere, omnique genere pra;sidii communire quamprimum aggrederelur, graviter cohortari, atque impeUere non destitit ; triaque (vel, ut scribit Catena -) quatuor miUia militum, quos in eam daret expeditionem, stipendiis affecit: et quse Pius Quartus desponderat, aHaque longe majora subsidia, Hbenter se prgebiturum ostea- dit ; ac protinus aureorum quindecim miHibus, MeHtenses milites donavit, et alia prseterea duo milHa, ut aliquis scripsit, vel quinque, utGabu- tius ' adnotavit, vel quindecim, ut Thuanus ' credidit, in menses singulos in eam fabricam, per septimcstre contulit. Sed quoniam, et tantae molis sedificium, et grave a potenHssimo hoste imminens periculum, majora postulare vidc- bantur auxilia, qua; ab aliis principibus tribu- tura iri, spes erat exigua, et qufe ab Hispanis expectabantur, prgecipue a proximo Sicilia re- gno, ab illius prorege, utnarrat Bosius, longius protrahebantur : hinc tum Pius, tum Melitenses milites, in magnas undique conjecti videbantur angustias : e quibus ut evaderet Pontifex, am- plissiraa in primis Apostolicae Indulgentiffi mu- nera cunctis fidelibus proposuit, eosque, ut erratis expiatis, divinam opem Melitensibus iraplorarent, ac pro suis quisque facultatibus eis succurrerent, paterna charitate provocavit. Ex quo Pontiflcise Indulgentiae, piorumquelibe- ralitatis beneficio, per Italiam Galliamque prae- stito, haud modicara pecunise vim collectam esse

• Manrocen. hist. Venel. — * Caten. Vit. Pii, pag. 48. Fevillet. Vit. Pii lib. 11. c. 10. — 'Gabut. ut supra. — *Thuan. lib. xxxix. pag. 368.

testatur Gabutius. Quod, ne in Hispania quoque fleret, ut idem scribit, regiorum administrorumj undc cogendae pecunise bonam partem in Gule- lanam munilionem conferendam esse prseten- dentium, fecit exemptio. At vero, cum prseter hwc, in Indiis quoque, ut edixerat, Jubileum ipsum minime vulgatum fuisse Pius inteHe- xisset; id segre ferens, eo raox abrogato, per exhortatorium Diploraa, sacrum Apostolicse benedictionis munus iis tantum obtulit, qui ejusdem subsidiura benigne deinceps contu- Hssent.

171. Prsefatum Jubilseum, uti illud ex exera- plari Vaticano ' accepimus, hic damus :

PIUS PAPA V.

« Universis Christi fidelibus prsesenteslitte- ras inspecturis, salutem et Apostolicam bene- dictionem. Cum gravissima et asperrima tem- pora populi Christiani, in quse Pontificatus noster incidit, consideramus, perturbalur in- timo dolore cor nostrum et summo moerore conficitur, tum ex damnis calainitatibusque prcBsentibus, tura ex raagnitudine periculorura instantium. Namque et in muUis provinciis, propter hsereses introductas, non sine misera- bili animarura pernicie, Christiani popuH uni- las concordiaque dirempta est ; et dum reliquse nationes Catholicam fidem, verbo quidem pro- fitentur, factis autem et moribus nequaquam tali professioni congruentibus, Deum graviter offendunt ; aucta est mirum in modum, impio- rum hostium potentia, et adeo crevit, ut jam Christianffi Reipublicse salus in extremum dis- crimen adducta sit. Quotidie enim ad nos et litterse et nuntii afferuntur, de classibus, de copiis, de pedestribus et equestribus, de rcHquis rebus, ad bellorum et terrestrium et maritimo- rum usus necessariis, quas potentissimus et immanissimus Turcarum tyrannus, incredibili studio, diligentia ac suraptu comparat, ad bellum, terra marique, Christiano populo, primo quoque tempore, inferendum, et Christia- norum non religionem raodo, sed eHam nomen penitus, si posset, abolendum atque delendum. Huic tantae taraque horribili quse irapendet tempestati, pro commisso nobis officio pastorali, saluH populi Christiani occurrere cupimus. pro qua etiam sanguinem et vitam ipsara libea- tissime profundere parati essemus. Sed, ut propter iniquitates et peccata, ir» divinse merito exHmescenda est ultio, ita, si populus Christia- nus sese ad Deum coaverterit, et poeaitenHara egerit, sperandum est, Deum, ut est benignus et misericors, et prsestabilis super malitia : nec vult peccatorum mortem, sed ut convcrtantur etvivant; quique aos invitat, dicens : Converti- mini ad me, etego convertar advos, suis fideli-

' E.\ Ms. Cod. Vatic. sigoat. 2906. p.ig. 2. uuin. .93.

08

PII V ANNUS !. — CHRISTI 1566.

busauxilio futiirum, necpassurum lia?reditatem suam al) infuielibus occu|»ari. Etsi ciiim vires bostium maxima^ sint, tamen major est qui in nobis est quam qui contra nos ; potensque est Dominus tam in paucis salvarequam in multis. Quocirca, ex parte omnipotentis Dei, et per Tiscera misericordia^ illius, omncs ct sinfrulos utriusque sexus Cliristi fideles hortamur et moncmus, ut boc acceptabili tempore ad Dominum et Redemptorem nostrum humili corde conversi, conscientiam suam diligcnti studeant examinatione discutere, atque oratio- nibus et cleemosynarum erogationibus vacare juxta ipsorum conscientiam, sive sacerdotum, quibus peccata sua confltebuntur, salutarc con- silium. Ut vero eo libentius faciant dignos poenitentige fructus, quo talium operum majo- rcm sunt fructum et praemium percepturi : nos de omnipotentis Dei misericordia et BB. ejus Apostolorum Petri et Pauli auctoritate conflsi, et pro illa, quam nobis, licet insufficientibus meritis, Deus dedit ligandi et solvendi, et the- sauros Ecclesiae aperiendi potestate : omnibus et singulisutriusque scxus Christi fidelibus, qui boc Quadragesimali jejunii tempore, postqnam barum lilterarum nolitiam habuerint, in sequen- tis hebdomadse quarta et sexta feria, ac Sabbato, pro defensione reipublicae Christianfe contra bostes, et pro unione Christi fidelium, pias ad Deum preces efifuderint, et pro suec devotionis afTectu eleemosynas erogarint, sacramque Eu- charistiam postea, die Dominico devote sus- ceperint: post diem vero sacratissimum Resur- rectionis Dominica;, si prius harum litterarum notitiam non habuerint, et post ipsas Litleras promulgatas in sequentis hebdomadis, quarta itidem, et sexta feria, et Sabbato jejunaverint, et orando, ut prsefertur, sac. communionem die Dominico proximo perceperint, plenissimam peccatorum suorum Indulgentiam, qua^ Christi fidelibus, Ecclesias almaj Urbis, etcstra Urbem, ad id deputatas anno Jubilei visitantibus con- cessa est, misericorditer in Domino elargimur. Dantes eis potestatem eligendi quem voluerint confessorem, cujusvis Ordinis regularem, seu saecularem presbyterum,qui,confessioneeorum audita, ipsos a quibusvis peccatis, quamvis gra- vibus et enormibus, etiam Sedi Apostolicse reservatis, et in Bulla, quoe in die Coense Domini legi consuevit, contentis, et a censuris, in quas inciderint, injuncta eis, pro modo culpae pceni- tentia salutari, absolvere; et quaevis vota ab eis emissa (votis dumtaxat castitatis et religionis exceptis) in alia pietatis opera commutare possit. Non obstantibus Constitutionibus et Ordlnatio- nibus Apostolicis etc. Datum Romee apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscatoris. Die viii Martii mdlxvi, Pontific. nost. anno primo ».

172. Ex Apostolica bac spiritualium thesau- rorum Pii liberalitate ingentem pecuniae vim

coactam, scribit quoque Jacobus Bosius ', qui addit, agente Hierosolymitani Ordinis oratore Cambiano, ab eodcm Pontifice, altcro Diplomale vetitum, ne Feria sexta in Parasceve ac Sabbato Sancto liujus anni indulgcntiam vel Jubileum aliud, pneter illud, quod in Melitae subsidiura ipsemet proposueraf, vulgari posset.

173. Biduo ante ejusdem publicationem, a Melitensi Ordine Romam missus Petrus de Monte, Capua; prior, ut, ejusdem religionis nomine, novo Pontifici obedientiam i)rofileretur, omni officiorum genere a Pio, sexta die Martii, coram cardinalibus in publico consistorio exceptus fuerat ; orationcmque pro eo ad Pontificem habuerat celeberrimus ille et omnimoda eru- ditione insignis, Achilles Statius Lusitanus. Eam ex Latino conversam, refert Bosius, simul- que illud, quod, Pontificis nomine, Antonius Florebellus Avellinensis episcopus, a secretis Brevium, dedit responsum.

174. Privatim deinde Petrus de Monte Ponti- ficem allocutus, de cunctis admonuit, quse ad Melitae et Hierosolymitanae religionis statum pertinebant ; et ad qua?que pro utriusque salute facienda ac subeunda Pium paratissimum inve- nisse, Bosius idem tradit ; subdit tamen se admi- ratione motum ostendisse Pontificem, quod magnus Melitae magister, statim a Turcicae clas- sis discessu, totis nervis novae Urbis aedifica- tioni animum non inlendisset ; aliaque dixisse, ex quibus elici poterat, Pio renuntiatum esse, non in hoc tantum, sed quod in sarciendis quoque aliis Melitae arcibus, segnior quam oportuerat, idom magister extiterat. Quam sen- tentiam, Pontificis animo falso injeclam, diluere Petrum de Monte et Cambianum, Melitensium oratores, totis viribus contendisse scribit.

17o.Verum, ubi Joanni Valletae delatum est,' de his sparsis in vulgus rumoribus falsaque de se concepta a Pio opinione valde commotus, Epistolas satis aculeatas ad Pontificem dedit, quibus et praeteritam segnitiem in admovenda novae urbis fabricae manu, purgare studuit, et novo excogitato dolo solertique commento, quae perperam de eo vociferabantur, abolere conni- xus, se suosque Melitenses milites (quod minime tamen in aninio babebal) nisi Christiani princi- pes opem ei opportuno tempore ferant, Melita relicta, (quod Pontifex et Hispani maxime vere- bantur) in Siciliam recepturum, interminatus est. Quod quidem, adeo ex sententia successit, ut de ejusmodi stratagemate loquens, fructuo- sum suum : Finxit se longim ire, illud nuncu- cupare deinde consueverit. Hispani enim,' ubi id illis innotuit, veluti e somno excitati, suppe- tias, quas usque adhuc impertiri dislulerant, suppeditarunt, et Pius, non modo praeterita commemorare destitit, quinimo de variis, qui-

• Jacob. Bos. hist. Hierosolymil. lib. xxxv, pag. 734. — 'Ibid. ut supra, pag. 738. — ' Ibiii. pag. 714.

pii Y ANNus 1. — christ: 1566.

GJ

bus Valleta premebatur, angustiis edoctus, ut moerentetn hominem sublevaret, et in officio contineret, non solum, quanta posset maxima illi subsidia tribuere, sed vitam etiam ac sangui- nem pro honore Dei, Melitensiumque salute profundere paratum esse respondit, ut e se- quenti ad ipsum scripta Epistola apparet, quam et Gabutius, ' inter Pii Epistolas edidit, et Bosius - quoque e Latino conversam in sua Hieroso- lyniitanae Religionis historia inseruit, et nos ex Vaticano Regesto accepinms, ' estque hujus- modi :

« Dilecto fllio Joan. de Valleta, magistro Hospitalis Sancti Joannis Hierosolymitani.

« Dilecte fili, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Lectis litteris tuis, die xxiv Februarii datis, et iis quse mandalo tuo nobis Cambianus orator tuus exposuit auditis , cognovimus te certiorem factum fuisse, conceptam a nobis esse quamdam minus commodam de te opinionem, quod non ea, qua opus fuerit, diligentia, ea, quse ad istius insulae defensionem necessaria sunt, paraveris. Moleste ferimus, hoc de nobis te suspicari, qui de te non possumus non honori- ficentissime et sentire seniper et loqui, el tua merita in Christianam rempublicam praedicare, qui viderimus, quanta virtute quantaque con- stantia superiore anno, a potentissimorum hos- tium assiduis tot mensium oppugnationibus insulam istam defenderis, et quanta cum laude et gloria tua eos ad extremum, multis et maxi- mis acceptis detrimentis, recedere coegeris ; ac Siciliam et Italiam tuis laboribus et periculis, acplurimotuorum sanguine, ex tanti belli peri- culo eripueris. IUud tamen fatemur, non de- fuisse, qui diligentiamtuam nonnullis in rebus, et in eamaxime desideraverint, quodnon statim post discessum hostium, novum oppidum con- dereaggressussis,sicutpraedecessorinostropro- missum fuerat, quieo promisso inductus, illam pecunise summam adurbem novam condendam pollicitus fuit, cujus etiam partem solvit, ut ea urbs quam primum inchoaretur. Nos tamen, quo minus inchoata fuerit, culpa tua factum non esse putamus, sed rerum necessariarum inopia, quam in tuis litteris excusas. Neque enim adduci possumus, ut credamus, te, cura tantam gloriam tibi, illoobsidionis atrocissimo tempore, compararis, indiligentia postea qua- dam eam imminui passurum fuisse, et in re tam necessaria offlcio tuo defuisse. Non posse- mus tamen non improbare et reprehendere consilium tuum,si id faceres, quod tibi in animo esse scripsisti, ut, relicta insula Melita, te cum tuo Ordine in Siciliam reciperes, praesi- dio illis duabus arcibus tantum imposito, quod hac ratione putes , Ordinem tuum facilius a

1 Gabut. Epist. Pii lib. i. ep. 3. — ^ Jacob. Bos. hist. 1. xxxv. pag. "42. — ' Episl. apud Gal). Pii V. lib. i. ep. 3.

classe Turcica defensum iri. Etenim pro fua prudentia cogitare debes, si tu inde discederes, hostesfacile, cum reliquas insulae partes statim, tum illas duas arces, brevi in potestatem suam redacturos fore : atque ita illa insula , quae Siciliffi imminet, quod Deus avertat, amissa, Siciliam et Italiam deinceps, et totam Cliris- tianam rempublicam in maximura pericu - lum adductura iri ; atque ita futurum, ut laus etgloria tibi et Ordini fuo, superiore anno parta, non modo evanescat, sed in niaximum dedecus convertatur. Neque vero existimatio vestra tan- tum agitur, sed ipsius Ordinis vestri salus. Neque enim principem uUum reperturi essetis» qui vos ullo suae ditionis loco reciperet, cum attenderet, vobis recipiendis, et aliquo vobis oppido tribuendo, futurura, ut bellum Turca- rum ad se attraheret. Quod si disjectiet segre- gati sibi quisque vestrum consilium caperet, et pra3ceptoriis frui suis se posse spectaret,cogitare debet, non defuturos, quibus occasio haec mi- nime prajtermittenda videatur , ipsas praecepto- rias vestras occupandi, et de his, quidquid sibi libitum fuisset, faciendi. Haec pro tua prudentia cogitans, statuere et deliberare debes, desisten- dumtibi esse consilio tuo insulae relinquendae : sed in ea permanendum, una cum ipso tuo Ordine. Urgebit majorem in modum praesentia tua ; et cum animos Christianorum militum, ium hostes ipsos deterrebit, a quo se superiore anno, victos fuissememinerint, majorisque mo- menti tui unius erit praesentia, quam, si tu abesses, magna militum manus. Quod si, supe- riore anno, tam parva manu potuisti, Deo ju- vante, hostes repellere, quanto magis confidere debes, Hispaniarum regis Catholici auxiliis et nostris adjutum, praeter illa, quae ipse conduc- turuses, teillos repulsurum, cum quibusetiam acie ipsa, si necesse fuerit, poteris dimicare, nedum pauca adversus eos praesidia tueri ? Quid vero animi futurum ipsis hostibus dimi- caturis cura tanto raajore Christianorum mili- tum numero, quara is fuit, a quo, superiori an- no, devicti fuerunt, et ipsorum copiis futurum, ut verisimile est, minoribus, propterea quod Turcarum tyrannum bellura alia ex parte Chris- tianis terra illaturura esse pro certo habetur. Mane igitur, dilecti fili, in prsesidio tuo, mane in possessione laudis et gloriae, quara tibi apud oranes gentes immortalera peperisti. Non defu- tura sunt tibi auxilia regis Catholici , cujus ipsius gloria et regnorum salus agitur : non deerunt nostra, qui sanguinem ipsum parati sumus pro Dei rederaptoris nostri honore, et pro Christianffi reipublica; salute profundere. Aderit vero in prirais tibi Deus ipse, qui priori anno, tara manifesto etiam juvit. Non deeritsu- pernum ejus auxilium militibus suis. Quod, quo certius adsit, nos, oranes pias et religiosas per- sonas, et universos Christi fideles ad invocan-

70

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

dum, apertis Ecclesise tliesauris, luipcr invitavi- mus. Regem autem, etsi noii dubilamus parari jam jussisse auxilia, reliquas res, quas pollicitus fuit, tamen ad eum nos lioc tempore scribimus, ad niittenda vobis prinio quoque teni[)ore auxi- lia promissa, nostris lilteris vehementer urgen- tes. Scribimus eliam ad proreges Ncapolis at- que SiciliiT', eos cxstimulantes, ut eas res, de quibus nxandatuni a rege acceperunt, sine mora vobis subministrent. Datum Romaj apud Sanc- tum-Petrum sub annulo Piscaloris. Die xxn Martii mdlxvi. etc ».

170. At, cum eamente, quas innuimuslitte- ras, ad Pium Valleta dedisset, ut nou modo ipse auxilia subministraret, verum etiam ad eadeni suppeditanda Cbristianos alios principes sua auctoritate urgeret; id libentissiine Ponti- fex, et praestiturum, ut aiidisti, ad i|)sum scrip- sit, et revera pra?stitit, ut educitur ex sequenti Epistola ', sub eodem die, ad Philippum Hispa- niarum regem scripta :

«Charissimo in Christo filio nostroPhilippo Hispanioruni regi Catholico. Charissime etc.

« Mittimus, una cum litteris ad majestatem tuam exemplum litterarum, quas dilcctusfilius magister Hospitalis Sancti-Joannis Hierosolymi- tani scripsit ad Brocardum comitem , et ejus Ordinis militem Cremonensem, ex quibus M. T. agnoscet querelas ejus, et cogitationem de se cum sui Ordinis corpore inSiciliam recipiendo, propterea quod imparatus sit eis rebus, quse ad tuendam insulamMelitam sintnecessaria;. .\d eum nos rescripsimus, adhortantes , ut raanen- dum sibi esse statuat in ea insula ; et quam dili- gentissime potuimus, ad eam defendendam con- firmantes, de M. Tua poUicentes, non defutura ei auxilia militum et caeterarum rerumnecessaria- rum, quas M. T. promisit, sicul nos quoque, et pecunia eum juvare caepimus, et auxilio eliam militum, ac quibusque rebus poterimus, enixe ei subvenire decrevimus. Nunc etiam, tacenti- busnobis, satisipsius periculi magnitudo loqui- lur, tam appropinquante adventu hostilis classis, et ipso inagistio ab omnibus rebus tantopere imparato, quam necessarium sit et militum auxilia et aliarum rerum copiam illi subminis- trare, ne negligentia nostra respublica Chris- tiana maximum aliquod detrimentum , quod sarciri postea minime possit, accipiat (id quod Deus avertat.) Quocirca M. T. hortamur et rogamus, ut tanti periculi magnitudinem atten- dens, curet efQciatque, ut ne qua mora amplius interponatur, ad auxilia militum, qutC promisit et ad cffiteras res necessarias, quibus indiget, ipsi magistro subministrandas, et defendendum in insula conflrmet, providealque ne qua illi justa querendi causa detur, sed omnibus opibus suis ipsum et totum illum Ordinem , ita de

» Ei Arcliiv. Valic. sign. 2906.

Christiana rcpublica meritum, adjuvandum et dcfendcndum sibi csse statuat. Datum Romae apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscatoris die XXII Martii mdlxvi, Pontiflc. nost. ann. primo».

17". Neapolis quoque etSiciliffi proreges per litleras ac nuntios ad promissas Melitensibus suppetias (juam celerrime ferendas, ardentius Pium exstimulasse, Gabutius ' scribit. Verum, inlcr haec, tantum abest, ul Valleta alio cum Ordinc suo coinmigrare cogitaret, quin novae Urbi condendae jam manum admoverat : nam quint. kalend. Aprilis hujus anni, Feria quinta post quartam Dominicam Quadragesimae, quo die in Introitu Missae Ecclesia canit : Lsetetw cor quxreiithmi Dominitm : quserite Domimim, et coiifirmamini ; quxrite facicm ejus semper, et legi- tur Evangelium de puero fllio viduae a Christo Domino resuscitato, solemni pompa urbs nova a^diflcari coepit -, ferventique opere deinceps, Dco in primis, deinde Pio atque aliis bene ju- vantibus, exstructa fuit ac communita, eique FM//etenomen,a gentili conditoris magni magis- tri cognomine, majorum more inditum fuit. Ad hoc vero, ut novum aediflcium celerius pro necessitate absolveretur, ne festis diebus opus facere impedirentur, fabrns et operarios caeteros Pontifexlegibus absolvit : edicens, vel necessita- tis vel pietatis, vel publicae utilitatis, quse genus quoddam pietatis est, id aliquando fas est ; quas videlicet raliones omnes , ad rem praesentem pertinere compertum. De hocextat Apostolicum ejusdem Diploma \ ad pra>fatum magistrum Valletam scriptum in hunc modum :

« Dilecto filio Joan. de Valleta magistro Hospitalis Sancli-Joannis Ilierosolymitani etc. « Dilecte flli, salutem etc.

« Cum optimo prudentissimoque consilio statueris novum oppidumin insula Melita, loco opportunissimo in colle, in quo posita est arx Sancti-EImi, abs te condi caeptum^ muris propu- gnaculisque munire, conducendo ejus operis causa ex Sicilia structorum , lapicidarum et operariorum numerum ; supplicandum nobis curasti, quoniam celeritate magna opus est, ad occurendum periculo quod ab impiis et poten- tissimis Christiani nominishostibusTurcisMau- risque praedonibus illi insulae imminent, supe- riore ab eis anno, tam pertinaci oppugnatione tentatae, permittere velimus,ut quo citius id opus absolvi possit, etiam diebus festis structores et alii, quorum opera usurus es, ei aediflcationi ac munitioni,absque peccalovacare possint. Quibus nos supplicationibus inclinati, et considerantes, licet dies festos , tam nova quam veteri lege, divini cultus causa servandos esse praeceptura sit, et ab operibus servilibus abstinendum ; tamen etiam propter homines institutos fuisse, et sacris canonibus excipi duas causas : unam

' Ibid. iit supra. Arcbiv. sigtt. 2906.

• 2 Bos. lib. XXXV, pag. 744. — » Ex Valic.

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

71

necessitatis, alteram pietatis, sivepublicae utili- tatis, qua; pars pietatis esse censetur : quarum ulraque in liac re concurrat, scientes etiani, quantam cladem olim Machaba;i acceperunt, propterea quod in die Sabbati pugnare nolue- rint ; qui divino afflati spiritu poslea decreve- runt, venientibus hostibus etiani die Sabbatorum pugnare. His de causis, Apostolica auctoritate, tenore prcEsentium permittimus et indulgemus, ut structores, operarii, lapicidae et omnes alii, quorum opera ad ejus oppidi ffidiflcationem, et ipsius iusulse munitionem, uti volueris, etiam diebus festis omnibus, exceptis illis diebus, qui discretioni tuaj excipiendi videbuntur ; si modo temporis ad muniendum concessi spatium pa- tietur, ffidiflcationi, et arcium, atque aliorum, insulse munitioni, seu instaurationi possint, sine conscientise scrupulo, incumbere. Dafum Romse apud Sanctum-Marcum sub annulo Pis- catoris, die six Augusti .mdlxvi, Pontiflc. nostri ann. primo ».

178. Praeter Hispaniarum regem aliosque principes, qui in novse urbis constructionem subsidia plura contulerunt : magnam pecunia- rum dedisse summam (quod tamen scriptores sileatio praetereunt) Sebastianum quoque Lusi- taniae regem, ex Epistola educitur ad eum a Pio scripta,' qua ingentem illius principis in Melitensium Ordinem liberalitatem, his verbis commendandam duxit :

« Charissimo in Cbristo fllio nostro Sebas- tiano, Portugalliaj et Algarbiorum regi illustri. Charissime in Christo flli noster.

« Cognovimus ex Cambiano oratore dilecti filii magistri Hospitalis Sancti-Joannis liiero- solymitani etabaliis, majestatem tuam, commo- tam meritis illius Ordinis, erga rempublicam Christianam, misisse satis niagnam pecuniam, ad oppidum novum in insula Melita condendum, eamque insulam , tanquam arcem, adversus immanissimos hosles Christiani nominis muni- endam. Magnam sane ex ista liberalitate tua, et a toto illo prasstantissimo Ordine et reliquis om- nibus laudem adeptus es, et fecisti quod pium regem decuit. Ordo enim adeo de Christiana republica benemerentissimus omnium Chris- tianorum principum auxilio dignus est, et insula illa, adeo Siciliae imminet, ut cavere necesse sit, ne in hostium potestateni veniat, in qua id oppi- dum, cum aedificatum el diligenter niunitum fuerit, erit opportunissimum adversus Turcas, et prsedones alios totius Christiani populi pro- pugnaculum. Laudantes igitur nos quoque eo nomine M. T. hortainur, ut quando tam benevo- lum animum erga hunc Ordinem indicasti, illum perpetuo commendatum habeas, cui nos quoque non defuturi sumus. Datum Roma; apud Sanctum-Marcum sub annulo Piscatoris. Die vii

' Ex Archiv. Vatic. sign. 2906.

Augusti MDLxvi, Pontificat. nostr. annoprimo».

179. Perspectum igilur undique hoc Pii erga se tam enixum studiumMelitensis Ordo habens, ut grati animi monumentum aliquod ei prajbe- rct, simulque digna cum cardinali Alexandrino officia persolveref, a quo beneficia plura refe- rebat accepta ; hoc ipso ferme tempore eum sibi in protectoreni elegit, sequenti Diplomate. Nos illud ex ipso originali hic exscripsimus :

" Fr. Joan. de Valleta, D. G. sacra; domus Hospitalis Sancti-Joannis Hierosolymitani ma- gister humilis, pauperumque Jesu Chrisli cus- tos. Et nos conventus domus ejusdem, universis et singulis prsesentes nostras litteras visuris, lecturis et audituris, salutem in Domino, et prosperos ad vota successus.

« Consuevit Ordo noster, exreverendissimis atque colendissimis patribus, et DD. Sanctae Romanae Ecclesise card. nonnullos habere pro- tectores, eosque tanquam pafronos et prseci- puos fautores, observare, colere et venerari, ut pra?libati Ordinis jura tueanfur, protegant et defendant. Qua de causa solet per litteras suas siieciales in protectores suos eligere, optare et nominare, qui singulari benevolentia, intimo- que atfectu ordinem ipsum prosequantur. Cir- ciimspectius itaque animadvertentes , quam solerli studio, cura, industria atque sedulitate reverendissimus atque illustrissimus in Christo pater et dominus Alexandrinus, sacrosanctae Romanae Ecclesia; tit. Sanctai-Marise supra Mi- nervam presbyt. card. res nostras incessanter procuret apud Sanctissimum dominum nos- trum Pium Quinfum Pontificem Max., quo in- super amore ac pietate nostri Ordinis statum prosequatur; serio primum inviceni maturo et deliberato consilio, de nostra cerla scienlia et oninibus melioribus, via, modo,jure et forma quibus melius et validius facere possumus et debemus, eumdem reverendissimum et illus- trissimum in Christo patrem et dominum Alex- andrinum, sacro-sanctae Romante Ecclesiae tit. Sanctae-Maria! supra Minervam card. Ordinis ac vassallorum nostrorum, ac negotiorum agendo- rum stalusque eorumdem protectorem et defen- sorem eligimus, creamus, facimus et constilui- mus ; citra tamen revocationem aliorum nostri Ordinis protcctorum in Urbe, et diversismundi partibus constitulorum ; ut multiplicatis inter- cessoribus, negotia nostra felicius suuni sor- tiantur effectum. Pra'fatum igitur illustrissimum D. cardinalem humiliter et obnixe supplicamus, ut grato animo dicti Ordinis protectionem et defensionem pro sua erga nos humanitate sum- maque dilectione suscipere dignetur, ipsumque Ordinem, fralres, subditos et vassallos, omni favore, auctoritate, saluberrimoqueconsilio ju- vare, tam coram sanctissimo domino nostro Summo Pontifice, quam reverendissimis cardi- nalibus, et eorum sacro collegio, aut alibi, ubi

72

PII V AXXUS I. — CIIRISTI 1506.

opportuniim ci visiiin fuerit et conducibile , honoremquc.decus atque commodum nostrum, dictique Ordiuis prsccipue commendatum ha- bere, ne detrimentum, damnum, dedecusque suscipiaf. Monemus igiturTeneraudos bajulivos Ordinis nostri, et horlamur omnes et singulos priores, factores, procuratores, fratres et subdi- tosnostros, cujuscumque conditionis, gradus et qualitalis fuerint, eisque in virlute sanctse obe- dientiaj districtius prjecipiendo mandamus, et in virtule fidelilatis injungimus, ut supradictum reverendissimum et illustrissimum dominum cardinalem, uti Ordinis nostri protectorem et defensorem teneant, colant et venerentur ; ad ejus quoque protectionem, favorem et patroci- nium, procasuum exigeutia, in eorum necessi- tatibus confugiant et incurranl. In cujus rei testimonium Bulla noslra communis plumbea praesentibus est appensa. Datum MelitfD in con- ventu nostro. Die vii mensis Augusti mdlxv ». 180. Ut autem operibus Pontifex compro- baret, quod scripto vidimus spopondisse, cum, quae proposuimus subministrata ab ipso, ad novi oppidi fabricae perfectionem subsidia minime sufficere comperisset; majora praestare studuit, et licet per idem tempus, maximas, praecipue contra haereticos, ut infra dicetur, sumptus fa- ceret, neque aliunde suppeteret, es quo largiora pro sua eximia pietate, MelitcC conferre posset auxilia ; Ponlificii cujusdam administri, officio suo male functi, rebus fisco addictis ; (extitit is forsan, qui quaestor sub Pio IVfuerat, quemque diximus judicio sisti voluisse, facta tamen ei potestate, quemcumque velietsibijudicem deli- gendi) ex his quatuor et quadraginta miliia num- morum aureorum, ac varias ejus praeterea gem- mas, quae tredecim ferme aureorum millibus EBstimabantur, ipsi fabricae (ut Gabutius scribit) statim attribuit, sacrisque militibus Melitensibus in eam rem, ut aureorum cenlum quinquaginta miiliaiegitimecontraherequoquomodoposscnt, Ordinis sui fundis in Itaiia, Gallia, Hispaniaque oppigneratis, (ut inferius etiam dicetur) induisit. Neapoiitanis porro ciericis ob id tres decimas imposuit, unde mox triginta fere aureorum miiiia congesta sunt. Ob id tamen, quod pecu- nia; inopia constringeretur, vehementique stu- dio ad tuendam, vei hic Melitam, vei aiibi reli- gionemetrempubiicam,eamcoiligereiaboraret; id nequaquam uila minus recta ratione ac modo curasse censendum est; uti Natalis Comes, aliique rite observant : ac nos, de aiiis agentes, non semei aiibi animadversione dignum existi- mavimus.

181. Pii prsesertim diligentia ac studio opti- me instructam Melitam igitur Turcae intelligen- tes, ipsum aggredi non sunt ausi, sed conceptum rabici virus in insulam Chium, aliaque Tyrreni et Adriatici maris iittora, ut diximus, acerbissime

evrvmuere.

182. Salernitamis archiepiscopus corripitur quod coticilium pi'Ovlnciale cogere neglexerit. — Cum vero, et verbo et opere, tam pervigili sol- iicitudine, a barbarorum saivitia, tam Melitam, quam marilimas quasque Italiae oras, praecipue tamen Neapolitani regni, utpote Melita; eidem proximiorcs, quceque Turcarum incursibus id- circo magis patebant, custodire Pius studeret ; in eodem nihilominus regno, ab iis ipsis, qui, beneficiis adeo insignibus eo ipso tempore affecti, eum propensius coiere, eique prae ceete- ris obedire debuissent , duriora forsan sunt objecta certamina. Nam, inter caetera, cum juxta sacri Tridentini Concilii decreta, quorum execu- tionem prce cunctis ilie urgebat, ul diximus, Salernitanus archiepiscopus Provinciaie Conci- iium cogere statuisset; assimulatisquibusdam causis, iliud cunclari atque in dies difTerre suf- fraganei episcopi connixi sunt ; vel quod ipsi sanctioribus ejusdem legibus constringi metue- rint, vei quod iaicorum depravatos mores coer- cere vererentur, et ipsorum favorem et gratiam amittere dubitarent : de quibus omnibus Saier- nitanus idem praesul certiorem reddere Pontifi- cem^ sequenti quam ex ipso originali ' exscri- psimus Epistola, duxit :

« Totis quidem meis viribus, beatissime ac sanctissime Pater, conatus semper sum, ea, quae tam sancte, tam pie apud Tridentinum Conciliumdecretasunt, utdisposilareperiuntur, diiigenter exequi ; et propterea, ut primum po- tui, postgeneraicm hujus dicecesisvisitationera, dioecesanaeque Synodi celebrationem, provin- ciale indixi Conciiium, iiludque omnibus Eccie- siae mcffi suffraganeis, ad Sanctissimum Trini- tatis diem proxime praeterilum insinuavi ; maxima in Domino spe motus, piura ad anima- rum salutem, pravosque mores reformandos, hac in provincia vigentes , spectantia , in eo decernenda fore', quibus frui minime iicuit. Nam, cum dies advenisset, provinciaies quidem coram me convenerunt, sed post muita uitro citroque inter nos habita coiioquia, Couciiium priusquam inceptum esset dissoiverunt, unani- miter dicentes, videri sibi, iilud ad idus Octo- bris differri. Istud me gravi moiestia afTecit, cernens his quidem fructibus nos esse privatos, quos ex Congregatione ipsa consequi speraba- mus, si omnes in ea essemus sententia, prius quae ad saiutem gregis pertinebant statuere, et nos ipsos, ubi et uti res exigebat, reformare, quam a levioribus inchoare. Cum omnes hinc discessissent, et postea dies ab eis praestituta adesset, evenit tunc, Medioiani indictum esse Concilium, cujus eventum expectandum duxi; sed antequam terminaretur, Pius Quartus Sanc- tilalis Tuae praedecessor, e vita discessit, et ali- qui ex meis comprovinciaiibus hinc abesse re-

' Ex Arcbiv. card. Alexand. tom. 70.

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

7a

periebantur; Acernensis vero mortuus. Hsec omnia, ne illud convocarem, milii impedimento fuere. Nunc vero rursus indicare plura me per- turbant, et ideo priusquam ad aliud deveniam, visum est mihi de omnibus Sanctitatem tuam certiorem facere, et omni veneratione de his, ut facio, eamdem consulere. Sanctissime pater, illud primum vaide me dehortatur. Suspicor provincialium mentes in rebus proecipuis de- cernendis a concordia forte alienos fore ; deinde, quod pro certo habemus, supremos sseculares judices segre ferre hujus Concilii celebrationem ; quippe qui sane credunt, multa in eo pro hujus provinciae pravorum morum reformatione sta- tuenda esse, quibus adversari, et, ut ea execu- tioni nequaquam demandentur, nedum, ut ve- reor, conabuntur, sed reipsa a nobis abdicare studebunt. Quibus ex causis facile mihi persu- adeo, parum utilitatis in his partibus perven- turum, et propterea salubrius erit, nisi fallor, malis, quae his instant vel instabunt, Sanctitate tua consulta, secundum prudentissimum illius consilium mederi. Dignabitur igitur Sanctitas tua, his omnibus prudenter, utassolet, conside- ratis, mandare quid agendum, et ego interim necquidquam innoYavero , donec a Sanctitate tua responsum habuero : quem Deus Opt. Max. diu conservet incolumem. Salerni kalend. Apri- lis MDLXvi. Beatissime Pater. Servus humilis et orator vestrge Sanctitatis qui beatissimos pedes tuos deosculatur archiepiscopusSalernitanus». His litteris Pius hujusmodi responsum ' dedit : « Venerab. fratri archiepiscopo Salernitano

PIUS PAPA V.

« Ven. frater. Accepimus litteras tuas, in quibus scribis, cum ex decreto sac. ConciliiTri- dentini provincialem Synodum anno proximo ad diem Festum Trinitatis indixisses; et cum suf- fraganei ad constitutam diem convenissent, eo- rum omnium consensu, ejus celebrandfe tem- pus ad id. Octobris dilatum fuisse; cujus dila- tionis nullam causam abs te allatam fuisse mi- rati sumus. Addis, cum dies venisset ad quam Synodus prorogata fuerat, quibusdam de cau- sis ne tum quidem fuisse a vobis celebratam. Oportuit te, frater, quo primum tempore con- gregaveras, pro loco, quem in eo tenebas, co- horlari diligenfer et urgere ipsos sufTraganeos, ad exequendum tam salubre decretum Concilii, et dissentientes admonere ipsorum offlcii. Tu vero non modo id tum non egisti, sed cum ite- rum Synodum congregasses, eam, nulla re pe- nitus acta, passus es iterum dissolvi. Ita secun- dus error fuit gravior priore : bis coacta Syno- dus fuit, bis sine ulla causa probabili dissoluta, nuUa re omnino earum, qus tractari debuerant, acta atque decreta. Quorsum igitur expectatus

* Ex Archiv. Vatic. niim. 2906.

AN>'. — TOMtS XXXV. — L.\DERCBI, I.

fuit exitus provincialis Synodi Mediolanensis, si ne tum quidera, cum ea peracta fuit, veslra fuit Synodus celebrata ? Quid vero impedimenti attulit obitus praedecessoris nostri, quominus eam celebraveris, atque nonnullorum suffraga- neorum tuorum absentia, qui erant tuis litteris evocandi, et si non venissent, Synodus fucrat nihilominus prosequenda. Illud vero probare non possumus, quod scribis, deterreri te, ne Synodum rursus indicas, quod suspiceris, suf- fraganeos minime consensuros ad ea quje essent praecipue decernenda. Tuum enim offi- cium erit, eos adconcordiamdiligenter hortari, et prius, an vere inter se dissentiant experiri. Quod si putas judicibus saecularibus non pla- cere Synodum celebrari, debebitis vos honorera et obsequium Dei rebus aliis omnibus prEepo- nentes, quae decernenda fuerint, decernere, et postea proregis aut Catholici regis, aut, si ita vobis visum fuerit, Sedis Apostolicaj auxilium implorare, quod vobis minime defuturum est. Quia vero nos consulendos putastis, nos cum venerabilibus fratribus nostris sacrae Congrega- tionis Concilii re communicata, volentes pro lo- co, in quo nos Dominus constituit, id agere et curare, ut quae tam pie et tam provide in tanto Concilio, post tot labores susceptos, post tot el tam graves difflcultates Dei auxilio superatas, tanta et tam diuturna Christiani populi expec- tatione decreta fuerunt, ubique serventur; ne- que eorum, qui ea exequi debent, negligentia eludantur, fraternitatem tuam hortamur in Do- mino, et districte pra;cipiendo mandamus, ut memor offlcii tui ac zeli, quem in ipso Concilio Tridentino, sicut accepimus, praetulisti, Syno- duni indicas, eamque primo quoque tempore, juxta Decretum Concilii Tridentini celebres, neque in ea celebranda respicias quidquam aliud, nisi Dei honorem et animarum salutem. Quod si qui suffraganeorum tuorum ad eam venire recusaverint, adversus eos decretum exe- qui debebis, et, si opus fuerit, eorum apud nos contumaciam accusare, qui ei rei reme- dium, quod opportunumfuerit,adhibebimus.Si quidvero a saecularibus judicibusinipedimenti, ut suspicaris, allatum fuerit, id quoque remo- vendum curabimus, minime dubitantes, quin cbarissimus filius noster, rex Catholicus, uttan- to et tam Catholico rege dignum est, ad rem tam Deo gratam et tam populis salularem pro- pense auxilium suum laturus sif. Datum Romae, apud Sanctum-Petrum die xxiv Maii mdlxvi, Pontificatus nostri anno primo ».

i83. Sic Epistola ' : fuit autem, ad quem eam scripsit Pius, archiepiscopus Saiernifanus, Gaspar Cervantes de Gaete, natione Hispanus, theologiae et juris eruditione praecipuus, qui jam, sub Paulo IV Hispalensis archiepiscopi vi-

• Ughel. Ual. Sac. t. 7. ia Archiep. Salernil. Ciaccon. in Pio V. co. 3 Gasp. Musca de Epis. et Archicp. Salern. sub an. I5C3. p. 59.

74

Pri T A^TNUS \. — CHRISTI I5(JG.

ces prfpclare gerens, Tridentino Concilio, ut etiam Pius innuit, inlerfuerat, ct Patribus sa- pientia ac doctrina sua admirationi extiterat; qui Messanensis primum, niox Salcrnitanus archiepiscopus renuntialus, al) ea rursus Eccle- sia, ad Tarraconensem translatus, tandem, ob egregia merita, ab eodem Pio V, precibus Catho- lici regis , in sacrum cardinaliuni collegium cooptatus fuit, anno mdlxx. Repugnante licet, yel suffraganeorum episcoporum dissidio, vel laicorum polestale, nihilominus provinciale Concilium, hoc ipso anno, sic eum impellente Pontifice, coegisse, educi posse cognoscitur, es his quae Gaspar Musca ' monumentis tradidit : nam eum sub Pio IV dicecesanam Synodum anno mdlxv, 2-2 Maii; et provincialem primam, anno mdlxvi, ex Tridentini Concilii decreto, ce- lebrasse refert; cui subsequenti anno mdlxvii dioecesanam alteram narrat addidisse.

iS-i. I7i NeapoUtano regno dissidia propter placitum regiitm qitod vocant Exequatur. jEt7ix eruptio lioiretida. — At, cum prffifata Epistola exarata legatur vigesima quartaMaii,etexaltera apud Caracciam \ tert. decim. kalend. Augusti scripta, bffic habeantur : « Ilhid est pra^terea a Sanctissimo intellectum, quod velit in omnes Italise episcopatus suos visitatores instituere ac mittere, ut ratio gubernationis exigatur et a colIegiiscanonicorumetabepiscopis»;averitate minime alienum esse videtur, ex his, qufe a Sa- lernilano archiepiscopo audierat, Pium eamdem episcoporum visilationem meditari caepisse : imo ipsam in Neapolitano regno % ubi ejusdem major necessitas esset, duxisse exordiendam. Verum ex hac amariora dissidia initium sum- psere; Pontifex enim Thomam Ursinum, spec- tatae integritatis, visitatorem Apostolicum eo, cum potestate misit, qui idcirco Strongolensis ab eo factus episcopus, obeundis Ecclesiis, et corruptelis tollendis, et salutaribus praescri- bendis legibus, Neapolim profectus est. Et igitur statim prorex edixit, ut exequendi Pontificii De- creti,regiam facultatem quam ExequaturyocdiXii acciperet. Quod, cum vel accipere vel petere constanti animo recusaret Ursinus, se namque missum edicens a Christi vicario, cui haudqua- quam hujusmodi laicorum potestate opus esset, minusque etiam in ditionibus, uti regnum Nea- politanum est, Apostolicae Sedis fributariis. Monuit prorex, ut saltem commendatitias ad regios ministros acciperet suas Epistolas, ut ipsi obsequium suum et opem in visitatione conferre possent : cui Strongolensis, iis nec in- digere, nec uti velle, respondit, quippe quae perinde, ac ipsa regia facultas et Exequatur va- lerent, et amplam, qua opus erat, ad munus exequendum. jam aSuramo Pontifice potestatem accepisset.

> Mulc. ut snpra. — - Epist. apud Caracc. — ' Gabut. Vit. Pii lib. ni. cap. 1. et alii, etc.

185. Hinc utrinque diutius decerlatum est, contendente Pio, dissidii ab Ursiuo admonito, Apostolicas litteras et Diplomata, absque ullo rogio assensu libere promulgari et executioni mandari posse : el asserente prorege, id in pri- mis e republica sua esse, ut quaecumque in ea sanciri aut agi deberent, euni minime laterent; deinde etiam e Summi Pontificis dignitate, ne videlicet falsatoribus atque impostoribus, qui Apostolica ejusmodi Diplomata et facultatesnon raro effingere consueverant, horrendae nequitiae aditus aliquis patere posset. His enim decausis, in principum ditionibus, regium, quod vocant, Exequatur, primo introductum fuisse videtur; cum antea ubique locorum, absque ulla pror- sus principum, nedum probatione, sed etiam scientia, ApostoIiccB litterae libere vim suam obtinerent; vel, cum nimirum, diro schismate scissa Ecclesia, et plura forte Diplomata Pseu- dopontifices, ad suam male partam dignitatem ac auctoritatem asserendam, in alienas regiones undequaque immitterent, quibus non parum res Ecclesiastica turbabatur : visum est forle veris et legitimis Pontificibus, ad hinc exoriri solita tollenda scandala, earumdem regionum principes exorarc, ut quEecumqufi in eas delatae Apostolicffi Iilter£e fuissent, priusquam execu- tioni mandarentur, ab administris eorum, an verae et legitima?, et insuper legitimorum Pon- tificum essent, cognoscerentur ac probarentur. Vel, cum, ob temporalia jura, cum Pontificibus Summis principes decertantes, hi undequaque ab eorum auctorilale sibi pericula damnaque metuentes verentesque, ne spiritualis poteslatis specie, conlra sua lemporalia aliquid moliren- tur, quidquid egisseut ac scripsissent, directe explorare compertumque habere voluerunt, ni- hilque, se insciis ac conniventibus, Apostolica- rum litterarum executioni mandaretur, impera- runt. Quae nempe consuetudo opportune forte, vel ad delendas pseudopontificum et seclatorum eorum fraudes, olim introducta,veI dissidiorum interPontifices ac principes tempore, et si impro- banda, forte tamen aliquamdiu dissimulanda; cessantibus tamen causis hujusmodi, ipsa quo- que cessasse debuisset. Verum, homlnum vitio effectum est, ut maximo aniniarum detrlmento, aliquibus in regionibus vim nihilominus habe- re non destiterit; ex quo certe innumera pro- cessere damna, maxima populorum perditio, sacrarum legum eversio, cum illa nempe, qui- bus subesse deberent laici, sacerdotalia jura atque mandata, laicali eidem voluntati atque judicio turpiter substrata cernanlur, arbitrio- que sedeat illorum, qui earuni plerumque viin ignorant, vel disciplinam oderunt, et tantum quse terrena sunt, uti terreni principis adminis- tri, sapiunt, nec animarum, sed marsupiorum et corporum persaepe dumtaxat lucra sectantur, ea vel comprobasse vel abjecisse.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566,

75

186. Sciens igilur Pius, ' coiisuctiuiinem quamlibel veritali et rationi esse postponen- dam : cum consuetudo sine veritate et justitia nil aliud quam vestustas erroris sit; et princi- pum Constitutiones Ecclesiasticis Constitutio- nibus non prseeminere, sed obsequi oportere, consuetudinem eam omnino abrogatara voluit : nam sicut, qui animabus prtcsunt, ut munus suum perfecte impleant, qufficumque mere temporalia sunt, minime comperta habcre necesse habent; sic multo minus, qui corpori- bus dominantur et temporalia tantum gerunt, qua3cumque ad spirituale animorum regimen spectant, cognoscere neque indigent neque debent : cum, certis suis contenta limitibus, unaquffique potestas, absque alterius offensa, munia sua exercere valeat. Quanto autem su- blimior est anima corpore, et illi corporum praistat regimcn animarum ; si iis qui pra^sunt, cuncta explorata habere quae geruntur, ut munere suo digne perfungi possent necesse foret ; cur non magis necessitas haec incumbere iis deberet, qui multo difQciliorem multoque quayis temporaii graviorem, spiritualium re- rum curam administrant? Et tamen, ex sanctis iis praepositis nostris, qui nobis locuti sunt ver- bum Dei, nullum reperire est, qui ad rite spiri- tualia moderanda, temporalia cuncta sibi com- perta esse debuisse putaverit. Si in difficiliori igitur prEestantiorique regimine id minime necessarium, cur in faciliori adeo necessarium censetur, ut ordine inverso, spiritualia ob id temporalibus subdantur, et degeneri servitute, corpori anima, carnalibus spiritualia subjician- tur ? Quo vero ad falsitates, probavit quidem Pius non malum in specie proregis aniinum; verum non aestimavit, (ut apud Caracciam ^ legitur) illam idoneam esse causam, quapropter suam auctoritatem et usum per se Apostolicfe litterae non obtinerent ; quod enim falsaj ali- quando Apostolicaj qusedam litterse irrepserint, non propterea falsae omnes, ac de omnium falsi- tate rite ambigi potest. Fuerunt, (et utinam etiam nunc non extarentl) plures homines rap- tores, injusti, adulteri, ob hujusmodi scelera, debita animadversione, sascularibus etiam legi- bus puniti. An, quoniam his criminibus plures, quos diximus, homines obnoxii, merilo judi- cum tribunalibus sisti debuerunt, ac rite in eos judices ipsi sententiam dixere ; innumera idcirco hominum multitudo, qui eorumdem scelerum necnomina novit, in quajstionem vocanda est ac districte examinanda, an crimina admiserit, quae, ut dixi, persaepe, nec nomine intelligit? Quis hoc asserere audens, totius humani gene- ris perturbatorem, ac iniquissimum se hostem non constituit? Fuerint igitur aliquando Apos- tolica Diplomata falsata ; ergo ob id innumera

* Disl. 8. C. verilale C. consuetudo ibi. Dislint. 10. — » Apud Caracc. Epist. 2. Dec. 1566.

eo, qua? falsitate omni carent, laicorum judicio sistenda ? ergo, ad avertenda e Republica mala eadem, optimi juris rejicienda erunt bona, ac, ut fortuita iniquitas propulsetur, certa erunt jura calcanda ? Non est quidem ea medicina laudabilis, quae sic putrida resecat, ut simul etiam sana corrumpat, et noxius ille est ignis, qui sic nititur vepres exurere, ut insiliat etiam domos globis furentibus conflagrare. Sed esto, quod falsa; hujusmndi Epistolae deprehende- rentur, qua lege, quo jure, ob id laicali sub- dendae essent judicio ? qua canonica et legitima sanctione decretum est, ut quoties in Ecclesias- ticis rebus, alicujus scelesti hominis vitio, dolus et flctio deprehensa fuerit, ad laicale judicium scelus id pertineat judicare ; et Eccle- sia innoxia, et a crimine omni libera, imo, quaj vim atque injuriam patitur, iniquitatis tamen, quam non patravit, et quam potius accepit offensa;, poenas luere legitimoque suo jure cadere debeat ? Quod si futilibus assimulatis hisce rationibus, quibus temere Ecclesiastica jura pessumdantur, addas, quod non solum falsaj Apostolicae litterae, verum legitima; etiam ac verffi, proque talibus agnitse, pro laicorum libito passim rejiciantur ; quam juste, quani rite detestandam ejusmodi consuetudinem Pium evellere studuisse, perspicue magis cognosces. 187. Ut igitur emendicata falsi illius zeli species, cujus obtentu Ecclesiasticaj jurisdic- tioni vis inferebatur, corrueret, preeter alia, contra falsarios edita jam ab Ecclesia Statuta, diligentissime, (ut apud Caracciam ' habetur) a Pontiflce,hocipso tempore,provisum accautura est, ne impostura aliqua, vel falsatio in Aposto- licis litteris irrepere, vel eis nocere posset. Verum, ut Gabutius ^ et Catena narrant, ex Neapolitanis magislratibus duo, qui pro regio Exeqnatur visitatori audacius obsistere veriti non sunt, haud multo post, vita defuncti, terri- fico cajteris fuerunt exemplo. Suppliciter tamen a Pio proregem impetrasse referunt, ut super hac re ad regem perscriberetur, et interim negotio supersederetur, et ita praestitum asse- runt. Caetera qua? ad rem hanc speclant sequenti anno ponenda erunt. Cum autem, remotioribus quibusdam in locis ejusdem Neapolitani regni, nonnullos, jamdiu damnatam Waldensium, alio nomine Pauperum de Lugduno, ha;resim sectantes, superesse Pius intelligeret ; eo Chris- tophorum Rodericium, Societatis Jesu sacer- dotem, ampla cum potestate ipsum misisse, qui eos, sanctitate vita3 solidaquc doctrina, quibus ille prKsidiis probe erat instructus, sapienter coargueret, errantesque oves ad Catholicse Ecclesiae gregem, uti fecit, ope divina revocarct, narrat Gabutius. Verum id a Sacchino in praete- ritum annum, et ab aliis ad alia temporarejici-

• Apud Caracc. ul supra. — ^ Gabut. Vit. Pii lib. iii. cap. 1. Caten. Vit. Pii pag. 96.

76

Pir V ANXUS 1.' — CIIRTSTI 1500.

tur. ct non Pio Qiiinto, sed Pio Qiiarlo tribiiitiir. t88. lu altora vero, qune ultra Pharum Sici- lia dicitur, archiepiscopum Panormitanum, qui diu Ecclesia? suae reformationi incumbens, frustra aliorum, qui praesidio sibi esse poterant ac debuerant, opem imploraverat, sequenti Epistola ' Pii auxilium suppliciter efflagitasse, lioc anno invenimus :

PIO QUINTO

« Ponfiflci Maximo longitudinem dieruro, et quidquid potest peccatoris oratio.

« \n omni genere rerum, beatissime pater, ut opfime novit vestra Sanctitas, necessum est devenire ad unum, primum supremumque principium, quod possit, et a quo dependeant omnia illius generis, ne in moventibus et motis detur processus in inflnitum : cujus rei gratia scriptum est : Caput omnis Ecclesiae Christus, sicut caput omnis principatus. Cum igilur in terris ipsissimus idem sit Christi vicarius, Ce- pbaeque successor indubitatus, nec Sanctitati tuae, nec alteri cuiquam mirum esse debet, si (ultra ea quae intrinsecus latent) sollicitudo omnium Ecclesiarum tuam comprimat Beatitu- dinem, cumque Panormitana Ecclesia, (et si modica) una sit illarum omnium, cui tua beni- gnitate parvltas servuli tui prseest, eam quoque ad fontera sollicitudinum atque gratiarum con- fugere oportet. Levavi, pater amplissime, oculos meos ad montes, unde veniat auxilium mihi, ad sanctos, (inquam) quos praepositos audivi, ut quae pertinent ad sacrum Tridentinum Conci- lium curarent, iisdemque Ecclesiae praefatfc necessitudines multoties proposui. Verum nec in uno tantum exauditum me conspicio, quo- niam auxilium meum a Domino est, qui quod solvet in terris, solutum erit et in ccelo. Selegi propterea ex multis potiora, quibus ratus sum providendum fore, quae cum his ad Patrem patrum transmitto, obsecrans (beatis prostratus pedibus) ut sanctorum alicui videnda referen- daque committere dignetur, utque quantocius nostris vulneribus innata tanti patris pietas atque benignifas misericorditer compatiatur, compatiensque vinum infundat et oleum. Vale, pater piissime, et sospes Petri pertranseas annos. Messans, (ubi non abre) id. Julii mdlxvi, a partu Virginis.

« Vestrte Sanctitatis parvulus.

«Fr. Octavius Lesina; Comes, vocatus archie- piscopus Panormitanus humilis et immeritus ».

Deest index rerum, quem, una cum his litteris, ad Pium transmisisse dicit ; deest simul Pii responsum, quod tamen hujusmodi fuisse censendum est, qualia semper operibus juncta illius verba fuerunt.

189. Et, ut omnia ad Siciliam hoc anno

spcctantia hic demus, in ea terribile illud acci- dit, quod, tum scriptores omnes, tum praecipue Natalis Comes ' his verbis refert : « iEtna, fabu- losus quondam mons Siciliae, propter antiquam Cycloporum officinam, in qua flebant fulmina Jovis, ingenti maximeque horrendo motu terrae concutitur, tantoque cum strepitu ignem eruc- tat, ut ab universis Siciliae populis trepidatum sit. In Triocla^ urbe, cum sita sit ad radices ipsius JEtnsR, illa nocte, quae antecessit kal. Decembr. factus est permagnus motus terrae, qui insequentem usque diem perduravit. Deinde post meridiem in suprema parte montis quod abest circiter decem millia passuum ab urbe, aperti sunt duo hiatus, unde allissimi fumi, ad morem maximarum turrium, in ccelum extolle- bantur, qui postmodum, ila sunt dissipati, ut aer ubique tegeretur, diesque fleret tam den- sus tamque obscurus, ut media fere nox appa- reret.

« Sequenti postea nocfe quinque alii patue- runt hiatus, unde non fumus solus, velut antea, sed ignis plurimus maximeque formidabilis scatuit. Erat materia illa prorsus ignifo et lique- facto metallo persimiiis, quae ad aliam urbem, illi monti flnitimam, defluxit, Linguagrossam vocatam, in morem duorum fluviorum ignis, cum ejus urbis ager circiter duodecim millia passuum in longitudinem tegeretur, ac per tantumdem spatium, horrenda illa ignita ma- teria ad mille passus ad minus dilataretur. Erat profunditas ejus fluminis ignis circiter duarum palmarum, quae sane, nisi altissima extitisset, ad tantum agri spatium non potuisset defluere. Ubi maferia illa constitif, cessavitque vis ignis atque impellentis fluminis, cognitura est petrara fuisse ignitam, quae cum tanto sfrepifu tantoque impetu ad imum monfis devolveretur, per eam planitiem. Universus ifaque ager ab illa petra occupatus, factus est omnino inutilis culturae. Effluxerunt postea duo alii fluvii, in morem prioris materiae, qui om- nes Trioclae vineas concremarunt, occuparunt- que amplum quoddam spatium, atque horum cursus non fuit, tanquam fluviorum et aqua- rura, sed potius tanquam tumidarum unda- rum, quae magna vi ventorum essent elatae, atque alicubi depressa^, qui rursus ad Catanam usque urbem decucurrit. Sic igitur, variis diebus, ingens terror, hoc anno, universis Sici- liae populis injectus est, sed /Efnae accolis prae- sertim etc. ». Ita Comes.

190. Nubila qum inter Pontificem et Venelos oritura apparebant cito et facile dissipantur. — Ut autem infer Pium et Neapolis proregem, ea, quce recensuimus, prodiere dissidia ; sic alia inter Pontificem ipsum Venetamque Rempubli- cam oboriri posse nonnulli pertimuere ; si

1 Ex Archiv. card. .\lexand. tom. 70.

• Natales Comes Histor. lib. xvii.

PII V ANNUS 1 . — CHRISTI 1 566.

77

tamen Bzovio ' credatur, qui rem narrat hoc modo : « Venetorum legationem primitus desti- natam (ut Pio de assumptione ad Pontificatum eorum respublica ex more gratularetur) nonni- hil conturbavit repulsa Nicolai de Ponte, inter oratores reipublicte viri clarissimi, qui postea Venetiarum dux creatus est. Causa erat, cur Pontifex admittere recusa\it^: olim, dum in minoribus esset Pius, missus fuerat Bergomum, ut in Georgium Medolacum, qui ante eum inqui- sitioni prtepositus fuerat, necnon in Victoreni Superantium, urbis episcopum inquireret; ejus jurisdictionem senatus nomine, eluserat Nico- laus Pontanus, urbis pra;fectus, Fr. Micbaele urbe facessere non sine contumelia jusso. Ita- que, cum ad eum, jam Pontificem factum, sena- tus Venetus solemnem legationem, gratulatio- nis, obsequii et obedientiffi testandae, pro more decrevisset, etlegationis principem Pontanuni, doctrina ac rerum usu prcestantissimum, cum iribus aliis patritiis constituisset ; Pontanuni nunquam admittere in conspectum voluit, cau- satus, eum parum digne et honoriflce de Sanctee Sedis dignitate solitum loqui ; et vero sibi de religione suspectum olim visum fuisse. Qua- propter eo rejecto, reliqui tres officio defuncti sunt ». Ista Bzovius, omnia bsec proculdubio mutuatus a Thuano, ^ qui perperam, ut consue- vit, omnia Pii opera interpretans, ut is singula- rem privatamque sibi Bergomi illatam a Pon- tano injuriam rependeret, ipsius memorem ac ullorem, eumdem rejecisse, ut dictum est^ refert, causatum, illum parum digne et hono- rifice de SanctiB Sedis dignitate solitum loqui ; addensque fabulam fabulis, nunquam Pium in conspeclum Pontanum ipsum admittere vo- luisse scribit ; ac si Pontanus idem, jam lega- tione functurus, Romam petiisset, quem tamen Venetiis nunquam discessisse, et Romanum iter nec quidem aggressum esse, evidentissime constat.

191. Hadrianus vero narrat ^, quod statim ac Pius inter legatos ad se mittendos, Rempubli- cam Pontanum etiam decrevisse persensit, eamdem exorasse, ne id muneris ei demandaret, quod eum Sanctae Sedis auctoritatem spernen- tem existimasset, nihilque addit de injuria, qua Pontificem, dum in minoribus esset, affecerat. Quod idem confirmat Mauroceuus * qui insuper, qua occasione, quo loco, quibusve Pontanus verbis, Pontificiam Majestatem laesisse visus est Pio, his verbis significat : « Nuntio de Pii elec- tione Venetias perlato, quatuor officii causa ad eum legati a senatu designati, Nicolaus Pontius, Marinus Caballus, Hieronymus Grimanus Mar- cicus Procurator, Hieronymus Zanius, equestri singuli dignitate insigniti. Pontius, quod ejus in Tridentina Synodo dicendi libertate subof-

' Bzov. Ann. Pii n. 31. — * Tbiian. Hislor. lib. 29. sub an. 1597. — ' lladrian. hist. lib. 19. — * Maurocen. hist. Venet. lib. 8.

fensus Pii animus diceretur, ob idque minus in iUum propensus esset, a legalione abstiuuit. » Haclenus Maurocenus; cujus quidem narratio- nem cseterorum cuilibet alteri ducimus pra;po- nendam, tum quia explicat signanter, et ubi, (nempe Tridenti) et ea indicat, quibus suboffen- sus Pii animus est, quod alii, nisi generatim, compertum habere nequiverunt, vel pro libito, nullo veritatis certo adhibito teste, speciatim subdole excogitarunt. Tum etiam, quod citra ullam prorsus reipublicaj offensam , Pioque dumtaxat monente, Pontium a legatione absti- nuisse referat, ul etiam innuit Hadrianus. Et cerle injuriose rcjectum ab eo non fuisse, ut injuriam rependeret ', sed modeste tantum non admissum, prsecipuus amor et pietas incljtae ejusdem reipublicaj in Pium Piique in rempu- blicam ultro suadent. Quidquid tamen fuerit, rem cito facileque compositam, ex Epistola eli- citur, quam fidei vocant, Pio a Venetis oratori- bus tradita, et sub die xvi Aprilis hujus anni scripta, quamque nos, ex ipso originali * ex- scriptam, hic duximus inserendam :

« Sanctissimo et beatissimo in Christo patri et domino, domino Pio Quinto, divina provi- dentia sacrosanctae Romanse et universalis Ec- clesise Summo Pontifici.

« Hieronymus Priolus, Dei gratia, dux Vene- tiarum etc. Pedum oscula beatorum. Mittimus ad S. V. oratores nostros Hieronymum Grima- num equitem et D. Marci procuratorem, Hie- ronymum Zane et Marinum de Caballis equites, viros nobis propter eorum virtutem et probita- tem charissimos ; quibus in mandatis dedimus, ut una cum Paulo Theupulo equile, oratore istic nostro, eam, nostro nomine, Sanctitati vestrae obedientiam preestent ac declarent, quam Pon- tificibus Maximis sanctissimEeque isti Sedi, ma- jores nostri semper declarandam et praestandam censuerunt . Quamobrem , ut eamdem illis fideni habeat, quam nobisipsis, si eam prsesen- tes alloqueremur, Sanctitatem veslram etiam rogamus. Datum in noslro ducali palatio, die XVI Aprilis, Indict. nona mdlxvi ».

i92. Ab ipso etiam inito Pontificatu, Venetos summa benignitate complexum , egregiam ia illos voluntatem, per ordinarium reipublicaa legatum, Pium senatui significasse, negotiaque religionis commendasse, in qua tuenda atque augenda par Venetorum studium e.xtitit, Mauro- cenus ' ipse testatur. Cumque ex corrupto ac prolapso Ecclesiasticorum genere vivendi, pra- vos homines sacrosanctee religionis instituta pervertendi haeresesque inducendi , animos sumpsisse ipse intellexisset; omnes curas id- circo cogitationesque, ad eorum vitae morum- que disciplinam restituendam, contulit. Ad id Joannem Antonium Fachinetum, (qui deinde ad

' Maurocen. ibid. — * Ex Archiv. card. Alexand. — ' Maurocen. ibid.

78

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

Siimimim Pontificatnm assumptus, Innocentius Nonus nuncupatus est) virum summo rerum usu , et integritate, et eximia jurisprudentia pracditum, apud ipsam Rempublicani, toto Pon- tificatus sui tempore, Aposlolicum internun- cium, ut supra innuimus, decrevit; cujusopera aclabore, adnitenle pra?cipue egregii ac piissimi senatus favore, plura ad rcligionem tuendam, et inolita vitiorum evellenda, peracta sunt. In his fuere ', quod episcopi et alii animarum curam habentes, ut supra vidimus, Ecclesias sibi creditas peterent, ibique, juxta sacri Tri- dentini Concilii decreta, et id, quod Romse edi- xerat, residere tenerentur. Qui Ecclesiasticis beneficiis abbatiarum et prioratuum potieban- tur, casle atque ctrlibes viverent, et clericali habitu incederent. Omnes cuilibet religioso Ordini addictos, tofa reipublicse ditione lustrari mandavit , singulorumque nomina describi , perniciososque et malos ejici voluit. Statuit, ut, quod olim sacris legibus cautum erat, ne cum mulieribus habitarent sacerdofes , ac ne ita multi sacris initiarentur Ordinibus, in eaque re major, etmorum,et eruditionis ratio liaberetur : satius existimans , in sacerdotum praisertim ordinatione, paucos bonos quam multos malos habere ministros. Edixit pra;terea, ut adversus execranda in Deum sanctosque maledicta pu- blice constituti viri, in eos etiam animadverte- rent, qui in sacrosanctam Roniani Pontificis Ecclesiseque vel auctoritatem vel dignitatem obloquerentur ; quod obtrectationes ejusmodi, argumenta qusdam et initia quondam fuisse imminuendae religionis ac rerum status ever- tendi, ipsemet animadverfisset.

193. Hsec, et id genus alia, (ut Gabutius, Catena aliique referunt) Venetis servanda pro- posuit : quae magno, et sacris et profanis rebus pie componendis auf constituendis , adju- mento fuere : nam et prsesules sunt in sua qui- que loca profecti, abbates et alii Ecclesiarum adminisfri, cselerique praeterea sacri ordinis viri, Ecclesiasticam servare disciplinam mores- que componere omnes jussi ; alii quidem paru- erunf ; alii vero, qui contumaces cajferis otfen- sionem prsebebant, per illam difionem omnem, vel ad saniora consilia revocati, vel expulsi , vel alias proposifas poenas subire coacti sunt.

194. Phts componit dissidia exorta inter Ve- netos ac Ferrariee ditcern, necnon inter Florenti- nos et Litcenses. — Uti Pius, adeo rempublicam hanc, utpofe Italiee decus, dilexit, ut universis illius vel decretis vel legibus tuendis paratum semper sese praebuit : sic prte cunctis, in quibus respublica ipsa amori illius vicem rependit, illud profecto extitif, quod Ponfifici, hoc eodem anno. Julium Zoanefum Fanensem, insignem hfereficum haereticorumque fautorem, Patavii

tunccommorantem, puniendum eidem trndide- rif . Initio tamen, illius causam Yenefiis cognosci senatus optavit : sed, cum Pius ad se tantum, utpote Ecclesiasficam , eamdem pertinere os- tendissef, nihilque in ea, nisi senfentiee execu- lionem, ad laicum tribunal spectare monstras- set ; nil moratus, pro consueta piefafe fideique zclo, criminosumvirum scnatusipse Pii judicio commisit, hac de re, a Venefis ad Pium scripta, ab ipso originali accepta ', hujusmodi fuit :

« Sanctissimo et beatissimo in Christo patri et domino, domino Pio V, divina Dei providen- tia sacrosanctae Romanse ac universalis Eccle- siffi Summo Pontifici, Ilieronymus Priolus D.G. dux Vcnefiarum etc. pedum oscula beatorum.

« Cum a reverendo Sanctitatis vestra; apud nos nuntio, et ab oratore nostro apud Sanctita- tem vestram, ejusdem S. V. nomine postulatum anobis fuerif, utGuidum Zoaneffum Fanensem carceri mancipari imperaremus, ufpofe homi- nem, cui hoeresis nota adscribebafur; nos, ufi tunc Sanctifati vestra; significandum curavimus, eximio zelo, qui in nobis fuit eritque semper honoris Domini Dei, ac conservationis sancfae CafholicEe fidei, et a devotione et obsequio erga Sanctilatem vestram sanctamque illam Sedem commoti, statini eumdem Guidum carceri tradi- dimus, ea tamen firma spe, quod etiam tunc quodam modo uobis pollicitum fuif, ut ob ma- ximi momenti nostras rafiones, quas posfremo ab oratore nostro Sanctitati vestrce declarari imperavimus, et hic parifer reverendo B. V. nuntio declaravimus, causa, et imputatio Guidi ejusdem, ab hoc hujus civifatis inquisifionis tribunali, quod Sanctifafis vesfrae tribunal est, cognosceretur ac judicaretur, quod quidem no- bis gratissimum fuisset, ob causam ipsam, quee plurimum nobis cordi esse debet, sicuti revera est.Verumvisis propria manuSanctitatis vestrae exaratis lifteris, a reverendo suo nuntio exhibi- tis, et a nobis ea qua decuit reverentia, quae propria nostrae reipublicaeesterga S. V., acceptis ; pariterque cum per suas litteras orator noster apud illam, et prsdictus reverendus nunfius nobis significaverint, ingens Sanctitatis vestrae desiderium, ob gravissimas causas, ad S. V. mitteretur, cum praecipue istius Sancfae Sedis subditus sit; nos, qui in cuncfis, quae valemus, utpote devoti ac obsequenfes Sanctitatis vestrae et Sanctoe Sedis fllii, vehementer satisfacere desideramus, in vestrae Beatitudinis gratiani decernere indulsimus, ut praefatus, sub tuta custodia Ravennam usque mittatur, ibique mi- nistris S. V. tradatur, eo perducendus, ubi Sanc- titati vestrae libuerit. Et licet decretum hoc nos- trum Rev. S. V. nuntio signiflcaverimus , illudque executioni mandari, quotiescumque voluerit, imperabimus ; tamen nostrum etiam

' Cateoa in Vit. Pii.

' Thiian. Hist. lib. xxix. et alii etc.

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

79

duximus, ut Epistolis S. V. responderemus, ac obsequiose de illo eamdem Sanctitatem ves- tram, liis nostris litteris admoneremus, quas ci oratorem nostrum exliibere mandavimus. Et sanctissinios Sanctitatis vestrse pedes deoscu- lando, Dominum Deum precamur, ut diu felicis- sime servet. Data in nostro ducali palatio die vinxVugusti,Indict. nonaMDLXvi».SicEpistolaab ipso originali. Quam falso autem, RomtB dam- natum Zoannettum , crudeli ignis supplicio affectum, jussu Pii, fuisse, scripserint Tbuanus et alii, suo loco dicendum erit.

194.. Cum vero inter Venetos et Ferrarife du- cem dissidium quoddam ob vicecomitatum Trecentee esset exortum, jamque, reconciliatio- nis omni spe abjecta, rem armis agere statuis- sent ; ubi Pius suum esse, causam bujusmodi illustrare ac definire edixisset, statim discepta- tio omnis ablata est, compositisque omnibus, interutrumque paxconciliata. Inter ipsumetiam Ferrarise ducem, Lucensium rempublicam, et Florentiee item ducem Cosmum, ob confinia in Caferoniana , seu Grafiniana conflictari , hoc ipso tempore, coeptum erat : sed Pius, ad quem causa rejecta est, dissidium omne diremit. In- dictas nihilomiuus perseverasse inEtruria, inter Pitigliani comitem et filios, inimicitias, narrat Hadrianus ' ; quorum primogenitum, Nicolaum nomine, a Pio Romam advocatum refert; quod Nicolaus idem in iis, qua? ad res divinas et reli- gionem spectabat, se minus pium minusque lidelem exhibuisset. Et quidem mandato parere compulsum esse inferius dicetur. Egregiam certe probitatem et zelum Florentice pra^fati ducis, majoribus gratiis in dies Pius prosequi voluit, conflrmato, quem prffidecessor Pontifex miserat, apud ipsum Apostolico nuntio ; licet alii principes id segre ferrent, et quamplurimi, Medicese domus glorise invidentes, specie assimu- lata gravium ac inutilium Apostolicee camerae sumptuum, secus ei suadere contenderent. At eoruni ipse consilia rejecit, quod tanti principis decorem se summopere cordi habere pronun- tiaret.

195. Pii siquidem animum maxime sibi de- vinxerat idem Florentiae dux Cosmus, cum hoc anno PetrumCarnesiccamprotonotarium,civem Florentinum, una litterarum significatione, ei tradidit. Per annos viginti septem is hferetica infectuslabe, sacris proventibusclam ha;reticos impie sustentaverat, aliaque facinora admiserat, de quibus alibi agetur. Florentiam igitur, hoc anno, misso sacri Palatii Apostolici magistro, per eum Pius Carnesiccam obtinuit. Epistolae % quas vocant fidei, ab illo ad Cosmum scriptae, hujusmodi fuerunt :

« Dilecto filio nobili viro Cosmo Mediceo, reipublicae Florenliae et Senarum duci.

• HadriaQ. Hist. lib. xix. — = Ex Areliiv. occullo veteri Reg. Celsit. Magni Ducis Elruriffi,

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem et Apos^ tolicam benedictionem.

« Ob rem, quaj maximopere ad divinaj Ma- jestatis obsequium et ad Catholicam religioaera S[)ectat, mittimus, qui nostram hanc tibi exliibe- bit, nostri sacri Apostolici Palatii magistrum ; et nisi ferventissimi calores extitissent, adeo cordi nobis cst res ipsa, tantique eam dicimus, ut hanc provinciam ipsi cardinali Paceco man- davissemus. Eamdem ergo prajfato magistro fidcm babebis, quam nobis ipsis haberes, si coram colloqueremur. Sic Deus te una cum filio ac nuru principibus, ac cardinales benedi- cat, uti nos ex corde Apostolicam Benedictio- nem impertimur. Datum Romae die xx Junii

MDLXVl. »

Ubi igitur causam, ob quam missus fuerat, sacri Palatii magister Cosmo aperuit, statim is, qua semper fuit in Deum fide et in Aposfolicam Sedem, praesertim in Pontificem Pium, obedien- tia ac pietate, summo studio, quod postulabat, praestandum curavit, ac Carnesiccam vinctum praefato magistro tradi jussit ', adjecitque me- morandum illud : quod si ob ejusdem causam (quod ab illo Deus omen averteret 1) principem ejus filium sibi tradiPius voluisset ; eum ab sc in vinculis missum iri. Quod non solum verbis, sedscriptaetiamad eumdemPontiflcemEpistola testatus est.

196. Ingentem ergo ex bene acta re et optima Cosmi mente voluptatem cum Pius coepisset, litteras ^ omni officio refertas, a cardinali Alex- andrino ad eum scribi jussit; quas nos, ex ori- ginali, quod in veteri occulto Archivio Serenis- simi Magni Ducis Etrurise, Cosmi Tertii, servatur, acceptas, hic dandas duximus :

« Illustrissime et excellentissime domine observandissime.

« In hoc negotio excellentia tua Sanctissimo domino nostro plene placuit; nam, licet ab ea, praeter illud quod fecit, nil aliud praeterea effec- turum existimaret ; et a bonitate ac prudentia tua id semper sibi pollicitus esset ; nihilominus, tuni quod res optatum finem obtinuerit, quod illi gratissimum fuit, tum praecipue ob circum- stantias, quac ab eo ipso, qui Sanctitati suae litleras, sub die vigesima secunda datas, illi narratfc fuerunt, summis laudibus, uti rite debet, Excellentiam vestram attollere non cessat. Quare, sicuti hoc nomine Apostolicam siiam ei benedictionem impertitur, et facti memorem se futurum poUicetur ; ita, si alii Christiani principes in hac parte ei similes essent, suum- que sectarentur exemplum, religionis res in posterum secundiori cursu, majori quoque Dei obsequio, et hinc feliciori totius Christianitalis

1 Gabut. Vit. Pii lib. v, cap. 12. p. H2.— '' Ex Archiv. eoium Gabut. supra.

80

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15C6.

beneficio dicit successuras. Quod quidem Deus Opt. Max., nostris liisce lcmporibus, ad laudera et gloriam Sanclissimi nominis sui impertiri dignefur efc. Roma) die prima Julii mdlxvi.

« Exccllontifc vestra; Servus.

« Cardinalis Alexandrinus ».

Circumsfanti;!} illa\ ob quas Pio maxime placuit Cosmus, eas fuissc arbitramur, quod, cum inter prandendum, una cum eodcm Carne- sicca de Pontificis voluntate, Cosmus idem ad- monitus fuisset; stalim cum a mensa surgere jusserit, ac prafato Pii nuntio tradi impera- verit. Reliqua, quaj ad ipsum Carnesiccam per- tinent, in sequentem annuni sunt rejicienda.

197. AbroQantw privilerjia Mantuano diici coiicessa. — Hoc autem anno inter Gulielmum Mantuee ducem ac Pium, ob episcopatus Man- tuani nominationem, haud levis concertatio intercessit ; e vivis enim, ut diximus, cardinali Gonzaga episcopo Mantuano sublato, cum a Pio Quarfo Gulielmus, speciali Diplomate jus patro- natusEcclesife ejusdem obtinuisset, non alium, quam, quem ipse nominasset, eidem debere praefici contendebat. Contra vero Pius hujus- modi concesssionem nuUam ac irritara esse affirmabat ; quare idem ipse causam aliis cognos- cendam tradidit, ne auctoritate magis quam ratione ac justitia, adversarium vicisse videre- lur. In Acfis Consisforialibus, ' idcirco, alias recensifis, cardinalis Gambarfe ista leguntur :

« Die XIX Julii mdlxvi. Sanctissimus dixit, quod intendebat providere Ecclesiae Mantuana; vacanti, per obitum cardinalis Mantuani ; sed quia, ut acceperat, dux Mantufe prfetendit habere certum jus patronatus et prffisentandi seu nomi- nandi ad dicfam Ecclesiam, et desuper ad non- nullos actus dictum processisse, licet nulliter, ut creditur ; licet Sanctitas sua credat libere posse procedere ad provisionem dicttEEcclesiaj, prajfatis non obstantibus ; nihilominus, volens urbanius agere, mandavit reverendissimis mcis cardinalibus, Sancti-Clementis, Capisucco, S. Crucis, si aderit, Bobbaj, Sr.ncti Sixti, et mihi cardinali de Gambara, ut summarie, et etiam extrajudicialiter audiamus prsetensionem dicti ducis, pra?figendo terminum illi vel ejus pro- curatori, ad pra?sentandum, ut asseritur, Cons- titufionem, ad dicendum, allegandum et pro- baudum quidquid vult, et postea elapso, San- ctitati suae referamus, ut circa provisionem dictae EcclesifE deliberare possit, cum potestate etiam citandi et inhibendi, in Curia, et extra, etiam per edictum, constito summarie de non tufo accessu. Item quod aliquibus impeditis, major pars eorum, simili faculfafe, procedere possit ».

198. Quinque et aniplius mensium spatio causa cognita est, ac demum judicium lafum.

quod hujusmodi, ex iisdem Actis Consisto- rialibus, ' fuit :

« Die xxm Decembris mdlxvi. Procurator fiscalis comparuitin Consistorio coram Sanctis- simo, instanterque pefiit, ut declararet Sancfitas sua, nuUum jus compelere duci Mantuse, super prwtensojure patronatus inEccIesiaMantuana. Sancfitas sua mandavit vocari procuratorem dicfi ducis, et nemo comparuit. Idcirco Sanctifas sua, accepfa schedula, pronunliavit, prout in ea, tenoris sequenfis, videlicet:

« Nos Pius divina providentia Papa Quintus, invocato Omnipotentis Dei suffragio, a quo bona cuncta procedunt, ut de ejus vultu judi- cium nostrum'prodeat, pro tribunali sedentes, et soluni Deum praj oculis habentes, per hanc nostram diffinifivam sententiam, quam in his scriptisferimuSjincausaetcausis verfen. coram nobis^ inter dilectos filios Joannem Baptisfam Bironum fisci nostri et Camerae Apostolicae procuratorem generalem ex una, et nobilem virum Gulielmum Gonzagam, Mantuaj ducem, reum convenfum, de et super nullifafe et inva- liditate prfctensse concessionis asserti juris palronafus, seu prsesentandi, vel nominandi episcopum ad Ecclesiam Mantuanam, cum pro tempore vacaret, per fel. record. Pium IV prse- decessorem nostrum, sibi, ut prsetenditur, factse, et assertarum lifferarum ejusdem prsedecessoris desuper expeditarum, sub dat. Romae decim. kalend. Decembris, Ponfificatus sui anno vi, rebusque aliis in Acfis causa; et causarum hujusmodi latius deducfis, et illarum occasione, partibus, ex alfera : audita prius, in Consistorio nostro secreto, relatione dictorum nostrorum flliorum, Joannis Baptisfa;, Sancta; Agatha;, alias S. Clementis Cicada, Joannis Antonii S. Clementis Capisucchi, Joannis Francisci Sanctae Potentiana; de Gambara, Prosperi S. Hieronymi in Via Flaminia, de S. Cruce, et M. Antonii S. Sylvesfri Bobbse nuncupati, S. R. E. presbyt. cardinal. quibus causam et causas hujusmodi intuendas, et cognoscendas, ac nobis referendas commiseramus, ut postmodum processu et Aclis dicfae causse per nos visis et diligenter inspectis, ac omnibus et singulis causam hujusmodi concernentibus, tam in jure quam in facto per nos mafure discussis et exa- minatis, ex nosfra propria visione, inspectione, cognitione, ac discussione^ et mox ex prfedic- torum cardinalium relatione, dicimus, senten- tiamus, pronuntiamus, decernimus et decla- ramus, concessionem juris patronafus seu nominandi et praesentandi, ac lilteras desuper confectas hujusmodi, et omnibus et singulis indulfis privilegiis et gratiis, et aliis quibus- cumque in eis contenfis, et inde forsan sequen- tes, nullas et invalidas, ac nullius roboris vel

' Acta Conslit. card. Gatnbara, pag. 111.

' Ibid. ut supra, pag. 115.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

8f

momenti fuisse et esse, et propterca uti tales declarandas fore, prout declaramus ; ct nihilo- minus tanquam de facto factas, revocandas, cassandas et irritandas, prout per prcesentes cassamus^ et revocamus, irritamus, ac revocari, cassari, irritari, ac in registro deleri ac lacerari mandamus. Eidemque duci successoribusque suis aliquod jus patronatus nominandi vel prsesentandi ad dictam Ecclesiam non compe- tere nec congruere ; quininio ad nos et succes- sores nostros Romauos Pontiflces, liberam dictse Ecclesise collationem et provisionem, absque alicujus prgesentatione aut nominatione pertinere : molestationes, oppositiones, coutra- dictiones et impedimenta quomodolibet facta, fuisse et esse nulla et invalida, et illicita et injusta, illaque dicto duci et ipsius procuratori vel agentibus miaime licuisse facere, neque licere ; ipsique duci etejus successoribus super asserta concessione liujusmodi ac aliis prae- misssis perpetuum silentium imponendum fore, prout imponimus. Ita pronuntiavi M. ».

199. Putat Bzovius, ' ista a Pio in Mantua- num ducem sancita sub anno MDLXVin, sed erroris coarguitur, tum ab ailatis Consistoria- libus Actis, tum ab Epistola apud Caracciam, cujus mox narrationem dabimus, tum tandem ex eo quod paulo post, nempe septima Februa- rii sequentis anni, Fr. Gregorium Boldrinum ex Ordine Prsedicatorum, Mantuanum episco- pum ^ Pius renuntiaverit. Qua etiam die, ut dicefur, omnes et singulas concessiones nomi- nationum, prsesentationum, jurispatronatuum quibuscumque a prsedecessore Pio IV factas, abrogavit nullasque declaravit. Cseterum Guliel- mum Mantuse ducem, mortuo Pio, a successore Gregorio obtinere conatum fuisse, quod rite ei sublatum fnerat privilegium, sed irrito conatu narrat Maffeius.

200. Sed jam ponamus, quoe apud Caracciam' habentur : « Obtinuerat dux Mantuanus (mquit Epistola) a Pio IV Pontiflc. Max., ut quod fuerat Ecclesife Romanae juspatronatus in episcopatu Mantuano, ad se suosque successores transfer- retur : de ea translatione voluit cognoscere Summus Pontifex ; solent enim Pontiflces Maximi gesta superiorum Pontiflcum, non exa- minare solum et excutere, sed etiam in judicium vocare : de hac igitur translatione judicium omne viris integerrimis permiserat superio- ribus mensibus. Intercesserunt autem multae in hac causa difflcultates, multse offensiones animorum, intercessiones crebrse pro duce et principales, in quibus omnibus nihil de senten- tia dimotus fuit Sanctissimus pater, sed egregia quadam semper est usus animi moderatione, nonnunquam etiam patientia ac longanimitate. Acta est causa cum diligentissime, tum integer-

i Bzov. sub an. 1568. pag. 532. — ^ Ughell. Ital. Sac. tom. 1. Episc. Mantuan.— ' Ex litler. apud Caiac. sub die 27 Dec. 1566.

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

rime : tandem factum est judicium secundum Romanam Ecclesiam. Excidit jure praitenso dux ». Sic ibi. Ne autem, ob prolatam ex jure sententiam, subiratus remaneret ducis animus, summae lenitatis et magnitudinis pignoraeidem Pontiflcem dedisse \ ibidem his verbis additur : « Sed vide, obsecro, viri sanctissimi tum pater- nam in ducem charitalem, tum humanitatem singularem. Pronuntiato judicio, misit ad ducem legatum, virum primarium, qui ejus nomine illum inviseret ac solaretur, judicii eequitatem ac justiliam illi probaret, zelo aequi acjusti ductum Summum Pontificem, judicium illud dedisse, eo certe animo, ut legibus se prorsus submitteret, et esset boni consulturus, si contra quam putaret et crederet, esset lata judicum sententia ; nihil esse, quod praeterea commoveretur : sibi illius dignitatem et com- moda fore de ceetero chariora, cum semper fuerint charissima ». Hactenus Epistola.

201. Lis mota inter Finalis incolas et eorum ducem in imperiale forum traiisfertur. — Non eadem tamen facilitate, qua usque adhuc recen- sita dissidia in Italia, opera Pii potissimum, sublata suat, composita quoque fuere ea, quae inter Finalis incolas et ejusdem loci marchio- nem eodem tempore versabantur : omnem licet movisse lapidem visi essent, ad concilian- dos animos, ab imperatore, qui causam cognos- cendam susceperat, - expediti commissarii. Durissima namque custodia, in arce ipsiusmet loci, rebelles dominum suum obsidebant, ex qua tandem vix liberari potuit, paratis ad arma rursus confugere semper hostibus, cum quibus lis, in imperiale forum translata, diu protrac- tata fuit.

202. Eelvetiis Catholicis Pontifex concedit ut eonim pueri qui sacerdotale munus ambiverint in Seminariis rite institutis erudiantur. — Nec ad res Italise turbandas parum contulissent, a Birago, in Salutiarum Marcbionatu, pro Gallia- rum rege gubernatore, paratae insidiae ut per fraudem, Savonae, qura civitas est ditionis rei- publicse Januensis, potiretur. Verum quod commolitum ille erat detecto dolo, infectum remansit facinus, debitaque pcena affecto Octa- viano Ferrerio, Savonae cive, qui cum Birago de proditione egerat, pax reddita est. Ad opus hoc perficiendum, quatuordecim in Massiliensi portu dispositas quoque fuisse triremes, Hadria- nus putat ; at Pius, qui Christianissimi regis arma conatusque, non in Catbolicos, sed in fldei religionisque hostes deferri optabat, hoc ipso tempore, cum Catharina Galliae regina, de Genevensi expeditioue aggredienda egit, exis- timans ad id opportunam occasionem dari, Albano duce in Belgas Catholici regis exercitum (ut dicetur) trajiciente. Est Geneva, inquit Ga-

' Ibid. ut supra. — ^ Campan. Vil. Phil. II. tom. 2. lib. xviii. Iladrian. Hist. lib. xix.

11

82

PII V ANmJS 1. — CHRISTI 1566.

biitius, ' ad Lemaniim lacum in Allobrogibus oppidum, insignis baereticorum et apostatarum nidus atque perfugium, quo veluti ad hgere- ticfc pravitatis gymnasium asylumquc tutisssi- mum undique confluunt pessimi quiqueCatho- licae veritatis desertores. IIoc igitur tam infame tamque nefarium domicilium impietatis, vel capere vel excidere, Chrislianique nominis opprobrium tollere, Pius omnino decreverat ; atque expcditionem hanc continenter versavit aninio,adeo uteam,(quammodo memoravimus occasione elapsa), post Turcicum de quo dice- mus bellum, si illi vitam Deus suppeditasset, haud dubie confecisset.

203. Ab ipsis vero hmretica^ pravitatis secta- toribus, debita affectum poena hoc anno, et capi- taK supplicio punitum Bernse in Helvetiis Joannem Valentinum Gentilem, Consentinum, narrat Thuanus ', quint. idus Septembris. Hic enim in eadera errorum latrina, Geneva, ante octennium, ob sparsas de Sanctissima Trinitate pravas inter Italos opiniones comprehensus, et ex senatus sententia, ad ignominiosam poenam damnatus, ob idque per compita urbis traductus, et errorem suum publice detestari jussus fue- rat; sed, cum, contra fidem datam, inde aufu- gisset, et sectarium idem virus denuo spargere ac disseminare convictus esset; dilatam priori sceleri poenam, quam retulerat, tandem non effugit. At de ipso Gentili plura inferius.

204. Catholici autem Helvetii, conservandse religionis studiosissimi, inter ha;c Pium depre- cati sunt, ut in seminariis, quse ex sacri Triden- tini Concilii decreto, vel jam inslituta, vel in Italia ab episcopis essent instituenda, suee quoquenationisreciperenturpueri,quidoctrina, bonis moribus, ac Ecclesiastica disciplina imbuti, fidelibus, in patriam reversi, subsidio ct exemplo, et contra heereticam pravitatem praesidio esse possent. Quorum votis ex animo annuens Pius, decem et novem pucros, quos ipsi elegissent, in seminariis Mediolanensi, Papiensi, Cremonensi, Parmensi, Mutinensi, recipi jussit, juxta ea, quse tum ad ipsos Helve- tios, tum ad praefatorum locorum episcopos scripsit, quos inter, de hoc suo consilio Caro- lum cardinalem Borromseum Mediolanensem archiepiscopum , his litteris admonendum duxit :

« Dilecto filio Carolo tit. Sanctse-Praxedis presbyt. card. Borromaeo. ' Dilecte fili etc.

(( Quanto studio Helvetiorum Catholicorum desideriissatisfaceredebeamus,propteripsorum in Catholica fide et hujus Sanctae Sedis devotione constantiam,praesertimcumuItroeapetunt,qu8e ut peterent, a nobis hortandi fuissent, frater- nltas tua novit. Nuper ii nos rogandos curarunt,

ut certum corum filiorum numerum in Semi- nariis Italiae , ex decreto Tridentini Concilii instituendis alendos, et bonis moribus et doc- trina Catholica ac disciplina Ecclesiastica im- buendos recipi jubcremus. Cui tam piaj eorum cogitationi, nos tanto propensius annuendum duximus, quanto majorem ex ea re utilitatem perventuram esse videmus, non solum ad Hel- vetios ipsos Calhoiicos, in Catholica; religionia cultu continendos; sed ad illos etiam ejusdem. nationis, quos a vera fide ha^reticorum fraus abduxit, ad eam, Deo juvante,reducendos, cum prffiserlim spes nobis allata sit fore, ut aliquot etiam talium parentum filii, in ea seminaria mittantur. Cum igitur partem jam quamdam puerorum Helvetiorum, per aliquot civitatum provinciae tuae seminaria dispertierimus, qui libenter admodum ab iis, quibus eos attribuen- dos duximus, suscepti fuerunt : visum estnobi& sex tibi ejusdem nationis pueros attribuere, quos volumus abs te in seminarium tuum , jam nunc adscribi et recipi, et cum venerint, dili- genfer mandato tuo ali, atque ad pietatem et divinum cultum informari ; minime dubitantes, quin tam gratum Deo et nobis obsequium li- bentissime sis, pro tuo nobis noto zelo, preesti- turus. Curae autem erit nobis, ut qui mittendi erunt, deligantur tali ingenio et indole prsediti, ut sperandum sit in eis alendis et instituendis operam et impensam bene collatum iri. Datum Romae apud Sanctum-Petrum sub annulo Pis- catoris dicixMaiiMDLXVi, Poatiflcat. uostr. aoa. primo ».

203. Egisse Pium, ut Helvetici pueri in ali- quibus seminariis Mediolanensis provinciae reciperentur, priusquam cum Carolo cardinali Borromffio hac de re verba faceret, ideo arbitra- mur, quod eum mandatis suis, prae aliis futu- rum obsequentiorem, dictoque pariturum, co- gnovisset. Et revera non modo id praestitit Carolus quod Pontifex jussit, sed insuper Hel- veticae nationi, in Mediolanensi sua Ecclesia , proprium a fundamentis seminarium attribui curavit, magnificentissimeque construxit, utsuo loco dicendum erit. Onus vero alendorum Helve- ticorum puerorum, non uni Mediolanensi pro- vinciae a Pio impositum fuisse, id demonstrat, quod non ad Mediolanensem metropolim, sed ad Ravennatem, Parmensis et Mutinensis Eccle- siae tum pertinerent.

206. Ubi igitur ista sic Piusrite disposuisset, sequentem Epistolam ad Helvetios scripsit^ qua eorum preces se exaudisse fatetur, et loca con- notans, ad quae pueri mittendi essent, illorum episcopis, seu generalibus vicariis tradeadas quoque litteras ' una misit :

«Dilectis filiis Lucernae, Uraniae , Svetiae, Intersilvaniae, et Tugii Helvetiorum Catholico-

' Gabnt. Vit. Pii lib. ii.cap. 4. Calen. et alii etc. — ^ Thuan. hist. lib. xxxviii. — 3 Ei "Archiv. Vatic. sign. 2906.

» Ex Archiv. Vatic. sign. 2906.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

83

rum Cantonibus, libertatis Ecclesiaslicte defen- soribus.

« Dilecti filii, salutem etc.

« Piae postulationis vestrse memores, eique satisfacere cupientes, curavimus, ut xix pueri vestrae nationis in seminariis, quse ex decreto Concilii Tridentini in Longobardiae civitatibus instituta fuerlnt, recipiantur ; ibique ipsorum seminariorum redditibus enutriantur. Disperti- endi autem ii pueri itaerunt.Cum primumdelecti fuerint, sex erunt Mediolanum mittcndi, quatuor Cremonam , tres Papiam , totidem Parniam , reliqui tres Mutinam ; et ven. fratr. archiepis- copo Mediolanensi, et illarum civitatum epis- copis, seu eorum vicariis, una cum litteris nos- tris commendatitiis tradendi. Admonemus vos autem, uthujusmodi puerosdeligatis, qui inge- nio dociles sint, et bona ad virtutem etdivinum cultum indole praediti, quales denique ipsum Concilium eligendos esse decrevit. Datum Ro- mse apud S. Marcum sub annulo Piscatoris, die xii Julii MDLXVi, Pontif. nostr. ann. primo ».

207. Litterarum commendatitiarum ad ar- chiepiscopum Mediolanensem, et ad episcopos Papiensem, Cremonensem, Parmensem etMuti- nensem, seu ad eorumgeneralesvicariosexem- plar hujusmodi fuit :

« Ven. fratri archiopiscopo Mediolanensi, sive ejus vicario in spiritualibus generali. Ad- duci ad te jussimus sex (ad Papiensem tres, ad Cremonensem quatuor, ad Parmensem tres, ad Mutinensem tres) hosce pueros ex natione Hel- velicorum Catholicorum, nobis et huic Sanctae Sedi, propter ipsorum pietatem ac devotionem singularem, eximie dilectorum. Eos, sicuti antea ad te scripsimus, tuque pie admodura te factu- rumessepromisisti nobis.recipi alique inSemi- nario tua cura instituto, ac bonis moribus ac disciplinis Ecclesiasticis , juxta sanctissimum Concilii Tridentini decretum, ad pietatem cul- tumque divinum, quam diligentissime infor- mari. Commendamus eos majorem in modum fraternitati tuse, quae talis curse et sludii tui mercedem non parvam a Deo consequetur ». Datum Romse apud S. Marcum sub annulo Pis- catoris, die xii Junii'MDLXvi, Pontificatus nostr. ann. primo ».

208. Praeter haec, ad idem opus, cohortan- dum quoque duxit episcopum Constantiensem Marcum Sciticum cardinalem ab Altaemps, sequenti ad eum scripta Epistola ' :

« Dilecto filio nostro Marco, tit. S. Georgii in Velabro presbyt. card. ab Altaemps vocato.

« Dilecte fili etc.

« Inter caetera, quae in sacro Tridentino Concilio provide admodum constituta fuerunt, constat utilissimum fuisse, ut nosti, decretum illud de instituendis seminariis in unaquaque

Ecclesia Cathedrali : quod cum aliis locis ser- vari maxime expediat, tiun veronecessarium est in illis locis, in quibus propter heereticae pestis disseminata et multiplicata zizania, major est Catholicorum et iudoneorum sacerdotum atque aliorum clericorum penuria, ac magis providere necesse est, ut in posterum eorum copia suppe- tat. Etsi autem confidimus, te minime prajter- missurum, quin Ecclesite tuee in re tam neces- saria provideaSjtamen paternfe hortationis, tan- quam calcar admovendum duximus, ut tale seminarium, si nondum inslituisti, primo quo- que tempore instituas, curesque, ut ejus regi- mini quam maxime idoneos probatosque mi- nistros praeficias, qui pueros ineo alendosbonis moribus, et doctrina Catholica ac pietate im- buant. Illud quoque admonemus, ut ex natione Helvetiorum aliquos pueros, bona indole prae- ditos, in eo recipi jubeas, sicuti nos curavimus, ut in Mediolanensi, et aliis quibusdam Longo- bardiae seminariis , ex eadem natione certus pucrorum numerus recipiatur. Expediet autem, non solum recipere filios Helvetioruni Catholi- corum, sed etiam aliquot ex illis, quorum pa- rentes a fide Catholica aberrarunt ; cum non de- sperandurasit, si diligenterinstitutifuerint, fore aliquando eoruni operam opportunam, ad patres suos et alios convertendos etc. Datum Romae apud S. Petrum etc. Die xvin Maii mdlxvi, Pon- tific. nostr. ann. primo ».

Quid apud Altaempsium haec Epistola in praesens profecerit Pius, nobis incompertum. Apud Ciacconium ' tamen legimus, quod ubi, quod praediximus, sanctus Carolus Borromaeus Mediolani Helvetiorum seminarium instituit ; Marcus idem cardinalis Altaempsius, de Aposto- licae Sedis licentia, sacerdotium, de Mirasole dictum, prope eamdem Mediolanensem urbera, seminario eidem cessit.

209. Caroli Borromsei zelus in administranda Ecclesia Mediolanensi. — Interea, ut innuimus, Carolus cardinalis Borromaeus, de quoloqueba- raur, ad Mediolanensem suain Ecclesiam redie- rat nonis Aprilis, non minus pastorali zelo, quara Pontificis munitus litteris ad principes, in quorum ditione Mediolanensis provincige Ecclesiae constituta; erant, ut rerum pro refor- matione, praeterito anno, in provinciali Concilio decretarum, usura, et totum conformandae Ec- clesiae negotium adjuvarent. Ejusdera Concilii generalium statutorum , Apostolicam , ut dixi- mus, confirmationem ipse obtinuerat, antequam Roma discederet, licet Constitutio ejusmodi, oc- tavo idus Junii data, tantuin recenseatur; quo nimirum tempore jam Mediolani morabatur. Sed ex inferius adnotandiscausis, tribus aliis Constitutionibus etiam ejusdem Concilii statuta aliqua, ad Regulares speciatim spectantia, fue-

« Ex Archiv. Vatic. sign. 2906.

' Ciaccon. tom. 3. siib an. 1360. pag. 934.

84

PII T ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

runt a Ponfificc comprobata ; quanim prlmffi, pridio idu? Aprilis et tertio decim. kalend. Maii dattp rccoluntur ; et noao kalend. Junii altera, quibus dcmum addita est alia, sub qulnto kal. Julii liujusmet anni, qua aPio data est Carolo facultas, ut ad pra;fati Concilii decretorum observantiam, quoscumque veliet, obstringere posset.

210. Carolus autem commotus exemploPii, qui primum a domo et familia sua reformatio- nem inchoavcrat, et ipse familiares ac domesti- cos suos, cum ab Urbc discessit, reformavit ; et talem sibifamiliam delegit, qualem accommo- datam in primis credidit Ecclesiastica?, quam sibi proposuerat, disciplinaj. Ut perfectae episco- palis vitaj rationem consequeretur, Ecclesias- ticos deinde proventus , quibus ab avunculo fuerat copiose cumulatus, dimisit, iis tantum retentis, quibus ad proprios usus et pauperum necessitates uteretur. Constituta hinc familia, ministerioque forensi, in eam formam, easque leges, quae propriis descriptje voluminibus ha- bentur, et Carolus a Basilica Pclri , Joannes Petrus Giussanus, et Ripamontius prolixe non minus quam erudite scripto tradidcre : cuncta in primis urbis suee terapla invisere, inspicere ac lustrare est agressus, ut dispositis apud cives, quse ad divinum cultum spectabant, faci- lius deinde dioecesis,imo quotquotMediolanensi metropoli Ecclesije suberant, eamdem discipli- nam obirent. Inhac autem visitatione , ubi plu- rima passim invenit, quse extremo viderentur egere auxilio, tum ad clerum, tum ad populum pertincntia, eamdemque necessitatem in lus- tranda dioecesi, vel hoc anno, ut aliquis scripsit, vel sequenti, ut alii dixerunt, perspectam habe- ret ; Ecclesiasticis ubique subvenire rebus, eas- que in antiquum statum restituere studuit : quod utefQceret, accersitis undequaque optimis sacerdotibus, plebis suse eis curam demandavit, eisque quantum satesset^ ad vitam munusque creditum rite ferendum , facultates attribuit. Magno siquidem auxilio, et prsesidio sibi fore credidit, in partem pastoralis sollicitudinis ido- neos, tum doctrina, tum vitee probitate admi- nistros assumpsisse, quos, non gratia, vel aliena utilitas oblulisset, scd ipsiusmet prudentia et vigilantia delegisset.

2M. Cum vero, et editis, quas diximus, Pro- vincialis Concilii Constitutionibus, et verbo et cpere tam eximie Domini vineam Carolus incse- pisset excolere, clericorumque omnium vitam et mores componere, necnon Ecclesiastico foro sua jura restituere, et ob qusedam crimina ac corruplelas , in laicos quoque animadvertere inchoasset ; id aegre fcrentes , qui usquc eo impune flagitiosam vitam egerant, ut optimum eximii pastoris studium omne evertcrent, nunc regiae jurisdictionis violatae assimulata specie, nunc aliis prseterea emendicatis rationibus,

omni conalu incubucrunt. Multi enim, ut Gius- sanus, et a Basilica Petri ' narrant, Caroli in rebus agendis ardorcm nimium esse dicebant, severiuspunire,graviora passim imponerequam gequitati conveniret, sibi minus etiam, quam aliis parcere. Erant insuper qui fieri pleraque affirmarent, ad captandum nomcn famamque sanctitatis, occultorum scilicet vitiorum etiam suspicionem moventes : quibus sermonibus alios ad imitandum, alios ad obscquendum tar- diores reddebant : ad contradicendum etiam paratiores eos, qui sibi id usui forc putarent.

212. Sedinterea, quaegraviorem inCaroIum tempestatem,hoctempore,excitarunt, illudfuit, quod, Pio moncnte, Virginum visitareccenobia, omniaque ad sacri Concilii Tridentini canones, Mediolanensisque Synodi prajscripta, tum vero adejus Constitulionis normam, quam de coeno- biorum claustris Pontifex ipse, ut vidimus, edi- xerat, sancte conformare conaretur ; quibus omnibus multi se adversarii Borromseo inten- derunt, et Regulares in primis viri, pro sibi cre- ditis monasteriis, quse decem et octo numcraban- tur, reclamarunt ; et exipsis Virginibus multae, quse prsesertim, ministris regiis, quos minime omnium decebat, suasoribus, resistere, et per propinquos suos cardinalis conatus impedire curarunt ; ut re ad ipsum quoque civitatis Con- cilium relata, de legato, vcl saltcm litteris ad Pontificem mittendis, consultaretur. Addit tamen a Basilica Petri, moniales easdem, par- tim piis Caroli cohortationibus , partim ani- madversione cessisse , et mandatis obtem- perasse , metropolitana vero dempta ejusque collegio , alia; Mediolani Ecclesise earumque clerus, Hospitales insuper domus et Ecclesias- tici notarii iis obedire, quse de ipsorura officio statuta erant, recusantes, ad Pium contraCaroIi decreta appellarunt, ut ex Epistola apud Carac- ciam ^ Romse scripta, septimo kalen. Novembris, colligitur; nam in ea hcechabentur : «Estintcr patres cardinales integerrimus senator ac pius adraodum archiepiscopus Borromseus, Pii IV ex sororenepos.Hic,cumprimumIicuit,postrenun- ntiatum Pium V Pontificem (licuit autem non multo post) venit ad archiepiscopatum suum et Ecclesiam Mediolancnsera, ubi nil fuit illi anti- quius, quam, ut juxta sac. OEcuraenici Concilii Tridentini decreta , Synodum metropolitanam ageret. (Loquitur de Concilio Provinciali, prsece- denti anno, ut dixiraus, habito.) In hac mulfa prudentissime ac sanctissime decreta atque edita sunt, quae ad Concilii Tridentini executionem morumque reformationem attinent. Quibus re- bus offensfc nonnuIlseEcclesise, Hospitales etira aliquae domus, tabelliones nonnuUi Mediolanen- ses, imperio Synodi detrectato, ad Sanctissiraum Pontificem appellarunt ; quam appellationera

' Carol. a Basil. Petr. Vit. S. Carol. lib. II. Giuss. Vit. S. Carol. lib. n. c. 7. — 2 Ex Epist. apud Caracc.

PII V ANNUS 1

CHRISTI 1566.

85

tamen justissimus Pontifex, et tulit segerrime, et pro imperiorejecit, ac districte prsecepit esse omnes in officio, atque decretorum Syuodi obe- dientia. » Sic ibi : ex quo apparet, Mediolanensis cleri appellationem contra Caroli decreta hoc anno factam, tioc ipso anno fuisse rejectam. Verum, cum senatu^ ut scribit a Basilica Petri, plus negotii fuit, ea videlicet in parte, quee ad laicam spectare jurisdictionem ■videbatur. Cum enim laicos homines nonnullos, ut innuimus, ex criminibus ad forum suum pertiueutibus, ■vocari, aliquos etiara in custodiam dari per suos lictores Carolus jussisset ; minime jiis episcopo esse, quidam dixerunt, laicos absque magistratuum auctoritate \inciri debere ; qui faceret, ab eo regium jus occupari ; imo vero, neque licere contendebant lictoribus suis multis uti ; neque illis omnino, armorum genere quo- dam instructis, quse ceeteriserantprohibita. Ac, cum publice tamen aut scriptura minime resi- stendum existimaretur ; ipsis privatim sacri tribunalis hominibus verbo interdictum est, ne laicum quemquam auderent comprehendere , neque arma ceeteris prohibita gestare. Imo, ex quo cardinalis Synodi suse Constitutiones edere curaTerat , id quibus multa reperire erat ad laicos spectantia , id minime ferendum esse palam dicebatur. Praeterea, (ex his forsan, qiite Neapoli eodem tempore evenerant, commoti) nescio quid a se prius petendum magistratus contendebant, quam Apostolicislitteris,jussisve quis uleretur autpromulgaret. Quarum omnium rerum facultatem ad se pertinere, consilio juris- peritorum adhibito , Carolus judicabat , lum Ecclesiasticorum canonum auctoritate , tum quia sine ea , potestas Ecclesiastica minime ]ibera videretur ; neque plane poterat vitio- rum licentia coerceri, aut episcopale munus administrari.

213. Ut igitur omnem pcrturbationem, quae publice posset emergere, quoad fieri posset, cardinalis impediret, privatis amicisque tantum officiis jussuum demonstraretuerique studuit; ac Mediolanensis gubernatoris in primis pielate perfecerat, ut neque Apostolicis mandatis quid- quam impedimenti afferretur, neque synoda- lium Constitutionum editioni promulgationique quisquam resisteret. verum, cum tam juris quam facti controversia esset, ob ipsas Consti- tutiones, et alia quee sui muneris ac potestatis esse Carolus contendebat; imo cum utraque pars, quod pro ea faciebat, id praeteritis tempo- ribus consuetum esse diceret; sibique testimo- niorum subsidio controversi jurispossessionem Tindicare conaretur : quidquid tandem juris factive pro Ecclesia suppeteret, ad Pontificem cardinalis referri curavit; ut quid agendum esset, Apostolica statueretur auctoritate, quod facile, pro sua pietate, servaturum quoque se- natum conflderet. Ex altera Tero parte ad Ca-

tholicum regem Hispaniarum Philippum per ejus ministros cum res delata esset, Carolus quoque, ne quid temere atteutasse videretur, per litteras et per Apostolicum internuntium, apud eumdem regem commorantem, consilium in eo genere suum aperuit, et quee pro Ecclesiee jure fidem facerent, indicavit. Respondit reli- giosissimus rex, totum negotium ad Summum Pontificem deferendum; interim vero suis prae- cepit, ut, salva regia potestate, Ecclesiee jura oninino conservarentur. Quae post haec senatus fecit, in sequentem annura sunt rejiciouda.

214. Praesenti vero anno, inter citlera, qui- bus Carolus in Mediolanensi sua Ecclesia, divi- num cultum Ecclesiasticosque ritus relevare connixus est, illud fuit primaevee fidelium pie- tati, triduanas ante Ascensionem Domini Lita- nias, Minores dictas, reddidisse; cum enim, in- quit Ripamontius ' ea res, et mixtum nocturno sacro diurnum, confusaque mulierum et viro- rum turba, similior lasciviae bacchanaliuni;, quam uUi coelestium irarum placamini esset : tam severe eam Carolus emendavit, ut suppli- cantis populi mcestum ac lugubre spectaculum vere lacrymas excutere potuisset cujuslibet al- terius urbis populo, si spectator adfuisset.

215. Vidce episcopi et poetse obitus. — Dum Mediolanensis Ecclesia, sub Carolo, in iis quae ad religionem et pietatem spectabant, in dies crescere ccepit; suo se viduatam pastore Alba Pompeia ad Tanarum indoluit. Extitit is Marcus Hieronymus Vida, patria Cremonensis, qui ante annos triginta quinque, a Clemente VII eidem Ecclesiee praepositus fuerat. Primus hic inter Italos, ut Genebrardus - in Chronico, et Thua- nus scribunt, post Jacobum Sannazarium, poe- ticam ad res sacras transtulit, et versibus ele- gantissimis ac purissimis provinciam suam ex- coluit : et in eadem, quavixerat, pietate, placide ad Deum hoc anno migravit quinto kalen. Octo- bris, Albae in Ecclesia sua sepultus. Cui postea a civibus suis, de quibus tam bene meritus fue- rat, exequiis in majore urbis templo, magna frequentia celebratis et publicis elogiis honori- fice parentatum est.

216. Maximiliano imperatori recusat prses- tare subsidia contra Turcas Pontifex, quodin co- mitiis Augustanis permiserit deliberare de rebus ad fidem perti7ie?itibus. — Sed, quae hoc anno evenere, curaeque et sollicitudinis plurimum in- ter alia Pio attulerunt, ea proculdubio fuerunt quae in Germania acla sunt; cum summo in ea discrimini, et ab haereticis religio et fides, et a Turcis Pannoniae pars potior objecta sit. Sat siquidem non habuit Solimanus , eorumdem Turcarum imperator, illa, quam pra;diximus, classe, Christiani orbis cervicibus insultasse; si uti mari, terra etiam, in eum novis instructis

' Ripanion. Hisl. Eccles. Mediolan. par. 3. lib. ii. — - Genebr. in Chionic. lib. iv. Thuan. Hislor. lib. xxxviii.

86

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

insidiis desaevire minime conlendisset. His ob- sistere cum se viribus imparem Maxlmilianus Coesar agnosceret ', undequaque opem efflagi- tare et subsidia exposcere coepit; a Veneta repu- blica nempe, per Franciscum Tursium Norim- bergensem, suum apud eam oratorem; a Sum- mo Pontifice, et a cunctis demum imperii in Germania Ordinibus, quorum Augustaj Vinde- licorum Comitia indixit. Ex bis, Veneta respu- blica, licet multis bonorificis promissis a Coesa- re ad sociefalem belli ailici non potuerit, ta- men, ut Maurocenus scribit ^, assiduis Turcarum in Pannoniam incitati impressionibus, qui eam constituunt Patrcs, frequentiora de Carniorum ditionibus muniendis consilia habuerunt, cum per eas regiones superioribus sfficulis barbaros, se ad Italiam invadendam aditum aperuisse, colluvioneque efferatarum gentium ea loca inundasse intelligerent; avorumque ac patrum aetate, incursus a Turcis factos memorarent, quibus provinciam incendiis, direptionibus, captivitatibus miserrime ac foede vastaverant. Ideoque subjungit, Sfortiam Pallavicinum sum- mum militiee praefectum, aliosque armorum ductores, quorum insignis bello virtus enituis- set, in consilium adhibuisse, de Utiuo, ceiebri ac prsecipuo Forijulii oppido muniendo acturos. Sed antequam manus operi admoverentur, tres senatorii ordinis, ad situm loci inspiciendum mitterepIacuit,IectiqueThomasContarenus,Mel- chior Contarenus, Aloysius Mocenicus, Sancti Marci procuratores; iisque injunctum, ut Utini formam, solum, situm, quibus e locis aqua, ligna, aliaque ad munitionem erigendam ac tuendam adjumenta suppeterent, solertes ins- picerent, atque ad senatum referrent, ut, quid reipublicee imperiique Veneti ditionibus expe- diret, consultius ac maturius decerneretur, ne immensa in ingenti opere perficiendo vis auri irrito conatu insumeretur.

217. Romam interea Maximilianus misit, non Comitem Gasparem de Lodrone, ut Campa- na aliique volunt % sed Joannem Keveniller ab Achilberg liberum Baronem in Landscron, et Wernberg cubicularium suum (ut ex inferius ponendis ejusdem Maximilianilitteriscolligitur) quo Pio Pontificiam gratularetur dignitatem ; unaque cum comite Prospero Archi, ordinario apud Apostolicam Sedem Caesareo suo oratore, ab ipso auxilium et opem contra Turcas depre- caretur. Verum Pontifex subsidium aliquod preebere renuit, eo quod accepisset, in imperii Comitiis, Augustge Vindelicorum, ut diximus, cogendis, (sive hsereticis postulantibus, sive mi- nus piis viris conniventibus), per speciem non- nuUas de religione sedandi turbas, resque civiles componendi, inter ceetera, proponendam ejus- modi definiendamque qusestionem : « Qua ra-

> Natal. Comes Histor. — ' Maurocen. Hist. Venet. lib. vm. — • Gabnt. Vit. Pli lib. ii. cap. l.

tione ac via, Christiana religio ad meliorem ac rectiorem intelligentiam seu forniam reduci posset ». Quod sane consilium haud forct om- nino sanum, imo sacris legibus repugnaref» prorsusque sacrosanctse Romanaj Ecclesiae auc- toritati derogaret. Cum enim ad ipsam tantum, utpoteEcclesiarum omnium magistram ac ju- dicem, sacrce religionis proponere dogmata.de- clarare ac constituere pertineret; erat planegra- viter pertimescendum, ne gravis Pontificise po- testati inferrctur injuria; et prajterea, ne quid- piam ibi, contra Catholicam veritatem decer- neretur. Et quidem hac spe adducti, valde laeta- bantur haeretici, novarumque sectarum cupidi; quippe qui Ca;saris animum in sui ipsoruin studia propensura fore valde confiderent.

218. Cum vero Pontificii interregni tempo- re, quo nimirum, nemine obsistente, omnia se obtenturos haeretici confidebant, technas has struxissent, ob id frequentissima futura erant comitia, quaj quam citissime haberi Maximilia- nus optaverat,utsuppedltatissubsidiis,Turcicos conatus antevertere posset. Ea autem ut praes- tarent Caesari auxilia, a Caesare vicissim in r© religionis sibi praestandum quidquid postu- lassent, hceretici arbitrabantur. Sed fallacis pro- videntiae artes ' divinumsane fefellitconsilium; nam indicta ad ultimum Januarii comitia, ob Daniae et[Suetia3 bellum, dissidiumque Joannis Friderici et Wilhelmi fratrum Saxonum, usque ad Aprilem prolala fuerunt : quo temporis in- termedio, ad Apostolicam Sedem, ut vidimus, evectus Pius, Ecclesiae hostium conatus irritos reddidit.

219. Commendono e Polonia redeunti mandat Piiis iit ad comitia Augustana se conferat. — Ceesareis igitur oratoribus opem contra Turcas efflagitantibus , se illam praebiturum negavit Pontifex, ut innuimus , ob haec quae Augustae Vindelicorum persenseratpertractanda; iisdem- que oratoribus respondit, qui comitiis pro tu- enda religione praeesset se quamprimum mis- surum, a quo intelligeret, quae sane mens esset quaeve consilia in corde Maximiliani versaren- tur; nam pari pietate, qua ille res religionis curasset, eadem etiam liberalitate ac munifi- centia pro certo haberet, se ei subsidia collatu- rum : nihilque moratus, decimo kalend. Febru- arii hujus anni, ut habet in suo Diario Firma- nus ^ in Consistorio secreto, Joannem Francis- cum cardinalem Commendonum, virum summa virtute singularique prudentia praeditum, atque optime de Christiana republica meritum, ut co- mitiis interesset, Pontificium suum legatum elegit. Ad eum, qui ex Polonia (ubi fuerat apud Sigismundum regem a superiore Pontiflce lega- tus) ad Urbem redeuntem,Iitteras ac Diplomata misisse Pium, quibus ille commonefieret, ut

• Mellific. hist. part. iv. Cau.pan. et alii. — ^ Firman. Diar. ub. anno 1566.

Pir V ANNUS 1,

CHRISTI 1566.

87

ubivis gentium litterse ipsse redderentur, inibi subsisteret, intelligeretque, se ad Caesarea co- mitia de conservanda Apostolicae Sedis auctori- tate, ac de Catholica fide in Germania tum res- tituenda, tum protegenda, legatum Pontificium destinari, scribit Gabutius '. Yerum longe ante- quam in Consistorio eadem ei legatio decerne- retur, ac per consequens legationis Diplomata expedirentur, subsistere jussum, et alias fuisse litteras, quibus a Pontifice legatum se designari Commendonus inteilexit, alias, quibus revera legatio ipsa ei demandata fuit, episcopus Ame- rinus, Gratianus ^ qui ipsi Commendono in eadem legatione comcs adliaesit, in ejusdem Vila festatur bis verbis : « Caeterum, vix tridui iter progresso (Commendono) ad OEnipontem nun- tius a novo Pontifice missus cum lilteris occur- rit, Germanicam ei legationem decerneiitibus ; nam Pius, antequam e coniitiorum conclavibus egrederetur, cum omnia strepitu, concursatione turbaque miscerentur, nihil illo supremre po- testatis honore ullam in partem animo excussus (tantum illi inerat roboris) jam tum curam in rempublicam intendit, litterasque exlemplo ad Commendonum dari jussit, quibus oslendit, sibi placere, ut Gernianorum conventui interes- set legatus », additque statim : « Quinquaginta cardinales ea comitia babuerunt, in quibus erant summa? dignitatis et omnium virtutum excellentes viri, quorum nemo non eum hono- rem legationis munusque sibi demandari cupi- visset, singulorumque tantum ac tam recens in Pium extabat meritum; tamen consensu et approbatione omnium, ad Commendonum ea delata provincia est, tum opinione industrise, prudentiseque, quse summa de illo erat, tum quod unus maximum gentis ejus babere usum existimabatur ».

220. Reversus igitur Augustam Commendo- nus, ibique, cum novse legationis litteris ' et insignibus, quse, prfficipiente Pontifice, Joannes Andreas Caligarius ei detulit, purpureum quo- que galerum accepit, quod de Othonis Truxii, qui idem Augustae episcopus erat manibus, solemnia inter sacra, de more suscepit, Alberto Bavaro cum uxore ac liberis, multisque prteter- rea principibus viris adstantibus, qui hones- tandi Commendoni, et celebrandae rei causa convenerant.

221. Priusquam autem, quee Augustse in co- mitiis acta sunt, prosequamur, haud incongru- um duximus, quee Commendono ex Polonia re- deunti evenere, ex praefato Gratiano desumpta, hic apponere : cum ad ea, qua; inferius narran- da erunt, perspicue intelligenda, plurimum conferre agnoscantur : dicit igitur : « Sexto post cardinalatum mense, jussus a Pontiflce Germanorum obire concilium, quod Augusta;

' Gabut. ut supra. — ^ ti.nl. Maria Grat. Vit. cardin. CotnmeDd. IH). III, cap. 2. — 3 Campan. ut sup. Gralian. ut sup.

apud Vindelicos, a Ceesare inducfum eraf, e Po- lonia discessit, rege ac principibus gentis cer- tafim afque honore abeuntcm prosequcntibus. Pragain (Bohemige capuf est) advenienfi obviam progressus archiepiscopus Pragensis, Pium IV Ponfific. Max. ad V idus Dec. diem suum obis- se nuntiavit, ef mox fabellarius ab Urbe, magna celeritafe, missus a Carolo Borroma?o et Marco Altaempsio cardinalibus , Ponfiflcis sororum flliis, cum lifteris affuif, quibus magnopere illi a Commendono petebant, ut omnibus rebus posthabitis, Romam ad comitia adcurreret. Censentibus omnibus eundum, profinusque ea- dem nocfe, iter cum paucis expeditis arripien- dum; ipse quidem ufrumque cupivissef, et in- feresse comitiis, ef persfudiose vocanti parere Borromaeo : sed, et Germanos ex occasione mo- lifuros adversus jura sacrorum aliquid in eo conventu rebatur, et Cajsarem, nisi custos ei aliquis ac monifor esset appositus, haud satis per se impefum eorum propulsafurum existi- mabat; et antea dissimulationis et negligentiae in ea re suspectum, el tum etiam obnoxiura Germanis, quorum opem implorabaf, ad arcen- dam Turcarum vim, a quibus ssevo bello in Hungaria petebatur. Deliberanti, privatis ratio- nibus officioque, respublica antiquior pofior- que fuit; statuitque non ante redire in Italiam quam Csesarem convenisset, et privatim, quando legati auctoritas Pontificis morte interciderat, eum, et muneris sui defendendge religionis, et consiliorum, quae hgeretici haberent admone- re. Triduum Pragae, agendi colendique causa diem Natalem Christi, commoratur; inde pro- fectus, superafis Hircinia; salfibus, quibus Bo- hemia omnis ambifur, nivibus, quibus opplefse impedifaeque per sylvam viae erant, agrestiura opera amofis, in Germaniam ingreditur. Bava- riamque petit, sperans ibi occursurum se Caesa- ri, iter Vienna Augustam ad convenfum haben- ti. Atque ita accidit, ut eo paulo ante Caesar veniret. Regnum in Bavaria tenebat Albertus, vir dignitafe opibusque, et affinitate Caesaris, cujus sororem in matrimonio habebat, et Caesa- reae familice honore, inter reliquos Germaniae proceres eminens, et studio avitaj pietatis, et fidei in Romanam Ecclesiam et Catholicam reli- gionem longe eminenfior. Cum hoc Commen- donus, inde ab superiori legafione, qua Germa- norum gentem obivit, instifufambenevolentiara habebat , quam et coluerat absens omnibus officiis; etAlbertus ipse huic amicifia; plurimum semper tribuerat et tum nova dignitafe ob vir- tutem auctum, ad se venientem, quam potuit comiter atque splendide hospitio accepit; ipsa quoque opporfunifate adventus ejus laetatus, cum domum suam initurus Caesar advenfaret. Cum igifur Commendonus cum Alberto, de re- publica consilia contulisset, et ab eo vehementer collaudaretur, quod non statim, neglecta ac

88

PII y ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

postliabita religrionis causa, cupide Romam ad comitia properasset, Cop?ar advenit, magniflcen- tissimo hospitio ab Alberto acceptns, qui qui- dem equo descendens, cum opperientem se in vestibulo regia> Commendonum aspexisset, ul- tro ad nmplectendum eum accurrens, et perquam familiariter appellans : Tu vero inquit, liic fri- gido in cfflo nobiscum moraris, at Romse in- terea magno aestu comitia calent; apprehensa- que ejus dcxtera, per gradus, una in scdes atque in cubiculum ascendit, nec destititeum, quam- diu ibi mansit, palam magno in honore habere, cum eodem tecfo uterque, iisdem quoque epulis mensaque quotidie utebantur, cui , prfefer ipsum et hospitem Albertum, nemo adhibebatur : cum una, et uxor Cssaris, et soror, et filise duae nu- biles accumberent, quarum paulo post, altera Philippo, altera Carolo Hispaniarum. et Galliae regibus nupsere. Peracto convivio, amotis arbi- tris, in conclave idem Caesar, Commendonus et Albertus ad colloquium secedebant, multasque horas una quotldie erant, cum multa de Polo- nicis rebus, de sororis suse cura rege dissidio, qusereret Csesar, deque eo, quod ipse debere se Commendono profitebatur, memoraret, cujus studio curaque effectum esset, ne quo, impo- tenti cupiditate rapi videbatur, prteceps iret. Multa quoque de Turcico instanti bello commu- nicavit, rationemque cum eo iniit, qua, salvis foederibus, quae regi Poloniee essent cum Turca, aliqua; ex ea gente turmse equitum ad id bellum conduci possent. Ante omnia, illum Commen- donus de consiliis haereticorum quae compere- rat docuit, et commoda oratione, muneris eum sui admonuit, tanto tum intensius suscipien- dum avitae religionis patrocinium, tuendaque sacerdotii jura illi esse disserens, quanto incora- modiori tempore aggressuri eaadversariiessent, cum Pontificis Maximi morte, praeside suo ac rectore Ecclesia et Christiana respublica care- ret; atque in eo maxime Concilio, quod ipse primum, post adeptum imperium haberet, dan- dum sui specimen ac documentum, quantum- que in eo spei bonis esset ponendum, indican- dum. Per haec, confirmato Caesare, eoque non passurum ab se desiderari officium suum pro- lixe poUicente, quarta post adventum ejus die, cum ea die Commeudonus esset post convivium dicessurus, lavanlibus manusut accumberenf, celeritatis plenus tabellarius Caesarem adiit, lit- terasque a Cosmo Medice, Florentinorum duce reddidit, quibus. Michaelem Ghislerium Alexan- drinum cardinaiem, Pontificem Maximum, ad VIII idus Juanuarii esse renunfiatum, et Pium V appellatum scribebatur. Caesar, lecta Epistola, quanquam ipse, et alium ex iis, quibus studiose favebat, et quamvis alium quam Alexandrinum fieri Pontiflcem maluisset, cujus acres spiritus in sua dignitate tuenda, vindicandaque reli- gionis majestate, antea rumore atque fama

acceptos, minime opportunos consiliis etcogi- tatis suis existimabat ; quem quoestionibus ad- versus hsereticos pra?positum, eas severe atque integre exercuisse cognoverat; tamen dissimu- lato animi sensu, Commendono creationem Pontificis Iffifo vultu enuntiat, litterasque legen- das tradit. Cum discubuissent, sermoque de novo Pontifice esset instifutus, Commendonus (senserat cnim ictum eo nuntio Caesarem) a pri- raordiis ejus vitae exorsus , de maxiniis ejus sanctitatis atque innocentiae laudibus; quibus nullo ipsius, non solum ambitu, sed nc sludio quidem, per omnes ad summura rerum huma- narum fastigiura provectus esset, i!a copiose apteque disseruit, ut oranes in admirationem et venerationem ejus adduceret, omniuraque ani- mos magna ejus spc ac expectatione repleret : quo facto, ipse statim equos ascendit, Romara raagnis itineribus, ut Pii initiis adesset, conten- dens ».

222. LitteraePontifids admonitorise tiim adim- peratorem, titm ad singulos principes et episco- pos, twn ad ipsum conventum Augustanum. — Vix tamen tridui iter progressus fuerat, cum a novo Pontifice subsistere, ut diximus, jussus est, et Augustam petere, ut comitiis Sedis Apostolicae legatus adesset ; ad quod peragendum munus, eo aptior fuit, quo, priusquam etiam ei coUa- tum fuisset, ipso, ut mox audisti, optime et idonee perfunctus visus esset. Ulteriora tamen adres religionis curandas ac tuendas, ei Pontifes subsidia constituit, nam, ut ei consiliarii asta- rent, selectissimos viros delegit, Scipionem Lancellottum, Nicolaum Sanderum, theologum Anglum ; et Hieronymum Natalem, Petrum Ca- nisium, Jacobum Ledesmara, Societatis Jesu presbyteros, quos Roraa Augustara misit. Post- quam vero publice Comraendonum legatura suum dixit, ad Catholicos Germaniae principes, tum Ecclesiasticos, cum laicos, sequentes quo- que, quas ex Vaticano Archivo ' accepimus, lit- teras dedit.

AD MAXIMILIANUM C^SAREM.

« Charissimo in Christo filio nostro Maxi- miliano impcratori Romanorum electo.

« Charissime in Christo fili noster, salutem et Apostolicam benedictionera,

« Posteaquara Domino placuit, nobis licet immerentibus in hac Apostolicae Sedis specula collocatis, gregem suum pascendum ac regen- dum committere ; statim convertimus oculos mentis nostrae ad inclytam istara nationem, et nullam pastoralis soUicitudinis operara, nullum paternae charitatis officium praetermittere de- crevimus, ad conservandas tanquam exraaxirao naufragio Catholicorum reliquias : ipsos etiara, qui amissi fuerunt, servari in portum aeternae

' Ex Archiv. Vatic. sig. 2908.

PII V ANNUS 1,

CHRISTI 1566.

89

salutis adducere cupientes. Sed illud, non sine magna animi molestia audivimus, cjuod tamen nos quoque iicereticorum mos suspicari coge- gebat ; verendum esse, ne in conventu Augustano de iis rebus agatur, de quibus in tali conventu agi minime debeat, quieque Apostolicae Sedis sintjudicio reservandai. Quiavero bocnonesset animarum saluti consulere, sed ha?reses alere, etscliismatafovere.et scandalascandalisaddere; te, cbarissime fili, ut Catholicum principem, et Ecclesiaj advocatum et defensorem, paterno animo horlandum duximus, ac per Omnipoten- tem Deum obtestandum, ut memor officii tui, memor famaj atque existimationis tua;, si qui fuerint, qui de hujusmodi rebus agi postulent, eos a tali consilio ac potius tcmeritate deterreas. Cum enim sacrosancta Synodus generalis om- nia, qucB ex ritu Ecclesiae fuerunt, adeo mature ac provide tractaverit, definierit atque statuerit, indignum nimis acminime ferendum sit,si quis ea tractare audeat, qu£e a tanto Concilio decreta etconstituta fuerunt, et auctoritate sanctse Sedis Apostolicfe comprobata ; cum jam a piis omni- bus, et suscipienda devote sint, et fideliter ob- servanda. Illud potius in tali principum Ger- manijE conventu agendum fuerit, quod, cum Christiani populi universi, tum prcecipueipsius Germanicse nationis periculum ante oculos po- situm monent, ut foedus ineatur adversus com- munes Christiani nominis hostes, quibus istEe dissensiones et scbismata nimis oportuna sunt. Hffic fuerit actio virtute,pietate, et sapientia Ma- jestatis tuce dignissima ; baec ratio, qua prseter lau- dem et gloriam immortalem quam ab omnibus consecutura est , imperium suum firmare ac stabilire possit, et, ut speramus, etiam augere et propagare. Tam sancti et necessarii fcederis, profitemur nos paratos fore principes ; et quee- cumque poterimus auxilia , Majestati tua; ac reliquis foederalis subministraturos, atque, ut reliqui Christiani reges et principes eodem foedere vobiscum jungantur, auctoritatem nos- trum enixe inlerposituros. Qua tandeni de re et de cceteris, de quibus cum Majestate tua agen- dum hoc tempore putavimus, de venerabilium fratrum nostrorum consilio et assensu, nostrum et Sedis Apostolica; de latere legatum, in Dei nomine, istuc venire jussimus, dilectum filium nostrum Joannem Franciscum S. R. E. cardina- lem, Commendonum appellatum, virum spec- tatse integritatis ac fidei, quem, ut pro Sedis ApostoliccB reverentia benigne et honorifice excipias, et ut omnibus de rebus, de quibus tecum nostro nomine egerit, fidem ejus ora- tioni habeas, atque ad obeundum commissae sibi legationis officium, consilium, favorem et auxilium tuum ei prsstes, Majestatem Tuam rogamus. Datum Romte apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscatoris,die xxiii Januarii mdlxvi, Pontific. nostri anno primo ».

Ad archiepiscopum Moguntinum *.

« Ven. fratri, Danieli archiepiscopo Mogun-. tino S. R. I. principi electori.

<c Ven. frater, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Quandoquidem Altissimo placuit, infir- mitati nostraj in hac tam affecta a;late tantum et tam ingens onus Apostolicae servitulis imponere, ita ministerium nostrum ad Dei laudemexequi, ipsius misericordia fretl, decrevimus, ut, cum nos ad se vocaverit, villicationis nostraj ratio- nemreddere possimus. Etsi autem fraternitatem tuam, pro sua probitate et Catbolicae religionis studio, cujus ejusmodi testimonia habuimus, quai jucunda nobis admodum et optata fuerunt, paratam esse confidimus ad ea, quaj ad Dei bo- norem et ipsius officium spectant; tamen prae- cepti Domini non immemores, confirmandos et cohortationibus et monitis nostris excitandos te et reliquos istiusinclyta; nationis prajlatos ac fratres nostros duximus, ut eos, qui in sollicitu- dinis nostrae partem a Domino vocati, nobis fideliter ac devote adesse, et pia ac salutaria nostra consilia, prompto animo adjuvare debetis. Prjecipuam sane baeresibus causam dedisse constat, in ista olim tam Catholica natione, pas- torum incuriam ac negligentiam,et cleri mores depravatos atque corruptos. Irrepserunt enim lupi et oves Dominicas laniarunt, dum ii, qui ad earum custodiam vigilare debuerant, dormiunt, et laicorum mores sacerdotum vita depravata corrupit. Illud igitur primum te, frater, horta- mur et obsecramus, utmemor officii tui, memor illius tremendi judicii, ovibus fidei tuae com- missis pastoralem curani et vigilantiam prae- stes ; et cum eas , quEe in ovili Dominico re- manserunt, vitae et morum tuorum exemplo, et verbo , saltem per Catholicos et religiosos viros, fideliter ac diligenter pascas , tum eas quae aberrarunt ad Scilutaria Ecclesiae pascua reducere coneris. Clerum vero tuum, assiduis cohortationibus ac monitis exstimulare debes, ut cogitantes vitam suain laicis ad imitandum esse propositam, sobrie, caste et religiose vivcint. Et quia, quae ad Catholicae religionis veritatem, queeque ad correctionem morum, et commodius Ecclesiarum regimen pertlnent, in sacro Tri- dentino Concilio, Deo auctore, fuerunt provi- dentissime definita, statuta, decreta ; ipsum Con- cilium, quod «luctoritate fuit Sedis Apostolicae confirmatum, devote suscipere te et fideliler observare, atque ut a suffraganeis tuis Jtidem et suscipiatur et observetur , sedulo et enixe curare necesse est.

« Ad Comitia Augustana jam profectum esse te credebamus ; si nondum ivisti, ut illuc non procuratorem mittas, sed ut ipse te conferas, vehementer hortamur ac monemus. Permagni

• Ex Archiv. Vatic. ibid. ut supra

Ann.

TOMUS XXXV. — L.\DERCMI, I.

12

90

Pn T ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

interest, te et reliquos Catholicos antistites co- mitiis interesse , et ea qua decet concordia , Tirtute alque constantia vos paratos csse ad obsistendum tiwreticis tiaereticorumque fauto- ribus, si de rebus ad religionem Catliolicam pertinentibus agere voluerint. Quod quidem si tcntarinl, sicut timendum est , fratcrnitatem tuam vehemenler monemus, et per Omnipoten- tem Deum obtestamur, ut quantum ia te erit, nihilejusmodi ineoconventuagi,nec quicquam de antiquis inslitulis et ritibus Ecclesia; immu- tari patiaris ; cum tractari nefas sit, qua^ in ve- neranda Synodo Universali, tam malure decreta et constituta fuerunt : nec sacri canones nec imperatorum leges, nec mos pcrpetuus Ecclesiee patiatur de rebus hujusmodi in laicorum con- ventibus disputari.

« Illud propterea cavendum devotioni tua; et caeteris fratribus fuerit, ne quid ibi decerni agique patiamini, quo vel hujus Sanctae Sedis, omnium Ciiristi fidelium matris, auctoritas aut dignitas violetur , vel vestrum et vestrarum Ecclesiarum jus imminuatur. Quin instare apud charissimum in Cbristo fllium nostrum, Roma- norum imperatorem electum , et postulare debebitis, ut, qua Ecclesiis nonnuUis, contra ipsa imperialia edicta, sacrilega qaorumdam cupiditate fuerunt ablata , reddantur . Vestra enim interest, hujusmodi laicorum cupiditatibus obviam ire, et ne res tam perniciosi et impii exempiilongiusserpat, occurrere ac providere. Caetera, de quibus hortandum te et admonendum esse duximus, referri tibi voluimus a dilecto filio nostro Joan. Francisco cardinali, Commen- dono appellato, viro Integerrimo et nobis pro- batissimo, quem nostrum et Sedis Apostolicee legatum ipsis comitiis interesse , tibique ac caeteris fratribus adesse, et fraternam charita- tem nostram repraesentare voluimus. Cujus ora- tioni fidem ut habeas, utque nostra per eum consilia et hortaliones admittas, perinde ac si nos ipsos de iisdem rebus audires, abs te peti- raus. Illud fraternitati tuce persuasum esse cu- pimus, nullum tibi, quod quidem, pro loco, in quo sumus, proflcisci a nobis in te possit, offi- cium defuturum; nosque propensissimos fore ad omnia concedenda , quse vel ad commissi gregis salutem, vel ad tui ipsius honorem et commodum pertinebunt, quantum quidem nos- trse et hujus SancttE Sedis dignitas patietur. Datum Romae apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscatoris die xxv Januarii mdlxvi , Pontific. nostr. anno primo ».

223. Eodem exemplo missas insuper litteras ad Joannem archiepiscopumTrevirensem, prin- cipem electorem, adnotatur in Ms. Registro Vaticano, in quo insuper legitur ad caeteros quoque Germaniee episcopos eadem scripta '

Ex Archiv. Valic. ibid. nt snpra.

quse in sequenti, ad Herbipolensem episcopum data, Epistola habenlur.

« Ven. fratri Friderico episcopo Herbipo- lensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem etc.

«Fraternitatem tuamjam exaliorumlitteris, de nostra ad Apostolica; Sedis rcgimen assump- tione cognovisse non dubitamus. Suscepimus, ut Domino placuit, onus viribus nostris longe inipar, scd, cum nobis conscii simus, id a nobis appetitum non fuisse, Dei ope et miseri- cordid freti, jugo ejus cervices nostras in spiri- tus humilitate subjecimus. Quia vero, etiam antequam in hunclocum ascenderemus, maximo animi dolore affici soliti fuimus ex pestiferis hajresibus, quae tam praeclaram et nobilem nationem fere omnem, a Calholicce Ecclesiae corpore, miserandum in modum segregarunt, totque ac tantas ejus calamilates invexerunt ; quantum officium nostrum nuper auctum est, tantum crevit et desiderium, et conservandi Catholicorum reliquias, qui ad hoc tempus in Ecclesiae unitate manserunt, et iis, qui ab Eccle- sia desciverunt, opitulandi, si nostra et fralrum nostrorum sedulitate ad matris EcclesiBe gre- mium reduci possint, ut raemor pastoralis soliicitudinis, in cujus partem vocatus es, lan- tum onus pro tua parte subleves. Id vero asse- queris, fum pascendo diligentissime oves fidei tuse commissas, et virtutum exemplis, ac salu- bri doctrinse pabulo per te seu per Catholicos et religiosos viros praebendo : tum cleri moribus sine personarum acceptione corrigendis, ut omissis vitiis pristinis, quibus se et sacerdotale nomen dedecorarunt, et in summam infamiam adduxerunt, ac laicos ipsos corruperunt, officii sui ac salutis memores, sobrie, caste ac religiose vivant. Cum autem in sacro ConcilioTridentino omnia, qiiae vel ad patefaciendam et illuslran- dam Catholicam veritatem, vel ad reformandos mores etEcclesiarum regimen pertinent, sanc- tissime ac diligentissime instituta alque decreta sint, fraternitatem tuam hortamur, monemus atquedistricte prfecipimus.utipsum Concilium, ea qua convenit devolione suscipias ac dili- genter observes, ac pra;ter coetera, illud de Seminario in unaquaque Ecclesia instituendo saluberrimum laudatissimumque decretum, primo quoque tempore exequaris.

« Magnopere illud quoque abs te petimus et obtestamur, ut ad Augustana Comitia, si nondum profectus fueris, ire ne differas, sicuti reliquos quoque fratres litteris nostris hortati sumus : maxime necessarium est, illi te con- ventui, ac reliquos Calholicse religionis defen- sores, interesse, ad impediendos baereticorum conatus, si more suo de iis rebus agere tenta- rint, quae vel ad fidem et religionem Catholicara oppugnandam pertineant, vel ad violandum et

PII V AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

91

imminuendiim jiis tiuim, et reliquonim Germa- nicc episcoporum, atque hujus sancla; Scdis potestatem. Quorum perniciosis impiisque con- siliis, offlcii et loci tui memor, una cum reliquis fratribus tuis fortiter et audacter obsistere adversarique debebis. Habebis autem illic dilect. fllium nostrum Joan. Franciscum cardi- nalem, Commendonum vocatum, Sedis Aposto- licae legatum , qui fraternitati tua3 ac cceteris CalLolicis aderit : cujus orationi cateris de rebus, quas brevitat^ causa omisimus, fidem ut habeas, et ut ea, quse mandato nostro tibi suadebit, prompto animo exequaris, a frater- nitate tua petimus. Ex eodem cognosces, quam parati simus tibi ac caeteris fratribus gralifl- cari, omnibus in rebus, quautum nostra et hu- jus SanctfeSedis dignitas patietur. IUud quoque diligenter ac sedulo curare te volumus, ut no- titias habeas clericorum, non solum civitatis, sed etiam dioecesis tuae, quos constet esse Ca- tholicos, quique vitffi, et morum honestate, et doctrina, ad serviendum Deo et huic Sanctce Sedi sint idonei ; ac delectu quodam eorum cum fide, et sine acceptione personarura habito, nobis indicem, sigillo tuo obsignatum et raanu tua subscriptum, cum eorum nominibus et locis ubi habitant, mittas. Nos enim, ut com- munis omnium parens, proborura virorura, ubicumque sint, rationem habere decrevimus, et eorum opera uti, cum occasio oblata fuerit, ad eas res, quae ad Dei, et hujus Sanctce Sedis obsequium pertinebunt. Datum Romae apud Sanctum-Petrura, sub annulo Piscatoris, die xxui Januarii mdlxvi, Pontific. nostr. anno prirao I).

224. Illis exceptis, quse ad Augustana comi- tia et ad cardinalis Commendoni legationera pertinebant, in his Pii Epistolis nil aliud prffite- rea reperire est, quam ea ipsa prscepta et monita, quse omnibus quoque episcopis, ubique gentium constitutis, ut supra vidimus, tradidit. Verum, haud multo post, reformationi Eccle- siasticorum Gcrmanorum vehementius Ponti- ficem incubuisse, videbiraus. Interim dedisse hac ipsa occasione, uti ad caeteros hujus pro- vinciae episcopos, ad electura quoque Colonien- sem litteras, ea demonstrant, quae inferius dicenda erunt. Cum vero suo rauneri adhuc satisfecisse non censuisset, his, quae ad Coesa- rem et ad Ecclesiasticos praesules scripsit, alios quoque Catholicos principes officii admonuit, ut hic positffi ad eos Epistolae ' ostendunt :

« Dilecto filio nobili viro Carolo archi-duci

Auslriae.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutera etc. « Yereri nos cogunt multorum sermones ac litterae, ac mos ipse perpetuus hsereticorura, ne

quid in comitiis Augustanis agatur, quod Apos- tolica; Sedis dignitate alienum sit, quodque ad corrumpendum valeat, quidquid ab haeretica pravitate istic ad hoc tempus, Dci beneficio, inlegrura perraansit. Cui rei occurrere pro pastoralis sollicitudinis officio cupientes, et vcn. fratres nostros episcopos officii sui admo- nuiinus, et Catholicorum principum auxiliutn implorandura duximus. Quia igitur exploratam ct bene cognitam habemus sinceram devotionis tuae constantiain erga Sedem Apostolicam, et singulare studium erga fidem ac religionein Catholicara, hortamur nobilitatera tuara, et per Omnipotentem Deum rogamus, ut si hffiietici talia tentare ausi fuerint, tam necessario tem- pore egregiam pietatem tuam, et dignum te et majoribus tuis animura et virtuteiuostendas, eorumque conatibus obsistas. Quod si studio coucordiae et uuitatis eas res ab se tentari dixe- rint, debebunt, si vere et ex animo ipsi veritati student, non hujusmodi turbas commovere, sed S. generalis Tridentinae Synodi decreta reve- renter suscipere, quibus sancte, mature, pro- vide omnia, quae vel ad patefaciendam et decla- randam Catholicorum dogmatum veritatein, veladreformandosmoresetcorrigendosabusus, et curandam aniraarum salutem pertinebant, declarata, definita ac statuta fuerunt. Tenipus tandera esset, dilecte flli, haereticos pertinaciai suae finera facere, Deum vereri, ac ad Aposto- licae Sedis devotionem, depositis odiis errori- busque, reverli. Quara graviter Deus eos ulcisci soleat, qui ab Ecclesiae Catholicae unitate reces- serint, postquara eos, satis diu, dum resipiscant, expectaverit , Grcecorura et aliarura nationum, quae se ab Ecclesia separarunt, exempla luctuo- sissima declarant. Non istis de rebus in tali conventu agendum esset : illud agi expediret, atque adeo necessarium esset, ut principes Germaniae, cogitantes periculum, quod ab hos- tibus nostris potentissimis sibi finitimis irami- net, ad id depellenduin sanctissimum inter se fcedus inirent. Quod quidem si fieret, parati nos essemus quantacumque possemus auxilia illis adversus communes hostes subrainistrare, et reliquos Chrislianos reges ac principes ut eos itidera oranibus viribus suis juvarent, cohortari. Sed hac de re, ac de aliis, mandato nostro, tecum aget cardinalis, Commendonus vocatus, legatus noster, vir nobis probatissimus, cujus orationi fidem ut habeas, et ad mandata nostra exequenda, pro tua insigni erga Sedem Aposto- licam pietate ac reverentia, orane studiura et auxiliura tuum impendas, a nobilitate tua petimus et rogamus. Datura Roma; apud San- clura-Petrura, sub annulo Piscatoris, die xxvi Januarii mdlxvi, Pontific. nostr. anno prirao », Ad Ferdinandura Austrise Archiducem '.

' Ei eodem Archiv. Valic. ibid. ut supra.

' Ez eodem Arcbiv. Vatic. ibid. ut supra.

92

PII V ANNUS 1 .

CIIRISTI 15G6.

(( Dilecto filio. nobili viro Ferdinando archi- duci Austriic.

PIUS PAPA V.

<( Dilecte fili, salutem etc.

« Simul atque Apostolicfc servitutis onus nobis a Uomino injunctum suscepimus, slatim convertimus mentis nostraj oculos ad istam iiobilissimam nationcm, cujus ex calamitatibus ingentem animi dolorem semper hausimus, nec solum Calholica; religionis cultores in ea tuendos esse nobis statuimus, sed omni etiam cura, studio, ac diligentia, et charitate, ct pietate paterna cnitcndum, ut, si poterimus, etiam eos, qui hffireticaj pravitatis labe infecti fuerunt, sanemus, et ad matris Ecclesia; grcmium revo- cemus ; charissimi in Christo filii nostri Roma- norum impcraloris electi, fratris tui, et tuum nobis auxilium non defuturum esse confisi. Multorum aulcm sermonibus et litteris admo- niti sumus, vcrendum esse, ne in conventu Augustano, aliqua tententur ab ha?reticis, qui- bus majores tenebrs! isti provinciffi offundantur, et de iis rebus agatur, de quibus in tali conventu agl minime deceat, neque animarum saluti expediat. Huic nos periculo occurrere cupientes, ut debemus, nobilitatem tuam, ut Catholicum principem, et ut devotum et sincerum Ecclesia? filium etnoslrum, hortamurin Domino, etvelie- menter rogamus, ut pro tua parte istis haereti- corum conatibus enixe resistas, atque omni studio ac auxilio , Catholica; fidei et Catholico- rum causas defendas, atque hujus Sanctee Sedis, omnium Christi fidelium matris, honorem, jus dignitatemque tuearis, sicut te facturum esse confidimus. Reliqua nobilitati tuas referet dilect. filius noster Joan. Franciscus cardinalis, Com- mendonus vocatus, Sedis Apostolicae legatus ; cui ut pro Sedis Apostolicee reverentia adsis, ad mandata qua; a nobis habuit exequenda, et ut omnibus de rebus, fidem ejus orationi habeas, perinde ac si nos ipsos audires nobili- tatem tuam rogamus. Datum Roma; apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die XXVI Januarii mdlxvi, Pontificatus nostri anno primo ».

Ad Albertum Bavariaj ducem '.

<( Dilecto filio , nobili vero , Alberto duci

Bavariae.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem etc.

« In plurimis et gravissimis curis, quibus hoc nostro Pontificatus initio angimur, illa in primis nos prcmit, nostrura cor torquet et assi- ilue cruciat, ne hffiretici ha>reticorumque fau- tores in conventu Augustano, de eis etiam rebus agendum curent, quBC non ad hujusmodi con- ventum, sed ad SanctEe Sedis Apostolicee judi-

' Ex eo(Jem Aixliiv. Vatic. iliid. u: supra.

cium et episcoporum Concilia pcrtincnt ; et ea obtincre conentur, (juibus ((juod Deus avcrtal) expressius augeantur haereses et confirmentur ; et antiqui ct sancta; Ecclesia; ritus ac institula salubriaabrogentnr, etquidquid ad hoc tempus in Germania, pravitatis ha;retic;c labe, Dei be- neficio, integrum remansit, corrumpatur. Hsec nos temere cogit solita illoruni audacia. Quibus corum conatibus occurrere , sicut pastoralis officii sollicitudo postulat, cupimus : tum quia Dei oninipotentis honorem ct animarum salu- tem, vita nostra semper chKriorem habuimus : tum etiam, quia tantam belli tenipestatem, hoc anno, Christianae reipublicai ab immanissimis hostibus imminere cernimus, ut vehementer verendum sit, ne Dei in talibus faclis vehemen- tius ira provocetur, et per eos Ecclesia' sua; iujurias et Sedis Apostolica; contumelias ulcis- catur. Confldimus tamen , charissimum in Christo filium nostrum, Romanorum impera- torem eiectum, comitiis ipsis praefuturum, me- morem fore officii sui majorumque suorum ; ac pro sua pietale ac sapientia, non permissu- rum agi de talibus rebus ; et cum in aliis Catho- licis viris ci conVentui interfuturis magnam spem habeamus, tum in te, dilecte flli, praeci- puam et maximam. Etenim scimus, te Catho- lica; religionis acerrimum defensorem et pro- pugnatorem fuisse, sicut fuerunt omnes majores tui ; scimus te, et Deum timere, et Sedem Apos- tolicam revereri, et tuam ipsius salulem, tuara- que et nationis tute honorem existimationem- que diligere. Etsi autem tali tempore non dubitamus, te tua sponte functurum offlcio pii etCathoIiciprincipis,tamen prajterirenoluimus, pro nostri muneris offlcio, quin pietatem tuam hortaremur et rogaremus, ut perniciosis hsere- ticorura consiliis sumraa ope obsistas atque obviara eas ; ac ne quid adversus Sanctam Catholicara fidera agatur, ne quid de probalis- siraisEccIesiae institutis corarautetur, ne quid de jure etpotestate episcoporum ac Ecclesiastica libertate detrahatur, omne studium atque auc- toritatera tuam inferponas : nulla re denique violari perraittas Sanctic Sedis Apostolicae auc- toritatem ac dignitatem. Quae cum facies, con- stabis tuae ac majorum tuorum «iximiae pietati, ac Deo omnipotenti gratissimura facies, cujus favore gratiaque protectus, talium meritorum prajmium, non in altera modo vita, sed in hoc quoque saculo consequeris ; nosqueet Sanctam hanc Sedera, quam piam et benignam erga te matrera tu et raajores tui semper experti sunt, tibi obligabis. Reliqua nobilitati tuae exponet dilectus filius N. Joan. Franciscus cardinalis, Comraendonus appellatus , Sedis Apostolicae legatus, vir nobis probatissimus, cujus orationi fidem ut habeas, et ut eum consilio, studio, gratia et auctoritate tua, pro Sedis Apostolica; reverentia, juves, abs te vehementer petimus et

pii V ANNus 1. — christ: 1566.

93

rogamus. Datnm Romre apud Sanclum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die xxiii Januarii mdlxvi, Pontiflc. nostri anno primo ».

Et iisdem ferme verbis, quibus ad arclii- ducem AustriK, .Maximiliani fratrem, scribens usus fuerat, ad Gulieimum, Clivensem ducem, lilteras quoque exaravit ', et eaJem promens, de quibus cffiteros admonucrat : « Sicut vero (dicit) ab hujusmodi rerum tractatione abstineri decet, ita suaserimus, utprincipes, quicumque illis comitiis interfuturi sunt, secum cogitent, quantum Germania; ab immanissimis et polen- tissimis hostibus periculum immineat, quanto- pere ad eam, quod Deus avertat, bello vexandam atque vastandam, intestina? dissensiones atque discordice illis opportunee sint ; nec solum vires et potentiam hostium secum reputent, sed divi- num multo magis numen horreant; cum sciant, quid Grscis et aliis natiouibus acciderit, qus"- cumque unquam a Sedis Apostolicse devotione et Catholicffi Ecclesia; unitate defecerunt. Quod si fcedus inter se inierint, ei nos quoque adscribi volumus, parati pro salute Germanise, non modo qusecumque poterimus auxilia subministrare, sed sanguinem ipsum fundere ; auctoritatemque apud reliquos Christianos principes diligentis- sime interponemus, ut adversus communem hostem commune fcedus vobiscum ineant. Qua de re et de caeteris, de quibus tecum agendum duximus, nobilitatem tuam alloquetur dilectus filius noster Joan. Franciscus cardinalis Com- mendonus etc. Datum Romee apud Sanctum- Petrum sub annulo Piscatoris, die xxvi Januarii MDLXvi, Pontificat. nostri anno primo ».

223. Prseter istas ad singulos episcopos ac principes missas litteras, in eodem Yaticano Registro, sequentem etiam Epistolam reperi- mus - , ad omuem Augustanum conventum scriptam :

« CharissimoinChristo filio nostro,Maximi- liano, Hungarite et Bohemiae regi illustri, electo Romanorum imperatori, et universis S. R. I. principibus, tam saecularibus quam Ecclesias- ticis, et comitibus et baronibus, in Augustanis Comitiis congregatis.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fili, ven. fratres, di- lecti filii, nobiles \iri, salutem et Apostolicam benedictionem.

« Cum dolere antea solebamus, tam perni- ciosis de religione discordiis atque dissidiis^ quibus humani generis hostis, Christianipopuli antiquam unitatemdivisit, concordiamque dire- mit : tum vero, postquam nos Dominus, licet tanto loco et munere indignos, ad hujus sanctaj Sedis regimen vocare dignatus est, crevit majo- rem in modum angor, luctus et dolor noster ;

' Ex eodem Archiv. Valic. ibid. ut supra. — - llid.

tantum scilicet, quantum susccpta anobis cora- munis omnium Chrislianorum patris persona postulat : nec possumus, contemplando misera- bilem statum populi Christiani, sine maximo gemitu, haec tempora cum majorum nostrorum temporibus comparare. Tunc enim inter Chri- stianos omnes vigebat summa de religione con- sensio ; nunc vero populus Christianus in varias et diversas sectas discerptus ac scissus cernitur. Tunc ab immanissimis hostibus, sua illum con- cordia facile tueri poterat ; nunc, propter istas dissensiones et schismata, illis ad se opprimen- dum opportunus effectus est. Tunc in omnipo- tenlis Dei auxilio maximailli merito spes salutis sua? reposita erat : nunc divina multo magis flagella, quam potentissimorum et crudelissi- morum hostium arma timenda sunt. Quibus vero lachrymis, quo luctu, satis digne quisquam deplorare queat tot animarum jacturam, quae pretiosissimo Christi sanguine redemptae, prop- ter hffic pestifera schismata perierunt? Conside- rate. qufeso, vos quoque, quanto magis inclyta vestra Germania, illis avorum vestrorum tem- poribus florere solebat : memineritis, quantis, propter istas de religione dissensiones, calami- tatibus afflicta fuerit, quantum de veteri sua gloria et dignitate amiserit. Quid vero aliis nationibus, propter istas dissensiones, Dei ju- dicio, evenerit, diligenter cogitate. Quid enim aliud Gra?corum imperium evertit, ac tot floreu- tissima regna.tot provincias Christianas nonita multis ab hinc saeculis eripuit, nisi illarum nationum ab Ecclesiae unitate defectio? permit- tente nimirum Deo, eos, qui se ab Ecclesiae corpore separarunt, teterrimum jugum subire barbaricae servitutis. Earum nationum casus horribiles monent, atque ideo clamitant et de- nuntiant, quid timendum sit de istarum dissen- sionum exitu.

« Illud vero etiam pro vestra prudentia diligenter attendere debetis, si hostes tunc,cum nequaquam tantis opibus prfediti erant, nec tantum terra marique poterant, tantas clades et calamitates inferre Christianis, tot regna et im- peria adimere potuerunt; quanto magis, hoc tempore, timendi sint , quo imperium suum alias ex aliis Europae nationes et provincias subigendo, tam longe lateque propagarunt, et res nostrae adeo imminutae atque attrita; sunt. Proinde, cum in isto conventu adestis, utimini, per viscera misericordiae Dei nostri Jesu Christi, utimini ista temporis opportunitate; et omissis illis , quae corroborare et augere schismata possent, ac pravis suasoribus atque doctoribus repudiatis, humiliter acquiescite Universalium Conciliorum decretis et Sanctorum Patrum doc- trinis, quibus ad Scripturas divinas recte intel- ligendas, Spiritus sancti luxet gratia haud dubie affuit, sicuti omnes, qui Catholici esse et dici voluerunt, ab Apostolorum temporibus usque

94

PII V ANXUS 1. — CIIRISTr 1566.

ad hrcc tempora acqviicverunt. Flectite tandem mcntes vestras, ad pacem, ad concordiam, ad unitatem. Consulite, dum potestis, saluti pa- trise communis, ct totiiis Christiana^ reipublicae; ne patiamini vos diutius ab hominibus decipi, qui, malignospirituacli,etodiis etcupiditatibus obcsecati, turbas, rixas et dissidia ista concita- runt ; ct in quam ipsi foveam ceciderunt, alios trahere conantur : a quibus vos diutius falli, nimis indignum, nimis alienum prudentia Acstra est.

« Ut enim omittamus salutcm patrirc, pro qua scitis, tot fortissimos viros ex gentilibus ipsis, sanguinem etvitam nondubitasse profun- dere : ut taceamus, quantum quisque vestrum salutem anima? suaj facere debeat, cujus detri- mentum, ne universi quidem mundi lucro com- pensari possit ; certe inclyta vestra natio, laudis et glorisB, prEeter ca-teras appetens semper fuit. An non igitur intclligitis, quanfam et quam tur- pem notam quidam vestrum (vos hoc loco allo- quimur, qui Protestantes vocamini) vestris avis et majoribus, viris clarissimis, quosvesfra sen- tentia damnatis , dum illos hsereticos fuisse videri facitis? Atqui negare non potestis, quin illi viri. aeque ac vos prudentes ac sapientes fue- runt, ac multi eorum etiam longe religiosissimi ; id quod declarant tot et fam magniflca ab eis per Germaniam extructa ad Dei honorem tem- pla, et alia opera pia, quse vos ab haereticis in- ducti, dirui et solo aequari passi fuistis. Eosne turpissimi'criminis ipsimetargueresustinebitis, quorum famamet existimationem, vel vestrum ipsorum sanguine tueri ac defendere debetis? Quis vero, qui modo mediocri prudentia prse- ditus sit, ex ipsorum haereticorum tot et tantis inter se dissensionibus, mutabiiibusque doctri- nis non intelligat, eos a veritafe excidisse, et more eorum,qui a recto itinere aberraverint, in diversa diverticula abiisse ? Indicet vobis omni- bus Deus, quam puro corde, quam sincero ani- mo, quam Gde non ficta, vos ad unitatem et concordiam hortemur. Non egemus rebus ves- tris ; nihil a vobis qutBrimus : vos, vos ipsos, qui a matre vestra Ecclesia separati propter haereticorum fraudes fuistis, desideramus. Vos quaerimus, veluti bonus pastor oves errantes quaerit, et ad ovile reducere studet : vestrfe famae, vestrae saluti, paterna charitate consultum volu- mus. Utinam intimum animi nosfri sensum et ardens cor nostrum penitus inspicere possetis I Reducere vos in gratiam cum Deo , reddere sanctEB matri Ecclesiae, restituere unitati Cor- poris Christiani cupimus et optamus ; atque utinam vestram salutem redimere nostro san- guine possemus !

«Nosti, serenissime Caesar, ut vos omnes, quanfas Turcarum tyrannus classes hoc anno, quantas terrestres ac navales copias paret, quan- topere immiueat exitio nominis Christiani. Non

ille opibus ac viribus suis. licet maximae sint, tantum fldit, quantum istis populi Chrisfiani dissidiis atque discordiis : his illi animus auge- tur, has sibi opporfunissimas , ad reliquias Chrisfiana? rcipublica; opprimendas esse infel- ligit. In extremum res est adducta discrimen : finis tandem istarum discordiarum flat, et sicut pra^sentis periculi magnifudo monct, sancfissi- mum intcr vos foedus, ad tantum depellendum pcriculura ineatur. Quod si factum fuerit, ejus fccdcris pro loco in quo sumus participes nos facfuros profifemur ; tecum una , serenissime fili Caesar, non modo nosfris vos auxiliis enixe adjuturi, sed auctoritatem etiam nostram apud reliquos Christianos principes interposituri, ut ad communem salutem et liberfafem ab impio ef nefando hoste defendendam, vobiscum con- spircntatqueconsentiant;quodquidem pulcher- rimum fcedus, si Deo dante, et te, Cjesar, ut pro tua sapienfia te facturum esse speramus, hor- tante, et vobis aliis consentientibus, factum fuerit ; sperare possumus, Deo juvante, vos et reliquos principes, non modo res vestras ab hostibus esse defensuros, sed eas eliam, quas illi jampridem, discordiarum nostrarum occa- sione usi, Christianis ademerunt, summa cum gloria recuperaturos. Datum Romae apud Sanc- tum-Petrum sub annulo Piscatoris, die xm Fe- bruarii mdlxyi, Pontiflc. nostri anno primo ».

In eodem vero Ms. Cod. Vaficano, in quo haecEpistoIa legitur, adnotafa haec verba repeti- mus : Bsec Epistola imi fiiit tradita : quod qui- dem evenisse censemus, ob ea quae inferius dicenda erunt. Sed ad ipsa jam Augustana comitia veniamus.

226. In comitiis Augustanis capitaproposita, — Post Albertum Bavariae ducem, primus qui ad ea venturus in viam se dedisse legatur ', Joachimus elector Brandeburgicus extitit, sed morbo in itinere correptus, retro domum abire coactus fuit ; Augustam tamen misso Georgio filioacnepotibus, nobilissimo stipatiscomifatu. Post hunc electores tres Ecclesiastici, Mogun- tinus videlicet , Coloniensis et Trevirensis ; archiepiscopus Salisburgensis, Wihelmus Cli- vensis, et Holsati duces Dani : paucisque inter- jectis diebus, Saxonum elector Augustus, et Gulielmus Saxo Vinariensis, cui cum Joanne Friderico fratre de ditionis divisione lis erat, convenere ; et postmodum Georgius Federicus Marchio Onoslabachii, Philippus Rheni comes, Ofho Truschesius et Altaempsius, S. R. E. car- dinales, alter episcopus, et imperii principes; reliqui autem proceres, qui adesse non potue- runt, et civifates, quae mittere debebant qui adessent, legatos cum plenis mandatis miserunt, qui suo nomine in comitiis agerent. Dum vero hi omnes cogerentur, in Caesarea aula alia pri-

' Tracagnot. Hisl. Thuan.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

95

vata negotia tractata fuisse, scribit Thuanus; nempe de Elisabetba Caesaris filia cum Gallia- rum rege Carolo, matrimonio jungenda ; ejus- modi nuptias Bernardino Bucatello Redonum episcopo curante : de controversiis Sabaudia; ducis contra Mantuae principem, ob Montisfer- rati principatum : de Germanicis legioiiibus Philippo Ilispaniarum regi tradeudis, quibus tum Guletam in Africaj faucibus sitam, tum Cisalpinae Gallia? pra?sidia communirentur : quaeve Neapolim mitterentur, ut, si quid rursus Turcaj in Melita et vicinis locis molirentur, praesto essent. Quod facile impelratum, Thua- nus ipse asserit. Langravio etiam Cavorum duci et purpurato Harudo, per procuratores princi- patuum suorum ; necnon abbati Ehemptensi, qui coram accepit ditionis suae investituram, Caesarem concessisse, Natalis Comes et Traca- gnotta scripsere. Hastiludia quoque, carnisprivii tempore, instituta fuere, et spectacula, ut ex laeta rerum facie cuncti de lceto rerum successu bene sperarent. Multa etiam vicissim convivia ; tanquam (inquit praifatus Natalis Comes|) ad ludicra quaedam, et non ad resistendum ingen- tibus copiis potentissimi et infestissimi Chris- tiano nomini Solimani, et ad libertatem princi- patus , salutem suam , omniumque suorum defensionem, quae non poculorum provocatio- nibus, sed consilioetarmis fuerant protegenda, convenissent.

227. Cum omnes igitur qui ad Comitia ex- pectabantur velipsi vel per legatos advenissent, tandem comitioruni eorumdem factum initium, vel VII, ut aliquis dixit, vel VIII, ut alii tradunt, kalend. Aprilis. Ibi Caesar, auxiliorum contra Turcas necessitate proposita, imperii ordines ac principes enixe rogavit, ne ea, quae Carolo V et Ferdinando ab eodem Solimano lacessitis, tam valida promptaque subsidia detulerant , sibi eadem adacto necessitate, et ab ipso hoste im- petito, minime subducere vellent; cum praecipue immanissimus ipse hostis Viennam, Germaniae propugnaculum, rursus aggrcdi decrevisse di- ceretur; qua superata, haud dubie, non Germa- niam tantum, sed totum etiam Christianum fere orbem, tyrannidi ejus expositum remansurum. Id igitur, quod, et periculo futurum erat, et una Germanicte nationi dedecori, avertere curarent, necessaria ope, opportuno tempore adhibita; quam pari studio, quo erga majores suos se semper ostenderant, ab eis quoque expectare faciebat, et servandae amplitudinis imperii amor, et in tanti hostis retundendis conatibus parata gloria. Et licet hoc ad communeni Germaniae dignitatem et utilitatem spectare viderentur ; tamen tanquam in se solum prtestiti beneficii, ejusdem memoriam, nunquam ex animo dele- turum. Quibus dictis, Ca^saris nomine Bavariae dux capita proposuit de quibus in comitiis de- cerneretur; tueruntque ejusmodi, ut a Thuano,

Natali Comite et aliis adnotata reperiuntur :

« I. Ut ratio iniretur, qua htereses in pace religionis non comprehensa;, ex imperio elimi- narentur.

« II. Ut octo millia equitum et quadraginta millia peditum contra Turcas describerentur, quibus in tres annos stipendia per octo menses solverentur ; eaque collatio in signata pecunia fieret, qua tota, proutoccasiourgeret, in bellum impenderetur.

« III. Impcrialis ilem camerae emendandae ratio iniretur, et quod in ea sancilum esset, lo- cum haberet.

« IV. Decreta de publica tranquillitate et moneta servarentur.

« V. Dissidia iuter principes de praecedendi ordine componerentur.

« VI. De Finalio in Liguria controversia, jamdiu in comitiis agitata, terminaretur ; et subditis ditionis illius, edicto Caesareo mandare- retur, ut quamprimum arma deponerent. »

228. Secundum haec, ut refert Thuanus, ante omnia, decreta auxilia adversus Turcas : majora, quam unquam cuiquam Ca>sarum et majori animi alacritate ; cum plerique, prffiter promissa auxilia, imperii nomine, etiam priva- tas opes el operam suam, in eam militiam ultro deferrent. Missum quoque asseritFinalium /•a?-- tfiminn, qui Caesari a consiliis erat, cum prae- fecto Tridentino ; cujus auctoritate et inter- ventu, ea, quam diximus lis, inter dominum et loci subditos componeretur. Plures insuper principum propositae controversiae , et inter caeteras illa;, qua;, utinnuimus, inter Sabaudiae et Mantuae duces versabantur, quique discepta- turi de Monteferratensi principatu, comitia cum haberentur, et ipsi venerunt ; sed ha>c et aliae, uti etiam caput de religione, ut mox dicelur, in aliud tempus dilata sunt, quod nimirum Tur- carum, quamcelerrima expeditio urgeret, nec iis animo, tunc intendere sineret.

229. Ntim et in quo casu Commendonus no- mine Pontificis coram conventu Aucjustano pro- testationem edere jussus fuerit. — At de iis, quae Comniendono in Comitiis evenere, audienda sunt quae profert Thuanus ' : « Cum Pontifex novus, nempe Pius, (inquil) ex oratoris, quem in aula Caesareahabehat, et aliorum litteris di- didicisset, incomitiis Augustanis, inter alia capi- ta quae propoui debebant, de ratione componen- dorum religionis dissidiorum actum iri ; id ad suam atque adeo Romanae Sedis, omnium alia- rum matricis, auctoritatempertinereratus,Com- mendono enixe injunxit, ut, si religionis nego- tium in comitiis deduceretur, ipse, suo nomine, publice protestaretur, et Pontificem in cunctos qui aderant, tam Sceculares quos vocant, quam Ecclesiasticos principes , divinae censurae gla-

' Tliuan. ut supra.

96

PII y ANXUS I,

CHRISTI 15G6.

dium disfrictunim, inlerminarctur ; ct contra Ca?sart>m in primis, qucm, et impcrio, ac rcgnis, et dilionibus, successlonibus cl juribus, quae in HispaniiT rctrnis ei compctebant, privaturus esset. Bcne aulcm cvenit, quod viro modera- tionis ac summa? prudentijc negotium com- missum est ; qui vcritus, ne ea protcsiatione mniris animi cxaspcrarcntur , qmm idoneum remedium nialo quod timcbafur, pro tcmpore adiiiberctur aliam rationem dcliberalionis il- lius impcdienda) sibi incundam existimavit ; reque cum Ca?sare communicata , ct spe ab eo facta negotii in aliud tempus rejicicndi , ad Pontificem scripsit, et protestatione ea nihil opus fuisse monuit. Verum, homo im- periosus, ef qui nullas rationes voluntati sus contrarias admitteret, alteris mandatis, enixe magis quam prius injunxit, ut si mentio iilla de rcligionis negotio in comitiis fieret. publice protestarentur, et Ca>sarem atque alios prin- cipes, Pontificis nomine, a communione Chris- tiana excluderet. Sed neque secundis mandatis minister, hero prudentior, paruit ; ct commo- dum accidit, ut cum secunda mandata venerunt, jam illud caput in aliud tempus dilatum esset ». Ista Tiiuanus. quae etiam rjnconsiderate ab eo forsan accepta, et ipsiusmet narrationem, ut opus fuerat, non satis exploratam habentes, Spondanus aliique scripto tradidere. Dicit siqui- dem, (ut audisti) ex Apostolico apud Caesarem oratore, aliisque litteris Pium accepisse, inter capita in comitiis proponenda , illud quoque futurum de componendo religionis dissidio ; ideoqueCommendono (si id inmedium proferri accidisset) quam ponit protestationem facere imperasse ; additque a Commendono eodem, re cum Cccsare communicata, et spe ab isto facta, in aliud tempus negotium illud rejiciendi, pro- testationem minime esse necessarlam ab eodem legato admonitum Pium ; et illico subjungit : « Quod homo imperiosus, qui nullas voluntati « sucB contrarias rationes admitteret, aliis man- « datis enixe magis quam prius, protestationem « fieri injunxit » : sic, et tempora, ettemporum confundens rationes, ut mendaciis circumvolu- tam veritatem exponat ; dolose, nimirum, cau- sas reticens, cur secunda mandata dederit ; (si tamen dedit, quod falsum esse inferius mons- trabitur)imoprimiseapermiscens,utneutrorum caput agnoscatur, et imperiosum, et dura; cer- vicis, et omnino regimini ineptum, Pium re- praesentet. Cum enim protestationem facere Commendono Pontifex primo mandavit, hoc proculdubiq (ut ipsemet vult) ea apposita con- ditione imperavit, si religionis negotium in comitiis deduceretur. Ex suspicione tantum, quod in comitiis res fidei in medium proferri posset, (suspicione tamen, non ex levibus qui- busdam , sed ex validissimis indiciis potius prudentereducta) conditionale mandatum lega-

to Pius dedit. Conditionc igitur sublata, cum fidci et religionis negotium jam in comitiis deductum fuisset (cum nimirum dereligionis pace cum heereticis, hairesibusque nonnullis tolerandis, vel non ; iisque dijudicandis primo loco jam ageretur : quse res, quanti esset mo- menti, quantumque ad fidem religionemque spcctaref, cum de Polonicis rebus sermo erit, liicc clarius apparebit) absoluto alio mandato incongruum procul dubio non fuit, protestatio- ncm fieri jussisse, ut malo occurreret, quod in rcligionis perniciem niajora incrementasumere posset; imo absolutum de protestatione facienda mandatum dare debuit, quod, spea Cajsare data rem in aliud tempus rejiciendi, legatum suum frustratum agnoverit. Posfquam enim a Maxi- miliano spes ista facta est Commendono, et de spe ipsa Pium admonuerat, ut se protestatione absfineret ; contra spem datam, cum res in comitiis, et omnium prima, ut dicebamus, pro- posita esset ; cur mandata alia, nova hac et gra- vissima causa et ralione superveniente , Pio facere opus non fuit ? Non parva negotio acces- sio facta erat, ex criminis dumfaxat suspicione ad crimen ipsura ; nam crimen fuit, nec levis momenti, hujusmodi causam in comitiis, quo- rum pars potior validiorque laicorum erat, nec laicorum tantum, sed fide prostifuforum, com- ponendam aut cognoscendam suscepisse : id certe nihil ad eos, si tamen Ambrosio ' Augus- tum Valentinianum alloquente sit fides, nam scripsit:« Si tractandum est.tractare iuEcclesia didici, quod majores fecerunt mei. Si conferen- dum de fide, sacerdotum debet esse ista collatio, sicut factum est sub Constantino augustse me- morise principe, qui nullas leges ante preemisit, sed liberum dedit judicium sacerdotibus. » Ista Ambrosius : cujus consfanfiam animique robur imitatus Pius, si vera cssent, quse narratThuanus, ab ipsomet Thuano dicendus esset, si recta ac vera eloqui vellet , cum protestationem fieri iterum atque iterum imperavit ; ne laicis vide- licet jura sacerdofalia prosterneret ; nec jam Maximiliani verbis fidere esset, aquo se suumque legatum jampridem illusum compererat. Post- quam vero, nec secundis Ponfificis mandatis Commendonum obtempcrasse idem Thuanus refulit; cur tandem reticet, Pium laudasse villi- cum iniquitafis, eo quod prudenfer egisset? licet id cuncli fere scriptores et Spondanus ipse ^, qui ipsius commenta secutus (ut dictum est) agnoscifur, diffiferi vereatur.

230. Verum his aliisque, quffi ad rem et ex ipsomet Thuano contra Thuanum adduci pos- sent, rationibus penilus posthabitis, ex simplici narratione veritas prodeat, et dolose permixta series rerum, hic debito suo restitufa loco, ex- cogitata mendacia diluat. Accepimus autem

' D. Ambros. Episl. lib. ii. ep. 12. — ^ Spondaii. Annal. anno 1560.

PII V ANNUS 1.'

CHRISTI 15G6.

9T

prseclara tanlgs rei monumenta, ab iiisigni Bi- bliotheca clar. mem. Fabritii cardinalisSpadse, cujus diligentise et studio hsec etalia, quse suis locis proferemus, a temporum injuria servata, Ecclesiastica; memoriEC debentur. Has autem, quas hic damus, et injuste illatas prudentissimo sanctissimocjue Pontiflci criminationes penitus expungunt; ipso agenfe, divinitus polius accep- tas cordatus quisque censebit, nam hujusmodi memoriie in bibula, necnon corrosa papyro scriptaj erant, barbaro quoque, seu Gothico ob- scuroque charactere obumbralaj verius quara expressa; : cumque propterea Urbe tota, anliquo- rum difficiliorumque scriptorum perilissimos quosque studiosissime consuluissem, ne unura quidem reperire potui, qui vel apiculum operosi scripti percipere valeret. Animum idcirco jam desponderam, projeceramque thesaurum, quo ufi non poteram, cum ecce extcmplo nil amplius ea de re cogitanti, qui recens Romam se contu- lerat peregrinus et exterus exhibetur juvenis, quo amanuense uti possem. Statim vero menti occurrit, imperceptibile scriptum illud ei le- gendum preebere, quo si forte minus illi place- ret, ea velut occasione, rite a me dimissum ostenderem. Verum ille, ut scriptum vidit, ea facilitate percurrere ccepit, ac peritissimi alii optimo quseque charactere exarata legere con- sueverunt. iMe ergo jubente, ejusdem deinde exscriptioni se dedit ac tridui spatio, totum ab- solvit. Biduo post, ex condicfo, scriptionis mer- cedem recepturum expectabam ; cum en defertur jam Roma discessisse; quoad id tantumsecon- tulisse, ut id opus perficeret, videri nimirum posset. Quam quidem rei gestae narrationem, sapientium consilio acquiescens, silentio prjete- reundam non duxi, ut his, quse hic inferimus, eo majoris auctoritatis pondus accedat, ac nescio quid pra;ter ordinem evenisse, ut hoc loco ex- hiberentur , prudentem lectorem non lateat. Quem etiam miuime latere aequum cst, quisnam fuerit Joannes Andreas Caligarius ille, quem paulo ante memoravimus, quove potissimum usus est Commendonus, ut de his, quaj m Au- gustanis comitiis agebantur, Pontificem certio- rem redderet. Exfitit hic siquidem, Ughellio teste S patria Brasighellensis, et utriusque Si- gnaturffi Referendarius, qui deinde ob eximiam virtutem, atque in agendis solertiam, Apostolicaj Sedis nuntius in Poloniam missus ; cum ibi eo munere fungeretur , apud regem Stephanura Battorium, a Gregorio XIII Foropompiliensis, etBerfinorit. episcopuscreafus.sub an.'MDLXXix, die XIV mensis Octobris ; ab Stanislao Wladisla- via; episcopo, rege ac regina celebritatem sua prffisentia cohonestantibus , die x Januarii MDLXxx, inD. Joannis CoIIegiali Ecclesia in Va- roviana dioecesi Pontificalibus initiatus est; ac

' Ughcll. llal. Sac. tom. 664. ia Episcop. Foropompiliensib., et Berliaori.

deinde ad Ecclesiam, in qua dignus minister fuerat constitutus, cum se confulisset, eam, quoad vixit, optime rcxif. Ex Epistola igifur, ab ipso Caligario, quem Roma Augustam missum a Ponfiflce diximus, ad insignia legationis Com- mendono deferenda, quemque Augusta Romam denuo Commendonus misit, ut Pontificem de iis, quoe in Augusfanis comifiis tractabantur, admoneret, ad eumdem scripta,' ha;c habentur: « Ubi ad Pontificis Max. conspectum perveni, tibi, illusfrissime domine, necessarium visum fuisse dixi, nie miffere, ut non tam litteris, quam viva alicujus voce ea cognosceret, quae usque adhuc in comifiis peracta fuerant ; quapropter, ni Sanctifas Sua gravaretur, negofium omne ordine panderem. Annuit perbenigne Pontifex, et se cuncla libenter auditurura professus est. Juxta igitur mandatum tuum rem expendere coepi, dicens, Germanos ha;reticos, utilitatis plurimura et profecfus se capfuros sperasse ex hisce comitiis, tam in concordia et commixtione sectarum, tam in eo quod capifa duo abroganda statuissent, ex pace inita anno millesimo quin- gentesimo quinquagesimo quinto ; et ulferius, quod sibi cogere Provinciale Concilium permit- teretur ; imo, quod ipse Maximilianus se palam hseresum secfatorem profiteretur. Quse nempe omnia Cafholicis omnibus, magno terrori ac formidini fuerant. His vero non obsfantibus, cum prffiter morem, Maximilianus pictatem ac religionem exhibuisset, sacrosancto Missce sa- crificio interfuisset , sacrasque frequentasset conciones, opfimo et enixo pra;serfim tui studio, dum prseter ea, quse secura habueras privatim Cambolduni colloquia, singulis quoque hebdo- madibus, ipsum Augustee conveneras, atque cum eo diufissime egeras, utverum se Calholicse religionis custodem prseberet ; facfura fuerat, ut ejusmodi omnia enarrata pericula evaderen- tur, et insuper, ut ex octo capifibus, in comitiis propositis , de tribus tanfummodo ageretur ; quorum primum exfiterat supefiarura Csesari prsestandarum , fremcntibus licet hsereficis , qui religionis aliud, omnibus prajponi maluis- sent : quod idem deinde, te eodem curante, ad alia comitia rejectum fuerat ; nam caput illud de quo modo agebatur, de publica erat religionis pace et concordia. Et hic Pontificera edocui, Catholicos, utpote audacia et viribus hsereticis impares, confirmafionem pacis expetere, quse annomillesimo quingenfesimo quintoinita fue- rat : quod eorum consilium cum incredibili tuo ingenii acumine, prsevidisses, litteris tuis, sexfo non. Martii exarafis, clar. mem. cardina- lem Reomanum deprecatus fueras, ut Pontificis ipsius mentem exploraret, imo in mandatis ab eo acciperet, quid agendum fuisset, si forte eve- niret a Catholicis preefafam fieri petitionera : et

' Ex Ms. card. Spadw tom. 216. pag. 376.

Ann.

ToMus XXXV. — LADERcm, 1.

13

98

ril y ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

quod, eodem cardinali interpretc, Sanctitatis Suaj mandatum ea legc acccpcras, quod si pace hujusmodi prspjudicium infcrebatur Tridentino Concilio , quoad dogmala,.protestationcm face- res ac stalim discederos. Hic me lo()ucntem Pontifex interpellavit ; ct mandatum id dedisse" fassus est. Deinde sermonem prosecutus, ut ipsius mandato, qua oportebat diligcntia obtem- perares, tc in primis Deum, Missa de spiritu Sancto celebrata, enixe exorasse narravi : et postmodum, quod hac de re, non solumtheolo- gos, quos ipse Ponlifex ad comitia miserat; sed alios insuper, in consilium adhibueras, ad hoc, omnibus plurics congregatis, atque singulos de sententia, non tantum voce, sed etiam scripto tradita , rogaveras ; quorum omnium consilia atque opiniones Sanclilas sua, partim a me, partim vero a Societatis Jesu Generali, jam ac- ceperat. Interim tamen laborem nullum ac stu- dium te neglexisse dixi, quo efflceres, ut tum Caesar, tum Catholicorum alii in officio contine- rentur, nullumque penitus Tridentino Concilio praejudicium inferretur ; Catholici regis etiam oratore , virp prudentia prsedito , summoque religionis zelo exornato, cardinali Augustano, Apostolico nuntio , et prajsulc Lancellotto in consilium adhibitis ; et quod tandem^una om- nium, eodem Lancellotto dempto, opinio fuerit, ejusmodi pace nil prorsus dogmatibus Triden- tini Concilii detracfum iri. Quo vero ad publi- cam protestationem coram notario et testibus ; omnium opinio tulerat, rem tam ingentis peri- culi esset, ut nulla ratione fieri debere conten- derent, ob innumera qu£c ex ea damna poterant exoriri ; et hic singula enumeravi incommoda quse ex exasperato, ob hujusmodi rem, Csesaris animo procedere poterant; tenues Gatholicorum vires exposui, nationalis Concilii consilium , quod haeretici moliebantur, defexi, schismatis pericula patefeci, et demum rem, quantum po- tui, magniflcavi, utpote eam, quae in omnimo- dam esse videbatur Catholicsereligionis in Ger- mania perniciem ; addidique, rem ipsam talis ac tanti periculi esse, ut ex hoc, animo anxius et fueras, et adhuc esses ; neque in ea labori aut soUicitudini peperceras, ut ipse ex additis scripturis agnoscere poterat ; ideoque ad pru- dentem Sanctitatis Suae decretum , quidquid agendum erat, te rejicere dixi, paratum, quae- cumque mandata fecisset, libentissime exequi. « Pontifex cuncta hsec, adeo pacato animo et benigno vultu audivit, ut quid ulterius con- cupiscerem , non haberem ; hinc respondere exorsus, primum quidem in hac legatione, tam in re, de qua agebatur, quam in reliquis, opera ac studia tua summis laudibus extulit;et ea quidem, de quibus certiorem eum feceram , omnia jam, magna ex parte, se comperta ha- buisse, et scriptis a te litteris ostendit. Quo vero ad caput illud, de quo quffistio erat, aliud se

non sentire monstravit ab eo quod primum censuerat ; nam ad tuendam Catholicam fldem, qua; tunc nil aliud csse videbatur, quam ipsum Tridcntinum Concilium, paratum se esse dixit, et mortem subire et sanguinem fundere : nam corde, inquit, credebatur ad justiliam, confessio autem flebat ad salutem ; quia audacter et ubi- que fldem nostram proflteri oportebat, quavis periculi postposita formidine ; cum antiqui Patres, qui fidcm hanc proprio sanguine planta- verant, ejusmodi nobis confcssionis reliquissent exempla. Quapropter, et si incommoda offen- derentur, famen quod injunctum munusexigeret, minime prffiterniittere sequum erat, quia si, qui Catholico nomine censebantur vere Catholici non fuissent, ut Cafholici habendi non erant; posito enim, quod Tridentino Concilio prajjudi- cium aliquod inferrefur, melius certe fuisset, ad Augustana comitia, nec legatum, nec Apos- tolicum nuntium misisse: periculum ejusmodi . se maximopere timere, et ab eo vehementer se angi demonstrans.

« Ad hsec ego respondi, quod quotiescumque Tridenfini Concilii dogmata in discrimen vocari evidenter tibi patuisset, tu, ex injuncto tibi munere, certe protestationem facturus eras, et illico discessurus : sed quia periculum istud haud apparebat, imo quia communis omnium theologorum sententia tulerat, prcefatam pacem, Tridentini nequaquam dogmata laedere; ideo tu a protestatione abstinueras, nec aliud a te ipso statuere, absque ipsius mandato volueras. Quapropter, pensatis eorumdem theologorum opinionibus, et audifis de hac re, si ei visura esset, Granvellano cardinali, et Francisco Bor- gia, societafis Jesu generali praeposito; quid faciendum erat, ipse decerneref, judicaretque, an confirmatio pacis, anno millesimo quingen- tesimo quinquagesimo qumto firmatae, praefatis dogmatibus prBcjudicium inferret : dum tu co- natus omnes facturus eras, et cum Caesare, et cum Catholicis omnibus, neTridentino Concilio minimum quid detraheretur. Hinc narravi, qua ratione tu curare excogitaveras, ut Tridentini Concilii professio, quam ipsi fecerant, scripto etiam firmarent; et quod tandem, si praeter opi- nionem protestafio jubebatur, tu eam facturus eras, sed clam ct secreto ; et priusquam comi- tiis flnis imponeretur, Augusta discessurus. Respondit Pontifex ea, quam praedixerat, dis- tinctione; et theologorum pensatis sententiis, quid fierl voluisset, se demum dixit decretu- rum. Quibus dictis, me dimisit. Romae quarto idus Maii mdlxvi ».

231. Veritafi rerum, quae hac in Epistola re- feruntur, ea quoque adstipulantur, quaj, ia Vita cardinalis Commendoni, paulo aute memo- ratus Gratianus habet : ' nam ubi de iis, quae

' Vit. Card. Commend. Gratian. ut sup.

Pn V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

99

ipsi Commendono in hac legatione evenerunt^ sermo recurrit, ista narrat : « At ha;retici in omnem semper occasionem intenti, more suo multa moliebantur : ante omnia Maximilianum ipsum magnis pollicifationibus soUicitabant, ut tandem sententiam proferret, palamque in partes transiret. Nam paucis antc annis, haereti- corum, partim spe, parfim consuetudine cor- rupfus, alienati a Cafholicai pietatis fide animi, haud ambigua signa dederat; qui, et sacris eo- rum interfuerat, et queradam profligatse doc- trinae magisfrum domi aluerat, habuerafque in honore ; et Viennse in templis, de divinis rebus concionantem frequenter audierat; nec, nisi magno studio ac cura Ferdinandi patris, in pri- mis pii ac religiosi hominis, denunfiantis, eo abdicato, ad alium se filium, nafu minorem, imperium afque nomen Caesaris delaturum, a nefarise opinionis professione est revocatus. Post mortem inde patris, assecufus imperium, ita vixit, ut dum spem sui utrique parti facere studet, omnibus aeque suspectus, neutrorum gratiam tenuerif. Tum quidem hffiretici, pro- missa exigentes, Tehementer urgebant, ut jun- geret se illis, et mentem aliquando nudaret, ac propterea exforquere ab eo conabantur, ut fce- dera concordiae pacisqueanno mdlv inter ipsos et Catholicos Passavii consfitufa, violafa saepe ab iis, tum penitus rescinderenlur : eo enim anno, quemadmodum a Ferdinando Caesare ab simili periculo Turcici belli, copiarum ac pe- cuniae indigo, expresseranf, ut quibus libuisset, sacrorum cseremonias, ex Augustana formula colere atque habere jus esset; ita additum fce- deri fuerat, ut qui a prisca sacrorum ratione, et Catholicee Ecclesiae sensu deficerent, aut omni- no dissentirent, ii ne vectigalia quidem ulla, aut honores Ecclesiasficos obtinerent, aut po- tiri possent. Id, ut antiquarefur, summis sfudiis haeretici contendebant; item illud, uf qui disci- plinae eorum secfatores Catholicorum imperio ac ditioni subjecfi essent, paterna bona vaenum exponere, et excedere patria atque exulare co- gerentur. Quibus haerefici stare jam ab insita anirais arrogantia, afque contumacia defrecfa- bant, et impie pariter atque impudenter postu- labant, ut potestas omnibus foret, quam quis- que probaret, opinionem habendi, et pro sua cuique religione Deum colendi; vel, si ha;c non placerenf, Concilium (nationale quod appellanf) haberetur, ad quod coactum, omne Germani- cum noraen, de universo jure sacrorum, inter se constitueret. Harumrerum ufram fenuissent, amiftenda Germania erat, et cuncfa praedae hffl- reficis futura, cuncfa, confuso omni humano ac divino jure, pessum itura videbantur ». Ista Gratianus. Quinam vero fuissenf, qui impie pariter atque impudenfer postulabanf , ut pofes- tas omnibus fieret, quam quisque probaret, opinionem habendi, et pro sua cuique religione

Deum colendi ; vel si haec non placuissent, na- tionale Concilium totius Germaniae pefebanf; elici posse cognoscifurexSpondano, qui,recens exorfas et in imperio propagatas harcses Sacra- menfariorum, Zuvinglianorum et Calvinista- rum cxtilisse tradit. Secta; siquidcm hujusmodi, in pace anni mdlv firmata, comprchensaj mini- me fueranf; nam prster Catholicam religionem et Augusfanam Confessionem, in imperio ccete- rae prohibitae fuerunt. Et ne in pace hujusraodi coraprehenderenfur, in coraitiis his Catholici contenderunf ; et alio cerfe consilio ab eo, quo in Poloniae regno, religionis bono ac securitati Cafholicos Polonos prospexisse videbiraus. Ne- farios autem, quos ex Caligario et Gratiano pro- duxjmus, hajreticorum ausus, dubiam Maximi- liani religionem, et hujus generis alia, (quae merito Pio sollicitudinem ingerebant, et ab eo, vel invito, rite extorquere videbantur protesta- tionis mandafum) subdole reticenf Thuanus et alii, quodPoutificipraecipitis ingenii ac irapru- denfiae notam impingere studeanl, sed inoppor- tune, tantum repelitum protesfationis faciendae praeceptum recinunt, ut in eo crimen deprehen- dant, quod rainirae commisisse cognoscitur. Nam, licet ex iis, quae vel ab Aposlolico suo apud Caesarera nuntio, vel a Caesareo apud se oratore, vel ab aliorum litteris Pius acceperat, aliquid in Augustanis comitiis in re religionis haereticos molifuros audisset, hisque permotus ad eadem coraitia legafum Comraendonum de- crevisset; tunc taraen ei profesfationem ullam faciendi raandaf um aliquod dedisse (ut Thuanus et alii somniarunt) haud reperiraus. Quod qui- dem etiam confirraare videntur superius a nobis recifatffi, ad Caesarem, et ad Ecclesiasticos, et laicos Germani® principes, Pii lifterse, in qui- bus certe nullum protestafionis, etmulfo minus minarum, quas Thuanus ipse a Pontifice factas recolit, est invenire vestigiura. Et revera man- dafum hujusmodi, non modo non debuit, sed nec eo terapore dare potuit Pius; cum nil cerfi, vel insidiarum , quse in religionis perniciem haerefici excogitassent, vel artis, qua Catholici easdem propulsare meditarenfur, corapertura haberet : nara ex praefafa CaligariiEpistoIa, non tara haereticorum fraudes, quam etiam Cafho- licorum consilia, non modo Pium Roma; com- morantem, sed Commendonum ipsum, licet comifiis pra;sentem, diu latuisse, evidentissime coUigitur. Ubi autera, ingenti sua solertia Com- raendonus pra;sensif, Catholicos, utpote audacia et viribus ha;reticis impares, pacis anni mdlv confirmafionem expetere velle; tunc tanfum cardinalem Pieomanum deprecatus est, ut Pon- tificis raentem exploraret, a quo responsum est illi, quod, si pace hujusraodi pra?judiciura ia- ferebafur, quoad dogmata, Tridentino Concilio, profesfationera Conimendonus faceret et sfafim discederet. Et hoc quideni fuit protestationis

100

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

faciendfc primum, quod a Pio prodiit, manda- tum. At, cum taiulom ab Alborto Bavaria" duee caput illud, ut vidimus, propositum fuit, tunc a Commondono dubitatum cst, an ca pacis con- firmatio pra^judicium ali^piod Tridcntini Concilii dogmatibus inforret, el binc, an ex Pontificis jussu, protcstationem facere deberet. Quare, theologis auditis, rem omnem ad Pium rejecit, a quo certe mandafum aliud factum minime reperimus ; unde jurc miramur, quod ista igno- rantes scriptores omnes , non conditionatum, sed absolutum Pii mandatum dixerint, et una tantum vice factum, plurics repctitum tradide- rint, cum semel tantum. et interrogatus, idPius praeceperit, et ea lcge, si dogmatibusTridentini detractum esset : ideoque prffiter allata, contra Thuanum, ex ipsius Tbuani narratione desump- ta, ulterius eum ctiam, cx his, mendacii rite coarguere non veremur, quod, nempe, injuste simul ac perperam Pium id fecisse reprehende- rit, quod nunquam fecit; nam licet, ex praeju- dicio, quod religioni timuit, ad protestationem propensus fuisse agnoscatur, non tamen hinc rite educitur protestationem eamdeni fieri ite- rum atque iterum prsecepisse, ut ipse et alii excogitarunt; imo oppositum, ut ex ipsius Cali- garii inferius ponendis Epistolis evidentissime cognoscetur.

232. Pio propomintur thelogo)'wn sententise, tum quoad confirmationem recessus anni mdlv, tiim quoad protestationem in comitiis Auqiistanis faciendam. — Quse autem fuerunt Pontifici, hac de re, exhibitae theologorum sententiae, ' ejus- modi sunt. Et prima quidem, quae in medium afferatur, sit ea Scipionis Lancellotti, qui post- modum, ob egregia merita, a Gregorio Decimo tertio, inter Sanctae Romanae Ecclesise cardina- les adscriptus fuit. Dicit igitur :

DDBIUU PRIMUM.

« An per confirmationem recessus anni MDLV, praejudicetur in universali toti Concilio Tridentino, et consequenter particularibus dog- matibus ejusdem ?

« Dicendum existimarem, in omnibus pra- judicari. Siquidem, licet ex simplici lectura re- cessus ejusdem confirmationis faciendae, nuUa inspiciatur facta mentio de dogmatibus contra- riis fidei nostrae Catholica;, illustratse a Concilio Tridentino; 'tamen recessus ipse fundatus est super re prohibita, et ab ipso etiam Concilio damnata; nam, cum inter Confessionistas et Ca- tholicos propter religionem orta essent dissidia et controversiae, utdiciturin principio recessus, deventum fuit ad pacem faciendam hanc, cum nonnullis decretis quae Conciliocontradicunt.

« Et primo dicitur, et sfepius in eodem re- cessu replicatur, quod principes et status non

< Ex eodem Ms. eardia. Spad,

debent abstrahere vel cogere aliquem sfatum ejusdem imperii a rcligione, fide et caeremoniis confessionis Augustanae, sed sinere illum de- bent quiete et pacifice vivere in sua religione. Verum hoc reperitur prohibitum in Concilio Tridentino in scss. 25. cap. v. de recipiendis et observandis decretis Concilii, ubi dicitur fuisse ab eodem Concilio damnatos et anathemaliratos praecipuos haereticorum errores nostri temporis, et fuisse etiam traditam veram et Catholicam doctrinam ; et quod ideo moneantur principes omnes, ad operam suam ita prastandam, ut quaj ab eodem Concilio decreta sunt, non per- mittant ab hacreticis depravari aut violari, sed ab his etomnibus devote recipiantur et obser- ventur. Cum itaque in recessu dicatur, Confes- sionistas non molestandos in eorum haeresi, sed permittendos ut quiete vivant in eorum flde, et in Concilio dicritur, quod Catholica doctrina observari mandetur a principibus; utique re- cessus contradicit Concilio, quod fuit absolutum post ipsum recessum conditum; cum non stent simul, quod quis permittatur quiete vivere, et quod compellatur secundum aliam legem vi- vere.

« Secundo dicitur in eodem recessu, quod Christiana religio debet ad concordiam, Chris- tianamque intelligentiam et unionemnon aliter adduci, nisi per Christiana, amica et paciflca media. Verum, si per hujusmodi media non in- telligendum est de Concilio universali, legitime congregato, et cum tunc illud excludatur; illi, ac congregantis potestati manifeste derogatur : verba enim illa non aliter, nisi per amica media etc. excludunt omncm viam, etiam Concilii, praeter ipsam concordiam. Sin vero per media intelligendum est de Concilio, cum illud sit jam absolutum et perfectum, de consensu ora- nium Patrum et principum, et ab eis subscrip- tum, et auctorifate Sedis Apostolicae conflrma- tum; expiravit recessus, dum ibi dicitur, pacem hanc durare debere, usque ad amicam et pro- priam concordiam, vel compositionem rerum fidei et religionis; et quod, si ejusmodi compo- sitio per viam Generalis Concilii, vel Synodi nationalis colloquiorum etc. non habeat suum effectum; quod nihilominus pax mai^eat, usque ad finalem concordiam. Sed, cum idem Conci- lium fuerit congregatum in civitate Tridentina, ad tollenda haec eadem Catholicae religionis dissidia, quaj in Germania vigebant et adhuc hodie vigent; et efflagitantibus Carolo V etFer- dinando imperatoribus, ad illud fuerunt ipsi ha;retici Germaniae vocati, proposito eis salvo conductu accedendi libere ad illud et in eo ma- nendi; et viginti tribus fere annis expectati, per quod fempus duravit Concilium, et eorum iniquae causae conscii, contumaces non compa- ruerint; propterea eorum opiniones etha;reses, adoctissimis theologis, ex omnibusmundi par-

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

101

tibus delectis, discussK, et a Patribus mature et prudenter extirpatEe ac anathematizatae fue- runt ; non debent nunc Catholici aliter affirmare, nisi quod vera compositio et concordia fidei subsecuta sit a Concilio, quia conciliataj sunt opiniones utriusque religionis, ac veritates Ca- tholicre ab haereticis assertionibus distincis, et illas amplectendas, has rejiciendas esse de- claratum fuit; hsereticus vero nunquam fate- bitur, aliquam concordiam subsecutam fuisse, nisi eorum damnatis opinionibusassentiamur».

DCBICM II.

« An sit necessaria acceptatio Concilii Tri- dentini ?

« Si obtineri posset, ut Concilium accep- taretur a Catholicis in hac confirmatione, satis bene consultum esset ; nobis vero, si Concilio praejudicaretur ob confirmationem, frustra- toria esset acceptatio, si in continenti subse- queretur derogatio ; ideo non existimo neces- sariam, si illi derogatur ; sed necesse est, ut illi non derogetur ».

DHBirM III.

« An sufficiat Concilii mentionem fieri, et ubi illa, et quomodo, et quibus verbis facienda ?

« Retenta eadem opinione, quod Concilio praejudicetur, sola Concilii mentio non sufficit, nisi in fine ipsius confirmationis, vel alia con- gruentiori parte, his, vel similibus verbis a Catholicis exprimendis, mentio fiat. Sic consen- timus confirmationi, salvis semper dogmalibus ac CEeteris decretis Concilii Tridentini, cujus fldem et doctrinam profitemur, ac observaturos nos jurejurando promittinius, nec illi, minima etiam in parte, prsejudicatum esse volumus, et declaramus; ob confirmationem hanc, quam non alia ratione probamus, nisi pro nostra nostrarumque Ecclesiarum et subditorum quiete et tranquillo ac pacifico statu.

« Si vero verior sit opinio, quod Concilio non praejudicetur, Concilii mentio etiam sim- plex et absoluta sufficeret; nam cum religio- nem Catholicam hseretici, falsis eorum argu- mentationibus et auctoritatibus oppugnaverint, plurimis etiam editis libris et Centuriis ; sic quando mentionem de religione facimus, debe- mus illam ad Concilium Tridentinum referre, in quo nedum illustrata et expurgata fides nos- tra reperitur, sed in eodem etiam licetintueri anathemata adversariis inflicta et reprobatio- nes eorum. Accedit, quod haereticis nova dare- tur contra illud argumentandi occasio, quod in Confirmatione, ubi mentio de religione habetur, Catholici de illo non meminerint, tamquam non legitimo, nec libero, quod ipsi semper clamant ».

DCBICM IT.

« An censeatur per hunc recessum confir- mata Confessio Augustana?

« Ex lectione recessus non video confir- mari hancConfessionem, sed permittiutriusque religionis professores quiete vivere, donec finalis religionum concordia subsequatur ».

DCBICM V.

« An censeantur ha?retici, qui consenserunt recessui et consentiunt, preesertim post Conci- lium Tridentinum ?

« Si Confessio Augustana, quae haereticam continet religionem, non fuit approbata et con- firmata in recessu, ut supra dixi, minus exis- timo haereticos censendos, qui recessui illi tunc consenserunt. Qui vero Catholici eidem recessui post Goncilium consentient, non puto esse eliam haeretlcos, quia non negant contenta in Concilio Tridentino, sed illi non parent ».

DCBICM VI.

« An protestatio videatur necessaria propter officium legati ?

« Si quidem constaret, Concilio prsejudicari, deberet illustrissimus legatus, absque aliqua expressa commissione protestari, et admouere Caesarem, ne quid committeret, quo prajjudi- caretur Concilio, cum ipse sit advocatus Eccle- siae Romana;, et defensor, et omnibus viribus uti debeat ut Concilium observetur, prout Concilium illi et aliis principibus praecepit : et ad faciendum utilia Sedi x\postolicae, ne dum legatus de latere, sed episcopi etiam, ex proprio eorum juramento tenentur ; quod si non fecerint, est quod illis imputari possit ».

DCBICM VII.

« An sit necessaria protestatio legato, quo- niam Pontifex ita mandavit, si veniretur ad recessum vel conclusionem aliquam, quae praejudicetConciIioTridentiuo,quoaddogmata?

« Resolutio oritur ex jam dictis ; quia, si praejudicatur Concilio, protestandum est, prae- sertim cum ita praeceperit Summus Pontifex, cui parendum est ».

DCBICM VIII.

« An sit utilis protestatio ?

« Protestatio conservat jus protestantis, videlicet, Catholicae Ecclesiae, de cujus dogmatis observantia agitur ; et monet sive incitat, ne quid fiat quod fieri non debet ».

DCBICM IX.

« An, stante mandato Pontificis, quod deveniatur ad protestationem, quando prsjudi- cetur Concilio circa dogmata, et affirmantibus expresse theologis, quod per coufirmationem

102

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

pacis anni mdlv non pra?jiidicetur Concilio, quoad dogmata, sit nitiilominus deveniendum ad protestationem ?

« Non existimo hoc in controversiam adduci posse. quia si tlieologi expresse consentiunt, non adesse pra-judiciuni, cessat protestandi facultas, quia si non est prffjudicium, potius pra^judicaretur papa? mandanti, cujus manda- tum non esset observatum, quia mandatum sub certa qualitate, illa cessante, cessat etiam ipsum ».

DUBIUM X.

« De qua protestatione intelligit Pontifex per ea verba Factis debitis, quse in tali casu convenirent pi'otcstatiombus ?

« Si quidem pra^judicatur Concilio, protes- tatio fieri debet illi, qui contra debitam justi- tiam quid facit, veluti Cffisari, qui comitia congregavit, et proposuit hac de confirmatione tractandum esse. Item fieri posset Catholicis prajlatis et principibus, qui votuni habent in comitiis, si legato tutus daretur accessus ad protestandum Catholicis, quando simul conve- niunt, ut hac de re disserant. Sed quoniam id vix secure fieri posset, quia in conventu Catho- licorum adsunt etiam et haeretici, et daretur occasio scandalis ; propterea ab hac secunda specie protestationis abstineri posset, quia praesupponitur in hoc dubio, quod Pontifex usus fuerit illis verbis : debitis protestationibiis factis; quae in tali casu convenirent. Et propter- ea, si timeretur de scandalis, etiamsi fieret protestatio Ceesari, posset illi fieri admo- nitio, utperpetuis futuris temporibus constaret, hoc illi fuisse prcemonitum ; et si de hac etiam admonitione, scandali suspicio oriri posset, fieri posset clam, coram testibus et notario ».

DUBIOM XI.

« Quse sint necessaria ad protestationem solemnem coram Caesare?

« Concepi formulam protestationis faciendse, tam coram Caesare, quam clam, coram honestis viris, in prsesentia notarii, ad quam formulam me remitto ».

DUBIUM XII.

« An sit timendum, ne det schismati occasio-

nem?

« Si mitiorihus verbis conciperetur protes- tationis formula, absque comminatione schis- matis, belli et excommunicationis et aliorum hujusmodi, non existimarem, in hoc periculum nos incursuros ; sed in hoc eorum opinionem sequerer, quiProvinciae hujus moreset Ccesaris naturam noverunt.

DCCIUM XIII.

« An cardinali Augustano, et oratore regis

Catholici, et theologis monentibus ne proles- tatio fiat, sit nihilominus protestandum ?

«Tam nobilissimis viris, etrerummultarum experientia pollentibus crederem, si hoc attes- tentur, et intelligant de rigoroso protestandi generc. Sin vero protestatio conciperetur sub ea forma, ut Ccesar admoneatur, ne permittat hanc fieri confirmationem, cum cessaret timor scandali, etConcilii prffijudicium abesset; pare- rem mandatis papje, et in omnem eventum clam protestari expediret ».

DUBiuM XIV et ultimum.

« An possit fieri etiam post comitia ? an vero necessaria ante conclusionem horum comitio- rum, cum neque interveniat aliquis nomine Pontiflcis, neque petatur hujus approbatio aut consensus?

« Si facienda sit Caesari, fieri debet ante reso- lutionem, seu conclusionem hujus articuli de confirmatione. quia est inhibitio ne fiat, et sic prffisupponit prohibitionem ante factum ; si vero fiet clam, tunc etiam post factum fieri potest, quia est declaratio dissensus, et quod non consentit protestans.

« Et ita dicendum arbitror super praemissis dubitationibus, salvo semper seniori judicio, cui me submitto.

« S. Lancellottus ».

233. Contra autem hanc Lancellotti opi- nionem, theologorum, qui item Comitiis inter- fuere, sententias hic etiam ponere curavimus *, et inter eas prima sit illa insignis theologi Nicolai Sanderi Angli, quae dicit :

« An per confirmationem recessus anni mdlv praejudicetur in universali, toti Concilio, et consequenter particularibus dogmatibus?

« Cum papa nominatim dixerit: Si veniatur ad conclusionem, quee prmjudicet Concilio quoacl dogmatu etc. non videtur fuisse hoc animo, ut, etiamsi praejudicaret in universali, et per con- sequens dogmatibus, eam prsejudicationem attendi vellet, alioquin non expressisset spe- ciatim, quod dogmata, per quam clausulam ostendit, se particulare judicium in dogma- tibus tantum rcspicere ; nam bene videbat, ex qualibet conclusione in universali, prtejudi- cium allquod toti Concilio fieri posse, sed non ex qualibet dogmatibus parlicularibus fieri, quo solum ille respexit ».

« An parliculare prasjudicium dogmatibus fiat?

« Nullum particulare pra;judicium fit ex parte Catholicorum, qui hoc genus, propler ipsarum rerum magnam difflcultatem, quse necessitati par habetur, admisisse praesumi possunt ; in quo genere, non lam decernunt aliquid et definiunt circa fidem, quam sibi et

> Ex eodem Ms. card. Spa.

Pn V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

m

suis cavent, ut majus malum evitent ; hseretici autem, et si praisumant velle dogmatibus Concilii in parliculari piffijudicare, tamen neque id exprimunt, et magis est respiciendus Catliolicorum favor quam illorum odium.

« An sit necessaria expressa acceptatio Concilii Tridentini?

« In hac recessus confirmatione non est necessaria, quia est adeo difficilis ejus rei expressio, (si pacem in Germania servare volu- mus) ut pro impossibili babenda videatur : porro cum infirmior sitCatholicorum pars, pax negligenda adhuc non est.

« An sufficeret mentio Concilii ? et ubi, et quomodo, et quibus verbis ?

« Extra recessum, non tantum mentio, sed et acceptatio expressa petenda est ab illis, qui Catholicam fidem profitentur; idque, sive sigil- latim, sive in separato Catholicorum conventu ; ita ut promittant illustrissimo legato, se id Con- cilium promoturos et executuros, quatenus id bona fide possint.

« An censeatur per hunc recessum confir- mata Confessio Augustana ?

« Non magis a Catholicis illa confirmata censetur, quam religio vetus ab hsBreticis ; nam de utraque utrinque transigitur, absque eo quod haec vel illa praeferatur.

« Ancenseantur hceretici, qui consenserunt vel consentiunt confirmationi recessus, praeser- tim post Concilium ?

« Ubi potius transigitur pro pace publica, quam aliqiiid, vel docetur, vel defenditur in negolio fidei ; ibi haeresis crimen haerere non censetur.

« An protestatio sitnecessariapropter man- datum papse, iis verbis : si veniatur ad reces- sum. vel conclusionem aliquam, qufe prfejudi- cet Concilio Tridentino, quoad dogmata ?

« Potius videtur necessarium eam omittere ; nam, cum hicrecessusnon praejudicet Concilio quoaddograata, sne mandati auctoritate protes- tatio fleret.

« An protestatio sit necessaria propter offi- cium legati ?

« Cum officium ejus a mandato potissimum pendeat, et praeter mandatum protestatio foret ; etiam praeter offlcium foret.

« An sit utilis protestatio?

«Admonitio quffidam estutilis, ut tam Cae- sarea Majestas, quam reliqui intelligant ejus- modi recessus, non tam approbari quam tole- rari ; sed protestatio quffiiibet videtur animos utriusque partis irritatura ; deinde timendum esset, ne interposita protestatione, vel Confes- sionistse occasionem arriperent discedendi ab omni foedere, et opprimendi Catholicos, sicut ante fecerant : vel Catholici, relictos se a Ponti- fice putantes, arctiore foedere cum Confessionis- tis conjungerentur. « N. Sanderus ».

Quaj sequuntur sententife a Hieronymo Na- tali, PetroCanisio et Jacobo Ledesma Societatis Jesu theologis subscriptce simul leguntur : earumque prima in fronte haec verba preemit- tuntur : Proposita hsec est qusestio :

« Si pax ejusque conditiones annexa', quem- admodum in recessu imperiali anno mdlv Au- gusta; sancitfe, deinde anno mdlvii et mdlix in imperio confirmata; fuerunt, in hoc ipso recessu rursus confirmarentur : an idcirco, quoad Catho- licos attinet, dogmatibus Concilii Tridentini preejudicaretur ?

« Contra hujus Concilii dogmata, qujE fldei esse intelligimus, fleri vel praejudicari nou vide- tur, si pax iu superioribus recessibus constituta, iterum conflrmetur, dum Germanice status in his tantis dissidiis graviter sane laborat.

« Deinde si adjectee huic paci conditiones expendantur, videntur illa3 omnes constare cum dictis dogmatibus Concilii ; cum earum nuUa contra Catholicum dogma in eodem Concilio definitum, facere videatur ; in quibus quidem conditionibus aliudesse nihil intelligimus, prae- terquam permissionem, dissimulationem Eccle- siasticse jurisdictionis, ac juris etiam imperialis debiti suspensionem ; quae media abadversariis obstrusa, idcirco a Catholicis acceptata viden- tur, ut dura; etinevitabili necessitati temporum, et sectariorum perversitati, ad tempus cedatur, utque majora mala evitentur, cum gravissimus metus, qui in viros constantes cadere poterat, ipsis videretur consiliis melioribus locum non reliquisse.

« Quoniam vero nonnullae suspiciones et prajsumptiones malffi hujusmodi paci ejusque conditionibus possint opponi; ne prEeterea Con- cilio Tridentino, ratione ulla, pra;judicare vide- atur ; valde optandum et omnino curandum videtur, ut inhocpostremo recessu, cum Catho- lici dictam pacem coufirmare voluerint, expres- sammentionem et professionem faciant dogma- tum Concilii Tridentini.

« Neque parum refert illud, ut quae statuen- tur de pace, affirmative, reliqua vero de condi- tionibus, quibus Calholici gravari videbantur, nonnisi enuntiative enuntientur, ut factum per- mitti, non jus vel poteutia statui videatur. Sic enim recte dicetur : pacem servabimus, Augus- tana; Confessionis homines non molestabimus, jurisdictionera non exercebimus, stante pace etc.

« Cseterum ut Catholici status in hoc negotio rectius instruantur, illud etiam Catholicis iisdem inculcandum videtur, Sanctara Sedem Apostoli- cam servare quidem dolenter hanc Catholicorura in Germania injuriara et necessitatera, ut qui, ob ingenles nunc heereses, executioni juris ad tempus cedere, multaque a sectariis indigua ferre cogatur ; donec nimirura Christus Jesus illorura vires augeaf quibus jus suum pro

10 V

ril V ANNTS 1. — CHRISTI 1566.

dignitalc possint pcrsoqui ; iicc tamcn idcirco ab eadcm Romvnna Ecclcsia probnri, qniilqniil in his ncccssilalibiis acliimcsf, ncc paccm linnc puMicc conslitutam lauilnri ; iicrniitlit inlcrim, uccimpcilit pronialcrnasuain (iliosindulpcntia, quod principcs Cntljolici luijusmodi pacis con- ditioncs admittanl. confirmcnt ct obscrvent, qu.nndo illi rcluis Ormani.T t.TUi nffliolis, el pra^senti ncccssitati liar lalioiu^ <onsulcudum csse arbitrantur.

n Postrcmo, nciiuo ciiin duiis principibus, ncque cum N. in hac causa (iiiiius vidotur agcn- dum, donec a Sanctissimo doniino nostro, primo quoque tcmporc, consulatur ; coque m.iximc consilia dirlgcnda, ut intcrim Triden- tini Concilii mcnlioncm et profcssionem in ipso accessu discrlc illi interponnnl, sicut est supra dictum ; at si hoc forte ncqiieal oblineri, ut iidcm in Congrcgatione principum, hac ipsa dc rc, mentem suam declareut publiccque tcs- tentur, quod eorum testimonium in Acta referri, elapud i)Osterosvalerepoleritaliquando,Christo auxiliantc.

n Ha^c a nobis dicta sint, et subjecta revere- renter Sanctissimo domino noslro et S. Sedi Apostolica}, omniumque rectius sentientium judicio.

« Hieronymus Natalis, Pctrus Canisius, Ja- cobus Ledcsma ».

Ab iisdem vcro fiisius disputalam hanc ipsam rem, in eodem Ms. Cod. reperimus ; ideo- que omnia, ut de cfcteris fecimus, qua; in ipso adinvcnire contigit, hic ponere duximus. Scripto autem hic est titulus : Rospommies breves sine argumcntis ad quxstiones aliquot subsequentes. Dictassicverofuisse sine jrgumentis ejusmodi responsiones existimamus, quod quffislionibus scholastico more minime responderint ; ita enim se habent :

PRIMA C>L'^$TI0.

« An per confirmationem recessus anniMDLv, in universali pra?judicetur toli Concilio Triden- tino, et ex consequenti particulariter dogmati- bus cjusdem '?

'< Resp. Quoniam deCatholicis qujcritur, hi, etiamsi recessus ille imperialis anni mdlv nunc iterum conOrmaretur, neque in universali, ne- que in particulari, dogmatibus Concilii Tridcn- lini, ad fidem scilicel pcrtinentibus, aperte prffijudicare viderentur, verum, si nulla hujus Concilii mentio vel profossio a Catholicis slati- bus modo fiat, certc in universum Concilii prae- judicium lieri magna est suspicio, atquc prse- sumptio quod pcr consequens fiat particulari- bus etiam dogmatibus.

8ECOD.4 Ql'.(ESTI0.

« An acceptati Concilii Tridentini sitneces- saria ?

« Expressa hnjus Concilii acceptatio slve in ipsn rcccssu cxprimalur, sivc alibi, insigncs ulililafcs alTprret, ac iicccssarin quoquc viderc- tur, ad suspicioncm ct pra^siiinplionom illnin, de qua dicliim cst, ovilaiuiam, ulqiie nulluni Concilio pra'judicium liori vidcrctur ».

TKRTIA QU/ESTIO.

« An sufficeret Concilii mcnlionem ficri? cl iibi illn, quomodo et quibus verbis facicnda ?

I' Rcsp. Uuando a slntibus Cnliiolicis hoc, quod oplimiim ct maxiinc urgcndimi est, obli- ncri non posscl, ut in ipso reccssu libcram |»ro- fessioncm facianidcacceptatis dogmalibus Con- cilii Tridcnlini, snllcm co indiiccndi videntur, ut vcrbisnon obscuris dicli Conciiii dogmala se profiteri et confirm:irc dcclnrent. Id autcm fleri potcrit inter principes publice, vel in aliqua Congrcgnlionc stalinim Calholicorum, vel certe, si aliler fieri nulla ralione potcst, inler paucos, vel apud illustrissimum dominum legatum. Modus vero adhibcri poterit, quo, el minime offcndantur ha^rellci, ct Calholici suam fidcm profiteri non omillant. Et fore satis essc vidcbi- tur, si diccrcnt, se profitcri, ac velle Tridcntini Concilii dogmata manere per omnia salva atque inlcgra, neque ?e ab illius fide et doctrina esse disccssuros. Eaque professio, vel per Inslru- menlum publicum, vel per scriptum, prajsen- tiumprincipumEccIesiasficorummnnibusfirma- tum. vcl pcr Episfolam. ab iisdem ad Summum Pontificem datam, constare posset. Quod si Ca- tholici niillam omnino hiijus Concilii mentio- nem interponerent, non videmusquomodo excu- sari, et a gravi suspicionc liberari possent, quando nequc in recessu ipso, ncque in con- vcntu principum, ncque apud paucos quidem, dogmata Concilii profiferi vclint, ut religionis sua; teslimonium, hoc tempore ct loco, in foro exteriori proferant, pracsertim, cum aliter Pon- tifici MaximoetEccIesiajsafisfacere, etsuspicio- ncm eluerc non possint. Neque tamen propterea, etiamsi nullnm mentionem intcrponerent, ad publicam protestationem devcnicndum suade- mus, sine Pontiflcis novo et expresso mandato. »

QUABTA QUiESTIO.

« An Confessio Augustana per hunc reces- sum confirmala videatur ?

« Revera non confirmatur aperte a Catho- licis illa Confessio, qua; ab hajreticis, sicut per vim intrusa, sic hacfcnus sceleratc defensa est, et ob sectarioruni potentiam a Catholicis non potuitprohiberi, quominusamulfisreciperetur. Illud quidcm verumcst, prajsumptionem etsus- picionem esse gravem, si Catiiolici nullo pacto Tridentini Concilii mentionem facere vellent. »

QUINTA QU.SSTIO.

« An ha^retici censendi, qui consenserunt

PII y ANNUS 1. — CHRISTI 1 56G.

105

recessui, scilicet supradicto, vel consentiunt, prsesertim post Concilium Tridenlinura jam ediclum ?

« Ilesp. Hffiretici censendi hujusmodi non \idenlur, qui antea recessui consenserunt, vel nunc forte consenlient, etiam post cditum Con- cilium. Quandoquidem niliil coiifirmari \ide- mus in eo recessu, quod aperte cum fidei dog- matibus pugnet ; el si quid in lioc recessu recepto vel recipiendo peccatum esset, licet pec- cantes suspecti forent, non lamen liferetici plane essent exislimandi, nisi re certo explorata ».

SEXTA QU^STIO.

« An necessaria videatur protestatio^ propter officiumlegati ?

« Resp. Multa quidem requiri vldentur , priusquam ad protestationem necessario venia- tur, qua illi sane gravandi el contristandi non essent, qui Catholicae religionis hostes vel deser- losse esse non aperte declarant. Deinde non necessaria videtur protestatio, si legati officium spectemus, modo amica quadam, aut etiara seria commonitione, \el paterna conquestione, flecti possent animi, ad professionem Concilii Tridentini sufficientem exhibendam. Tum vero necessaria \ideri posset ha;c protestatio, si Catholici Confessionem Augustanam palam ac- ceptarent, aut dictum Concilium reprobarent, \el saltem nulla ratione comprobarent ».

SEPTIMA QCSSTIO.

« An sit protestatio legato necessaria, quo- niam Pontifex ita manda\it : Sivenietitr adreces- SW71, vel conclusionem aliquam, quse prsjudicet Comilio Tridentino, quoad dogmata ?

« Mandatum hoc Pontificis nuUam necessi- tatem \el obligationem alTerre videtur ad pro- lestationem hoc tempore faciendam, imopotius impedire, cum recessum Concilio Tridentino praejudicare, quantum ad dogmata, non constet, ex recessu anni .mdlv, sed de fuluro recessu nuUum potest nunc certum judicium fleri ».

OCTAVA QU.ESTI0.

« An sit utilis haec protestatio ?

« Resp. Utilis esse posset, si ex necessaria causa legitimc fieret, uullaque sup|)eterent alia media principes Catholicos ad Tridentini Con- cilii fidem et professionem adducendi. iVunc vero res in eo slatu versari videtur, in multa incommoda et gravia pericula ex hac protesta- tione consecutura esse facile sit prospicere : nimirum N., et omnium slatuum insanabilem defeclionem, Catholicorum Augustanse Confes- sionis conQrmationem ; breviter,Germanicarum Ecclesiarum miserabilem eversionem, ut reli- quaincommoda pra?tereamus.

« Ex quibus omnibus intelligi facile potest, quid in rem pra;sentem, tuni consulendum, tum

Asji. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

desiderandum et elaborandum maxime \idea- tur. Primum quidem, ne ad ultima remedia statim veniatur, si recessum mdlv anni confir- ment status Catholici. Deinde, ut status iidem ad liberam et apertam professionem Concilii Tridentini permoneanlur constanlissime atquc efficacissime; quacumque demum id ratione fa- ciant, modo ipsorum fides Pontifici Maximo con- stare possit ; sic enim suspicione se ipsos libe- rare, sic officium suum Catholicum probare, et Ponlifici .Maximoanimum sibi suisque Ecclesiis conciliare videbuntur.

« Caeterum, si, quod volumus, hoc ab illis non possimus consequi, quod tamen tentandum modis omnibus et contendendum est ; illud superesse videtur, ut illustrissimus dominus legatus apud illos edat non obscurana significa- tionem animi sui, qua testatum faciat, suspec- tam hanc illorum in re salutari ac necessaria tergiversationem, sibi et Pontifici Maximo non posse non admodumdisplicere Praeterea minas interponere, et terrorem illis injicere poterit, propositis ex hac dissimulatione et tergiversa- tione incomniodis et periculis, quae, secundum sapientium judicia, consecutura videntur. Addi posset, nullam reliquam esse spem, prudentis- simo et in his rebus exercitatissimo Poutifici persuadendi, status hos ab haereseos suspicione liberos esse.nisi Tridentini Concilii fidem profi- teantur : et apud N. praecipue curandum vide- tur, ut EcclesiaL' advocatus, etin re tam honesta, et ad totius religionis in imperio commodum publicum necessaria, legatum juvet, ac totius Germaniae utilitali atque necessitati consulat.

« Quibus rationibus, si nihil proficiatur, si- gniflcari poterit de protestatione interponenda; sed eam tamen dilTerre licebit, usque ad res- ponsum Pontificis ex Urbe afferendum. Mox vero scribendum, et celerrime quidem ad Pontiticem Maximum mitteadum videtur, ut is intelligat diligentiae hactenus adhibilae rationem, et cau- sas dilatte protestationis, et statum totius nego- tii, et incidentes hic doctorum dubitationes ac difficultates, ob quas legatus ipse non potuerit certi aliquid in re tanti momenti constituere; praesertim, cum \ideret apertum id uon esse, quodrecessus anni mdlv Concilio Tridentino, quoad dogmata, pnejudicaret. Interim quidquid Pontifex Maxinius decreverit, id, cum allatum huc ex Urbe fuerit, executioni statim deman- dandum esse promittatur; salvum enim ac inle- grum Pontifici jus mauet, ut quod ipse voluerit in uoc negotio, statim efficiatur. Legatus vero, eliam si non protestetur, tamen diserte testari potest, se nihil istorum acta probare. Precamur, ut Domini voluntas in omnibus fiat, adEcclesiae Catholic» aediflcationem et Germaniae salutem.

« Hacc a nobis dicta sint, et subjecta reve- renter judicio S. D. N., et Sancta; Sedis Aposto- licaj, omniumque rectius sentieutium.

14

106

PII V ANNUS 1. ■ — CHRISTI 15G6.

« Hieronymus Natalis. Pelrus Canisius. Ja- cobus Ledcsma ».

231. Ipsae ferme quaesliones, ab iisdem Uieologis com]ieniiiose disputata; sic se habent, huncque prajforunl titulum. Quccsliones cum brevibus responsionibus.

PRIMO.

« An stante mandato Pontificis ut ad pro- testationem devenialur, cum pra-judicaretur f.oncilio Tridentino quoad dogmata : et affir- mantibus interim expresse theologis, huic Con- cilio, per confirmationem pacis, ([uoad dogmata non priTjudicari, sit nihilominus ad protesta- lionem deveniendum ?

« Resp. Donec Pontifex Max. certi aliquid respondeat, non videtur ad protestationem pu- lilicam et solemnem, vel ob quam metuitur liericuium, esse deveniendum >».

SECCNDO.

« An protestatio Caesari cum notario et tes- tibus facta, probabiliter credatur molesla, et cum ofTensione Caesaris ac religionis futura esse ?

" Resp. Videtur illa Caesari molesta, et cum ejus offensione futura, et verendum, ne cum jactura etiam religionis in mullis fiat hoc tem- pore ».

TERTIO.

« An timendum, ne protestatio det schis- raati occasionem ?

« Resp. Yidetur timendum, ne inde suma- tur occasio schismatis, aut saltem, ne minor sit unio statuum Catholicorum cum capile suo, Pontiflce Maximo, unde initium schismatis con- sequi possit ».

QUARTO.

« An cardinali Augustano, et oratore regis Catholici, et theologis omnibus monentibus, ne protestatio fiat, sit nihilominus protestandum ?

« Resp. Non videtur, nisi allata clariore Pontificis Maximi sententia, ut dictum est ».

QUINTO.

« An possil haec fieri protestatio etiam post Comilia ?

« Resp. Videtur fieri posse , per quem et quemadmodum voluerit Summus Pontifex, mo- do interim constet non consensisse illustris- simum dominum legatum.

« Hffic a nobis dicta sint, et subjecta reveren- ter judicio Sanctissimi domini nostri, et Sedis Apostolicae, omniumque rectius sentientium.

« Hieronymus Natalis. Petrus Canisius. Ja- cobus Ledesma ».

235. Cum autem ex Caligario constet, has theologorum sententias, partim a se, partim vero a Francisco Borgia Pontifici exhibitas

fuisse, ut supra dictum est; qua^stiones has, breviter disputatas, eorumque fusiorem explica- tionem, inferins ponendam^ ad ipsum Borgiam, a Natali, Ledesma et Caiiisio missas fuisse, ex ipsorum ad eum Epistola ', quarto non. Maii Augustae dala.evidenter apparet, nam in ea haec habentur : « Propositas quaestiones videbis, quas una cum Epistola hac, et responsionibus acci- pies : et ut plene de his omnibus edocearis, quce in eis continentur, earumdem ex[)licatio- nem, distincto scripto exaralam, ad te quoque miitimus ». Haec igitur explicatio hunc titulum profert :

« Declaratio rerum praecipuarum, pertinen- tium ad recessum imperialem, Augustae habi- tum anno mdlv.

" Recessus anni MDLVcum suis conditionibus, simpliciter ex Catiiolicorum parte praejudicare non videtur Concilii Tridentini dogmatibus; nam pacem inter Calholicos el haerelicos esse convenit; qui Catholici omne id, quod in ejus- deni Concilii dogmatibus continetur, credant. Verum quidem est, quod diligenter nonnullis recessus ejusdem, imo toto eo recessu inspecto, suspicari facile aliquis posset prcejudicium ali- quid Tridentino Concilio, quoad dogmata, infer- ri; at suspicio ejusmodi averteretur, si Calholici legitime et publice Concilium idem acceptasse profiferenlur ; et tandem visum est nobis, quod sive acceptationem hanc palam faciant Catholici, sive non, ut ad protestationem omnino non pro- cedatur, donec Summus Pontifex de omnibus admonilus, quid agendum ipsemet decernat.

" Ad hoc statuendum, inter conditiones re- cessus anni mdlv, quae confirmandac sunt, nil videtur concedi, quod haeretici dogmatis con- cessio rile dici possit; dum sola Catholicis ne- cessitas fuit, (ut nimirum servarentur reliquiae statuum, doniiniorum, Ecclesiarum, bonorum atque personarum Catholicam religionem in Germania profitentium) ut debitis poenis in Pro- testantes se minime animadversuros Calholici pollicerentur, quas nempe poenas nullaprorsus ratione infligere possunt; ita ut niliil aliud agant, quam suspendant auctoritatis Ecclesias- ticae et brachii saecularis adversus haereticos executionem, quae jam ex se, ob virium imbe- cillitatem, suspensa est.

« Prffiterea considerandum est, quod quoties- cumque in hoc recessu dicitur, )io7i debft hoc fieri, juxta loquendi modum apud Germanos, nil aliud signiflcaretur, nisi quod id vel aliud haud fiat; ita ut quando dicitur, 7ion possit, rai- nime legitima et ordinaria potestas denegetur, sed ipsius dumtaxat executio prohibeatur, quod evidenter apparet ex pcena imposita in Articul. 3. 4. et 11.

« Prtecipua item Catholicorum in hoc reces-

> Ex eodem Ms.

PII V ANN'US 1

CHRISTI 1566.

111

domino Pio, ejus nominis Quinto, sanctae Ro- manrr cl universalis Ecclesiaj Ponlifici Maximo, domino suo clemenlissimo. Post debilam obe- dienfiam, et devota semper sacrorum pedum oscula. Beatissime pateret domine, domine cle- mentissime.

« Breve S. V. secunda pra?terili mensisMaii Roma ad me missum, pro.\imis diebus, ex mani- bus ejusdcm Vestrse Sanctilalis legati a Latere, reverendissimietilluslrissimi domini cardinalis Commendoni, domini et amici mei cliarissimi, nomine Sanctitatis Vestree, ea, qua par fuit, de- votissinia reverentia accepi. Ex quo equidem baud vulgarem Apostolatiis sui suscepli mune- ris proseculionem, alTectuoso animo libenter cognovi ; in Domino, omnium bonorum auctore et opitulatore Qduciam repositam habens futu- rum, ut non modo magno certe Ecclesiae suae satis (proh dolor I) afflictfe commodo, cum eidem Sanctitali Vestra; onus imposilum leve fiat, tum etiam ipsa quoque respublica Chris- tiana, rescissis calamitalibus, quibus misere premilur, pristino nitori restituatur et resplen- deat.

« Ad me quod attinet, supervacaneum esset majoribus verbis meam in juvandis et prove- hendis piis S. V. institulis erga se propensam voluntalem et observanliam testatam facere : cum dubio procul praedictus reverendissimus el illustrissimus dominus cardinalis legatus, quo- cum amore el familiariter collocutus et conver- satus sum, de hisce plenissime referre poterit ; ipsius namque dilectio,quia ea.qua estsingulari ornalus et prwdilus virtute, gravitate etpruden- tia, commissum munus legationis, non minus graviterquam fortiler, ac eximiaquoque laude, prfficipue in liabito proximoconventu imperiali, executus est, al sicuti anlea magnam, velnunc uberiorem rerum nostrarum cognitionem habet ; singula prcesertim, quae ad orthodoxffi et Catho- licse religionis noslrse, ejusdemque assertorum persecutiones et afflictiones pertinent, Sanctitati Vestrae sese expositurum recepit. Qua in re, tametsiCatholicorumanimi valde turbentur.non tamen eo fuere dejecti, quin pristinam constan- tiam et professionem avitcE bujusmodi nostrse Catholicee religionis, et privatim et publice in dicto conventu imperiali, teslificarentur. Xeque imposterum, siculi mihi poUiceor, a debitoces- sabunt officio etc. Thilingai n Junii mdlxvi.

« E. S. V. devotissimus et obsequentissimus filius.

« Daniel archiep. elect. Mogunlinus ».

243. RefeUuntiir Thuani conunenta circa gesta in comitiis Augustanis. — Verum Thuanus, postquam relulit, repetilis protestatiouis facien- dae mandatis, Commendonum ministrum, hero suo Pontifice prudentiorem, minime parere voluisse, et commodum accidisse, ut, cum se- cunda mandata venerant, jam caput illud in

aliud tempus dilatum esset ; illico subjungit ' : R Non cessabat tamen Pontifex Ca?sarem impe- riose per Commendonum monere, ne quid tale in deliberationem in comitiis deduci in poste- rum pateretur ; in eo perniciose peccasse Caro- lum V, qui dum se negotiis sacris immiscet, et Confessionem Augustanam aPhilippo Melanch- tone conscriptam.in comiliis proponi passus est, et alio postea remedio, auctoritate Caesaraea, intempestive usus, dum ita religioni consultum putat, religionetn in discrimen revocaverit. Id rerum confusioni et turbis quae postea in Ger- mania incrementum sumpserint causam de- disse ; facturumque melius, maximum alioqui imperatorem fuisse , si venienti malo, cujus principia semper infirma sunt, mature ac vali- dis remediis occurrisset. Nunc,libertate pessima in imperio permissa, spiritum vertiginis inter Germanos regnare , et quot homines a vera Romana religione dissident, totsectas esse, fluc- tuantibus in incerto opinionum salo ingeniis, et cum locorum mutatione pariter mutantibus eam. Opportunam occasionem a Deo oblatam videri, ut malo tempestivum remedium adhibea- tur, dissidentibus partibus, quae beue conve- nientes, difficilius ad ofQcium reduci possent. In primis procurandum esse. ut Concilium nu- per Tridentini celebratum, ubique in Germania publicetur, et si peruniversam Germaniam non possit, saltem in civitatibus, quae majorum reli- gionem retinent , promulgetur , Salseburgi, Constantiae, Eisteti, Augusta;, Frisingh», Pas- savii, Brixina; ac Tridenti. Et quoniam epis- copi, quominus dioecesanas Synodos celebrare possint, eo impediuntur, quod metropolitani, a quibus initium fieri debuit, nondum suas cele- braverint ; agendum cum Moguntino ac caeteris archiepiscopis , ut Concilium Tridenlinum in Synodis suis recipiant, ut eorum exemplo, suf- fraganei, in dioecesi quisque sua, illud publi- candum curent. Monendum vero Coloniensem, ut confessioni, juxta Concilium Tridentinura promulgatae, et in cujus verba per Galliam, Ita- liam, Hispaniam, Sarmatiam, Pannoniam pas- sim episcopi, etiani in Germania plerique jura- verunt, et ipse subscribat ; si facere detrectet, censurae Ecclesiaslicae subjiciatur, et septemvi- rali dignitate abdicelur. Providendum item Cae- sari, quandocumque contigerit Magdeburgicum praesulem nuper electum fatis concedere, ne septemvir Saxo in eam matricem totius Germa- niae Ecclesiam, uti jam in tres vicinos episco- patusfecerat, manus injiciat. Eamdem deArgen- tinensi episcopatu sollicitudinem esse debere Libros sectariorum, et improbatae lectionis, quantum fieri potest, prohibendos esse ; pios ubique et publicandoscum cura et disseminan- dos. Praemia viris doctis a praesulibus opu-

' Tlman. ut supra.

108

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 156G.

nec modico periculo expositi crant. Ideoque non simi)liciter religionis libcrtns in locis prcc- cipuis Catliolicorum principum tribuitur, neque liis polestas adimitur in exilium pellendi eos qui dcficiunt \cl a Cafholica relipione defece- ruiit, ut in praxim deductum, post initampacem conspicitur.

« Undecinius articulus aliquas difficultates in se contincrc vidcri potest, nam dicit qtiod si ffilis pacificatio, et concordia, per via?n Geiteralis Concilii non sequerelitr etc. prrccipue poslTri- dentini Concilii confirmationem, ac si de jure facta non essct concordia ; et tamen videlur, quod aliter factum sit; nam illud conseqitcretur Germanice aliud non denotat, nisi factum rei, non jus, uti aperte deducitur ex ipsius articuli verbis. Et revera res ita sese habet; nam ex Tridentino Conciliopax et religionis concordia subsecuta non est, in pertinacia sua perseve- rantibus hsereticis.

« In duodecimo de civitatibus liberis atque imperialibus agitur, in quibus tunc, scilicet anno mdlv, utraque religio, Catbolica nempe et altera, jam ex aliquo tempore in usu erant, ut utriusque sectatores paceni inter se haberent : et id non modicum auxilium Catholicis con- fert, qui inter innumeros psene Protestantes, agentes, (ut bic Augustaj) secure religionem suam profiteri valent; et quod additur debet posthac ita manere, accipiendum est, ut supra diximus, quod de facto, sub intentatis a recessu pcenis, adversae partis asseclas oppugnare, nec ab illis yice versa oppugnari possint. In reliquis articulis nil aliud, quam confirmatio pacis com- prehenditur, sub poena etc.

« Haec a nobis dicta sint, et subjecfa reve- renter judicio Sancfissimi domini nosfri , et Sanctee Sedis Apostolicae, omniumque rectius sentientium etc.

« Hieronymus Natalis. Petrus Canisius. Ja- cobus Ledesma. »

^'SQ.Inter t:arias et oppositas theologorumsen- tentias anceps Pontifex cuncta dimittit prtulentix Commendoni. — Pontifici igitur exhibilis, tum a prffposito Societatis Jesu, Francisco Borgia, tum a Caligario, his tbeologorum sententiis, uti Commendono acciderat, inter diversas nempe interque se pugnantes opiniones, et in pleno periculi negotio, quid potissimum faciendum esset, minime percipere nec decernere audere ; sic Pio evenit, inter innumeras dubitationum hinc inde angi jactariqae procellas, et ancipiti haesitatione distracto, quid statuendum haud cognoscere. Verum, ut ex altera ejusdem Cali- garii ad Commendonum Epistola, tertio idus Maii scripta, colligitur, postquam Borgia super praepositas quaestiones, aliorum quoque theolo- gorum sensus audisset, omnesque in Natalis, Canisii et Ledesmte sententiam descendisse cognovisset, Pontificem, una cum PoUancho,

ipsius suae societatis theologo adiif, cl de nego- tio diutissime egit. At Pius in dubitationum un- dequaque angustias conjectus, ad orafionis fan- dem praesidium se confugere velle edixit; et quod inferim menti occurrebat, consilium ex- plicans, Commendoni legati eximiae prudentiae, causam se committere cogitasse fassus est. Ex alia autem ipsiusmet Caligarii ad eumdem Commendonum Epistola, data idibus Maii, Cali- garium ipsum a prafato Francisco Borgia acce- pisse habemus, Pontificem, in Inquisitionis Congregatione coramsehabifa.ejusdem Congre- gafionis cardinales, quid decernendum, de sen- tentia rogasse ; et quod omnium senfentia tule- rat, protestationem nullatenus faciendam esse. Inquisitioni vero cardinales tunc praeposifi erant Pacecus, Trani, Pisanus et Gambara; addiditque ipse Borgia, ad rem hanc rite decernendam, aliam cardinalium Congregationem Pium insti- tuere voluisse, et ut ex eadem Epistola pafet, id pofissimum curante cardinali Granvelano ; qui ut Moronus, Pacecus, Farnesius, a se primum instructi, in hac Congregatione in consilium a Ponfifice adhiberentur, cardinali Alexandrino interprete, effecerat.

237. Horum igitur intelleclis opinionibus, sfafim Pius decrevit , nullatenus a cardinali Commendono legato protestafionem faciendam esse, sed omnia, quag ad religionem spectabant, ejusdem legati prudentiae committenda ; ut ex alfera ipsiusmet Caligarii Episfola, decimo sep- limo kal. Junii dafa, patet; nam in ea de Apos- tolico hoc decreto Commendonum ipsum ille certiorem fecif. Consilium vero, quod primo occurrerat, ut videlicet idem Caligarius, ufi ve- nerat, Augustam, mufatis ad celeritafem equis rediret, de ipso decreto legatum commonefac- turus, abjecfum fuit ; ne quacumque ralione recessus anni MDLV comprobari existimaretur ; dum ille, etsi pro dura femporum et Catholico- rum necessitateetangusfia simulandus,minime tamencommendandusvideretur;per consuetum idcirco tabellarium res signiflcata est Commen- dono.

238. Mira Commendoni solertia in rebus arjendis et diffictiltatihus expediendis. — Haec d um Romae agebantur, jam .\ugusfanis comitiis finis impositus fueraf, in quibus (ut scribit Gratianus) couatibus, tantoque ad exifium atque ultimum impiefafis gradum ruenti, haereficorum furori, una opposita Commendoni prudentia atque in- dustria ; nam ipse rei gravissimae nec defuit, aut sui dissimilis fuif, admirabili solerlia inda- gando invesfigandoque omnia ; et aucfores cujusque consilii fautoresque, et quo eorum rafiones cogitataque spectarent, ac si eorum ccetibus interesset, explorafum cognituraque habebat, et summa cum cura atque studio, om- nibus eorum machinamentis, nunc hortando monendoque Catholicos, et adversariorum dolos

PII V ANXUS 1.

CHRISTI 1566.

100

frandesque enudando, nunc deterrendo conti- nendoqueoccurrebat: tanlumque orationeatque auctoritate, cum apud alios, tum apud Cffsarem ipsum valuit , ut et Catliolici , nunquam se commodiore aut causrc a.'quiore, Maximiliano usos esse praedicarent ; ct ille negaret, unquam antea firmiores, vehementiusque inter se con- sociatos, Calliolicos experlum esse.

239. Cum vero pari sludio, quo protestatio- nem a legato minime faciendam existimaverant fere omnes theologi (ne eadem, tum Caesaris, tum Catholicorum animi exasperarenlur) legiti- mam ac publicam, a Catliolicis ipsis, Tridentini Concilii professionem faciendam esse contendis- sent, utsupra vidimus, hinc, ut ipsam efflcerent, summi etiam et ingentes Commendoni labores vehementissimique conatus ; quos cum inler alios egregie retulerit Petrus Canisius, unus ex Societatis Jesu tlieologis, qiios Roma Augustam ad comitia Pium misisse diximus, in Epistola ad Franciscum Borgiam ejusdem Societatis, ut toties innuimus, tunc Gencralem Praepositum ; ideo eamdem Epistolam ',in qua insuper plura ad ipsa comitia speclanlia recitanlur, nostram- que hucusque factam narrationem conflrmant, ponendam hic duximus. Dicit igitur :

(i De statu rerum, quae nunc Augustae ge- runtur, saepe anlebac multumque praescripsimus, hic vero divinae voluntati visum fuit, ut morbis Germaniae probe curandis fldus ac peritus mc- dicus non deesset, illustrissimus cardinalis le- galus Aposlolicus, Commendonus. Is pergraves hoc loco sibi objectas simulque vicit molestias ac difflcultates. Deo summa sit gloria. Ad Conci- lium nalionale multorum animi propendebant ; alii subdolam et insidiis plenam, de concilianda utraque religione tractationem in medium affe- rebaiit ; nonnulli seriam inter princi[jes colla- tionem de toto religionis negotio perlubentcr ursissent. Communis et ingens Protestanlium ardorhoc flagitabat, ut Ecclesiasticis ea daretur potestas ac profana libertas, ut qui velleut, ad Lutheranam sectam deflcerent, et bonis inte- rimEccIesiasticis minime fraudarentur. Verum, adversus has omnes artes et fraudes hoc sane pugnatum est, et vicil Christus, Christique vica- rius in legato suo, ut disjectis tenebris, Iiix Catholicae veritatis clarius effulgeret, nihilque nobis adimeret potestas tenebrarum. Quodprae- clarum D. cardinalis certamen, eo spectabilius etiam fuit, quo celebriorem videmus hunc prin- cipum haereticorum esse conventum, qui unde- quaque plurimos et audacissimos novae perfldia? propugnatores tenet; nunc hoc tandem etrectum est, ut de religione tractatio, quam sectaril pos- tulabant, penitus rejecta sit. ut nullum inde pe- riculum metui queat. Caeterum nova et singu- laris illa difficultas emersit, ut sacrum Concilium

Tridentinum in hoc ipso conventu, suumhabeat locum , et aperta concessione Catholicorum cohonestetur. Qua in re difficile dictu est, qualcs quantosque labores exhauriat dominus cardi- nalis, qui omnem hunc lapidem movet, ut op- portune et imporluue commendet Sjnodum, ejusque fidem et auctoritatem Germanis com- probet, quoad ejus fieri potest. Precamur Deum Optimum iMax., quod bene cceplum est, virtutis ejus ut dextera promoveaturac feliciter conficia- tur ; partim ne Sanctae Sedi Apostolicae et verae religioni praejudicium ullum afferatur, partim ut Catholica veritas et dignitas, quae cum pre- mitur, illustratur, ex hac lucta suum etiam ca- piat incrementum. Ora pro nobis et Germania, reverende pater. Augustae iv Maii mdlxvi. Ser- vus in Christo P. Canisius ».

240. Caelerum cum omni prorsus studio ac conatu, Germanis Catholicis Tridenlinum Conci- lium commendare studuisse Commendonus re- feratur, ac opporluneet importune ad Catholicos eosdem in officio continendos elaborasse lega- tur, minime a veritate alienum esse cognoscitur, si ad facilius avertenda, quae fidei damna perti- muit, et obtinendam Tridentini Concilii, quam concupierat , acceptationem , pluries et serio prolestationem, Pii nomine, a se faciendam, Commendonum interminatum esse credatur; cum id negotio quod prae manibus habebat plu- rimum prodesse potuerit: imo ex hoc derivasse censemus, ut scriptores fere cuncti vere repetita Pii mandata perperam existimaverint ac scripse- rint, quod ex industria, id credi suspicarique Commendonus sciverit, vel ut animos deterreret, vel ut sibi magis devinciret, eoque ad sibi ob- temperandum promptiores alacrioresque effi- ceret, quo interminati vulneris ictum averlisse, legatitantumbenevolentiaeacofflciistribuendum esset. Nam sicut in dubium vocari minime po- test, semel tantum protestationem fieri Ponlifi- cem praecepisse, et tunc etiam,ea apposita con- ditione, si dogmata Tridentini Concilii in aIi(|uo Iffidi contingeret ; sic ejusdem faciendae mandato Commendonum pluries perterrefecisse, non in- congruum existimabitur ab iis,qui tunc inanem ejusmodi conatum forte non fuisse, optimo jure judicabunt.

241. Nec irritae prudentissimi legati artes ac studia fuere; nam postquam seorsim Calholico- rum procerum singulos ad Tridentini Concilii acceptationem praemonuit, tandem domi suae Catholicorum concionem habere decrevit, mis- sis, qui singulos principes convocarent :nec illi gravate paruere (ut narrat Gratianus ') quod erat ejus apud Germanos magnum nomen, magna ab superiori legatione, integritatis, religionis, eloquentia; fama. Primae dignitatis, (ut idem re- fertj in iis cardinales duo extitere, nempe Otlio

' Ei Ms. caid. SpadiE. Ibid. ul sufia.

'Graliaii. in Vit. card. Commend.

110

pii V Axxrs 1. — cHRiSTr 1566.

Truxes . et Marciis Altemsiiis, alter Augustffi, alter Conslniitia? episcopus, et tres seplemvirali lionore prajfulgentes, (juos eleclores appellant, Mogunlinorum, Coloniensium et Trevirorum arcliiepiscopi. el praeler iios, magnir nol)ililalis et potenliie viri, Albertus Bavarorum et Guliel- mus Clivensium, et Henricus Brunsvicensium reguli, mullique [)ra?terea liberarum civitatum, et absenlium episcoporum ac principum legali. Ad lios orationem liabuil, qua primum eos ad tutandam prisc» religionis integrilatem, pro- pulsandosque impios IhTieticorum conatus magnopere est adhortatus. Id autem fore iis liaud diflicile, si consentientibus studiis con- stantibusque animis sese adversariis opposuis- sent, quos haclenus, tam socordia atque inertia nostra et dissociata consilia, quamvires eorum firmiores validioresque adversus nos fecissent. Hanc vero voluntatem animorumque consensio- nem, et inutuam de salute alque incolumitate alterius curam, cum praesentibus rebus saluta- rem fore, tum esse laudem Christianorum homi- num propriam, et veram, solidamque virtuium omnium radicem ac fontem, ignotum cseteris gentibus, nobis ab ipso Christo Deo, indito cha- ritatis vocabulo, proditum, cujus vim, nec vele- res assecutos esse humanae sapientife doctores, nec nisi ab iis intelligi, qui eadem in Deum fide, eodem sensu, eodem studio atque mente con- juncti. veluti corpus unum, uni prajsenti capiti parentis Ecclesiaj Calholicae gremio contineren- tur. Maxime autem, ejus esse virtutis expertes, haereticorum omnes factiones, qui nomen modo charitatis, suis immanibus flagitiis prselenden- tes, rem ipsam exploderent, recte faciendi ne- cessitate sublata, et ab illo capite, quod vicarium suae potestalis constituit inter homines Deus, sese prcecidentes, omnia societatis et mutuffi necessitudinis vincula refringerent, concordiam pacemque illam abrumperent, quam terras re- linquens in coelum abiens Christus tantopere nobis commendavit.

242. Cum multa in hanc sententiam, (inquit idem Gratianus) magno animo, communibusque consiliis obsistendum, atque obviam eundum audaciae haereticorum esset, et majestas religio- nis, et sua ipsorum libertas dignitasque pie fortilerque defendenda, dixisset, orationem ad Conciliuin Tridcnlinum flexit : In eo, cum sa- crorum et fidei ralionem egregie explicatam atque instilutam esse, tum morum ac vitae dis- ciplinam ad priscte sanctitatis consuetudinem revocatam, acerrimumque telum adversariorum manibus ereptum, atque in ipsos per summam flagitiorum ac turpitudinum licentiam degen- tes retortum, parilerque et impie dicta in Deum, et improbe jaclatas in bonos obtrectationes repulsas ac refutatas esse. Susciperent ergo salutares leges, et quod sananda; maxime Ger- manorum genti, tot per annos, tantis sumplibus.

(anlo. ab ultimis quoque terris, Patrum doclo- rumque virorum concursu, habitum Concilium essel ; cjus decretis principes ipsi parerent, ex eorum jure rem Ecclesiasticam regerent sanci- renlquc, consensum cum bonis ostenderent ; impios et ha-reticos contumacise ac discordiis suis relinquerent, donec aut tacdio dissidendi, in novasque et conlrarias quolidie sectas trans- eundi, resipiscerenl, aut in illa pravitate perse- veranles, justas pervicacis animi poenas Deo penderent.

243. Germani, cum paulo inter se consul- tassenl, Moguntinus archiepiscopus, qui digni- tate caiteros anteibat, de reliquorum sententia, gralias Pontifici Maximo atque ipsi Commendono egit, quod de Germania? salute, deque eorum rebus tantam curam gereret, easque studio, opera, consiliis juvaret. Quae apud ipsos de animis volunlatibusque jungendis, itemque de Concilii Tridentini legibus graviter copioseque disseruisset, scire vera esse, et se adnixuros, ut vulneribus suis ea maxime remedia adhiberent, quse ipse commemorasset. Scita Concilii acci- pere eos, sancteque omnia poUiceri, ejus sejus- sis obtemperaturos, in iis quae fidem et sacro- rum cultum respicerent, sine exceplione una aut dubitatione : in disciplinae ratione quaedam esse capita, quibus excipi cuperent : quod in tam depravatis hominum moribus , tantaque licentia ac perturbatione Germaniae, nec ulile fore tum revocari, nec tutum ; ad id pacatius magisque tranquillum esse tempus opperien- dum. Quffi apud ipsum eo libentius profiteren- tur, quod sibi cuin prudentissimo Germanica- rum rerum esse sermonem scirent, quo etiam ab eo peterent, ut susceptum erga Germanos sludium retineret, poslulatisque eorum publicis privatisque, apud Ponliflcem Maximum, aucto- ritate sua gratiaque adesset, atque in praesentia, ut caepisset, tegeret tuereturque, tantorum ejus in gentem suam officiorum , perpetuam apud Germanos mansuram esse memoriam. Ista ex Gratiauo, quae iis cohajrent, quae ab aliis reci- tantur, cum nempe referunt plenis votis, nullo penitus contradicente , Catholicos Germaniae principes ', Tridentini Concilii dogmata susce- pisse. Ita, htereticoruni spe consiliisque frustra- tis, nullumex comitiis verae religioni incommo- dum fuit , sed potius utilitatis plurimum emersisse visum est, cum in fide orthodoxi con- firmati sunt, et hEeresis cancer, ne ulterius sa;- viusque serperet, prohibitus fuit.

•2ii. Hffic vero, cum ulterius confirmata vi- deri possint ab eodem archiepiscopo Moguntino, iii Epistola, ad ipsum Pontificem data ; illam idcirco, ex proprio originali desumptam ^ hic duximus inserendam :

« Beatissimo in Christo patri et domino,

' Tragnol. et alii elc. — - Ex .\rcliiv. card. Alex.ind. elt. Thuan. ut supra.

Pir V ANNUS 1 . — CHRISTI 1 500.

107

su intentio minime fuit, nec modo est, de rebus ad religionem speclantibus agcre, nec tia^reti- corum religioni assentiendi; sed pax religionis vocatur, quod nempe pax sit inter eos, qui duas religiones profilentur, quoad personas, bona, et ut quiete et pacifice juxta exteriorem poli- tiam, \itam ducant; nec ideo Catliolici articulo alicui vel fidei dogmati se cessisse arbitrali sunt.

« Ubi Ecclesiastica etcivilis jurisdictio sus- pensa pronuntiatur, non ita accipiendum nos- citur, quod idcirco Calbolici, in locis, in quibus merum imperium habent, executionem, utprius, habere prohibeantur : sed tantum quod in eos, qui professionem Augustanam professi fuissent, ad pejora scandala evitanda, non animadverlc- retur, per viam pleni juris, donec Catholici status validioribus sumptis viribus, ad suum jus integre exequendum resurgerent.

« Concilii autem dogmata ', ea dumtaxat dicimus, quse sunt circa fidem, non reliqua, qua; ad reformationem et disciplinam Eccle- siasticam pertinent; nam his certum est quod in recessu pra^judicium inferlur; at de istis quffistio non est, sed de aliis, quse ad fidei dog- mata spectant.

« Quia vero inaliquibus recessus capitibus, quoad libertalem, et Ecclesiasticam jurisdictio- nem, ejusque executionem, Catholici nimis con- cedere videntur : ideo notandum est, (ut supra dictum esf) omnem concessionem hanc fieri, ad devitanda non tam magna quani etiam ex- trema quse hinc sequerentur incommoda, pace politica sic deturpata, quam Catholici, se reci- pere, sustinere ac tueri cogi asserunt, quia ad- versarii plusquamantea, modo apparentviribus validiores; nec Catholici excogitare sciunt, qua ratione, quove humano prajsidio, a quibus un- dequaque circuuntur, adjacentibus et infestis- simis hostibus se tueantur.

« His prsesuppositis, si ad articulos recessus anni mdlv deveniatur, (nam de istorum tantum- modo confirmatione usque adhuc actum esse compertum est, quia Catholicis consilium aliud haud superest) breviter articulos eosdem, quo- dammodo explicare contendemus, ut appareat, eorum neminem aperte contra aliquod Triden- tini Concilii dogma consurgere; data opera ta- men omissis primo ac sccundo capite, in quibus difflcultas aliqua minime prospicitur.

« In tertio igitur articulo, nil aliud statuilur, nisi quod seeculare Catholicorum brachium Protestantium slalus haud vexet; quod nimiruni nil aliud esse convincitur, quam jurisdictionis exercitium suspendere, quod ad nulium dogma spectare cognoscitur.

« Quartus et quintus evidentissime Catholici s favent; imo in quarto id commodi percipitur,

' Conc. Tridenl. sess. 20 el 25.

quod Protcstantes Catholicos quiete ac pacifice vivere sinant, et ab occupandis monasteriis, Ecclesiis etc. se abstineant. In quinto etiam iliud commodi habetur, quod Calvinista?, Ana- baptistae aliique sectarii, nibilominus debitis pcenis affici possint.

« Sextus Ecclesiastico nemini permittit ut a fide deficiat, et in universum, religionis liber- tas nulla ratione confirmatur; quse nempe li- bertas impudentissime et furenter ab adver- sariis postulata, constantissime a Calholicis in- fecta fuit, tum in aliis, tum in his prsecipue comitiis; ita ut quislibet Catholicorum, qui a fidedefecerit puniri possit, ac impediri in sla- tibus Catholicis saltem per exilium, quod ad omnes attinet; et in Ecclesiasticis, etiam per amissionem bonorum, ut nimirum facere con- sueverunt principes, qui sic se gerere volunt et audent; ita ut ex boc articulo ea utilitas emergat, quod, quotiescumque de facto Eccle- siasticus aliquis, vel plures a fide deficerent, tamen, ex ipso adversariorum consensu, in Ecclesia Dei Ecclesiastica bona remaneant, ne- que ad adversarios transeant, quod ferribilibus conatibus obtinere ipsi semper connixi sunt.

« Septimum nii aliud est, quam Catholicos pati, eorumque suspendi actionem in ea bona, quae vi et furfo Ecclesiis subducta sunt, qus nempe bona nulla ratione recuperari valenf, donec Deus Opt. Max. ad ea recuperanda vircs suppeditare dignetur; et in eodem nil aliud continetur, quam judicibus prohibere execu- tionem juris eorumdem Catholicorum, super recuperatione prsefatorum bonorum.

« In ocfavo expresse videtur, quod ad tem- pus suspendifur, magna ex parte, executio Ec- clesiasticae jurisdictionis contra Protestanfes, et tamen aliqua retinetur, ut dictum est sexto articulo.

« Nono illud cautum est, ne, utriusque re- ligionis quis sectafor, a contraria, modis sedi- tiosis et coactivis compellatur (ifa siquidem accipienda est Germanica dictio, practicis) et confra magistratus subsidio aliquo sufrulfus efc. ita ut hic executio prohibeatiir, Protestan- tibus opem ferendi, et ad fidem ducendi, viis coacfivis ac sedifiosis; reliquis omnibus libcris remanentibus, ut cognoscitur ex terfio arficulo, dempto nempe exilio, et quoad Ecclesiasficos, privatione omnium bonorum, ut supra dictum est.

« In decimo sola h;cc liberfas Catholicis, vel Confessionis Augusfanse sectatoribus fri- buitur, quod eorum quilibet subsistere cogi non possit, infer eos opposita; religionis ; sed cum familia unusquisque sua, propriis bonis distractis, libere abire valeat. Quod nempe in magnum Catbolicorum commodum vcrtitur, qui inter haireticos commorari cogebanfur, et gravissima ab iisdem illafa mala patiebantur.

11-2

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1506.

lentis proponenda, et seminaria ubique in civi- (alibn?, juxta C.oncilii Tridenlini prajceplum, instilucmia. Postremo agendum cum Cajsare acreliquis imperii principibus, utquamprimum Talatini septomviri audacia, qui aliam aConfes- sione in coiniliis rocepta amplectatur, et praG- sules vicinos et inditione sua, etubique diversis vexatiouibus oppugnet, auctoritate impcriali coerccatur. Quod de Palatinoaddit, non frustra fuit : nam Commendonus, captata occasione, cum videret Cbristoi)liorum Vitembergicum, et Volfangum Bajoarum Bipontinum infestis ani- mis in Palatinum ferri, qui prater duas, Catho- licam et Augustanam Confessionem compreben- sam doclrinam, nulias alias in imperio admit- tendas contcndebant, itaenim in comitiis decre- tum essc, Ca^sarem adit, et ut tam pulcbram occasionem sectarium virus ex imperio expel- lendi, minime pra?termitteret, monuit ; quod ille non segniter fecit, babitoque super ea re prin- cipum consilio, Palatino donuntiatum est, ut septemviralu cederet, quem Caesarin ejusfilium libenter collaturus esset, aut Calvinianae sectae pastores ditione sua excluderet. Sed cum ille, nisi, causa cognita, Calvinianam religionem damnari minime aequum esse diceret, et id communis bostis, atque adeo Pontificis astu fieri, ut commixtis inter se imperii principibus, publicam Germaniae pacem turbaret : Augustus Saxo septemvir, jam totus in bellum contra genliles suos intentus, et qui vereretur ne tur- iiata imperii quiele, illi majores animos simul ac vires sumercnt, intercessit, et cum aliis prin- cipibus, qui Palatinum oppugnabant, consilia acvires conjungere recusavit ; et ita conatus Commendoni et aliorum principum irritus eva- sit ».

246. Ista Tbuanus quae inconsiderate credi- disse primo, deinde transcripsisse fusiori et pro- lixiori stylovisus est Bzovius, qui pluribus hac ratione Pii zelum commendandnm putavit. Ve- rum nos, ad deferenda Pio laudis insignia, a falso et mendace bistorico respuimus narratio- num emendicare commenta , quod nobis in jjrimis illud sit cordi, ut veritati per omnia con- sulamus. Ne vero temere et immerito Thuani rejecisse narrationem insimulemur, breviter ipsam discutere non pigeat, ut iniqui testis os obstruatur, et ut Scriptura loquitur, mentiatur iniquitas sibi.

Postqualii igitur multimode, ut audisti, Commendoni prudentiam ac summam modera- tionem summis etiam laudibus extulit, in co, quod protestationem facere renuit, narravitque clam re religionis in comitiis deducenda, cum Caesare communicata, et spe ab eo facta negotii in tempus aliud rojiciendi, ad Pontificem scrip- sisse, protestatione ea nibil opus esse, qua magis animi exasperarentur, etreliqua,quaepro- posuimus, quibus nil aliud quam Pium duri

capitis hominem, imprudentcm, praecipitem, impcriosum exbibcro contendit. Ubi omnia deinde ex Catbolicorum sententia evenisse de- scripsit, cum videlicet religionis caput in aliud tompus rejectum fuit ; addit Commendonum ipsum Pontificis nomine Cfesarem imperiose commonuisse, ne (juid talc in deliberationem in comitiis deduci imposterum patcretur etc. Quo nibil certe imprudentius. Si enim sanum consilium fuit Commendono, non paruisse Pon- tifici, et cum religionis necessitas id exigere videbatur, de illa tamen vel parvam vel nullam mentionem publice injicere, ne videlicet animi exasperarentur : quae sane insania fuisset exas- perare voluisse inopportunis quas affert com- monitionibus, vel cum jam in comitiis omnia ex sententia religioni cessissent, vel cum illato in comitiis iisdem religioni pra?judicio (si tamen praejudicium fuit) nullum tuncsuperessetreme- dium ? Quae amentia, Caesaris animum exulce- rare, ob periculum religionis negotii in futuris comitiis deducendi, comitiis, inquam, vel quae nunquam deinceps a Maximiliano cogenda es- scnt, vel in quibus forte negotium illud dedu- cendum non foret, cum ipsa comitia, ne quidem animo ficta, vel cogitatione et mente, ab aliquo complexa essent ? Decebat quidem, juxta Apos- toli monitum, summum Ecclesiae i>astorem, per legatum suum arguere cum omni imperio ; quapropter ex hoc etiam non sit, quod Thuanus ei detrabat, cum imperiose commonuisse Caesa- rem narrat ; tamen cum Piuni id fecisse nullate- nus constet, etiis, quaj de Commendoni pruden- tia edixit, ista, quae addit Thuanus, nullo modo coba?rent ; rite mendacii ipsum coarguendum putamus, quod non tantum vera non dixerit, sed inverisimilia quoque, iisque contraria, quae dixerat, plectenda temeritate protulerlt.

2i". Pari modo fabulosum etiam dignosci- tur, Commendono impellcnte, Palatino denun- tintum fuisse, ut septemviratu cederet, quod prffiter duas, Catholicam et Augustanam Con- fessioncm comprehensam doctrinam, contraque conflrmationem recessus anni mdlv , Calvi- nianae nomen dedisset, habitoque super ea re a Caesare principum consilio : nam ha?c, vel in comitiis ipsis acta sunt, velpostea ; si primum, quomodo asserereThuanus potuit, religionisca- putin aliud tempusdilatumfuisse,sitantascveri- tate, ex ipso eo tunc capite, animadversum fuis- set in principem, cujus potestas ipsi Cacsari fueral metuenda ? vel qua ratione id permitlere poluisse ha>reticos principes, censendum est, qui impudcnter, ut vidimus, hoc ipsum postu- labant, ut, videlicet, potestas omnibus foret, quam quisque probaret, opinionem habendi ; nihilque aliud exoptabant quam occasionem captarent, unde religionis negotium, et quidem quoad caput istud, in medium adduceretur, cum.audacia, numeroet viribusCatholicis supe-

PII r ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

113

riores, eos n negotio ipsofacile siipernre posse certissime comperissent ? Si autem deposilionis hujus periculum, dicatur post comitia factum fuisse, ut vere signiflcare voiuisse Tliuanus ' ■videtur; et hoc pariter commentitium cognos- citur: «HabitosupereareaCaesare »,inquitThu- anus, « principum consilio, Palatino denuntia- tum est, in septemviiafum cederet etc. » IUico post comitia principum inulti abierant, quibus absenlibus et insciis, rem tanti momenti agere, nec licitum Csesari omnino nec tutum. In con- silium idcirco eos adhibere, qua ratione potuit? Super ea re a Caesare insuper principum consi- lium habitum, cum omnes pariter adessent, baud verisimile agnoscitur ; quia, cum eorum pars potior haereticorum esset, coram ipsis rem in medium adducere ausuni esse Maximilia- num, cxisfimandum omnino non est, cum ob adversariorum praepotentiam, id ex sententia evenire minime posse deprehenderet. Quaprop- ter ex eorum etiam consilio, ut sepfemvirafui cederet, Palatino fuisse denuntiafum, haud pro- babiliter cogitari valet. Si vero, ex principum Catholicorum sententia tantum, denuntiatio hu- jusmodi Palatino facfa asseratur ; et hoc in primisfalsitatis arguitur, cum Saxonem septem- virum Palatiui depositioni obstitisse, ipsemet referat Thuanus ; (quo ostendat, non cum Cafho- licis fantum, sed cum haereticis etiam habitum super ea re fuisse consilium) deinde hoc Maxi- miliani esse nequivit, qui medius inter Catholi- cos et hsereticos semper exhibere se studuit, necintanti momenti negotio, Catholicis tantum adscilis, sectariorum consiliarespuisse creden- dum cst : et eo magis quod, nisi imperii cunctis ordinibus consentientibus, vel salfem parte potiore adnitente, ut diximus, una sua, vel Catbolicorum tantum auctoritate, id efficere mininie potuerit.

248. Si igitur, inter tot coacervata Thuani mendacia, veritatis aliquid immixtum esse forfe existimandum est, et Palatlno, ex principum consilio, depositionem denuntiafam , censen- dum sif ; id ob nefariaaliascelera, quibus prin- ceps ille obnoxius esset, et ob quae non a Catho- licis modo, sed ab haereticis quoque depositio- nem demereri judicaretur, ejusmodi in eum pro- latam fuisse sententiam, putandum videtur. Cum autem ille juste sibi illata crimina pro- pulsare nequiret, (hujusmodi hominum niore, qui, cum ex propriis actibus se defendere tueri- que minimepossint, alias insimulando, proprioe pravitati defensionem parare arbitranfur) Ponti- ficis astu hsec in ipsum agitata fuisse consilia, perperam dixisse credimus ; qua assimulata specie, erga se illos mitescere faceret, quos ad everfcnda omnia Pontiticis studia, semper agno- verat paratiores : non quod vere hoc in negotio,

' Thiian. ul sup.

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

vel religionis causa, vel Pontifieis, vel Com- mendoni consilium aliquid intercesserit.

249. Quam denique faisum sit, obreligionis caput, depositionem Palatino fuisse denuntia- tam, ea evidentissime testari videntur, quae in comitiorum Actibus recensentur; nam, ubi dc loties memorata conflrmatione recessus anni MDLV actum fuit, haec leguntur, sub hoc titulo :

« Actum xxvii Aprilis anno mdlxvi. In senatu electorum, et a cancellario Moguntino toti pria- cipum senatui propositum, et exceptum a quo- dam Ecclesiastico legato, dicto cancellario.

« Electores aliorumque consiliarii preesentes articulum de religione et pace publica in deli- berationem vocaverunt, atque consilia sua, eo, quo celsitudines vestrae intelleclurae sunt, modo, formaverunt.

« Celsitudines autem vestrfE in memoriam revocaredebent,quodCtEsarea majestasantehac, in omnibus celebratis comitiis saepenumero, maxime vero , quemadmodum articulus ille servari, et quomodo servandum conveniri debe- ret, proposuerit ; neque certe electores quid- quam videre mallent, quam uti ita, quemad- inodum anno mdlv constitutum fuit , omnes vixissent, et ut ea demum via inveniri posset, qua hunc articulum contentiosum dirimere liceret. Cum autem ea ratio inveniri non possit, et media hactenus quaesita non suppetant ; cumque sit metuendum, qiiod, etiamsi et collo- quia et concilia nationalia instituerentur, fru- stra laborarefur ; unde necesse est, rem hanc Omnipofenti Deo, quoad aliae viae inveniantur, committere.

« Et cum anno mdlv pax religionis instituta, atque illa eo directa fuerit, ut omnes usque ad Christianam concordiam in pace manerent ; et cum eadem pax anno hdlvii et demum mdlix prudentibus addifionibus meliorata fuerit, elec- tores pro eo tenent , quemadmodum etiam Caesarea Majestas in propositione sua indicavit, ut ea religionis pax, quemadmodum decisa pro- missa et conclusa fuit, ita maneat. Articulum famen hunc ita examinarunt ipsorum celsitu- dines, ut si quis conlra eam interea temporis gravaretur, ad illius instanfiam agatur. Et ut hsec religionis pax, juxta litleram, quemadmo- dum superius dictum est , semel consfituta, promissa et concordata fiiit, ita maneat : quan- quam majestati suae consultum videatur, uti, si placeret, de iis viis et mediis, quibus dissecta religio ad concordiam reduci possil, cogiletur.

« Et cum majestas sua in propositione sua mentionem fecerit de sectis, quae irrepserunt, et uti quomodo illae folli possint, ab electoribus principibus , et reliquis statibus consulfetur : deliberatio vero ipsorum majesfati sucE intime- tur : super eo electores inter se consuluerunt, neque quisquam pro se recordari potest, quod ejus generis sectae, quae antiquae, vel Augustanae

13

I 14

PII V ANNLS I. — CIIRISTI 15(36.

r.oiifo-!?ioni contraritC essc dclioant, in illonim liilionibiis irrepserinl vel inveniri possinl. Qnod cum ila sit, celsitudiues ipsorum nesciunt, qua- lis informatio , ca de re, majestati suk dari possit. Quod si vero niajcstas sua in specie et distincte judicaverit, qua> illac sectae sint, tunc sententias suas ea de rc obedienfer impertiri non gravabnntur. Et quanquam a Brandebur- gensi inlrodnctum sit, quod ad libertatis con- cessionem attinet, ac Ecclesiasficis viris non congruat, in eo intromittere se, cum hoc ad illos solos non pcrfineat, cogitarunt electores de eo ad niajestatcm Ca^saream referre. »

2S0. Hucusque Acta, ex quibus innumera Thuani mendacia liquido deprehenduntur ; et primum quidem, protestationis mandafum, Commendono a Pio factum, hscapud Caesarem aggredi, Ponlificem ipsum legato suo impe- rasse ; nam cum quinto kaien. Maii, quffi propo- suimus, acfa fuerint in Angustanis comifiis ; et c conlra quarto idus Maii ad Urbem pervenerit JoannesAndreasCaligarius,Augusta,ufdiximus, Komam missus, Pontificem percunclaturus, an primo protestationis faciendae mandato obtem- perandum esset, vel non ? evidens est, post se- cundum Pii mandafum, quod nunquam fuit, posito etiam qnod fuisset, nec Pium ea Com- mendono imperare quivisse, nec Commendo- num, ex mandato Pii ea efficere. Deinde in eadem actione, in qua Religionis pax confirma- tione recessus anni mdlv dicta fuit, in eadem de sectis , quse irrepserant, habifum principum fuisse consilium : quo inepfa Thuani calliditas diluifur, qui generafim, et qnidem fraudulenter in comitiis recessum anni mdlv in quo, ut toties dictum est, Calholica tantum fides et Augusta- nae Confessionis secta, caeteris rejectis, permit- febanfnr, confirmari curasse Catholicos, osfen- dere videtur ; ut postmodum in aliarum secta- rum asseclas, speciatim in prasfato recessu non comprehensos, animadvertere possent : nam ,ex allata actione evidenfissime deprehenditur, si- mul ac semel omnia haec acta fuisse, palamque, ef sine fraude, principura senatui proposita. Et demum, cumuna et ipsa esset res, de qua tracfa- batur,idquecausasuasponteferret ; nonquidem de Palatino, sed de Brandeburgensi tractafnm fuisse apparet, ea tamen rafione, ut nil penitus in comitiis confra eum decretum fuerit.

Quae Thuanus addit de Tridentini Concilii publicatione et alia ejusmodi, quje brevifatis studio prffiferimus, ufi superiora, parifer caute legenda agnoscunfur : nam ex iis, quac supra proposuimus, liquido apparet, qua ratione Tri- dentini Concilii publicationem in Germania Pius edixerit, et Pii nomine Germanis Commendo- nusillamexpetieritprimumacdeindeobtinuerit: quique illorum femporum historias legit, an illae omnes, quas Thuanus recitaf civitates, in quibus Tiidentini publicalio prae aliis facicnda

crat, (uf ipsc dicit) infer Germaniae cffiteras, niajorum tunc rcligionem retinuerint ; salis superqne exploratum habebit.

231. Bortante Commendono , reformationi cleri Germani insistit Pontifex. — Verum cum inter graviora Germaniie mala gravissimum illud esse, quod e pessima Ecclesiasticorum vita ac exemplo oriretur, Gommendonus i[ise animadvcrtissef ; hinc, cum Joannem Andrcam Caligarium ', Romam, uf diximus, misit, inter alia, quffi ei in mandatis dedit, illud insuper fuit, (quod eliam Maximilianus desiderare visus erat, ut ex mox dicendis colligifur) ut Pontifex, praeter eas, quas antea scripserat, nosque supra retulimus, datas hac de re ad omnes fere qua- rumcumque genfium episcopus litteras, alias etiam ad Germaniae prffisules daret, quibus eos, ad corrupfos cleri mores reformandos, vehe- mentius incifaret : quod cerle nil aliud fuit, quam Pio currenti calcaria addere, qui idcirco stafim legati sui consilium secutus, ad Maxi- milianum ipsum in primis sic scripsit ^ :

«Charissimo in Chrisfo filio nostro Maxirni- liano, Ungariae et Boemite regi illustri, electo Romanorum imperafori.

PIUS PAPA V.

(I Charissime etc.

« Cum sacerdotesante Dominum, pro delictis populiintcrcessoresetdeprecaforesessedebeaut, necesse est, eos castos et niundos esse, ut eornm preces Deum populo propitium redderepossint. Deus enim vasa, et fanquam canales puros et mundos requirif, per quos sua beneficia derivet. Sicut ad hujus mundi principes, cum placandi sunt, homines, qui illis placeant, ablegantur; ita Deo, pro saUife populi supplicaturi, ea cordis mundifia esse debenf, uf alienorum peccatoruni impetrare veniam mereantur : scripfum est enim : Miindamini, qui fertis vasa Domini. Et sane, uf B. Gregorius anfecessor nosfer dixit: Cum is, qui displicetad intercedendum mittitur, irafi addeteriora animus provocatur. Cogifanti- busigifur nobis,et virorumquirerumGermanife periti sunt, senfentiam exquirere solifis, quae causae fuerunt, cur his miserrimis temporibus nostris, nobilissima Germaniee provincia, in qua adeo Catholicae religionis cultus vigere solebat, tot populi ac gentes, a Catholicareligione de- fecerint ; illa in primis causa fantarum haere- sum extitissc videtur, quod sacerdotum ef alio- rum Ecclesiasticorum vita ac mores nimis corrupfi ac depravati populos ipsos maxime offenderunt. Qui enim lumen illis pracferrc de- bueranf, ad honeste, caste pieque vivendum, ii, sicut accepimus, (quod tamen sine bonorum contumelia dicfum volumus) vitae suaj turpitu- dine atque infamia furbulentis ac novarum

' Ex Epist. Cagliarii ad Commendon. E. 2. cx Ms. Card. Spadae. — « Ex Archiv. Valic. stgn. 2986.

PII V AXXUS 1.

CHRISTI 1566.

Mi

renim sliidiosis hominibus dissemiiiandarum propagandarumque haeresum materiam prce- buerunt, adeo enim plerosque Ecclesiaslicos, (id quod dolentes referimus) oblitos jampridem fuisse audivimus officii ac professionis suae, ut ne posl tot ac tantas quidem ex.ortas hffireses, mores suos correxerint, sed inhoneste ac ne- quifer vivere perseverent, et palam concubinas habeant, easque, perinde ac si eorum legitimee uxores essent, sine uUa verecundia circumdu- cunt, ac multi eorum ne clericales quidem ves- tes deferre dignentur. Cui ergo mirum videri debet, ruinai populi causam tales sacerdotes extitisse ; nec fuisse eos ad placandum populo Deum idoneos, cum ipsi, qui exorare debuerant, eum gravius irritarent ? Quia igitur in eo loco, in quo constiluti fuimus, omnium sahitis curam habere debemus, nec eam, sine salutis nostrae periculo,negligere possumus; et quia,tanquam ea, qufc oculis cernuntur, videmus, nisi hoc detestabile concubinatus vitium in clero Ger- manisB extirpetur, brevi lempore Catholicam illic religionem penitus defecturam : ad conser- vandas Catholicorum reliquias, et eos, qui Eccle- siam deseruerunt, adejusgremium reducendos; putavimus excitandos et sub divini obteslatione Judicii monendos esse episcopos Germanite , fratres noslros, ut in sua quisque eorum civilate atque dicecesi, Ecclesiasticorum vitam et mores diligenterinquirat, etcum alia, quse emendanda repererit, emendet, tum imprimis eos, qui con- cubinas habent, illas , et nostra auctoritate, dimittere, et posthac honeste et caste vivere cogat ; ac si qui eas ab se segregare et ejicere recusaverint, eorum contumaciam secundum canonicas puniat sanctiones. Si enim Ecclesias- tici ea, quEC debent, laicis exempla prasbuerint, sper 'i poterit ipsos laicos honestiusesse victu- ros ; Catholicis porro honeste viventibus, eos quoque, quos Catholicorum vitia offenderunt, et a Catholica religione deduxerunt, ad Ecclesiai gremium reversuros. Sed quia ipsis episcopis, ad tale offlcium efficaciter exequendum, scimus opus fore auxilio majestatis tuse ; rogamus te, charissime fili, et per viscera misericordia; Dei obtestamur, ut, sicuti dignum est pietate tua, favorem eis et auxilium tuum propense impen- das. Nihil est, quod Deo gratius facere possis, nihil in quo melius de ista tua inclyta nalione mereri. Auxilia tu quidem maxima adversus impios Christiani nominis hostes, pro salute GermaniBB et totius Christiani populi, diceris comparasse ; sed tale officium, tam opportuno tempore, ipsius Dei Omnipotentis auxilium majestati tuse, ad frangendam hostium super- biam comparabit. Et tunc tibi sacerdotum pre- ces [iroderunt, cum mores eorum, pio tuo studio emendati, gratas eas Deo, et dignas quaj exau- diantur, effecerint. Cupimus Germanicaenationis sahiti pro nostro pastorali officin consulcre ;

sed tua quoque npud Deum merita crescero cupimus. Datum Romai apud Sanctum-Petruni etc. Die xu Junii mdlxvi, 1'onlific. nostri anno primo M.

232. Circularis vero Epistola ', quam ad om- nes GermaniBe episcopos Pius scripsit, hujus- modi fuit :

« Venerabili fratri etc.

« Ven. frater etc.

t Pro loco, in quo visum fuit Domino nos constituere, paterno animo de salute GermanicK nationis cogitantes, non desistimus nec dies nec noctes meditari , quibusnam remediis tantas haereses, quae inde ortie, tanquam ex fonte quo- dam, in alias provincias dimanarunt, quaequo, praeter miserabilem animarum jacturam, tot et tam graves iili nationi calamitales invexerunt, extinguere possimus. Sed cum nobiscum cogi- tamus, et cum viris, rerum Germanise peritis, de tanti mali remediis consullamus , tantis hae- resibus causam in primis dedisse intelligimus, turpem, inhonestam et pudendam Ecclesiasti- corum vitam. Qui enim lucem laicis prteferre debuerant, ad recte, honeste pieque vivendum, ii (sicut accepimus, quod tamen sine bonorum contumelia dictum volumus) concubinas domi habentes, sine uUo Dei timore, sine ulla homi- num verecundia, easque secum circumducere solili, et in Ecclesiis ac conviviis, perinde ac si legitima; uxores essent, (quod sine pudore referri non potest) etiam ordinis et dignitatis suee nominibus appellatas,ostendere:tamimpu- denti vitae nequitia populos adeo offenderunt, ut propter eorum infamiam et contemptum, facile potuerint haeretici suas frequentare sectas et haeresum venena diffundere. Itaque hujus tanti mali illud in primis aptum et necessarium existimatur esse remedium, ut sacerdotes et alii clerici concubinas dimittere, et vitam profes- sione sua dignam degere cogantur. Quod, ni ita fiat, propediem (quod Deus avertat !) nuUae supererunt in GermaniaCatholicorum reliquiae, et omnis prorsus lux Catholicffi religionis ex- tinguetur. Quocirca, cum, pro commisso nobis officio, praetermittere nolimus, quin faciamus quidquid possumus, ut Catholicorum reliquias in Germania conservemus, eosque etiam, qui a recta fide deducti sunt, ad unitatem Ecclesiae reducamus : fraternitatem tuam , sub divini judicii obtestatione hortamur ac monemus, ut officii tui memor, nec quidquam aliud, praeter- quam Dei honorem et animarum salutem res- piciens, dioecesim tuam visites, et mores atque actusEcclesiasticorumdiligenter inquiras; cum alia qu8B correctione eguerint corrigas , tum quoscumque repereris clericos concubinas ha- bere, illas ab se segregare, eas et exfipllere compellas ; contumacesque et in nequitia per-

' Ex Arcliiv. Vatic. Ibid. ul sup.

1IG

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1506.

severantes. juxta canonicas punias sanctiones, in subjectos tibi , ordinaria tua , adversus exemptos autem,Apostolica,qiiam tibi qualenus ea opus sit, concedimus, auctoritate procedas. Meniento, frater, ejus quod B. Grejjorius ante- cessor nostcr dixit : Cum in subjecto peccatum non corrigilur, in eos qui ijrspsimt sententia retorquetur. Cogita, quam ha^c vita sitbrevis, quani sint hujus mundi honores fluxi et mo- mentanei. Cof.Mta.reddendam foreabunoquoque nostrum rationem offirii sui, in illo Iremendo judicio. Vae, Vae, Vae illi, qui tanta scandala, quae removere potuerit, negligentia confirma- verit et dissimulationeapprobaveril. Dum igitur potes, enitere, cura et labora, ne criminum tan- torum , a quibus eos quibus praees revocare neglexeris, abs te pcena , quod absit , luenda sit. Quo fidcntius autem in clero tuo, quae cor- rigenda fuerint corrigere aggrediaris, scito, nos cum charissimo in Chrislo filio nostro , Romanorum imperatore electo, cui ipsi quoque lianc cleri eorrectionem maxime necessariam videri intelleximus, vehementer egisse, ut ad officium tam necessarium exequendum tibi reliquisque episcopis et fralribus nostris, Cae- sarei sui favoris auxilium efficaciter velitimpen- dere. Datum Romae apud Sanctum-Petrum. sub annulo Piscatoris. Die xiii Junii mdlxvi, Pontific. nosl. ann. primo ».

233. Praeter ista ad omnes Germaniai anli- stltes scripta, prout occasio tulit, singulos etiam commonefacere Pius studuit, ut huic tanto malo, pro viribus occurrere conniterentur. Quapropter ad quasdam archiepiscopi Trevi- rensis Epistolas respondens ', sic dicit :

« Venerab. fratri Joanni archiepiscopo Tre- virensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater etc.

« Cum caetera, quae in litteris tuis, pridie non. Junii datis, scribis, libenter cognovimus, tum ex eis, adeo perspexisse videmur dignam bono ac diligenti pastore voluntatem, erga commissum tibi gregem, ut laudandum te po- tius a nobis^ quod isto animo sis, quam ad ea, quae officium tuum postulat, hortalione nostra incitandum esseducamus; praesertim cum ita abs te illam hortationemnostram, quaincitandi tua causa usi fueramus, acceptam esse videa- mus, ut indicare satis sit, quo remedio Domi- nicarum ovium saluti prospici posse putemus. A nonnnllis viris fide dignis et rerum Germa- niae peritis agnovimus. tantae ac tam lucluosae in Germania animarum pesti atque jacturae, causam in primis dedisse impuram ac turpem Ecclesiasticorum hominum vitarn ; adeo enim plerosque Dei timorem ac pudorem simul ho-

' F.x Arcliiv. Valic. Ibiil. ul sup.

minum abjecisse, ut concubinas palam habere ac secum circumducere minime vereantur, perinde ac si iegitimae uxores essent, et quidem iisdem officiorum et dignitatum Ecciesiastica- rum, quibus illi vocantur, nominibus appella- tas. Tam nefandnm cleri nequitiam, tanique detestandam vitac tur|)itudinem, quis non in- telligat, haeresum in priniis semen et materiam extitisse ? Populi enim, non quid Ecclesiastici doceant, sed queinadmodum vivant, intueri solent, et quorum vitam improbam esse vident, ne meliorem quidem esse doctrinam putant : morum turpitudo omnem orationi fidem abro- gat. Creverunt igitur et corroboratae sunt hae- reses, quia sacerdotes mali suis eas moribus aluerunt : quibus enim pie, caste sobrieque vivendi exempla prfebere debuerant, eos ipsi, et flagitiis suis offenderunt, et ita offensos, haereticis facile corrumpendos, et omnibus im- buendos erroribus tradiderunt. Quapropter huic tanto scandalo obviam, frater, ire necesse est. Diligenter inquirendum est, quemadmodum quisque eorum, qui curationi animarum, vel alio officio Ecclesiastico prseesl, vivat, ac sine ullius personae respectu, Dei tantum honore, prae oculis habito, extirpandum est sacerdotali zelo tam nefarium concubinatus vitium. In quibus, si ita inveterasse compertum fueril, ut corrigi non possint; ii, sicut sacris sancitum est canonibus, privandi sunt loco et officio, quod tantopere polluunt atque dedecorant, et in eorum locum alii, quorum et fides spectata, et vita probata sit, subrogandi. Tuae quidem fraternitatis curae esse confidebamus, ut et hoc, et quidquid aliiid in clero tuo corrigendum sit, corrigas : sed tamen cum caeteros fratres no- stros, Germaniae e|)iscopos, ad fungendum tam necessarium et debitum officium excitaremus, te quoque, ut in hanc curam incumbas, fralerne duximus admonendum etc. Datum Romae apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscaloris. Die XVI Julii MDLXvi. Poniific. nostr. ann. primo ».

254. Eadem ferme, quae ad Trevirensem, ad Joannem Jacobum quoque archiepiscopum Sa- lisburgensem scripsit, ad quem data Epistola, sub die xvii Julii hujus anni, studio preeter- mittitur, quod inter editas a Gabau ' habeatur. Quod vero ad Salisburgensem metropolim plura loca pertinerent, quae ducis Bavariae ditionis essent; idcirco ad hunc quoque principem, utpote pietate ac religione praeclarissimum, scribendum Pius censuit, ut ipse etiam evel- lendis ab Ecclesiastico Ordine tam impiis nefa- riisque sceleribus, eidem arcbiepiscopo el suf- fraganeis ejus, auxilio esset. Epislola - hujus- modi fuit :

« Dilecto liiio. nobili viro, Alberto Bavariae duci elc.

' (iabau. Epislol. Pu lib. I. Ep. 4. — * Ei .^ithiv. Valic. Ibid. nt sup.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1560.

U7

« Dilecte fili etc.

« Noii sine maximo dolore cognovimiis a viris Catiiolica; religionis zelo pra-ditiset rerum Germaniae peritis, quani turpiter et inhoneste in Germania plerique Ecclesiastici vivant, se et sacerdotalem Ordinem nequitia sua dede- corantes, atque in maximam apud laicos con- tem|)tionem adducentes; quo nimirum factum est, ul tantopere creverint et multiplicatae sint heereses. Audimus enim eos adeo et Dei timo- rem et hominum verecundiam abjecisse, ut palam concubinas habeant, easque in Ecclesiis et conviviis conspici patiantur; iisdemque, qui- bus illi vocantur. beneficiorum et dignitatum nominibus appeliatas. Quia vero, nisi tanlum scandalum toilatur, verendum est, (quod Deus avertat) ne ullee brevi tempore supersint in Germania Catholicorum reliquise, sed omnis prorsus Catholica religio extinguatur; idcirco ven. fratrem nostrum archiepiscopum Salis- burgensem hortandum diligenter et incitandum duximus, ut clerum suiuii visitet, quse in eo corrigenda repererit corrigat, atque hoc in pri- mis detesfandum concubinatus vitium extirpare conetur. Quo facilius autem id tollere possit, nobilitatem tuam, cui dispiicere certum habe- mus Ecclesiasticos adeo licenter et inhonesle vivere, hortandam in Domino duximus et ro- gandam, ut ad hoc et alia cleri vitia corrigenda, auxilium suum ipsi archiepiscopo et suffraga- neis ejus, quorum Ecclesise in tua sunt tempo- rali ditione, et ipse propense, quotiescumque 60 opus fuerit, impendas, et a magistratibus ac ministris tuis impendi jubeas. Quo quideni officio pietas tua, nec Deo gratiore, nec nobis acceptiore ullo fungi poterit. Datum Romcc apud Sanctum-Petrum sub annulo Piscatoris. Die XVII Junii mdlxvi, Pontiflc. nostr. ann. pri- mo ».

235. Atquam arduam provinciam Pius sus- ceperit, cum Germanicorum morum reforma- tioni animum intendit, pneter ea, qu£e ab eo in praefatis litteris recitantur, illud etiam osten- dere videtur, quod a cardinali Hosio ', anno superiori, ad cardinalem Amulium scriptum, in heec verba legimus : « Cum fuissem Triden- ti, memini, quemdam ad me venire, qui dice- ret : non aliam ob causam ad Concilium se ve- nisse, quam ut ratio possit inveniri, qua cor- rupti mores Ecclesiae emendarentur, nam de revocandis in viam haereticis, nullam sibi spem subesse. Cui respondi : Mihi non minus difficile prius illud, quam posterius hoc videri. pra"- sertim in Germania;ac exempla protuli, quibus demonstrasse sum conatus , nihil difficilius ppfpstari posse, quara ut collapsi mores isti restituerentur; quod metuendum sit, ne repe- riantur etiam inter Catholicos, qui citius ad

' Hosii card. Opusc. t. II. Epist. 94 p. 138.

castra Christi perduellium defecfuri sunt, quam ut quffdam in suis moribus emendari patiantur. Ita nunc est hominum vita dissoluta, vix ut ulla disci[)Iina ferri posse videalur ». Sic ille.

2oG. Et revera, hoc anno (ut Thuanus, ab Isselt aliique scribunt) cum Monasteriensis episcopus, Bernardus Raesuelt, quod preedixi- mus, mandatum a Ponliflce Maximo accepisset de concubinis removendis, illudque in dioecesi sua recitari jussisset, id immanem quamdam obtrectationem ac tumultum excitavit, quem collegii sodales, ante aliis ex causis exacerbati, tum praecipue, ex concubinarum instinctu, pro- moverunt. Quorum perta>sus vir bonus, ullro episcopatui cessit, octav. lialen. Novembris. In ejus locum Joannes ab Hoja, jam Osnabrun- gensis episcopus, et antea camerae imperialis prffises, suffectus est. Vir, inquit Thuanus, illustri generis splendore, eruditione, muni- ficentia cum paucis comparandus, et omni de- nique commendatione diguus, nisi ex sodalium contagiosa societate, prioris vitee exercitiis in- termissis, statum mutasset, ac pristinam fa- mam et prseclaras animi dotes, dispari vitoe exitu obscurasset.

257. Inventi etiam sunt hoc anno eplscopi, qui potius quam corruptos mores corrigerent, (ut Hosius praedixerat) ad castra Christi per- duellium emigrarunt. Ex his unus fuit (ut ab Isselt, Thuanus aliique referunt) Sigismundus Brandeburgicus, vel potius, qui ei successif, Joachimus Fridericus, pariter Brandeburgicus. Sigismundus Joachimi Ilelectorisfrater.perqua- tuor etdecemannosMagdeburgensem archiepis- copatum cum administrasset, ad Protestantium doctrinam inclinare caeperat; sed cum, explo- ratis plurimarum sectarum sentenfiis, juxfa eas impium.quod medifatus fuerat,consiIium opere implere molitur, sceleris paenas luit et morte praeoccupatus, extremum diem obiit, in quo, juxta Prophetam, peccatoris periit desiderium. Ejusdem vero Ecclesias sodales, Sigismundi molitionum ac criminis participes in ipsius locum statim suffici curarunt, quem diximus, Joachimum Fridericum, Joannis Georgii elec- toris Brandeburgensis eo tempore unicum fl- lium, qui statim inchoatum a pafruo .scelus perficiendum curavit, prostifufoque (inquit ab Isselt) optimo illo semine, quod Albertus pri- mus archiepiscopus, e canobio Sancti Maximi adTreverim, imperatoris Othonis Primi jussu, evocatus, in hoc Wandalico agro seminaverat, zizania superseminans. religionem Catholicam in Lutheranam commutavit, Sacco quodam,vel, ut alii scribunt, Sigifrido Monthusano in ea Ecclesia primo in pestilentiae cathedra consti- tuto Idem pravitatis exemplum secutus est Cliristophorus, ex ducibus Magapolitanis, qui, cum sedem Racemburgensem obtineret, Lufhe- ranico eodem flagitio ipsam, hoc eodem anno.

1 18

PII r ANNUS 1. — CHRISTr 1506.

contaminare praDsunipsit. Nihiloniiiius irrltos penitiis non fiiisse Pii laborcs, iii reformalione Germaiiicoriini Kcclesiasticorum snsceptos, prwter alia, proviiiciale ostendit, panlo post coactum ab eodem Salisbnrjiensi, i[)S0 Ponlifice suadente, Concilinm; (|ao tnm populi,tum vero in primis cleri sni reformationi prospcxit : caeptnnniue lioc anno, agente Commendono, ejusdem reformationis opus, cum rursus, nt dicetnr, apnd Ca^sarem legatione fnnctus est in Germania, feliciter prosecutum fuit, prout suo loco narrabitur.

258. De quodam hidi magistro ejiciendo scri- bit Pontifex ad archiduceni Austrix. — At, ne quis arbitretur, sspcnlarem dumtaxat clerum in Germania reformatione eguisse, ea prohi- bent, qiia}, hoc ipso anno, eidem Pontifici acci- derunt. Ipso enim fernie tempore, quo, sua- dente legato Commendono, quas proposuimus, litleras dederat, delatum est illi, in oppido dioe- cesis Polensis, annua mercede conductnm, in quodam Augustiniani Ordinis caenobio, hsere- ticum quemdam, ut nonnullos pueros nobiles doceref litteras, domicilium habere. Quo audi- to, exarsit Pius, et, more sno, fidei zelo refertas, ad Caroluin Anstriae arciiiducem, ad quem op- pidum pertinebat, has litteras ' dedit :

« Dilecto filio, nobili viro, Carolo archiduci Austriae.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem etc.

« In notitiam nostram nuper perlatum est, in oppido quodam ditionis tuae, Flumine vocato, dioecesis Polensis, conventum esse Sancti Hie- ronymi, Ordinis Fratrum Sancti Auguslini : ibi ali, certa annua mercede , tan(]uam in ludo quodam licentiae, ac potius impielatis, octo pueros, nobili genere natos, quorum patres omnes magistratus gerunt ac ministri sunt nobilitatis tuae; habere eos magisfrum granr matices et linguarum Italicae atque Illyrica>, quemdam haereticum, a quo docentur, non illi quidem, ut Catholicornm filios institui decerel, Deum timere, et sanctae matris Ecclesiae prae- cepta servare ; sed omnibus fere Ecclesiae prae- ceptis et Catholicae religionis institutis neglec- tis, licentervivere et planeimpielateimbuunfur. Sane doluimus majorem in modum et miserati sumus vicem illorum, nec potuimus illorum patrum impiam incuriam non accusare. Cum enim caeteri patres, ut eorum liberi sancte, ho- neste pieque instituantur, diligenter curare so- leant, eorum patres id vere curare et studere videntur, ut plane illi corrumpantur. Quodque perniciosius est, ut in magistratibus et muneri- bus publicis, ita corrupti et haeretica pravitate imbuli, populis ditionis tuae ipsis aliquando

siiccedant, quod, quam ipsis populis pernicio- sum futurum csset, nobilitas tua pro sua pru- dcMitia iiitelligit. Utaccepimus autem, tam pes- tiferae scholae auctor fuit quidain Franciscus Harbus a Castello Coslavo, illius oppidi guber- nator, cujus dno filii in eo ludo aluntur; qui, et ipse, et cuncla ejus familia atque cognatio iKTreticae pravilatis labe infecti esse dicuntur. hl nobilitalem tuam ignorare certum habemus ; cum enim Catholicus princeps sis, et cum Dei Iionorem, tum etiam existimationem tuam, ut debes, diligas, tuaeque piae voluntatis non ob- scura signa dederis; id, si antea rescivisses, profecto minime passus fuisses. Quia vero res est pessimi ac detestabilis exempli, pueros in tali loco, tanquam in media Saxonia, specie alque practextu discendarum linguarum, hce- reses impietatemque doceri , et tanquam se- minarium haereticorum, institutum esse in op[iido ditionis tuae, nobilitatem tuam horta- mur et paterne monemus, ut, sicut ipsius pie- tate dignum est, tanto scandalo occurrat, pro- videatque, ne illius loci gubernator, et scholae, ut diximus, auclor, potestate sibi abs te conces- sa, ad alendas ibi haereses et latius difTundendas, abuti, ne suos modo, sed alienos etiam liberos illa vivendi licentia corrumpere possit; et de homine statuat, prout existimatio sua, tam gra- viter Ifesa, ab eo postulare videbitur; ut puero- rum illorum patres et alii discant, diligentius imposferuin filios suos educare, eosque bonis Catholicisque magislris in disciplinam tradant. Magistrum autem illum tam improbum com- prehendi, et ordinario loci tradi jubeat, aut saltem ex provincia illa et locis omnibus dilio- nis suffi ejiciat, et proposita gravissima pcena, redire prohibeat. Quae cum facies, Deo admo- dum grato et tc digno fungeris officio; teque C.atholicae religionis zelo inajorum tuorum, piae inemoriee principum, plane imitatorem esse ostendes. Ita ergo fac, dilecte fili, ut, sicut con- fidimus, tuam hac in re diligentiam et pium zelum collaudare in Domino debeamus. Datum Romae apud Sanctum-Pelrum, sub annulo Pis- catoris. Die v Junii mdlxvi, Pontific. nostr. anno primo ».

259. Carolus autem, et se rei conscium et malo pro viribus occurrisse ingenue fassus est. Verum unde morbi origo procedebat, ibi in primis adhibendum esse medicamentum do- cens, ad Ponlificem sic rescripsit. Epistolam, ' cx proprio originali acceptam, liic damus :

« Beatissimo in Christo patri ac domino, doinino Pio V, sanctae et universalis Ecclesife summo Pontifici, domino meo observandissimo.

« Beatissime in Christo pater, domine mi observandissime.

« Ad litteras Sanctitatis vestra;, quinta

' Ex Aichiv. Vatif. Ibid. iil siip.

' Ex Arcliiv. card. Aiexan. M5. CoJ. sisn. niim. 6G.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 156G.

i\9

Jiinii nuper ad me datas, quibus miiii signi-

ficat, in nolitiam suam peilalum fuisse, in

oppido meo ad Sanctum-Vitum Fluminis in

conventu Augustinien. esse ludimoderatorem

quemdam, qui octo pueros nobiles, annua

mercede conductus, sanctcE matris Ecclesia)

l)raeceptis negleclis, omiii labe lueresum insti-

tuat, ita Sanctilati vestra^ Immililer respondeo.

Cum su[)eriori inenselale quid|)iam etiani miiii

demonstratum fuisset, slatim commisisse mc

episcopo Tergestino , iiecnon locumtenenli

ibidein ad Sanctum-Vitum Fluminis, ut eade rc

diligentem inquisitionem liabcrcnt, mequepos-

tea status ejus prolixe edoccrcnt. Cum igitur

convenissent, prtevia sufficieuli indagine, inve-

nerunt esse in diclo caenobio dictum ludimode-

ratorem, eumque, annos jam quatuor et eo

amplius aliquos adoiesccntes docere. Iiominem

quidem de Calbolica nostra religione minus

bene sentientem, qui tamen nullum scandalum

oppidanis praeberet, sed tantum domi cum

pueris suis ageret, atque eos pra?sertim in ad-

discenda lingua Sclavonica et Italica erudiret.

Quam quidem rem certe eo molestius percepi,

quod in dicto monasterio ficret, ubi potius

convenit ejusmodi pestem omnibus modis

propulsare : vel saltem, si quid conventui impe-

dimenti obvenisset, auxilium meum et adju-

torium implorare. Caeterum, cum id neglectum

fuerit, Sanctitas vestra facile videre potesl,

quam inutile sit lioc genus hominum, et quanla

animadversione lisc eorum negligentia opus

liabeat. Itaque, cum ego priorem ibidem serio

admonuerim, ut dictum ludimoderatorem sta-

tim domo ejiceret, Sanctitas vestra curare pote-

rit, ut conventus ipse, qui non ita bene audit,

quoque debite reformetur et corrigatur : et his

Sanctitati vestra?, quam bene valere precor,

accurate me commendo. Ex civitate mea Graz.

Die secunda Augusti. Anno mdlxvi. E. S. V.

« Obsequens filius Carolus D. G. archidux Austriae, dux Burgundiae, ac comes Tiroli etc ». 260. Episcopo Pataviensi datiir mandatum exturbandi canonicum hsereticum. — Licet nobis compertum haud sit, quid, his auditis, egerit Pius ; tamen, prout ex ca^teris illius gestis ver- bisque elici potest, nec absque debita reforina- lione caenobium illud pra;termissum fuisse, nec bsereticum illum, tum ab ipso Pio, lum a Carolo, Catholicffi religionis studiosissimo, diu- lius 60 loco consistere passum esse, censen- dum est ; nam, sicut reformandis corruplis Ecclesiasticorum moribus enixe semper Con- tifex incubuit, sic insectandis hujusmodi homi- num pestibus, ubicumque essent, totis etiam nervis semper intendit; quod quidem coinpro- bare videlur sequens ad Pataviensem epicopum, hoc ipso ferme tempore, ab eo scripla Epistola :'

« Ven. fratri episcopo Pataviensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem etc.

« Pervenit ad aures nostras satis certa rela- tione quorumdam, diiectos filios, Austriai regimen appellatos, uli commissario, ad stccu- laria negotia, Christophoro quodam Illingher, EcclesicC tuae canonico, qui manifestus esse fertur hffircticus : quod nos non sine moieslia audivimus. Quocirca fraternilatem tuam ino- nemus, ac districte pra>cipimus et mandamus, ut veritate diligenter inquisita, si tanti criminis infamia eum vere laborare sibi com|)ertum fuerit, tanto scandalo obviam eas , ac nihil, nisi Deum respiciens, ea iilum praebenda atque canonicatu, sententia tua, juxta sacros canones, privatum fuisse declares ; ne infamia ac labe sua diutius Ecclesia; tuse capitulum ac reliquum clerum polluat atque dedecoret. Hoc tu quidem, non expectata admonitione nostra, tua ipsa sponte prohibere debueras ; sed praeterilam negligentiam, hoc mandato nostro diligenfer cxequendo, corrigere debebis. In ejus aulem locum, aliquem volumus subrogari, quem et Catholicum esse conslet, et cseteris rebus ido- neum, atque illo loco dignum. Datum Romae apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris. Die XII Julii mdlxvi, Pontific. nostr. ann. primo ».

261. Curiensis episcopus Pontifici suas serum- nas pandit. — Pius igitur, qui ad exequenda quae sui essent muneris, tanta solertia, non raodo siinul, sed specialim Germaniae episcopos impellere consuevit; cum ii ab eo opem auxi- liumque deprecarentur, illis defuisse minime censendum est. Hos inler, hoc anno, extitit Beatus, Curiensis episcopus, de quo, anno superiore, ista ad Pium IVPontiflcem .Maximum Helvetici Cantones Catholici scripserant ', prout ex ipso originali :

« Nulla sane privati commodi spe, aut nlia sinistra affectione, sed pios, eruditos et idoneos viros, ad omnium, maxime autem Cathedra- lium Ecclesiarum, regimina, quantum in nobis est, promovendi desiderio, et maxima rei indi- gnitate, qua; reverendo dominc Beato de Porta, pio et docto viro, ad episcopatum Curiensem clecto, prteler suum demerilum contigit, com- moti, non possumus intermittere, quin inler- cessorum officium assumentes, Sanctitati tuffi sffipius pro eodem supplices fiainus. Quis enim fam durus el inhumanus est, qui, cum tantam vim et violentiam, tamque atrocem injuriam, qua vir ille bonus et probus affectus fuit, et quotidie afficitur, audiat, ejus non commise- reatur ? Quis virum, multis nominibus hoc episcopatu dignissimum, canoniceque et legi- time elecluin ejici, ol liominem simoniacum,

• Ex Archiv. Vatic. Ibid. iil sup.

' Ex Archiv. car. Ale.xai»JriD. Mss. Cud. <>)[n. 68.

120

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

ineligibilem, et millo niodo idoneiiin, in pessi- miini totius Germanioe exemijltim, violenter inli iiiii, atque taliter intrusum, in bonis Eccle- siaslici*, sacrilejri* manibus, cum tanta hiijus vencranda? et vetustissimfe Ecclesiae jactura versari, eaque tam profuse et inutiliter diiaiii- dare a?quo animo feiat ? Rogamus itaque et obsecramus Sanctitatem luam summis airec- tibus, ut, pro sua innata pietate et clementia, hunc virum, rite videiicet electum, tanquam rarum et verum Christi sacerdotem, in graliam nostram, sibi commendatum habeat, atque decreto electionis sua», uli verac historiae et in tota fere Germania jam notoriae, fidem indubiam adhibeat, et proinde elcclionis confirmationem, quautum eidem possibile fuerit, acceleret, decernatque et concedat. Sanctitas namque tua, pro sua prudentia. probe considerare poterit , quantum periculi et irrecuperabilis damni Ecclesiae Curiensi ex hujusmodi confir- mationis dilatione immineat, et praeterea quanta confusio, non tantum in nostris parti- bus, sed apud omnes alias Ecclesias Germanire secutura esset, si subditorum alicujus Eccle- siae electio laica, seu potius intrusio, rata et grata haberetur; quod tamen minime futurum speramus. Ex Badena die lomensis Juiii mdlxv».

262. Ista (ut dicebamus) Catholici Helvetii ad Pium IV. At, quamvis is, quam optaverant, Beato de Porta confirmationem dedisset, acces- sissetque, ex inore, ad illum exornandum etiam Maximiliani imperatoris placitum, quo tempo- rale quoddam jus ei tribuebatur ; tamen adhuc gravissimis angustiis ab aemulis cum eum premi contingeret, atque in episcopalem posses- sionem minime admitti ; ideo illi ad Piuin V confugiendum fuit, quo auctore turbas contra se concitatas, nullo prope negotio sedandas speravit; ideoque post gratulatorias, quas ad eum miserat, de adepto Pontificatus apice, litteras, ' sequentes dedit, quibus suas Eccle- siaeque suae lugendas aerumnas pandit;

« Beatissime pater.

« Tuae Sanctitati debitam obedientiam et observantiam, ultra beatorum pedum oscula ofFerimus. Nuper cum Curiae essem, humit- limas ad tuain Sanctitatem dederam litteras, in quibus tua Sanctitati, communi Ecclesiae nostrae gratulabar nomine, quod divina ordi- natione talem consecuti essemus Summum Pastorem, nosque in his tuae Sanctitati liumi- liter commiseramus. Verum, quia hae litterae, casu quopiam intercipi potuerunt, denuo tuae Sanctitati gratulamur, Deumque precainur, ut clavo Ecclesiae gubernando diu incolumera tueri dignetur.

« Caelerum, cum a Sanctissirao domino papa Pio Quarto, sanct. recordat. tam confir-

' Ei Aichiv. caiJ. Alexan. Mss Codd. 63.

inationem qnam consecrationem fuissem con- secutus ; etiam a Cesarea majestate teniporalem jiirisdictionem, quam regalia vocant, qua eiiiscopi per Germaniam uli solent, haud gra- valim impetravi. Verum confaederati Domus- Dei, nostri in temporalibus subditi, Salicensium instinctu persuasi, ha>c oinnia, nuUa vel San- clissimi domini papa?, vel etiam Caesareae Majes- tatis ratione habita, spernunt, neque nos ia episcopalem possessionem admittere hactenus voluerunt, omnemque, ut dicitur, movent lapi- dem, quo omnium excusso jugo, ipsi liberi, suo arbitratu vivere possint. Ego tamen interea nibilominus, pro mea, omnia quae episcopalis sunt inuneris exequor: el cum per antecessorum nostrorum negligentiam plurimi in dioecesi nostra pullularint abusus, tam apud haereticos, quam etiam Catholicos retinendos nomine, hisce corrigendis non mediocrem hercle adhi- bemus operam, atque confirmandi usuni, qui longo tempore fuit intermissus, ac prope in desuetudinem venit. Verum, quoniam haud leves in hoc negotio pertulerim sumptus, neque episcopalium proventuum, vel minima ex parte, haclenus particeps Oeri potuerim ; et juxta D. Pauli sententiam, dignum sit ut qui altari ser- vit, de altari etiara victitet, humillime obtesta- mur, ut tua Sanctitas nobis auxilio esse velit, et suis cohortationibus causam nostram tutari non desinat. Et quoniam, adversariorum con- tumacia, omnium proventuum usum percipere sit difficile ; saltein tuaSanctitas illustrissimum principem Ferdinandum, archiducem Austriae, Apostolica auctoritate commonere velit, ut illi census, qui in Tirolensi comitatu nostro epis- copatui debentur, nobis dependeantur, donec fandein, finitis his tragicis turbis, omniura proventuum compotes fieri possimus. Nos hactenus ea moderatione causara hanc egiraus, no cruentos aliquos tumultus excitaremus, neque haereticis cavillafionibus occasionera offerremus, licet illi instigatione Salicensium incitati, oinnes caluraniarura et tecbnarura numeros compleant, et veloces, ut Propheta ait, ad effundeudum sanguinem gressus ha- beant. Adversarii mens, personatus ille epis- copus, nullis hactenus vel cohortationibus vel aliis etiam mediis, a pertinaci suo proposito abduci potuit ; verura Epicurea quadam inglu- vie omnia prodigil, nulla ratione afflictae nostrae Ecclesiae considerata ; quo hujusmodi insana prodigalitate vulgum sihi favorabilera facere possit, pleraque episcopalia praedia jam oppi- gnoravit, ac nihil ad suraraam profusionera sibi reliquura fecit. Sed speraraus, si T. S., uti etiamSanctissiraus dominus papa Pius Quartus san. record. summus amator justitiae, et polli- citus est et praestitit, adjutricem porrexerit manuin, has turbas brevi sopiri posse : nara soli fcederati Domus Dei, nostri tamen suhditi,

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

121

nobis refractarie colluctantur, reliqui autem totius dicucesis Catliolici, quorum longe major est numprus, fidelem nobis ac spontaneam preestant obodientiam. Quare, sanctissime pater, me cum commissa mihi Ecclesia tuae Sanctitati bumillime committo, submisseobtes- tando, ut nostri etiam, tanquam supremus Pastor, rationem habere velit ; nos ctiam Deum Opt. Max. eni,\e deprecabimur, ut tuam Sancti- tatem universali Ecclesiae summum antistitem, diu superstitem conservare dignetur. Datum Veldirchii, ultima Februarii, anno a Virginis partu MDLXvi.

« Sanct. Vestr. humillimus sacellanus, Beatus, episcopus Curiensis ».

2C3. De Frisingensis Ecclesise administra- tione filio ducis Bavarise concedenda rogatus Pontifex rem primum in longutn prudenter pro- trahit, et demum ad optatum finem ducit. — Verum_, si auctoritate et prsesidio Pii recens hic creatus episcopus, ut tum jura resque ob- tineret, tum onera sibi commissa; Curiensis Ecclesia; ferre posset, opus habuit : moleslum e contra, hoc ipso ferme tempore, eidem Pon- tifici accidit, a se Frisingensem episcopum, pastorali munere levari postulasse. Perturba- tionem auxerat, et ipsum episcopum, et Alber- tum BavaricB ducem, Ernestum fllium in illius cathedrffi successorem petiisse ; nam, cum adniodum ille juvenis esset, juxta novissima sacri Tridentini Concilii decreta, ad illam eum evehere dignitatem nefaserat; etvicissim adeo pr«Bclara in Catholicam religionem et Aposto- licam Sedem ejusdem Alberti erant merita, ut vix, quod ab illa quoquomodo proficisci posset gratiffi ac favoris, ei denegari posse videretur. Ad praestandam Pontifici obedientiam, agen- dumque cum eo, hac de re, Albertus Joannem Pisterum Frisingensem canonicum, virum pro- bitate et eruditione praecipuum, et Martinum Eisenbrein, oratores suos legaverat, qui, cum longura sermonem cum Pio habuissent, tan- dem ab eo nil aliud elicere valuerunt, quam, quod ipsemet, ad preefatos Frisingensem epis- copum et Albertum ducem rescribens ', his verbis significavit :

« Ven. fratri Mauritio episcopo Frisingensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem etc.

« Ex litteris tuis, quas nobis dilectus filius magister Joannes Pisterus canonicusFrisingen- sis reddidit, cognovimus quas ob causas in animo habeas Ecclesiam istam in nostris manibus resignare. Dolemus admodum vicem ipsius Ecclesiffi, et tot labores frustra a te, ut scribis, susceptos fuisse aegre ferimus ; sed de persona, quam nominas ad succedendum tibi

in ejus Ecclesia; regimine, vix ulla deliberatio nobis incidere potuit difficilior. Cum enim reputamus nobiscum merita diiecli filii nobilis viri ducis Bavariffi, nemo est omnium princi- pum, cujus sincerae fidei, pietati, devotioni, observantiee erga Sedem Apostolicam, plus a nobis deberi putemus. Rursus cum attendimus ffitatem ad ipsam Ecclesiam promovendi, etsi de bona ejus indole et educalione, omnia nobis praeclara polliceri posse videamur ; tamen videmus, quanto et quam gravi scandalo om- ues, et Cattiolicos, et ha^reticos offensuri simus, si in ea re derogemus tam recenti sacri Triden- lini Concilii decreto, de aitate eorum, qui ad Ecclesias et sacros Ordines sunt promovendi. Itaque versamur in magnis angusliis, et pro rei magnitudine decrevimus attentius cogitare, ac cum venerabilibus fratribus nostris consultare, id capturi consilium, quod Deus nobis inspi- rare dignabitur. Datum Roma; apud Sanctum- Petrum , sub annulo Piscatoris. Die decima tertia Maii mdlxvi, Pontific. nostr. anno primo ».

Ad Bavariae ducem ' :

« Dilecto fiiio nobili viro Alberto Bavariae duci.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem et Aposto- licam benedictionem etc.

« Dilectos filios magislros Joannem Piste- rum, et Martinum Eisenbrein, oratores tuos, ea qua decuitbenignitate excepimus. Obedientiam, quam tuo nomine reverenter admodum nobis et Sedi Apostolicae praestiterunt, paterne acce- pimus. Id sane officium dignum fuit principe Catholico et devoto Sedis Apostolicfe filio, qua- lis ipse semper extitisti ; de qua sincera fidei et devotionis tuae constantia te magnopere in Do- mino laudamus. Adierunt nos postea iidem ora- tores tui,et de FrisingensisEccIesiaenegotiono- biscum locuti sunt. Cupissemus admodum,eam rem primum a nobis petiisses, in qua nobili- tati tuae statim, sine ulla cunctatione gratificari potuissemus. Non majorem tu ex ea re laelitiam cepisses , quam nos ipsi capturi fuissemus. Nunc valde angimur.et in magnis versamur an- gustiis ; nam, et durum admodum videtur, quidquam abnuere desiderio tam Catholici, tamque a nobis dilecti principis ; et rursus id concedere quod petitur, alienum est valde, his temporibus, ab existimatione nostra et hujus Sanctae Sedis dignitate ; cum prater alia, quae nuper in sacro Tridentino Concilio providentis- sime statuta fuerunt, adeo diligenter sancitum fuerit, de tetate eorum, qui ad sacros ordines, et ad Ecclesias Cathedrales promovendi sint; ejusque Concilii decreta, nos, simul ac Ponlifi- catum inivimus, servare instituerimus, et de

' Ex Arcliiv. Vatic. Ibid. ut up.

Ann. — ToMLS XXXV. — Laderciii, 1.

' Ex eodem .\rchiv. Valic. Ibid. ut siip.

16

122

,PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

illis observandis, litteras per universas Chri- stiani nominis provincias miscrinnis. Hinc ergo nos tua, majorumque tuorum pcrpetua erga Sedem Apostolicam fides, observantia atque de- YOlio, ct singulare studium erga religioncm Ca- Iholicam urget ; inde magniludo scandali, et bscreticorum Catholicorumque simul offensio nos deterret. Qua in difficullate versantes, nihil magis consolalur, quam quod eam animi tui ffquitatem, modesliam ac prudentiam novimus, ul nihil te ab hacSancta Sede impetrare cupere persuasum habeamus, nisi quod rectum sit, quodque expediat, et tuam ipsius conscientiam mininie laesurum sit. Volumus tanien de ea re diligentius et nobiscum cogilare, et cum vene- rabilibus etiam fratribus nostris consullare. Quam deliberalionem nostram petimus abs te, dilecte fili, ut in bonam partem accipias. Dalum Roma> apud Sanctum-Pelrum, subannuloPisca- toris. Die xiv Maii mdlxvi, Pontific. nostr. ann. primo ».

264. Et quoniam, pro negotii expeditione enixe Pontificem urgere Aibertus voluit, ab illo tamen obtinere non valuit, quod praicipiti seu minus considerato consilio rem ageret. Id tes- tatur Epistola ',quam, ejus litteris respondens, ad eum dedit :

« Dilecto filio nobili viro, Alberto Bavariae

duci.

PIUS PAPA V.

« Dilecte flli, etc.

« Nobilitatis tua? litteras, die septima Junii datas, super negotio FrisingensisEccIesiae acce- pimus. Credimus aulem, te jam ab oratore tuo certiorem factum esse, quantopere cupiamus invenire aliquem modum, quo, sine offensione hominum, desiderio tuo in ea re satisfieri pos- sit. Persuasum illud sibi vere habere polest nobilitas tua, nullum esse in terris principem, quem plusquam te diligamus, et cujus preces propensius nobis exaudiendas esse putemus ; sed hsec ipsa amoris nostri erga te magiiitudo facil, ut diligenter nobis cavendum esse sentia- mus, ne quid minus considerate agamus, quo, non solum nostra, sed tua etiam, quam aeque ac nostram diligimus , existimatio violetur. Proinde hanc cunctationem in optimam partem te accipere volumus, atque etiam sperare, Do- mino inspirante, nos aliquam ejusmodi ratio- nem inituros, qua, salva nostra et hujus Sanctte Sedis dignitate, et absque Dei offensione, voti tui compos efficiaris ». Quod et fecit, ul suo loco dicendum erit ; cum videlicet, re mature ac di- ligenter perpensa, rationem tandem iniit, qua Frisingensis episcopi et Bavaria; ducis desiderio obsecundare posset, et Deus in primis, quem semper prse oculis habuit, deinde Apostolicae Sedis dignitas, inoffensa manerent.

265. Permolestum autem illi accidisse, hoc ferme tempore , Alberstadensem Ecclesiam , mortuo, quem paulo anlc memoravimus, epis- copo suo^ Sigismundo Brandeburgensi, quo sibi ab haereticorum contagione caveret, Henricum Julium, et ipsum puerum, Henrici Julil ducis BrunswicensisacerrimiCalholicaereligionispro- pugnatoris nepotem, in episcopum suum ele- gisse, sequenti anno scriplK ab ipso Epislolaj demonslrabunt. Et revera, quod Pius es hujus- modi electionibus verebatur, in Henrico accidit; cum impie, videlicet, Alberstadensium Catholi- corum spe frustrata, in Protestautium errores, ubi adolevit, dilapsus sit. Comprobat autem vere ex animo, non ex curiali dumtaxat, ut dici- tur, urbanitate, ea amoris ac officii plenissima verba PiumAlberto Bavaro dedisse, non Frisin- gense modo negotium, quod juxta votum, ut innuimus, Albertl ejusdem, Pontifex ad opta- tum demum finem perduxit, sed aliud etiam, pro quo, apud illum Albertus idem, cardinalem Alexandrum Farnesium inlercessorem duxerat adhibendum ; ut ex sequenti Epistola' apparet, ab ipso originali desunipta.

« Beatissime in Christo pater ac domine, domine clementissime.

« Post pedum beatorum oscula devotissima. Reverendissimum illustrissimumque dominum cardinalem Farnesium rogavi, ut apud Sancti- tatem vestram in meum favorem, certa de re, intercederet, ut ex ipso intelliget. Quapropter eamdem humillime oro, ul praedictum domi- num cardinalem clementer audire, ac interces- sionis suae benignam rationem habere, institu- tumque meum sua liberalitate juvare dignetur. Pro quo me, non solum ad quaevis obsequentis- simi gratique filii officia promptissime offero, sed et, quidquid a Sanctitate vestra proficisce- tur, in perpetuam ejusdem memoriam asservari curaturum esse polliceor. Quibus Sanctitatem vestram Ecclesiae diu incolumem felicemque praeesse opto, meque eidem humillime com- mendo. Datum Monaci, die ix Junii 1366.

« E. S. V. obsequenlissimus filius

« Albertus dux Bavariae ».

266. Pontifex igitur, ubi haslitterasaccepit, desideriumque Alberti cognovit, haud expecta- tis cardinalis Farnesii offlciis, in calce ejus, quam proposuimusEpistoIa;, ista addidit ^ :

« De illa re, de qua alleris litteris tuis pridie datis, venerabilem fratrem nostrum cardinalem Farnesium, tuo nomine nobiscum aclurum esse scripsisti, nondum is locutus fuerat, etenim ab Urbe aberat; sed desiderio tuo, ex ejus fami- liari cognito, libentissime satisfaciemus. Datum Romae apud Sanctum-Petrum, sub annulo etc. Die xu Junii 1S66 , Pontificatus nostri anno primo ».

* Ei Arcbiv. Valic. Ibid. ut sup.

» Ex Archiv. Card. Alcxan. M. SS. C.od. n. 63. — « Ibid. ut sup.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

123

267. Electus ColonicTisis professionem fidei edc7-e detrectat. — Et eximia haDC quidem Pii comitas, atque clemenlia verum ostendit, quod de illo quidam scripsit, nimirum' : Nibil in ejus moribus asperum, niliil cernere fuisse in ejus imperiosuperbum ; ctquod difricillimum est.ita mansuetudinem cum gravitate temperasse, ut neque de auctoritate facilitas, neque severitas quidquam de suavitate detralieret. Quapropter immcrito eum mordere aggressum esse Thua- num, ex eo etiam quod comitiorum Augusta- norum occasione , (ut audisti) per legatum suum, clectum Coloniensem, ad fldei professio- nem emittendam urgere non destiterit ; omni- bus rem vcre exploratam habentibus, in con- fesso esse debct. Neque enim ea ratio, quam refert Thuanus idem, ad inconsultum Pontificis zelum amplificandum , Pium ipsum causam eamdem curasse ; illius adMaximilianum Csesa- rem datae litterae docent, in quibus ab ovo (ut dicitur) exorsus, rem omnem exponit. Nos hic eas ponendas censuimus, ut illam minime a Pio, vel dissimulandam vel ferendam fuisse, ac exi- mia prudentia simul ac mansuetudine esse actam, omnibus in aperto sit; dicit enini- :

« Charissimo in Christo filio nostro.AIaximi- liano, Hungariae et Boemia; regi illustri, electo Romanorum imperatori.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fili noster, salu- tem etc.

« Quanti momenti sit negotium, de quo ad M. T. scribendura esse duxerimus, et quantse curae nobis esse debeat, M. T. pro sua sapientia facile intelliget. Coloniensis electus abhinc triennium, et eo amplius, cum ad eam Eccle- siam electus fuit, etsi initio confirmationem suam ab Apostolica Sede, praedecessorum suo- rum et aliorum Catholieorum more, petiit : ta- men quominuseam obtineret.duoimpedimenta ac difficultates ipsemet objecit; quarum altera, quae ad jura cardinalium et aliorum curiae Ro- manse officialium pertinet, quae leviorfuit, fel. record. Pii papaj IV, praedecessoris nostri hor- tatu, et ipsorum cardinalium aequitate ac beni- gnitate, minui facile potuisset, sicut ipsi signi- ficatum fuit. Alteraejusmodi fuit, ut eam nemo Catholicus, nedum praelatus, objicere debuerit. Cum enim deberet,juxta sac. Tridentini Concilii decretum sanctissimum, ethis temporibus ma- xime nccessarium, fidei suae confessionem fa- cere, priusquam confirmaretur ; et de ea fa- cienda non semel admonitus fuisset, eam facere recusavit, tametsi ea suscepta et usu recepta fuerit, juxta formam ab ipso prsdecessore no- stro approbatam,noninItalia soIum.etFrancife, Hispaniae ac Poloniee regnis, sed in ipsa etiam

> Gabut. Vil. Pii V. lib. 0. cap. 7, p. 215. — - Ex Archiv. Valic. Ibid. ut sup.

Germania. Qua in re ejus recusatio, et tam diu- turna contumacia, fidem ejus non parvam in suspicionem adduxit, et maximum Coloniensi- bus et omnibus Catholicis scandalum peperit : quod nos scandalum, pro pastoralis officii mu- nere removere compellimur. Sed quia inviti ad acriora remedia essemus descensuri ; tentandum prius duximus, sicut hujus Sancta; Sedis, ac nostra mansuetudo ac moderatio postulat, si ipsuni lenibus remediis adducere possimus, ut errorem suum adnoscat, ac Catholici viri ac prrelati officio fungatur. Quocirca Majestatem tuam, cujus auctoritate magnopere eum com- motum iri speramus, hortandam in Dominodu- ximus, et rogandam,ut eum benevole officii sui admoneat, et ad hujusmodi confessionem fa- ciendam, ac parendum Apostolicae Sedis tam aequis et salutaribus monitis adhortetur, et illis eum rationibus,quasMajestati tuse suasapientia suggesserit, inducat ; ac, si de hac re in comitiis agere tentarit, alicujus principis favore nixus, sicuti eum in animo habere certiores facti fui- mus ; ab hac eum temeritate deterreat. Erit lioc pietatis Majeslatis tuae dignum officium, et illi gratissimum esse debebit. Nobis certe erit, qui nollemusullam necessitatem nobis imponi,cum 60 severius agendi ; ac parati sumus, si ille offi- cio, quo debet, functus fuerit, et debitam huic Sanctae Sedi obedientiam praestiterit, paterna illum charitate complecti.Sed,si in contumacia perseveraverit, nec Apostolica monita, nec Cae- sareae tuae majestatis auctoritas satis apud eum valuerit; non poterimus officium nostrum prae- termittere, et juxta canonicas sanctiones, ne- cessitati tam nobilis Ecclesiae, qua; tamdiu pa- store caret, tametsi is se pro archiepiscopo gerere minime vereatur, providere ; et ne id ma- lum propter exemplum latius serpat, occurrere, Deo juvante, curabimus : Majestatis tuae,et om- nium Catholicorum favorem nobis jusle, quod justum fuerit, facienlibus, ipsiusque in primis Omnipotentis Dei auxilium non defuturumesse couflsi. Datum Roma; apud Sanctum-Petrum, subannulo Piscatoris. Die xxui Martii mdlxvi, Pontific. nostr. ann. primo >>.

268.Rite in suspicionem,nedum uniusPon- tificis, sed Catholicorum omnium hominem ve- nisse, qui tam .equa tamdiu facere recusaverat, nemo inflciabitur. Quem siquidem non latet, hoc ipso tempore, plures ac non ignobiles Ger- maniae Ecclesias, ut inferius dicetur, pluribus annis, pastoribus extitisse viduatas, quod ad id munusdeslinati, haeresis labe infecti, a Pontifl- cibus Summis deprehensi, utpote eo munere indigni, rejecti fuerint ; (cum satius illis nimi- rum visum fuerit, oves sine pastore esse, quam, ut Christi ovile latronibus furibusque commit- terent). Quem (inquam) ista non latent, repre- hendere qua ratione Pii sollicitudinem valeat, haud mente concipi potest. Augurari autem,

124

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

viriim, qui obfirmato adeo ac pertinaci animo fidei siice ralionem rcdderc detreclabat, ini- quum aliquid comnioliri, ad suam perfidiam tuendam in comitiis potuisse, a ratione alie- num minime censendum cst; ideoque laudandi riiconalus, qui impia consilia hiijusmodi ante- verlere studuit.In hanctamen curam(utexallala ad Maximilianum Epistola apparet) ne vulnus exasperaretur, lenioribus remediis incubuit, ideoque etiam, cum ad Augustana comitia car- dinalem Commendonum inisit.ut vel levissimae offensionis umbram devitaret, sicut ad Calholi- cos cunctos principes, tam Ecclesiasticos quam sa;culares scripsit, hujusmodi quoque officio cum Coloniensi perfunclus est ; cujus quidem, non Pii, consilium fuit, ut suum negotium in comitiorum tempus rejicerefur. En littcrae, quas Apostolicis Epistolis sibi a cardinali Com- mendono exhibitis, electus ipse Coloniensis ' respondit :

« Beatissime pater ac domine clementis- sime.

« Post beatorum pedum oscula, et debitam promptissimamqueerga sanctam Sedem Aposto- licam reverentiam, obedientiam et observan- tiam. Quandoquidem omnipotens et misericors Deus, post obitum felic. record. Pii Quarti Pon- tiflcis Max., S. V. ut excellenti doctrina praedilam etvitae innocentiainsigniterornatam.itaSummo Pontificatu maxime dignam, ad regimen Eccle- siffi suje vocavit, non possum nisi, et divinae ejus majestati ac bonitati ex animo gratias agere, et S. V. eo noniine reverenter et humi- liter gratulari, faustaque et felicia omnia illi precari. Quamvis autem maturius aliquando hoc ipsum facere, et pro impetranda confirma- tione, devote, humiliter et diligenter instare constitueram ; cum tamen intelligerem Sancti- tatis vestrae, sancta?que Sedis Apostolicae lega- tum, hisce Augustanis comitiis interfuturum, non inconveniens existimavi, hanc rem in haec comitia rejici : humiliterque hinc petens, ut S. V. illud, quidquid est mora; atque dilationis, patienter ferat, mihique pie ignoscat. Porro Sanctitatis vestrae clementissimas litteras, per ejusdem legatum, reverendissimum et illustris- simum dominum Joannem Franciscum cardi- nalem Commendonum, in hisce comitiis mihi praesentatas, ea, qua decet, reverentia et humi- litate accepi. Ex qulbus Sanctitatis vestrae, Summo Pontifice dignam curam, sollicitudinem etvere paternum affectum, erga gregem sibi commissum, et me (cui et filii nomen clementer tribuit, et paternis adhortationibus, ad praestan- dum id, quod officii suscepti ratio exigit, non leve calcar addidit, et promptissimum suum animum gratiosissime significavit), facile intel- lexi. Quo nomine Sanctitati vestrae summas

» Ei ipso ohginaU ei Archiv. Card. Alexaad. M. SS. Cod. 63.

merito gratias ago, humiliterque ac revercnter polliceor, me, et hisce tam salutaribus, piis ac paternis adhortationibus, quantum in me erit, ea, qua decet, obedientia pariturum, ct Deo volente, usque ad extremum vita; spiritum in obedientia sanclae Romana; et Catholicaj Ecclc- sia>, Sedisque Apostolicaj constanter pernian- surum ; et nihil, quod ad ejus auctoritatem, ac dignitatem conservandam, et gregis mihi con- crediti salutem, Ecclesia;que commissae utili- tatem pertinebit, et in mea potestate erit, inter- missurum. Caeterum, cum ad has tantas res, quas officium meum postulat, rite peragendas, electionis meae confirniatione summopere opus habeam ; non potui non cum pra;fato reveren- dissimo domino legato, de hujusmodi confirma- tionis negotio diligenter conferre, illique omnes difficultates, quae hactenus circa idem negotium interciderunt, et causas, propler quas nihil in- soliti et inusitati a me exigendum existimem, plene et confitenter recensere. Quamvis autera idem reverendissimus dominus legatus, vir integerrimus, ad hanc rem promovendam sese perquam benigne, amanter et fraterne obtulerit; ne tamen mandati sui fines excedere videretur, ad Sanctitatem vestram ine remisit, promisitque, se hac in re facturum, quae posset, omnia. Cum igitur, Sanctissime pater, omnibus aliis diffi- cultatibus superatis, haec sola supersit, quod non tantum vetus juramentum, ad quod prae- standum me semper obtuli, nec ea tantum obe- dientia, quam praedecessoresmei hacleuus prae- stare cousueverunt (cujus in Brevi Sanctitatis vestrae fit mentio), sed praeterea insolita qua^dam atque jurata fidei professio a me exigitur : ea autem, vel hanc ob causam, quod electio de me facta, et negotii confirmationis plena instructio, ab ejusdem impetratione (quam nihil, quod in mea potestate fuit, impedivit), benigna juris interpretatione non differens, et existimationis ac fidei meae sufficiens defensio et professio, Summi etiam Pontificis calculo approbata, du- dum ipsius Concilii Tridentini conclusionem et confirmationem praecesserit, in hoc casu, nec necessaria sit, nec infelici ac turbulento hoc tempore, sine summo Catholicae religionis et Ecclesiae afflictissimae mihi commissa; detri- mento, a me prtestari possit : ut haec omnia praedictus dominus legatus ex me, meisque ple- nius intellexit, et Sanctitali vestrae procul dubio fideliter relaturus est. Idcirco quanta possum et debeo, humilitate et reverentia peto, uttandem Sanctitas vestra solito juramento, a procuratore meo. Roma; excolente, recepto, omnique diffi- cultate et mora submota, confirmationem tan- topere desideratam, et periculosissimis hisce temporibus Ecclesiae Coloniensi adeo necessa- riam, gratiose mihi concedere, et benigna legis sequentis interpretatione, totque relevantium causarum ratione habita, hac vice insoliti et

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1500.

125

inusitati juramenli prsestationem clementer re- mittere dignetur. Quod si, ut spero, fiat, non poterunt illi, qui posttiac eligendi et conflr- mandi sunt, quorum par similisque causa non erit, hoc ipsum incxemplum trahere. Ego certe non eo minusCatholicajfldei et religionis, quam toties, et vcrbis, et scriptis, et re ii)sa professus sum, sectator et propugnator ero, et ab eo, Deo me favore suo prosequente, nunquam recedam. Spiritus Domini nostri Jesu Christi animam et omnes conatus Sanctitatis vestrae, ad Dei glo- riam et -salutem Christiani orbis dirigere, et Sanctitatem vestram diu nobis incolumem ser- vare dignetur. Datum Augusta? Vindelicorum VI Aprilis 1566.

« S. V. devotissimus fllius. Fridericus ele- ctus Coloniensis ».

269. At Pontifici haud tanti ponderis hujus- modi a Coloniensi allata; rationes visa5 sunt, ut pro|)ferea ab exigenda ab illo fldei professione se temperandum putaret : nam, licet, quaj in sui excusationemin medium ille proferebat, ne- mini suffragari posse viderentur; tamen pes- simo ac perniciosissimo exemplo, causis aliis assimulatis (quae nunquam defuissent), ut Con- cilii decretum passim eluderetur, via aperieba- iur : nec facile etiam fuisset, illos, qui pratextu omni expertes, ab ejus se observantia subtra- here nequivissent, ad ipsius decreti obedientiam compellere; ex uno eo saltem, quod alius alio se deteriorem videri velle^ minime passurus esset, detracturusque idcirco onus, quo alius levabatur. Perstitit proinde in sententia Pius,et singulas diluens ralionum species,a Coloniensi in allata Epistola propositas, in hunc modum illi respondit :

«Dilecto filio Frederico, electo Coloniensi, sacri Romani imperii electori '.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, etc.

« Cuperemus admodum, te fratris nomine posse honorare, sicut mos est Pontificum Ro- manorum, eos, qui consecrationis munus jam susceperunt, arcliiepiscopos et episcoposappel- lare; sed te, donec id suscipias, filium, ad pa- ternse nostra; erga te benevolentiie indicium, appellamus, conflsi fore, ut utrumque erga te, et patris et fratris affectum conservantes, usita- tiore te nominc appellemus. Accepimus litteras tuas, quibus primum nobis gratularis, quod ad Apostolatus offlcium assumpti fuerimus. Gra- tum fuit nobis, perinde ac debuit, istud tua; erga nos pietatis indicium. Hoc autem Dei de nobis judicio, ita demum nos quoque lajtabi- mur, si quid dignum hoc loco, in quo sine me- ritis nostris constituti fuinuis, ad divina; maje- statis honorem, et Ecclesia; Catholica; utilitatem

• Ex Arcliiv. Vatic. ibid. ut sup.

agere, divina gratia favente, ac te ac cseteris, qui nobis adesse debent, juvantibus, poterimus; omnes labores ac molestias, (|uas tecum tantrc servitutis offlcium offert, patientissimo ac liben- tissimo animo excepturi. Cum dilectionem tuam de assumptione nostra certiores per litteras fc- cissemus, grato quoque animo accej^tam abs te fuisse hortationem nostram, libenter cognovi- mus ; cui cohortationi nostra;, quod ea, qua de- cet obedientia, obtemperaturum te esse polli- ceris, laudamus admodum in Domino istud pium propositum tuum, et magnam in spera venimus, fore ut nostris salutaribus monitis acquiescas. De professione fidei , secundum Tridentini Concilii decretum facicnda, intellexi- mus, quse tu, excusandi tui causa, attulisti ; sed in ea exigenda perseverare compellit nos, com- missum nobis officium. Etenim curare debe- mus, ut, cum omnia, quae tam salubriter et sa- pienter, non sine Spiritus Sancti instinctu in eo fuerunt Concilio statuta atque decreta, ab om- nibus et ubique suscipiantur ; tum ea maxime, quse adfidem pertinent, inviolataserventur, nec quicquam in eis gratiae concedat, nec ullam tibi in eo injuriam facimus. Etsi enim clectio tua illud Concilii decretum prfccessit ; tamen, cum non fueris adhuc confirmatus, non tempus, quo elcclus fuisti, sed quo conflrmandus es, speclari debet. Neque est, quod verearis, ne fides tua ob eam causam in dubium vocari videatur; non enim laedetur fama tua, non acstimatio violabi- tur ; lajderes eam tu ipse potius, et quadam no- men tuum labe commaculares, si, quod omni- bus electis in universum praescriptum est, ipse exsequi pertinacius recusares. A nobis quidem, si quis nostrae fidei professionem exigeret, eam juxta Apostoli praeceplum, reddere sinemoraet cunctatione ulla parati essemus. Quocirca le etiam atque etiam hortamur et admonemus, ut hac in re nos audias^ qui te sincere in Domino diligimus, et id tibi suademus; quod, si feceris, ut speramus, omnes recte, pie sapieuterque abs te factum judicaturi sunt. Consules honori tuo, consules conscientiae, consules Ecclesiae tam nobili, cui officium Pontificale prastare non potes, sicut a prffidecessore nostro monitus fue- ras, nisi confirmationem obtinueris, ut conse- crationis munus postea suscipere, atque ita Ec- clesiam, sicut decet, administrare possis. Sed de hac re tecum pluribus aget legatus noster, cujus orationi fidem habebis. Datum Romae apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris. Die decima tcrtia Junii mdlxvi, Pontiflc. nostr. anno primo ».

270. Sed neque cardinalis Commendoni ad- hortationibus, neque vere paternis Pontiflcis monitis, Fridericus acquiescens, iterum dalis ad illum litteris, cjus animum expugnare tentavit; at irrito conatu ; cum Pius nullius, sive gratia, sive metu, recte fixum sibi propositumquehabe-

126

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

ret, ne quidquam in lanti momenti re remitte- ret. Quapropter ad illum tiis verbis rescripsit ' : « Dilecto filio Friderico, electo Coloniensi, sacri Romani imperii principi electori.

PIUS PAPA V.

« Dilecte flli, etc.

n Cum litteras illas ad te dabamus, ad quas tuis tu proximis litferis respondisti, sperabamus, diiectionem tuam propenso ac pio animo ad- missuram esse paternam hortationem nostram ; sed, cum eam in sententia sua adliuc persi- stere perspexerimus, ne, quaj superioribus lit- teris scripsimus, ileremus, tiortamur eam ite- rum, ut diligentius deeare considerans, inducat in animum suum id facere, quod ab ea petimus, quod honestissime potest, quodve. ut fum scri- psimus, si quis a nobis peteret, facere, nos quidem minime recusaremus. Cedat paternis adhortationibus nostris ; det hoc Apostolicae Sedis reverenfise. Si hac in re desiderio nosfro obsecuta fuerit, sciat fore, ut omnes, qui vere et ex animo ejus existimationem ac dignitafem diligunt, et recte et sapienfer fecisse eam judi- cabunt : de nobis vero omnia sibi polliceri po- terit, quae ab amantissimo hujus Sanctae Sedis praesule expectari sequum erit. Datum Romae apud Sanctum-Pefrum, sub annulo Piscaforis, die 11 .lunii mdlxvi, Pontific. nostri anno primo ».

271 . Has Pii litteras, amoris et charitatis sen- sibus refertas, quia non legit Thuanus, ideo, ex ingenio ea excogitavit, quae scripto tradidit. Caeterum Fridericus, licet Augustfc Vindelico- rum, ut diximus ex Gratiano, inter Calholicos alios praesules ac principes concioni interfue- rit^ quam cardinalis Commendonus domi suse habuit, qiiaque Germanos omnes proceres, Eccle- siasticos pariter ac laicos, ad Tridentinum Con- cilium suscipiendum hortatus est ; quave per- moti, simul scita Concilii ejusdem accipere, sancteque ejus se jussis in his, quae ad fidem spectabant, obtemperaturos poUiciti sunt ; ta- men seque immobiliter ac irralionabiliter in suo deflxus proposito, nec minis flexus, (si quEe fuerunt) nec blanditiis illectus, ad cor redire recusavit; maluitque tandem potius, quam fidei professionem emittere, se episcopatu abdicare, ut sequenti anno dicendum erit.

272. Prxclarum de cardinali Augustano testi- monium a duce Bavarise prolatum. — Ex iisdem Augustanis comitiis, praeclarum testimonium summs integritati, sapientiae, aliisque virtu- tibus Olhonis cardinalis de Trusches, ipsius Auguslae Vindelicorum. ut diximus, episcopi, egregius ille reddidit Catholicae veritatis asser- tor, Albertus Bavariae dux, datis ad Pontificem lilteris, quas, ex proprio originali acceptas, studio hic ponendas duximus ; ne qui Germaniae

' Ei Archiv. Valic. Ibid. ut sup. — * Gratian. Vid. Card. Cotn- meud. lib. 3, cap. 2, p. 234.

Ecclesiasticorum vitia (id historica verifate exi- gcnte) recensere coacti fuimus, virtutes praeter- iissc videamur ; scripsit enim ' :

" BcatissimeinClirislo patcrctdomine.dom. clementissime, humiiitatis et devolionis perpe- tua sludia, beafissimorumque pedum oscula.

« Et si multa sunt. et propemodum infinita summai virlutis exempla : imo quod verius eliam est, etsi omnium virtufum, quae divinitus contingere homini possunt, merifa et ornamenta in Sanctitate vestra, ad miraculum usque con- fluxisse videntur, quibus, cum summo illo Christiani orbis fastigio, justissimaab omnibus veneratio optimo jure debetur : tamen, uti sunt hominum res comparatae, suum ex his quisque sibi gratulatur, charumque prae caeteris habet; ita Sanclitatis vesfra? incomparabilem pruden- tiam et sapientiam Ecclesiae Catholicae merito ex animo gratulor : ita manifestam ejus bonita- tem , integrifafem ac mansuetudinem unice veneror : ifa judicis rectitudinem, sincerique animi infracfam constantiam , perversissimis hisce temporibus, summo Dei beneflcio conces- sam, devotissime exosculor ego cum bonis et piis omnibus. Quis enim aliam admittet cogita- tionem ? quis non talem slatuat tripudianti animo modum, qui perspectum habet, quam opportune et salubriter contingat inclinatis Ecclesiae ac religionis rebus, prudentissimus et sapientissimus moderator, fovendis servandis- que ovibus optimus et mansuetissimus pastor, ac sanandis restiluendisque collapsis praesen- tissimus opitulator ? .\t vero, ubi communibus Ecclesiae rebus, non absque ingenti mea lcetitia hcec longe commodissima accidunt, ita quod privatim mihi gratuler, quod cerfissimi beneficii loco ducam, in primis est, Sanctifatis vestrae in reverendissimum et illustrissimum dominum, Othonem cardinalem Augustanum, et Albanen- 3em, compatrem et amicum mihi honorandum etcharissimum, diu jam perspectabenevolentia, notusque favor. Cum enim illum ipsum domi- num cardinalem , propfer virtutes et merita plurimum amem, cum illi eo nomine optime cu- piam, fleri non potest, quin ex animo nunc laeter, eum praesidere rebus Christianis Ponti- flcem, ex quo summa illi speranda est pietas certissimaque liberalitas el beneflcentia com- plectendum sibi desumpserat ; haud obscure eumdem data jam amplissima occasione, prae caeteris evectum , ornatumque procul dubio cupiet. Quam sane utriusque nostrum opinio- nem non mediocriter confirmat praesaga ingen- tis boni laetitia ista, quam ex Sanctitatis vestrae electione cardinalis conceperat, mihi commu- nicarat statim ex itinere , ubi de ea cerfior fuisset factus. Mirum dictu , quanta animi afl^ectione gratulatus fuerit Ecclesiaj ac reli-

' Ei Archiv. Card. Alexan. .M. SS. Cod. n. 63.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15fi6.

127

gioni , qiiam optime publicas orbis tran- quillitati consultum scripserit. El quse non etrundat lailissimae mentis indicia, qui virtuti integritatiquc suae benignissimum patronum , sanctissimis studiis auxiliatorem liberalis- simura repente esl nactus ? Quamobrem ita mibi persuadeo, cum maxima sint bujus cardi nalis in Ecclesiam et remiHiblicam Cbristianam merita ; hoc demum sub Sanctitate vestra ido- neum venisse tempus, quo ejus justa babealur ralio, quo praemia \irtuti concernantur, quo laboribus atque periculis grata mercede satis- fiat.Ut enimpietate inDeum, studio ac devotione in sacrosanctam Sedem Aposlolicam , animi sinceritate et candore erga omnes, a nemine sui ordinis facile superetur; boc certe sibi peculiare, et quasi proprium liabet, quod nemo est antistitum in Germania, qui tantuni in reli- gionem contulerit, laiitaque pro eadem perpes- sus sit, ac etiamnum substineat fortiter;nam si cultus divini amorem et observantiam spec- tet S. V., nihil desiderabit in eo, quod priscorum Ecclesiae procerum pietati et devotioni addi queat: si zelus fervens, si animus pro religione intrepidus, si neglecta pra^sentissima pericula in considerationem veniant, heroicae appareant istae virtules, omnesque in sui admirationem atque amorem rapiant, necessum est ; si deni- quetamepiscopatus,quampropriorumbonorum effusissima largitio, in usus Ecclesifc optimos et saluberrimos facta, suo pondere discutiatur, dignissimus profeclo judicabitur, cui ab eo loco, in cujus honorem et dignitatem ista omnia coliata sunt, graliae efticaces sa?pius ha- beantur. Ac pietatis quidem studia easque car- dinalis virtutes, quae RomcE in admirationem veniunt, ipsa Sanctitas vestra luculenter rae- cuni testabitur. Ergo nihil bic addam aliud, nisi quod periclitanli Germania? tales episcopos plures optarem libenter, qui precibus ad Deum ardentissimis , quodque plurimum habet ad docendum et ccditicandum momenti, ipsa vitae integritate et mansuetudine, vivoque exemplo idem agerent, quod ipse, idemque sibi proposi- tum baberent. Calbolicse autera religionis, quara fervide et sincere sit amans, ipsa posteritati semper loquentur pericula, testabuntur damna, injuriae , afflictiones et persequutiones ejus , quibus affectus quidem gravissime et saepissime fuit , at nunquam expugnatus , nunquam ita oppressus ut officiura deponeret , ut pacera cum hffireticis, raanifestis periculis praeferrel. Cessit aliquando Augustana? reipublicac furiis, dura ea a pessirao et seditiosissimo quoque invaderetur , ejectumque clerum in Bavaria mea, et alibi continere raaluit, quam ha;resis et rebellionis spectatorera Augustae agere. At nihil interira omnino remisit de generosi ani- mi constantia, nihil iniquissimi temporis pravi- tali tribuit, cujus pceniludine rebus melioribus

duci potuisset ; sed quo crescerent magis inju- riae, quo insultarel impudentius fortuna, eo cordatius sese op|)onebat. Neque satis illi erat, pro Dei gloria, pro Ecclesia et religione, jactu- ram passum esse bonorura et possessionura, nisi vitam quoque in discriraen adduceret, et sanguinem, qui solus superesse videbatur ins- tructissirais Ecclesiae hostibus subjiceret. Quam opportunam autera, in belio isto Germanico, imperatori Carolo V piae raem. navarit operam, quam proraptissirae, in ejus belli usum, sua omnia contulerit, testes sunt multi, quorum vita etiamnura superstes nianet , Italicarum cobortium ductores, qui, sub Pauli III Summi Pontificis auspiciis, Caesari tum railitabant, et rei eventus ipse invicti cardinalis virtutem illuslri testiraonio exornavit, cum, subjectis hostibus, triumphanti Caesari coraes adhaereret, suaque colligeret, raagna cum dignitate. Eni- tuit tum maxirae moderatissirai ejus anirai mansuetudo, qua, et bostibus ignovit facile et suis clementer pepercit, seque patrem el bene- factoreraexbibereoranibus maluit, quamdurius cum Caesare victoria uti. Etsi autem gravissimo isto belli terapore, oppida et bona episcopatus sui, raiseris raodis dilacerata et afflicta fuerint, ac propter illatam calamitatem, multis adbuc annis, ad se redire vix queant ; studia tamen liberalitatis et munificentiae, tam impigre exer- cuitreverendissimusetillustrissirauscardinalis, ut unde suppeterent ista omnia, miraretur qui- dem aliquis, nenio auteni esset, qui vel episco- patura, vel paterna cardinalis bona tanlis im- pensis respondere putaret. Nara universalis Dilingensis Studii nova constructio et institutio, amplissima professorum salaria , pauperum scbolarium stipendia, aedificia et collegia, his rebus idonea et necessaria, quanti constiterint, quam exhaustum reddiderint auchorem, facile conjecturam facient, qui talium rerura expe- rientia sunt edocti. Addita i|uoque novae Scbolae libraria officina, suos requirit peculiares sum- ptus, ac dignum est illud opus ingenti beneficio : siquidem ex eo subinde prodeunt, elegantissi- mis typis excusi, optimi et utilissimi libri, qui per Germaniam ac Gallias etiara binc inde dis- persi, plurimos in fide Catbolica confirmant, nutantes erigunt, perversos restituunt, eos raa- xime, quibus, per magistratus suos, non est integrum vivas habere, et audire recta docen- tium voces. Haec novae Scholae fundatio, quce, tura propter seipsam aeternitatis gloriae dignis- sima est, utpote quae instructissimi promptuarii instar, oranis generis ac ordinis idoneos boraines reipublicae largitur ; tura etiara auctoris pietate ac virtute commendabilis existit,omnibus satis- facere, oninibus placere atque grata esse merito potuit, ipsi autera fundatori non satisfecit soli. Florebanl ibi studia publica, privata docebantur, discebanturque ingenuae artes raagna alacrilate.

128

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

Verum, qui niliil magis in votis habebat, quam ut oa, qnx docerentur discerenUnuiue, ad Omni- potenlis Dei laudem ac gloriam simul unice confluerent; utque honestissimis morum prse- ceptis, vitfE quffidam sanctimonia egregie re- sponderet, desiderabat in magistris laicis disci- plinae rigorem , in discipulis et audiloribus, Yitae ac morum continentiam. Quibus ut mede- rentur, ex cequo, ut tam professores in ordinem redigeret, quam scholarium petulantiam cohi- beret , maximis impensis jam crexit Dilingae novum Societatis Jesu collegium, hominum sanctissimorum et doctissimorum contuber- nium.qui formandorum ingeniorum ac morum soli deinceps magistri maneant, solique in cae- teris imperium habeant. Qiia ex re quantum ad Ecdesiam catholicam, quantum ad rempubli- cam , et conservandas in Germania sincerae avitajque religionis reliquias, accedere queat, ipsa Sanctitas vestra aestimabit commodis- sime. Ego certe tam publico Ecclesiae quam meo nomine, privatim tantum mihi polliceor ex isto Catholici cleri seminario, ex hac nobilium et ingenuorum adolescentum castissima educa- tione et informatione , quantum ex omnium aliorum Germaniceepiscoporum scholis, studiis et impensis, cum inde non eruditi solum, sed et sanctissimis moribus imbuti homines expec- tentur. Quaj omnia, cum ita se habeant, cum reverendissimus et illustrissimus cardinalis , non modo omnes suas et episcopatus facultates, his rationibus, in usus tam sanctos et utiles optime coliocarit : sed etiam temporis iniquitate, belli ac seditionum incommodo, sumptuumque magnitudine obrulus, aes grande alienum con- flaverit ;unius ac solius certePontiticiaeliberali- tatis erit, auxiliares adhibere manus, tam prae- clarissimas virtutes, ne sub pondere concidant et languescant, fovere; tot erga sanctissimam Sedem Apostolicam, in religionem, in rempu- blicam merita agnoscere, frequentissimas pro- fectiones, itinerumque cum valetudinis discri- mine, varia pericula ponderare,et his omnibus dignissima munera decernere. De vestra quidem Sanctitate, minime mihi dubium est, eam hujus optimi cardinalis rationem habituram, inque illum et Pontiflciae benignitatis thesauros et benevolentiam pristini amoris effusuram. Sed quod idem hucusque non praestiterint superio- res Pontifices, quihus, et suis merilis el multo- rum commendatione notus extitit, miror equi- dem vehementer, atque ita mecum statuo, quaecumque tandem adversa fortuna illi obstite- rit, eo in loco, ubi honorari praemiisque affici maxime debebat, nihil ejus sua accidisse culpa. Quamobrem , beatissime pater , domine mi colendissime et clementissime, devotissimo sludio, oro et obtestor Sanctitatem vestram, ut hunc nobilissimum et amplissimum car- dinalem , quo nemo est Sanctitati vestrae

observantior , nemo tot nominibus de sacro- sancta Sede, de religionc, de republica magis mcritus : nemo pro iisdem tam gravibus inju- riis, damnis et persecutionibus, etiam ad san- guinem us(]ue atfectus, cerlis amplioribus red- di(ibus,acutilia]iquaindilionibusEccIesiasticis legatione augeat, quo, et ferendo esse possil, exsolvendoque aeri alieno, et virtutibus suis necessarios nervos addere. Erit hoc Sanctilati vestrae , atque Deo Optimo Maximo gratum , Ecclesiai, rcligioni ac reipublic;c saluberrimum et dignum immortalitate, secuturumque pos- teritatis gratitudiue. Ego sane quidquid illud erit beneficii, tam gratum habebo, tanta animi devotione exosculabor, ac si mihi ipsi contigis- set; vestraeque Sanctitati vicissim studia atque officia paratissimi et obedientissimi filii perpe- tua et constanti fide offero dedoque. Deus mi- sericordiosissimuseamdemSanctitatemvestrara ad sui laudem et gloriam, Ecclesiae ac reipu- blicae Christiana' consolationem et tutelam diu servet incolumem. Datum Augustae Vindeliciae, ex comitiis imperialibus, ipsa die Purificationis Sanctissima; Virginis et Matris Mariae. Anno Christi MDLXVI.

« E. Sanctitatis vestrae , obsequentissimus Filius Albertus dux Bavariae etc. ».

Pium autem, et insignibus tanti cardinalis meritis id exigentibus, et tam Catholici princi- pis officiorum, quam debebat, ratione habita, singularibus beneficiis illum prosecutum esse ; ejusdem Alberti littera; ostendunt, quibus pluri- mas eo nomine Ponlifici gratias agit.

273. Qtta mensura et quibiis conditionibus Pius Maximiliano subsidia promiserit in bello contra Tiircas. — In his ipsis etiam Augustanis comitiis proscriptum fuisse rursum tertio idus Maii Wilelmum Grumbachium, qui jam sub Ferdinando Caesare novissime damnatus fuerat, quiqueHerbipoIitanum episcopatum, ante trien- nium insidiose occupatum, diripuerat ; nunc vero una cum sociis, apud Joannem Fridericum Saxoniae ducem, in Gothana arce morabatur; tradunt Isselt', Belcharius, Tracagnotta, et alii, licet, et quidemminus probabiliter, id non Au- gustae, sed Viennae, post Augustana comitiasta- tutum asseratThuanus - ; qui cum Grumbachio proscriptos quoque fuisse asserit Ernestum Mundeolum, Gulielmum Steinum , et socios, Grumbachii scelerum participes, et publicae pa- cis perturbatores. Augustae vero in comitiis de- cretum absque dubio fuit, quod prae omnibus Maximilianus exoptaverat, praevalidum nempe ab imperio contra Turcas subsidium ; nam prae- ter illud, quod plurimi principes se ipsos ultro venturosadTurcicam expeditionem exhibuerint; cuncti principes et ordines imperii (quod nullus unquam Ca;sarum ante Maximilianum obtinere

' Michel. ab Isselt hoc ano. p. 31. Belcha. p. 1073. Tracagno, nist. lib. 9. — 2 Thuau. Histor. ut sup.

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 15G6.

129

potuerat) hoc nnno tres Romanas expediliones Csesari polliciti sunt. Singula autem RomanaD expeditiones, ut observant scriptores, prius- quam divisum diminutumque fuisset impe- rium, ex triginta sex millibus peditum et octo millibus cquitum consfabant ; nunc vero infir- matis imperii viribus, tertia pars detracta est. Ejusmodi vero expeditiones Romanarum no- men sortitse antiquitus fuere, quod Romam adeuntibus imperatoribus, imperiale diadema a Summis Pontificibus suscepturis, is peditum equitumque numerus, honoris gratia, ab uni- verso imperio, pro comitatu designaretur : pree- tereaque Maximiliano in triennium una expe- ditio, ct in sex menses dimidia concessa est, quibus subsidiis, haud majora certe ab ipsis haereticis obtinuisset, si, ad illorum sibi bene- volentiam captandam, in religionis ac fldei re indulgendum aliquid illis putasset; quo Evan- gelicum illud implelum videretur : iis nimirum omnia adjicienda, qui primum Dei regnum ac justitiam ejus quasiissent.

274. At, si in Augustanis comitiis spiritualia a Maximiliano exigere Pontifex toto conatu stu- duit, temporalia vicissim, contra eosdem Tur- cas pra^sidia, et eo tempore et postea expetere a Pio Maximilianus non cessavit ; cum enim, et scripto, et voce, tum iis quas proposuimus Epi- stolis, tum Caesareo oratori ac cubiculario a Maxiniiliano ad Pontiflcem, ut diximus, misso, ut Apostolicam ei gratularetur dignitatem, Pius ipse prajsentissimas se Caesari subministratu- rum suppetias pollicitus esset, si tamen nil contra Catholicam religionem Sedemque Apos- tolicam in Augustanis comitiis actum fuisset; cuni jam ea in re omnia ex Pii sententia even- tura prffivideret, acrior, conditione propemo- dum impleta, Maximilianus, ad exigenda ejus- dem Pontiflcis promissa insurrexit, ac ad ipsius Epistolam, in qua de cubicularii legatione age- bat, respondens, ea occasione arrepta, auxilia sollicitat et promissis stare Pontificem monet- Dabimus hic litteras utrinque scriptas, et eas quidem Maximiliani ad Pium ex proprio origi- nali *, Pii vero ad Maximilianum ex Archivo Va- ticano acceptas.

« Beatissimo in Christo patri, domino Pio Quinto, Dei Providentia sanctae Romanae acUni- versalis Ecclesise Summo Pontiflci , domino reverendissimo.

« Beatissime in Christo pater, domine reve- rendissime.

« Post officiosissimam commendationem filialis obedientiae, continuum incrementum. Quod Sanctitas vestra ofQcium illud congratu- lationis, quod Sanctitati vestrae, ob adeptam, prceteritis mcnsibus, Apostolici muneris digni- tatem, tum perlitteras, tumetiamper cubicula-

' Ex Archiv. CarJ. Alexan. MSS. Cod. 63.

Ann. — ToMCS XXXV. — Laderchi, 1.

rium noslruni, nobilem, fidelem nobis dile- ctum Joannem Kevenliiller ab Aichilberg, prout debuimus , secundum filialem noslram erga Sanclitatem vestram observaiitiam impendimus, tam palerno animo susceperit, sicuti ex litteris Sanctitatis vestree, die prima vertenlis mensis datis, cognovimus, dictusque cubicularius no- ster, una cum oratore nostro magnifico fidele nobis, dilecto Prospero comite Archinos latius quoque informavit ; id nobis sane et merito maximam voUiplatem attulit, quandoquidem in eo luculentissime perspeximus paternum Sanc- titatis vestrcC in nos amorem, quem nobis tanto- pere integrum et perpetuum conservare , ac filiali obsequio favere jugiter cupimus. Qua- propter Sanctitati vestrac pro hac sua paterna voluntate maximas habemus gratias, eamque in futurum , per omnem occasionem , filialis nostrai observantiae officiis uberius etiam pro- mereri studebimus. Praeterea reddideruntetiam nos certiores antedicti nostri orator et cubicu- larius, quid Sanctilas vestra ad filialem et offl- ciosamrequisitionem nostram.subsidiinomine, nobis ad instantem expeditionem bellicam, coa- tra perpetuos Christiani nominis hostes decre- verit, quod, et ipsum Sanctitatis vestrae optiniura et paternum erga nos animum, ac pium et prae- clarum ipsius in rempublicam Christianam stu- dium declarat et contestatur : quo nomine agnoscimus et profitemur nos itidem Sanctitati vestrae quaecumque grati et obsequentis fllii offlcia debere, quae etiam, ubi res postulaverit, ut in nobis desiderari queant, non committemus. Sed quoniam contra tam immensam hostis po- tentiam, et in hac communi totius Christianae reipublicae necessitate, validissimis auxiliis opus esl, et Sanctitas vestra spem facit, hoslili classe in maria ista non veniente, se ad ista subsidia tantum insuper addituram, ul ad inter- ventionem quater mille peditum sufflciant : injunximus proinde dicto oratori nostro , ut cum Sanctitate vestra hac de re amplius agat, quem Sanctitas vestra dignabitur benigne au- dire, atque id decernere, quod Christianae rei- publicEe necessitas maxime postulat, et Sancti- tatis vestrae pietas, ac summa erga nos benevo- lentia nobis pollicetur ; factura in eo rem, sua et Apostolicae Sedis amplitudine dignissimam, et non nostris tantum regnis atque provinciis, sed toti quoque Chrisliano orbi utilem et neces- sariam ; cujus memoriam perpetuam conserva- bimus, et ejus promerendse nullam unquam occasionem praetermittemus. Deus Opl. .Max. Sanctitatem vestram pro beneficio Ecclesiae suae, quam diutissime servet incolumem. Da- tum in nostra imperiali civitate Augusta Vinde- licorum. Die xxiii Aprilis, anno Domiui jidlxvi, regnorum nostrorumRomauiquarto, flungarici tertio, Boemiae vero decimo octavo.

« Obsequens filius Maxiniilianus etc ».

17

nn

PII T ANNUS 1. — CHRTSTI 1506.

275. Non abnuit promissis manerc Pius ; vcriim non quatuor, (ut cx ipsius Maximiliani mox in modium proferendis Epistolis elicitur) scd tribus minil)us se stipendia tanlum nume- raturum, Pontifcx dixerat. A classis etiam Tur- cicae periculo, tantum abest, ut tunc Mediterra- neum Adriaticumquc maria expertia essent , quod illis ferme diebus, quibus ista Maximilia- nus scribebat, sexto decimo videlicet kalend. Maii, ul diximus, Cbium Turcae occupaverint ; quod facinus, e vestigio maritimarum rogni Neapolitani orarum populatio subsecuta est. Ad haec, prwtcr alia Scolici tumultus accesse- rant, qui Mariam reginam, ut dicetur, in gra- vissimas angustias conjecerant, quibus, ut eam levaret, sibi omni studio connitendum, ex pas- toralis officii munere, rite Pius arbilrabatur ; qui ad praefatas idcirco Maximiliani litteras, non nisi in hunc modum respondendum cen- suit ' :

« Charissimo in Christo filio nostro, Maxi- miliano electo Romanorum imperatori.

« Charissime in Christo fili noster, salutem etc.

« Ex litteris tuis, die xxiii Aprilis datis, et ex oratore tuo, M. tuae desiderium de augendo subsidio pecunisc, ea benignitale cognovimus^ ut si facultates nostrac ipsi animi nostri propen- sioni pares essent, ejus postulationi cumulatis- sime satisfacturi fuerimus. Adeo enim in tanti belli necessitate, dignam illam omni a nobis auxilio putamus, ut non pecunia modo , sed sanguine ipso, si posscmus, ei subvenire, a nobis aequum fore censeamus. Verum , post illud tempus, quo majoris subsidii spem sibi a nobis factam fuisse Majestas tua scribit, acci- dit, praeter opinionem nostram , ut reginam Scotiae ab haereticis vexatam, et in maximum regni ac vitae ipsius periculum adductam, pecu- nia juvare coacti fuerimus ; cum nefas fuerit, reginam tam Catholicam in tanta necessitate deserere. Accidit prffiterea, ut magnis praesidiis munire cogamur oppida maritima utriusque maris, nostrai et sanctae Romanae Ecclesiac di- tionis, ad quae.tuenda multo majore pecunia estopus, quam fuerit mittenda dilecto filio Ma- gistro Hospitalis Sancti-Joannis Hierosolymi- taniinsulae Melita? luenda' causa : tametsi quoque non multo majorem pecuniam subministrare cogamur ad ipsam insulam muniendam : afque has impensas facere cogimur, cum tamen nul- lum ipsi subsidium a populis Ecclesiaslicae ditionis exigere possimus, propter gravissima onera, quae superioribus annis illis injuncta fuerunt, eis parcere coacti. Quae cum ita sint, Majestati tuae promissum a nobis pecuniae sub- sidium, ad conducenda tria peditum millia, omnino praestabimus ; sed si in praesenti majo-

> Ex Archiv. Valic. Ibid. ut sup.

rcm pccuiiiani Majestati tuae non promillimns, Majestas tua certum habeat, non voluntatem nobis desse, sed facultatem ; ac tamen, si pote- rimus, plus etiam, quam polliciti simus, pra;- stabimus. Datuni Romae apud S. Pelrum, sub annulo Piscaloris. Die xv Maii mdlxvi, Pontific. nost. ann. primo ».

27(1. Onera aulem gravia et importabilia, ut subsidia Germanis subministraret, supersubdi- torum suorum humeros imponere Pius recusa- vit, ne ut istis (ut Apostolus loquitur) remissio, illis fieret tribulatio : inhiantibusque cuncta absorbere, providus, communisque Paterplura subtrahere debebat, quibus egentibus aliisfiliis subveniret. Iniquo autem animo ferebant Ger- mani, auxilia a Pio Scotiae reginae suppeditari, quod omnem Pontificis pecuniam exhaurire ipsi, cunctaque ejusdem beneficia in se tantum collata voluissent, detractumque sibi quod aliis tributum esset , exislimarent; effutientes, (ut Caligarius in Epistola' adcardinalem Commen- donum, sub die xx Maii hujus anni scripta, narrat) Pontificio hoc praesidio, Scotiae reginae praEstito,perduelIibus ha>reticis Scotis et Anglis, ulterius indignatis, ejusdem reginae res in dete- rius prolapsuras. Verum his , ut videbimus, nihil commotus est Pius, qui licet illam, quam iteratis vicibus pollicitus fuerat Maximiliano persolvendam pecuniam, ad cardinalem Com- mendonumjam misisset; Commendonustamen minime eam eidem Caesari duxerat numeran- dam, donec nimirum. comitiis fine imposito, Sedis Aposlolicae acreligionis res in tutoessent: nam tunc, inquit Gratianus^ « Pius Ponlifex quinquaginta millia nummorum aureorum tri- bus pensionibus solvenda , Maximiliano, ejus belli causa, dono dedit; quam pecuniam Com- mendonus Augustam ad se missam, ad Concilii finem, eo dimisso, omnem simul, consulto ta- men prius Pontifice, CcEsari repraesentavit ». Sic ille.

Verum Maximilianus, neque accepta pecu- nia, neque allatis Pii litteris acquievit, sed haud multo post, ubi Augusta Vindelicorum, comi- tiis absolutis, seViennam contulit, assimulatas species, quibus majora ei praestare subsidia Pontifex detrectaverat, jam e medio sublatas contendens, aliis ipsum litleris, et per oratorem suum urgere duxit. Epistola sic se habuit' :

« Beatissimo in Christo patri, domino Pio Quinto. divina providenlia sanctae Romanae ac Universalis Ecclesiae Summo Pontifici, domino reverendissimo.

« Beatissime in Christo pater, domine reve- rendissime.

« Post officiosissimam commendationcin , filialis obedientiae continuum incrementum.

' Ex Mss. Caid. Spad. Ibid. ut sup. — sGratiao. Vil. Cominendon. lib. 3, cap. 2, p. 240. — s Ex ipso originali ex Archiv. Card. Alexand. Mss. Cod. t. 63.

PII T AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

131

Benignum et paternum Sanctitalis vcstrse desi- derium, (juo Sanctitas vestra sese teneri ostendit in litteris suis, decima ijuinta prKteriti mensis Maii datis, nos in praesenti nostra bellica diffi- cultate, majore subsidio pecuniario juvandi, si facullates propeusioni animi sui pares essent, nobis sane longe gratissimum accidit. Elsi enim Sanctitas vestra de petito augmento nobis nitiil certi pollicetur; cum tamen inlerea nihilomi- nus nos certos faciat in proestando illo, quod nobis ad conducenda tria millia peditum pro- misit, nuliam difficultatem fore, et sperandum sit , impedimenla illa , quae Sanclitas vestra ostendit benigna; volunlati suae obstare, partim jam sublata csse, reliqua vero simiiiter facile de medio sublatum iri ; in magnani profecto spem erecli sunius, Sanctitatem vestram, ubi intellexerit, principem Turcicum jam ad fines regni nostri Ungariae accessisse, et nos quoque propediem, simul atque copiae nostrae omnes convcnerint, in expeditionem esse exituros ; pro paterno suo in nos amore, ac pio et prae- claro m rem Christianam studio, adhuc omnes rationes et vias inituram, per quas in preesenti summa et publica necessitate, ampliore aiiquo subsidio, eoque celerrimo, a Sanctitate vestra adjuvari queamus : quo nomine Sanctitatem vestram enixe rogamus : et quouiam mandavi- mus oratori nostro magnifico , fideli , nobis diiecto, Prospero comiti Archi, ut Sanctitatem vestram subinde hac de re reverenter admoneat; supervacaneum duximus Sanctitati vestra; pro- lixioribus litteris tsedium afferre, et causas ac rationes hujusce filialis petitionis nostrffi diffu- sius commemorare ; cum et Sanclitati vestree, et omnibus hominibus sint notissima;. Ca;terum Sanctitas vestra in eo faciet reni, non modo uti- iem regnis ac dominiis nostris, sed et pielate sua et amplitudine Sedis Apostolica; dignissi- mam. Nos certe hoc tam praeciarum paternee suEe innos benevolentiae studium, mutuis fllia- lis nostrae observantiae officiis , per omnem occasionem, erga Sanctitatem vestram prome- reri connitemur. Quam Deus misericors, ad be- neficium et commodum Ecclesiae suae, plurimos in annos salvam et sospitem conservare digne- tur. Datum in civitate nostra Vienna, die prima Julii, anno Domini millesimo quingentesimo sexagesimo sexto, regnorum nostrorum, Ro- mani quarto, Ungarici tertio, Boemis vero de- cimo octavo etc.

« Ejusdem Sanclilaiis vestrae obsequens filius Maximilianus ».

277. AtPius, qui minime assimulatis causis sed veris, majora subsidia se Caesari praebere non potuisse, ingenue denuntiaverat ; iis excep- tis, quae superioribus iitteris ad eumdem Maxi- milianum scripserat, nil praeterea habuit quod ei responderet. Leniler corrigendum tamen pu- tavit, quod ad umnes rationesviasque ineundas

cogendae pecunia; hortatus esset ; cum ipsc in propositosuscepto(iueconsiliopermaneret,nullo modo, quo vel inslilulum suuni, vcl conscientia laederetur, a se pecuniam corradendam ; nam parum aequa ratione conflata, et sibi damno, nec ipsi profutura esset, in cujus commodum cessisset, Maximiliano. En Epistola ' ab eo ad ipsum Caesarem scripta :

« Charissimo in Christo fiiio, Maximiiiano, Ungariae et Boemia; regi iiiustri, in Romano- rum imperatorem electo.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fiii noster, saiutem et Apostoiicam benedictionem.

« Ex litteris tuis, datis die prima Junii, et ex oratoris tui accurato sermone, cupere te in- telleximus, augeri a nobis illud pecuniae auxi- lium, quod hoc bello tibi subministraturos nos esse promisimus. Id tua Majestas videlicet postu- lat, quia minores nos hoc tempore sumptus fa- cere putat, quam tunc faciendos nobis esse putabamus, cum illam Majestati tuae pecuniae summam promisimus. Utinam autem Majesta- tis tuae desiderio salisfacere possemus ; non id ei esset quam nobis ipsis jucundius ; qua enim in re honestius pecuniam erogare possemus, quam in te, charissimo et piissimo filio noslro, in tanti infldelium belli discrimine largiler adjuvando ? Sed illam ipsam pecuniam, quam singulis mensibus nos soiuturos esse polliciti fuimus, non sine difficultate conficere possu- mus. Etenim in maximis aerarii Apostolici angustiis plurimos, ut antea scripsimus, sum- ptus facere cogimur ; nam et orse nostrae oppida superi atque inferi maris non parvis prssidiis tuenda nobis sunt, adversus ingentem Turca- rum ciassem, ac pra;dones Mauros, quibus haec maria redundant, et ad muniendam insulam Melitam ; Magistroque Ordinis Militum Sancti- Joannis Hierosolymitani , adeo de Christiana republicaoptimemerito,non potuimusauxiliura menstruum satis magnae pecuniae denegare. Misimus prceterea nuper pecuniam satis ma- guamcharissimae in Cbristo flliae nostrae Scotiae reginae illustri, ad salutem ipsius et regni illius, contra nefarias haereticorum insidias defen- dendam. Itaque tantum abest, ut summasump- tuum noslrorum imminuta fuerit, sicut.Majestas tua putat, ut etiam creverit in dies et crescat. Cogendae vero pecuniae nullam rationem inire volumus, qua; insliluto nostro adversetur, et conscientia2 repugnet; tali enim modo confec- tam pecuniam, illis, quibus mitteremus, noci- turam potius quam profuturam esse veremur. Quapropter rogamus Majestatem tuam, utexcu- sationem nostram ea qua decet animi aequitate suscipiat, et quod ejus desiderio non satisfacia-

' Kx Arcliiv. Valic. Ibid. ul siip.

132

PII V ANNITS 1. — CHRISTI 1566.

niiis, id non voluntati, ad cujus propensionem niliil accedere potest, assignet, sed nostris diffi- cultatilnis tribuat. Datum Romac apud Sanc- tuni-Pelrum , sub aimulo Piscatoris. Die xii JuliiMDLXVi, Pontific. nostr. ann. primo ».

278. Nihilominus praetcr ea, qua? pollicitus fuerat, jamque prsestiterat Maximiliano. nulla in rc, quam a?que potuit, ei Pium dcfuisse, ea demonstrant, qua? his verbis narrat Gabutius ' : « At vero Pius, Csesaris rerum angustia per- fecta, ad eam rem sexaginta millia nummorum aureorum ei decrcvit, pollicitus alia prrcterea quinquaginta millia in annos singulos, donec bellum conficeretur; ac paulo post eidem pe- tenti, alia quoque triginta millia, ad oppidum Canisiam, aliaque loca contra Turcam in Pan- nonia communienda, Venetiis numerari jussit ; aliam porro grandem pecuniarum vim, ad id passim elargitus ». Sic ille, qui alibi referens. quam longe abesset Pontiflcis ipsius animus ab omni avaritia, ac ab omni, vel in speciem, mi- nus recta cogendaepecunicE ratione abhorreret: « In sociali, inquit ^, bello, de quo inferius suo loco, contra Turcas, cum pecuniarum magna premeretur inopia, atque ei complures suppli- ces libelli de beneficiorum , quos vocant , regressibus, offerrentur, ac de solvendis legi- bus, atque aliis abunde colligenda? pecunite ar- tibus multa referrentur, audiit ille quidem omnia, quasi oblatam vellet occasionem arri- pere, sed mox : Avertat, inquit, hoc a me Deus, ut, pietatis causa, quidpiam agam aut permit- tam, quod vel minus pium, vel avaritia-. spe- ciem praeferre videatur. Inter hsc vero libellos ipsos omnes in ignem conjecit etc. Quidam, ca- pitis damnatus, quod sub alio Pontifice eadem fecisset, nummum aureorum decem millia, pro sui redemptione, vel supplicii commufatione, cum se depensurum offerret, eam pecuniam accipere Pius non solum recusavit, sed^ ut lege in eum ageretur, imperavit, atque ideo in alios plerosque reos se gessit ». Et post nonnulla : <( Hispani viri quidam principes, conjugii causa, solvi se legibus postulantes, ut voti compotes fierent, se nummum aureorum quindecim mil- lia Pontifici pensuros obtulerunt : quod, cum ille intelligeret, postulatorum momenla dili- gentius cognoscens , eaque videns , ejusmodi esse, ut id fleri liceret, illis indulsit, nulla re- cepta pecunia. Objicienti datario, eam sum- mam, salvis legibus, accipi posse, atque in pios usus impendi , subjecit Pius : Verba Concilii suniraro, ex cama, et rjratis. Quemdam, exqui- sitis callidisque artibusinstructum, conditiones multas, atque exigenda? pecuniffi modos, absque populorum damno, uti dicebat ipse, proponen- tem ; non modo non audiendum Pius putavit, sed etiam Roma quamprimum jussit abscedere ;

1 Gabui. Vit. Pii V, lib. 2, cap. 3, p. 33. — ^ Ibid. lib. 6, cap. 4, p. 207.

improbabile videri, posse principem id sine po- pulorum detrimento prwstare. Verum id illi solemne fuit; nec tamen quid posset, ex re qua- libet obvenire compendii, quam quid justifia, quid a^quilas posfuiaret, specfare consueverat. Iiitelligcbat enim nulium vifium esse tetrius avaritia, prsesertim in principibus, ac rempu- blicam gubernantibus ». Ista, ex Gabutio, occa- sione eorum, quai ad .Maximilianum Pius scrip- sit : ad propositum redeamus.

279. Pro sua quisque parte imperator et Turca se accinqunt ad bellum ineundum. — Eo- dem tempore, quo Maximilianus Augustana co- mitia habebat, ipsiusmet frater Carolus, Hun- garorum alla Possonii Pannoniee oppido cele- bravit, in quibus ejusdem regni procerum, ad auxilia suppeditanda sic paratos promptosque reperit animos, ut non solum cunctis qua; pe- tiit annuerint, sed insuper ulfro, non sua modo, sed seipsos etiam periculo, pro tam justa causa objecturos professi fuerint. Eadem pariter, nec dispari animo, in Viennensibus comitiis (quce Carolus idem, post Hungarica Possonii, ea in urbe coegit) ab Austriacis contra Turcas sunt decreta subsidia ; nam ex ipsorum consensu collationes pecuniarum, et alia, ad ejusdem Viennae praecipue munifiones insfaurandas,fac- tse sunt; et ad impiissimi tyranni impetus con- fringendos,cunctadisposita;quapropterCanisia, Giula, Tockayum, aliaque Ungariae loca, flrmis propugnaculis, prsesidiisque muniuntur ; unde- quaque, in Augustanis, Possoniensibus et Vien- nensibus comitiis promissis auxiliis, summo studio a Ceesare adscitis, qui etiam pra?cepit praecipuis Germaniae ducibus, ut militem pas- sim conscriberent , ut Natalis Comes ' inter alios refert, bellicos Maximiliani apparatus sic describens : « Jubet Philippum Badensem mar- chionem trecentos equites colligere , Ludovi- cum Ugnotium mille, Buchardum Comitem Ora- diensem , Jacobum Caucum , Christophorum Schellendusium, Georgium Praunensem, mille equites singulatim jubet colligere. Gunterum Comitem Sehborzpurgensem mille ducentos et quinquaginta, Chrisfo|)horum Liechteusteinum trecentos , Zachariam Grumbergum mille, et alios praeterea duces ac tribunos alios numeros equitum etc. Dux Ferrariensis oblulit tria mil- lia peditum per Gasparem Lodronium, seque ad illud bellum ipsum etiam venturum. Promisit accedere, et Vulfangus dux, et Richardus cum multa ala equitum. Filius item secundus Ba- variae cum magno equitum armaforum globo, multisque etiam Germanorum peditum regi- mentis. Promisit et Andrianus Balleonus, Pros- per Columna, .Vurelius Fregosus, Nicolaus Pi- tilianensis regulus cum multis Italis. Episcopus Bregetiensis triginta bellica tormenta Cfesari

» Nalal. Com. Hisl.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

133

dono mittit; Arrobrigenses trecentos cados ple- nos pulveris tormentarii ; sic fiebat, ut per varia principum civitatumque munera , munimen- tum ad pontes , annona; , machinarum belli- carum , tormentorum , omnium bellicorum apparatuum satis abundans copia suppeteret; nam reliqui fere omnes Cliristiani principes auxilia pro viribus subministrarunt ; ita ut ad Solimani adventum, fere centum millia arma- torum essent in CcEsarianis castris. Caesar cura magnis armatorum copiis, Juliobona exit, ct ad Bregetium castrametatur in planitie, factis vallis, et aggeribus, ac fossis miiitaribus, et castrensibus. Imperata sunt instrui et multa navigia, qusB per Danubium navigarent, quin- que phaselli scilicet, octo triremes, ac trecenta; nasades, quae navigia sunt triginta remis im- pulsa, grande tormentum bellicum gestantia. His singulis gubernandis Grfcci homines pra;- fecti sunt, ut rerum maritimarum perili etc. ». Haec ille.

280. Dum vero Maximilianus tanto studio copias aliaque ad bellum gerendum cogebat, paci etiam, omni conatu, operam dabat; adhoc Constantinopolim ad Solimauum misso legato, quem tamen tyrannus, pro innata arrogantia, neque conspectum, neque auditum in vincula conjici jussit; et licet morbis, et annis, aetate graviter affectus, ad bellum nihilominus Caesari inferendum, per seipsum paratus. Ad hoc ge- rendum, studio eluendffi ignominiae Melitensis cladis prffiteriti anni, superbi hominis animum impulsum tradunt; qui cum concepti furoris consilia intelligi comperisset, atque vulgari ab Albertanio Alberto, solertis ingenii viro, acFIo- rentini ducis provido oratore, Constantinopoli tunc commorante; intra mensem alterum hu- maniter quidem, praeter barbaricam consuetu- dinem, e toto imperio eum excedere imperavit. Quae autem, ad explendam irae et vindictae fa- mem in Christianos Solimanus paravit, sic re- citat praefatus Natalis Comes '.

« Solimanus Bizantii apparatus bellicos sin- gulari diligentia procurare : omnes quotquot commode posset, non solum terrestres copias, sed etiam ingentem classem instruere ; undi- que remiges Bizantium, et in Minorem Asiam acciri jubere ; suprema; auctoritalis purpuratus instare artificibus, in navali cum purpurato re- bus maritimis praefecto, (nam Solimanus non erat, nisi instructa classe , Bizantio exiturus) navem actuariam, et duas mahonas campes- tribus tormentis currulibus, et multo ferro la- borato, ad multa artificia, et globis ferreis, ct aliis bellicis apparatibus onerari, quae per Da- nubium ad castra conveherentur. Jubentur omnia Turcica navigia bellica, per Danubium navigantia, Taurumnum convenire : conceditur

' Nalal. Com. ul sup.

licentia jannizzeris de more, per has opportu- nitates, ut equos ca|)iant, ubictimi|ue invene- rint. Solimanus jubet proponi suspendii sup- plicium, nisi omnes copia; conveniant Bizan- tiuni ad sept. kalend.Maii. Jubet, (|uantumflcri posset, copiarum Georgianorum convenire, qui sunt populi agrestes , sane feroces, Armeniae finilimi. Jubetur Ferratus purpuratus Curtensis castra cum Transylvano conjungere. Schander purpuratus praeficitur Bizantio. Selimus, simu- lato metu et trepidatione, ob bellicos motus regis Persarum, in his finibus cum quadraginta millibus equitum relinqui procurat, cum im- perio rerum bellicarum ad illos fines tutandos. Mahometus, vir callidus et gnarus, qui essent domestici et participes consuetudinis impera- toria;, cum omnia prope sint venalia apud Tur- cas, quamvis putabatur fore privatus a praefec tura Nicomediae ; tamen per largitiones, purpu- ratis et Solimano sibi conciliatis, sufflcitur in Memphiticam praefecturam : qui, ut sludere rebus imperatoris videretur, Deosque ipsi im- peratori conciliare propitios, cum jubeat lex, Turcas omnes a vino abslinere, ut dictum est, curavit ibi, ut omnia vasa vinaria infringeren- tur, praeter illa, quae essent in cornu Bizantii, si qua reliqua essent inventa ; atque, ne quid contra leges suas sacras commissum, divinnm indignationem provocaret in Turcas, proponit capitale supplicium denuo vinum bibentibus, ubique, praeterquam in cornu Bizantii ». Et post alia nonnulia : « Asciscit quadraginta Scytarum millia ad illam expeditionem. Mari- timi quoque apparatus fiunt singulari indus- tria, quippe cum jam triremes omnes et remi- ges essent parati in Cilicia et Bizantii, et panis nauticus in usum classis, tum Bizantii, tuni in Calcide Eubeae fieret magno studio etc. ». Sic Comes.

281./oawi/s Transylvanise principis perfidia. — Cuni autem dicat, Solimanum Ferrato pur- purato Curtensi castra cum Transjlvano jun- gere pra;cepisse, sciendum est, id a Solimano ea de causa imperatum, quod Transylvanus, Joannes nomine, eumdem Turcarum tyrannum (qui ut diximus, ob Melita; infaustum facinus, mala jam et vindictam in Christianos furenter commoliebatur) ad Pannoniam aggrediendam impulerit. Erat is, (ut Michael ab Isselt tradit) Joannis Zapolia; filius, potenlissimi Cepusiensis comilis Stephani Palatini Transylvaniae nepos, cujus patrem, Ungariai possessione dejectum, Solimanus regno restiluit. Quo morluo, cum Ferdinandus Cfesar jure successionis regnum repeteret Budamque obsideret ; Joannes hic infans, Buda obsidione liberata, cum matre in Transylvaniam ablegatur , Ungariamque per suos praefectos Solimanus defendit, atque ipsum deinde Ungariffi , Dalmatia; Croatia^que regali titulo insignivit. Maximilianus vero ad imperii

^34

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

apicem evectns, non modo Solimano tribulum, a FerdiiKindo palre, ob Pannoniae regnum, con- cedi solitum, persolvere respuerat; sed insuper praefatum Transylvanum bonis expoliasse , et prjpler alia, ejusdem oppido, Rispia conlra Da- nul)ium et Talla occupatis, Strigoniam etiam aggredi ejuscjue potiri nieditatum fuissc Iradit Natalis Comes. Verum Micliael ab Issclt proba- bilius asserit, Maximilianum munitiones Tran- sylvano, Tokayuni videlicet, Zerenticium, Sat- maram, Ordodum, Bathorum , aliasque tunc tantum pra>ripuisse, cum jam certo Pannoniam peliturum Solimanum intellexisset, quo enim ad Tattam et Rispiam, vi etarmis, cum jam bcl- him inter Csesarianos ac Turcas committeretur, captas a Ceesare duntaxat esse, cuncti fere scrip- tores testantur, et infra dicetur. Joannes igitur, cum se .Maximiliano imparem agnosceret, nec ad eum propulsandum vires e Pannonia sup- petere ; ad illum confugit, ut flrmaretur in regno, a quo fuerat conslitutus in solio ; certo- que percepto nuntio, Solimanum sibi opitula- turum , petiturumque Ungariam , et Maximi- lianum, ut ipsi obsisteret, Augustae, Viennae, et Possonii, quee diximus comitia congregasse ; non modo ingentes bellicos apparatus copias- que cogere studuit, ac ipse etiam suorum co- niitia liabere voluit ; verum etiam editis suis litteris, Pannonum animos, ut in suas partes transirent, provocavit. Ejusmodi fuerunt ea lit- terjE ' :

" Joannes II, Dei gratia electus HungariiT, Dalmatiffi, Croaliae elc, rex. Prastabiles, nia- gnifici, egregii, nobiles, nobis sincere dilecti salutem, et gratiae nostrse erga vos benevolam oblationem.

« Potentissimus imperatorTurcarum, bene- factor noster clementissimus. per litteras, per praestantem Guisum et legatum suum proxime serio nobis mandavit, ut universos status et or- dines regni Hungariae, ad fidem et obsequen- tiam nobfs praestandam benevole hortemur. Pergratum enim sibi videri, si mutuam inter se Hungari concordiam amplecterentur, et eam constanter foverent, ac obsequentiam in nos paribus votis contestarentur. Inde enim afflicti regni Hungari® publica conservatio et statuum, et omnium ordinumquies ettutacuique in suis sedibus permansio contingeret, neque magni- ludo illius toties instituere copias militum , phalanges conscribere , ad bellum , expedi- tionem tantis sum[itibus movere, nec tam labo- riosa tamque longa itinera suscipere cogerelur. Mandat autem magnitudo illius, resipientiam mature fieri oportere. antequam ipsa in per- sona sua, citra fines Hungariae cum suis co- piis penetret : ne, dum Caesaris persona mo- verit, et vires illius intra viscera regni cursi-

< Apad Natal. Comit. lib. 16, p. 346.

labunt, frustra salutcm meditentur. Nos igilur pro functione nostra, et propensabenevolentia, (jua in publicum bonuin afficimur, et Hungaros nostros tueri, ac ruinam publicam propulsare nilimur, de mandato benigno ipsius imperato- ris potenlissimi respondere volentes, hortamur clemenler et officiose universos et singulos or- dines et status, ac universitatera quoque no- bilium ipsius comitatus vestri, ut tanta Dei benignitate, ut par est, perpensa, quam per summum monarcham , toto orbe potentissi- mum, vobis offerre dignamur, simul etiam bo- niim publicum et conservationem regni, perso- nnrum vcslrarum, liberorum, familice, et cun- ctorum ad vos pertinentium ; tutam item et se- curam in sedibus vestris quietem ob oculos habentes , jam landem resipiscatis, capessatis tempestive nobiscum rempublicam, et, dum licct, liberis vestris, fractisque rebus communis patriae succurrere ; eam ab imminentibus po- tentissimi principis copiis, obsequentia et fide vestra erga nos propugnare, hoslilia bellorum molimina et injurias barbaricas evitare sata- gatis. Quantum ad nos solitamque clementiam nostram erga vos attinet, dabilur opera, ne vel hoc tempore nostri dissimiles judicemur : inio quoque apud potentissiraum imperatorera nos- Irum patriae vestram et afflicti regni nostri Hun- gariae salutem, tolis viribus promovere firma- reque studebimus, nihil prcEtermittentes, quod ad concordiam Christianorum , patriaB subdi- torum suorum ainatoris principis munus atti- nere censebitur. Cum autem certae ac ardua; causa; inslent, de quibus vos cum fidelibus nostris dominis regnicolis conferre, et decernere oporteat;ob hoc, communicatis consiliis cum dominis consiliariis, aliisque prjEstantibus vi- ris, nobiscum existentibus, statuimus fidelibus nostris dominis regnicolis Hungaria;, et Univer- silati trium nationum Transylvanicarum ad Do- ininicam Reminiscere nunc venturam, in oppido nostro Thorda partialia comitia indicere, et ex usu publico de cunctis negotiis imminentibus deliberare ; ac ut sumptibus parceretur, de sin- gulis comitatibus, quatuor praestantes viros, cum plenainformatione eo transmittendosesse. Proinde vos harum serie benevole hortamur, ut visis praesentibus, statim potiores personas fratresque vestros ex illo comitatu deligere, et eos ad praescriptam Dominicam Retniniscere, cum plena instructione et auctoritate conclu- dondi, ad ipsa comitia Thordam mittere debea- tis, cum quibus pracsentibus ibidem, aliisque nostris fidelibus regnicolis de instantibus et necessariis regni nostri rebus et negotiis, pro dignitate nostra et conservatione regni nostri utiliter conferre et decernere queamus. Secus igitur, patria; conservationi consulere volentes, non feceritis. Datae in civitate nostra Alba Juliae anno mdlxvi ».

PII V ANNUS 1 . — CHRISTI 1 566.

282. Sic, dum propria; ambitioni Transylva- nus studet, barbaricfe servilulis jugo Parino- niani subjicere non veretur, Christianitalemque tolam discrimini offerre non dubitat. Non de- fuisse, qui ad saniora consilia ipsum hortati fuerint, ut scilic. deserto Turcico foedere, cum Christianis principibus se conjungeret, asserit Raymundus ; sed contrarium totum ei Petro- vitium haereticum faciie persuasisse, tradit. Mirum tamen haud est, ita Cliristianorum par- vipcndisse salutem, principem, qui turpiler a Christo defecerat, Turcarumque tyrannidi fide- les tradere contendisse, qui Christo eidem divi- nitatem eripere conatus fuerat. Eodem siquidem prope tempore , quo ipse Thordffi suorum , ut diximus, comitia cogi imperavit, ut Soiimano auxilia, ad subjiciendam sibi Pannoniam para- ret:Varadini in Transylvania etiam disputatio habita est, in qua coram ipso Joanne Trausyl- Taniae principe, ex Calviniano Ariano facto, li- tisque judice constituto, inter Georgium Blan- dratam, (ut scribit Spondanus) et Franciscum Davidis Arianos, ejusdem in Ecclesia toties damnatae impudentissimaj haeresis, (cujus prsc- cipuum auctorem Joannem Gentilem, Valenti- num Consentinum Itaium faciunt: quem hoc ipso anno Bernse scelerum luisse poenas retu- limus) sectatores : et Petrum Caroli, Petrum Milium, nonnuUosque alios Lutheranos simul ac Calvinianos, oppositam una sententiam tuen- tes, 'iCriter de hac re actum est. Cujus impuden- tiVMmi jurgii is fuit exitus, qui ab hujusmodi colloquio, cui tanquam arbiler, ac judex prin- ceps praeerat (qui auctoritate terreret, in suam- que sententiam dissidentes timore ac minis adduceret; stolidus insuper, funditusque omnis scientiae expers, quique obstinato jam animo Arianismo nomen dederat) expectari poterat; ut plerique, nempe Calvinianorum, in gratiam principis, cum Blandrata sentire, aut simulave- rint, aut serio asseruerint, Calvinismum ad Arianismum et Mahometismum gradum exi- stere. Calvinistarum tamen nonnulli se suamque causam melioribus temporibus reservare ma- luerunt. Blandrata vero, et Franciscus Davidis miris de Calvinistis triumphis actis, nefarii col- loquii, ut libuit, Acta conscripsere ; additque Spondanus, duos libros, contra Sanctissimam Trinitatem edidisse ; juvenesque prae caeteris ingenio pollentes selegisse , quos in Italiam miserunt, ut cum Judaeis consuetudinem, Vene- tiis praesertim, ac Patavii inirent;ac ab eis, artem omnem ac modum, Christum maledictis omnibus ac blasphemiis proscindendi, perdi- scerent. Jacobo insuper Paleologo , homini grajco, corrigendae Biblia; potestate facta, ex Germania Homerum quemdam, ac perversum hxreticum, cl grseca^ linguae non ignarum ; et ex Polonia Maltliiam in hacbraja peritum evoca- runt ; ul nil inlentatum relinquerent, quo virus

suum in Christum evomerent. .\tquemdam Grc- gorium Pauli, qui omnium primus, eo per- versae doctrina; genere Poloniam corrupit, pictas tabellas in lucem edidisse, refert Spon- danus idem, templi efflgiem reprcesentantes, cujus tectum Lutherus dejiciebat, parietes Cal- vinus diruebat; ipse vero cum ligone funda- menta subruebat ; cum scilicet doctrinam de Sanctissima Trinitate everteret: non omnia re- velata fuisse Luthero dicens, sed plura Deum dedisse Zwinglio, plura adhuc Calvino, sed ma- jora sibi ; addebatque sperare plura etiam Do- minum revelaturum. Ista apud Spondanum : verum hsec omnino haud veritati consona vi- dentur;nam, si piclis tabellis perversae mentis consilia patefccisset Gregorius, ut refert, non ad errores amplectendos, ut exoptabat, homines allicuisse visus esset, sed potius ab erroribus ablkjrrere, ipsorum ostensa fceditate, docuis- set;cum,e contra, licet persaepe ad summam iiupudentiam perveniant hferetici, utplurimum tamen, quo melius decipiant, non mala osten- dunt, sed bona picte jactant;et ut dicit Gre- gorius ' : « Quamvis contra veritatem inlus su- perbiant, exterius tamen in verbis humililatem per simulationem sectantur ». Alicujus igitur Catholicorum, nefandissimarum hairesum ef- fectum exprimere volentis, ut odio haberentur, pictas ejusmodi tabellasopusfuisse, censendum melius videtur ; si tamen verum extitit, quod eae prodierint.

283. DecretaConcilii Tridentiniin Buncjaria proinulcjare curat Pontifex. — Tot in Pannoniam irruentibus malis, ex pastorali sollicitudine occurrere volens Pontifex, unicum, quod supcr- esse tunc poterat, medicamenlum, languido regno, vix ad Petri Cafhedram evectus, adhi- buerat, operam dando, ut m eo sacrosancti Tridentini Concilii decreta in mores induce- rentur, scriptis ad hoc Apostolicis litteris archi- episcopo Strigoniensi, regni ejusdem primati, et suffraganeis ejus : quos eliam de hoc ac de aliis ad Ecclesiarum Hungaricarum securitatem ac utilitatem pertinentibus, a fratre Antonio de Grosupto, Ordinis Praedicatorum alumno, viro tum eruditione, tum probitate vitae clarissimo commoneri voluit. Litterae Pii ejusmodi fue- runt :

PIUS PAPA V.

« Venerab. fratri, archiepiscopo Strigo- niensi, Hungariae primati et sufTraganeis ejus ^.

« Venerabiles fratres^ salutem et Aposto- licam benedictionem.

« Ad exequendum Apostolicae servitutis of- ficium, quod non sine timore ac tremore in spi- ritus humilitate, divinae vocationi obedientes suscepimus, oportet nos, omnium, qui in solli- citudinis nostrre partem vocati sunt, auxilio,

' D. Ijiegor. iM (Jaul., up. 2. — " liilei Episl. Pii, lib. 1, Kp. 2.

136

PH V ANNUS 1. — CHRISTI \5(]6.

tanto stiidiosius sublevari, quanlo inrirmiorcs vires nostrae, et Ecclesiae graviora ac turbulen- tiora sunt temiiora. Nullum enini occurrit no- bis, mentem nostram huc ct illuc versantibus, aliud remedium, ad Ecclesiam ipsam in com- modiorem et tranquilliorem statuni redigen- dam, quam ut sac. Generale Concilium Triden- tinuni, quod sub fel. record. Pio Papa IV prce- decessore nostro, Deo auctore, tandem feliciter peractum fuit, ubique servetur. Nullum certe est aliud rcmedium, quod tot tantisque malis Ecclc- sia? adhiberi possit : nullum restat auxilium, quo possit religioni Catholicee, et saluti gregis Dominici subveniri. Hoc bonorum omnium votis optatum, hoc precibus a Deo semper expe- titum fuit. Proinde vos in Domino salutantes obtestamur, ut officii vestri memores, cum alia, quac tam pie, tam mature, tam provide in ipso Concilio statuta fuerunt, debita obedientia ob- servare curetis, etiara illud, de clericorum se- minario in unaquaque Ecclesia instituendo, quo nibil utilius, nihil his temporibus Ecclesiis op- portunius, neque accommodatius statui potuit. Actum de ea re fuisse vobiscum audimus, dum idem praedccessor noster viveret, a dilecto filio nostro Zaccaria cardinale Delfino, et a duobus aiiis Sedis Apostolicae nuntiis ; et eos respon- sum, dignum vestra pietate, dignum vestra erga hanc Sedem devotione et reverentia de- disse, et speramus vos id, quod promisistis, prse- stituros. Sed quia vehementer optamus, decre- tum, quod tantoperc Ecclesise utile esse constat, atijiie adeo necessarium, sine longiore mora ad effectum ubique, quacumque ratione fieri po- terit, adduci ; mandavimus dilecto filio Antonio de Grosupto, Ordinis Preedicatorum professori, viro nobis probatissimo, ut vos ad id, quod tum polliciti fuistis, sine longiore niora prsestandum, nostro nomine moneat et hortetur. Cujus ora- tioni fidem ut habeatis, et ut prseclarum tesli- monium, quod de vobis ab eodem cardinale habuimus, re comprobetis, petimus. Si quid autem ipsi a nobis requiritis, quod vobis ac vestris Ecclesiis opportunum sit, desideriis ve- stris, quatenus cum Deo poterimus, satisfacere, et vos, uteximios fratres, juvare atque honorare curabimus. Datum Romae apud Sanctum-Pe- trum, sub annulo Piscatoris. Die xi Februarii MDLXvi, Pontific. nostr. anno primo ».

284. Sivendii et comitis Salmensis prseclara contrn Tiircas facinora. — Nec impari vigilantia in his, quoe Csesaris erant, Transylvania; dolos ac artes subvertere nisusest Lazarus Swendius, consilio, vigilantia, celeritate ac forlitudine praeslantissimus, qui Maximiliani nomine, Hun- gariae tunc praeerat; nam cum Transylvani iitte- rarum exemplaria in ejus manus pervenissent, etiam ipse, litferis in omnes Hungarice fines missis, Caesaris nomine districte proliibuil, ne quis ad denuntiata Thorda; comitia pergeret, vel

alium suo loco mittere, aut aliud quidquam commercium cum Transylvano habere auderet, ea poena, ut qui primus in hoc delicto compre- hcnsus fuisset, laesa^ Majestatis crimen incurrisse ccnsendus esset ; utque mendacia dejiceret atque dcleret, quorum assimulatione dolose Transyl- vanus rebellionem excitare atque fovere cona- batur, in iisdem addidit, falsum atqueaveri- tatc alienum omnino esse de Hungarorum salute sollicitum Turcam extitisse, aut de his quae ad ipsorum incolumitatem pertinebant curam gessisse , cum insidiis, dolo atque aperta tyrannide, ducentis ab hinc annis et amplius, et Solymanus et majores ejus nihil magis in votis habuissent, ac omni labore et studio cu- tassent, (]uam ut florentissimum hoc olim re- giuim vi et armis, seu cum aliter non valerent, dolis et excitatis inter proceres dissensionibus, everterent sibique subjicerent. De his autem se eos commonefacere voluisse, non quod de ipso- rum fide ac prudentia dubitasset; sed quod officii sui esset, ut nil de studio erga Caesarem aut patriam remitterent, hortaretur ; et ad bel- lum non modo justum, sed necessarium, sese pararent ; quod quidem contra Christiani no- minis praecipuum hostem jure susceptum, Dei opem ac protectionem demereri censendum erat.

283. Sic verbis certatum est, sed tamen acrius paulo post ad arma ventum, incertoque exitu belli utrinque pugnatum. Transylvanus, ac Turcffi Ainasum, oppidum haud longe ab Agria, praecipuo militenudatum, per absentiam praefecti, scalis admotis, inopinato aggressi, non. lial. Maii, qui superfuerant, paucis truci- datis defensoribus, vi ceperunt ; quo inflati suc- cessu castra ad Zighetum promoverunt, sed a comite Nicolao Zerino urbis praefecto, post acrem quatuor horarum pugnam infugam acti, Quinqueecclesias se receperunt. Palotam quo- qne oppidum, quod octavolapide aberata Java- rino, haud longe ab Alba-Regali, purpuratus Budensis obsidere ccepit; sed post octiduanam pulsationem, licet praefectus loci , Georgius Thuurius, graviterexsaxei fragmenti ictu vulne- ratus csset, et defensores, auxiliorum spe ab- jecta, jam de deditione cogitarent, obsidio tamen soluta est, Turcis de auxiliaribus Caesaris a tergo venientibus falso injecto metu. Praesi- dium vero Leventi, quod oppidum est in ea parte Hungariae quae ad montes pergit, dum pra-datum egressum fuerat, in ipsum purpura- tum Budensem incidit, a cujus copiis parlim cffisum, partim autem in servitutem redactum fuit.

286. Officio suo tamen, ac strenuitate alibi Christianae copiae haud defuere, nam Hustum oppidum, ultra Danubium Swendius obsedit, in quem idcirco Transylvaniaj praefectus viginti armatorum millia misit, tumultuarie rapta, unde

Pir V AXXUS 1. — CHRISTI 1566.

137

atrox prrclium commissum est ; sed decem tan- dem caesi sunt hostium millia, capti prgefectus ipse et Sangiactius unus, praeter tormenta et vexilla plurima, abreptaa victore exercitu Swea- dii, qui mox urbe potitus, Fileco oppido et ple- risque arcibus ca|)tis, Vinundriam obsidione cinxit.

287. Liberata quoque ab ea, qua premeba- tur (ut diximus) obsidione Palotta, cum, captis Turcarum exploratoribus, intellexissent Chri- stiani, Vesprini praefectum, ut nostris darana inferret, egressum, et locum meliori praesidii parte expoliasse ; Egon Salmensis comes suas cum Helfesteino et Nicolao Hatestadio conjun- gens copias, urbem iisdem circumdedit, ac mira celeritate postridie expugnavit. Omnes, (annum quintum non excedentibus duntaxat exceplis) ineaexistentes, trucidati sunt barbari, quod non ita pridem captivos ipsi magno nu- mero Christianos immaniter trucidassent. Ri- spiam etiam, peramplam civitatem, decem millia circiter passuum a PaHotta distantem, raagna preesidiariornm Turcarum strage, Sal- mensis occupavit, cujus metu Gesterenses, Uco- laimenses, Ischochiani, aliorumve finitimorura oppidorum incolae, flamma munitionibus in- jecta, iisdem desertis, Strigonium se recepe- runt. Id obsidere victricibus armis Salmensis insuper statuerat; sed a concepto consilio, alia Maximiliani mandata revocarunt : cum prius tamen Taltam sive Theodatam, quod inter Java- rinum ct Commatam est oppidum, ex quo Chri- stianis ab hostibus mnlta damna inferebantur, in Cfesaris potestatem redegisset.

288. Divina chmentia imploratiir. — Maxi- milianus interea, non tam armis quam precibus a Deo exercituum, opem ac auxilium contra hostos suppliciter jussit efflagitari : cum enim, (ut narrant Thuanus ' et alii) vires humanas citra divini Numinis gratiam, debiles ac fluxas esse sciret; ante omnia instifuit, ut Vienna;, et in castris, ad tintinnabuli sonitum, omnes in genua procumbentes , publicis precationibus pro communi salute quotidie defungerentur ; ita ut passim videre esset in urbe per vicos, et extra per vias, cunctos ad signum statim genua flectere, et si in equis essent, mox ex equo ad preces faciendas descendere. Quod confirmat Remundus ^ his verbis : « Ecclesiastici interira precibus et supplicalionibus, coelestis Numinis iram placare studebant ; tumque institutum fuit, ut ad campanae sonitum, certis diei horis, om- nes, ubicumque essent, sese prosternerent, et flexis genibus Deum pro felici belli exitu cora- precarentur ; sic, ut in exercitu principes et ma- gnates ex equis descendere, et flexis genibus ac complicatis manibus precari, ac terram oscu- lari visi sint ». Addilque,ad ostendendam haere-

' Thuaa. hist., Nalal. Coui., Tracag., etc — ' Floren. Remund. lib. 4, cap. 7, p. 347.

AnN. — TOMUS XXXV. — L.4DERCH1, !.

ticorum perfidiam, quae nullo pietatis affectu, ob publicae calamilatis periculum movebatur : M Cura vero imperator, quodam die, Viennae c fenestra prospectans, Lulheranos quosdam vi- disset, carapana sonante, nihil se moventes, haec verba efTatus esse dicitur : Bone Deus ! Ve- reor equidem, ne hominum islorum societas nobis damnosa sit et infelix etc. » Iltec ille ; et utinam factores comprobata non fuisset. Impe- ratorio insuper edicto, spectacula item omnia, lusus, tripudia et hujusmodi lenocinia, quibus homines ad voluptates alliciuntur, districte pro- hibita fuere.

289. At Pius, ferventiori religionis ac pieta- tis zelo, divinam opem Christianis copiis, contra Turcas agentibus, demereri conatus est, ut illius temporis auctores tradunt, etlegitur in Epistolis apud Caracciam ' : nam in his haec habentur : « Nec satis ei fuit, Caesari Maximiliano, quae ad belli contra Turcam gerendi subsidia pertinent, liberaliter polliceri, et pecuniaevim ingentem donare, qua aliquot equitum millia (ut audivi- mus) sustentari posse dicuntur;de spirituali- bus etiam subsidiis, in summo discrimine, Cae- sari porrigendis, bonus pater et pastor sollicitus fuit. Itaque supplicaliones publicas et solemnes indixit, quae non Romae solura, sed per totura etiara Christianura orbera instituerentur. Quare, ut veterum Patrum mos fuit, ad arma illa, qui- bus ira divina averlitur, confugiendum putavit, ad pcenitentiam excitavit omnes, triduana jeju- nia praescripsit, stationes et collecfas haberi voluit, ad communem precationem, tribus die- bus instituendam, populura convocavit, Apo- stolicam gratiam, benedictionem simul et in- dulgentiam amplissimam omnibus conferens, qui jejuniis, eleemosynis et orationibus piis in- tenti, et ad Confessionis atque Communionis Sacraraenta accedentes , adversus Christianae fidei hostes, victoriam Casari Max., et ejus co- piis militantibus, a Deo precarentur etc. » Ista apud Caracciam.

290. Ex Archivo vero Vaticano exemplar ha- buimus Jubilei ejusdem, quod, ad auxilium divinura implorandum, Romaepriraura, acubi- que gentiura deinde, Apostolica liberalitate Piusconcessit, vulgarique imperavit, ut sequi- tur^ :

PIUS EPISCOPUS

« Servus servorum Dei.

« Universis Christi fidelibus , praesentes litteras inspecturis,

« Salutem et Apostolicam benedictionem.

« Speculatores super Dominicum gregem constituti , et imminentiura periculorum ma- gnitudinera reputantes, pastorali sollicitudine excitamur, ut ad ipsius salutera invigilemus, ct

' Epist. 5, mens. junii 1566. — * Ex Archiv. Valic. iuler. Brev. Pii V, sign. 2906.

138

PII V ANNUS 1,

CHRISTI 45G6.

ab eo divinae irae flagella conemur avcrtere. Veh enini nobis, si venientem gladium, sicut Domi- nus comminatur, videntes, non insonemus buc- cina ; et tamen adeo omuibus notum, et ante oculos positum i|)suni periculum.ul non tam ad id prospiciendum vocem nostram exaltare necesse sit, quam, quemadmodum vitandum sit, populo praecipere et admonere. Misericors est enira Dominus, et ipse affirmat, nolle se morlem im|)ii, sed ut convertatur a via sua et vivat. Ouantopere iralus fuerit Deus Ninivitis, ct illis patriae instans excidium, per Jonam pro- plietam prffinuntiaverit, nemo est, qui nesciat; quibus tamen ad Deum conversis et poeniten- liam agentibus pepercit. Cura igitur Dominum sciamus, quod unius precibus non concessurus fuerit, mullii)licatis solere aliquando interces- soribus elargiri ; ad pericula, qua; Cbristianae reipublicae imminent, repellenda, necessariura esse duximus, universis Cbristi fidelibus, sicut gravioribus Cbristianse reipublicae temporibus fieri mos est, publicas litanias et supplicationes indicere, et omnes ad eas pie et religiose cele- brandas adhortari. Quocirca universis et singu- lis locorum ordinariis, Apostolica auctorilate mandamus, ut postquam harum iitterarum no- titiam habuerint, non die quidem Dominica proxima, sed altera, quae illam sequetur, ut plurium dierum spatium ad eas habeant pro- mulgandas ; illas in sua cujusque civitate, et singulis Dioecesis suae oppidis, castris el pagis, per parochos diligenter curent promulgandas, atque in tertiam Dominicam, clero universo et populis, supplicaliones ac processiones publi- cas et solemnes indicaut; nec solura religioso- rum ordines, sed eliam omnes confraternitates laicorum, ad eas religiosissime celebrandas in- vitent, etcunctos Christi fideles, ut humili, pio et contrito corde Omnipotenti Deo preces pro salute et incolumitate reipublicae Christianae fundant, adhortentur ; easdemque litanias et processiones, die ipsa Dominica, et quarta ejus- dem hebdomadae, ac sexta feria itidem cele- brent. Prajter ipsas autem processiones publi- cas, oranes et singulos Christi fldeles, praeter eos, qui adversa fuerint valetudine praepediti, quibus pium propositura, et preces, una cum eleeraosynis, ad consequendam his litteris pro- positam indulgentiam sufficere volumus ; hor- tamur, ut quo gratiores eorum Ueo sint preces, jejunio eas trium dierum, quartce videlicet, et sextae ferice, et Sabathi ejusdem hebdomadae, ac praeterea eleeraosynis, pro cujusque arbitrio, qui quidem eorum potuerint, condiant; suaque peccata, aliquo ejusdem hebdomadae die, ea qua decel, cordis hurailitate et contrilione, sa- cerdotibus confiteantur ; atque ita contriti et confessi, postea, die proxima Dominica, devote sacram Eucharistiara sumant. Omnibus autem, (jui itafecerint, de Omnipolentis Dei misericor-

dia, ac beatorum ejus Apostolorum Petri et Pauli auctoritate confisi, plenam omniumpecca- torum indulgentiam et veniam, cum remissione poenae , quovis modo debitaj , misericorditer elargimur atque concedimus. Ne quis aulem, propter alicujus peccati magnitudinem, ab his piis et salutaribus operibus, et a participando tanto spirituali munere retardetur ; omnibus, qui haec devote fecerint, utriusque sexus Jesu Christi fideIibus,auctoritate.\postoIica, eligendi sibi confessorem saecularem, vel alicujus Ordi- nis regularem, qui audita eorum confessione, ab oranibus eos, quaralibet gravibus, etiam Sedi Apostolica; reservatis, et in Bulla, quaj in die Coenae Domini publice recilari consuevit, casi- bus, et peccatis, injuncta poenitentia salutari, possit absolvere; cum potestate etiam vota in alia pietalis opera comrautandi, (votis castitatis et religionis durataxat exceptis) facultatem da- mus atque concedimus. Voluraus autem, ut praesentium transumptis, manu alicujus publici nolarii scriptis subscriptisque, vel in hac alraa Urbe, aut alibi irapressis, sigillo et subscrip- tione munitis persona; in dignitateEcclesiastica conslilutai, fides sine ulla dubitatione habeatur. Dalura RomcE apud Sanclura-.Marcum, sub an- nulo Piscatoris, die xx Julii mdlxvi, Pontific. nost. ann. primo ».

291. Firmanus ' vero, praefatas a Pontifice habitas supplicationes sic describit : « Die Do- rainica l-i Julii, Pontifex suramo mane celebra- vit in capella Palatii Sancti-Marci ; deinde cum stola descendit ad Ecclesiam Sancti-Marci, ubi, ipso absente, cantavit primam Missam episco- pus Januensis,prcesentibus duodecim cardinali- bus cum mantellectis. Dum celebraretur Missa, religiosi omnes cceperunt ire processionaliter versus Basilicara Lateranensem, cura crucibus, absque ornamentis, et cum Pontifex illuc per- venisset,cantores coeperuntdicere litanias,quas per viam processionis cantaverant, et aliquot psalmos in voce flebili. In porta Ecclesiae Late- ranensis reverendissimus dominus cardinalis Columna dedit aspersorium. Papa oravit ante capita Apostolorum, quae fuerunt ostensa, et ante sanctissimura Sacramentum et altare ma- jus. Interira cantores dixerunt Psalmum : Ad Dominum cum tribularer, etc, quo corapleto, Pontifex surgens dixit : Pater noster, etc, cum versiculis et orationibus, ut infra, in tertia sup- plicatione ; et vix potuit complere propter lacri- mas, elcDicta processio cum sequentibus fuit ordinata, ad orandum Deura et petendum divi- num auxilium, pro liberatione popuIiChristiani a perseculione Turcarum, qui tunc pugnabant contra imperatorem, et ea de causa papa con- cessit magnum Jubilaeum.

« Die .Mercurii, ultiraa Julii, archiepiscopus

' Diar. FiriuaD. mens. julii 1566.

pir V ANNUS 1. — CHRiSTr 1566.

139

Maffeus , in Ecclesia Sancli-Marci cclebravit Missam de Beata Virgine, cum commemora- tione contra paganos. Interfuere viginli duo cardinales cura mantelleclis. Sanctissimus Do- minus descendit, ipsa completa, et fuit facta se- cunda supplicatio, pro causa de qua supra, et simili modo itum fuit ad Ecclesiam S. Marige- Majoris, etc.

« Die Veneris, secunda Augusti, hora oc- tava, archiepiscopus Vitellus celebravit Missam de Angelis, cum coUecta contra Paganos, in Ecclesia Sancti-Marci, cui interfuere viginti sex cardinales. Pontifex celebravit, et descendit ad Ecclesiam, ut fecerat aliis vicibus, et itum fuit processionaliter ad Ecclesiam de Aracoeli. Ora- vit ante sanctissimum Sacramentum et altare majus, et dixitpsalmum a cantoribus cantatum, preces et orationem, ut infra, videlicet : Pater noster, etc. j^. Et ne nos inducas in tentationem, etc, et ^. Sed libera nos etc. j^. Exaudi quassu- mxis, Domine, suppUcum preces. ^. Et confiten- tium tibi parce peccatis. f. Judica, Dotni/ie, no- centes 7iobis. ^. Et expugna impugncmtes nos. f. Apprehende arma et scutum. ^. Et exurge in adjutoriwn nostrum. f. Eripe nos de mcmu ini- micorum. ^. Et de perseqiientibus nos. f. Con- fundantur et revereatitur, qui quaerunt animas nostras. ^. Ut auferant eas. j^. Convertantur et revereantur. ^. Qui volunt nobis mala. Ji. Ef- funde iram tuam in gentes, qux te non noverunt. ^. Et in regna, qux nomen tuum non invocave- runt. y. Disperde illos in viriute ttia. ^. Et cle- pone eos, protector noster, Domine. f. Fiant tamquam pulvis ante facieni venti. ^. Et Ange- lus Domini persequens eos. ^. Irruat super eos formido, etpavor. Sj. In magnitudine brachii tui. f. Hostium nominis tui elide superbiam. ^. Et eorum pertinaciam dexteree tuae virtute pro- sterne. 'jr. Non nobis, Domine, non nobis. ^. Sed nomini tuo da gloriam. ^. Domine, exaudi oratio- nem meam. %. Et clamor meus ad te veniat. f. Dominus vobiscum. ^. Et cum spiritu tuo.

OREMUS.

« Pientissime Deus, qui iniquitatum ad te « conversorum non recordaris, sed eorum ge- « mitus clementer exaudis, respice templa tua, « infidelium manibus profanata, et tui elecli « gregis afflictionem : reminiscere ha?reditalis « tua;, effusione pretiosissimi sanguinis tui Uni- « geniti acquisitce. Vineam, tua dextera planta- « tam, quam ferusexterminare conatur, ferven- « ter visita, aciIIiuscuIlores,adversusdevastan- « tium rabiem, tua virlute corrobora, viclores « effice, in caque bene operantes, fac tui regni « possessorcs. Per Christum Dominum noslrum. « Amen. » Ha?c Firmanus in Diario

292. Singularis in publicis supplicationibus PoJitificis pietas, et in sanandis segrotis mira vir- tus. — Quam singularis autem Ponllficis in prse-

fatis supplicationibus pietas ac religio extiterit, quam Deus ipse signis testari volucrit : in alii? Epistolis apud Caracciam dicitur ', et in ea pra;- cipue, mense Augusto luijus anni scripta, hiTC leguntur: « Vidimus, ac lajtissimis quidem ani- mis adfuimus, cum se nobis contemplandam offerret illa singularls vereque laudanda humi- litas, religio et sanctimonia, quam Pius V Pon- tifex Max. mlrum in modum omnibus hoc loco demonstravit. Hic, tres supplicatlones a se prius docretas, coram cohonestavit, nlmirum divlnam ut graliam cum Romanis omnibus imploraret, Coesareaj seque Majestati et ejus exercltui viclo- rlam adversusTurcas, Christlani nominis infen- slssimos hostes, vera; pietalis studio concilia- ret. Vidisses hic Pontificem, absque omni pompa, licet a;lale senili, et imbecilli corpore fractum, iler universum pedlbus conficere, a- perto ire capite, parvosolum pileolocontectum, junctas tenere manus, et qui in medio vulgl cum solo Deo sua misceret colloqula, populique sui salutem precibus ardentibus Domlno fide com- mendaret. Hujus Capltis et Pontificis exemplo, cardlnales in unaquaque suppllcatione non de- fuerunt, nimirum 16aut20(nam multi ex Ur- be, ob aestivos calores recesserant) praeter alios praelatos, quorum hoc tempore pauci Romee commorantur. Sed nobillum, ac plebis utrlus- que sexus, ad suppllcaliones, tanta confluxerat multitudo, uteundo ac redeundo, per vias om- nes, majorem me frequenllam, mullis ab hinc annis, Romge vidlsse non meminerim. Tum in ipso templo, tota veluti coacta Roma nobis ad- esse visa est, ut etiam vix ad templum uUi pa- teret ingressus. Sodalitates priorum, quas et Fraternitatesvocant, suum tenebantlocum. Cle- rus universus ad ffidem D. Marci ordlne proce- debat, indeque ad templum constltutum, hoc est ad Basilicam Sancti-Joannls Lateranensis, BcataeMariae Majoris, et in Aram Coeli se confe- rebant. Hora sexlafere, vel paulo amplius,prima secundaque supplicatlo celebrari coepta est. In- terea vero, dum sacerdotes procedunt, Pontifex sacris est operatus. Absoluto sacrificio, in tem- plum inferius descendit, et cum praeterissent sacerdotes, est eos Pontifex subsecutus. Fuit hoc instar miraculi habitum, quod cum tanta ad D. Joannis aedem prima supplicatione con- fluxisset hominum multitudo, ut major conve- nire minime posse viderelur, frequentlor tamon in secunda apparuerit, quoque demum in tertia, longe quam antea numerosior ad pie precan- dum turba undique collecta, rebusque divinls intenta conspiccrctur. Primae supi^llcatloni, sive pietatis ergo, sive casu quodam id factum sit ; foemina obsessaa Doemone intervenlt, quae cum ingentes strepitus excitaret, rei novltate commo- tus Pontlfex, quid esset hoc rei queesivit, cum-

' Kpist. 7 apud Carac.

140

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 1566.

que causam rescivissel, etmulier ad illum fuis- sel adducla, incredibiles ea clamores ac mugi- tus edebat. Hanc ille sancta cruce ter pie insi- gnivit. Moxquae a pluribus teneri uon potuit, benedictione Pontificis tertio accepta, velut exa- nimis, in terraui coucidit, nec solum rumore, sed etiam rei novilale compertum est, eamdem convaluisse.

« Ob hanc causam, cum praeclarum factum diu latere non posset, ad secundam supplicatio- nem, tres alioe, malo spirilu correplaj, feniinje adducla; fuerunt, quibus omnibus benediclio- nem triplicem Ponlifex imperlivit, easque sin-. gulas esse sanitati reslilutas cerlum est. De harum una narrant, non prorsus ignobilem eam fuisse, et a fratribus quidem ad varia loca duc- tam , ac diversis exorcistis commendatam , iiihilo tamen rectius haberi potuisse : nunc res ipsa docet, quod, posl operam Pontificis, non solum ad se misera redierit, verum etiam, quasi nihil adversi experiaesset antea, mentem sanam obtineat.

« In eadem secunda supplicatione , aliud etiam admiratioue dignum accidit. Mulier quae- dam, sana; quidem menlis, sed simplex, magnis clamoribus petebat ul Pontifex opem ferret. Hanc ille jussit accersiri, et offerri sibi, quod exislimaret, eam judicium, jurisque sententiam in adversarium postulaluram esse. IUa vero, de perpetuo sui capitis dolore conqueri, quo mullis annis laborasset, ac praesens remedium dumtaxat ab eo desiderare. Hic subrisit Pon- tifex, singularem mulierculae simplicitatem contemplalus, neque tamen recusavit, quomi- nus ejus capiti stolam suam de colle dependen- tem imponeret, eamque sua benedictione est prosequutus. Nunc intelligimus aegrotam illam rectius valere.

« Nec multo aliter in tertia supplicatione usuvenit : nam quaedam aliae a dsmonibus obsessae, Pontifici oblatae sunt, quarum una, cum Pontifex templum ingrederetur, horrifico omnia strepitu complevit. Vidi ego tum Pontifi- cem paululum consistere, et benedictionem suam miserae impertiri. Sed, ut ex iis qui pro- pius adstabant accepi, Ponlifici in hac ipsa libe- randa plus negotii quam cum reliquis fuit. Inseruit ejus capiti stolam, et in os digitos immisit, ac demum jussit, daemonem abscedere, suique discessus significationem expressam dare. Saliit, nescio quoties, fcemina, sic impel- lente daemone, qui ad extremum levi flatu facem extinxit, ut faedi discessus exlaret testimonium. Fcemina vero, et haec juvencula, tunc in terram corruit, ut morluae potius quam vivte vultum ostenderet. Rediit porro non multo post ad re- spirationem, seque daemone, hospite pessirao, liberatam esse cognovit ».

293. Ista apud Caracciam ', qui in altera 1 Apad Caracc. ut sup.

demum Epistola, sub die decima quinta Maii de iisilcm agens anlea scripserat : « Cum de Tur- cico, inquit, exercilu audisset, tam numeroso, tam instruclo ac minaci, vehementer timuit, ne detrimentum aliquod Hungaria acciperet ; ne- que vero se tam hoc timere dixit quam peccata, quibus iram Dei in nos provocamus in dies ; ad auxilium Dei esse accurrendum. Ilaque edixit per suum vicarium omnibus sacerdotibus, mo- nachis omnibus, ut sacrum facercnt, pias ilem oraliones ad Deum haberent, quibus veniam Christiana; reipublicae precarentur, ut iracundia Dei a nobis averterelur. Mein voluit per concio- natores populo commendari. Illud praeterea ad- didit, praeter hunc dolorem ac sollicitudinem de Turcis conceptam, infinila se animi molestia affici, quod multi sinl principes, multi episcopi, qui zelum Dei non sentiant ; discrimen, in quo Christianismus versalur, non percipiant ; et cum rerum spiritualium, cultus Divini, reformatio- nis morum, primi ralionem habere deberent, atque adeo uuici ; toti tamen in conservandis rebus temporalibus sint inlenti ac dediti ; quare mirum non esse, si populum suum in oppro- brium det Deus hoslibus etc. »

294. Multis Ucetcopiis frelus, sustinere potius quam inferre bellum Maximilianus decernit, et suo quidem detrimento. — Nec inanis ejusmodi Pii fuit dolor ac timor ; nam licet Maximiliani Christianus exercitus, amplius viginti quinque, vel, ut alii scribunt, triginta millibus equitum, et octoginta millibus pedilum constaret; adeout multorum judicio, acies nostrorum, fere nu- mero par hostibus esset, quos virtute superabat, tamen nec aliquid memorabile gessit, et ab in- firmiore inimico, summo Christiani nominis dedecore , se superari permisit. Die decima quinta Augusli, Assumptioni Beatae Virginis sa- cra, quaque Hungarorum rex primus, sanctus Stephanus, jam felici morle a Deipara in Ccelum evocatus fuerat, Maximilianus Vienna Austriae egressus, cum Ferdinando fratre, quem exerci- tui praefecerat, Javarinum se contulit, quo exer- citum cogi jusserat, quoque tum ex Germania, Boemia, Hungaria, in comitiis promissae, tum aliunde instruclissimae copiae confluxeranf. Ila- liae enim principes, aut ipsi valida subsidia du- xerant, ut dux Ferrariensis, qui cum regali et imperatoria magnificeulia duo millia ferme ar- matorum in Caesariana caslra adduxit; aut mi- serant, ut Allobrogum dux, qui Cameranensem comitem cuni 400 sclopetariis equilibus illuc impulit; dux Mantuanus, qui cenlum quinqua- ginta loricatos equiles ; et Cosmus Elruriae dux, qui liberali magnificoque animo, semper ad Christiani nominis defensionem, Italiaeque glo- riae intento, tria lectissimorum egregieque ins- tructorum pedilum millia, quibus slipendia, per totum belli tempus, promissa fuere, ab Aurelio Fulgoso, illuc traduci imperaverat. Adrianus

PII V ANNU0 1 . — CURISTl 1 560.

1/|1

item Balleonus, cutn quibusdam cohortibus, et Alphonsus Castalius cum aliis, e\ eadem Ilalia, illuc convenerant. Ex Gallia insuper Henricus Lotbaringius, ducis Guisii in Aureliani obsi- dione interfecti (ilius, adhuc puer, innata genti animi magnitudine, glori» cupidus, cum delecta Gallicae juvenlulis manu, in castra venerat; ipsumque mox subsecuti fuerant Timoleon Cosseus,Philippus Strozzius, Vidus Sangelasius, Lansacus, qui priore anno, cum Melitam defen- suri serius venissent, perlustrata Ilalia, et ut PontiQci gratum animum exhiberent, Ancona, donec ab irruenti classis Turcicje metu libera- retur, munita, in Pannoniam tandem concesse- rant. Multi etiam ex Anglia ; et ex Polonia Alber- tus Lascus, iliuslris Sarmalia; regulus, qui cum in Pannonia, multa oppida obtineret, ne indu- cias inter Polonos ac Turcas violare insimula- retur, non ut Polonus, sed tamquam unus e Pannoniae proceribus, cum suis, Hungarico ha- bitu indutis, qui tria millia equitum numerum complebant, Maximiliani exercitui sese addide- rat. Florentissimo igilur hoc apud Javarinum coacto exercilu, cum ad eum, ut diclum est, per- venisset Caesar, de sententia duces rogavit, ut quid faciendum esset stalueret ; nam praeler eas, quas prsediximus , equitum ac peditum instructissimas copias, classis quoque in Danu- bio duodecim triremium, ac Iriginta oneraria- rum navium constructa fuerat, quae tria millia sclopetariorum fere Ilalorum gerebat, quibus Flacbus Germanus prseerat, militice Melitensis eques, vir strenuus : unde Christiani, non fam se suaque tueri, quam etiam ultro hostem im- petere atque aggredi undequaque posse vide- rentur.

295. Initio, de Strigonio obsidendo actum fuit, nam eo capto magnum operse pretium fleri, et Turcas a Julae et Zigheti oppugnatione, hac ratione abducendos fore plurimi contendebant. Contrarium alii tuebantur, obsesso nempe Stri- gonio necessitatem aleae praelii subeundae im- poni, tam vicino Solymano ; quod, cum vitandum esset, ne uno certamine, cujus exitus anceps fu- turus erat, totiusChristiani orbisvires indiscri- men vocarentur , eam obsidionem in aliud magis opportuuum tempus rejiciendam esse censebant; in quam sententiam Maximilianus descendit, et sustinere polius quam inferre bel- lum decrevit.

296. Soljmanus interea, initio Junii, Con- stantinopoli egressus, Belgradum seu Taurum- num petiit, ubi Joannem Sigismundum Transyl- vaniae Principem, quem Pannoniae regem dixisse supra retulimus , frustra regnum ambientem (quod barbara avaritia Solymanus ipsejam spe devoraverat, ac propriae destinaverat libidini) ad se venientem benigue excepisse, ac splendidis muneribus etiam prosecutum esse, scribit Spon- danus : at contrarium, et quidem probabilius.

alii referunt, nempe Barbari gratiam sibi pro- mereri, magnifica munerum largilione, Tran- sylvanum contendisse ; verum paulo post Soly- manum, Cibinum urbem, jam nermesladium vocatam, ab eo petiisse, scribit ab Isselt, ubi Bassam cum quadraginta millibus collocaret ; pro Cibino, Temisvario ei promisso, quod, cum negare, inquit, esset periculosum, in potestate tyrannl praesertim existenti ; concedere difficile ac miserum, hostem nimirum intra septaadmit- tere ; nullo tamen maerorisdaloindicio^pelitioni necessario Transylvanus ipse assentitur, et de- inde ad Juhe, quam cceperat, obsidionem, eo- dem Solymano annuente, reversus est.

297. Est Zighetum ad Pannoniae et Croatiae confinia, in lacu spatioso situm, atqueundique circumfusis paludibus cinctum, ab una fantum parte continenli conjunctum, et totius denique Pannoniffi firmissimum oppidum. In duas parfes duplicemque arcem distinguitur, quarum una- quaeque mire munita, omnes usquedudum bar- barorum conatus eluserat. Alias siquidem ab illis oppugnatus locus, minime expugnari po- tuerat. Igitur cum ipsum jam secundo obsidere Solymanus hac vice decrevisset, ideoque Dra- vius fluvius superandus esset, admirandi poene pontis opus aggredi voluit, ab Hamsano Quin- queecclesiarum praefecto. Sed, cum re variis locis tentata, ob aquarum impetum se operam perdere Hamsanus agnovisset, de hoc, per nun- tium Solymanum monendum duxit , qui ad rogatum respondit, linteo seu mantili ad eum misso, in cujus extremitate aureo charactere scriptum erat, ut pontem, quocumque loco et quacumque ratione statim supra Dravam con- strui curaret; quem nisi, cum ipse pervenisset, complesset, se ipso linteo in fluminis ripa sus- pendendum sciret. Quaproptertimore perculsus Hamsanus imperata, licet maxima difflcultate, labore ac sumptu, perfecit, ac duodecim, seu quindecim, aut decem duntaxat dieruni spalio, ultra milliare porrectum, quatuordecim cubilo- rum latitudine pontem, miro prorsus modo, vi- ginti quinque hominum millibus opera, inchoa- vit et absolvit.

298. Ita Solymanus Dravum superavit, et trajectis copiis, sexlo Augusti ad Zighelum cas- trametatus est. Quae aufem in hac obsidione acciderunt, habes a Michaele ab Isselt, his ver- bis : « Praerat (nempe oppido) Nicolaus comes Serinius, Hungarus, rarae fortiludinis, et expe- rientiae bellicffi cum 1200 peditibus, qui, cum hostem obsidionem moliri videret, insigni ora- tione prffisidiarios ad fortitudiriem el fidelitatem, patricB, uxoribus, liberis, Caesari, et in primis Deo debitam, exhortatus est, utque majori reli- gionis vinculo inter se constringerentur, ipse prior solemni jurejurando, per Sanctissimam Trinitatem juravit, se nunquam salutem autde- fensionem cujusquam pro viribus dosertuiuni,

U2

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15G6.

atque eanidem fortunam cum omnibus subitu- rum. Simile juramentum elevatis diji^itis omnes pr.-estiterunl, seipsos Deo et Civsari devoventes. Post multas alias salutares admonitiones, ad alia se convertii. Habebat in vinculis Turcas trecentos, quos produci ac securi feriri prfecc- pit : utque nulli spes in Turcarum esset cle- nientia, capita in mgenibus spectanda, exponi jussit. Solymanus, maximo terrore muros con- velli ef munitionem oppugnari jussit, sed ea fuit propugnantium dexteritas, ut Turcae semper niaxima ciade repulsi fuerint. Solymanus, cum videret viribus se parum prodesse, maximis et lionorificenlissimis promissionibus animum Se- rinii ad faciendam deditionem sollicitavit, sed frustra : cum ille constanter assereret, se muni- tionem sufe fidei commissam, ad extremum us- que spiritum defensurum, nec unquam hosti proditurum ; neminem enim facere posse legiti- mam deditionem rei alienae ; petendam esse ejusmodi dedilionem ab ipso Caesare, non ab eo, qui nullum jus habeat, sine proditionis tur- pitudine et infamia. Cum iilud quoque consi- iium SuJtano non succederet, iterum ad arma, opiiugnationes, irruptiones, omniaque stratage- matum genera reversus est. Ignis tandem , vi tormentorum in aediticia immissus, veterem ar- cem, in qua omnis pene annona, omnia tormenta erant, et apparatus bellicus, absumpsit, ita ut a Turcis occuparetur. Serinius in arcem novam commeatu minimeinstructam et invaiidam sese recepit; sed cum non ignorarent Turcse, Cbris- tianos in ea arce diu continere se non posse, a praeiiis aliquando sese abstinuerunt, deinde re- paratis viribus, arcem denuo gravissimo impetu oppugnarunt. Sexto deinde Septembris, tanto furore obsessos agressi sunt, ut miserandum spectacuium fuerit, videre tot fortissimos viros in repeiiendis hostibus vulnerari et occidi. Eo tamen die munitionem expugnare non potue- runt, sed irrito conalu receptui cantatum est. Poslridie auctis viribus et animis, cum multo majori impelu Zighetum hostes invadunt ; pu- gnatum est tanta contenlione, ut nostri de de- fensione, hostes de victoria desperarent. Ca;le- rum, cum Serinius hostium seviribus imparem et iocum diutius defendi non posse videret, brevi, sed nervosa oratione, socios exliortalus est, ne se immani Barbaro dederent, sed polius secum , fortiler pugnando , occumberent. lu quam sententiam cum itum esset, vexillum dat Laurentio Juranisco, tormenta omnia ad porlam jubet promoveri ; deinde aperta porta, in accu- rentes expectantesque Turcas, omnia uno fui- mine impelii. Quibus dispiosis per recentem fumum et caedes , statim Serinius cum ense stricto, tectus scuto erumpit, quem miiites om- nes, qui erant circiter ducenti, alacriter fortiter- que pugnando, sequebantur. Coeptum est certa- men in ipso arcis poute ; cumque ita pugnando

longius processum esset, Serinius, glande ad caput adacta, vulneratus cecidit. Milites tani strcnui ducis morte territi, etsi animuni non rcmitterent, a mullitudine tamen Turcarum cir- cumfusa, fessi tandem, sub ipsum pene castro- rum aggerem trucidantur. Serini caput abscis- sum, affixa inscriptione, clam per noctem intra Ciesarianos aggeres est deportatum. Hoc modo Zighetum, munilissimum confra Turcarum ex- pugnationem propugnaculum, die 7 mensis Septembris , cum magno Christianorum iuclu, in potestatem Barbarorum venit ». Hucusque ab Isselt de Zigheti oppugnatione, quibus ex Thua- no addendum videtur, quod inclytus Nicoiaus comes Serinius, in novissimo, quod recensui- mus, vita; discrimine, cui tam admiranda sese objiciens animi fortifudine, ea, quam diximus, aJ suos est usus horfatione, ut fortiter dimica- rcnt, ac gioriose occumberenf, peculiaris etiam pietatis specimen prsebuit; nomine siquiden JESU ter inclamato, portas arcis aperiri jussit, et ipsius divini Nominis (quod sanctum est ac terribile) virtute, in hostes strenuissime irruit : quorum non modo in ea obsidione ad friginfa railiiainterfecti sunt, sed ipse quoque Soiyma- nus, ut mox dicetur, interiit.

299. Plures quoque e Turcis et Tartaris, quorum exercitui ad quadraginfa millia prae- erat Perfhaus purpurafus, desiderati fuerunt. Hic enim, adjunctis pra;terea Joannis Transyi- vani et Temesvariensis purpurafi copiis, Juiam ut diximus, in Sarcadio iacu ad Pannoniae et DacicB flnes, munitissimam arcem, obsidione cinxerat. Ladisiaus Keretschenius oppido prae- erat, illudque diu acriter a Turcarum impetu defendit ; nam sexaginta dierum oppugnafio- nem suslinuit, et impressionibus factis muitos ex hosfibus interfecit ; sed cum Georgio Ber- beco, ultimi belli, ut tradit Thuanus, inter Ma- ximilianum et Transylvanum incentore, consul- tationem cum habuissef, eo suadente, quarto nonas Sepfembris, cerfis legibus, Juls deditio- nem fecit, cum ipsius obsidio sexfo nonas Julii ccepisset. Sed qui turpiter a Serinii fortifudine defecerat Ladislaus, ut Barbarorum Gdei se commitferef, debifas cito proditionis poenas luit ; nam cum infer dedifionis leges illa esset, quod praesidiarii rebus salvis incoiumes dimit- terentur ; Ladislaus ad Perthavi praelorium ad- ducfus, primo humaniter exceptus est ; sed cura prffisidiariis suis vix mille passus ab oppido est progressus, cum ab armatis Turcarum copiis prfficingitur, et iicet inilio acriler sese Christiani defenderent, tamen ab irruenfi hoslium muifi- fudine obruti sunt, ef nocfis tantummodo be- neflcio superstites pauci evasere. Ladisiaus vero hostium captivus, sive ignaviae, sive per- fidiae, quam citissime pcenas dedit ; nam se- quenti anno (utThuanus et alii referunl), cum sub idera tempus, in tumulluari;i inter Caesa-

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

143

rianos qui Javarini erant, et Turcas qui ad Al- bam-Regalem castra habebant, pugna, Mabu- metus ipsius Albse praefectus a Georgio Trurio captus esset, et Ladislaus cum eo (qui se postea quinquaginta aureorum millibus redemit), per- mutari speraret ; re tamen nescio ob quas cau- sas protelata, Taurumno Bizantium deductus est, ibique conqnerentibus quam[)Iurimis, de acceptis, praeter belli jura, ab eo injuriis, a Selimo, novo Turcarum principe, ipsum impe- Irarunl ; qui stalim traditum hominem dolio clavis acutis perforato incluserunt, et sic e montis fastigio per decliviora preecipitatum, crudelissimo mortis genere interemerunt. Ad- dunt scriptores, nec fllium ejus paternaj execra- lionis fuisse experlem, quia nullis liberis reli- ctis, non ita multo post, obiit, caslellis, pagis, et aliis amplissimis facultatibus, ad alienos de- volutis.

300. Solymani obitus diu suis tectus et Christianis non satis, let debuisset, fructuosus. — Sic Solymani exercitus Zigheto ac Jula, validis- simis Hungariae munitionibus, eodem fere tem- pore polilus est ; gloriae tamen Serinii fuit, non tam splendide in Zigheli expugnatione ceci- disse, quam animi constantia ac fortitudine, Solymani ejusdem sic superbiam impetiisse ; ut una eum jam laboribus ac aetate confectum, ipsius Serinii strenuitas omnino sterneret ac dejiceret. Cum enim, a perpaucis Christianis praesidiariis, innumeras pene sui exercitus co- pias, quodammodo elusas ; et ab oppidanis im- peratorium suum captum vexillum ; et a solo demum Serinio vires suas ac potestatem sperni animadvertisset ; dire adeo infremuit ac excan- duit (ex nuntio etiam percepto, quod Medorum rexinregionem Georgianamhostiliteringressus, ad 12.000 Turcarum trucidasset, mullaque ca- stella ac urbes cepisset, aucta indignalione), ut pridie non. Seplembris apoplexia enecfus fue- rit ; sive, ut alii habent, ad vitiaiae tibiae do- lores, superveniente alvi profluvio ; vel denique, ut alii conjungunt, e sanguinis proQuvio super- veniente apoplexia, e vivis excesserit : cum qua- draginta et sex, vel ut alii scribunt, octo annos, Turcicum tenuisset imperium ; cujus, et Pan- nonia in Europa et Armenia in Asia eidem ad- ditis, fines magnifice ampliflcaverat. Princeps sane inter suos, animi magnitudine, continentia ac justitia insignis ; cui ad summam felicitatem nil nisi veri Dei notitiam ac animi temperan- tiam, quam Christi lex docet, quave mitius et in se ipsum, et in alios egisset, defuisse visum est. De illo haec scribit Gabutius : « In obsidionc Zighetana, atrocissima sane ac diuturna, non Inra universa Christianorum arma quam effi- caces apud Deum Pii Pontificis deprecationes, se pertimescere Solymanus dictitabat, nec impii tyranni limor inanis, nec Pii Pontificis, quam pro ea re fundebat, irrita omnino precatio fuit;

nam triduo antequam Zighetum capercfur, acerrimus ille Chrisliani nominis hostis, cum per annos sex et quadraginta, variis cladibus Christianam rempublicam afflixisset, tandem repenlino morbo correptus, justo Dei judicio, infelicem vitam cum aeterna morte commuta- vit ». Sic ille ; at id, si rescivisset Serinius, in- signi quod pracdiximus facinore, triduo post, exfremum non subiisset periculum, sed neque ulferius Otthomanicse copiae, adeo diuturna fa- tigafae obsidione, ipsam prosequi, aequi, bo- nique fecissent. Verum eam summa calliditas ac prudentia Mecmetis, purpuratorum prin- cipis, diu occullavit, noctu defuncti medico clam necato, ne per eum res innotesceret ; ve- ritus, ne si preeforiani milites, ac exercitus reli- quus, imperatoris mortem comperissent , tu- multu excitato, tentoria gazamque regiam cum Christianorum et Hebraeorum rebus, pro more diripuissent, ac minus ducum dicta audientes, nullius auctoritate se amplius in officio conti- neri passi ; ulterius etiam Zigheti obsidioni in- sistere contempsissent ; ad quam vehemen- tius propulsandam, acriores, Christiani hostes, vires, ex Solymani morte, absque dubio sum- psissent.

301. Imo callidum hostem, ex Solymani obitu, qui Turci.cis rebus summo periculo ac damno esse poterat, ingens commodum retulisse, his verbis narrat Thuanus : « Duin autem reliqui purpurati, centuriones ac praetoriani praecipue summi, sui principis videndi cupidine teneren- tur, nec parva suspicio eorum animis haereret, eum e vita migrasse, jamque res ad occulfos motus spectare videretur, Mecmetes astu eorum desiderium elusit ; nam mox cadaver solito culfu ornari jussif, illudque in sublimi sella collocatum cupidis procul ostendit ; ita callide re aptata, ut omues eum revera in humanis ad- huc esse crederent ; quo faclo, cum tentorio egressus, tamquam accepfo a Sultano mandato, praetorianos vocasset, et gravi oratione ad ur- gendam oppugnationem horfaretur, accidit, ut recens heri mortui sensus animo succurreret, et lacrymas ab imprudente, vel etiam invifo excuteret ; verum animadverso ex secretis mili- tum susurris, hinc nonnullos ex ejus vultu et oculis adhuc rubenfibus colligere, ac plane sibi persuadere, imperatorem e vivis excessisse, mox ad se rediens, et ex casu occasionem capiens, vehementi animi dolore caute dissimulato, non se deflere imperatoris mortem, qui valeat, et pene aegritudine omni liberalus sit, sed om- nium adsfantium, ac sui ipsius vicem deplo- rare, quibus necesse erat (sic enim Solymanum interminatum esse), intra tridui spatium, aut vincere, aut crudeli supplicii genere perire : quibus verbis, serio ac composilo ad gravitatem vultu prolatis, non solum suspicionem mortis Solymani purgavit, sed milifes ita inflammavit,

144

f*

PII V ANNUS 1,

CHRISTI 15G6.

utcoeptoD obsidionis, ciijus prosperiim exitum fortuna illis hucusque iuviderat, supremum co- natum imponere decreverint, impctu ad utram- que arcom facto, quas postremo liac oratione, seu lerrili, seu persuasi expugnaverunt ».

302. Solymani mortem ostensa in aere signa pranolasse, scriptores tradunt ; nam in Hun- garia, praserlim Possidonii, circa meridicm, stellam lucidam per aliquot dies apparuisse so- lem insequentem, narrant, qua; ab oriente in occidcnlem progrcdiens, moxevanuit; eamque Vencris stellam extilisse, et Solymani, tum in Hungariam advenlum, deinde mortem porlen- disse, aslrologorum nonnuHi existimarunt; seu potius ex eventu judicarunt ; uli eliam fecisse Franciscum Giuulinum, quem NataHs comes astronomicarum rerum peritissimum jactat, jure censendum est. Crescentis quoque lunfe effigiem, e regiae turris fastigio ConstantinopoH delapsam, ignemque, qui ibi perpetuo fovetur, extinctum, eamdem mortem prsesignasse dicit Belcarius ; qui cum aliis addit, in castris apud Zigbetum, horreudam adeo tempestatem Soly- mani obitum subsecutam fuisse, ut omnia ip- sius imperatoris suorumque purpuratorum ten- toria everterit ac dejecerit : et Danubium ad TuHiiam, ita limo turbidum evasisse, ut neque ad polum, neque ad carnes coquendas usui esse potuerit, vixque triduo post, purgata aquaappa- ruerit.

303. Solymani tamen obitum, quem maximis ingentibusque signis Ccelum ipsum evulgasse \isum esf, cujusque vel sola notitia, commodi pUirimum Chrislianis rebus adferre poterat, unum MaximiManum latuisse, idem asserit ; adeo ut haec scripserit : « Pridie non. Septem- bris Solymanus e vita excesserat, cujus morlem Mecmetes Bassa summus dux niiHtibus ita ce- lavit, ut, non nisi Octobri mense, ejus cerUores facti sint, cum jam Selimus patris bseres ac suc- cessor, Turcici imperii possessionem, Constan- tinopoHm ingressus, sub finem Septembris adiisset ; et Maximilianus imperator, post men- sem et alterum dimidiatum, VeneUs rcnunUan- tibus, eamdem inteUexisse ferlur ». Nec tantum versutia ac Barbarorum solertia superatum Ma- ximilianum scriptores referunt ; sed eUam igna- viae ac imprudenliee ipsum, ejusque beHi consi- Harios coarguunt, quod nempe nihil aggredi, sed castris se conUnere decreverit, et ex lam nu- meroso cxercilu, majora saltem prsesidia utri- que arci, Zigheti nempe et Juloe non imposuerit, quae utriusque loci expugnaUones remorari po- tuissent : quo futurum erat (ut credit Thuanus) quod, si post Solymani mortem majus negoUum in oppugnando superfuisset ; ut milites ac prae- toriani Turcae citra perniciem, quam ante oculos propositam habebant, ambigua inter vitam ac mortem de Solymano fama jacta, tumultum in castris excitaluri essent, ideoque, nec Mecmetis

aslum, tam feliciter fore processurum. Nam cjusdem Solymani mortc in id fere tempus in- cidentc, quo, aut jam capta Jula, aut Zighetum facilc captu erat ; pronum fuit homini sagaci, ct summa potenUa frelo, cam occullare, lasci- vicntibus victoria recenli Turcis, et ad prasdas jam libere sursum ac deorsum discurrenlibus ; quam licenUam illis libcnter indulgebat Mec- mctes ipse, alioqui disciplinaj retinentissimus, ul tanUsper occupatis in iis discursionibus mi- liUbus, animi eorum a prasenlis rerum status cogitaUone avocarent, donec certior factus de morte patris Selimus, Constanlinopolim profi- cisci, ibique constitulis rebus, in caslra quam- primum etiam conferre se posset.

301. Alii nihilominus, ct inter eos Michael ab Isselt, Ceesaris causam defendere conantur ex eo, quod ipsi cum hoste manum conserere, pe- riculosum nimis fulurum erat : in iis praecipue finibus, in quibus Tnrca; parum amittere pote- rant, cum paucas illis in partibus muniUoncs haberent, illisque iter fuga; latum pateret : ubi e contra Csesar cuncta esset amissurus, si ad Turcas victoria inclinasset ; quibus addunt, ho- sUIem exercitum, nostro duplo majorem exti- tisse : quapropter illum aggredi, temerarium, nostrumque ilem in re militari parum peritum. Verum, cum absque eo, quod universum exer- citum discrimini Maximilianus objiceret, vexato tantummodo, aliqualiter hoste, ipsum a Zigheti oppugnatione facile abducere potuisse videa- tur ; et Turcas muniliones non modicas, quas et ipsi amiltere poterant, in Pannonia habuisse, fateri necesse sit; Christianorumque exercitum, licet numero (si tamen extitit)inferiorem dicant, ac parum in militari discipHna versatum, tamen Turcico , slrenuitate semper prsstantiorem fuisse, negari haud possit ; idcirco fulilibus cunctis hisce rationibus, ad Maximilianum ex- cusandum allatis, potior ea esse cognoscitur, qute ex Christianorum militum inter se mutuis concertationibus educitur : nam, ut praefatus Isselt refert, Hungarorum et Italorum prgesen- tiam adeo segre Germani tulerunt, ut semel at- que iterum inter has nationes ad arma ventum fuerit ; resque ad manifestam sedilionem spe- ctasset, nisi Cffisaris ac Ferrariensis ducis pru- denUa intervenisset. Quapropter, uti consen- tientes nostrorum vires ac animi gravissimum et omni ex parte metuendum barbaris bellum inferre potuissent, sic domesUcas noslras con- certationes eos reddidisse victores fateri ne- cesse est.

305. Po7itificis mserorem solantur stremia archiducum facinora. — Utcumque sit, Zigheti expugnatio merito summo dolore Pium affecit, quod hinc, et Christianorum periculum et com- niunis hostis audaciam novas sumpturam vires consideraret : quapropter ejusdem, subdiexxvi Septembris percepto nunUo, ut in Epistolis

PII V AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

145

apud Caracciam refertur, ad palalium Capitolii secessit, quod Ara Cceli appellatur, atque ibi a negotiis segregatus, grave illud incommodum piissimus Pontifex deploravit, Dominum pre- catus, ut nostri per Christum miseratus, su£e iracundise flagella, quse Cliristianorum peccata merebantur, averteret.

306. Nec omnino summi Pastoris irritas esse preces ac lacrimas passus est misericors Deus ; nam, ut praefatus Isselt aliique referunt, eodem fere tempore Carolus archidux, Maximi- liani fratrum minor, non solum probitate, ut supra diximus, ac magnanimitate clarus prin- ceps, verum etiam fortitudine et rei bellicse pe- ritia insignis, collectis circiter triginta armato- rum millibus, superiorem Mysiam, multis Tur- carum caesis millibus, egregie defendit ; et superiorem Hungariam Ferdiuandus, altcr Caj- saris frater, una cum Suendio, strenue a barba- rorum incursionibus asservavlt ; ita ut hi, nisi magno cum vitse periculo, regionis ejus fines ingredi possent. Cimmerii quoque populi, non parum la;tas Turcarum victorias infirmarunt ; uam, cum annuum tributum Turcarum eorum- dem tyranno persolvere distulissent, et hoc no- mine a Piale Bassa, hoc ferme tempore essent lacessiti, illi suae proviuciae praefecto, belli de- lato imperio, decem armatorum millibus, octo Turcarum millibus occurrerunt, iisque fusis atque in fugam actis, tumultuarie in naves reje- cerunt. Incolas deinde reliquos, montanos licet et agrestes (his qui non paruissent capitis sup- plicio proposito) ad communem patrise liberta- tem evocarent ; et Vivizza Turcarum oppido obsesso et hinc oppugnalo, prsesidiariis Turcis trucidatis, diripuerunt. Resposto quoque, quod iis in finibus Barbari obtinebant, expugnato, Turcicamomuino tyrannidem e cervicibusexcus- serunt.

307. Succedit Solymano Sellmus filius , animi prsestantia dissimilis patri, sed eeqiie ac ille Christianis infensus. — Interea Solymano in imperio Selimus filius, xlii annos agens, suf- fectus est. Hic in Magnesia, Sultanorum princi- pum provincia, de patris obitu a Mecmete, ut diximus, certior factus, summa celeritate Isco- datam, e Bizantii regione sitam, pervenit, ubi triremi ab hortorum pra?fecto de more exceptus, insigni pompa Constantinopolim ingressus, Othomanici habenas imperii sumpsit. Postridie vero, cum se populo prodiens per urbem spe- ctandum exhibuisset, parentalibus magnifico cultugenitori persolutis, indemagnis itineribus Albam-Graecara contendit. Priusquam vero ad exercitum pervenisset, Babozam capturi,Turc£e quosdam e suls miserant, qui arcem dedi jube- rent : quod, licet facturos se nostri negarent, quod tamen eam defendere haud posse impares viribus comperirent, incensam deserunt : quo- rumexemplum SachanietGorgenses secutisunt.

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

308. Quam vero moribus ac animi prastau- tia Solymauo dissimilis fuerit, qui eidem su- brogatus fuit, Selimus ipse, ea ostendunt, quaj de eo passim tradunt scriptores : nempe virum fiiisse obesum, totum voluptatibus deditum, et contra Mahometicae legis jura vinolenlum. Imo non Solimani, sed cujusdam potius Hasbrsei Q- lium dixere, quemve Roselinda (quam prte cunctis foeminis, ex immenso eo, quem ex bar- baro more fovebat, mulierum grege, Solymanus impensius diligebat) simulata pragnatione sup- posuerit. Sed, cum post Selimum, Solymano heec mulier plures filios alios genuerit, profecto commentitium fuisse, quod scripto scriptores ipsi mandarunt, probabilius asseritur. Apud Taurunum igitur, patris morte evulgata, con^ sueto munere niilitibus facto, a toto exercitu, communi plausu imperator dicitur, et inde magno apparatu Constantinopolim contendit, praemisso tamen Solymani corpore, quod ia Mausolaeo, magnifico cultu a Solymano ipso, dum viveret, sibi constructo, conditum fuit : tamdiu nihilominus remoratus, donec Christia- norum exercitum, Hyemis asperilate urgente, recessisse comperisset. Maximilianus siquidem, ipsa Hyemis impellente inclementia, maguo pro- cerum comitatu, cum Ferdinando fratre, qui postmodum Boemiam coutendit, Viennam pe- tierat, et mox exercitum dimiserat , discessum a castrisj Iribus dumtaxat Germanorum signis selectis, et Comanae insulae praesidio impositis, atque in finitimis aliis hostibus oppidis, qui ea tuerentur, et barbarorum excursiones coerce- rent, locatis militibus. Selimus e coutra, quam- vis, utdiximus, hebes, et qui a patris slrenuitate et ingenio non parum abesse videretur, tamea sat uon babuit se suaque a Christiauorum co- piis protegere, sed licet remotus, atque Hyemis tempore contradicente , ulterius eos aggredi atque urgere non destitit; nam purpurato Per- thavo cum plurimis Turcarum, Valachiorum ac Tartarorum turmis Joanni Transylvano auxilio esse imperavit. Nuper amissum Tokaium tuuc Transylvanus obsidione premebat; quapropter, ad facinus absolvendum, haud parum prodesse posse viderentur subsidia aSelimo suppeditata. Verum iniquissimi principis, qui tot sceleribus foedissime a Deo defecerat, Deum ipsum spem irritam reddidisse narrat Thuanus, his verbis : « Jam admotis decem tormentis et coepta verbe- ratione, Tokaium in maximas angustias rede- gerat Joannes, cum trepidus nuntius ad eum venit, decem millia Tartarorum, quos Seliinus, defendendi eum causa, cum Turcis ac Valachis reliquerat, totam Daciam per seditiouem po- puli, et inaudita crudelitate passim in fortunas ac corpora hominum, nullo sexus ac tetatis discrimine, grassari : quapropter obsidionem solvere post octiduum coactus est, ne, dum istic pertinaci us hgereret,suos ad internecionem deleri

19

U6

PII T ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

sineret; nam prneter incendium ac direptiones, horrida memorabantiir, infanles videlicet disse- catos et verubns transfixos ad ignem torreri, et tostos ab illis devorari : pra;terea Cbristiano- rum liostium carncs quotidie edere, et, qiiod exquisiti cibi loco ducunt, mulierum mammillis Tcsci.

« Igitur Joannes, ubi in Transylvaniam venit, primum eos pcr legatos aniice liortatus cst, utillinc discederent, et ab injuria et male- ficio abstinerent : quod cum illi facere recusa- rent, ipse cum suis palantes et incautos adorsus, ad sex miile trucidavil, et deinde Varadinum rediit, quo illum ultionis rabie incensi Scylliae circumsidcnt : is vero qui videret locum, neque natura neque operibus satis munitum esse, ut eum adversus tot hominum turbam, admotis tormentiSjtueri posset; clam noctu egressus, ia tutiora loca se recepit, ubi collectis viribus rursus populabundos aggressus, multa millia ex illis caedit, et innumeros captivos, quos bar- bari in miseram servitutem abducebant, et ia iis complures nobiles matronas et virgines in oppido Beregario captas, recepit, lamentabili ubique rerum facie, prajcipue circa Cassoviam, unde quadringenti circiter praetoriani, omni li- centicc ac seevitiae genere usurpato, dcccc fere captivos secum avehebant, ingenti sui terrore passim incusso, prajsertim circa Danubium , Vanum et Arabonem degentibus etc. Tandem Scythae illi, post unam et alteram a Joamie ac- ceptas clades, Getis aliquot et pratorianis spe praedae ad illos se adjungentibus , auctiores, Russiam et Polodiam, quae provinciae regi Po- loniae parent, converso impetu deflexerunt, ubi omni saevitiei genere grassati, postremo pro- vinciae Palalinum, in quodam oppido obsident, adductis secum duodecim muralibus machinis. Verum ille, non minus vetustate familiaj quam bellica virtute nobilis, cum delectis, quos ha- bebat, crebro erumpens, ad extremum machinas praedonibus eripuit, et iis ademptis, immanes crudelium bellatorum rellquias ad interne- cionem delevit ». Sic Thuanus : quibus addunt alii, eumdem Transylvanum, aliis nihilominus acceptis auxiliis, rem cum Schuendio Maximi- liani legato, vario marte, licet majori suo damno egisse, quousque ad insequentis anni flnem, octennales induciae, inter Selimum et Maximi- lianum conclusae sunt, iisdem conditionibus quibus inter Solymanum et Ferdinandum initaj fuerant ; ut videlicet quisquis ea possideret, quae sibi postremo bello acquisierat; quod magno cessisse Maximiliani commodo dicunt, quia per Schuendium plurima loca occupave- rat. Fuisse autem, et in ea, una cum Venetis, comprehensum Transylvanum asserunt, faci- liori ad haec reddilo Selimo, tum Maximiliani ingentis pretii muneribus , tum vero maxime ob Arabum defectionem, quos ad officium re- » Ex Archiv. Vaiic. ibid. ut sup.

ducere (sicuti per Sinanum Bassam fecit) in animo habuit. Sed de his anno sequenti : hoc vero, ab ipso Selimo rejectus fuit Horsutonus, Ca^saris legatus, qui Bizantium, ad pacis condi- tiones cum Solymano ineundas, jam pridem missus fuerat, et ipsius Solymani morte iutel- lecta, in viam se dederat ut Viennam reverte- retur ; nam, cum juxta Taurunum obviam ha- buisset Selimum, eique conceptas foederis ac pacis leges proponere oplaret ; a Mecmete pro- iiibitus fuit, quod illum adSoIymanummissum diceret, quo mortuo, nihil erat quod ageret cum Selimo, a quo, si Caesar aliquid impetrare vellet, alium destinaret, aut ipse cum mandatis novis rursus accederet; quapropter Horsuto vldendi quidem Selimum, non vero alloquendi facultas fuit.

309. In belli societatemcontra Titrcas GalUaB et Hispanix reges adducere nititur Pontifex. — Dum a Maximiliano sic haud admodum gnaviter bellum administratur, et parum decorae paci studetur, sollicite Pontifex animo meditabatur, qua ratione labenlibus ejus ac Chrislianae rei- publicae rebus consulere posset; ac tandem in earn sententiam descendit, quod omnem mo- veret lapidem , ut in societatem belli contra infideles, secum una, Galliarum ac Hispaniarura reges adduceret; quod quidem antea, ut vidi- mus, Maximiliano ipsi pollicitus fuerat. Innu- meris certe difficultatibus facinus hoc obsitum Pius animadvertit ; verum celso adeo et erecto animo aggressus est illud, tantaque ipsum effi- cacia peregit, ut quominus ad optatum finem perduceretur, vel hominum malitise vel tempo- rum acerbitati, dumtaxat rite tribuendum cen- seatur. Cujus rei luculentissimum, scriptae hac de re ab eo Epislolae ', perhibent testimonium.

« Ad Galliarum regem.

« Charissimo in Christo filio Carolo, Fran- corum regi Christianissinio.

« Charissime in Christo fili noster, salutem et Apostolicam benedictionem.

« Post susceptum Apostolatus offlcium, sta- tim considerantes, quanto in discrimine versa- retur sancta nostra religio, et Ilaliae et finitimo- rum regnorum salus, saevissimisetlonge poten- tissimis hostibusTurcis, totius Christiani nomi- nis exitio imminentibus : in animo habuimus, pro sollicitudine pastorali, admonere Majestatem tuam, et reliquos reges et principes Christianos de tanto et tam manifesto periculo, vosque hor- tari et exercitare ad fcedus et societatem belli inter vos, adversus tam polentes tamque imma- nes hostes ineundum. lu qua cogitafione deter- ruit nos quidem ille metus, quod propter pec- cata populi Christiani, et tot sectas eorum qui a religione Catholica desciverunt, veriti fuimus, ne Deus iratus, justo judicio, nos ab infidelibus

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

14T

vexan affligique permitteret. Itaque, ad ejus iram placandam, omnes Christi fldeles, ut resi- piscant seque ad Deum convertanthortati fuimus, et ipsi quidquid adhuc potuimus, fecimus, ut quffi divinae Majestalis oculos ofl^endebant, cor- rigerentur. Cum autem sperandum sit divinge misericordi(e auxilium nobis minime defuturum esse, modo ne desimus ipsi nobis et saluti nostrse, nec patitur periculi ante oculos positi magnitudo, difl"erri diutius communis salutis auxilia ; in hanc curam et cogitationem incum- bere coepimus, et te atque alios Christianos principes, qui dignitate opibusque antecellitis, paterna charitate et libertate, ad subveniendum reipublicai Christianffi, tam necessario tempore, et nobis ipsis et regnis vestris consulendum, excitandos esse statuimus.

« Oportuerat sane patres vestros, tantam tem- pestatem prospicere, nec sinere, propter intes- tinas discordias suas, Turcarum vires imperium- que tantopere augeri. Ut enim de veteribus cladibus taceamus, non amisissemus nostris temporibus Rhodum insulam, adeo distinendis hostibus opportunam ; non postea regnum Hun- garise, quod etiam fuerat Italiae atque Germaniae firmissimum propugnacuIum,nontot aliis locis munitissimee urbes in hostium potestatem ve- nissent, nec tam facile eorum imperium in Orientis partibus auctumacpropagatumfuisset. Evenit igitur nobis in his Occidentalibus parti- bus, propter illas discordias, quod Graecis antea acciderat ; ut enim intestinae illorum dissensio- nes animuni hostibus auxerunt, ad trajiciendum Hellespontum , aditumque patefecere ad Grae- ciam, Macedoniam et Thraciam invadendam, caputque et sedem imperii, Constantinopolim expugnandam, finitimasque provincias deinceps subigendas ; ita patres vestri, principes illi qui- dem maxima virtute prasditi, sed nimis inter se pertinaciter dissidentes, dum arma, qua adver- sus communes hosles tractare debuerant, in mutuam perniciem converterunt, occasionem et facultatem illis prsebuerunt, maximarum ca- lamitatum et cladium Christiano populo infe- rendarum.

« Crevit igitur incendium, quod reprimi per illosetforsitanextingui potuit,etadeo nobis ap"propinquavit, ut jam, non de recuperandis rebus qua; amissee fuerunt, sed de his miseris Christianae reipublicae reliquiis, de vita, liber- tate, de fortunis nostris defendendis agendum sit. Jam terra marique cingimur. Majores nostri, terra quidem hostium viribus inferiores erant, sed mari aliquandiu superiores fuerunt. Postea imperiummaris amissumest, hostespotiti sunt. Sed antea superi maris oram depopulari sole- bant ; aetate autem nostra inferum etiam mare quotannis libere et sine ullo metu, adjunctis sibi piratarum omnium navibus pervagari. oppida maritima diripere, incendere, et in ipsis

portubus naves capere, etmaximum captivorum numerum (o miscrrima tempora, o Christiani nominis ingens dedecus !) in servitutcm abdu- cere coeperunt. Quin etiam superiore anno in maximum periculum venimus insulac Melita; amittendae ; quaj si amissa fuisset, ostium aper- tum esset hostibus ad Siciliam et Italiam oppu- gnandam, et ad omnes maris nostri insulas sub- igendas. Hoc autem anno, illa Hungariae pars, quaj nobis restiterat, ab hostibus ferro et igne fuit devastata, et aliquot oppida munitissima, cum pra3sidiis amissa fuerunt. Germaniae fines jam hostes attingunt, patet in Italiam illis via, seu terram illi invadere voluerint per Istros et Forum Julii, seu mari aggredi unius noctis na- vigatione Hydruntum possunt.

« Quousque igitur, tu, charissime fili, tu et alii, qui tanto periculo occurrere potestis ac debetis, cessabitis?Quousque communes hostes communi consilio et auxiliis vestris repellere negligetis? In extremum jam discrimen veni- mus ; undique circumsidemur, nec adhuc pro communi religione, pro templis et aris, pro Christiani nominis salute, ullum a nobis consi- lium capitur, nuUum fredus percutitur, nulla societas initur? Videmus hostes potentissimos et immanissimos , tot de nobis et majoribus nostris partis victoriis exultantes , immiuere exitio nostro, Christianae religionis interitum moliri, templis ruinam, urbibus incendia, pro- vinciis vastitatem, populis cruciatus, caedem ac morte longe miseriorem servitutem minari , nec adhuc expergiscimur , nec saluti nostrse prospicimus?

« Atvero illi non cessant, nec cessaturi sunt, quoad reliqua ha;c Occidentis regna ad impe- rium suum adjunxerint. Infinila quadam domi- nandi libidine, nec minore auri et divitiarum cupiditate ardent.NulIum est in Occidentis par- tibus rcgnum, quod non jam spe et cogitatione invaserint atque subegerint. Nunquam consen- suros inter se Christianos reges putant, nun- quam communi consilio arma esse capturos, sive Italiam, sive Germaniam aggressi fuerint ; neccharissimum fllium nostrum Maximilianum Caesarem solum.parem sibi viribus esse in Ger- mania futurum vidcnt, nec in Italia regem Phi- lippum, et alios Italiae principes. Et sane tantae eorum potentia;nuIIusestChristianorum regum acprincipum, qui sine aliorum auxiliis resistere possit. Res ipsa docuit, majores hostium vires esse, quam, quas uUus, quamvis magnus et potens princeps possit sustinere. Non sustinuit eas iEgypti Syria?que sultanus, non tot Asiae, non tot Europae opulenlissima et maxima regna, quae subverterunt, dum cum singulis bella gesserunt. Sed si arma junxeritis, tu et charissimus filius Maximilianus CEesar, et rex Hispaniac Catholicus, tres maximi Christiana; reipublicae principes, et fortissimarum nationum reges;spes est, Deo

148

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 15C6.

juvante. vos, non modo eorum osse inipetum terra niarique propulsaturos, sed mulla etiam, quae amissa fuerant, summa vestra cum gloria recuperaturos.

«Multisabhiuc sa?culis,nunquam tanta fuit inter Christianos principes concordia , nun- quam tanta consensio. Omnes inter vos estis cognationibus afflnitatibusque conjuncti. Ab intestinis bellis, singulari Dei beneflcio, tandem vestra rcgna provincia;que conquieverunt. Suut quidem mulla! hajreticorum secta;, sed eorum quoque interest, hostes reprimi, et ad ipsos a novis consiliis deterrcndos, nihil vestra iuter vos consensione et fcedere utilius esse potest. Nun- quara igitur opportunius tempus oblatum est, ineundi inter vos adversus comraunem hostem sanctissimum foedus.

« Noli enim putare, charissime fili, non eum tuum quoque.hostem esse. Simulat ille quidem se Francorum regibus amicum esse ; sed com- modi sui causa astute siraulat, quo facilius re- liquos reges opprimere possit. Novit quanta Francorum in bello sit gloria : scil quantasres, majores olim tui, adversus Turcas in Asia ges- serint, et Asiam psene totam vincendo peragra- rint. Eam ob causam, dum reliquos opprimit, tequiescere et spectare cupit ; at, si illos (quod Deus avertat) oppresserit, te quoque ipsum in- vadet. Nec vero ulla magis victoria exultaverit, quam si Francos, Turcarum olim in Asia vic- tores, devincere potuerit, preesertim cum Fran- ciee regnum omnium orbis terrarum regnorum opulentissimum esse, persuasumhabeat. Agno- scenda; et cavendse sunt hostis artes : iisdem artibus Graeciae principes majores ejus dece- perunt, singulis bella inferentes, cum aliis inte- rim amicitiam simulantes, dum illos oppri- merent. NuIIura illis Barbaris jusjurandum , nulla foedera sancta sunt, nunquam ulla natio magis perflda fuit, nulla magis fredifraga. Do- cumentum recens Turcarum perfidiee capi po- tuit ex Solymano qui nuper est mortuus, qui Transylvanise regulum, patre orbatum infan- tem, cum ab se in fldem acceptum esse simu- lasset; per summara perfidiara regno Hungaria) quod ad eum pertiuere dicebat, spoliavit, et ex rege servorum miserrimum effecit. Augendi imperii et propaganda; nefanda; superstitionis suse causa, omnia illi genli aequa, omnia hones- ta videntur ; nec vero perfldiosa ea tantum gens est atque foedifraga, sed omnis penitus humani- tatis expers, omnem Scythia; barbariem, unde illi origo est, imraanitate superans. Pestis quee- dam et pernicies humani generis, omnibus illa quidera infesta nationibus, sed Chrisliani prae- cipue sanguinis avida, quem cum fundit, Deo se gratissiraum sacrificiura offerre existiraat. Ea cum Christianis aeternum bellura et inex- piabile gerit, nunquam conquietura, quoad,vel cunctos Christianos principes sustulerit, vel

ipsa, inter se conspiranlibus, oppressa fuerit. Et Turcarum tyrannis fldera ullus Christianus princeps habere poterit, quos sciat, dominandi causa, omnibus insidiari solere? Non fratrem fratri, non patrem filio, non fllios patri parcere, non illi sociis, non amicis, non suis, non alie- nis, non Macometis, sui cultoribus, non aliam religionem professis, non procul, non juxta, sitis, parcunt. Omnes in hostium numero habent et maxime reges ; regum vero, ut quisque opu- lentissimus est, ita illum maxime opprimere cupiunt.

« An,cura bello ItaliaGermaniave flagrabit, res tuae, charissime flli, in tuto futuras esse credis ? si ita putas , longe falleris ; similiter enim id existimas, ut si quis, ardente vicini domo, non esse domui suse incendium id ti- mendum pufet. Non est Majestati tuse expec- tandum dum ad teflamraa perveniat : tuarefert vicinis, ne doraus eorum conflagret, propere et naviter subvenire. Sed detur hoc et concedatur, irapios hostes tibi perpetuo amicos futuros esse ; in communi excidio et vastitate, tuas unius res incolumes, intactas, inviolatas fore. At ca- vendum est, ne propter amicitiam impiorum, divinam iram in te provoces, sicut provocavit Asa rex Juda, quia flduciam habuerat in Baasa rege Syriae, cum quo amicitia et foedere junctus erat. Turcee non magis hostesnostri sunt, quam Doraini, et Dei, ac Redemptoris nostri, cujus cultum, religionera et fldem student abolere, extinguere atque delere. Nura Domini iram effu- gere posses, si in hoslibus ejus fiduciam habe- res? absit hoc abs te, charissime fili, absit, ut illud tibi objici possit, quod regi illi Asae objec- tum fuit a Propheta. Cave committas, ut illud alterius Propheta; in te dlci possit : His qid odC' riint Dominum amicilia jiingeris. Prava vero et indigna generoso rege calliditas, abstinere se bello, et velle alterius laboribus tutum esse. Pravum et perniciosura consiliura quiescere, et dum hostis ad te perveniat, expectare, quem possis, antequam appropinquetet majores vires liabeat, sociorum regum ope auxiliisque faci- lius arcere ac repellere. Rerum bellicarum periti duces, multo utilius et tutius esse duxe- runt, longe a domo, quam intra fines suos bel- lum gerere.

«Quocirca Majestatem tuam, quanto maxi- mo possumus animi studio hortaraur, mone- mus et rogamus, et corara Deo obtestamur, charissime fili, ut his diligentissime conside- ratis, tam pium, tam sanctuni, tam salutare ac necessariura foedus ineas.Turcarum tyrannum, ut immanem queradara serpentem, ne pernicio- sissimum virus suum in te exhalare possit, om- nibus viribus tuis arcendum tibi et repellen- dum esse statuas. Subveni religioni, subveni reipublicae Christiana; ; hoc a te obsequium, hoc auxilium Jesus Christus, per nos vicarium

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

149

siium, licet indignum, pro tot tantisque in te beneficiissuis exigit ac requirit. Illc tibi corpus, ille tibi animani dedit, ille te pretiosissimo suo sangiiine redemit, ille te ex maximis periculis eripuil ; ab illo regnum, ab illo bona omnia quse habes accepisti. Memento majorum tuo- rum, inclytorum Francise regum, qui pro Dei bonore, pro fide, pro religione Cluistiana, tan- tas res in Europa Asiaque gesserunt. Illos fac ad imitandos tibi proponas : propria ha^c Fran- cise regum laus est, bellare cum infldclibus, nullum pro Dei honore certamen, nullum peri- culum effugere et recusare. Talium iili bello- rum exitu semper felices, prosperi et gloriosi fuerunt : bujusmodi bellis immortalis gloria comparatur. His merilis, ex temporali regno, ad Coelorum regnum pervenitur. Nec vero dec- runt vobis aliorum quoque principum auxilia. Nos quidem parati erimus, non modo quam maxima poterimus auxilia vobis mittere, sed, si opus fuerit, sanguinem et vitam ipsam in tam pio bello, vobiscum una, libentissime pro- fundemus. Quis enim in eo bello mortem oppe- tere dubitet, in quo cerle sciat, se pro vita mor- tali et caduca, seternse et beata; vitaj statim esse pra;mium accepturum? Uli impii, pro lege ne- fanda pseudo-prophetfe sui, mori pulchrum sibi et gloriosum putant ; quo tandem studio Chri- stiani, qua alacrilate debent, pro lege Dei veri, pro honore, pro fide, et religione Redemptoris, et Salvatoris Jesu Christi decertare et sangui- nem fundere? 0 felices, quibus datum fuerit, ut pro Dei honore morianlur 1

« Postremo illud cogita, etiamsi diutissime vixeris, tameu moriendumesse, omnibus autem ad seterni Regis et Judicis tribunal veniendum esse, qui unicuique reddet secundum opera sua; cui te excusare non posses, si ejus honori et populi sui salute, tam necessario tempore deesses. Tu vero id enitere, charissime fili, sicul Christianissimo rege dignum est, ut pro defen- sione fidei, ac totius, in Chrislianam rempubli- cam meritis, in hoc sajculo feliciter regnare, et in altero a;terna perfrui beatitudine merearis. Benedicat te Deus Omnipotens, fili charissime, tuasque actiones ad suam gloriam ac commune bonum regni tui dirigat. Datum Romoe, apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die IV Novembris mdlxvi , Pontiflcat. nostr. ann. primo ».

310. Prse aliis cum Galliarum rege, de fce- dere inter Christianos principes ineundo, pro- lixius agendum, Pium existimasse censemus, quod a Turcarum metu remotiorem ipsum sciens, ad arma contra eos capessenda se non facile impulsurum putaret. Tam affabre vero hanc Epistolam scriptam observare est, ut nil prorsus in ea desiderandum appareat, quo, vel in primis, acoIendaChristiani nominis hostium amicitia, Carolum abducere posset, deinde ad

eos ullro aggrediendos incitaret. Spiritualia vero, vel monita, vel exempla ifa in medium profert, ut temporales tamen, eo ipso tempore, raliones, quibus in suam eum sententiam per- trahere facilius queat, minime prastermittat. Cum aliis autem, quorum intererat ut ratio ali- qua iniretur, qua Turcarum potentia aususque comprimerenlur, brevioribus liltefis, quas hic inserinnis ', rem curandam existimavit :

« Charissimo in Christo filio nostro, Phi- lippo Ilispaniarum regi Calholico.

« Charissime in Christo fili noster, salutem et Apostolicam benedictionem.

« Maxima cura et sollicitudine angimur, vi- dentes, tanquam ea quee oculis cernuntur, pe- riculum imminens sanctce fidei et universo Christiano nomini, nisi ea ineantur consilia, quibus impiorum hostium impetus ab his mi- seris Christianse reipublicce reliquiis propul- setur. Consideramus enim, quam facile, hinc Italiam aggredi possint, inde Germaniam : qua- rum provinciarum alterius fines jam altingunt, ab altera angusto admodum mari ac freto potius disjuncti sunt. Aucli illis animi sunt, rebus hac ffitate in Hungaria prospere gestis. Irritati vero, majorem in modum, et accensi fuerunt, utveri- simile est, ignominia, quam superiore anno in insula Melita acceperunt. Habent paratas terres- tres copias equitum et peditum ingentes. Ha- bent classes maximas atque instruclissimas, preeter naves omnium ex Africa piratarum, quse semper ad eorum nutum prcesto sunt. Principes porro Christianos, nulla inter se belli societate junctos esse sciunt, nec quemquam vestrum posse solum sine aliorum auxiliis sibi resi- stere. Proinde necessarium esse videmusoccur- rere tantis periculis ; ea vero propulsare non posse videmus, nisi tu, charissime fili,et sere- nissimus Csesar fraler tuus patruelis, et rex Francorum Cbristianissimus, regineeuxoris tuae frater, qui estis tres Chrislianorum principum maximi, inter vos conspiretis, ac salutare et sanctum foedus, primo quoque tempore, ineatis ad religionem Christianam, et res vestras ab hujus novi Turcarum tyranni impetu defen- dendas. Est quidem rex Francorum ab hoc pe- riculo aliquanto, ut videtur, quam Majestas tua et ipse Csesar, adhuc tutior; sed serius consul- turus esset, si vos prius opprimi pateretur. Hor- tati igitur ipsum diligentissime fuimus, ad hanc societatem vobiscum ineundam, sicut Majestas tua intelligere polerit, ex litterarum, quas ad eum misimus, exemplo : horlamur vero Majes- tatem tuam, ut de hac re ipsa quoque cum eo- dem rege et cum Ceesareagat etc. Datum Romse apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscaforis. Die quarta Novembris mdlxvi, Pontiflcatus noslri anno primo ».

' Ex Archiv. Vatic. Ibid. ul sup.

150

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

Ad Hispaniariim reginam '.

« Cbarissima? in Christo filiee Isabella?, His- panianim reginoe Catliolicae.

« Charissima in Christo filia nostra, salu- tem et Apostolicam benedictionem.

« Pro pastorali officio et paterno amore no- slro, admonendiim esse duximus serenissimum regem catholicum conjugem tuum, pcriculi, quod sanctsD fidei et rebus ejus atque oninium Christianorum impcndit , ab immanissimis Christiani nominis hostibus. Hortati eum sumus ad ineundam societatem belli, adversus tam potentes et tam infestos hostes, una cum cha- rissimis in Chrislo filiis nostris, Maximiliano Csesare et Carolo Fraucorum rege Christianis- simo. Neque enim ullo alio auxilio, religioni et Christianae reipublicae subveniri posse vide- mus. Decet autem tam sanctam et tam necessa- riam ac salutarem actionem, charissima filia, pro tuo quoque studio adjuvari. Proinde horta- mur in Domino Majeslatem tuam, ut ipsum serenissimum regem, vere Catholicum, quem optime animatum esse non dubitamus, ipsa in- cendas, et, ut serenissimo Cccsari, quo susti- nere in sequenti anno Iiostium impetus possit, firmissima auxilia miltat, horteris; tantis enim impiorum hostium viribus non est dubium, quin nuUius principis Christiani vires, sine aliorum auxiliis, pares futurge sint. At, si tres tanti principes socielatem hanc inter se fecerint, Deo juvante, sperandum est, rem et fidem Chri- stianam defensum iri etc. Datum Romaj, apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die ivNovemb. mdlxvi, Pontific. nost. anno primo-).

Ad Catharinam Galliarum reginam ^

« Charissimse in Christo filiee Catharinse, Francorum reginee Christianissimge viduffi.

« Charissima in Christo filia nostra, salutem et Apostolicam benediclionem.

« Pastoralis officii cura nos cogif, pericli- tanti fldei Christianae et Dominico gregi, maxi- me necessario tempore, opportunis remediis subvenire. In eum enim locum rem adductam videmus, ut nisi ii, qui possunt ac debent, ad propulsandum periculum, arma contra impios Christiani nominis hostes, societateinterse ini- ta, sumpserint ; religioni simul et his Christiani populi reliquiis exitium immineat. Amisit res- publica Christiana, Christianis principibus te- pentibus, Hungariffi regnum, quod fuerat fir- missimum ejus propugnaculum. Hostes, unius noctis navigatione, trajicere inltaliam possunt. Non desinunt bella ex bellis serere, quoad to- tum terrarum orbem imperio suo et nefandce Mahometis legi subjiciant. Quid igitur restat jam, nisi, ut Germaniam aut Italiam, vel si eis libuerit, utramque eodem tempore aggredian- tur ? Tantas enim classes, tantas equitura et

' Ei Archiv. Valic. Ibid. ut sup. — * Ibid.

peditum copias habent, ut facile utrinque bellum nobis infcrre possint. Ad hoc tempus, omnia in Asia et Europa regna subverterunt. Dum singulos reges aggrediuntur , flnitimis regibus , quasi periculum nihil ad se per- tineret, quiescentibus atque spectantibus , et plerisque fortasse aliorum excidium etiam cu- pienlibus ; ipsi ignavise et pravae mentis suae, eas, quas mcriti fuerunt, deinceps pcenas dede- runt, petiti ab hostibusipsi quoque,ac justoDei judicio oppressi. Hoc igitur ne eveniat, necesse esse videmus , Cbristianissimum in Christo fllium nostrum, natum tuum, cum serenissimis Romanorum imperatore electo et Hispaniarum regc Calholico, foedus et socielatem adversus communem hostem inire. Si ii tres, maximi Christianae reipublicae principes, inter se juncti fuerint, spes est, vires eorum pares Turcarum viribus esse futuras, et has Christianae reipu- blica; reliquias defensum iri. Non potest, tam necessario tempore, Christianissimus rex Dei honore et Christianae reipublicae saluti deesse. Ad suscipienda arma excitare eum debentmajo- runi suorum exempla, quorum propria et per- petua ha;c laus fuit, Christianae religionis et Ecclesiae propaganda? causa, bellare, quae ex re immortalem sunt gloriam consecuti. Movere etiam eum debet et excitare, rerum suarum evidens periculum ; ipsius enim interest noa expectare, dum totum incendium ad eum per- veniat, sed ab Italia, Germania, provinciis regno suo finitimis , hostium impetus arcere. Sero enim, eis provinciis(quodDeus avertat)amissis, regnosuoessetconsulturus.Nequeest,quodmi- nus ipse Turcarum arma pertimescat, quam reliqui duo principes : Turca; enim omnia regna hoslilia putant; nemini, oblata facultate, par- cunt; nulla m illis canibus est fides, nulla reli- gio : augendi imperii et impietatis suae pfopa- gandae causa, omnia illis aequa, honesta et reli- giosa videntur. Elsi autem ne ipso rege omnia nobis praeclara, et genere isto nato digna polli- cemur, tamen Majestatem tuamin Domino hor- tamur, rogamus et obtestamur, ut suis ipsa quoque maternis hortationibus, illius animum, ad ineundum tam pium, tam necessarium, tara salutare foedus, incendat. Erunt talia officia, pietate et sapientia tua digna. Consules Dei Ora- nipotenlis honorl, consules saluti istius regni ettotius Christianae reipublicae, pro quibus me- ritis et ab hominibus laudem, et a Deo Omni- potente, bonorum omnium remuneratore, Ma- jeslas tua aeternum praemium consequetur. Da- tum Romaj, apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die iv Novembris mdlxvi, Pontificat. nostr. ann. primo ».

3H. Torpentem Maximilianum Pius, inter- veniente imperatricis auctoritate, cogitur exsti- mulare. — Debuisset sane Maximilianus Caesar enixe rogare deprecarique Pontificem, ut ad ob-

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

15f

sistendum Turcis, a quibus adeo premebatur, hujusmodi sibi caeterorumChristianorum prin- cipum auxilia pararet. At tantum abfuit, quod id a Pio Maximilianus peleret, quin potius ista non curantem ac aeque Christiana; reipublica; et propria sua quoque negligentem, ad id hor- tari commonereque Pontifex idem necesse ha- buerit, scriptis ad eum litteris, et apud illum; imperatricis conjugis interposita etiam aucto- ritate. En Epistolse ' ad utrumque datefi :

« Charissimo in Christo tilio nostro Maxi- miliano in Romanorum imperatorem electo.

PIUS PAPA V.

« Charissime etc,

« Cum videamus, tanquam ea quee oculis cernuntur, discrimen, quod a novo Turcarum tyranno Christianee reipublicae, ac tuis primum rebus impendet, pastoralis ofticii sollicitudo, et paterna rerum tuarum cura nos cogit, ut foedus et societas, inter Majestatem tuam et charissi- mos filios nostros Francorum et Hispanise re- ges ineatur, ad tam potentem hostem commu- nibus viribus repellendum. Itaque hac de re cum eis regibusaccurate agere ccepimus. Quan- quam tam evidens est, et ante oculos positum periculum, sicut diximus, ut ipsanecessitaseos et oranes alios principes Christianos movere et excitare debeat, ad tale fcedus faciendum, et Majestati tuse, adversus novum Turcarum tyran- num firmissima auxilia mittenda, ad quod nos hortari eos non desislemus. Si ApostolicseSedis eae vires essent, quae ante hoc perniciosum schisma esse solebant, majora tibi auxilia pol- liceri adversus hostes possemus ; mittemus tamen quanta poterimus, atque etiam vires nostras superare couabimur. Hortamur autem Majestatem tuam, ut ipsa quoque per oratores suos, eadem de re agere et instare ne desinat, ut in sequenti anno eas habeat copias, quibus, Deojuvante, adversus tam infestum et poten- tem hostem res suas tueri possit. Datum Ro- mae, apud Sanctum-Petrum, sub annulo Pisca- toris, die rv Novemb, mdlxvi, Poutific. nostr. anno primo.

Ad Mariam imperatricem ^

« Charissimae inChristofilia; nostree, Mariee Romanorum imperatrici electae.

PIUS PAPA V.

« Charissima in Christo filia nostra, salu- tem et Apostolicam benedictionem.

« Quia prospicimus, et tanquam ea quae oculis cernuutur videmus periculum, quod po- pulo Christiano impendet in sequenti anno ab impiis hostibus, necessarium esse statuimus, pro pastoralis officii sollicitudine, et paterna cura rerum charissimi filii nostri Ceesaris con-

jugis tui prsecipue periclitantium, monere et excitare charissimos in Christo filios nostros, Serenissimum Caesarem conjugem tuum, et Francorum et Hispaniarum reges, ad ineundam belli societatem inter se, adversus tam potentes hosles : quee una et sola ratio est, qua subve- niri possit tantopere periclilanti Germaniae ac Reipublicae Christiana?. Itaque illos hac de re vehementer hortari coepimus. Nunc partes Ma- jestatis tufe sunt, charissima filia, cujus praeci- pue interest, hanc societalem iniri, ipsum Cae- sarem et regem Catholicum fratrem tuum, de ea re exstimulare, et tam salutarem actionem, quanto maximo potes studio juvare. Quod etsi te tua sponte facere paratam fore certum habe- mus, tamenid ipsum nos quoqueMajestati tuae, in remissionem peccatorum suorum injungi- mus. Datum Romae etc. Die quarta Novemb. MDLXvi, Pontific. nostr. ann. primo».

312. A7A// omnino nefjUgit Piiis in sociali foedere ineundo. — Haud multo post, ad Ande- gavensem ducem, sequenlem etiam Epistolam Pium scripsisse, in Registro Vaticano ' reperi- mus,ex qua apparet, quam sedulo huic inter Christianos principes jungendo foederi, animum Pontifex applicuerit, et quod ab eo quod coepe- rat opere manum nunquam amoverit :

« Dilecto fllio, nobili viro Henrico, duci An- degaviae, Francorum regis Christianissirai fra- tri.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc.

« Considerantes, quanto in periculo verse- tur Christiana respublica, impiis hostibus,adeo Italiae Germaniaeque propinquis, fidei et religio- nis interitum anhelantibus, et totius Christiaui nominis exitio imminentibus, necessarium pu- tavimus hortari charissimum in Christo filiura nostrum regem, fratrem tuum, ad ineundara societatera cum serenissimis Romanorum ira- peratore electo et rege Hispaniarum Catholico, ad commune periculum junclis eorum viribus et mutuis auxiliis propulsandum. Confidimus quidem, tanta pietate, et tain alto atque excelso animo prasditum regem, paternis excitationibus nostris excitatum iri, et paratum fore defensio- nem divini honoris et reipublicae Christianae tam necessario tempore suscipere ; tamen non parum quoque illum movebunt preces et hor- tationes tua; fraternae. Quocirca nobilitatem tuam hortamur in Domino, ut ad tam piura et salutare fcedus ineundum, tu quoque eum ex- cites atque exstimules. Omnium quidem Chri- stianorum regum officium est, ut pro lege Dei et populi Christiani salute, adversus infldeles arma capiant, ut, si opus fuerit, sanguinem et vitam ipsam profundant; sed inclyli majores

• Ei Archiv. Valic. Ibid. ut sup. — - Ibid.

£x Regist. Vatic. Ibid. ut sup.

152

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

veslri, ex liis rebiis prrpcipiiani semper laudem etgloriam consequi studucrunt : quorum vos, ut sanguine orti estis, ita hac virtute et animi magnitudine simili essc debetis. Quod quidem ita fore in Domino coufidimus. Datum Roma;, apud Sanctum-Petrum. sub annulo Piscatoris, die xni Novembris mdlsvi, Pontific. nostr. ann. primo >>.

313. In mandatis ' , pcr Epistolas occultis notis conscriptas, Commendono legato datum a Pio, ut cum C^sare Germanisque principibus in Augustanis comitiis, de boc sociali focdcre in communem hostera Turcam, ageret, Gabu- tius scribit. Verum hsec.neque superiusrelatis, neque bis quas modo attulimus, cjusdem Pon- tificis litteris cohtcrere cognoscuntur. Ea siqui- dem lege foedus id curaturum, Pius ad Cajsa- rem aliosque Gcrmaniee principcs scribens , primum pollicitus fuerat, si in comitiis nil contra fidem Sedemque Apostolicam commis- sum fuisse ; cujus quidem rei, nisi post ipsa comitia, ceitior fieri potuit, ut ex supra dictis colligitur. In posterioribus vero litteris, nec verbum legerc est ex quo educi queat, antehac rei hujus vel mentionem injectam: quaeidcirco ad finem hujus anni esse rejiciendam fateri ne- cesse est, cum videlicet, capto, ut diximus, Zi- gbeto, Selimoque ejus nominis 11, in demortui parentis Solymani solio collocato, infaustiora Christiauffi reipublicae pertimescenda videban- tur; ad quae avertenda sociale bellum Pium cogitasse arbitramur. Verum egregium opus infectum remansisse censemus , Maximiliani prffisertim culpa, qui, cum a bello abhorreret, pacisque cum boste consilia coqueret, studia idcirco Ponlificis, vel abrupit, vel neglexit.

314.. Calamitatibus undique pressiis Maximi- lianus ad meliora revertitur. — Ipse vero Maxi- milianus, non tani barbarorum contemptum ac sa;vitiam, quam etiam elemenlorum vim ferre compulsus fuit ; nam tert. kal. Octobr., cum in cujusdam railitis conlubernio, Javarini, ex co- qui incuria, ignis accensus esset, continuo, ex vento, qui vehementius tunc flabat, incensa flamma, cuncta fere loci sedificia, ex lignis po- tissimum elaborata, consumpsit, palatio dum- taxat ac primario templo exceptis, in quibus bellicus omnis apparatus repositus erat ; quajve muro, duro e.xtructa lapide, inviolata perraan- sere. Haic vero, si ignem concepissent, totum a fundamentis oppidum, procul dubio everteba- tur. Vix dici potest, inquit Thuanus, quanti ea clades, non oppidanis tantum, sed universae quoque provincice constiterit,curaeo, tamquam in tutissimum profugium, negotiatores plurimi et qui finitima incolebant loca, merces, suppel- leclilem, et omnia pretiosa sua asportassent, quffi omnia paritercum ffidificiis igneabsumpta

• Vil. Pii, lil). 2, cap. 3, p. S2.

sunt. Verum milites, ut civium bona raperent, plorisque domibus ignem injecisse incendium- quc auxisse, scribit Belcarius. Eccio igi- tur, Salmensi comiti, ut quaj ab incendio illata fucrant damna sarcircntur, ad hoc attributa pe- cunia Maximilianus imperavit; parlim miseri- cordia raotus (ut dicit Coraes), partim quod flr- missimum propugnaculum adversus hostes locura illum putaverit.

313. Ex acris etiam pernicio graviora incora- moda inducta ; nova siquidem cxorta est lues, qufo cx ipsomet corrupto aere et cadaverum per vias passira jacentium foetore, multos con- tagione sua serpens invasit, et Hungaricum, ab eo tcmpore, dictura fuisse morbura (eo quod priraum in Hungaria prodierit, et non multo post, alibi pullulaverit) tradit Thuanus his ver- bis : «Vigintiocto post annos, in comitiis Ra- tisbonensibus violentior recrudit, et vulgo tri- tus, anteaformidolosus, proceresetiara multos, aut absurapsit, aut periculose afflixit. Ex popu- larium is genere febriura statira correptus, len- ticulari incondio vcxabatur, pustulis et maculis maligna ebuUitione toto corpore pullulantibus, qui morsus, quasi pulicum, et exilientium, ac manui occurrentium scintillarum sensum refe- rcbant. Dileterium etiam habitum est, quod pestilenti sua venenositatC;, plerosque, quan- turavis natura robustissiraos, interiraeret. Cor iis qui constanti juxta et ancipiti lue laborabant languebat, viribus mox concidcntibus, languo- remque illum proxirae dolor capitis Sfevus, coraa paraphrajnisis et spasraus sequebatur, cura infequalitate febris, quae nunc tertiana simplex, nunc notha apparebat, cum et vera continua esset ; quod de raorbo, cjusque causis, signis et curatione postea Martinus Rulandus, Cajsareus medicus scripsit ». Hactenus ille.

316. Tot malis attritum etcalamitatibusun- dique confectum, tandem intellexisse Maximi- lianum, divinam iram contra se provocasse, eo quia segnius quam debuerat fldei Catholicse negotium egisset, bBereticorumque coluisset amicitiam, quorum ope comminatas sibi ho- stium jerumnas feliciter evasurura, raale spera- verat : ex his facile intelliges, quae in coraitiis Austriffi Ordinum, quorum initium factum est, Viennse, quarto kal. Decembr. hujus anni, acta sunt. In illis siquidem Maximilianura , con- stanti orthodoxae religionis zelo, hereticorum ausibus restitisse , narrat Natalis Coraes hoc modo : « Caesar, convocatis adcomitia omnibus Austriai statibus, ubi principes illarum natio- num convenissent, haec postulavit ; ut subsidia prajteriti anni conferrentur, cum defuissent tre- centa fere florenorura millia. Ut quoniam, si exiret ad bellura, nobilitatera Austriae secum exire nolobat, pro ea darentur raille equites, et quinque peditum cohortes : ut onines incolae, sex dies quotannis, in sex annos proximos Ju-

PII V ANNTJS 1. — CHRISTI 1566.

153

liobonam accederent ad eam muniendam. Illis petitionibus principes ejusprovinciffi diureluc- tantur, procrastinantur, comperendinant, devi- tant his petilionibus ullum dare responsum, atque id in multos dies ditTertur. Demum pa- lam ac libera ;oratione profltentur, se nitiil ho- rum esse facturos, nisi Augustana Coufessio concederetur. Csesar id segre ferens, se nibil inquit ad religionem aut credulitatem spectans proposuisse ; quare petit, ut iis respondeatur, nisi mallent suiprincipis indignitatem experiri. Res ita denique concluditur : ut ceutum et tri- ginta atque octo florenorum millia in singulos annos traderentur, et triginta millia ad Brege- sii (videlicet Javarini) instaurationem. Ut qui proventum haberet centum florenorum, in tres menses, quolannis, equum aleret Csesari, qui plura, plures : ut, si ipse ad Austriai fines acce- deret, decimus quintus quisque iret in castra ; si exiret ex iis finibus, trigesimus quisque, quod esset pro nobililate. Quod ad Augustanum re- sponsum, rursus id renovatur, sed silentio in- volvitur, ubi auditum est , vel Csesaris ritu vivendum , vel abeundum : sic soluta sunt comilia ». Hsee comes.

317. Ceesaris sorores adPium miUunt litteras eximiis pietatis sensibus refertas, etsocietatis Jesu laudatorias. — Prseclarissimum hoc vero, in- eunte anno,tum erga Catholicam religionemac Apostolicam Sedem, tum erga Pii Pontificis vir- tutes ac merita, devotionis atque obedientiae argumentum ejusdem Maximiliani Ccesaris so- rores, Magdalena,Margarita,Helena prfestiterant, in Epistola ad ipsum Pium scripta, qua Aposto- licum coUatum ei munus gratulatee sunt. Exi- miis adeo pietatis sensibus eareferta nobis visa esl, ut absque injuria haud illam posse silentio obtegere arbitrati simus. Ex proprio idcirco ori- ginali acceptam, hic damus ' :

« Sanctissimo patri Pio Quinto Pontifici Summo.

BEATISSIME PATER.

« Post oscula beatissimorum pedum, of- ferimus tuse Sanctitati et S. Sedi Apostolicee debitam observantiam atque obedientiam per- petuam.

« Non possumus non optimo jure Sanctitati Vestrae gratulari (licet indignissimse sorores Au- gusti Csesaris Maximiliani, subditissimee tamen in Christo filia; sacrse Romanse Ecclesise) quod singulari Dei munere, ac Spiritus sancti ductu, ad summum Ecclesiasticfe dignitatis fastigium sit sublimata. Justissimum esse existimamus, omnes Christi Servatorisnostri nomine iuitiatos insignitosque, tucB Sanctitati deberemeritocon- gratulari, partim propter prsesentis sseculi ne- cessitatem, partim et ob Catholicorum omnium

1 Ei Archiv. card. Alexan. Mss. Cod. n. 63.

ANN. — TOMLS XXXV. — L.iDERCHI, 1.

diu desideratam consolationem. Nos simul etiam

toti Ecclesise Christi ex auimo gratulamur, ta-

lem essc supremo munere datum Pastorem,

cujus virtus omnium calculo probatur, cujus

doctrina ab omnibus suspicitur, cujus prudea-

tia apud omnes in confesso est, cujus denique

vitsB sanctimonia singularem Christianis atlulit

lajtitiam et vere ovile Christi moderandi expec-

tationem. Precamur Deum Opt. Max. ut sua di-

vina clementia, continuo praesidio atque gratia-

rum omnium aquis tuam Sanctitatem ita irriget,

ut vineee Domini fructus increscant tales, qua-

les non solum prsesens hajc rerum nostrarum

calamitas desiderat, sed etiam jure suo exposcit.

Nobis summe cordi est reipublicse Christianae

salus, quam plerisque in locis maximi doloris

sensu, periclitari videmus, tuni propter diver-

sas hseresum sectas, tum etiam vitse nostrae

ubique pravitatem. Neutiquam dubitamus, pa-

ter sanctissime, tuam Sanctitatem omnem com-

moturam lapidem, fotisque nervis enixuram,

(quod omues vere Christiani certa spe concepe-

runt) ut pristinus Ecclesise splendor nobis afful-

geat, Christiana cohors justis habeuis dirigatur,

salus proximorum provehatur, malorum lerna,

et infinita propemodum scandala (quse nimium

ingravescunt) e medio tollantur, innumeraj hse-

reses, quse (proh dolor !) hisce in locis nimium

radices egerunt, extirpentur. Hoc summis votis

expetunt homines cordati, qui penitus in vestrse

Sanctitatis zelo requiescunt. Hsbc nos eo dici-

mus, pater beatissime, quia omnium relatione

certum habemus, tuam Sanctitatem insigni pie-

tatis et divini fervoris ardore inflammatam, ac

Christianse charifatis igne accensam, (quod nos

singulari perfundit gaudio) et quantumvis om-

nium infimse, tuse Sanctitati nostrum erga eam

peculiarem in Christo amorem declarare volui-

mus. Nihil potius in optatis habemus, quam

Christo nostro servire, Sedi Romause perpetuo

adhserere, fidem Catholicam et Romanam con-

servare, tuse Sanctitati justam obedientiam con-

secrare : proinde ut vota nostra cum pientissimo

tuse Sanctitatis zelo conjungamus, summo, quo

possumus, studio oramus, uttuaSanctitas, sicut

felicissime coepit, (quod plane futurum spera-

mus) ita constantibus ausis conceptus suos

conatusque felicioribus ausibus producat pro-

moveatque. Singularis nobis accrescit fiducia,

fore ut tua Sanctitas omnium sit completura

expectationem. Nobis simul persuasissimum

habemus, tuam Sanctitatem, paterno quo sub-

misse scribimus amore, et agnituram, et, quae

sua est congenita bonitas, benigne suscepturam.

Novit tua Sanctitas, pater beatissime, quautum

et quam irremeabile calamitatum pelagus totum

orbem obduxerit, utfere nulla sit medendi malo

spes relicta, nisi singulares Christus sit ma-

nus porrecturus auxiliatrices; unde ii, qui pro

aris et focis (quod aiunt) Sedem Apostolicam

20

154

Pri T AXNUS 1.

CHRISTI 1566.

doctrinamqiie Catholicani intrepide tiientiir, maxima adver?ariorum ct miiltarum aliarum persecutionum tela, tam concionando, quam proximos quosvis viam salutis docendo juvan- doque perpeti coguntur. Facit itaque Sanctitas tua paterne, quod eos fovendos suscipit, sus- ceptos omni amore prosequitur protegitque. Tales autem sunt Patres et alumni de Societate Jesu, tuae Sanctitati, multas ob causas, jam dilecti atque devincti. Hi fere unici sunt, qui labenti Ecclesia; suis laboribus, vigiliis et indefesso studio succurrunt, qui juventutem educant ut Christo lucrifaciant, qui dubitantes ad certum tramitem perducunt, aversos redu- cunt, omnesque, quos possunt, die noctuque juvant, erigunt, solantur, conflrmant. Eapropter hanc Jesu Societatem, RomanEe Sedi penitus addictam, tuae Sanctitati maximo quo possumus studio commendatam cupimus, non aliter ac si nos ipsas commendaremus. Summam bonita- tem sedulo precabimur, (sed minutissima sunt aera nostra nulliusque ponderis) ut tuam Sancti- tatem, nobis in Christo Jesu vere dilectam, in multos conservet annos, quo desolatse Ecclesiae mederi, Christianis animis subvenire, esurien- tem populum pascere, totique Christi vinese utilissime praeesse semperque prodesse queat. Cui Sanctitati tuse , atque Sedi Romanse Apo- stolicae, nos, et merito, perpetuo dedicamus, tradimus, consecramus. Datse OEniponti x Fe- bruarii, anno Domini mdlxvi.

« Tuce Sanctitatis et Sedis Apostolicae dedi- tissimee in Christo fiiiae, Magdalena, Margarita, Helena».

318. Quoad Societatis Jesu alumnos, eam sibi promeruisse laudem, quae, hac in Epistola, eis tribuitur, innumeri prope pro Catholica religione exantlati ab illis labores, ac ubique terrarum per illa patrata facinora ostendunt; de quibus, et nos sermonem injicere, prout occasio feret,Yel ipsa historica veritate compel- lente, cogemur.

319. Daidca classis procellamm vi disjecta. — Atrocissimam autem Danis, hoc pariter anno, cladem intulit inopportuna (inquit mel- lificii historici scriptor) Joan. Laurentiani offi- ciositas. Inter Suecos et Danos, ad fauces, per quas Holmiam itur, juxta Gothlandiam , aequo diu marte pugnatumj sed postea victoria Suecis, sine pugna, delata ; nam, cum Danicus praefec- tus maris, quem memoravimus, Joan. Lauren- tianus nobilem quemdam, in ambiguo illo cerlamine interfectum, Visbonae, Gothlandiae oppido, sepelire solemni pompa decrevisset, et frustra praemonente insulae praefecto, ne naves in vadoso portu figerentur, Danica ac Lubecen- ses classes conjunctfe ad opfudum appulissent, orta repente tempestas utramque classem, hor- ribili procellarum vi quassatam ac disjectam, in qua circiter novem hominum millia erant,

cum ipso thalassiario Joan. Laurentiano, et Barlholomeo Tunapello, Lubecensi consule, miserabili ac luctuoso naufragio absumpsit.

320. In Polonise regno Ltttherani et Calvi- nistse cseteros heterodoxos ejicere tentant ut fa- cilitts dominentur ; sed et ipsi aut se ahscondere, aitt alio demigrare coguntur. — At in Poloniae regno, hoc anno, Catholica religio, ab ha>retico- rum fraudibus excitatis procellis, paene et ipsa obruta visa est. Anno superiore, Parcoviae ejus- dem regni comitia habita fuerant, in quibus Lutherani ac Calvinista;, quamvis in multis ad credulitatem pertinentibus inter se dissidenfes, quo facilius tamen majoreque vi, numero ac impetu verae fidei Catholicae obesse possent, eamque evertere valerent, concilium inierant, ut haereticorum partem alteram, qus Trideistas ac Anabaptistas complectebatur, si omnino non possent, saltem ex Poloniae regni finibus exter- minandam curarent ; quamobrem, et a rege et ab universi regni senatu pestilentissimas duas eas sectas proscribi publico senatusconsulto, importunissimis precibus et animi contentione postulaverant. Verum versutum ipsorum con- silium agnoverant conatusque irritos reddide- rant Catholici, impiam praecipue callidifatem aperiente cardinale Slanislao Hosio, viro vitae sanctitate , doctrina ac prudentia toto orbe celeberrimo , qiii nefariam Calvinistarum ac Lutheranorum everterat perfidiam, sapienter dicens : « Comedanl pofius ad invicem, ut con- sumantur ab invicem ; bellum enim haeretico- rum, pax est Ecclesiae. Aut simul omnes qui ab Ecclesia discesserunt proscribantur, aut, si hoc potestas tenebrarum non permittit, simul omnes tolerenfur ; veritas enim, dicebat, falsitatem, non falsitas pellere debet veritatem ; solos enim Trideistas et Anabaptistas ejicere , est Lutheri- stas et Calvinistas canonizare , et eorum poten- tiam augere ac audaciam nutrire, etc. ». Imo expedire potius existimaverat, ut Trideistarum perfidia reciperetur, si, quod absit, fide Catho- lica reprobata, ejus loco nova aliqua secta sufficienda fuisset ; quod ejusdem turpifudine, a reliqua omni doctrina amplectenda, quae cum Ecclesia Catholica non conveniret, deterritos ituros homines prudentissime judicaverat. Qua- propter, licet in episcoporum quoque Ordine, qui ad comitia convenerant, non defuissent, qui- bus expedire visum fuerat, ut, si non omnes simul, aliquaetamen haereticorum sectae eregni finibus pellerentur, quod secfariorum numero diminuto, deLutheranis ac Calvinistis statuendi decernendique facilior ratio ineunda esset; ni- hilominus et ipsi tandem in Hosii cardinalis sententiam descenderunt. Ea in re, cum Joannes Franciscus cardinalis Commendonus, Aposto- licae Sedis legatus, qui iisdem inferfuit comitiis, multum laborasset, et tamen, ut publico sena- tusconsulto, omnibus poenis et infortuniis, regni

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

155

Statutis comprehensis , omnes in universum adjudicarentur, qui cum Ecclesia Catliolica Ro- mana in fidei doctrina non concordarent, ob- tinere non potuisset ; hoc summo tamcn Catho- licorum conatu perfectum fiierat, ut extcrni ministri, cujuscumque sectcE essent, veluti belli faces, seditionum flabella, et audacissimorum hominum nutriculae, qui sese, vel duces, vel seditionis minisfros, ubique prccberent, om- nium sententiis intra certum tempus, e totius regni dilione finibusve excederc juberentur.

321. Id comitiorum decretum indignissi- me tulerant Calvinistse ac Lutherani, vel quod eorum machinationes evertisset, vel quod eo- dem plane a Catholicis, quo Trideistaj el Ana- baplistse loco haberi et iisdem digni pcenis, imo etiam gravioribus quam illi inforluniis ob- noxii existimati fuissent ; ob id, videlicet, quod ipsi Ecclesiam Catholicam universam , auc- toritate , antiquitate , consensione roboratam, primi omnium commovisse ac deseruisse insi- mularentur : illi vero non nisi Lutheranos nu- per natos, qui suum, ut vocabant, Evangelium non ita pridem de sub scamno eruerant, reli- quissent. Deponendas igitur esse mutuas istas contentiones, ac de ineunda inter utramque par- tem concordia rationes potius adinveniendas cogitarunt, quod, alternis hujusmodi odiis, causam Catholicorum meliorem , suam vero deteriorem reddere nollent. Novis idcirco consi- liis et artibus armati, ad futura regni comitia, Petricoviam, hoc anno venire cum molirentur, interim, ad componendas mutuas inter se con- certationes, conventiculum coegerunt, cujus Acta ' sic a Stanislao Rescio Monumentis tradita fuere :

322. « Delecti erant quatuor viri nobiles, totius disputationis testes, duo ex majore, et ex minore Polonia duo : quintus erat scriba : om- nes Calvinicolse. Totidem fuerunt Trideistarum et testes et ministri : Luthomirius, Paclesius, Hofmannus, Gregorius, et Joannes Casanovius scriba. His ab utraque parte delectis, quastio erat de preeside, an unus esset, et quisnam eum locum sustinere deberet. Visum erat alteri parli, ut alternis diebus, ex utraque parte unus ali- quis praeesset : sed cum id quoque displiceret, duo perpetui prtesides electi sunt, alter Calvi- nista, alter Trideista. Eo vero constituto, qui tum erat regni Poloniae Marsaleus Calvinista, (is erat unus ex testibus) pro more pafrite, pauca preefatus, ad studium pacis atque ad resi- piscentiam adversarios adhortatus est. Ha3c ad extremum verba subjungens :Constituta collo- quii disputationisque ratione, in Dei Sancta;- que Trinitatis nomine, exordimini. Qua; verba Trideista quidam, truci vultu excipiens, excla- mavit : Nos vero hic non dicimus : Amen ; ne-

' Dft Alheis. et Phaber. Evangelic. Resc. pag. 146.

que enim islum Deum, Trinitatem novimus, nec ab eo quidquam prajsidii vel speramus , vel expectamus ; hic alii responderunt : Nulla jara alia disputationis propositione opus est, cum ipsa sese in ipso cursu sermonis obtulerit. De hoc agatur. Trideistse igitur, quatuor primis sessionibus, Scriplura; sacrae loca proferebant in medium, ex quibus probare contendebant, Christum, qui vocatur Filius Dci, non fuisse ab aelerno Deum, nec Patri qui dicitur Jehove consubstantialem ; sed in lempore natum, et divinitate donatura. Vicissim Calvinistae scri- ptum quoddam protulerunt, in quo ostendebant illud Genesis primo : Faciamus homiitem, etc, non de sola Dei Patris, sed etiam de Filii per- sona inteHigi. Addebant illud Joannis : In prin- cipio erat Verbum, et Verbum erat apiid Deum, etalia hujus generis, Calholicis omnibus notis- sima. Huic scripto in secunda sessione respon- derunt Trideistse, non quidem directe : diffi- cile enim erat manifestamverilalem de veraFilii divinitate oppugnare, sed effugiis quibusdam utentes et quasdam figuratas et sequipollentes enuntiationes afferentes, qualis est ista : //* principio erat Verbum, non signiflcare initium creationis rerum, sed invocationis quse facta est per Christum : ita enim aiunt : In principio renovationis Ecclesia;, Verbum, hoc est, Christus homo erat quidem in mundo, quia jam natus erat e.x Maria, sed erat apud Deum , quia erat occultus hominibus, et soli Deo notus, donec i Joanne manifestatus est. In secundo conflictu, consensionera primitivaj Ecclesise de doctrina Trinitatis, ad hsec usque nostra tempora per- ductam opponebant Calvinistae ; et eam san- ctorum Patrum et Doctorum testimoniis confir- mabant. Trideistse quoque ex iisdem Patribur erroris sui praesidia afTerebant. At cum ex aliis atque aliis eorumdem Patrum locis, in quibus sese clarius explicabant, convincerentur ; re- jecerunt ad extreraum Trideistae Patrura testi- monia, tanquam sibi ipsis contraria, etin solo verbo Dei acquiescere velle protestabantur. la tertio conflictu, ex historiis petita sunt argu- menta. Protulerunt scriptum Tridei«tae, in quo conabantur ostendere fidera Sanctissimae Tri- nitatis in Concilio primura Nicaeno fabricatara esse, deinde a Caesare Constantino, vi et arrais propagatam ; Conciliura vero Arianorum Sir- mii celebratum, et Constantium Arii fautorem approbabant. Huic scriplo, scriptum aliud op- posuerunt Calvinistae, dolentes, quod sese, pro- jecto pudore, Arii fautores et discipulos pro- fiterentur, hominis, universi orbi judicio et Doctorum testimonio , reprobati et daranati. Attamen ecce vobis scriptum, aiunt, quo osten- diraus, non ex rautilatis, sed ex certis et pro- batae fidei historiis.verbura Sixouoiov, atque a Deo doctrinam de Deo uno et trino, ante Concilium Nicaenura fuisse, iHosque 318 episcopos nil

^56

PII V ANNUS 1.

CHRISTI 1566,

aliud, qiiam anfiquam et a majoribus acceptam fldem, decretis suis clariorem reddidisse. Vos vero, aiunt, cum omnia perperam interprete- mini, gravem aliquando Dei vindiclam experie- mini : nobis agere vobiscum non libet, vide- mus enim nullam vos prorsus sortem habere in universa Domini hrereditate. His auditis, Tridcistae et vcrbis et scriptis valedixerunt Cal- vinisfis. Unus vero assurgens, ct Dcum illis propitium, et mentem precatus est meiiorem, veramque unius veri Dei agnitionem. Calvi- nistae vero pervulgatum illum Ecclesiae hym- num clara voce cecinerunt :

Deo Patri sit gloria, Ejusque soli Filio, Cum Spiritu ParaclytO In ssculorum sascula.

Quae verba rabidi Trideistae non ferentes, simul omnes e consessu abierunt, negantes se ferre sine stomacho posse, summi Dei injuriam, nec Toientes dicere : Amen. Ita coUoquium illud, malo consilio institutum, pejorera exitumacce- pit ». Hucusque nefarii conventiculi Acta ; ex quibus satis apparet, Calvinistas, ut Trideista- rum argumenta diluerent, ad Ecclesise Catholicee arma, SS. videlicet PP. auctoritatem, Concilio- rum scita, necnonEccIesiasticGehistorice monu- menta confugere ; iisque se tueri telis coactos fuisse, quibus Catholicam fidem perssepe haud propugnatam conteudunt, dum eadem ab ipsis allata rejiciuntur, cum ab Orthodoxis contra il- los adhibentur ; ita ut aliqualiter de Calvinistis sicfti Trideistas agentibus, usurpare liceat id, quod de Hebraeis aiebat Augustinus ' : « Quando ostendere volumus prophetatum Christum, pro- ferimus Paganis istas (nempe sacras Litteras) et ne forte dicant, duri ad fidem, quia nos illas Christianicomposuimus,etcumEvangeIio,quod praedicamus, finxerimus Prophetas, per quos praedictum videretur quod prfedicamus ; hinc eos convincimus, quia omnes istse Litterae, qui- bus Christus prophetatus est, apud Judeeos sunt, omnes istas Litleras habent JudEei. Proferinius Codices ab inimicis, ut confundamus alios ini- micos : in quali ergo opprobrio sunt Judsei ? Codicem portat Juda;us, unde credat Christia- nus : librarii nostri facti sunt ; quomodo solent servi post dominos Codices ferre, ut iili por- tando deficiant, isti legendo proficiant. In tale opprobrium dati sunt Judsei, et impletum est, quod paulo ante prcedictum est : Dedit in oppro- drium coyiculcantes me, etc. ».

323. « Mendaces igitur a se, veraces contra se » (ut alibi scripsit idem Augustinus ' ) Calvi- nistse Trideistas impugnarunt, et « de inimicis nostris, alii confusi sunt inimici » in nefandis-

» Augusl. tom 8. in Psalm. 56. — ' August. tom.lO. serm. 32. in Epiph. Dom. Idem in Psalm. 37.

simo eo colloquio ; ex quo magis aversis, inquit Rescius, et a concordia et ab invicem animis et studiis, cum utraque pars hajreseos alteram condemnaret, discesserunt. Longe tamen aliud, libris de hoc ipso colloquio suo editis, com- mentos fuisse, ut suorum animos confirmarent, et Catholicorum animos retardarent, idem tra- dit.

324. Hujusmodi vero perditorum hgeretico- rum insidise, uti latere haud potuere Pontificem, qui tam magna vigilantia universo gregi Domi- nico prajerat; sic, ut eas deturbaret, nil quod sui esset muneris prsetermisit. Admonendos officii sui in primis igitur duxit episcopos, qui iis, quse memoravimus, comitiis Petricoviensi- bus interfuturi erant, ut hffireticorum ausibus obsisterent; quod quidem, scriptis ad eos se- quentibus litteris ', egit :

« Venerabili fralri Jacobo, episcopo Gnes- nensi, regni Poloniae primati.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Cum magnopere suspicemur, quamplures

ex laicis, qui comitiis istius regni interfuturi

sunt, bffireticae pravilatis labe pollutos, etEccIe-

siastici Ordinis adversarios, hac oblata occa-

sione, aliquid, ut solent, molituros adversus

religionem Catholicam ; coegit nos commissi

nobis officii sollicitudo, etdivini honoriszelus,

fraternitatem tuam et caeteros hujus regni epi-

scopos hortari et monere, ut tam necessario tem-

pore vestrum officium praestetis. Agetur enim

Dei Omnipotentis honor, et fidei Orlhodoxse

causa, pro quibus SS. Patres nostri sanguinem

suum profuderunt. Agetur ovium Dominicarum

salus, pro qua a bonisfidelibusque pastoribus,

si opus sit, anima ipsa ponenda est. Proinde,

si quid hceretici hsereticorumque fautores ten-

tare conabuntur, quod ad confirmandas haereses

pertineat,teetreIiquosfratresperniciosis eorum

conatibus, una mente, et constanter et fortiter

obviam ire et obsistere oportebit, ne videamini

canes muti, non valentes latrare. Id quod ne in

vos dici possit, tua? maxime partes erunt, qui,

ut dignitate aliis istius regni prselatis excellis,

ita hortator et dux eris et reliquis Catholicis ad

resistendum haereticis esse debes. Speramus au-

tem, si inter vos, ut debetis, consentientes, illis

sacerdotali vigore vos opponetis, (Deo favente)

vos eorum consilia esse fracturos. Turpe admo-

dum et indignum fuerit, paratiores illos esse

ad fidem Catholicam oppugnandam, quam vos

ad defendendam. Memineris, frater, officii tui,

Deo reddendam abs te rationem fore, quam,

quia ipsi quoque de nostro reddituros nos esse

meminimus, idcirco prseterire noluimus, nec

' Ex Archiv. Vatic. Ibid. ut sup.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

157

debuimus, quin te fraterna charitate monere- mus, quid tali tempore facere debeas ; ut, quse te, pro tua sponte facturum esse speramus, no- stro admonitu facias diligenlius, studiosius. Da- tum Romse, apud Sanctum-Pctrum, sub annulo Piscatoris, die xxvii Marii mdlxvi, Pontificat. nostr. anno primo ».

Ad episcopum Cracoviensem '.

« Venerab. fratri Philippo, episcopo Craco- ■viensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Cum sciamus, istius regni conventui in- terfuturos esse complures ex laicis, haereticorum fautores et Ordini Ecclesiastico infensos, pro certo habemus, id eos more suo acturos, ut ali- quod decretum extorqueant, quo hseresum pes- tis in ipso regno confirmetur atque augeatur. Quae sollicitudo cum animum nostrum non mediocriter angat, fraternitatem tuam, sicut cseteros quoque fratres, iisdem comitiis interfu- turos, hortandam duximus et admonendam, ut tam perniciosis eorum conatibus, tali tempore, pro tua parte, fortiter et constanter obsislas, nec pro Dei honore et ovium tuarum salute ullam contentionem subterfugias. Si enim hseretici, ad oppugnandam religionem Catholicam etper- dendas Dominicas oves tam attenti sunt; quanto attentiores et paratiores esse Dei sacerdotes de- bent, ad Dei honorem et Ortbodoxse fidei verita- tem, una cum salufe commissarum sibi ovium defendendam? Cogitare unumquemque veslrum et reputare secum oportet, quanto sanctorum Patrum nostrorum sanguine fuerit Catholica religio constituta; quod sic veri ac boni pastoris officium implebitis. Capiendus est vobis in eo conventu dignus Dei sacerdotibus animus, et pro salute ovium vestrarum, mors, si ita opus sit, oppetenda est. Sed non erit, ut speramus, difficile ha?reticorum impedire conatus, si modo illis vos, una mente, et ea, qua debetis concor- dia, resistetis. Absit avobis, utulloautmetuaut ignavia sacerdotale officium deseratis. Memi- nisse te quidem, frater, officii tui credimus, nec commissurum putamus, ut illud in te dici possit : Canis mutus non valens latrare ; sed no- strum ipsi prsetermittere noluimus, ut tibi de tuo, ita nobis de nostro rationem Deo redden- dam fore. Datum Romse, apud Sanctum-Petrum elc, die xxvii Martii mdlxvi, Pontificat. nostr. ann. primo ».

Ad Petrum Miscovium ^, episcopi Plocen- sis coadjutorem.

« Dilecto filio Petro Miscovio, venerab. fra- tris episcopi Plocensis coadjutori, regni Polo- niee vice-cancellario.

< Ex Archiv. Vatic. Ibid. ut sup. — ^ Ibid. ut sup.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc.

« Sicut hffiretici, ad pestiferas haereses suas conflrmandas, semper intenti sunt, ita Catho- licos oportet ad sanctam Catholicam fidem de- fendendam esse promptos atque paratos, eo- rumque impiis et perniciosis conatibus, et di- vini honoris et salutis animarum causa forliter et constanter obsistere, et pro his rebus nou dubitare, si ita necesse sit, sanguinem ipsura profundere. Quia igitur non possumus non ma- gnopere vereri, ne hjereticorum fautores, in comitiis regni, aliquod decretum e.\torquere conentur adversus fidem Orthodoxam : dilec- tionem tuam hortamur in Domino et admo- nemus , ut officii sui memor, tali tempore, religionis causam, una cum episcopis et aliis Ecclesiasticisvirisconstantissime, prosuaparte, tueatur atque defendat, iisque officiis fungatur omnibus, quae ipsius prudentia et devotione sunt digna. Qua in re, et saluti su£e nationis inserviet, et pro tali studio sibi Omnipotentis Dei gratiam acquiret. Omnino putabamus, te tua sponte officio tuo diligenter esse functurura, cum tuum ergaCathoIicamreligionem studium nobisnon sit incognitum ; sed tamen pro nostri muneris officio, piam voluntatem tuam paterna hortatione nostra duximus incitandam. Datum Romse^ apud Sanctum-Petrum, sub annulo Pi- scatoris, die xxviii Martii mdlxvi, Pontiflcat. no- stri anno primo ».

323. At nullus erat, vel inter laicos, vel inter Ecclesiasticos viros, cui aptius provincia h&jp committenda foret, quam Hosio cardinali, qui innumeris certaminibus pro Catholica flde sus- ceptis gloriosus, hostium impetus, vel solo no- mine, unus repellere possevidebatur. Adipsum igitur ista Pius scripsit :

« Stanislao cardinali Hosio etc.

PIUS PAPA V.

« Dilecte flli etc.

« Quia hsereticorum mores novimus, et odium quo Ecclesiam Catholicam et Ecclesias- ticum Ordinem insectantur, dubitamus eorura fautores, in comitiis istius regni, molituros quidquid poterunt adversus religionem Catho- licam. Itaque, pro officii nostri munere, cohor- tandos et admonendos duximus venerabiles fratres, archiepiscopum Gnesnen., et singulos regni episcopos, ut tali tempore officii sui me- mores una mente adversariis sese opponant, eorumque perniciosis conatibus constanter ob- sistant. Hac te hortatione non egere scimus. No- vimus enim perpetuum et singularem tuum zelum divini honoris. In memoria habemus ma- xima tua erga religionem Catholicam merita. Itaque confidimus non modo non expectaturum te hortationem nostram, sed tui ipsius cohor-

158

PII V AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

tationibus excitaturum eosdem episcopos, ad prccstandum fideliter Deo el patrix et gregibus sibi commissis officium suum ; et laicis Catho- licis, iisdem coniitlis de morc iuterfuturis, cau- sam religionisdiligentissinic commendaturum; omuibus denique ofQciis cum serenissimo rege el aliis funcfurum, quae pietate erga Deum tua, ct fide ac devolionc erga Sedem Apostoli- cam, cujus insigne atque honorabile mera- brum es, digna sint. Interea vero nos, non sine maxima animi sollicitudine exitum comitiorum istorum expectabimus : quse nos sollicitudo cogit, licet hortatione te non egere nos scire diximus tamen , non modo hortari te , sed etiam obtesfari, ut omni sfudio, cura ac dili- gentia haereticorum consiliis occurras, et ad religionem Catholicam tuendam ita incumbas, ut excmplo tuo Catholicis omnibus animos au- geas. Datum Roma;, sub annulo Piscatoris, apud Sanctum-Petrum, die xxvn Martii udlxyi, Pon- tific. nostr. ann. primo ».

326. Hoc accepto Apostolico mandato, ad Petricoviensia comitia se confulit Hosius, cujus prassentiam Catholici omnes summa gratula- tione, haeretici autem inviso prorsus et repu- gnanti animo exceperunt, quibus eo gravior erat ad videndum, quo magis viis eorum viae illius contrarise erant, atque ipsius sancfitatis et doctrinae lumina csecufientes eorumdem oculi sustinere non valebant. Concilium igitur omnes simul iniere ut eum perderent, religio- nem universam oppressam et eversam existi- manfes, nisi unum Hosium opprimerent et t medio tollerent. E regni finibus idcirco detur- bandum curarunt ; idque in nuntiorum con- sessu, qui, ex singulis Poloniae provinciis, quas Palatinatus vocant, a nobilitate deputati, ad re- gni generalia comitia veniunt, in deliberatio- nem vocari sluduerunt ; clamitantes, (ut tradit Rescius ' idem) necessarios non esse in Polonia cardinales, ubi exploratorum officia tanfum obirent, utpote qui ad externos principes, atque inUrbem omnia regni studia et consilia diligen- tissime perscriberent, et regem in eos, qui Ro- mano Pontifici nuntium remisissent, assiduis stimulis et susurrationibus incendebant. Tum etiam periculum esse dicebant, ne tempore interregni, regnum Hosius occuparet, aut arbi- tratu suo aliquem superinduceret, ob id, videli- cet, qnod in cardinalium creatione eorum crea- tor : Eris similis rerjibics, pronuntiare soleret. Regni quoque statutum quoddam proferebant, quo, ne quis cardinalatus dignitatem peteret aut quovis modo impetraret cautum erat : de- mum in hoc erant, ut vel regno exterminarent, vel ut, cardinalitia dignitale abjecta, in Var- miensem episcopatum Hosium relegarent.

327. Haec autem omnia a persequendee ac

profligandff hroresis studio minime Hosium ab- ducore potuerunt ; tantum enim abest, ut, alicu- jus periculi tempestatisque metu, a proposito re- vocaretur, quin aperte profiteretur, si quo casu contingcret, ut ex pafria ejiceretur, se non in aliam partem id accepturum esse, quam, quod sibi singulari quadam misericordia prospectum Deus voluisset, ut eo potius demigraret, ubi pestilentissimorum hominum nec nomen audi- ret, nec facfa videret, nec oculis suis patriae suae cineres ac excidium prospiceret. Quod ad statio- nem attinet, in qua Deus invitum ac repugnan- tem collocare voluerat, uti olim Ambrosius, eam se nunquam esse sponte sua deserturum asse- rebat: quod si ad id compulsus fuisset, hoc quoque non infortunio, sed felicitati tributu- rum. De cardinalitia vero in se collata dignitate, cujusvis regni statuti severitati ulfro sese sub- diturum offerebat, ubi ipsam quaesiisse com- perfum esset : caeterum neminem paene latere posse, non tanfum eam non quaesiisse, sedinsu- per a Paulo Quarto exhibifam, constantissime recusasse,etdemuni aPio item Quarto oblatam, in virtute sancfae obedientiae coactum, urgente- que imperatore Ferdinando tantummodo susce- pisse. Vicissim non defuisse tamen Catholicos senatores, qui pro salute et dignitate eximii car- dinalis, extrema quoque pericula se subire para- tos ostenderunt, tradit Rescius ; qui inter alios commemorat Sfanislaum Barzium, Cracovien- sem palatinum, additque, haec omnia haereti- corum consilia in spongiam incubuisse, cumin sua ipsorum viscera infesf a arma convertissent ; nam orta inter Trinitarios et Sacramentarios gravi et acerba disputatione, de opinionum ve- ritate, quorum utraque pars suam docfrinam, Christi doctrinam, suas opiniones, Christi vo- ces et purum Dei verbum jacfitabat, nec pos- sent inter se convenire ; contentionum pertaesi, ad Hosii tandem judicium, utriusque senten- tiam referendam, ejusque esse sfandum de- cretis professi sunt, licet id minime postea praestiterint, quod Hosius nullum finem fecerit omnibus ostendendi, Lutheristas, Calvinistas, Trideistas, Anabapfistas, et, si qute fuissent hujus generis hominum pestes, simul omnes Chrisfum negasse, omnes ab Ecclesiae utero, omnes a vero aberrasse, licet ipsorum pars una de Sanctissima Trinitafe recte cum Ecclesia sentire videretur.

328. « Cupiebat nihilominus rex (praefati Rescii ' sunt verba) his tantis blasphemiis, im- mortalibus odiis finem tandem aliquem in re- gno suo ponere, ac, si quae iniri constituendae unitatis rationes, episcoporum sententias per- quirebat : nec deerant, qui in amplissimo regni consessu, senatorum sententias de unitatis et concordiae ratione inter Catholicos et haereticos

' Vit. card. Hosii lib. 2. cap. 21.

• In Vit. card. Hosii cap. 22.

PII V ANNUS i. — CHRISTI 1566.

159

iDeiinda, perquirendas esse censuerunt, nisi Hosius intercessissot ; qui rogatus sentcntiam, respondit: « Quod cum animo suo diligentis- Sime reputaverit vias et rationes omues, quibus posset inter dissidentes de religione pax et concordia stabiliri ; nullum reperire potuisse magis salutare consilium, quam quod in simili causa, cum idem, qui nunc, olim esset rerum status, a sanctissimis et doclissimis episcopis Atbanasio et Augustino, ante mcc fere anna> datum esse legerat. Volunt, ait Augustinus, unam habere linguam, veniant ad Ecclesiam, ubi etiam in diversitate linguarum carnis, una est lingua cordis. Excipientur ab illa, non mi- nus alacriter et benigne quam prodigus ille filius a Patre suo fuerat exceptus. Tum etiamj ut dicant et faciant, quod suadet Athanasius : Surgite, abeamus ad patres nostros, et dicamus illis : Anathemate detestamur Lutherum, Calvi- num et omnem aliam hseresim ; agnoscimus autem S. OEcumenicam Tridentinam Synodum, eique dicto volumus esse audientes. Prceter hanc se nullam aliam concordise rationem in- ter Christianos et haprelicos, vel legisse vel exco- gitare potuisse, etc. Quod autem hujus divisio- nis et dissensionis culpa omnisin episcoporum negligentiam a quibusdam conferatur, quod errantes non doceant ; culpam eorum potius esse ostendebat, qui nec doceri, nec moneri volunt, sibique Scripturarum intelligentiam arrogant, sibi veritatem revelatam comminis- cuntur, cseteros omnes Iruncos, stupidos, bar- dos reputant. Quid igitur facerent Orthodoxi episcopi, in tanta hominum tamque obstinata csecitate ? Nullius salus potest esse magis de- plorata , quam , qui se aegrotum et inflrmum iguorat. Tenere se prfeterea dicebat menioria, quem fructum olim in Germania peperisset illa concordia, quse in libello Imerim vocato, con- stituta videbatur, qui motus, qui bellorum stre- pitus, quse clades sint subito constitutae, quam longe majores progressus universa sectarum colluvies fecerit. Sed et in Gallia ; quis sit rerum status, post tot symbleas, sive collationes, sive conciliabula, in quibus de pace deque concor- dia tractabatur, consecutus, quis est, qui non vi- deat ? etc. Non pacem hseretici cupiunt, non con- cordiam appetunt, sed sub pacis et concordise pallio, sceleribus suis et audacise impunitatem quaerunt, etc. Quamobrem iterum atque iterum clara voce se pronuntiare, quod concordia ali- ter coire inter Christum et hsereticos non po- test, nisi, ut eo revertantur bseretici, unde per summam audaciam discesserunt : ad unam Sanctam, Catholicam, Apostolicam, Romanam Ecclesiam. Absit autem, ut eorum quoque vo- ces audiantur, qui putant, concordiam non dif- ficulter esse inter dissidentes coituram, si de- creta omnia sacri Concilii Tridentini legeren- tur in comitiis, coram omnibus ordinibus re-

gni, et expenderentur an recte se habeant. Quid- quid communi omnium consensu receptum et approbatum esset, id scquerentur omnes, nec fas esset cuiquam ab eo discedere. Sicut enim fas non est in comitiis particularibus alicujus palatinatus, decreta generalium regni comitio- rum rescindere, ac ne disputare quidem num recte se habeant: ita, ac niulto minus fas est, de Concilii OEcumenici decretis, num recte se ha- beant, in unius regni comitiis dispufare. Multo sanctior esse dehet Conciliorum quam comilio- rum auctoritas, cum hoc sit, ac minus etiam, regnum Polonia? cum orbe toto Christiano colla- tum, quod est palatinatus Cracoviensis vel Pos- naniensis cum toto regno comparatus ». Exe- cutione, (addebat) non disputatione opus esse, de qua, quod nonnulli supplicandum esse reg. majestati censerent ; se in ea opinione esse, quod non omnis executio ad regiam potestatera pertineret. Nam regis munus non aliud erat, quam, ut eam doctrinam, quoB tradita est a Pa- tribus in Concilio congregatis, ab omnibus fir- miteret inviolabiliter observari praeciperet; si- cut olim ab imperatore Constantino, Theodosio, Valentiniano, et aliis factum esse legimus, cura subditis sibi populis prfficiperent, poenis etiam interpositis, ut cessaret omnis profana conten- tio. Injuriam enim fieri religiosissimse Synodo putabant^ si quis semel judicata et recte dispo- sita revolvere et publice disputare contenderet; imo vero impius et sacrilegus est, aiunt, qui post sacerdolum sententias, opinioni suse ali- quid tractandum relinquit. Extremee quippe dementiee est, in medio et perspicuo die, com- mcntitium lumen inquirere. Quisquis enim, post veritatem repertam, quid ulterius discutit, mendacium quarit. Cseterum, quod ad refor- mationis executionem in Concilio constitutse attineret, eam ad regiam potestatem nequaquara pertinere, sed ad Synodum, ut in ea ratio inve- niretur, quemadmodum adduci clerus omnis posset, ut vitam moresque suos ad praescriptum Concilii componeret. Neque enim expediebatde moribus Ecclesiasticorumreformandis, in prin- cipum saicularium prsesentia deliherare, cura nec imperator Constantinus legere voluerit, qufe illi de corruptis quorumdam episcoporum moribus oblata fuerunt in Concilio Nicaeno ; et Scriptura velare patris verenda praecipiat, non manifestare. Quod autem ad disciplinam atti- nebat, de qua eliam in comitiis agendum esse quidam existimabant ; esse dicebat disciplinam militarem , esse disciplinam politicam , qua5 regni Constitutionihus continetur ; de his duo- bus in comitiis generalibus agi recte posse. Esse postea disciplinam Ecclesiasticam, dc qua absit ut in comitiis tractaretur, cum in Synodo ea de re agendi locus esset, multo commodior et magis etiam proprius.

329. His et aliis multis rafiouibus coram

IGO

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

rege et senatu, cum publice, tum privatim op- positis , juxta ilhid Apostoli vcrbum , Hosius prspdicavit, instititque opporfunc, importune, arguit. increpavit, obsecravitque in onini pa- tientia ct doctrina ; audivitque cum rex, tan- quam de coelis delapsum angelum , vel si sanctum illum Stanislaum, Cracoviensem epi- scopum corani aspiceret, in lacrymas erupit, atque ad loquentis genua provolutus, cum fle- tum rcpressissct : « Scio, inquit, quod nemini unquam adulari consuevisti, et pro salute mea tantum loqueris. Ago tibi gratias, quod me, qui prjecipue indigeo , tauta libertate, ad ea quae sunt mei muneris, adhortari non desinis. Talcm tc semper cognovi, et salutis, et honoris mei cupidissimum, talem nuncexperior. Perge, ut hactenus fecisti, Dei mihi annuntiare volun- tatem, et pro regni nosfri quiefe Domino sup- plicare nunquam intermitte ». « Novum Am- brosium (inquit Rescius,) et alterum Theodo- sium diccres ».

330. Nihilominus, quo magis rex fuit con- tra hsereficos inflammatus, eo audacius et im- pudenfius perfidiam suam hccretici ipsi pro- pagare ausi sunt; dum in iisdem comifiis, con- tra Galvinistas Trideisfse in discepfationem vo- care prsesumpserunt nefarium illud, de quo privatim in suo convenficulo Safanse jam pri- dem egerant, nuni Cbristus sit Deus ? Quam furentem iusaniam ac horridam blasphemiam, cum Hosii piee aures ferre haud possent, nec esse prospiceret, qui meritas tanti sceleris, quas merebantur, poenas expeteret ; posfquam officii sui regem, episcopos, cseterosque regni senatores iterum atque iferum monuisset, ac perviscera misericordiae Dei oblesfatus esset, ut tantam hanc audaciam reprimerent, injuriam- que Jesu Christi Filii Dei viventis vindicarent ; separare se a tabernaculis impiorum constituit, ne peccatis eorum involveretur ; ac stafim ex comifiis recedens, Prussiam se recepit : quo in itinere, multis cum lacrymis, Polycarpi illud memorasse ferunt : « Bone Deus ? in quae tem- pora me servasfi ? » Et Hieremia; aliud : « Mise- ricordia3 Domini, quia non sumus consumpti, quia non defecerunt miserationes ejus ».

331. Absens vero, nec sui muneris est obHtus, nec cum Catholicse fidei hosfibus ma- nus conserere praitermisit ; nam regem per Htteras hortafum fuisse , ut jurisjurandi sui memor, quod inauguratus in regnum et cum coronaretur praestiferat, Christi injuriam vin- dicare pergeret, testatur Rescius ; et adhuc inter ejus Epistolas ea legitur, quam hoc ipso tempore ad archiepiscopum Gnesnensem, Ja- cobum Vchansliii scripsit : ex qua etiam ha- betur, in hujus anni comitiis, (quod incassum in aliis praeferiti anni pefierant,) Lufheranos ac Calvinistas, fraudibus ac insidiis (quibus etiam, qui contra ipsos stare profitebantur, CathoHci-

deciperentur) obfinere studuisse, ut nempe Trideistarum abjecta haeresi, ipsorum tantum- modo secta confirmaretur, ac inter regni fines sfare pei'mitferetur , revocareturque hac ra- tione, quod contra omnes utriusque sectae exte- ros ministros, anno prieterito sancifum fuisse vidimus. Ejusmodi est Epistola ' :

« Quod Confessionistae tanto studio suam hceresim confirmafam cupiunt, nil miror ; sed si qui sunt, qui sfudium hoc eorum adjuvant, et hi Catholici videri volunt, mirari satis noa possum. Itane Trideistae potius et Anabaptistae judicabuntur haretici, reliquos vero nihilo- minus Lufheristas et Calvinistas, (Los enim nomine Confessionistarum censeri puto) tan- quam assertores et judices Evangelii, purique Dei verbi propagatores habebimus? Ego vero non dubitanter dixero, magis esse laborandum de profligandis duabus istis sectis, quae primae fuerunf, quam de posterioribus reliquis, quas nobis illaj procrearunt. Nam unde nobis isti Trideistae et Anabaptistae? an non ex Lutheris- tis et CalvinisUs ? Ifane sobolem tantum extin- ctam, parenfes autem superstistes esse volu- mus? quasi vero non possent hi parentes aeque malam et deferiorem etiani sobolem procreare? Est Graecorum proverbium, stulfum esse, qui, patre caeso, liberis pepercit : forfassis autem minus stultum dici possit, quam qui liberis caesis, patri pepercit. Primum docuerunt hi , Deum negare, posteaquam et sacerdoHum et sacrificium sustulerunt, quod ubi non est, cer- tum est ubi nullum Deum esse, narn proprie divinitati debita servitus, (quemadmodum ab Augustino legimus adnotatum) sacrificium est: et in Lege naturae et in Lege scripta, semper pios homines Deum sacrificio agnovisse coluis- seque legimus ; et hic erat unus cultus, qui discrimen infer Deum et homines faciebat : nam alii culfus hominibus exhiberi sine repre- hensione poterant ; sacrificium aufem nemo praestiUt, nisi vel vero Deo, vel quem falso Deum ipse judicarat. Quod, cum sublatum sit ab istis Confessionistis, (hoc namque nomine signiflcare vult Lufherisfas et Calvinistas) quid aliud, quam Deus nobis est ab illis ablatus? Et hos nos omnis impietatis magistros feren- dos, solos aufem eorum discipulos exterminan- dos esse putabimus ? Sed jam eos majores radices egisse dicunt, quam, ut exsfirpari pos- sint. Si res ita se habet, aut auferantur omnes, aut tolerentur omnes. Melius est, quod isU mordaces et comedentes invicem consuman- tur ab invicem , quam ut, alteris profligatis adversariis , contra Christum ejusque corpus Ecclesiam tanto majoribus viribus insurgant. Audio quod propler has haereticorum conten- tiones, et in majori et in minori Polonia, multi

• Epist. 78 inter ejus oper.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

161

jarn ad Christum et ad ejus corpus Ecclesiam jam sunt reversi, et hoc est, quod male habet Sathanas : sic enim facilius oppressum Chri- stum existimat, si nulia fuerit inter hffireticos, qui membra sunt sua, disscnsio. Sed fallitur; nunquam enim inter illos beilum conquiescet. Legi nuper colloquium , quod habitum est Maulbruni, praesidentibus doctissimis, scilicet sacrse Theologiee magistris , palatino Rheni principe electore, et Christophoro duce Virtem- bergensi. Tot invicem htereses , tam faedas objecerunt, ut horror me quidem legentem corripuerit. Ad extremum, de Ccelo disputa- tione inita, etiam ipsum perdiderunt ; neque prffiter Infernum, quidquam reliquum fecerunt. Inter alia, sic ibi Calvinistam quemdam dicen- tem legi : Licuit, inquit, vobis ab universa papsB doctrina discedere, et eam erroris con- demnare ; cur et nobis a Luthero diversum sentire non liceat? Eodem autem argumenti genere Trideistae quoque contra Calvinistas utuntur , et recte meo quidem judicio. Cur enim non liceat et illis, quod licuit Luthero, quod licuit Calvino et Zuinglio, cum plus ali- quid sibi Deum revelasse glorientur ? Deura, inquam, hujus sfeculi, per quem, sicut Lutheri et Calvini, sic eorum quoque mentes excsecatas videmus. Quare, nulla ratione probare possum, ut haereticorum unum tantum vel duo genera profligentur. Aut omnes profligentur , aut om- nes tolerentur. Volunt habere linguam unam, veniant ad Ecclesiam, sicut monet Augustinus, ubi in diversitate linguarum carnis, una est lingua in fide cordis. Hsec inculcet, quseso , regiae majestati, et ei reducat in memoriam quse tractavi cum illa, de ratione concordiae, juxta consilium Athanasii et Augustini, quod illi descriptum obtuli. Formam utramque vidi. Sed quale est hoc, quod hairetici hi et privati homines, apud quos nuUa de re judicium per- tinet , proponunt formulas Catholicis , idque preesente rege Catholico et orthodoxo ? Male de illo exislimare videntur , quem nos nostrum , lioc est, Christianum et Catholicum esse, certo persuasum habemus. Video, quod habet locum apud vos illud, quod est in proverbio, sursum deorsum. Et hsec est fides Lutherana , si quis eam duobus verbis describere velit. Sed nec illa Catholicorum formula mihi satisfacit. Si non potest aliud obtineri, magis mihi satisfa- ceret tale quid, quale scriptum est in conventu Parcoviensi. Propterea putant, solos Trideistas et Anabaptistas extinguendos, quod quidam ex Trideistis et Anabaptistis dixisse fertur : Regem unum duntaxat habemus, et hunc cruciflxum. Lutheri doctrina hsec est, qui docuit, nullum esse pontificem neque sacerdotem, nisi Chri- stum ,qui semetipsum obtulit pro nobis hostiam in ara Crucis. Sicut autem sacerdos, sic et rex est Christus; quare si nullus est pontifex aut

AnN. — TOMIS XXXV. — L.\DERCHI, I.

sacerdos, nisi Christus, certe neque rex est ullus nisi Christus pro nobis crucifixus. Cur igitur non damnantur qui Lutheri doctrinam profl- tentur, cum illius auctor pro Deo colatur, et ejus verbum vocetur? Illum prius condemnari oportebat, deinde in discipulos ejus Trideistas animadverti. Periculosum esse video, cum re- ges terrai tanti faciunt majestatem suam, ut majestatem divinam negliganl, et eam impune blasphemari non magis per Trideistas quam per Lutheristas permittant , et absque illa , majestatem suam conservari posse persuasum habent. Prius Dei, deinde suam quoque majes- tatem intactam conservare conentur. Nam, illa sublata, nulla terreni regis erit majestas : quem- admodum fere videmus, ubi ferunt principes impune Christum negari , quod ibi sursum deorsum feruntur omnia. Non Trideistse nec Anabaptistse fuerunt, qui primum nobilitatem in Germania, deinde pienlissimum Caesarem Carolum extinctum cupiebant , et qui contra regem suum in Gallia parricidialia arma sum- pserunt ; Lutheristte fuerunt et Calvinistae. Si posset hoc impetrari, ut exterminarentur omnes ministri, per quos haereses cujuscumque gene- ris inductaj sunt, etiamsi nulla fieret in illos, qui corrupti sunt ab eis, animadversio, multum nos profecisse putarem : sed non dubito, quin jam ibi sit nuntius Apostolicus. Is praesens multo melius consilium dare poterit, quam a me absente scribi queat. Heilspergs, xxi Junii MDLXVI ».

Ex hac profecto Hosii Epistola, innumeras, ut ita loquamur, et diximus, Calvinistarum et Lutheranorum fraudes, iniquissimas adinven- tiones ac studia deprehendere licet, quibus nempe ad propriam statuendam hferesim, Tri- deistarum Anabaptistarumque alteras convel- lere nisi sunt ; et ad fallendos Catholicos, audaci temeritate, fidei proponere formulas non eru- buere ; et ad ipsum demum regem decipien- dum, ut scilicet in eorum partes transiret, ad- versarios versute regiam majestatem ofTendisse insimularunt ; quod, non tam Dei (cujus certe honoris ac glorise nil curse ad eos) quam pro- priam, hostes exstirpando, causam agerent.

Verumtamen, et insita regio pectori religio qusedam, et procerum Catholicorum zelus, ae demum Hosii fervens sollicitudo , omnes in comitiis ejusmodi h«reticorum conatus irritos reddidit : non modo illis quas diximus litteris ad regem aliosque scriptis, sed etiam edito libro, de cujus scriptione, quod Monumentis mandavit Rescius ', hic ponere haud piguit:

« In episcopatum (inquil) veniens, ad scri- bendum se conlulit, eum libellum, quem ju- dicium et censuram de judicio et censura Heil- debergensium Tigurinoruraque rainistrorum

iVit. Card. Hosii s. 2. cap. 2o.

162

PII V AXXUS I ,

CHRISTI 1566.

vocavit, in quo omnibus ostendere conatus est, non niinus Lutheristas et Calvinistas, quam Tri- deistas et Anabaplistas Deum negasse ; nec ma- gis illos a Cliristianis principil)us, quam istos tolerandos esse ; cum illi nullam ab Ecclesia, isti magnam ab illis discedendi separandique se causam et occasionem habuerint ; nec unquam defuturos esse filios . quandiu parentes Uie- rint superstites. De concordiae quoque ratione multa ibidem disserit, quo nos lectorem remit- timus. In hoc autem libro conscribendo, ora- tionum maxime pra?sidio usum esse vidimus. et accuratissimam rerum omnium consipera- tionem adhibuisse. Post orationem autem ma- tutinam, ad meditationem se conferebat, in qua tam fixo aninio cernebatur, ut quandoque rap- tus esse videretur ; et cum aliquando indusium, quo erat indutus, ab ardenti lucerna, quae le- genti lumen miuistrabat , ignem concepisset, non prius sensit periculum, quam ad corpus ipsum incendium pervasisset ; ac minime pro- fecto insignem aliquam in corpore suo plagam evasisset, nisi qui scripsit hcEC, casu quodam in conclave ingressus, e media flamma, detractis Testibus, virum Dei liberasset.

« Vidimus aliquando corporis pellem in humeris ejus mullis frictionibus, quibus ad tuendam valetudinem. ex praescripto medico- rum utebalur, usque ad sanguinem laceratam, cum inlerim toto animo et cogitatione, lectioni studioque deditus. nuUam ipse molestiam, aut dolorem, nisi cum in se reversus esset, sentire videbatur. Sjppe etiam accidit, cum aliquid ama- nuensi dictaret, quod facere ambulando con- sueverat, ut in parietem, aut in postes, aut in repagula fenestrarum frontem aut humeros meditabundus, tam graviter impingeret, ut in multos dies laesionis indicia apparerent. Solebat autem eos quoque, qui dictantls sermonem ex- cipiebant, interrogare, num quas scribebantur omnia intelligerent ; et si quid durius dictum videbatur, ita moderari, ut sensum scriptoris sine multo labore consequi quisque possit ; seque animis, non auribus hominum scribere memorabat ; et hoc unum ante omnia laborare, ut quae scribuntur, legentes intelligerentet pro- ficerent : ornatus et delectationis postremam ducere rationem. Qui enim novit, neque id quod sentit, explicat, perinde est atque si nesciret. Satius est mutum esse, quam quod nemo intel ligat dicere.

" Fuit autem hic liber exceptus maxima Ca- tholicorum gratulatione, multorumque judicia de solis Trideistis et Anabaptistis ejiciendis, tum etiam de rationibus concordife constituendse, ad potiorem sententiam revocavit. Vicissim autem haereticorum animos et maxime Genevensis il- lius Mercurii, Theodori Bezae, Galliae turbatoris, quem, si viveret Athanasius, ipsissimum Chris- licidam et legirupam diceret, non leviter contur-

bavit. Is onim. et libris editis et missis in Poio- niam Synagonistis, ut vocat, hanc a suo grege notam amovere conatus est, ut ne eodem loco et ordine Trideistae cum Calvinistis censerentur, neve sectae suae et impietatis administri, ex il- lius regni finibus ullo pacto pellerentur. Hosii quoque censuram et consilium boni , ut ait, cardinalis ; (iianc enim vocem ex illis impuris- simis faucibus vis veritatis extorsit, et nescio cujus ominis causa, Hosium vocatum in sua, in obscoenissimum illum, auctoreque suo di- gnissimum Martialis Epigrammatum libellum, prffifatione ad Dudicium Sbardellatum aposta- tam scripta asserit) mirabiliter exagilat, quod cursum Evangelii sui impediverit: quod teque Calvinistas, sicut Trideistas Christum negasse dixerit ; quod Synagonistas, faces bellorum et rerum publicarum turbatores vocaverit. » Et haec de Hosii libro.

334. Cceterum, praeter recensita studia ad exagitandos haereticos ab eo adinventa, et prae- cipue Lutheranos et Calvinistas, quos (ut ex aliis ejusdem Epistolis, pracipue ad Carolum cardinalem Borromaeum , multo ante datis, apparet), praecipuos semper totius mali et pro- fligatae fidei auctores perspicue cognoverat, alia etiam media excogitasse, quibus tandem in comitiis contra eos decerneretur, Rescius ' idem his verbis asserit :

« Hosius autem memor illius, quod scriptum est : Ejice derisorem, et cessabimt jurgia, omni vicissim adhibita diligentia laborabat , ut in ipsos praecipue Bezanos Synagonistas Porco- viensis decreti executio, fieret et ex omni regis ditione excedere, primo quoque tempore, jube- rentur. Ac, ut ne quid intentatum relinqueret, magnatum et lieroum filiis et necessariis, quos in fide Catholica pietatisque studiis domi suae educandos curabat, litteras dictare non vere- cundabatur, quibus parentes suos, fratres, affi- nes, amicos et quoscunique in aula et in tota republica Polonorum, gratia et auctoritate va- lere sciebat, hortabanlur et obtestabantur. ut istos Helveticos Synagonistas, tot jam funeribus reipublicae Christianae exultantes, qui semper versantur in spe rerum novandarum, otio et tranquillitate reipublicae consenescunt, faces bellorum civilium notissimas, regiique domi- natus, et universa; nobilitatis capitales inimi- cos, homines plane a^aeuYevoj;, ex regni Poloniae finibus exterminandos curarent, et in hoc prae- cipue studium incumberent, ut quam a majo- ribus suis, tam religionis, quam reipublicae formam accepissent, eam filiis posterisque suis inviolatam relinquerent, etc. Ac tantum certe ista sua vigilantia per ora infantium Ho- sius profecerat, ut, aut statim ex regno excede- rent isti Bezani Synagonistae, aut certe cum sibi

' Ibid. ul siip.

pir T AXXUS 1.

CHRISTI 1566.

103

frcenos furoris injectos sentirent, in aliquibus tenebris et obscuritate latitarent. Nil enim postea certi aut comperti de conatibus eorum acceperamus ».

335. Sic tandem frustra innumeros se la- bores suscepisse ac sustinuisse Calvinistas ac Lutheranos, ut e Poloniaj Iinibus Trideistas ac Anabaptistas exturbarent, licet sero, agnove- runt ; imo in foveam, quam eis paraverant, ceciderunt, dum frustra etiam, de externis ipsorum ministris toto e regno eliminandis decretum, in primis sancitum comitiis, in his infirmare se contendisse intellexerunt ; nam omnes simul, cujuscumque sectse extitissent, senatus regisque preecepto , regno excedere jussi sunt. Obtinuisse studio suo ac labore Commendonum, ut in superioribus Petraco- viensibus comitiis, ex senatusconsulto cxteri hajretici omnes e regno abire cogerentur, et ita Bernardinum Ochinum , inter alios, Polonia excedere compulsum esse, scribit Gratianus '. Verum non omnes tunc decreto eideni paruisse, vel ei parere distulisse, Calvinistas prsecipue ac Lutheranos, quod in Petracoviensibus his co- mitiis illud, ut diximus, se antiquaturos spera- rent ; ea qute retulimus satis ostendunt. At cum irriti eorum evasissent conatus ^ tandem, vel laticulis se abscondere, vel alio sunt demi- grare adacti. Inter hos ha?reticos ac haeresum satores , qui Polonia egredi compulsi fuere, extitit idem, quem alibi memoravimus, hsere- siarcha Gentilis, qui tamen, priusquam inde discederet, plectenda temeritate, regi librum dicare, in Sanctissimam Trinitatem ac Dei Filium , horrendis confertum blasphemiis ac maledictis, ausus fuit. In libri Preefatione pro- fanas ac monstruosas voces , in Ecclesiam infectas esse conqueritur, ut sunt vxo^^riOM, Per- soNA, EssE>TiA, Umtas, Trimtas, quibus omnia divina mysteria perverterentur, atque sempi- ternus ille Deus cum suo Filio et Spiritu Sancto prorsus ignoraretur. Reliqua doctrinse capita, eodem libello comprehensa, a Rescio sic adno- tata reperiuntur.

Primo. Trinitas est merum humanum com- mentum, Catholicis Symbolis incognitum, cum Evangelica veritate ex diametro pugnans.

Secundo. Solus Pater unus ille Deus est, qui in Scripturis unus et solus Deus dicitur,

Tertio. Filius a seipso non est, sed a Patre, cui ut essentiatori subordinatus est.

Quarto. Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus, non solum, quod ad personas attinet, sed etiam quoad ojV.^cv, divisi sunt.

Quinto. Filius a Patre genitus est secundum ou3iav, ut subordinatus spiritus^differens a Patre.

Sexto. Tres sunt ffiterni spiritus, quorum quilibet per se Deus est.

> Gral. Vit. Commend. lib. 2, p. 1349. — ' Resc. de Atheism. et Phaloris. Ceutur. Gentilislae, p. 3*5.

Septimo. Hos tres spiritus dislinctos esse ordine, gradu ct proprietate ouc'.-/?. In primis vero, in eam inducit dictinclionem essentia;, ut Ires seternos numeret, et gradu distinclos constituat spiritus. Et cum nos dicimus : Pater Domini Jesu Christi est persona in una indi- vidua Trinitate , Gentilis falsam hanc esse contendit, et dicendum esse : Pater Domini nostri Jesu Christi, unus est ille Deus. Item cum dicitur : Pater, Filius, et Spiritus Sanctus, unus sunt Deus scternus ; ipse de hseresi Catholicos accusat, et inquit : solus Pater est ajroOso?, xyivr^zo;. et essentiator. Filius autem essentiatus, et quidem Deus, sed non auToOeo;, Sic etiam Spiritus sanctus ; ideoque non unus, sed tres seterni. Item quod dicimus, unum Deum in Trinitate, et Trinitatem in Unitate venerandum esse ; hanc piam et simplicem sententiam dicit esse sophisticam : et tres spi- ritus realiter subsistentes afflrmat. Sic loquitur .\ntidot. 3, et fol. 70 sese aperit : Tres, inquit, seterni spiritus, congruo ordine et gradu dis- tincti. Et quanquam concedat, Patrem, Filium, et Spiritum Sanctum ires esse personas ejusdem naturse, lamen addit distinctas esse ordine, gradu et proprietate : quse dum illi explicanda sunt, dicit, proprium Patris esse ut appelletur unus, et solus Deus : qua explicatione mani- feste excluditur Filius et Spiritus Sanctus ab unitate Deitatis. Fingit autem quamdam ■j.^-:o\jrA-j:i, qnse in solo Patre consistat ac Filii non sit. Hinc Patrem auToOeov nominat : ut per excel- lentiam vere et proprie Deus sit ; Filius autem

non auToOeo;, sed SeuTEpoOeo;, aut eTspdOso?. Hinc

illud : Filius a seipso non est, sed a Patre Deo, qui est auTdOso;. Item quod Pater in Scripturis dicitur unus, et solus Deus, invisibilis, altis- simus, et Deus Christi, sive Verbi incarnati. Item Filius subordinatus essentiatori ; sic Pa- trcm essentiatorem constituit, Filium autem essentiatum ab illo, ut Pater proprie Deus sit, Filius autem subordinatus Deus.

336. Asserere etiam blasphemus minime dubitavit, neminem adhuc, quod quidem ipse sciret, pro gloria et eminentia Patris mortuum esse : Prophetas, Apostolos, piosque Martyres pro Filii gloria persecutiones, mortem et ex- trema quseque passos esse : eminentiam autem Dei Patris nuUos adhuc Martyres habuisse.

337. Sanctam demum ac individuam Tri- nitatem horrendis conviciis incessere sacrilego ore prsesumit, dum eam novum idolum vocat, Deum Tripersonatum, Deum sophisticum, dia- bolicam personam et flctitiam, personam fan- tasticam, personam sophisticam, in novo Deo execrabilem mixturam , horrendam coufusio- nem , quartum idolum in orcum detruden- dum, primam personam magicam in uno Deo, quse vere larva et inane spectaculum sit, monstruosum nomen, Deum Trinoninium,

164

l'II V ANNUS I,

CHRISTI 1566.

tergeminum Cliristum, Christum transforma- tum in eum qui Filius Dei non sit ; Deum hunc nimis versipellem nunciipat , cum se iuterdum in uno occultet, intonium vero in tribus personis clilatct. Nihil cum differrc dicit a Deo Baal, Moloch, Hyto, Turcico et Judaico. Non esse unum Deum Patrem Christi in essentia et personis quncrcndum. Sub ti- tulo essentiffi Dei, Satauam coli : esse larvam triformem, et fictitium Deum, et alias hujus- modi execrabiles atque horrendas blasphemias. quas hic omnes recenscre longum esset.

338. Hunc autem foedissimum librum, una cum auctore, rptcrnis tcnobris ac inccndio me- rito damnandum, cum regi olitulisse Gentilem. priusquam Polonia excederet, supra dictum sit, sciendum est, maledictorum in eo comprehen- sorum horrore perculsum cardinalem Hosium', adactum fuisse, ut regem palam argueret, quod eum ac buic similes alios liwreticorum libros sibi dicari permisisset. Quod quidem educi posse videtur ab his, qusc Rescius in ejusdem Hosii Vita refert ; narrat siquidem, regem ipsum rogasse Hosium, ut Hispanicum iter sus- cipere ne gravaretur, ut cura Catbolico rege Philippo, de materna sua hajreditate, Barensi et Rosanensi ducatibus, deque caeteris ad cau- sam eamdem pertinentibus ageret. Verum car- dinalis oblatum munus constantissime accipere detrectavit, donec, inter alia, aliquam prius rex ipse palam significationem daret, se quoque ab omnibus hoBreticis et animo et voluntate esse alienum, et saltem haereticorum ministros, Be- zanosque synagonistas, qui nomen et existima- tionem majestatis ejus, in orbe toto Christiano, insigni macula polluebant : (dum illi foedissi- mos et hffireticissimos libellos dicare non vere- bantur, et regnum ejus, asylum haereticorum vocare non dubitabant) ex regno suo omnino excedere juberet. Idcirco, licet legationis illius onus ex eo Hosius non obierit, quod a suscepto consilio sua rex sponte discesserit ; tamen ex ipsius salutaribus monitis, regem eumdem, un- dique e regni flnibus pestilentissimis homini- bus excedere jussis, haud parum profocisse censendum cognoscitur ; cum forte in exequen- dis, quBD contra eos in comitiis sancita fuerant, segnior quam oportuisset se gercret. Tantum igitur abfuit, ut a dicato iniquissimo libro uti- litatis aliquid ac remissionis impius Gentilis (sicut forte speraverat) obtineret ; quin potius eamdem, cum aliis externis errorum ministris, perpetui exilii sententiam subire compulsus fuit ; nec ita multo post , meritas blasphemia- rum poenas luit ; nam, ubi Polonia egressus, Helvetios petiit , cum ibi articulos quosdam disputandos in publicis locis afflgi fecisset, primum in carcerera conjectus % deinde, hoc

' Vil. card. Hosii lib. 2, cap. 27. — - Vil. card. Hosii lib. 2, cap. 28.

ipso anno, Berna;, supplicio capitis plexus fuit, ut supra retulimus.

33i). Simidato religionis zelo, Gnesiiensis archiepiscopus Piiim dccipere tentat, sed illiits fraiis pcr Hosiitm deter/itiir. — Catholica?. tamen religioni in Polonia hoc tempore haud minus, quam ab hostibus manifcstis, ab insidiatoreoc- culto periculum impcndit; qui siquidem, ovina pelle tectus, Dominicum in co regno gregem occidere, mactare ac perdere moliebatur. Fuit is archiepiscopus Gnesnensis, Jacobus ri<an- gius, regni primas, ad quem paulo ante datas a Pontifice et ab Hosio litteras retulimus. De illo ista scribit in Vita ' cardinalis Comraendoni, Gra- tianus : « Ukangio inhwserant novaj opiniones, quibus inquietabatur aniraus, sua sponte varius et inconstans, et novis usque studens rebus, ut, si perturbata republica, invecta nuper dis- ciplina religioque prKvaluisset , exclusa Ro- raani Pontificis auctoritate, summum se anti- stitem et principem sacrorura in Polonia fore, ad suramasque opes perventurura, ut suse quis- que cupiditati blanditur, sibi persuaserat : neque ex ha;reticis deerant, qui assentando, spei illius alimenta subjicerent. Apud Comraen- donura is priscEC religionis studiura simulans deplorabat perditas Catholicorum res, dissidia episcoporum, cseterorum languentes aniraos in- cusabat, regeraque deditura adversariis, orania illis indulgere querebatur. Hunc inde coercen- dura minis, acdenuntiationibus terrendura esse disserebat. Catholicos infensos ei esse omnes, ob crebras in magistratibus publicisque raune- ribus repulsas et favorera in adversarios, nec eo- rura defutura studia, si se ipse Romani Pontifi- cis nomen auctoritatemque praeferens, ducem prsebuisset ac regem ipsum, ingenio timidum, atque audenti opportunum metu subactura, sibi obnoxium fecisset, scilicet, his consiliis, averti Augustum a Pontifice, tradique haereticis, atque ita suas procedere rationes, cogitataque cupie- bat ». Et inferius ^:

« Unum erat, quod sumrae optare summa- quc moliri ope videbantur (haeretici) ut gentis Concilium, quod vocant nationale, cogeretur, in quo sine uUa auctoritate Pontificis Maximi, de universa religione inter se, prout cx ipsorum usu atque republica visura esset, constituerent : et nacti archiepiscopum, cogitatis eorum op- portunum, cujus dignitas pariter in sacerdotum ordine afque in senatu emineret, ipsius intimas spes poUicitationibus fovebant incitabantque, rati maxime per eum effici posse, ut tale Conci- lium haberetur: Eodem intenta cupido Ukangii archiepiscopi rapiebatur, ob eas quas supra attigimus causas. Id ergo unura dies atque noc- tes secum volvebat, id clara cura Frisio quo- dara intirao araicorura coquebat, horaine ob-

' Vila card. Coaimend. lib. 2, cap. S, p. 116. — - Ibid. ut sup. lib. 2. cap. 10, p. 13.1.

PII V ANXUS 1,

CHRISTI 1566.

165

scuro quidem genere , sed Catliolicfe Ecclesia; ac priscpp pietatis insectatione nomcn adeptus, adversus quam scripta a se multa vohimina fo- ras dederat. Neque lisc quidem consilia Ukan- gii et machinamenta hffireticorum Commendo- num fugiebant : sed quemadmodum intentis- simo studio id agebat, ut ne iis quidquam procederet, ita dissimulanda, qua ad se de Ukangio deferebantur, statuerat ; quod in tali tempore, in tantis h.Treticorum opibus, tantam vim hominis , diviliis , amplitudine honoris, amicitiis adversariorum pollentis, minime exa- gitandam irritandamque, ne in apertam turbam erumperet, rebatur ; eo minus quod ne rex quidem a talibus cogitationibus abhorrebat, cui multfe incommoda; opiniones ab ha^reticis atque ipso Ukangio inculcata', in animo insede- rant, in quibus evellendis magnum inde nego- tium Commendono fuit. etc. ». Et paulo post ' : « Cum , Tridentinorum decreto Patrum, jussi archiepiscopi omnes essent, suEe quis- que provincisB conA'entus agere, ad res Ec- clesiasticas ex scitis eorum ordinandas , Ukan- gius aptam cogitatis suis occasionem arri- puit, et studium parendi Patrum auctoritati prse se ferens, consilium convocandi Synodum cum Commendono habuit, et reliqui episcopi, et fere optimus quisque Synodum expetebant. Idem Commendonus maxime omnium pro- basset, nisi suspectum Ukangii ingenium ha- buisset ; verum ne salutari rei , et in eam consentienti bonorum studio unus adver- sari, qui pro officii sui munere favere maxime debebat. videretur, Petricoviam, sic enim con- venerat, indici patitur Synodum. Interea obser- vat Ukangium, ejusque consilia quam potest diligentissime explorat, a quo, ut occulte invi- tatos hcereticos, capitaque eorum se comparare ut Concilio interessent, comperit ; per Nicolaum Volscium, episcopum Chioviensem, unum eo- rum, quos maxime deditos sibi habebat, regem, qu» clam agitarentur certiorem fecit, caverique initia civilium discordiarum monuit. Itaque ex auctoritateregis, per litteras ab Ukangio pariter eta Commendono petentis, ut ca Synodi coactio in pacatius tempus differretur, rejecta res, et Ukangii machinationibus sine motu ullo occur- sum, et magni negotii discrimen Commendoni solertia vitatum » . Ista Gratianus.

Ex litteris etiam -, prgeterito anno, sub sexto kalend. Januarii, a Carolo cardinaii Borroniffio, ad cardinalem Hosium scriptis, quas ex pracla- ra Ambrosiana Bibliotheca accepimus, intelligi- mus, Romfe studiose agitatum, an Concilii pra?- fati coactio permittenda seu promovenda, vel contra potius prohibenda esset ; ac post mul- tas ea de re consultationes, tandem rem ad Ho- sium ipsum et Apostolicum internuntium, qui

> Ibid. nt snp. pag. 137. — » E\ Bibl. Ambr. sign. F. n. 384.

tunc prpefatus Commendonus erat, fuisse rejec- tam ; quorum consilio ac prudentia} quidquid agendum esset committebatur. Visum est non- nulla ex illis, ad Gratiani narrationem conflr- mandam et illustrandam, hic inserere : dicit igitur :

« Varie sum afTectus ex tuis littcris ; multa enim ad me scripseras, qim istic gesta erant ; multa item, quse certorum hominum consilia informarunt, quorum exitum non tam optare videbaris quam mctuere. Sed tamen postrema tua Epistola laetiora omnia nuntiabat. Ego, quantum opinionc duce augurari possum. fore confido, ut, cum minora istius regni comitia optimum eventum habuerint, qua» vel in majo- ribus comitiis, vel in ipsa Synodo statuentur, ex nostra sententia procedant. Utrura vero ha- bere Synodura expediat, Sanctissimo domino nostro non erat plane exploratum : nam hujus rei deliberatlo et moderatio fere posita est in opportunitate et quadam ratione temporum, qucB et tuo et nuntii judicio optime guberna- bitur. Etenim plura in conspectu vestro expo- sita sunt, quo; minus perspicere possunt (jui longe absunt. Quamobrem archiepiscopo Epi- stolas tres dedi, quarum una habendce Synodi potestatem ei facit; altera adimit ; tertia id com- probat, quidquid suo nomine nuntius cum illo acturus est ; quas nuntio misimus, ut quam- cumque res exiget, statim reddat. Si tibi, atque illi aliquid perturbationis et incomraodi Syno- dus videbitur allatura, archiepiscopo eas litte- ras reddere opus erit, quse, decreto interposito, Synodum peti vetant. Qui si in sua sententia perseveraverit et Synodum cogere maluerit , tunc in hanc cognitionem et curam, quccso, incumbite, ut omnes episcopos ab ista profec- tione atque obsequio avocetis et deterreatis , quo ne vobis quidem adeuudum erit. At, si ad Synodum episcopi nihilomiuus proficisce- rentur, vestrse erunt partes, ut ipsi et prse- sto sitis, ne quid forte de religionis splen- dore ac cultu detrahatur ; tuque in primis, qui tua vel gravitate prohibere, vel virtute corri- gere, vel auctoritate consulere multa potes. Sin commode Synodum congregari posse existima- bitis, tu una cum nuntio adesse potius poteris quam abesse, cum pra:sertim id Summus Pon- tifex pervelit, teque archiepiscopus liberalissi- me invitarit. Nec mihi duhium est, quin tu, si aninium tuum ad Tridentini Concilii memoriam revocabis, quid in coetu sapientissimorum viro- rum susceperis, curaveris, contenderis, perfe- ceris, cogitans,istius provincia? munus libenter obeas ». Sic ad Hosium Borromteus.

340. At navis, qua; sub tantis gubernato- ribus, in scopulos anno praeterito non offendit, hoc tempore illis allisa, fere obruta est. Monue- rat, ut vidimus, Pius, tum alios Polonise epi- scopos, tum prsecipuum inter illos Jacobum

166

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

Ukanjrium, Giicsneusem aichicpiscopuui, ut in comitiis reirni. hoc anno cogendis, hwreticorum ausihus ac dolis, pro sua virili sese strenue opponerenl. IHe vero, ex more simulate reci- nens, cum ad Pium rescripsit, qua^ Commen- dono coram disserere consueverat, nempe de- perditas Cafholicre relipionis res, enixe Ponti- ficem ipsum deprecalus fuerat, ut tanto malo occurrens , periclitanti fidei auctoritate sua quam posset opem conferret. Qua" quidem Ikangii Epistola eam Pii auimo curam ac sol- licitudinem ingesserat, ut quavis ratione laban- tibus Polonicis rebus consulendum existima- verit.nihilque ooruni prwtermitteudum, quibus illis subveniri posset. Quapropter, ubi primum 1'kangii ipsius litteras legit, illis in hunc modum respondit ':

« Ven. fratri , Jacobo archiepiscopo Gnes- nensi. regni Polouia? primati.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam be- nedictionem.

« Litteras tuas non sine dolore legimus, quibus, exposito Ecclesiarum et religionis Catholicffi periculo, te quid facere debeas plane ignorare fateris, et a nobis auxilium expetis et requiris. Xon sunt ista nobis, frater, incognita, nec deest nobis. tibi et reliquis istius regni episcopis et fratribus nostris opitulandi volun- tas ; sed de tantorum malorum reraedio cogi- tantibus, nullum nobis in mentem venit quod salubrius sit et magis necessarium, quam ut omnes qui Ecclesiastici sunt ordinis, offlcio quisque suo fuugi tandem incipiant diligentius. Tantis enim hffiresibus, et in isto regno, et in aliis provinciis, nuUa res haud dubio majorem causam dedit, qnam corrupti Ecclesiasticorum mores et nimia in pascendis gregibus Dominicis negligentia ; sacerdotes enim (bonos semper exceptos volumus), dum ipsi indignam ordiue suo vitam degunt, populos ipsos quoque cor- ruperunt, et apud eos in summam contem- ptionem venere. Populi ita corrupti, ac de sa- cerdotibus male sentientes, facile per haereti- cos a fide Catholica deducti fuerunt. Quocirca, si quo remedio spes est tantam et tam corro- boratam pestem hajresum reprimi et sedari posse , danda opera est, ut Ecclesiasticorum mores corrigantur, et qui Ecclesiis preesunt, proficere studeant, curentque ut in suo quisque clero, eorum corrigat et emendet queecumque laicos ad hoc tempus tantopere ofFenderunt. Si populus sacerdotes suos castius et honestius vivere viderit, ad eorum normam vitam suam in dies magis, ut sperandum est, confirmabit, atque ita haereticis diffundendi veneni sui materia subtrahetur. Cleri porro visitandi et

' Ei Archiv. Vatic. Ibid. ut sup.

corrigendi a te potissiraum,fraler, initium fieri oportet. Tua; ista^ pnccipuae partes sunt, tuura munus. Tu hujus tam salutaris operis prin- ceps, auctor et orator esse debes. Plurimum quoque profuerit alere bonorum sobolem sa- cerdolum, instituendo Seminaria, sicut sacrum Tridentinum Concilium pra-cepit, cujus salu- berrimum decretum debes ipse primus exequi, et cffiteros fratres ad id exequendum tuis moni- tis et horfationibus excitare : quod ut facias, non solum auctoritate tua, sed etiam nostro nomine, fraternitati tuse magnopere injun- gimus ac mandamus. Illud etiam nobis valde placeret, institui in isto regno aliquot Societatis Jesu Collegia, quod te quoque cupere intellexi- nius, sed ad domos et redditus monasteriorum quorumdam eis attribuendos, accedere necesse esset serenissimi regis consensum, qui, sicut nosti, in eis jus obtinet patronatus ; qua de re voluntatem ejus, per nuntium nostrum explo- rare curabimus. Catechismus absolutus fuit, et Deo juvante, propediem edetur. Cura erit nobis ut in sermonem etiam Polonicum trans- feratur, si homines ad eum transferendum idoneos Iiic reperiemus. Libros quoque Mis- sales et Breviaria nova absolvi, et simul ac absoluta fuerint, sicut te desiderare cognovi- mus, imprimi atque istuc mitti curabiraus. Te vehementer hortamur ne, propter tantas hsc- resum sectas, animo concidas, neque defati- geris, quin, quibuscumque potes, rationibus, pro loco quem obtines, Catliolicam religionera defendas, pro qua etiara sanguinera, si opus sit, profundere debes. Potentior est is, qui pro nobis est, quam qui adversus nos. Si ipsi, quidquid possumus, fecerimus, si recte hones- teque viventes, clerura in officio continere studebinius, si, qufe tani pie et pi'ovide in Tridentino fuerunt statuta Concilio, servabi- mus ; non erit desperandum fore, ut qui ab hsereticis decepti fuere, ad Ecclesiam redeant ; praesertim, cum inter ipsos hsereticos tot alias ex aliis exortas sectas, tot dissidia et dissensio- nes extitisse videantur. Quia vero tu, qui istius regni statum cernis, facilius dispicere potes, quanara in re tibi et cseteris fratribus subvenire possimus, de eo, si nos per litteras vel per nuntium nostrum admonueris, gratissimum nobis feceris ; nos enira, quacumque re pote- rimus, pro loco et officio nostro, et pro fra- terna quam vobis debemus charitate , vobis subvenire parati sumus. Reliqua, ei nuntio nostro, postquam cognoveris, ut desiderio no- stro, pro Sedis Apostolicfe reverentia, satisfa- cias, abs te petimus et vehementer hortamur. Datum Roraae apud S. Petrura, sub annulo etc, die I Julii mdlxvi, Pontific. nostr. ann. primo ». 341. Non eo prospexerant Ukangii ad Pon- tificem, vel delatas ob fidei Catholicae et reli- gionis pericula quaerelae, vel ostentata pietatis

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

167

studia, iit sanctissimis Pii hujusmodi monitis erudiri vellet. Uuum erat medicamcntum, quod, ipso Pontiflce auctore, vulneri (cujus ille acer- bitatem, ad hoc tanto studio ampliflcaAerat) adhiberi cupiebat; provinciale \idelicel Conci- lium, quo unico ac salutari remedio, et hsere- sum cancrum, ne ulterius serperet, coerceri posse, et in ordinem corruptos Ecclesiastico- rum mores redigi, ut Pius intelligeret, contcn- debat ; et sicut ex Tridentini Concilii decreto, ut vidimus, occasionem arripiens, studiumque parendi Patrum auctorilati pra; se ferens, con- vocandi Synodum consilium injeceraf, ut in eo tandem, quK impie commoliebatur, ad optatum finem perduceret ; sic, ea spe menteque tunc frustratus, nihil deinde aptius accidcre posse existimavit, quam si ab ipso Pontiflce sibi illud agere prjeciperetur, quod, tam acri conatu, ne fieret, Commendoni solertia prudentissime averterat.

342. Et revera, versuto ac callido homini, nullo prope negotio facile fuit a Pio elicere, quod sua spoute Pius ipse, ut vidimus, ab uni- versis fere totius orbis episcopis expetere so- lemne habuit ; quod quidem etiam Ukangium non ignorasse, et ad muscipulas suas struendas audentiorem reddidisse, verisimile apparet. Fraudem aliquam nihilominus Pium suspica- tum, ex eo fateri necesse videtur, quod Synodum Ukangio cogere, non absolute (ut aliis mefro- politis) sed ea tantum lege mandaverit, quod Synodo eidem, non Apostolicus modo nuntius, sed Stanislaus quoque cardinalis Hosius inter- essent. Opportunissima vero Synodi ipsius congregandae occasio ea comitiorum regni Po- lonitC, qu8D Petricoviffi cogebantur, visa est Pio ; nani cum eo, ex totius regni partibus, praeter laicos, episcopi quoque confluerent; iis expletis, qure ad regnum spectabant, seorsim deinde, ab ipsis episcopis, de illis, quae ad fldem et mores pertinebant, facilius agi posse existi- mavit, qui, ea elapsa occasione, difflcilius inter se postea coire cogique potuissent. Quod etiam callide Pontifici signatum credimus ab Ukan- gio, et ea quidem mente, ut facilius ad Syno- dum hsereticos, qui comitiorum specie Petri- coviam se contulerant, accerseret. Epistolse, quas de his ad ipsum archiepiscopum Gnes- nensem ', ad Apostolicum nuntium, et ad car- dinalem Hosium Pontifex scripsit, hujusmodi fuerunt :

Ad archiepiscopum Gnesnensem.

" Vener. fratri Jacobo, archiepiscopo Gnes- nensi, regni Poloniffi primati.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater etc.

« Quum vehementer optemus sacri Tri-

dentini Concilii decretum de provincialibus sy- nodis habendis ubique ad effectum perduci, magnam ex eis utilitatem ad Ecclesias per- venturam esse sperantes, idcirco hortamur fraternitatem tuam, ut Synodi suce, juxta idem Concilium celebrandic, occasionem ne praeter- mittat, quam istius regni comitia offerunt. Vo- lumus autem, ut ei Synodo, utrique dilecti filii cardinalis Varmiensis et nuntius noster inter- sint, sine quibus, si qui, quod absit, celebrare voluerint, eos fraternitas tua a tali consilio, pro Sedis Apostolicaj reverentia, divertere, nec sinere illis eam congregare debebit, ut ea in Synodo de iis dumtaxat rebus agalur, quarum causa hujusmodi Synodos sacrum Concilium Tridentinum celebrandas esse constituit; qua; scilicet ad Omnipotentis Dei honorem et ad salutem animarum pertineant, sicut te, pro tua prudentia atque virtute, curaturum esse confi- dimus. Datum Romse, apud Sanctum-Marcum, sub annulo etc, die ultima Augusti mdlxvi, Pontific. nostri anno primo ».

Ad Julium Rogerium Apostolicum nun- tium '.

« Venerab. frafri, Julio Rogerio, in regno Polonia? nostro et Sedis ApostoIicBC nuntio.

PIUS PAPA V.

« Ven. frafer etc.

« Quia tempus opportunum nobis obla- tum esse videtur, quo comitia regni futura sunt, celebrandse Synodi Provincialis quoque, juxta decretum Concilii Tridentini, hortati ad eam celebrandam sumus venerabilem fratrem archiepiscopum Gnesnensem, cui etiam scri- psimus nos, ei Synodo velle interesse te et dilectum Ulium nostrum cardinalem Varmien- sem , preecipientes, ne sine vobis congreget. Proinde cura, ut illi intersis, et ut iis tantum de rcbus in ea agatur, de quibus divini obse- quii et Ecclesiarum utilifatis causa, Concilium Tridentinum tales Synodos habeudas esse de- crevit. Datum Romse, apud Sanctum-Marcum, sub annulo Piscatoris, die ultima Augusli MDLXVi, Pontific. nostri anno primo ».

Ad cardinalem Hosium -.

« Dilecto filio nostro, Stanislao, tit. sancti Theodori presbytero cardinali, Varmiensi ap- pellato.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili noster, salutem etc.

« Hortati fuimus ven. fratrem, archiepis- copum Gnesnensem, ad celebrandam Synodum suam provincialem, juxta Tridentini Concilii decreta ; neque enim videtur nobis ejus ce- lebratio diutius esse differenda, prsesertim cum tempus idoneum ad eam congregandam offera-

' Ex Archiv. Vatic, Ibid. ut sup.

' Ei eodem Arehiv. Vatic. Ibid. ut sup. — ' Ibid. ul sup.

168

PII V ANNUS 1

CHRISTI 1566.

tur, hoc tempore, quo praelati ad illius regni comitia couventuri sunt. Scripsimus autcm ei, nos ulique vello, ut ipsi Synodo tu una cum nostro nuntio intersis ; neque enim aliter eam cclebrari volumus. Quocirca liortamur te et maudamus, ut to ad cam conferas, iisque ibi officiis fungare, qua; res postulabit, quseque insigni tuo in Catholicam rcligionem studio, et erga Sedem Aposlolicam fuic et pietate digna erunt, sicuti lc facturum esse confldimus. Datum Romae, apud Sanctum-Marcum etc, die uitima Augusti mdlxyi , Pontific. nostr. ann. primo ».

Ea erat Pii in unius Hosii zelo ac virtute fides, ut eo prffisente obsistenteque, incassum perfidorum quorumcumque hominum conalus ituros existimaret ac religionis res a tota simul haereticorum versutia incolumes salvasque cen- seret. Arrepto tamen (licet , non ea ratione, quam voluisset) ab Ukaugio, cogendai Synodi, Pii raandato, adeo anxie solliciteque (ne forte, uti pra?terito anno acciderat, consilia ejus quis anteverteret) illud executioni mandandum cu- ravit, ut nec quidem Hosii, qui e comitiis, ut diximus, in propria se receperat, adventum prsestolari videretur. Quae res cum Pontificis animo majorem merito suspicionem ingessis- set ; hinc Hosio augendam auctoritatem duxit, qua Ukangii ac sectatorum ejus , si fuissent , ausus comprimere coercereque posset ; simui- que ipsum Hosiuni, ut quamprimum Petri- coviam, ad ea mala avertenda, sese conferret, sequenti Epistola, hortatus est :

« Dilecto filio nostro, Stanislao, tit. Sancti- Theodori presbytero cardin., Varmiensi appel- lato.

PIUS PAPA V.

(( Dilecte fili noster, salutem etc.

« In provinciali Synodo, quam venerabilis frater, archiepiscopus Gnesnensis, ex decreto sacri Concilii Tridentini, propediem celebratu- rus est, prsesentiam tuam maxime opportunam et utilem fore censemus, pro tua spectatissima fide, doctrina, prudentia, divini honoris et Ca- thoIic6e i-eligionis zelo. Proinde te ad eam Sy- nodum, quoad peracta fuerit, nostrum et Sedis Apostolicffi de latere legatum , tenore prffisen- tium constituimus, facimus et deputamus. Vo- lentes dilectum filium magistrum Julium Ro- gerium, notarium ac nuntium nostrum, tibi ad omnia assistere. Uuocirca mandamus tibi, ut te ad ipsam Synodum, sine mora ulla confe- ras, operam daturus et diligenter provisurus, ut recte et ordine celebretur, neque quid in ea agatur decernaturve contra ritus et instituta Ecclesise Catholicaj, vel hujus Sanctae Sedis, cujus honorabile membrum es, auctoritatem et dignitatem. Venerabiles vero fratres, archie- piscopum Gnesnensem et reliquos quoscumque

prcclatos, in ipsa Synodo congregandos, horta- mur in Domino at(jue etiam in virtute sanctae obedientia' maudanius, ut adventum tuum ex- pectent, nec sine te eam celebrent, aut, si ante- quam harum litlerarum notitiam habuerint, eam celebrare coeperunt, eam, nisi dum tu affueris, prosequantur ; non obstanlibus qui- buscumque in contrarium facientibus. Datum Romoe, apud Sanctum-Potrum, sub annulo Piscatoris, die xi Decembris mdlxvi, Pontific. nostri anno primo ».

De hoc legati munere in Hosium collato, ista habet in illius Vita Rescius ": « Cum Pius de Hosii prtcstantia omnia summa cognovisset, nil tale cogitantem, suum et Sanctae Sedis ApostolicLC ad synodum provincialem, et in uuiversa dicecesi Varmiensi legatum pronun- tiavit, amplissimo, et pietatis, et eruditionis, et animi zelantissimi testimonio, in universo fra- trum suorum sanctre Romanae Ecclesiae cardi- nalium consessu, attributo : quem etiam, et publice, et privatim columnam religionis vq- care non dubitavit. » Sic ille. Cffitera, quse ad praefatam Synodum spectant, in sequentes an- nos sunt rejicienda.

343. Ad Hosium mittitur Catechismus Ror manus in Polonicam Unguam vertendus. — Hoc autem anno, cum jam absolutus typisque edi- tus, eodem Pio mandante, Romanus Catechis- mus fuisset ; illum statim Pontifex idem, ad praefatum cardinalem Hosium milti voluit, ut ipso curante, (quod alias districte prohibuerat) et in Polonicam linguam transferretur, et totius regni parochis aliisque traderetur. En Pii Epi- stolae ad Hosium scriptae :

« Dilecto filio nostro Stanislao, tit. Sancti- Theodori presbytero cardinali, Varmiensi ap- pellato.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc.

« Catechismum , jussu nostro, nuper im- pressum, ad te mittimus, qui, ut ab istius nationis hominibus, parochis et aliis, qui lin- guae LatiuLC minus periti sunt, intelligi possit, ejus in sermonem Polonicum vertendi nego- tium, a te dari volumus uni pluribusque Polonis, quos ipse delegeris. Quod enim prohi- buimus, ne cui, prseterManutium, liceret, eum, intra certum tempus, conversum in vulgarem sermonem, imprimere, id eo consilio fecimus, quod veriti fuimus, ne quis eum, aut parum fideliter conversurus, aut indiligenter impres- surus esset. Tuam vero circumspectionem con- fidimus, pro suo Catholicae religionis studio, curaturam, ut in inanum hominum nationis suse, diligentissime fidelissimeque conversus impressusque perveniat. Illud admonemus, ut

' Resc. Vil. Hosii, lib 2. cap. 28, pag. 200.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

169

libriim cures, in totidem partes, quot sunt res, qucO ejiis initio explicandse ponunlur, dividen- dum, et unamquamque earum partium, suis capilibus apte distinguendam ; quod iii prima ejus editione, quorumdam incuria, parum dili- genter factum fuisse moleste tulimus. Datum RomcB, apud Sanctum-Marcum , die xxvin Sep- temhris, ann. mdlxvi ».

3U. Pius palatinum Columiensem in fide CathoUca confinnat. — Captans vero undequa- que occasionem Pius, unde labantibus reli- gionis rebus in Polonise eodem regno, prodesse posset, cum hoc ferme tcmpore Dialinii pala- tini Columiensis filius adolescens Romam se conf ulisset, sequenti ad ipsum dataEpislola', et in fule roborare, et ad quajlibet pro religione tuenda excitandum animandumque censuit:

" Dilecto filio, nobili viro Dialinio, pala- tino Columien.

« Dilecte fili etc.

<' Cum in regno isto, quod CaHioliCce reli- gionis cultu antea maxime floruit, his autem miserrimis temporibus plurimum illius anti- quee laudis amisit, plerisque a vera et Catho- lica religione hsereticorum fraude deductis, audierimus tamen superesse non paucos, etiam de regni proceribus, viros bonos, grc^ves et prudentes, qui sanctam matrem Ecclesiara non deseruerint ; egimus Deo Omnipotenli grcifias, qui reliquerit sibi aliquot, qui genua sua non flexerunt ante Baal, quorum e numero te esse libenter admodum cognovimus. Habes, dilecte fili, quod Deo gratias agas ; nullum enim a Deo majus beneflcium, quam in hac fide Catholica perseverare. Quicl enim proclest homini , si mundum universum lucretur, animas vero suse detrimentum patiatur? Perdit vero animam suam et damnationi se seternae addi- cit, quisquis a fide Catholica excidit, et ab Ecclesife unitate recedit. Gaude igitur tanto Dei munere, et quanto maximo potes studio, tueri in regni conventibus, atque ubicumque potes, Catholicam religionem, conare ; et fac paratus sis, si opus sif, pro ea sanguinem etiam profundere : quod maximum Dei donum foret; ita enim Dei gratiam tenebis afque augebis, cujus auxilio, prsfer ffiternse remunerationis prsemium, omnia quae ages tibi prospere cedent, et haec Saucta Sedes, cui nos, licet indigne, priesumus, te , tanquam eximium filium suum amplectetur. Nos quidemtam pree- claro de te testimonio commoti, singularem erga te benevolentiam suscepimus, cujus, cum aliud in prajsenfia signum tibi impertiri non possimus, has litferas nostrae pafernse indices erga fe volunfatis, tibi scribendas duximus. Filium vero tuum, optima, ut nobis visus est, indole prseditum adolescenlem, cum ad nos ve-

' Ex eodem arcliiv.

Ann. — ToMis XXXV.

F^.\DERCII1, I.

nisset, libenfer vidimus, et rediturum ad (e cum nosfra benedictione dimisimus. Dafuiu Romc-e, apud S. Marcum, die xv Septemb. mdlxvi, Ponfificat. nosfr. ann. primo ».

343. Episcopatus Sambianensis et Pomesa- niensis inique suppressi, sed pejori modo resti- tuti. — Sigismundo autem rege, vel praecipienfe, vel consenfienle, in maximum Poloiiica> Eccle- siae incommodum ea fuerunt, qua; de Sambieiisi ac Pomesaniensi, in Borussia ducali, episco|)a- tibus, qui jamdudum ab hsereticis direpti fue- rant, afque Ecclesiastico juri abrogati, hoc anno decrefa sunt. Illarum Ecclesiarum jactu- ram cCgerrime fulerant universi Polonicc-e Ec- clesiae ordines, qui discerptorum membrorum dolore amarissime angebanfur, ut patef ex Sy- nodalibus Constifutionibus ' provincise Gnes- nensis, in quibus hgec legunfur : « Pefendum est a sacra regia majesfate, per reverendissi- mos DD., suo et tofius cleri nomine, ut episco- patus Pomesaniensis et Sambiensis in Borussia, contra jura Ecclesiasfica occupatos, eorumque Ecclesias profanafas et spoliatas, in prisfinum slatum vindicet et restituat ; prseserfim vero Pomesanien. cujus magna pars est in ditione sacrse regige majesfatis, sine ullo episcopo et pastore legitimo ; supplicandumque est Sanc- tissimo D. N., ut de consensu serenissimi regis, eam portionem episcopafus Pomesanien. ditio- nis regice, si integer episcopafus restitui non poferif, episcopo Culmen. uti viciniori adjun- gat. » Verumfamen non modo nullis precibus episcopatus restitui, et Pomesaniensi, nec qui- dem ea in parte consulfum fuif, quse ad regem perfinebat; quin ab Ecclesiee Catholicae cor- pore, hoc tempore, penitus avulsa haec mem- bra abscissaque sunt.

346. Borussiae, quaiDucalis dicitur ^ domi- nabafur Albertus Brandeburgicus, qui, cum Theuthonici Ordinis princeps esset, post lon- gum et damnosum cum Sigismundo Poloni^e rege bellum, illud tandem fransegerat, his legibus, ut abolito Theuthonico Ordine, qui se, imperii Germanici majesfate, adversus Poloniae reges tuebatur, ducta uxore, Borus- siam, principatus nomine, tamquam Polonici regni beneficiarius, acciperet. Homo, (ut dicit Thuanus) novarum rerum cupidus, qui turpi- ter, et ab Ordine suo, et a fide defecerat, Eccle- siasticarum simul ef Germanicarum rerum ne- fandissimus praedo ; nullius pa;ne religionis, cum in aliqua nunquam subsisfere visus fuerif. Hic, (ut narrat Salomon Neugebavarus in sua rerum Polonicarum historia) ingravescenfe jam fetate, judicioque decrescente, cum multa, quae Borussias Ordinibus exitiosa videbanlur, permifferet, (utpofe, qui aliquot jam annis rege- refur consiliis versuti liominis, Pauli Scalichii,

' Const. Synodal. Provin. Guesnen. lib. v. cap. 14, p. 358. - Ncugeb. Hisl. rer. Polon. lib. S. p;ig. 616.

22

170

PII V ANNUS 1. — CHRISTI I oGO.

quein a Veronensibus Scaligeris orijfinem repe- tiisse, quibus, nescio, fundanieiitis innixus Tliuanus asserit, quem, et pranniis ob id aute donarat) mira? extilere turba). Nam veteralor ille, quid evenlurum esset mature pra;sagiens, veteres consiliarios iudigenas, Cbrislopliorum Kreiczium aula; pnefeclum, Eliam Canicium, Autonium Borckium, et alios, qui molitioni- Lus ejus obviam intrepide ibant, ad principem, jam, ut proverbio dicitur, iterum puerum, per- lidiai insimulatos, loco movet; complices suos, homines novos, Jo. Snellium, Joa. Funcium, qui ex concionalore aulico, ambilione pra;postera, ad polilica muuia obeunda se contulit, et Mat- tbiam Hurstium, scurrililate sua, in aliquot principum aulis gratum, subrogavit. Istos prin- cipi a consiliis conslituit. At ipse, imminentem lempestalem prssagiens, quasi in Galliam profecturus, ut ibi novo principi regiam spon- sam obtineret, Borussia discessit. Paulo enim ante, Joauues Albertus, Megalipolitanus dux, sub invisendi specie socerum suum, Alberlum ducem, iu Borussiam se contulerat, in qua, contradicentibus Ordinibus, novorum consilia- riorum impulsu, nova etiam tributa a fatuo sene imposita fuerant, qui Paulo Volissero, ducentorum Joacbimicorum millium slipendio promisso, mille equites in Borussiam adducere imperaverat, ea lege, quod, si stato tempore recens imposila vectigalia quis persolvere re- spuisset, vi census extorqueretur. Dux vero Megalipolitanus, praefatis Snellio et Horstio auctoribus, apud eumdem Albertum effecit, ut factum antea testamentum, et regis Poloniaj auctorilate confirmalum, ipsemet rescinderet, novumque couderet, quo sibi filii tutela, pro- vinciae administratio, aliaque toto coelo a priori testamento aberrantia, committerentur ; et tam infectum vetus, quam conditum novum a socru suo, propriae concredi tidei curavit.

347. At de bis omnibus Poloniae rex Sigis- mundus Augustus admonitus, ex Lublinensibus comitiis, amplissima cum potestate, commissa- rios miserat, qui omuia diligenter explorarent, atque immiuentibus malis, pro opportuuitate occurrerent; et, ut paucis plura perstringanius, hi, nuper confecto, opera Megalipolitani ducis, testamento deleto, totius provinciaj nomiue cri- minalem accusationem, contra Horstium, Snel- lium, Steinbaccbium ac Funcium, tamquam novarum rerum molitores, pacisque, tum Ec- clesiasticffi, tum politicae turbatores, institue- runt; quorum tres quidem ad morlem damnati, licet deinde Steinbaccbio vitae gralia facta fue- ril ; Paulus item Schalichius e Borussia totaque Polonia eliminatus est, factis ei donationibus irritis nuUisque declaralis.

348. Duui haec vero acta sunt, transactio pariter, seu unio, inter Albertum ducem ac Borussiae ordines inita fuil, qute taiidcm per

regios delegatos V non. Octobris confirniata est. Inter illius autem pracipua capita illud extitit, quod episcopatus Sambiensis ac Pome- saniensis ante Pascba instaurarenlur, duoque eis idonei ba?retici dogmatis praesules i)ra?fi- cerenlur, qui una cum oclo ex equeslri Oriliue delectis [irincipis consiliariis, ac totidem ex civitatibus, jurisdictionem Ecclesiaslicam inte- gram obtiuerent; et quotannis, visitandi co- piam ac Sjnodos particulares instituendi (con- sensum in religione alendi fovendique gratia) haberent. Episcoporum vero delicta civilia prin- ceps cognosceret; Ecclesiastica, in doctrina vel ritibus, ad generalem Synodum revocarenlur.

Scholae, atque Ecclesiae, resque matriiuo- niales juris episcoporum essent.

Intra annum, cum eruditis consilio inito, Ecclesiasticam ordinationem conscriberent.

Exulantes ministros, Osiandrici dogmatis causa, revocareut.

Haec privilegii novi sive interpolati, recen- tisque Ecclesiasticae pseudobierarchiae cano- num praecipua capita fuere, quae cum a com- muni Ecclesiasticarum legum jure penitus aberrasse cognoscantur; plus tamen Catholicae religioni obfuere, quod, Neugebavaro • teste, haud multo post, quos diximus Sambiensis ac Pomesaniensis episcopatus, non modo niale sic restituti, sed etiam proveutibus aucti fuerint, quibus impiissimi haeresum ministri impia- guati ac incrassati, turpius contra veram fidem recalcitrarent. Pomesaniensi autem, ut decre- tum fueral, Georgius, Venetus nobilis, indi- gena Colbergae in Pomerania, ubi exulabat ; Sambigensi vero Joacbimus Merlinus, Brun- twiga revocatus, praefecti fuerunt, perfidissimi baeresis ministri ; quorum alter, nempe Merli- nus, quam Calliolicae religioni infeusus evase- rit, suis locis dicelur.

349. Tam impium facinus, unde adulteris Christi Ecclesia prostituta visa est, cum ipsius potius reparatioui ac restitutioni consulendum putabatur, ubi Hosio innotuit.ex animo abomi- natus est ; ex eo praecipue, quod id coram regiis commissariis actum fuisset ; ut ipsemet deinde, ad episcopum Cujaviensem scribens, his verbis significavit : « Sed nec illud latere volo dominationem vestram, quod, cum anno superiore, fuissent missi Regiomontem com- missarii regia; majestatis, ubi conventus qui- dam habebatur, nescio qua potestate, praesen- tibus illis, duo creati suut, qui prajcisent Sambiensi ac Pomesaniensi Ecclesiae, qui jara non superintendentes, verum episcopi vocaren- tur : quod cum ad aures meas pervenisset, magnam animo meo molestiam attulit. Quam- vis autem dicti commissarii, nibil mecum cade re communicarent, scripsi tameu ad D. Soli-

■ Ibid. ut snp.

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

171

kovuskii, ut provideret, ne conscntientibus regise majestatis commissariis tale quid fieret. Scripsi etiam in aulam semel atque iterum; sed electi sunt nihilominus duo, nomenque sibi vindicant episcoporum. Negant id suo con- sensu factum esse commissarii ; sed factum cst nihilominus. Nunc alter ex illis, Joachimus Merle, qui, propter seditionem Regiomonti pulsus erat, ante annos plus minus xiv, Brun- sviga vocatus venit, ac Evangelicas quasdam veritates attulit, qu<E mihi non parum invidiee conflarunt, de quibus, coram, plura dominus Valentinus Kuczkorkii referet ; nec eo contentus, virulentum quemdam libellum edidit Regio- monli, quo suis interdicit, ne quam cum Chris- tianis, quos Papistas vocat, consuetudinem ha- beanl,D. Joannis exemplo, qui cum Cerintho nihil commune habere voluit etc. Videtur ad sedilionem hic homo natus, et est Illyriciana; factionis, unus ex rigidis Lutheranis, quos jam nec ipsi ferre possunt in suis ditionibus mol- liores Lutherani. Quantum hic homo incen- dium sit concitaturus in his terris, quandoqui- dem, in primo statim ingressu, virus hoc suum effudit, facile dominatio vestra pro sua pruden- tia conjicere potest. » Ista Hosius de pseudo- episcopo Merle, de quo plura inferius. Quod vero Epistola hopc scripla recenseatur die xxiv Februarii mdlxviii, ac anno superiori, nempe BiDLXvii factus, in eo, quem memorat, conven- tus, dicatur, sic accipiendum putamus, vel quod circiter anno ante, coactum innuere voluerit ; vel quod, licet anno hoc millesimo quingente- simo sexagcsimo sexto coeptus, initio tamen sequentis, nempe sexagesimi septimi supra mil- lesimum, dunitaxat fuerit absolutus. Illud pari- ter'. quod exulantes, Osiandrici dogmatis cau- sa, ministros, in Borussiam revocandos esse, tunc statutum fuerit ; scias id factum, in gra- tiam .\Iberti ducis,cui Andreas Osiander Luthe- ranista carissimus extitit, docuitque homincm nnn fide, sed essentiali justitia Christi, in nobis habilante, justiflcari ; ita ut non sit gratiae in credentibus, sed naturse. Quem autem supra memoravimus, Funcium, ipsius Alberti consi- liarium, eumdem Funcium fuisse, qui, ut AI- berto ipsi assentaretur, Osiandricum prsefatum dogma sectatiis est, Thuanus scribit.

330. Elisabetha AnfjUse regina Mariam Sco- tise reginam invisam habet, et fit artifex omniitm conjurationum adversus eam. — Elisabetham ve- ro, qua?, insana cemulatione, usurpatum .\nglice regnum retinens, neque qui secum ejusdem habcnas regeret vel unum hominem sustinere volebat; et insuper ex se gignerc (ut dicetur) abhorrebat, qui vice sui ejusdem aliquando potirelur, mirum non est, hoc eodem tempore, innnmeras artes excogitasse, quibus Scotorum

reginam, Mariam, legitimam Angliae iiaeredem perderot. Cuin cnim hac , Calliolica; religionis legibusinstructa, nihil antiquius haberet, quam ut ei omnia seeculi ac mundi negolia postpo- neret, illa e contra, quavis religione abdicata, terreno tuendo regno tantum studeret, perdi- tissimorum hffireticorum ope, qui divina hu- manaque omnia commiscere consueverunt, sa- crilegas impiasque commolitiones in ipsam perficiendas curavit ; secunda fortuna, ei male opinato consilio, obtingente , id divina forte permittente Providentia, cujus incomprehensi- bilia sunt judicia el investigabiles via;, ut in optima principe Maria, novum patientioe exem- plar preeberet, quod ipsam, in hac vita, quam dilexerat corripuerit castigaveritque ; atque in Elisabetha inexplebiles ambitionis conalus at- que excessus, ab eo tandem, qui, superbiam despicit et se temere extollentes humiliat, inanes redditos atque infelici fine absolutos monstraret. Ut autem innumeris haereticorum fraudibus ac insidiis, ipsa Elisabetha agente, Maria obnoxia facta est ; sic pestilentissimis scriptis, ejusdemmet famse ac honori omni pce- na plectenda audacia, detrahere conati sunt; quos, cum repellere Catholici scriptores vo- luere, immodicis laudibus ejusdem Mariee de- fectus contegere voluisse, sicque aliquando a veritate et ipsi visi sunt declinasse. Et ideo operse pretium erit rem longiori sermone pro- trahere ; ne, ex eo aliquorum narrationem re- spuisse, quod hseretici extiterint, vel recepisse, quod Catholicam fidem professi fuerint, videa- mur : sed ob id tantum, quod quemlibet veri- tati consentanea, sive is ex adversariis fuerit, sive ex nostris , edidisse deprehenderimus : quod una hac ratione, houori ac famse prin- cipis, de Christiana republica oplime meritse, justo prorsus modo consultum putemus ; non vero ex eorum, qui scripserunt moti genio, moribus , patria et qualitate , quorum hauJ parva ab eis conscripta mendacia, a nobis, Deo suffragante, erunt detegenda. Thuanus ' igitur, de his, quee hoc anno in Scotia acciderunt, ha>c scribit :

3S1. « In Scotia, amoto rege, ex obscuri- tatis suse latebris Rizius slatim producitur, eumque regina, ut etiam domestico honore magis ornaret, mensa; convictorem quotidia- num adhibuit, ante aliquot menses populari- tatis specie more introducto ut plures secum ad mensam assiderent, auctoque eorum nu- mero ut in multitudine convictorum, locus Rizio minus invidiosus esset. Sed mox nu- merus contractus est, et jam assuetis inso- lentiae spectaculi cunctis, ille cum uno et altero quotidianus convictor adhihebatur. An- gustia etiam loci, cum consultum invidiae

' Rcsc. in Evangel. Coaliir. pag. 373.

' 'Jliuau. Hisl. Eccl. iO, pag. il5.

172

Plt V ANNUS I. — CHRISTI 1 5fi6.

cxistimaiel, quippe in cellula, aut etiam apud ipsum Rizium pleruuiquc epulabatur, suspi- cionem auxit, et jani non boUi scrmonos iiiter proccrcs spargcbantur, cultu, suppcllcclilc, comitatu bominem externum, et nuUo loco, supra fortunam et regcm ipsum apparerc, passim frcmenlcs ; cum ipsa, muHebri impa- licntia, in animum induxit, etiam ci jus suf- fragii in conciUo altribuere ; quod, si facerct, iUud deinccps se ad nutum circumaclurum confidebat. Ad id opibus ac tituUs opus crat, ne inops et mercenarius senator, e sordibus ad tantum honorcm j^rovectus videretur. Sed cum nec prccibus, muUoque minus minis adhibitis, ab antiquis possessoribus impc- Irarc potuisset, ad cgcnum advenam ditandum et ornandum pra;diis ct dignitatibus cederent, 00 magis ipsa inflammari, populus contra in- dignari cocpit, plerisque e senioribus memo- ria tempus iilud repetentibus, quo Cochera- nus, regis fratre per summum scelus occiso, e lalomo Marrise comes factus, beUi civiUs ea excitavit incendia, quse non nisi morte regis ac pa?ne regni interitu sunt restituta ». Addit deinde :

332. « Rex, qui ad uxorem redierat, quan- quam iis rumoribus offenderetur, lamen cer- tus,nisi re explorata nemini credere, accepto Rizium cubicuUmi regina? ingressum, ipse ad ostiolum, cujus clavem penes se semper ha- bebat, accessit, ac prteter morem, intus op- pessulatum cum oiyendisset, et pulsanti nemo responderet, ex eo magnam irarum molem animo coquens, totam eam noctem psene in- somnem egit, ac postridie cum fidis de Ri- zio toUendo clam consilium iniit ; nec tamen inscia omnino regina, quse eum aUquoties, cum arcanorum consciis deprehensum, acerbe increpuit, domesticis ejus graviter intermina- ta, frustra eos consultare, se omnes illorum machinationes scire, et remedium in temporc adhibituram ; quibus verbis, non tam regem lerruit, quam ad consilium accelerandum impuUt.

« Igitur, re cum Matthaeo parente Leviniee comite communicata, unus eis maiorum exi- tus visus est, si ea par;; nobilitatis quee ade- rat, reconciliari, quoe aberat revocari posset, quam utramque, temere rex uxori obsecutus, a se alienaverat. Sed cum fesUnatione opus esset, jam instante comitiorum die, quibus regina proceres absentes proscribere decreve- rat, et Rizius singulos circumibat animosque pertentabat, quid de iis quisque decreturus esset, si princeps sententiam rogaretur, pro- missis rainas admiscens, ut quemque metu vel spe duci intelUgebat. Quo magis sibi matu- randum ratus rex, ex parentis consilio, Jaco- bum Duglassium, Mortonii comitem, et Patri- cium Lindesium, utrumque ex utroque latere

sibi propinquum nccorsit, qui rem cum Patricio Piuvcno, homine manu prompto, sed ex diu- turno morbo adliuc infirmo conferunt. Ab his rex admonitus, quantum temporibus pro- ximis crrassct, qui pra.'cipuam nobililatem in ncquissimi nebulonis graliam expulisset, il- lumque terra; filium in tanlum extulisset, ul ipse jnm ab eo contemnerctur, ct culpam suam agnovit, et nisi de conscnsu nobilitaUs im- posterum se gcsturum affirmavit.

« Verum illi, adolescentis uxorii ingenium veriti, ne blandiUis deceptus, cum certa ipso- rum pernicie pacta inficiaretur ; capita, in quae consenserat, scripta ei exhibent. Ea erant de religione constituenda, sicuti caulum erat in reditu reginaj in Scotiam. De reducendis exu- libus nuper pulsis. De csede Davidis Rizii, quo salvo, neque rex dignilatem, neque no- bilitas incolumitatem tueri posset. Quibus om- nibus libenter ac cupide rex subscripsit, caBdis se auctorem professus , et post eum ceeteri chi- rographum quisque suum apposuerunt, sla- Umque, ut procerum absentium condemnaUoni prKverlerent, ac ne mora consilium evulgare- tur, facinus aggredi placuit ». Deinde : « Dum regina in cellula angusta ccenabat, adhibito pro more Davide, et Argateliae comitis uxore, rex e suo cubiculo, quod infra ipsam reginam erat, per scalas angustas, qua? soli ei pale- bant, ascendit, sequente eum Patricio Ruveno, cum quinque ad summum comiUbus , dum interea Mortonius cum magno familiarium nu- mero, in extimo cubiculo ambularet, dispositis in subdiali area fidissimis, qui, si motus in- tervenirent, presto essent.

« Ad ingressum regis et Ruveni, squalidi atque diuturno ex morbo macilenti, et tanien armaU, quem adstantes ex febre delirare cre- debant, conspectum, commota regina ; cum quid rei novi esset percunctaretur, Ruvenus ad Rizium sermone converso , eum surgere ac prodire jussit, indignuraque esse qui eo loco sederet. Quo audito, regina, quod erat animo coujectans, statim exsurgit, et corpo- ris objectu adversus venientes eum protegit. Sed rex eam complexus, bono anirao esse ju- bet, nam nihil esse, quod metuere deberet : tantum caedem unius nebulonis decretam esse. Tum David a conjuratis primum in proxi- mura, deinde in exUmum cubiculum perlrac- tus, ab iis, qui cum Mortonio erant, multis vulneribus confoditur ; praeter ducum volun- tatem, qui eum publice strangulari et gratis- simum populo spectaculum exhiberi male- bant. Primum vulnus a Georgio Duglassio, Angusiae comiUs notho filio, inflictum fuit ; verara MathemaUci prffidictionem approbavit, qui Davidem monuerat periculum illi a notho imminere ; quod de Moravio ille interpreta- tus, nothum illum, se vivo, eam potenUam,

PII V ANNUS 1,

CHRISTI loCG.

\Tc

ut sibi metnendus esset, minime habiturum respondit. Secundum Georgium, ut quisque proxime steterat, princeps feriebat, vel dolori suo indulgens, vel in publica) injuriaj ultio- nem, quasi socium adscribi cupiens. Hunsi- leeus, Atliolius et Burvelius comiles, qui in diversa parte palatii coenabant, audito tumultu, cum erumpere vellent, sine noxa sunt coliibili.

« Pafrato facinore, ct regina e cellula in cubiculum progressa, Ruvenus horridaj liber- tatis homo, et facto recenti audacior, in cu- biculum et ipse ingressus, statim resedit et bi- bere petiit. Quod regina iu eum, ut perfidum ac proditorem, recenti dolore invecta, ad in- juriam suam perlinere existimans, inter alia exprobravit, quod se stantem sedens alloquere- lur. Verum ille, nulla id superbia, sed virium infirmitate factura cuni excusasset, postremo eam hortatus est, ut in regno administrando, nobilitatem potius, cujus intererat salva om- nia esse, consuleret, quam nebulones vago?, qui nullum suse fidei pignus dare possenl, quippe qui, nec in re, nec in fama quidquam haberent quod perderent. Legitimum Scoto- rum esse imperium, non unius libidine, sed ad legum pra;scriptum et consensu nobilitalis olim regi solitum. Qui contra atfentassent, meritas temeritatis pcenas semper luisse : ne- que nunc ita Scotos a majorum insfitutis de- generasse, ut exteri hominis, quem vix honesfe servum essent babituri, non modo imperium, sed servitutem squo animo perferre possent. Quibus dictis, cum irritarelur ultra modum regina, ne major aliquis motus oriretur, dis- positis, locis idoneis, custodibus, socii disces- sere. Cum vero ad tumultum populus undique accurrisset, rex per fenestram populum allo- cutus, se ac reginam incolumes esse affirma- vit, nuUamque tumultuandi causam subesse ; quidquid actum fuisset, suo jussu factum ; id quale sit, suo tempore rescituros ; proinde quisque domum abeat.

« Postridie proceres ex Anglia reversi, sic- uti a rege moniti fuerant, ad dicendam cau- sam in prsetorio urbis se sisterunt, ubi cum nemo ex adverso appareret, publice testati, quod non per ipsos stetisset quominus se pu- biico judicio committerent, in hospitia sua discesserunt.

« Regina vero, ut custodes appositos fal- leret, Moravio fratre accersito, qui post pa- tratam Rizii csedem, quasi ab exilio revocatus, in Scotiam redieraf, et cum eo aliquanfum coUocuta, spem facit se post id in procerum potestate futuram. Indc laxiore custodia ha- bita, per posticum noctu egressa, cum Geor- gio Setonio, qui ducentos equites secum ad- duxerat, in ejus arcem, alque inde Dumbarum profecta est, adducto secum rege, mortis in- jecto metu ni paruisset. Ibi se reconciliatum

cum exulibus simulans, in percusscres Rizii impetum verfit, in quos, ut liberius legibus animadverteretur, per prajconem ante, non sine multorum risu edixerat, ne quis diccret regem conscium aut participcm caedis Ri- ziana; fuisse. Magna scveritate quastio exci- tafa fuit ; nam multi varia poena affecti, etiam plcrique insontes, atque ideo securi, capite lucrunt. Auxit publicam indignationem, quod rcgina, non confenta, Iiominem, nullis nata- libus aut honestis studiis ct opcra in publi- cum insignem, ad tam invidiosos honores evexisse, ad exfremum, superante post peri- culum impolenfia, vel, ut jam rebus pacatis, demortui cadaver, quod ante fores templi propinqui sepultum fuerat, de nocte transfc- rendum, ac in sepulcro regis parentis ejus- que liberorum, juxta Magdalenge Francisci liliae paulo ante reginoe corpus, coliocandura curavit.

« Rebus utcumque composilis, et Argate- licP et Moraviffi comitibus in gratiam recepfis, post id. Aprilis, regina in arcem Edimburgen- sem redit, appropinquante puerperii fempore, ubi dec. tert. kal. Julii, paulo post horara nonam sequinoctialem, filium peperit. Id per Jacobum Melvinum Maria slatim Elisabethae significandum curat. Et heec in Scotiam vi- cissim Enricum KillegrEeum misit, qui sorori, parfu feliciter levataj, et nato puero gratula- retur, eademque opera moneret, ne Shauo- Oncal in Hibernia tunc rebellanti clandeslinis auxiliis animos ulfra faceret, aut Chrisfopho- rum Rokesbejum transfugam, contra foederis leges, foveret, et in prccdones per liraites dis- cursantes severe animadverteret.

« Interea in Scotia amoto rege, unus omnia poferat Jacobus Heburnus, Bothueliae comes ; unus negotia administrabat, adeoque ipsa, sui erga eum animi propensionem, ab omnibus intelligi volebat ; ut, si quid ab ea petendum foret, nemo quidquam nisi per il- lum impefraret. Rex vero, tanquam molestus otii interpellator, procul ablegabatur ; et, si quando configerat, eum visendi causa adesse, ipsa et comifes sic vulfum sermonemque com- ponebant, ut nihil magis timere viderenfur, quam, ne rex non intelligeref, se reginae fas- tidio, adventum conspecfumque suum omni- bus ingratum esse. Igifur, cum miram circa se solitudinem videret, contumeliarum quse illi a Botuelio quolidie fiebant pertfcsus, Sfer- linum concessit.

« Inter haic, paulo ante brumam, venere ex Anglia et Angliffi legati, qui in fllii sacro lustrico, pro eo fidejuberent. Caerimoniffi Ster- lini peractae xviii Decemb. Sponsores fuere Carolus rex, Emmanuel Philibertus, Sabaudiae dux, Anglorum regina Elisabetha, et infans Carolus Jacobus dictus, sed primuin nomen

174

PII V AXXrS 1. — CHRISTI 151)6.

postca omisil. Officio pro Elisabellia dofun- clus e?t Belfonliiv comes, allato baplisterio ex solido auro, quod lioHorarii muneris instar in- fanti obtulit. Huio in mandatis datum, apud Mariam instaret, uf fanius Edimburgense ra- tum haberet. Quod illa in prsesens abnuit, cau- sata, in faHlero illo incsse qua^dam, qus suo ipsius et liberorum in Anglicani regni succes- sionem juri derogarenl ; missuram tamen se propcdiem ad sororem legatos, qui de illo con- firmando, quibusdam immutatis, agerent. In bas vero jam tum conditioncs conventum est ; ut Maria liberique ejus, quamdiu Elisabetha in vivis esset, titulis et insignibus Anglicanis ahstinerent ; vicissim Angla promisit, nihil sc facturam, quod Mariac juri in successione praejudicaret. Cum preeterea Betfordius, herae jussu, de componendo domestico inter ipsam ac virum dissidio verba injecisset, idque sum- mopere cupere Elisabetham ostenderet : illa pro grata benevoli animi significatione gratias egit, et dissidii culjiam in turbulentos quos- dam proceres rejecif, qui ingenua mariti, plus justo facilis, credulitafe abufentes, ipsum insi- gni nec ferenda injuria affecissent, et cum af- flicta valetudine tunc esset, flliolum recens natum Elisabethae fldei ac tutela; per litteras commendavit etc. n.

353. Ista Thuanus, qui spurcissimi corvi instar, cum suas narrationes, ex aliorum nar- rationibus contexuerit, bonis ac probatis rejec- tis, calumniatorum pntida commenta selegisse, licet passim in cunctis fere visus sit, in his quae mox diximus , tamen nonnisi Georgii Buchanani exscripsisse mendacia deprehendi- tur. Quisnam vero fuerit Buchananus, quan- tique habenda sint quee scripsit, habes ex Ruberto Turnero Barnestopolio, in Epistola Apologetica, in qua ipsius, tum vifa, tum mo- res describuntur ; a Genebrardo in Chronico, sub hoc anno, et ab aliis Catholicis scriptori- bus ; quibus, si hac in re fides minime adhi- benda videatur, accedat Gulielmus hEereticus Camdenus, .\nnalium Elisabethae scriptor, qui de Scoticis. de quibus nunc agimus, rebus tractaturus, hajc duxil pra?ponenda :

« Quid Georgius Buchananus (inquit) hac de re, cum in historia, tum in libello cui DETECTIO titulum fecit, prodidit, ex libris impressis nemo non novit. Cura autem ille, partium studio et Moravii munificentia abre- ptus, ita scripserit, ut libri isti falsitatis dam- nati fuerint ab Ordinibus regni Scotiae, quorum fidei plus tribuendum ; et ipse ingemiscens coram, cui fuil p;i'dagogus, subinde se repre- henderit, (ut accepi) quod tam virulentnm calamum in reginam bene meritam strinxisset ; moriensque optaverit, ut tautisper superesset, donec maculas, quas maledicentia falso as- perserat, revocata veritate, vel santjuine elue-

ret ; nisi (quod ipso ilixit) hoc vanum esscf, cum prae aetate delirarc videretur : liceat mihi (ut altera etiam pars audiatur) rem omnem, tum ex aliorum scriplis, quae eo tempore pro- dierunt, sed in Moravii gratiam et reginae odium in Anglia supressa, tum ex legatorum atquc fide dignissimorum litteris, quantum in- toiligcre possum, sine onini amoris aut odii fuco paucis exjdicare etc. » HcEC ille, qui cum di- cat Buchanani libros falsitatis damnatos fuisse ab Ordinibus regni Scotia;, sciendum est, ob innumera illata damna, eosdem, tota Britan- nia, iterum atque iterum, sed praecipue anno MDCLXxxni publico decreto Academiae Oxonien- sis prohibilos ac publice concrematos, ut in suo Thealro historico hsrelicus alter testatur Matthias.

33i. Pneter igitur recensitas ac fabulose a Thuano , Buchanano , et aliis his similibus mendacissimis scriptoribus commentas ratio- nos, ob quas, hoc anno, decreta primum, et mox, inaudito scelere, mors Davidis Rizii execu- tioni mandata fuif ; qua3 ad tantum patrandum facinus impulere, multo veriores illae censendae sunf, quas scriptores alii tradiderunt ; inter quos Georgius Confeus ', egregiam a regina .Maria Catholicae religionis professionem pu- blice facfam, uti Catliolicorum principum benevolenliam , ita secfariorum (scribit) Aa- gla?que potissimum invidianl in eam accen- disse ; in eam (inquam) quam sceleribus olim suis offensam, ulfricem etiam aliquando ini- pietatis fufuram verebantur ; hinc barbaras (di- cit) in eam prffidicantium invecfivas, et clan- destina exorta esse sectariorum odia : quibus cum nihil praesentius, ad majesfatem vitamque principis la^dendam quamRizii a secretis caedes occurreret, eam nusquam, nisi apud haereticos, audito facinore, aggressi sunt.

355. Camdenus ^ rem altius repefens, scribit (juod, postquam Jacobus frafer nothus Mariae, vulgo dictus prior Sancti-Andreae, (religiosis enim in metropolitana Ecclesia Andreapolitana praepositus fuerat) postea Marrias, et postremo MoravicE comes, defuncto Francisco Secundo, Galliarum rege, ejusdem Mariae conjuge;hinc imperatorem pro fratre, inde Hispanum pro filio, ipsam ambire comperissel, utpofe qui jam omni prorsus conatu ejusdem e Gallia in Scotiam transitum impedire connixus fuerat, quod regnum ipse occupare contenderet ; et post reginae reditum, ante omnia anxie sollici- tus ne de nuptiis cogitaret, ab oblatis, tum ab imperatore, tum ab Hispaniarum rege penitus dissuadere studuit, libertafem Scoficam, edi- cens callidus nofluis, principem externum nec [)Osse nec velle ferre ; et quandocumque sce- ptrum ad femellas devolutum fuerat, illas, non

' Conaei in Vil. Marise Sluart. pag. 68. — * Caiudeii. Anoal. Elisabetli. ao. ISGi.

PII T ANNUS 1. — CHRISTI 156G.

175

alios, quam cx Scotica ycnle maritos assum- psisse. Verum (subjungit) postquam omnibus omnium Scotorum votis expeti videret, ut illa nuberet, et persentisceret, comitissa' Lenoxiaa providentia effectum esse, ut in nuplias Darlfci propenderet ; nothus idem eum etiam in mari- tum commendavit, sperans juvenem facillimo ingenio ad ejus nutum futuruni. Ut tamen sen- sit, reginam Darlaeum unice amare et suam gratiam apud illam elanguescere consilii poe- nituit, monuitque Elisabetliam, ut quacumque posset ratione, nuplias impediret.

336. Mariee miptiag ciim Darleeo. — Sed his jam confeclis, et Darlaeo rege declaralo, cum regina donaliones prccfato notho et aiiis con- tra legem in minori state factas revocasset, arma cum aliis in reges induit : causatus no- vum regem Protestantium religioni adversari, et nuptias sine assensu reginse Angliaj fuisse contractas. Sed, ne tentata quidem Martis alea, in Angliam fugit, omnique auxilii spe ibi frus- tratus, per litteras tamcn cum Mortonio, pro- fundae versutiae homine, egit, ut, cum nuptiae dissolvi non possent, saltem amor inter con- juges occultis artibus dissolveretur : quod ac- cendendis offensionibus aptissimus Mortonius artifex praestilit, qui idcirco in regis juvenis animum blanditiis influit, persuasitque , ut regni Scotiae coronam, vel invita regina, sibi imponeret, nec fcEminfe dominatui se mancipa- ret, quod foeminarum parere, virorum sit im- perare. Quo nempe consilio, ille, non solum reginam, sed etiam proceres et plebem a rege omnino se abalienaturum speravit. Ut regem abalienaret, primum variis calumniis ipsum in Davidis Rizii Pedemontani caedem inflammat, ne ille sagax ipsorum consilia anteverteret ; inde, utreginam infestius offenderet, persuadet regi, ut ipse ejusdem Rizii caedi praesens cum Ruveno et percussoribus interesset. Sic Cam- denus, cui passim omnes concordant, conflcti in Scotiae reginam aduUerini criminis veram causam detegentes. At in his omnibus, consi- lium et operam vaferrimae Elisabetha;, cum qua una impiissimi homines sceleratissimas moliliones suas struere semper consueverunt, haud defuisse, scriptores flde digni passim testanlur ; licet id subdole silentio pr;Btereat praefatus Camdenus, utpote qui, in Annalibus suis, Elisabetbae potius gesta, virtutis speciem prae se ferentia, quam vera ac detestanda cri- mina, Monumentis mandare malnerit. Qua- propter Andreas Philopatrus ', in Rcsponsione ad edictum ejusdem Elisabethae, cum eam aegerrime tulisse regina; Scotiae cum Darlaeo nuptias, narravit, (quia nempe nolebat ex Ma- ria prolem extare) subjungit: « Comitissam Le- noxiam, Darlaei matrem, (quod cerle Camde-

< Andr. Philopat. in Respoos. ad edict. Elisabetb. sect. 2. pag. 61.

num haud latere potuit) licet sanguine sibi conjunctissimam , carceri tradidit in arcem Londinensem, vigesimo secundo die Aprilis anni sexagesimi quinti ; ex qiia non nisi post filii ca>dem dimitti potuit ». Additque, curasse etiam in Scotia, ut haeretici sine mora arma caperent, reginam apud plebem traducerent, et ut nullum scelus intentatum relinquerent, Darlaeum ipsum aggrederentur, ut a regina uxore, mendaciis quibusdam conflctis, abalie- narent, afflrmantes Davidem secretarium ni- mia apud illam in gratia esse ; quibus calumniis levissimum juvenis animum eo permoveruut, ul ipso consentiente, regina vero inspectaute, David a sicariis immanissime trucidaretur.

357. Qiialis reipsa fiierit Riccius ille qiii oc- cistis est. — Quisnam vero fuerit David iste, quem turpi adeo amore prosecutam fuisse Ma- riam, Thuanus et alii, ut audisti, scripserunt, breviter inquirendum videtur, ut hinc magis ridicula ejusmodi scriptorum commenta agnos- cantur. Fuisse enim patriaTaurinensem, profes- sione musicum, religione Catholicum, navum, industrium altius quam hffiretici et factiosi voluissent ; utpote qui eorum contra regi- nam penetrando consilia praeverteret, passim omnes uno ore testantur. Paulatim hunc inler aulica ministeria, ad non mediocres opes et secretariatus munus pervenisse, scribit Spon- danus. At Camdenus, qui anno dumtaxat supe- riori in Scotiam, cum Muretto legato, Rizium venisse refert, et tunc tantum a regina in fa- miliam et gratiam, secretario absente, ob so- lertiam ad Gallicas Epistolas scribendas adhi- bitum, et ad inlima consilia receptum fuisse narrat ; patenfer ostendit, non modo, brevi eo temporis intervallo, immensas eas opes colli- gere, ac dignitatum culmina, ut consequeretur, optare non potuisse ; qua;, nisi imprudentissi- mus et hebes quisquam statim obtinere deside- rasset, sed neque proprie ipsum secretariatus munus fuisse adeptum, ut somniando pra.'fati scriptores ' scripsere. Septuagesimum insuper «•tatis annuni asserunt excessisse, fuisseque, scribunt, vultu deformem ; ex quo etiam impu- dentissimorum diluantur calumniae, qui ne- fandum crimen in castissimam reginam, quae, utpote nata anno mdxlii, vix tunc vigesimum quartum aetatis annum attingere poterat, im- pingere, temeritate omni poena plectenda, prae- sumpserunt.

358. Ea idcirco, qua; ad mendacium as- truendum Thuanus aliique addunt, de ostiolo, nempe cubiculi reginae, a Darlaeo intus oppes- sulato reperto, et alia ejusmodi, ex quibus in scelere quodammodo deprehensam ostendere reginam conati sunt ; non modo falsa, sed etiam ineptissima cognoscuntur. Ad cujusvis

' RxmuDd.

176

PIl V AXXUS 1,

CHRISTI 1566.

siiiuidein int^tessus, itnunneris ex causis, os- tiitm oppessulalutn lialiete ipsa potetal, absque eo quod adulteritia? culpae obnoxia esset, vel lantuin de illa facinus merilo suspicari \aleret. Perspectam insuper liabeus Maria marili levi- talem, quaecumque in secreto cubiculo cum sibi Gdissiniis agebat, cx iinproviso, supcrve- niente eo, inaximo reipublica' damno vulgari rite pertlmuit ; quod, ut averteret, munire cu- biculi ostium forsan necessarium duxit. Quod vero regina; Rizius quotidianus couviva assi- deret, falsitatis arguitur ab his, quae refert Camdenus, ubi de Rizii tnorte : « Conjurati, una cutn illo, nempe Darlajo (iuquit), in reginffi couclave, inter ccenaadutn irrumpentes, dum illa cum coinilissa Argatelia; mensa; assideret ; hominetn, ad repositorium, e sublatis e regia niensa cibis delibanlein (ut ministri interioris admissionis solent), strictis gladiis aggressi, coram ipsa, etc. ». Sic Camdenus, ex quo co- gnoscitur, qua ratione Rizius regiis dapibus vesceretur ; reginae scilicet, non tanquam con- viva assidens, ut haec ipsa referens menlitus est Thuanus, sed ex regiaj mensae reliquiis duin- laxat edens. Quam injuste demum Mariam coarguerint, qua; vili genere natum bominem, ad secretiora consilia admiserit, agnosce ex his, qua; Michael ab Isselt scripsit, his verbis : « Hoc usitatum est principibus, non semper nobilitatem, sed interdum ingenium respicere, et consilia plebeiorum saepe consiliis proce- rum anteponere. Id statim, initio regni sui fecerat Eiisabetha Angla, quae Racconutn et Caecilium intimis suis consiliis adhibuit ; ita ut omnia eorum arbitratu in Anglia gererentur, eorum consiliis maxime res Anglica innite- retur, et nullo paene numero nobilitas antiqua haberetur ; qui tameu, quales (de generis tau- tum loquor obscuritale) fuerint, legat qui ve- lit inilium libri Andrea; Philopatri, adversus ediclum Auglicanum, anno mdxci editum. Quod in his tulerunt Angli, Scoti in Davide minime ferre volueruut ; quare in ejus mortem con- spirarunt». Sic ille : uon defuere scriptores tameu, qui Rizium nobilem etiam dixerunt.

359. Quamvis vero omnino falsa haec ' et alia de Rizio ab adversariis scripta censeamus, nihilominus a veritate etiani alienum non pu- tamus, quod aliquis scripsit : nempe in Rizium, otnniuin ha^reticoruin fuisse odium, ut Catho- licum ; Catholicorum, ut potentem ; conjurato- rum, ut fldum ; faventium, ut superbum Rei- publiccB rectorem et sua voluntate solum ; et quod haereticis non satis fuerit odisse Catho- licum, nisi etiam insidias tenderent capiti, quod habebat ut oculos videndis, sic mentem illorum machinationibus escludendis : et ideo omni contenlione studuisse, ut hos oculos,

' Robert. Torner. in Vindicl. Mariae Sluart.

inentem hanc, reipublica? eruerent ; hujusque rci litem astute intcr Davidem et Darlaeum se- minasse, existimantes, et a Darlfeo Davidem, et Darlffiuin a rcgina, et a Calvinistis deinutn seditiosis, reginam liac face deleri posse ; et taodem (quod praD omnibus Elisabethae cordi ctat) ut sic etiam haeres regnorumque Scotice et Angliae legititnus successor, quem adhuc in utero regina Scotiae gestabat, deleretur.

3C0. Hujus tamen consilii, quod impia Eli- sabetha commolita crat, quodque perfidissiini sicarii, qui Davidein trucidarunt, executioni mandare conatu oinni studuerunt, adeo haere- ticos ipsos scriptores puduit, ut studio omni illud contegere contenderint ; et quia facinus omniuo negare haud ausi sunt, illud tamen pro viribus occultare atque imminuere sunt con- nixi. Ubi enim rex cum conjuratisia secretum regiuaj cubiculum est ingressus, et Ruvenus quidem Davidem surgere ac prodire jussit : re- ginam statim assuriexisse, et corporis objectu adversus venientes protexisse, Thuanus ac Ruchananus scribuiit ; sed a rege complexam, bono esse aniino fuisse jussam addunt, quod nihil esset quod ipsa tlmeret. At scriptores reliqui, qui nefarium conjuratorum scelus dicere non horruerunt, ac de perfida Elisabe- thaj inente, palam disserere poluerunt, intea- tato reginae pectori sclopo, seu, ut aliquis scri- psit, pugione, a defendendi Davidis proposito deterruisse asserunt ; eumque in ipsius oculis iinmanissime trucidasse, ut praegnans, iutem- pestivo partu, ex metu et horrore foetum per- deret. Quod etiatn his verbis evidentissime testatus est hfereticus ipse Camdenus: «Striclis gladiis aggressi (Davidem nempe), coram ipsa gravida, trepidante, sclopeto in pectus inten- tato, ut parum abfuerit, quin abortum fecerit ; in antithalamum rapuerunt, crudelissime truci- darunt : ipsamque reginam in conclave cou- cluserunt, Morthonio omnes aditus interiiu obsidente. »

3G1. Sed notandum est valde, quod illico subdit, ut agnoscas mendaciis tautum conficta quae Thuanus ac Ruchananus scripsere : « Haec ctedes (dicit) perpetrata esl, pridie ejus diei, qui Moravio dictus, ut in Ordinum conveutu, judicio de rebellione se sisteret, qui postridie se stetit, cum nemo expectaret, et in tanta re- rum perturbatione nemo ex adverso appareret ; ut caedes Davidis, composito inaturata, in Mo- lavii salutem et securitatem videretur, etc. ». Et quidem immanissimum scelus, consulto pa- tratum fuisse, ut Moravio cousuleretur, quem cum perduellibus ca;teris, ad res Scoticas tur- bandas, iterum illuc reverti Elisabetha opta- verat, quae subsecuta sunt abunde satis mani- festant. Nam, ex sententia accidit, ut eo statitn lempore, in Ordinum conventu, de rebellione judicandos rebelles se sisterent, quo, ob Rizii

Pn V ANNUS 1. — CHRISTr 1566.

17T

caedem, nec essent qui judicarent, et ipsi simu- latae obedientiae specie, vel tanquam innocen- tes, vel tanquam a reatibus absoluti, incautae plebis oculis apparerent ; cum injudicati ta- men a prsetorio discederent. Cum autem scri- bat Tbuanus, Huntilseum, Asbolium et Bo- tuelium comites,' a conjuratis, qui Davidem occiderunt, in diversa parte palatii, sine noxa cohibitos fuisse, scias et ipsos, utpote reginae fidos et amicos in pari Rizii periculo fuisse conslitutos ; quapropter, ut consceleratorum manus effugerent, sese funibus e fenestra di- mittentes, (ut Natalis Comes scribit) periculum evaserunt.

362. Mendaces insuper scriptores puduit, post tolies dictam Rizii ca;dem, quam impie habita fuerit regina, recensere ; conjuratorum temeritatem ac perfidiam, paucis his tantum verbis : Dispositis, locis idoneis, mstodibus, com- plexus Tbuanus. At alii rem abunde patefece- runt ; inter quos praefatus Comes bacc habet :

« At reginam in cubiculum inlrudunt, oc- toginta armatos ad ejus custodiam tradunt, biduum clausam tenent. Nihil esculentum ad- mitli jubent, priusquam perscrularentur, an in iis occuitaretur quid insidiarum adversus illos, etc. ». Verum in Ordinum deinde haud multo post habitis comitiis, in quibus judices assiderunt, qui judicandi ac millies damnandi fuerant, qua; impia et in ipsam reginam, et in Catholicam religionem decreta fuerunt, narrat Conaeus his verbis : « Vocato ex Anglia ad co- mitia notho, inter perduelles principe, de om- nibus Papistis, (sic genus illud hominum Ca- tholicos per contemptum vocat), interficiendis consulitur ». Quod pierique scriptores alii con- firmant, deque regina ac Catbolicis omnibus tollondis e medlo in ea Satanae synagoga (ad quam, uon tunc accersitus, sed ex industria antea in Scoliam veuiens, interfuit nolhus) tractatum fuisse asserunt. Comes nihilominus, de regina dumtaxat in exilium pellenda, ac- tum fuisse dicit ; quod tamen fieri commode non posse, conjuratos demonstrasse narrat, nisi Darloei nomine nova indicerentur comitia, in quibus reginBe auctoritas adimeretur, atque ei certus pro exilio locus assignaretur. Quod factum revera asserit, regio Darlaei nomine, ex- clusa regina ; voce praeconis et tibicinis, novis comitiis indictis : « In his (inquit) rescinduntur vetera instituta ad religionem spectantia ; anti- quanlur et evertuntur Catholicae religionis stu- diosi, et omnes regii familiares, proposito ca- pitis supplicio, toto regno excedere jubentur. Ob quaj, tam nova, tam atrocia, tam immania facinora et instituta, studentes regiis partibus senalores paulatim abierunt, curiam vacuam reliquerunt : affirmantes, quod regina femina videretur digna, non quae abdicaretur a regia administratione, sed quae, si non adesset, ad

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

rerum publicarum gubernacula ascisceretur ; quaeque, pro singulari virtute, immortalitati consecraretur. Ex quibus tantas (scribit) co- ortas esse pluribus in locis disceptationes, rixas, atque in ea insula contentiones, ut om- nia controversiarum plena essent, atque insi- gnium calamitatum semina, quae non minus inprincipes, quam in privatos homines etiam redundatura certo censerentur ». Ista Comes : verumtamen, cum novorum comiliorum a Dar- Ia;o indictorum mentio, apud caeteros auctores, minime reperiatur, hinc proposita in religio- nem et reginam capila, in primis potius quae diximus comitiis, vel inter conjuratos tantum videntur fuisse sancila.

363. Verum, inter caeteros, qui reginae parricidio adversati sunl, praecipuus extitit, quis credet ? quem memoravimus nothus, Ja- cobus, comes Moravite, non quod Mariam dili- geret, cui proditor insidiabatur, sed sub pie- tatis specie, quia, nondum, nimirum, rebus suis conducere videbat, ut integra (inquit Conaeus) Hamiltoniorum, ad quos successio proxime spectabat, familia, nec fractis aliorum procerum qui a Maria stabant viribus, ipsa e medio tolleretur. Quapropter reginam eamdem clam adiit, et superioris cadis ac proditionis se ignarum simulans, ad amicitiam cum Darlffio marito redintegrandam hortatur, a qua, cum non abhorreret regina, eum vocari jussit, non minori facilitate reliquis, si deprecarentur, veniam datura. Ipsum igilur ingressum, manu- que in secretiorem locum deductum, primo, gravi admodum sermone increpavit, deinde sic allocutam fuisse, idem scribit Conaeus : « Omnes, qui te ad regnum boc invadendura et muliebre jugum excutiendum incitant, mi- hi, ne ulla ratione id dimitlam, gravissimis et efflcacissimis suadent argumentis : nulla in alterutrum charitate aut observantia, sed utrumque, mutuis vulneribus, perdendi studio inducti ; me enim in tui gratiam, te in mei sublato, Scotia rebellibus aut hoslibus ia praedam cedet, habebuntque scelerati, parri- cidio duplici, duplex pietatis velum. Sed flnge te regem esse, omnemque, quam ego in te transferre possum, exercere auctoritatem ; nullus, familiares si dempseris, edictis tuis aut mandatis obtemperabit, nec illi, qui te regem cupere se dicunt, pro rege agnoscent. Jam vero, quamdiu apud me, legitimam haeredem, regni potestas manet, tu omnibus ejus commodis fruerls, nec ego quidquam de jure meo omitto, ad quod defeiidendum, opli- mus quisque civium et exleri principes parali erunt. Verum, si hac minus movent, animo revolve maxima a me in patrem tuiim, quem, ab exilio revocatum, prislinis houoribus deco- ravi ; majora in te, ad regni thalamique socie- tatem assumptum.collatabeneficia. Nullus erat

23

178

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

in Scotia, ante reditum meum, cui salus \estra curae esset ; jam cunctis de regno vobis parando Eolliciti, quo facilius in cxilium, ut injustos invasorcs, remiltant. Desine, quitso, in pos- terum talia moliri, quae libi certum exitium, mihi dubium in subditos imperium ailatura sunt, et pofius egrcgios istos amicos hortare, ad commune nobis auxilium, conlra Dei el Ecclesiae hostes ferendum ; quod si in Numinis obsequio videris constantcs, tu quoque aliquid ab ipsis in pari necessitate spera : sin minus, quomodo, precor, in hominem pauca sibi conferre valentem, pauciora volentem, grati erunt, qui in omnium larfiitorem Deum, tam manifesta ingrali animi indicia produnt?cujus, nisi me honor apud Scotos instaurandus de- tineret obstrictam, omnibus hisce angustiis exutam, in tranquillo memet securoque brevi locarem ». Hcec Maria Darlao, qui laudata (subjungit idem Cona;us) conjugis pietate sa- pientiaque, sero licet, ob patratum homici- dium regnumque affectatum, poenitentiae indi- ces effudit lacrymas ; et reginae simul totum conjurationis ordinem aucloresque retexens, suam jurejurando operam, ad omnia quce ipsa vellet, sponte obtulit. Animo deinde Tultuque composito, ad proceres divertens, ab iisdem impetrasse ut Maria suae commilteretur custodiae, idem scriptor aliique referunt ; sed id obtinuisse dicendum est, vel simulata specie obsequendi uxori, quae tunc quadam infirmitate detinebatur , vel quod conjurati Darlaeum urgentes, ut ipsius subscriptione conditiones confirmarentur, quibus, inter alia, sacrosan- ctum Missae Sacrificium ubique interdiceretur, ut aliquis scripsit ; ipse responderit, se id curaturum, dummodo sibi ac reginae forma quaedam libertatis concederetur, ne infirmari posset, quod, annuens ipsorum votis, ipse fecisset, ulpote per metum illorum, quorum esset in potestate, vi extortum. Quod quidera conjurati, quo regem facilius in suam senten- tiam adducerent, minirae ei denegandura cen- suere.

364. Maria cum marito Dumblacum fugit. — Darlaeo igitur uxoris custodia tradita, cum ea simul facile fugam parare potuit, alque per caecas noctis tenebras, cilatis equis, prima luce ad arcem munitissimam, Dimbarcum pervenit. Perridiculum autem ac ineptum esse cognosci- tur, quod Thuanus scripsit, nempe, ad capes- sendam secum fugam, Mariam regem coegisse, mortis injecfo metu, ni paruisset. Nam, qua ratione, quo tempore, quibus viribus, quo in loco, vira hanc inferre ei potuerit, minime excogitari potest ; cum inermis non modo fe- mina, sed arcfae propemodum custodiae man- cipata , in loco ab hostibus circumobsesso, noctis tempore, quo facile vel minimus nutus, silentii coramunis darano audiri poterat, prae-

cipue a vigiliarura custodibus, vira viro adhi- buisse, quis omnino fabulosum non credet ? Nec est, quo idem rite carpere insuper possit, quod in Rizii percussores et conjuratorum plurimos deinde regina severe animadverterit : id siquidem illa debuit legibus, debuit Deo, debuit hominibus, sibique- ipsimet tandem debuit, quae tum innoceiitiae, tum regiae ma- jestatis dignitati hac ratione consulere, divino humanoque jure compulsa fuit. Cffilera, quae idem scriptor addit, ufpofe fabulosa, nec a pro- batis fideque dignis auctoribus comprobata, indigna prorsus sunt, quibus respondeatur. Quid vero, post felicem fugae exitum acciderit, habes ex Conaeo his verbis :

« Regina, missis ad diversas regni partes lilteris, quos favenfiores noscebat, de fuga sua raonitos, ut in armis praesto essent, antequam adversariis milifem conscribendi aut subsi- dium ex Anglia vocandi tempus concederefur, deprecans, infra paucos dies aliquot hominura millia sub signis habuit. Inopinata hac regi- nae cum marito concordia diligentiaque territi rebelles, in Angliam, securum valde, regnante spuria, impietati perfugiura, mira celeritate evadunt. Atque hic omnium miseriarum finis exfitisset in Scolia, nisi Maria inaudifa prius in apostalam rebellemque clementia, nothum ab exilio, quo ipse se dignum judicaverat, revoca- tum (cum cffiferis perduellibus, ex his cognO' scitur, nofhum ipsum, audita regina; fuga, in Angliam se recepisse) in pristinam gratiara suscepisset, sicque iterum faciesrerum mutata. Nam regina, dum se, beneficio singulari, ad perpetuam fidem nothum pertraxisse auturaat, incaufius ab eo, qui hostis aliquando fuisset, quara par erat, consilia admiftens, exemplo docuit, cui illata esf injuria, eum cito oblivisci, qui inferl, nunquam. Indignatus Darlaeus, no- thura sociosque tanta apud reginara auctori- tate poUere, ut cuncta eorum adminisfrarentur arbifrio, quos patriae principisque saluti scie- bat esse infensissimos, rationes primum de eo interficiendo excogifat, mox eas reginae aperit ; osfendens, quale monstrum, universae reipu- blicae exitio natum, ipsa alat. Haec crudelitatem aversata, marifura ab incoepto deferret, raagno utriusque dispendio ; nothus enim, eorum qucB a DarIa;o agifabantur cerfior per explora- torera factus, juvenem, sceleribus suis contra- rium, eoque sibi nomine iniquura, perdere statuit, ne perderetur. Verura, cum hactenus, virum probum simulando, multis virtutum fa- raa proeconibus minisfris imposuisset, veritus hac vulgi opinione, si tam insignis homicidii solus auctor haberetur, excidere, Bofhuellium comitem, hominem ad pessiraa natum, crude- lem, vanum, gloriaeque quovis etiara facinore appetenfera, in ejusdem secura criminis socie- tatera adduxit : facta ipsi spe, reginae nuptiis,

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

179

rmrito sublato, potiundi ; et, quod fidem supe- rat, eas publicis tabulis, inscia Maria, obsigna- vit; quam, ut in patratse caedis suspicioncm ali- quando inducere posset, Bothuellio propitiam et Darlseo iniquam efficere tolis viribus est co- natus, illum, ab egregiis virtutibus, modestia, temperantia ac fortitudine commendans : hunc •vero affectati regni, adullerii aiiorumque flagi- tiorum insimulans. Sed regina, cum probe nosset, quo animo in Darleum nothus esset, nunquam induci poluit, ut quidquam de eo gravius suspicaretur. » Hucusque Cona;us. Ni- hilominus , quamvis vaferrimas nothi artes nihil apud Mariam profecisse, ut se a marito abalienaret, censendum sit, ex eo tamen, quod singularem, agente notho praefato, apudipsam benevolentiam obtinuerit Bothuellius, incom- moda plurima ei contigisse, quEC sequenti anno dicenda erunt, manifeste monstrabunt ; eo enira proposita tendunt mendacia Thuani, sub hoc anno scripta, cum, amoto rege, unum omnia in Scotia potuisse Bolhuellium vafre affinnat , ut castissimam nempe reginam, et csedis mariti, et nefandissimorum scelerum auctor^m faciat ; subdole, videlicet, pessimis notbi dolis praetermissis, quibus et ipsam si- mul ac Darlaeum perdere studuit ; quos tamen haereticus Camdenus his verbis detegit : « Cum ex juvenili ardore (Darlaeus), nec cogitationes celare posset, nec, qua fuit in reginam con- jugem observantia, exequi auderet ; illam edocet, in reipublicEe usum, regiaeque fami- lise securitatem futurum, si Moravius e me- dio tolleretur. Illa rem detestata, ab ejusmodi consiliis etiam minando deterruit : spe in- jecta, gratiam inter ipsos componendi. Ille tamen, cum potentiam nothi apud reginam segris oculis intueretur, pras impatientia idem consilium cum aliis agifat. Quod, ubi Moravio innotuit , ut praeverteret , simulatione offlcii , occultiores insidias juveni opponit, Morlonio consultore, licet absente, usus. His visum, ante omnia, reginae animum a rege, amore nondum redintegrato, prorsus avertere, et Bothuellium, nuper Moravio reconciliatum, atque apud regi- nam gratia pollentem, in societatem pellicere : proposita spe divortii ab uxore, et nuptiarum cum regina, simul ac esset vidua ; et ad haec praestanda, eumque contra omnes defenden- dum, obsignatis tabulis, se obligarunt ; per- suasi, si res succederet, se posse una opera regem tollere, reginae existimationem apud proceres et plebem labefactare, Botuellium pessumdare, et ad se summam rerum attrahe- re ». Sic Camdenus, de impiis nothi molitio- nibus.

365. Edimbiirgum Maria reversa parit fi- liutn, cujus e sacro fonte suscipiendi gratia Eli- sabetha comitem Bedfordim in Scotiam mittit. — Verum, sicut has, optimi historici partes agens,

aperuit, ita eas Elisabethaj, ex cujus nutu et consilio cuncta haec agebantur, silentio prseter- ire non debuisset. Decima quinta die Junii hujus anni, peperit Maria Darla^o filium, Dum- baro Edimburgum reversa ; qucm etiam deinde Catholico ritu sacris undis, ab arcbiepiscopo Glasquensi ablui voluit ; facta ei hujus rei po- testate in comitiis, qurc pariter Edimburgi co- egit. Natalis hujus principis , legitimi tum Angliae, tum Scotiae hajredls, nuntio, Elisabe- tha multo gravius quam ante, Mariaj matri- monio perculsa, statuit omnino securim ad arboris radicem ponere. Et quia Rizii caede, infantem, adhuc in utero positum, ac una ma- trem, manifesta barbarie, perdere non potuerat, occulla fraude amicitias simulat, ut sic cou- ceptum scelus tandem perficiat, ultroque se offert, ut Andrseas Philopatrus narrat, ad hoe in Scotiam misso Bedfordiae comile, ut infan- tem de fonte suscipiat : « Caerimonia vero per- acta, (inquit Camdenus) Bedfordiae comes, qua} in mandatis habuit, cum Scotorum regina agit, scilicet, ut domesticae inter eam et maritum li- tes componerentur, (jucundissimam enim inler ipsos vitae et amoris societatem, malevoli qui- dam, jurati utrique hostes, subdole diremerant) et tractatus Edimburgensis. » Sic ille ; et qui- dem specie, de his, Elisabethffi nomine, cum Maria actum a Bedfordio, ut ipsam falleret, pro certo habemus ; verum clam perfidissimam, quam tunc in reginam ac regem nothus com- moliebatur conjurationem, non modo fovisse, sed etiam ad exitum perduxisse, quae subse- cuta sunt facile declararunt ; tunc enim tanlum legationis suae munus complevit Bedfordius, cum, cunctis ad facinus patrandum dispositis, conjurationis tandeni incendium erupit ; quo nimirum tempore, vix Angliam ingressus, e Scotia, ut facinus simularet, discesserat, ut praefatus Philopatrus narrat. Cui, si addas, quaj ex Camdeno habes, nempe Ilurlonium Ruve- num et alios, ob Davidis ca?dem in Angliam profugos, tanquam ad tutissimum perfugium, a Moravio ad Bedfordium, cum commendatitiis litteris directos fuisse ; ex his certo educes, et in Scotia a perduellibus Bedfordium stetisse, et ad hoc in Scotiam ab Elisabetha missum, ut sacrilegos eorumdem ac Moravii praecipue ausus foveret. Neque enim, ut falso idem Cam- denus asseruit, Elisabetham eamdem rogavit Maria, ut e sacro fonte filium susciperet ; sed potius, ut nuper ex Piiilopatro diximus, et ex Mariffi litteris, inferius apponcndis, constabit, ultro Elisabetha ad id munus se obtulit, ut hac, videlicet, pietatis specie, callidissima fe- mina praefatum Bedfordium in Scotiam milte- ret, et per eum conjuratorum (inquam) detes- tandum crimen perflceret.

366. Mariam commendat Pontifex princi- pibus Catholicis, et eatn litteris alque subsidiis

180

PII y ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

fovet. — Tot calamitatibus sacvisque flagilioso- rum hominum insidlis impetita Maria, non modo fidei Catholicae, quam constantissime profitehatur, ohlivisci non potuit : quin nil magis cordi hahuit, quam, ut Apostolicae Sedi ac Rom. Eccles. palam se devinctissimam de- monstraret. Quapropter, ubi de Pii ad Sum- mum Pontificatum evectione cerlior est facta, ne quid a se desiderari pateretur officii, quod cajteri Catholici principes Pio praestitissent, statim ad eum legatum direxit, Gulielmum, episcopum Dumblacensem, qui illi Pontificiam dignitatem gratularetur, et filialem suo no- mine obedientiam exhiberet, fidei litteris etiam traditis, quibus de rerum etiam suarum statu eumdem Pium monitum voluit. Illas, ex pro- prio originali acceptas ', hic inserendas cu- ravimus :

« Sanctissimo domino nostro

PIO PAP^ V.

n Felicis sBternseque memoriae Pius IV Pontif. Max., qui prosime Sanctilatem tuam in gubernatione Sedis Apostolicse praecessit, pro ferventi zelo, quo bonus ac vigilans pastor, tum erga universum gregem sibi commissum fuerat accensus, tum pra?cipue erga eas oves, quse in regno nostro Scotiae dispersas, ac lupis praedam factas , dolebat , ut illas tandem ad unum ovile pastoremque reduceret , litteras nuntiosque suos, non semel ad nos mittere dignatus est. Et quamvis eum, uti confldimus, in nobis semper animum propensionemque cognoverit, quem, et speraret ipse, cujusque nos poenitere non deberet, nihilo tamen secius res hujus nostri regni, omnemque hactenus, quod nemo nescit, perturbalionem passa, tum hostes religionis nostraj, qui (proh doIorl)pIu- rimi sunt ac suae potentiae confisi, atque ea de causa nobis formidabiles, conatus nostros hactenus remorati sunt, cur minus pientis- simis illius sanctissimisque postulatis factum fuerit satis. Illo autem ad coelestem patriam translato, postquam divina providentia Sancti- tatem tuam, et gubernaculi Sedis Apostolicae, et zeli animarum successorem elegerit, in tantis acerbitatibus, certam nobis spem relictam esse cernimus, brevi futurum, ut, quod ille feliciter coeperit, felicius etiam tua Sanctitas ad optatum finem perducat. Cujus rei gratia, dilectum nobis fidelem ac de religione Christiana opti- me meritum , reverendum in Christo patrem, Gulielmum, episcopum Dumblacensem, lega- tum , oratorem ac procuralorem nostrum , cura mandatis ad Sanctitatem tuam mittendum curavimus, tum, ut illius electioni atque ad Summum Pontificatus culmen promotioni no- slro nomine congralularetur ; tum etiam ut,

post humillima oscula sanctorum pedum, de- bitum noslrum obsequium, ac cum prompta voluntate obedientiam ei praesentaret, obnixe- que rogaret, ut in tuis sanctis sacrificiis, ora- tionibus, consiliis, auxiliis spiritualibus simul et temporalibus, miserum quidem adhuc et infelicem regni nostri statum juvet. Nondum enim eo adhuc res devenerunt, quin ab hisce tua Sanctitatis fortibus consiliis et auxiliis optima quaeque sperare, et possimus et debea- mus. Eam enim spem piae mem. Pius IV, Sanctitatis tuae praedecessor, nobis praebuit, quam a tua Sanctitate augendam et implendam fore, certo nohis persuadeamus, cum jam hostes nostri, partim exulent, partim in nostris manibus positi sint. Sed furor et extrema ne- cessitas eos extrema tentare cogit ; at, si Deus, et T. S. nobis aderit, (quorum causam agimus) murum hunc forte transgrediemur. Caetera do- cebit merito nobis dilectus et fidelis orator noster, quem si T. S. clementer admiserit, illiusque verbis fidem adhibuerit, non secus ac si nos loquentes coram audiret, ac ejus, imo verius, nostris votis benigne annuerit, erit, cur devinctiores posthac nos Sedi Apostolicae pro- fiteamur, cui tamen semper hactenus fuimus devinclissima. Deus Optim. Max. Sanctitatem tuam nobis, atque adeo universae reipublicae Christianae, quam diutissime servet incolumem. — Datum Edimburgi, ex palatio nostro Sanctae- Crucis, ultimo die Januarii. Anno ab incarnato Christo Salvatore, et spe nostra mdlxvi.

«Ejusdem Vestrae Sanctitatis devotissima filia.

« Maria R. »

367. De boc a regina Scotise ad Pium misso oratore, deque illius in Urbem adventu, ista leguntur apud Caracciam ' in Epistola, mense Maio anni hujus scripta: o Hisce diebus ad Urbem venit a Scotia quidam episcopus, gratu- landi causa de Pontificatu, et praestandae ohe- dientiae reginae ac regis nomine. Dum is in itinere esset, haeretici circumventam dolis regi- nam, sex jam menses praegnantem, in eum locum adduxerant, ut maximo Dei beneficio, vitae periculum vix evaserit, quae, si de medio sublata esset, actum erat in eo regno de reli- gione Catholica. Cum legeret Pontifex litteras, quibus res gesta continebatur, et alia coram a reginae procuratoribus audiret, de ipsius inopia et discrimine, et quanto studio egerit contra haereticos rebelles, opibus reginae An- gliae fretos, aiunt, suspirasse Pontificem, nec lacrymas cohibuisse, et consolari cupienti, nes- cio cui, dixisse : Qui possum non dolere, cum regnum illud, in eo statu positum, nulla ra- tione videam posse a me sublevari ? verum

> Ex Archiv. card. Alexand. Mss. codd. tom. 66.

> Apud Caracc. Ep. 4. mense Maio 1566.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 15C6.

181

velle dixit habcre conventum cardinalium, ut aliqua ratio iniri possit conficiendae pecunia;, et opis ferenda; regi et reginae ». Sic ibi.

In Epistola autem alias memorati Joan. Andreffi Caligarii \ sub die xv Maii ad cardi- nalem Commendonum, Roma scripta, inter caetera ista habentur : « Cum hodie Pontifex Max. in consistorio de auxiliis reginee Scotiaj suppeditandis ageret ; illam, ut virilis animi teminam commendavit : addiditque, iilius fide ac animi celsitudine, plurium Germania; prin- cipum segnitiem exprobratam iri ; quod ipsi audacter et palam Catholicam religionem con- flteri non audeant ».

368. Sed prster ea, de quibus cum car- dinalibus egit, ut conflandae pecunioe ad sub- veniendum reginse Scotiffi rationem iniret, ut in praefata Epislola apud Caracciam ^ legitur : « Domesticae familiae numerum valde immi- nuit, quo minus privatim in suos usus impen- dens, eo plus habeat, quod in rem Ecclesiae posset insumere». Et in altera ', mense Junio scripta, dicitur :

« Scripsi jam aliis litteris, ad praestandam Pontifici obedientiam, regis ac regina; Scotiae nomine, Romam venisse Dumblacensem epi- scopum, et quam vehementer doleret Pontifex, facultatem ei subveniendi minime sibi suppe- tere. Sed interim, dum episcopus hic Roma; moratur, Deo placitum est, conscriptos ad Melitense prsesidium milites, designatamque pecuniam, sublato Turcicae classis metu, non esse necessariam, quofacilius iniri potuitratio, ejus regni miserias sublevandi ; itaque decrevit ei nuntium mlttere, Montis-Regii in Subalpinis cpiscopum, qui et spiritualibus et saecuiaribus subsidiis, Christianffi reginae opituletur, quando ad Catholicam religionem tuendam, nihil ea, nisi pares voluntali vires desiderat. Scotum pra;terea nobilem, atque ipsum paulo post, episcopum Dumblacensem , ante discessum nuntii, ad reginam praemisit. Ad quem episco- pum, cum adesset Pontiflcis refectioni, (quem- admodum sane frugalis solet esse) amota men- sa, Pontifex accessit : En vides (inquil) quantum in meam mensam insumitur. Verum scito, quo plus ad opem reginae ferendam super- sit, me posthac etiam frugaliorem futurum. Deinde vocatum statim ceconomum coram epi- scopo, missam facere jussit magnam parlem familiae ; et hoc ipsum addit : Quo facilius vestrae regina; possim succurrere, ut sciat me, rem salutemque suam propriis meis ac familia; meae necessitalibus anteferre. Itaque pro certo habeat, ipsius causa, me plus etiam, quam possim, esse facturum. » Hactenus Epistola.

369. Nec modo pro viribus Pontifex suppe- lias Mariae ferre connixus est, sed etiam, cardi-

> Ex. Mss. card. Spadae. tom. 216. — ' Ibid. ul sup. — * Epist. V apud Carac. mease JuDio 1366.

nali a Lotharingia ejusdem avunculo monente, ab aliis Catholicis principibus, praecipueque a Catholico Hispaniarum rege, opem ei auxilia- que comparare studuit ; scriptis ad eum et Galiiarum regem sequentibus Epistolis ' :

« Charissimo in Christo filio nostro Phi- lippo, Hispaniarum regi Catholico.

PIUS PAPA V.

« Charissime etc.

« Incredibili fuimus dolore perculsi et cohorruimus, postquam ad nos allalum fuit, dc, nefariis insidiis, quae ab ha;reticis exulibus regni Scotiae comparatte fuerunt nuper charis- simse in Christo filiae nostrae Mariae, Scotiae reginae illustri. Concussit penitus visceranostra tantum periculum, in quo illius optimae piissi- maeque reginae salus, et concepta simul in ejus utero proles versata fuit : ex quo eam periculo Dei Omnipotentis manus manifeste eripuit ac liberavit. Quantum id et quam nefarium scelus fuerit, cum nobiscum reputamus, adeo nobis atrox videtur, ut judicemus id commovere debere omnium Christianorum principum ani- mos et communi eorum ultione vindicandum esse, perinde ac si cujusque eorum vita illis rebellium suorum et haereticorum insidiis et ferro appetita fuisset: sed quemadmodum tra- goedia illa acta ac paene peracta fuerit, majesta- tem luam non dubitamus ex aliorum litteris cognovisse. Quia vero lam detestandi facinoris auctor et hortatrix fuisse creditur illa, quae se pro Angliae regina gerit, quae Scotis illis haere- ticis ac regina; hostibus, velut asylum apud se patefecit, et quibuscumque fierit possit modis, illam optimam reglnam de medio subiatam cupit, majestatem tuam, charissime fili, cujus auctoritatem plurimum valituram scimus apud ipsam vocatam Angliae reginam, hortandam in Domino duximus et rogandam, ut per oratorem tuum et per litteras, super hac re accuratis- sime scriptas, acriter cam moneas atque deter- reas, ne quid directe indirecteve, adversus Sco- ti£B reginam moliatur, testiflcerisque ea quae contra illam tentata fuerunt tibi displicuisse, nec te regina; Scotiae deesse posse , si quis ejus rebellibus ulla palam occulteve subminis- traverit auxilia, ullumque consilium aut favo- rem impenderit. Facies vero rem et Christiana; charitati convenientem, et tanti regis pietate atque humanitatedignissimam, Deoqueetnobis gralissimam, si reginam ipsam Scotlae, per litteras quoque tuas confirmaveris, eique auxi- lium tuum non defuturum esse spoponderis. Si eae opes essent nostrae, ut id ipsi praestare possemus, exemplum aliis principibus primi praeberemus, quanto studio sit subveiiiendum reginae, tanta pietate pra;ditae, adversus rebelles

' Ez Archiv. Vatic. Ibid. ut sup.

<82

PII V ANNUS I.

CHRISTI 1566.

suos hserelicos : sed, praeterquam quod longis- sime ab illis partibus absumus, ut non com- mode illi opitulari possimus, cogimur auxilia mitlere, hinc Melitensium militum Ordini, inde serenissimo Caesari, tuo patrueli, in tanto bello, quod a Chrisliani nominis hoste potentissimo jam imminet atque instat ; et maximos praeterea sumptus facere ad oppida maritima ditionis noslrte et S. R. E. ab hostili classe tuenda ; totque et tam varias impensas facere cogimur, cum tamen magno a;re alieno oppressam Sedcm Apostolicam invenerimus. Itaque ad te confugi- mus, charissime fili, reginam Scotis et res ejus tanto tibi studio commendanles, ut studiosius eas commendare minime possimus. Quaecum- que tali ejus tempore in eam officia contuleris, iis, non minus nos, quam ipsam tibi obstrlnxe- ris. Incredibili nos lajtitia affeceris, si has lilteras ei tanto, quando speramus, usui fuisse intel- lexerimus. Datum Roma>, apud Sanctum-Pe- trum, die xxi Maii mdlxvi, Pontific. nostri anno primo ».

Ad Galliarum regem '. « Charissimo in Christo fllio nostro, Carolo, Francorum regi Cbristianissimo.

PIUS PAPA V.

« Charissime etc.

« Non facile verbis consequi possumus,

quanto animum nostrum dolore perculerit,

quantaque misericordia commoverit miserabi-

lis casus charissimaj in Christo flliae nostrse,

Scotiae regina; illustris, et periculum, in quo

tam piaCatholicaqueregina, unacum concepta,

sicut accepimus, prole versata est. Ex quo eam

periculo etsi Omnipotens Deus eripuit, tamen

non possumus non summa sollicitudine affici ;

satis scientes, non cessaturam illam, quac se

pro Angliae regina gerit, quam plurimi suspi-

cantur tam nefarii sceleris hortatricem et au-

ctorem fuisse : et quoniam hoc non successerit,

quibuscumque potuerit arlibus quietem et

pacem illius regni esse turbaturam. Si eas ipsi

haberemus facuUates, ut ipsi reginae Scotiae

auxilia subminislrare possemus, exemplum

aliis principibus praeberemus : sed in maximis

fisci nostri angustiis, praeter magnum aes alie-

num, quo gravati sumus,et quod in dies multi-

plicatur, praelerque sumptus necessario facien-

dos, ad tuenda praesidiis adversus Turcarum

tyrannum et classem oppida nostra maritima,

coacti fuimus, mittere auxilia uno tempore et

serenissimo Cassari et Ordini militum Sancti-

Joannis Hierosolymilani, tam et tanta horribili

belli tempestate, terra marique ab hoste poten-

lissimo Christiani nominis, inde Austriae, hinc

Helitae insulae et Italiae imminente. Te igitur,

charissime fili, qui commode potes, oportet.

cogitantem quo furor et audacia haereticorum progressa sit, illius optimae reginae, quaj fratri tuo clar. mem. regi nupta fuit, lam atroces injurias, perinde ac tuas ipsas vindicare, et regnum Scotia;, quod regno Franciae perpetuo quodam et firmissimo fcedere junclum est, opibus et auxiliis tuis a communibus hostibus tueri atque defendcre. Illud est, non solura Christianissimi regis officium, sed cujuscumque alterius regis, casus aliorum regum a se noa alienos putare, et periclitantibus, propter subdi- torum audaciam, aliis principibus, auxilia ferre, sicuti simili suo sibi subveniri ab aliis ipse cuperet. Nihil est, quod te et majoribus tuis dignius, nihil, quod Deo gratius facere possis. Id quidem te, tua sponte facturum esse confide- bamus, sed tamen paternam exhortationera nostram accedere voluimus, ut et acrius ad propulsandum illius charissima; filiae nostrae, et regni religionisque Catholicae periculum incumbas. Quod ut facias, te ita et hortamur et rogamus, ut majore a te studio quicquam petere non possinius. Datum Romae, apud Sanctum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die iv Maii MDLXvi, Pontific. nostr. ann. primo ».

370. Scripsit praeterea Pius ad Catharinam, Caroli Galliarum regis matrem, cujus prope nutu cuncta tunc in Gallia geri sciebat, ut ex Vaticano Regesto dilucide apparet. Post disces- sum vero Roma Dumblacensis episcopi, certio- rem eum cum reddidisset Scotiae regina de iis, quae sibi nuper acciderant, hujusraodi tulit ab eodem Pio responsum ' :

« Charissimae in Christo flliae nostrae Mariae, reginae Scotiae illustri.

PIUS PAPA V.

« Charissima in Christo filia nostra, salu- tem etc.

« Cognitis iis, quae tibi acciderunt, post dis- cessum venerab. fratris episcopi Dumblacensis, oratoris tui ad nos missi, doluimus siraul et laetati sumus. Horruimus et summo dolore af- fecti sumus, utaudivimus de summo periculo, in quo versata fuisti, propter nefarias haereti- corum , tuorum Deique rebellium, insidias ; lajlitiam vero multo majorem attulit tua in tanto discrimine perspecta virtus et animi raa- gniludo, admirabilisque in pio tuo tuendae re- ligionis Catholicje proposito nullius periculi metu concussa conslantia. Cujus nimirura causa, te Dei omnipotentis gratia ex manibus impiorum eripuit. Gratulamur igitur pietati tuffi, qua> tali constantia non modo ingentera et perpetuara laudera tibi ab hominibus peperisti, sed alteram multo splendidiorem coronam, quam eam, quam in temporali regno gestas, a Doraino consecuta es ; eara scilicet, quam con-

' Ex Arcbiv. Vatic. Ibiii. ut sup.

' Ex Archiv. Valic. Ibid. ut snp.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

183.

fessoribus suis Christus in ccelo proposuit et paravit. Quia vero non cessaturam pulavimus, tali tempore, illam, cujus opera, tam nefarias insidias vitae et regno tuo comparatas fuisse plurimi suspicantur, statim scripsimus, sicut dilect. filius Carolus cardinalis a Lotliaringia, avunculus tuus, a nobis petierat, ad charissi- mum in Christo filium noslrum, regem Calholi- cum, enixe rogantes, ut illam in tani nefandis coeptis, auctoritate sua deterreal. Horlati etiam sumus regem et reginam Christianissimos, ut opem tibi ferrent, ut quod facturos esse sua sponte confidebamus, nostra eliam hortatione et precibus facerent studiosius. Elsi autem maximo aere alieno pressi, miltere coacti fui- mus auxilia seren. Rom. imperatori electo, et Ordini militum S. Joan. Hierosolymitani, pro- pter bella hac aestate, terra quidem Austria, mari autem insulae Melitse imminentia, a poten- tissimo Christiani nominis hosle, magnosque preeterea sumptus facere cogimur, tuendis ab hostili classe nostris et Sancta; Sedis Apostolicee oppidis maritimis : tanien statuimus, nobis ip- sis potins et familiae nostrae, quam tibi tali tem- pore deesse. Itaque propediem tibi pecuniara mittemus, non quidem, quantara cuperemus, sed quantam poterimus. Mittemus etiam nun- tiura Apostolicum, ut serenitati tuae in tuis labo- ribus vice nostra adsit, et qucECumque poterif, tibi tuisque officia praestet. Te, charissima filia, hortamur, ut conforteris in Domino, et robusta sis, et confldas, non modo divinura prsesidium tibi, sed ne huraana quidem auxilia defutura. Reliqua cognosces ex litteris ipsius episcopi Dumblacensis, viri non minus nobis quam tibi probati. Datura Roraae, apud S. Pelrura, sub annulo, etc. die xii Maii mdlxvi, Ponlific. nostri anuo prirao ».

371. Pius Laureum episcopum Montisregalis in Scotiam mittere decernit. — Nec multo post, quem prffidiximus, VincentiumLaureurn, quem sibi, post initura Summum Pontificatura, Eccle- siae Montis-Regalis in Subalpinis episcopum suffecerat, ut superioribus litteris reginaj polli- citus fuerat, Apostolica auctoritate , suum in Scotiam nuntium decrevit ; quem viginti milli- bus aureorum (ut narrat Gabutius '), plura sine dubio, si tulisset occasio, deinceps erogaturus, ac salutaribus consiliis instruxit; quibus ille rebus , ad protegendam religionis causam, Mariaraque et regnum periculis eximendura uteretur. Quin etiam ad illam, manu sua con- scriptas, studii sui et ardentis pietatis indi- ces, a Laureo deferendas, ejusmodi litteras ^ dedit :

« Charissimae in Christo filiae nostrae Mariae, Scotorum reginae illustri.

PIUS PAPA V.

« Charissiina in Christo filia nostra, saln tem, etc.

« Ex quo tumultus a perduellibus tuis iis demque sincerae el Calholicae religionis hosti bus excitatos intelleximus, non praetermisimus quominus ex animo omnique paterno affectu, sicut par erat, ad Doniinura Deum confugere- mus, timentesque ne ob peccala nostra exaudiri non merereraur, plurimorum religiosorum et sumrai Dei ministrorura intercessione et oratio- nibus usi suraus. Optassemus quoque vita no- stra ac sanguine tibi succurrere, sicuti non omisiraus cum charissimis filiis nostris Catho- licis principibus agere, ut auxiliura tibi fer- rent. Placuit deraum misericordice et cleraentia& divinae lenire aliquantulum gravem nostrum dolorem, accepto nuntio, te tam ingenti peri- culo ereptam esse ; quam ob rem egimus Deo, non quas debuiraus, sed quas pro tenuibus no- stris viribus et remissa pietate potuimus gra- tias. Nunc, quoniam, ob ingravescentem jam nostram aetatem ac tot immensas occupationes, quibus pro universa republica Christiana disli- nemur, in Scotiam ire non possumus, mitten- dum duximus venerabilem fratrem nostrum Montis-Regalis episcopum , latorem prfEsen- tiura, virum rara virtute, probitate, doctrina ac prudentia praeditura, nuntium nostrum , qui tibi singulis quibusque occasionibus inserviat, quemadraodura ab ipso, cui plena fides haben-' da est, exponetur. Tibi interim persuadeas» nos, nec posse, nec velle, uUa in re, commodis tuis deesse. Ad extremura, eum precaraur, qui nos, providentia sua, non autera nostris meri- tis, vicarium suum fecit, ut perseverantiam ani- mumque invictura regali vestrae personae im- pertiatur. Datura Roraae, etc. die vi Junii mdlxvi, Pontific. nostri anno prirao. »

372. Scriptas a Pio ad Mariam has litteras, unaque missum Laureum, postquara morte Darlffii haec iterura vidua, in assiduo vitae dis-> crimine, innumerisque quae suo loco recen- sendee erunt aerumnis versaretur, Gabutius ' censuit; verum, cum, et Darla;i mors, et alia caetera, non ad praesentem, sed ad sequentes annos pertineant, et sub die vi Junii hujus an- ni praefatae litterae obsignatae legantur ; quae in eis idcirco coraraemorat Pius, accipienda esse de conjuratione, nuper in eam facta, ex qua mors Rizii subsecuta est, et reliquis quae supra recitavimus, evidentissime cognoscilur. Gra- viori et duplici lapsu, sub hoc anno scribit Bzovius ^, et nuntium Laureum Scotiam ingres- sum esse, et Mariam fuisse allocutum, ipsius cum eo, fabulosum plane, colloquium recitans :•

' Vil. Pii lib. 3, cap. 8, p. 160. — ' Apud Bzov. et Gabut. elc.

« Vit. Pii lib. 3, cap. 8, pag. 99 et seq. — * Biov. Annal. Eccles. sub aun. Ciuisti 15G6, Pii V primo, ff. 29. pag. 139.

184

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

Coram eo (inquiens) ApostoIicaD Sedis nunlio, cum Maria in primis palam faceret, quantum ad ScotiaD regnum in officio erga Deum et Ro- manam Ecclesiam continendum laboraverit laboretque, deinde excusaret lenitatem in pacis publics violatores, hceresisque ministros, quam partim necessitate, partim studio pacis, ad mi- tiora consilia descendens, ostendisset, et ad exlremum ista constantiae verba proferret: « Ad me vero quod attinet, Ecclesiae Catliolica; Ro- manae filiam esse in maximis laudibus pono, a cujus unitate, nec sceptra; nec coronae, nec vitae dulcedo, nec mortis terror unquam me, vel latum unguem, divino propitio auxilio sepa- rabit. Regno ejici, solio deturbari, quacumque demum miseria vexari potero ; a Catholica, Apostolica et Romana veritate ut discedam, pracmiis induci aut suppliciis cogi non potero ». Sic ille : cui non modo cuncti scriptores adver- santur', sed ipsemet sibicontrarius agnoscitur, dum sequenti anut), disertis verbis narrat, Vin- centium Laureum, Scotiae ingressu prohibitum. Haud enim multo post scriptas quas retulimus Pii Epistolas, in viam, Scotiam versus, se Lau- reus dedit, ut testatur Ciacconius ", qui de ipso agens sic scribit: « Sub ipso ferventis caniculae aestu longum illud iter ingressus est Vincentius : Lutetiae ab archiepiscopo Glasquensi, reginae Scotiae ad Gallum regem oratore, litteras acce- pit, quibus mirum in modum optare praeferebat regina, ut quamprimum nuntius Apostolicus in Scotiam trajiceret ; neque enim dubitabat, quin prudentissimis ejus consiliis, auctorita- teque nota, tum religionem Catholicam pro- tegere, tum regni incolumitati securitatique prospicere et consulere, aliquando posset : ef- flagitabat tamen, ut tantisper profectionem suam in Scotiam ditferret, dum alteras ab ea litteras acciperet; nam se interim curaturam, ut quoad fieri posset, recentis seditionis reli- quiis e medio sublatis, tutior ipsi postmodum, ac debita cum dignitate, illic pateret aditus. Ab incepto itinere destitit Vincentius ; Edmundum tamen Haium, e Societate Jesu, natione Scolum, solertem perspicacemque virum, in Scotiam cum litteris illico direxit, quibus reginam hor- tari, excitare atque etiam inflammare, ut pro religione Catholica in illo regno restituenda tu- endaque, pristinam aninii magnitudinera con- servaret ; unaque pro comperto haberet, sibi, et aeternum Dei Numen perpetuo affufurum, et integerrimo Dei ipsius vicario in primis curae futurum, ut, singulis quibusque temporibus, sanctum vereque regium studium suum am- plexaretur, summoque favore prosequeretur. Elapso tertio mense, ex quo Lutetiam nuntius Apostolicus pervenerat, cum nuUus adhuc de trajectione in Scotiam, a regina nuntius adve-

' Idem sub anno 1367, ff. 10, pajjin. 381. — * Ciaccon. tom. 4. pagiD. 91, sub aan. Christi 1572.

nisset, Dumblacenscm episcopum, integerri- mum prudentissimumque virum cobortatus, in Scotiam expedire dccrevit, ut reginae quaedam admodum salutaria ejus nomine enuntiaret. Intcr haec Scotiae res mutata;. Regina transfuga Angliae fines, elc. Desperatis igitur rebus ad re- ligionem Catholicam in Scotiam pertinenlibus, cum jam legationis suae munus se non posse exequi videret Vincentius, nihilqne magis curae sna; esse voluit quam, annuente Summo Poati- fice, ad regendam Ecclesiam suam Montis-Re- galis advolare». Haec Ciacconius, quseGabutius confirmat, et alii passim.

373. Causa, ob quam adeo dilata est in Sco- tiam Laurei emigratio, ac demum penitus pro- hibita, ea fuit, quod piissimae reginae, tum spes, tum conatus irriti evaserint, quibus a regni Ordinibus obtinere curaverat, ut eo, quo par erat, honore Sedis Apostolicae nuntius in Sco- tiam admitteretur ; imo quod ha^retici, contra id, quod ipsi Mariae polliciti fuerant incomitiis, ingressui illius deinde in Scotiam palam obsti- terint. Edimburgi siquidem, regina, quae urbs primaria totius regni est, (ut narrat Gabutius ') omnium Ordinum conventum habuit (ut innui- mus), ubi duo vix tantum obtinere potuit ; alte- rum, ut, quem diximus, filii sui, paulo ante nati, Baptismus publice, Catholicorum ritu, uti factum est, celebraretur ; alterum vero, ut Apo- stolicus nuntius in Scotiam admilteretur : quod quidem, licet promissum, haeretici tamen prse- stare noluerunt.

374. Maria Pontifici gratias agit, mintiatque suum filium ritii Catholico fuisse baptizatum. — Nondum in apertum eruperat ista haereticorum eorumdem perfidia, cum Maria, acceptis (ut arbitramur) ab eo, quem paulo ante memoravi- mus, Edmundo Haio, (cum quo forte, si tamen fictum excogilatumque non sit, Maria ipsa col- loquium habuit, quod coram Laureo perperam eam fecisse Bzovius scribit) in Scotiam a Mon- tis-Regalis episcopo, misso, tum Pii lilteris, tum pecuniffi subsidiis, ab ipso Pontifice submi- nistratis, ut illi, pro tot tantisque beneficiis di- gnas, quas posset, rependeret grates, nuntiaret- que filii natalem, demumque de se suarumque rerum statu admoneret, Stephanum Wilfonum, familiarem suum, Romam legavit, qui Ponti- Qci, ipsius reginae sequentem Epistolam * ex- bibuit :

« Beatissime pater.

« Post humillima pedum oscula.

« Ingens cura vigilque sollicitudo, quam de religionis Catholicse conservatione B. V. susce- pil, cum omnibus ubique locorum satis nota atque perspecta est, tum vero clarissime raihi, ut uni ex filiabus vestris et sanctae Matris Ec- clesiae. Nara non solum a B. V. hisce raeis ad-

« Vit. Pii lib. 2. cap. 8. pag. 101. — « Et in Append. Cunai ad Vit. Mariae Stuard.

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 1566.

185

versissimis atquc liirbulentissimis lcmporibus, litteras consolationis atque spei plenissimas accepi , verum etiam hausi de dulcissimo fonte liberalitatis munificentiseque vestrae, misso in- timo B. V. nunlio, qui me consolaretur, con- flrmarel, atque pafernae erga me benevolentiac vestrse gravissimum daret testimonium. Id quod equidem judico proflcisci a summo at- que incredibili studio vestro instaurandae, ubi collapsa est , religionis , confirmandi omnes consolationis indigentes, revocandique ct resti- tuendi omnia in pristiniim statum, denique ef- ficiendi ut Deus ubique laudetur et celebretur, flde Catbolica per universum mundum florente. Enimvero Cbrisliani omncs justissimam cau- sam Deo gratias agendi habent, quod talem, tam vigilantem ac dextrum pastorem, ac velut navi , in maximis tempestatibus periclitanli, sic Ecclesia? sua; gubernatorem prsefecerit. Fit ergo , ut ego inter reliquos Catholicae fldei filios ac filias libentissime atque bumillinie ac- cipiam, alque amplectar divinas hasce vesfras atque spei optimae plenissimas admonitiones atque consolutiones, nec eis uUo modo defu- tura sum, sed omnibus viribus connixura, ad restituendam propagandamque Catbolicam reli- gionem. Ac, quo plura certioraque de Beat. Ve- strae voluntate cognoscere possem, curavi ad- monendum Beat. Vcstrae nunfium, nunc in Gal- lia subsistenlem, ut huc in regnum nostrum, quanla commode poterit celerifate se conferat. Recipietur profecto fractabiturque omni quo decet bonore, habiturus me, in propagando Dei honore, et regni tranquillitate constituenda, consiliorum non impigram, sive comilem, sive ducem. Dupliciter certe me felicem exisfimo, quoniam duplici me solalio cumulare Dei mise- ricordia dignata est, altero, benedictionis et nuntii mibi gratissimi bac consolatione ; altero, dono fllii, a Dei benignitate mibi concessi, de quo B. V. certiorem faciendam putavi, non so- lum, quod mibi natus esset, sed etiam, quod proposuerim ac cum consensu meorum proce- rum, non sine magna difficulfafe elicito, decre- verim, eum Bapfismate iniliandum curare, more Ecclesiae Catbolica? noto atque usitato, publicitus, principum orfbodoxorum legafis praesenfibus : sperans ac Deo confldens, quod, quemadmodum, post maximam gravissimam- que religionis demutationem, sacramentorum Ecclesiasticorum usus jamdiu infercceptus at- que exoletus, propemodum incipiet in bapti- zatione fllii mei insfaurari ac renovari ; sic Deus Opt. Max. gratiam illi suam largietur, per- severandi ab incunabulis in eodem sacramen- torum usu Catliolico et orthodoxo, atque meos omnes ad eumdem perfrahendi. Equidem pro materno officio atque pietate, dabo operam, ut ejus educatio in Catholica flde , initio bene posifo, feliciter res|iondeat : cujus rei fotius,

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

advenienti nunfio Beatitudinis vestrse certuin documentum dabo. Porro misimus familiarem nostrum Stephanum Wilfonum, qui liasce prae- feret, certo consilio deiecfo, ad Beatitudinem Vestram, ex quo plura de voluntate nosfra, in hisce atque aliis rebus cognoscet : cui volumus, et exponendi desideria nostra potesfatem det, ac fldem etiam habeat. Deus Opt. Max. diutis- sime te servet Ecclesiaj snae incolumem, ac per Sanctitatem tuam, religionem Catholicam cito instauret atque propaget. Edimburgi VII idus Octobris mdlxvi.

«Sanctilatis vestrae humil.ac devotiss. filia

« Maria R. »

375. Quod hisce lilteris responsum dederit Pius, dicetur anno sequenti. IUud male, sub hoc anno recitat Bzovius ' ; nam, cum sub die XXII Januarii, dala ab ipso Pontifice Epistola recenseafur, illam idcirco, non ad Januarium, jam prseteritum, anni hujus, sed ad alium fu- furi pertinere nemo non videt.

376. Ex allata vero Mariaj ad Pium Epistola evidenfissime educitur, quoanimo ipsa fuerit, cum de fllii baptismate cogitavit : cui nempe orfhodoxorum principum legatos interesse, si- gnanter voluisse dicit, ut in eo ostenderet, se ibi nil haereticorum profanitatis commisceri ex- optasse ; quantumque abfuerit, ul Elisabefham deprecata fuerit, ut per Bedfordium ab ea fllius sacro e fonte levarctur,ut Camdenum nossupra monuimus perperam scripsisse. Ulfro tamen oblatum, in speciem pietatis officium, non re- spuisse censemus, ne Elizabethae ejusdem benc- volentiam aspernari viderelur ; dandumque id temporum acerbitafi, ut a recfitudinis semifa, quam sibi tenendam immobilifer proposuerat, politicis sensibus, malo omine, nimis indul- gens, declinandum putaverit ; unde, justo Dei judicio, effecfum sif, ut hujusmodi consilio, Deo ipso improbanfe, maximo suo damno, sub ovis pelle, Bedfordium venienlem lupum exce- perit. Irrita insuper piissima reginae vota, in filii educatione, impias baereticorum fraudes reddidisse, ex hoc iuferas, (inquit Genebrardus in Chronic.) quod ipsi Georgius Bucbananus (de quo nos supra), Minorita excucullafns, Bac- cbicus histrio et albeus potjta, pro prseceptore tribulus sit.

377. RitKaliiim Anglicanorimi compendiosa historia : cujusnam valoris sint ordinationes Anglicame. — Dum ha?reticorum ope Elizabetha Scotiae reginam funestissima exagitat tempes- tate, in Anglia haeresim ipsam firmare magis constabilireque contendit. Indixerat illa Lon- dini, ad kalendas Novembris, comitia rcgni : de quibus in ejus Vifa, Gulielmo quidem Cam- deno attributa, non tamen ante ann. mdcxiv, sub rege Jacobo I, Presbyterianos oppriraere sat-

' Rzov. Annal.

24

186

PU V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

agen(c, pnblici jiiris facta, ifa lcgiUir : « In hoc Oriliiuim convcntu (prictcr alia in usuni reipu- fclicfc) declaratum est, unanimi omnium con- scnsu, arcliiepiscoporum el cpiscoporum An- gliae eleclioncm, coiisccrationcm, confirniatio- nem etinvcsllluram (ciua^ nonnulli calumniando in quaeslioncm vocaranl) lcgitima csse ; eos- dcmque rile et ex actis statutisque regni eleclos et consecratos fuisse. Eos, el jam indc itidcm consecrandos, recte el rite esso et fore conso- cratos, quacumque lege et canone non obstantc. Pontificii cniin, illis (ca nempe ratione ordinatis cpiscopis) ol»trcctarunt, forsan, eo quod unctio, annulus, pcdum pastorale, cum benedictioni- bus, non adliibitn, et quasi a tribus episcopis non essent rite ordinati, qui suam ascendendo ordinalionem ad Apostolicam auctoritatem, a Christo acceptam referre possenl. Quod tamen, ut ex Regestis patet, verissime poterant, piis precationibus, devota Spiritus Sancti invoca- tione, manuum trium cjusmodi episcoporum appositione, concione habita, et Eucharistia celebrata, consecrai-i. »

378. Sic, inquam, ibi legitur, satisque se prodit, vel ex inepla syntaxi, affectata interpo- latio, prffiter narratinnis ipsius absurditatem. Neque enim Calliolici pro[)terea clamabant, Ycros e[Mscopos ne(]uaquam esse, quotquot episco[)ales tunc sedes, insignia, et nomen, ex- trinsecumque episcopale munus usurpare con- spiciebanl, quod unctio, quod annulus, quod pastorale pedum, consimilesque solemnitates, in eorum ordinatione defuissent. Noverant, ut in Baptismo, sic et in Oidinis Sacramento, ca:rimonias mullas adliiberi, quae, non ad Sa- cramenti validitatem, sed ad solemnitatem ab Ecclesia pra;scriptam, solum pertineant. Neque ignorabant, salva rei summa, non easdem is- tius modi caMimonias, apud Gra>cos, qua; apud Lalinos, locum liabere, cum in Baptismo, tum in episcopali Ordine conferendo. Jure niliilomi- nus poleM-ant, adversus novos istos episco[)OS Anglos, Tiideiitinum illum canonem Catholici admovere ' : « Si quis dixerit, receptos et ap- probatos Ecclesia! Catliolica; ritus, in solemni Sacramentorum adiiiiiiislratione adliiberi con- suetos, aut contemni, aut sine peccnto a mini- stris pro libito omilti, aut in novos alios, per quemcuniquc Ecclesiarum pastorem, mulari posse, anatliema sit : » et liinc sacrilegos, ex- communicalos illiciteque ordinatos habere : valide tamen eos ordinalos habuissent, nisi etiam essenlialia defuissent. Certum quippe in Ecclesia senipcr fuit, (etinm apud Orientales, ideutidem in schismate diuturno versatos, ver- santesque adliuc magna cx [larte a^tate nostra,) quod ei)iscopalis ordinatio, ut et presbyteralis, non illicita solum, sed eliam nuUa et invalida

• Ibid. ul sup. Trid. sess. 7. de Sacram. Can. 13.

omnino sit.si peragatura ministro, qui episco- palem ordinationem suam referre ascendendo non potesl ad Apostolicain a Christo acceptam auctoritatem ; seu qui inanus vere episcopales personaj ordinandaj non iniponeret ; vcl qui sic imponcret, ut episcoi)alcm, ac rcspective pres- byteralem, sacramcnta et sacrificia conficiendi potestalem, sensibili verborum forma, non suf- ficientcr exprimeret ; niaximc, si positive, con- tra quain semper intendit Ecclesia, potestates illas nequaquam conferre intenderet. Jam vefo in Anglia, ante annos undeviginti, anno scili- cetMDXLVii, rejecto Ponlificali Romano, ab ha;- relicis Zuinglianis, penes quos erat, eo lempore, sub Eduardo Vlejusque rectoribiis.Sommerseto duce et apostatico Cranmero, guherniiim regni rerumque omnium summa, primum Rituale Anglicanum procusum fuit. Huic autem operi tenebrarum deputati fuisse dicuntur, pra^ter Tliomam Cranmerum , Cantuariensem archi- episcopum , Georgius Day episc. Cicestren. Thom. Gooarios episc. Elyen. Joan. Gkip. Here- fordien. Henric. Holbeach episc. Lincolnien. Nicolaus Ridley Rocbesterien. Thoin. Thirleby Weslminsterien. Maycus, decanus 8. Pauli Lon- din.Taylordus decan. Lincoliiien. Haincs decan. d'Excetcr, Robertson decan. Durhamen. Joan. Redman, pricses Collegii SS. Triiiit. Cambrid- gen. Ricardus Cox regius eleemosynar.

379. Hi quidem onines (quos inter praifatus Dayiis Cicestrensis episco[ius, inleriori affectu Catholicus) Anglicano illi Rituali dicuntur sub- scripsisse. Idque nonnihil consonat narrationi Nicolai Sanderi, anno mdlxxxi, regnante "Elisa- betha, vita functi, atque adeo sincere admodum scribentis, de comitiis istis, Londini habitis, la- bente anno mdxlvii, lib. 2. De Schismate Anfjlica- no, Romana^. edit. mdlxxxvi. pag. 281, in fine : « Atque ingemueruiit quidein, el liis novitalibus utcumque se op[)Osueruiit, Ste[ilianus Vintonen- sis, Edmundus Londincnsis, Cutlibertus Dunel- mensis, Nicolaus Vigornicnsis, el Daius (liic est Georgius Day Ciceslren.) Ciceslrensis, episcopi : omnes doctrina et gravitate praestantes viri, qui etiam, in Ordinum convenlu, sufTragia habe- bant, religionisque senteiilia ac intcriori af- fectu Catholici erant. Sed facti episcopi, in schismate Henriciaiio, exlra Ecclesiam, vel po- tius contra Ecclesiam, regio, non Pontificio mandato aut assensu , et pro rcgia libidine, Ecclesiasticoque ejus primatu stabiliendo, non habebant illum verilatis et fortitudiiiis spiri- tum, qiii in unilale Ecclesia? Calliolicaj, rite ordinatis et inunctis liibui solet. Timide crgo restiterunt pueri regis primatui s[iirituali, imo simpliciter subscri[)serunt, ct in omnes cffiteras innovationes, quae non vidchanlur i[)sis conti- nere apertam ha;resim, ne episco[)alus ac hono- res perderent, vel ultro, vel contra conscientiam coacti, consenserunt. Cujus criminis gravissi-

Pn V ANNUS i. — CHRISTI 1566.

18T

mas paulo post pcenas, primiim, siib ipso Edo- vardo, qiiia in reliqiias omnes hccreses, seu (ut tunclo(iiiebanlur) regiaj majestatis.inreforman- da religione progressiones non sunt assensi, nec blas|)Iiema quEcdam illis proposila dogma- ta, pro concione, ut jubebanlur, explicare et comprobare voluerunt ; deinde multo magis, sub Elisabetha, omnes luerunt, depositionem, et, ut postea dicemus, diulurnos carceres, usque ad mortem patientisfime tolernntes, misericor- diamque simul et juslissima Dei in sejudicia collaudantes. His ergo metu superiora edicta sciiismatica approbanlibus, ac reliquis recens regio nomine creatis pseudo-episcopis, ad ea stabilienda, seclamque per totum regnum pro- pagandam, diligenlissime invigilantibus, secun- dum tempus lege comitiorum designatum, tre- mendum sacriflcium, caeteraque omnia offlcia et sacramenta, Catliolico ritu, publice fieri om- nino desierunt. » Hactenus ille.

380. Quidquid autem sit de subscriptioni- bus, quippe qute non immerito apud Burnetum aliosque Protestantes Anglos, episcoporum suo- rum, quasi valide ordinalorum, propugnalorcs admodum alterata; censeantur; audiendus ite- rum Sanderus, de summa rei in iisdem comitiis primoque illo Rituali constabilitae. Sic autem iHe habet ibidem a pag. 276, et deinceps : « Quibus sic constitulis, ad commoda tempora- lia, quorum piima ipsis cogitatio ac cura fuit; transierunl deinde ad religionis capita : ac pri- mo loco sanxerunt, ut, cum episcopi ac pres- byteri Anglicani, ritu fere Catholico (excepta Romani Pontificis obedientia quam omnes abnegabant) ad illud usque tempus ordinati fuissent ; in posterum alia omnino forma, ab ipsis prsescripta, ordinaliones fierent, auctori- tate a puero rege ad id accepta. Hinc novum etiam modum Sacramenta administrandi ad- junxerunt, et de ea re librura publicum, co- mitiorum auclorilate confirmatum, ediderunt. Deinde, cum non paucaj adhuc Sanclorum imagines ac slalua), alicujus etiam pretii ac momenti, per Augliam viserentur, eas primo quoque tempore lollendas judicarunt. Nec his malis contenti Zuingliani, tremendum etiam Corporis et Sanguinis Doinini Sacrificium,quod a Catechumcnorum prima et Cdelium sequente dimissione, Missarum nomen jam olim accepe- rat, in publicis comiliis abrogarunt. . . Quarto aulem loco sancitum est, ut Eucharislia? ulra- que species cuilibet de mysleriis parlicipanli necessario traderelur. Quinlo loco decreverunt, ut sacra Officia recitarenlur in vulgari lingua... AdminislrandfE autem Eucharisti» ritus, in illis primis regni conciliis prEescripti, parum a Ca- Iholicorum missa distabant : utvidelicet popu- lus non putaret, quicqiiam sibi ablatum, sed ea, qua; latine prius legebanlur, tantum in vulgarem linguam crederet esse translata ».

381. Nonnulla itaque, in saepedicto Rituali, adhuc erant Romanam fiJem redolenlia : quare Zuinglianorum et Calvinistarum eorumdem opera, adversus Romani Ritualis reliquias, mota tempeslate, eo res devenit, decernente rege, seu verius regente Sommerseto duce Cal- viniano, de Liturgia ilerato reformanda, consi- lio inifo, ut quod aiito confirmaveranl, tauquam opus Spirilus Saiicti, decrelo Parlamenlario ; Rituale, ejusdem Parlamenti decreto, post an- num circiter, tanquam opus superslitionibus ac fabulis plenum, supprimeretur. Idque Saa- derus ipse confirmal, ibidem subdens, pag. 279 : « Ilaque Canon Missarum, ptene totus ab initio ad verbum transcriptus fuit. Signa eliam bene- dictae Crucis retenta sunt, illa, inquam, quse manu tantuni sacerdolis expressa erant Caele- rum, non omnes Protestanles eodem spiritu agebantur : qui enim niliil, nisiopes Ecclesiasti- cas queerebant, parum curabant, si Crucis ima- gines in aere solo designarentur. Qui vero non poterant ferre, ut vel ila salfem mortis Christi figura et imago in honore aut usu aliquo habe- retur, brevi postea oblinuerunf, ut, sublatis ejusmodi caerimoniis, fotoque Canone remoto, nova Liturgiae forma proponeretur. Qua? Pro- testantium inconsfanfia multum retardavit ru- dem populum, ne eorum docfriuoe assenfirelur ; dicebat enim : Videamus prius, quo evadent, ubi consistent, et quiescenf ».

382. Huc efiam pertinent, quse narrat Bur- netus de Congressu, pro Reformatione habito MDXLvn, Tom. i HisforiEe suae, Anglicana lingua conscriptae, a pag. 201.Narrat enim, duodecimo loco quaesifum fuisse : « Utrum in novo Testa- mento necessaria sit consecralio, ut quis epi- scopus vere sit, an sufficiat elecfio taiilum ac destinatio ? » quodque Craninerus et episcopus Menevensis responderint : Solam suffi ere des- tinatioiiem. Rursus ad Qusestiones XIII et XIV quae erant : « Utrum princeps saecularis, si forte presbyteris et episcopis careat, in aufiqua vel noviter parfa dilione sua, possit quos vellet episcopos ac presbyteros instituere ? » eosdem illos aliosque multos res[iondisse : Utique id posse. Porro idem Cranmerus, necnon Petrus Martyr, et Marfinus Bucerus, aliique Zuingliani et Calvinistce pejus isfud secundum Rituale concinnavere. Quin et Calvinus ipse fertur lit- teris suis, et agenda suggessisse, et acla pro- basse, prKfer Parlamenfariam approbationem, de anno aidl et mdli

383. QucT cum ifa sint, licet olim Angli, jam in transversum acti, tria Sacramenta reliqua fecerint, Baptismum, Eucharistiam ac Pccniten- tiam, tesfe Joanne Sfoffio Profestanfe (apud Harduinum in refutatione Dissertationis Le Cou- rayer, Parisiiis edifa diebus nosfris mdccxxiv) ; nunc tamen, per secundum isfud Rituale, ia pejus ruentes,arliculo 26 declaraverunt : « Duo

!S8

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

tanliim esse Sacrnmcnta diviniliis instiluta, Baptisnumi et llaMiam. » Uiiodque potius ad rem noslram pertinet, articulo 30 negaverunt, uUum esse in lege GratijE Sacrificium, « proeter cruenlum in C.rucc peraclum ». Itcm sacerdo- tium, ad unum C/iristum coliaerenter dixerunt pertinere, et Altaria omnia subversum iverunt. Hac de causa, Calholici Angli (ait Sanderus ibid. pag. 28t) « et prcesertim doctiores, qui schisma Henrici Oclavi, saltem post mortem ejus reprimcndum sperabant, ubi adeo id non evenire perspicerent. ut polius in multo pesti- lentiorem hseresim erumperet; parlim seipsos accusarunt, quod primis initiis fortius non obstitissent, partim moerore ac squalore con- fecti, miserrimam vitam traducebant. Qui enim legerant apud sanctum Joannera Chrysosto- mum ',contra Paganos divinitatem Christi pro- pugnantem, veterem et antiquam patria suae fidem, ob hoc ipsum commendatam, quod alta- ria, jam olim in Britanniis, erecta Christo fuis- sent : {Sitnt etiam, inquit Chrysostomus, in Bri- tannicis insulis extra hoc mare sitis, fimdatae EcclesicB, et erecta altaria), cum illi iidem jam post mille et paene ducentos annos a Chryso- slomi morte, eadem altaria, non a Paganis, verum ab iis, qui seipsos vocant Christianos, dirui et everti conspexissent : quo animo par est eos hoc speclasse? quas fudisse lacrymas? quos gemitus edidisse? Nam, si altaria Christi olim fuerunt in Anglia, afQrmante Chrysostomo, Christiana; fidei signa ; utique eodem modo altarium dejectio, jam signum est perfidiae An- tichristianffi. » Haec Sanderus.

384. Eversa itaque fuere cum sanctis al- taribus, novseque legis jugi Sacrificio et sa- cramenta fere omnia, et maxime Ordinis sa- cramentum, diaconorum seu ministrantium, presbyterorum et episcoporum hierarchiam institutione divina et Apostolica traditione com- plectens. In quem proinde scopum impii Ri- tualis recoctores presbyteratum pariter et epi- scopatum, nomine tenus, fallendae plebis gratia, retinentes , ad simplex officium annuntiandi Terbi Dei, qua pUiribus, qua paucioribus, et sive in parvis oppidis parochiisque , sive in urbibus ac provinciis amandaverunt. Nihil eis, cohaerenter ad haeresim ipsorum suam, curae fuit qualitas ministri, presbyteros et episcopos deinceps ordinaturi ; cum episcopalem, ani- maeque impressum characterem , ne in illis quidem agnoscerent, qui olim sub Henrico VIII valide ordinati et consecrati fuissenl : nihihjue adeo proinde curae fuit intentio faciendi, quod in ordinando presbytero vel episcopo Ecclesia facit, ut contrarium publice nolorieque incul- catum vellent ; nullam scilicet conferri spiri- tualem atque indelebilem poteslatem, seu Mis-

< Homil. quod Christus sit Dens.

S8D sacrificiuiu celebrandi, seu veros sacerdotes in allari sacrilicaluros consliluendi. Sed et adeo verborum formain deformaverunt in iisdem regni comiliis aiini praedicti mdxlix, quibus no- men Synodi tribuere non sunt verili, ut praeva- lente deinde paulatim conlra Presbyterianos seu Puritanos Episcopanlinm islorum faclione, deprehenderint ipsimel aliquando tandem for- mae illius insufficientiam ; eamque tarde admo- dum atque inutililer, post annos videlicet am- plius centum, qualitercumque inslaurare co- nati sint. His enim verbis personatus episcopus Anglicanus, juxla Riluale Eduardi VI Londini impressum mdlii, pseudo-presbyleium ordinare jubebatur: « Accipe Spiritum Sanctum : quo- rum peccata remittis, remittuntur ; et quorum peccata retines, retinentur. Esto fldelis dispen- sator verbi Dei, et ejus sanclorum sacramen- torum. » Pseudo-Episcopum vero liisce aliis : « Cape Spirilum sanctum , et memineris ut resuscites gratiam Dei, quae in te est, per impo- silionem manuum. Non enim dedit nobis Deus Spiritum timoris, sed virtulis, et dilectionis, et sobrietatis. » Signiflcabalur ergo, presbytero quidem potestatem dari peccata remitlendi , retinendi, necnon praedicandi, et sacramenta omnia indefinite dispensaudi ; quae tamen ad duo tantum redacta fuerant, ut innuimus ; nec sensus unquam esset sacramentum ullum con- ficiendi, sed mere, quasi confeclum, dispen- sandi, hoc est, annunliandi haec vel illa Scri- pturae verba, ad Baptismum, Eucharistiam, vel etiam ad Poenitentiam seu peccatorum remis- sionem, in praedicta forma presbyleralis or- dinationis expresse commemoralam, spectan- tia ; ut omnis demum poleslas, quemadmodum etiam supra dicebamus, ad verbi Dei prxdica- tionem reduceretur. At vero nulla poleslas epi- scopo conferri significabatur, sed excitabatur tantum mens ejus ad rememorandum ejus- dem illius potestatis, quam supponebatur acce- pisse, cum per manuum impositionem decla- ratus fuerat pseudo-presbyler. Hac de causa, Presbyterianis urgenlibus, impudenler admo- dum contendere Episcopantes, majorem nul- lam se habere in Anglicana secta |)otestatem ; hoc denique ipsi coepere consilii, viribusque tandem adauctis perfecere. ut, fere nudiusler- tius, anno scilicet mdclxii, sub rege Angliae Ca- rolo n, post yevhdi,SpiritumSanctum,ViMeTe\.\iT pro presbytero, ad opus presbyterii ; pro epis- copo autem, ad opits episcopi. Quasi vero spiri- tualem uliam, ad mentcm Ecclesife, potestatem addilionibus istis significatam vellent, quam an- tea significatam noluissent ! Neque enim inten- dunt, id significare per ea verba nuper adjecta, quod Ecclesia Graeca, cum dicit : «Divina grafia, quae semper infirma curat, et ea quai desunt adimplet, promovetN. devotissimum diaconum in presbyterum, » vel respective : « devotissi-

PII V ANNUS 1

CHRISTI 1566.

189

mum presbylerum in episcopum. » Sed et quan- dototum illud jam vellent significari, (|uod no- mine Prcsbyteri, et Episcopi, cum Oricntfilis Ecclesia inlendere constanter perglt, lum vero maxime Occidentalis, ad quam Angll cilra con- troversiam pertinebant; numquld anteactas, per integrum sseculum, ordlnationes suas illas propterea validas redderent vel reddldissent? Aut quem denlque valorem tiabebit, qualis- cumque, etiam optima verborum forma , in ore ministri, secundum Eduardi Rituale, ne in verum quldem presbyterum ordinatl ? Itaque nec ab anno MDCLXUveros ullos episcopos, atque adeo presbyteros (nisl ad menlem Purltanorum) habent, ad hanc usque dlem, neque uUos per integrum et ultra siEculum pra^habuere. Nam, quod apostatse Angli sub Eduardo , moxque iterum sub Elisabetha contendebant, novas illas ordinatlonum formas sufficlentes esse, ideoque Matthaeum Parkerum Cantuariensem, et quos ille deinceps episcopos seu presbyteros esse jussit, quoad formam spectat, valide ordi- natos extitisse ; id quidem sub Carolo II , vel Angli ipsi falsum esse prodiderunt, qui formas illas tanta publicitate restaurari oportere cen- suerunt. Notorium quoque erat, Elisahetha re- gnante, tam Joannem Scory quam Guliolmum Barlovu, quos Parkeri ordinatores fuisse dicunt (sive in diversorio Londlnensi, sive in palatio Lambethensi , aut , si malunt , in utroque) et apostatas, et Puritanos et mere Presbyteros in Catholica praeinstilutos extitisse, quemadmo- dum Lutherus et Calvinus, quos illl jam secta- bantur : invalida ergo fult, mlnistri etiani de- fectu, ordlnatio Matthaei Parkeri in episcopum sive archiepiscopum Cantuariensem, Anglisc- que primatem, et si quod est aliud magnlflcum nomen, quo illum Anglis libitum fuerit appel- lare. Quod enim tempore procedente, maxlme- que post Ellsabelha? obltum, incredlhill astu ac prffifidentia mollti fuerint Massonius, Bur- netus, Larreus, Bramhallius, alilque Prolestan- tes Angli, rem videlicet sole clariorem, conges- tis velut nubibus obtenebrare ; id profeclo nihil est aliud, quam oleum et operam perdidlsse. Neque enlm evincere unquam potuere, vel erit quispiam imposterum evicturus, veros episco- pos, Apostolorum successores, antecedenler ex- litisse, sive binos illos apostatas, quos diceha- mus, sive quos fingere vellnt, alios, qui sacri- legas manus imposuere Parkero, ex quo, velut ex fonte, quotquot in Anglia dlcuntur episcoi)!, derivant ordinatlones ipsorum suas. Fac tamen, illos fuisse veros episcopos; numquid evince- lur, validam eos formam cum intentione debila protulisse, qui non antlquum, sed novum adhi- buere Rituale, qui Ordinem negabant sacra- mentum esse ; qui presbyteratum parlter et episcopatum in slmplex offlcium annuntiandi Evangelii jampridem transformaveraut?

385. Heec summatim hoc loco enarrari ma-

gis, quam pro rei dignllate tractari, censuimus oportere : cum ex eo, quod horum pleraque ad annos antegressos pertineant, ad Pontlficatuni, inquam, Pauli III, Julii III, Marcelli II, Pauli quoque ac Pii IV, tum vero, quod mox ad an- num MDLXX ostensuri sumus, abiisse negolium istud in rem judicatam : receptis videlicet ocu- latis juratisque testibus fide dignissimis, et sanctissimi nostri bujus Pontiflcls Pii V, Apo- stolica deliberatione, judicioque tali super An- glicanarum Ordinationum istarum nullltate, ut inde constans et perpetuus emanaverit S. Ro- mancB Ecclesia; stylus, quo semper consuevit, resipiscentes istiusmodi homlnes, si quando presbyleratu vel episcopatu allas dignl cense- antur, « tunc primum ordinare magls, (idque absolute, nullaque adjecta conditlone) quam proprie reordinare ». Quod equidem idcirco prsemature monitum volo, quia, nostris hisce diebus, nonnulli Pseudo-Crilici (quibusdam aliis ejusdem furfuris, qua fomentum in ante- cessum subministrantibus, qua post enorme facinus plaudentibus et faventibus) ausi fue- runt, evulgatis in ipso Ecclesiae sinu liberculls, asseverare, Romana; Ecclesiae stjlum, quem dicebamus, ex fabula quadam orlginem ha- buisse, quae a Purltanis hairelicis nescio quan- do conflcta sit, et cum fabulis plerisque allis Romee credita. Nec adjicere veriti sunt, jure suo potuisse Anglicana illa comitia sub Edu- ardo novum Rituale novasque Preces , tan- quam ordinationum formas, procudere ; easque sufflcientiam et validitatem suam nancisci ex praetensa ejusdem nationalis conventus in sa- cris iis rebus omnibus aucloritate , qua; funda- mentalia pauca dogmata de Deo et Christo non convellunt, sed pertinent, ut aiunt, ad disci- plinam : ad quam unam discipllnam videlicet, pertinere nobis narrant, tum pleraque omnla, Catholicos inter et Anglos aliosque novatores controversa, rectamque articulorum fundamen- talium intelllgentiam , in Tridentino aliisque dogmaticis deflnitionibus flrmatam concernen- tia ; tum vero hanc ipsam, de qua loquimur, vallditatem formae Sacramenti Ordinis, ipsam- que adeo qualitalem characterls potestatisque presbyteralis et episcopalis ; proprietatem quo- que vel improprietatem sacerdotii et Sacrificli Nova; Legis, et quicquid est aliud, ad explica- tionem pertinens istiusmodi, seu vere proprie- que dicti, seu dicis et pacis causa, Sacrame7iti Ordinis. Nam dummodo paulalim Angli (et cu- jusvis generis haeretlcl) per eruditos istos viros adduci possent, ad nomina tanlum lia?c, in sensu, quem ipsi haerellci vcrum putaverint amplectenda : Sacerdos, Sacrificium, Saciamen- ttim Ordinis , septem Sacramenta , Diaronus, Presbyter, Episcopus, liberum arbitrimti quoque, Gratia sufficiens , possibilis nobis mandatorum

190

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 15(56.

observantia. et id genus reliqua ; jani bene se haberent oninia scilicet, et Ecclesiarum (ut vocanl) oplata diu flrmaretur unio , quam ab inerudilis theologis , tam muUis additamentis in dogma erectis, abruptam fuisse blaterant, et ne ab erudilissimis, si Deo placet, hisce viris instaurelur , impediri conqueruntur. 0 prfficla- rum eruditionis islius fructum, qus se magis et nuUius publicae auclorilatis manuscripta, quam Ecclesia; definiliones ipsamque vivam ejus vocem audire volens, immaculatam Christi sponsam in hsresium omnium sentinam et colluviem, specioso pacis et unionis preetextu, transformare ac deformare contendunt.

386. Impium vt ineplum decretum Parla- menti Angliee de ordinationibus. — Porro, ad praesenlem, in quo versamur, annura omnino perlinet impium illud simulque ridiculum de- cretum Parlnmenli .\ngiicani, quod summatim Camdeni verbis ante retulimus, super validitate ordinationum earum, quae ab anno primo regni Elisabelha; peracla; in Anglia fuerant, neque a legilimis verisque ministris, episcopali cha- ractere insignilis, quique, ascendendo, possent ordinationem suam ad Apostolicam a Christo acceptam auctoritatem referre ; neque per eam sensibilem verborum formam, in essentialibus saltem invarialam, quce necessaria quoque est ad validilatem, ut superius dictum est. Est au- tem decretum illud luijus continentiae, tenoris ac seriei, ut apud Courayer, Tom. 2, pag. xx :

Becretum Parlamenti Anglicani , editum anno mdlxvi, circa validitatem ordinationum post annum mdlix.

« Cum licentiosa temeritate discursuum ignoranlis populi diversa surrexerint dubia, circa consecrationem archiepiscoporum et epi- scoporum regni : scilicet, an fuerint secundum leges ordinati, an non?quaIes discursus valde injuriosi sunt clero, uni nimirum ex principa- libus Slnlibus regni : pra?cavendos discursus adeo calumniosos, et in id finis, ut quicumque sevelitde veritale instruere, clare videat, nul- lum legilimum eorum esse fundamentum : ju- dicatum est necessarium, pro stabilienda prae- diclorum episcoporum auctoritate, et ut no- tum flat, eorumdemconsecrationemfactam esse juxtalegesregni, atque, ut securitali hujusmodi ordinalionum abuntie provideatur, declarare et prffiscribere, quae sequuntur:

« Ut cessetur a pravis discursibus usque nunc dispersis adversus clerum, et ut subditi Anglia; majestati melius inslruantur, circa id omne quod actum est, et quod est relatum, prtEcipilur, pra;senlis Parlamenti auctoritate, ut pra;dictum aclum et stalutum, factum primo prEedicliE majeslatis anno, quo memoralus liber Commimium precum, et de administratione Sa- cramentorum cum ceerimoniis, qua; in eo conti- nenlur, auctoritale donalus et preescriptus est :

inancat undique in suo robore etvigore. Item, ut ordo et forma consecrandi archiepiscopos ct episcopos, ac ordinandi presbyteros et dia- conos, qui promulgalus fuit, regnantc Edu- ardoVI, et adjunctus libro Communium precum auctoritate Parlamenti habiti quinto et sexto anno pra;dicti regis Eduardi, inaneat in eodem robore et vigore ; eodemque deinceps utantur in omnibiis regni locis, in omnibusque territo- nis prffidicla; majestatis dominio subjectis.

« Simililer decernitur , quod omnia acta et facta per quaslibet personas, virtute paten- tium litterarum aut expedilarum commissio- num, post initium regni praedictae majestatis, pro consecratione, confirmatione et investitura personarum eleclarum ad archiepiscopalem vel episcopalem dignitatem, aut in regno hoc, aut in alio quocumque terrilorio ex ditionibus prffidictffi majeslatis, est et erit declaratum un- decumque bonum et validum auctorilale hujus prffsentis Parlamenti; non obstantibus quibus- cumque in contrarium.

« Pariter eliam, quod omnes illi, qui fue- runt et erwit ordinati et consecrati archiepi- scopi, episcopi, presbyleri, ministri verbi Dei, et Sacramentorum, aut diaconi juxta diclum prae- scriplum ordinem et formam, pro ordinatione et consecralione archiepiscoporum, episcopo- rum, presbylerorum, diaconorum et ministro- rum, sunl veraciter, et erunt declarati, aucto- ritafe hujus pra;sentis Parlamenti, legitime ordinali et consecrati archiepiscopi, episcopi, presbyteri, ministri et diaconi, non obstante quocumque statuto, lege et canone in contra- riuin. »

387. Impium sane decretum, cum in ma- teria Sacramenlorum divinilus instilutorum, non solum ausi fuerint saeculares homines manum sacrilegain extendere, et quidem in iis, quffi ad illorum subslantiam atque essen- tiam perlinent ; verum etiam clausulas illas audacler adjicere : no7i obstantibus quibuscum- que in contrarium : non obstante quocumque statuto, lege et canone in contrarium. Ridi- culum vero, non una de causa. Nam suppo- nunt, Calholicorum (quos temeritalis teine- rarii ipsi redarguunl) contra Pseudo-Episcopos aliosque nuUiler ordinatos argumentum, in eo situm esse, quod assererent, ordinatos non fuisse juxta leges novas, vel etiam antiquas Anglicani regni ; cum tamen, agendo de mera validitate, ne in eo quidem silum esset argu- inenli robur, quod ordinati illi non fuerint juxta leges Ecclesise sed quod ordinati fuerint conlra divinam inslilutionem Chrisli Domini, perpelua traditione Ecclesiae, etiam Orientalis, comperlissimam. Non quod illi in Ecclesia- sticas quoque leges, ordinationis solemnitatein praecipue praescribentes, minime peccaverint : aut quod servaverint saltem novas leges An-

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 15G6.

191

glicanas, ycI sub Henrico jam schismatico, ■vel ad minus sub Eduardo, constabilila jam hfcresi, super ordinalionibus edilas (lioc enim quoque falsum erat, eaque de causa non illud Catholici objectare prffitermittebant, ut mox audituri sumus ex relatione Sanderi ) : sed quod istius modi praevaricationes per se in- speclae, illegitimas quideni, non tamen inva- lidas ostendissent scsnas illas ordinatorias. Deinde, nonne ridiculum est, ex mera decla- ratoria Paiiamenti (ut loquuntur) validas reddi relroactas quaiitercumque ordinationes, dimi- modo omnia acta et facta per quaslibet per- sonas (atque adeo per personas, qua; non possint, ascendendo, ordinationem suam re- ferre ad Apostolicam a Clnislo acceplam au- cloritatem) acta et facta sint, virtute patentium litlerarum feminae regnanlis, aut cxpeditarum ab ea commissionnm, non obstantibus in con- trariimi quibuscumque ? Quid vero novus ille ordo et forma consecrandi episcopos, novre- que illae cffirimonise nunquam conficiendorum Sacramenforum, sed mere administrandorum, aul liber Communiuin Precum ? Numquid Par- lamento, sibi aucloritatem inesse dicente, mu- landi quicquid velit in Sacramentis, et formas imperativas vel indicativas (quales sunt, Te baptizo, Accipe potestatem, etc, effectum ex opere operato significantes) in formulas mere deprecatorias Iransformandi ; tardioris adeo sunt ingenii, ut existiment Calholicorum ar- gumenlisjam factuni satis ; quodque propterea valide ordinatos fateri debeant, quot(]uoty«x/a dictum pra?scriptum ordiiiem et formam, fue- runt, et erunt archiepiscopi vel episcopi nun- cupati ? Sed Sanderum audiamus.

388. Ait ergo Sanderus ', rem lianc exor- sus ab ejus initio : « Henricus Oclavus, radix peccati, cum ab Ecclesia et Sede Apostolica regnum suum divisisset, decrevil, ne quis- quam, electus in episcopum, Bullas Ponlificias» seu mandalum Apostolicum de consecratione requireret, sed regium lanlum Diploma afferret, secundum quod», atribus episcopis cum con- sensu metropolitcC « ordinalus, jiibebatur, lege comitiorum facta, ad imilatioiiem anliiiuorum canonum, esse verus episcopus ; nec alio modo ordinalum pro episcopo agnosci oportere . Cajrimoniam aulem et solemnem unctionem, more Ecclesiastico, adhuc in consecratione illa adhiberi voluit ; quam postea, proficiens in pejus Eduardus VI sustulit, » et pro ea Calvi- nicas aliquot deprecationes substituit, « ser- vala tamen semper priori, de numero pra;- sentium episcoporum, qui manus ordinando imponerent, lege. Has leges novas sustulit Maria. Elisabetha in integrum restitiiit ac re- novavit ; ul proinde oporluerit (juxla illas ipsas

• Sander. De Schism. Anglic. lib. 3. pag. :i99.

leges) hos reginales prjelatos, ita quoque or- dinari, ut, consentiente melropolilano, duo, vel tres episcopi assistant, ipsisque manus imponant.

« Sed hoc perridiculum accidit, ut. cum isti superintendentes creandi essent, nec a Ca- tholicis episcopis impetrare potuerint, ut ip- sis manus admoverenl, nec inler se, aut tres, duosve episcopos, aut uUum omnino suae per- fidise metropolitanum, ab aliis episcopis prius ordinatum, haberent, cujus vel manu, vel consensu consecrari possent ; nec eliam ad vicinas Lutheranorum, aut Calvinistarum Eccle- sias conferre sese commode possent, ut inde mutuas episcoporum (qui forte nec ibi erant) operas peterent : instabant vehementer apud quemdam archiepiscopum Hibernum (quem tum Londini in vinculis habebant) ut in hac illis necessitate succurreret, et libertate, et preemiis propositis, si vellet islorum ordina- tioni praeesse. Sed vir bonus nullo modo in- duci potuit, ut haereticis sacras manus impo- neret vel alieno peccato communicaret. Atque ita, cum omni legitima ordinatione deslituti, vulgo dicerentur, et ipsis legibus Anglicanis vere probarentur non esse episcopi ; brachium saeculare invocare coacti sunt, ut laici magi- stratus confirmationem, in fuluris comitiis ac- ciperent, cujus auctoritate, si quid minus recte, nec ad praescriptum legum in priori inauguratione gestum esset aut omissum, ipsis condonaretur ; idque postqiiam episcopali offl- cio et cathedra, absque uUa consecratione epi- scopali, aliquot annis, ita functi fuissent. Hinc nomen illis impositum, ui Parlamentarii epi- sco/j/ dicerentur ».

389. Taliter ergo sacrilege ordinatos epi- scopos, et illegitime et invalide, et nullo modo episcopos, ex his quae Sanderus refert, depre- hensos fuisse ; non modo ex Calholicorum regulis, sed et ex ipsis Anglicanis legibus evidentissime cognoscitur, utpotc qui non tan- tum (ut monuimus), ascendendo, ordinationera suam ad Apostolicam a Cliristo acceptam au- ctoritatem referre non potuerunt, sed impiis- sime ac nefaria prorsus ratione, descendendo, a Parlamento eam accepere ; ideoque digni, qui ab omnibus pseudo-e|)iscopi rite cense- rentur. At de hoc fusius suo loco, cum vide- licet de bis, qu» Pius jure in Elisabetham egit, sermo erit. Hoc autem anno, eamdem Elisabetham, tamquam valde de religione solli- cilam, inter Catholicos ac haereticos disputa- tionem quoque Londini instituisse, Spondanus, Bzovius aliique tradunt ; verum a Genebrardo in Chronico aequiusad annuni mulxxii rejectain legimus.

390. Elisabetha regina nec virgo nec nupta. — In his vero, qua; proposuimus, Londinen- sibus comitiis, coitione primum secrela, mox

192

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1506.

palam ab Ordinibus de regni successore ac- tum cst, scissis ob religionem studiis, dum quisque, non modo rebus suis ac securitati, sed etiam fidei, ac quam profitebatur religioni consulere optaret. Norfolcius, et Penbrochiae ac Lincestria; comites, aut reginae maritum imponendum, aut regni successorem, vel ipsa invita, Parlamentariu auctorilate designandum esse exislimarunl : in quorum sententiam alii plurimi descendentes, effraeni dominandi Elisa- betba; libidini non parum molestiae intulere ; neque enim aequo animo ferre poterat, de successore agi, quac successorem nunquam voluisset. Totum jam octennium transegerat, nec sine marito virgo, nec nupta, licet mul- tos maritos coluisset : sterilitatem siquidem in conjugio diiexerat, quac non conjugii finem, sed deiicias tantum concupierat, et, cum ge- mino arderet incendio, luxuriae nempe et ambi- lionis, ulrique pabulum praebere studuerat, vi- ris pluribus facta sui copia, nullique maritali potestate donata, ut haud esset, vel cui subjice- retur homo, vel ex qua homo gigneretur, cui Angliee regnuni foret olim subjiciendum. lis dem igitur artibus, quibus nefaria mulier, transacto eo tempore, spe matrimonii pluribus facta, plures maritos habuerat quibus praee- rat, nuliumque voluerat sub cujus potestate esset, importunas suorum petitiones elusit, etiam hac vice ; prolixe eis pollicita, non so- lum principis sollicitudinem, sed et matris af- feclum : quod ut operibus comprobaret, obla- tam a regni Ordinibus magnam pecuniae vim ultro respuit, dicens malle se animos suorum quam res possidere.

391. Joanna Navarrse regina in Bearniain se recipit. — Dum ab horrendis his turbis Angliae Scotiaeque regna jaclantur, a furente haereti- corum procella nou parum Galliarum quoque regnum contigit agitari. Hoc anno siquidem incunte, cum rex Carolus Nonus Moliniis Boio- rum totius regni Ordinum conventum habuis- set, atque inler cajlera in eo acta, intcr se dissidentes Coliniorum ac Guisianorum fa- milias conciliare studuisset, ipso urgente ac jubente rege, specie quidem, solida inter se pace coaluerunt, inveteratos tamen ob reli- gionem aliasque causas simultates ac odia nuUatenus deposuisse, paulo post manifes- tissime declararunt. Navarrae quoque regina Joanna, multa animo volvens, regalem Gallia- rum aulam deserit, atque in Bearniam se re- cepit, causata, quod, cum domi sua; Lutetiae Parisiorum, a quodam Ugonoto ministro con- cionem haberi fecisset, pluribus ad eam au- diendam concurrentibus, rex hac de re ab Apostolico nuntio aliisque admonitus ', cum pro pietate Parisiensem populum rem indignis-

* De \viUa lib. bist. siib hoc ana. ibGb.

simc ferre comperissct, Ostelli quem mincupat, pra^positum miserat, qui minislrum in vincula conjiccrel. Et licct id non effecerit, cum, ante minislro re significala, sibi ipse fuga consu- luisset, hoc nihilominus sibi gravissime impo- situm summoque fuisse sui dedecori Joanna conquesta fuerat, ob idque ab aula se disces- sum cxcogilasse evulgaverat.

392. Polissimam tamen causam, quae ip- sam ad aulam deserendam impulit eam fuisse scribit Catherinus dc Avilla, quod in Franci- scam Roanam sententia prolata fuerit. Inter cam enim et Jacobum Sabaudum Nemour- sium lis agitafa de nupliis cum eo contractis ; quai nenipc lis (inquit Thuanus), superstite Navarro, qui Roanae cognatae palrocinabatur, inlermissa, demum renovata, et praevalente hinc Nemoursii gratia, inde odio Protestan- tium sectae, cui Roana addicta erat, praegra- vante, interventu Pontificis decisa est, schedula de Nemoursii matrimonio praesentibus verbis contracto, irrita pronuntiata. Sic Thuanus : et quidem ejusmodi mendaciis causam suam tu- eri ac defendere Roanam ac Navarraeam re- ginam, quae, post mariti mortem, Roanam ip- sam tolis viribus prolegebat, connixas fuisse, haud a veritate alienum censendum est ; cum eo mulierum insania pervenerit, ut cum Ne- moursius non multo post, Annam Atestinam, ducis Guisii viduam, uxorem duceret, nuptiae- que in Sancti-Mauri Fossatensis templo, haud longe a Lutetia celebrarentur, eisque rex et regina, ut majorem rei auctoritatem conci- liarent, interessent ; pecunia hominem corru- ptum impulerint, qui temere, Franciscae no- mine, contra novum Nemoursii conjugium pro- testaretur ; sed captus ille alque in vincula conjectus, muliebres omnes conatus irriti pe- nitus evasere. Qua de causa indignata Navarraea regina, seque spretam ac offensam dolens, (quem diximus) suum ab aula regia disces- sum decrevil.

393. Colloquinm Parisiense utilitatem Ca- tholicis, perniciem hsereticis afferens. — A duo- bus autem haereticae pravilatis ministris, qui ei inserviebant, solemnis admodum dispulatio cum Catliolicis hoc anno instituta est Lutetiae ; de qua Thuanus haec habet : « .Monpenserius, qui doleret Franciscam Borboniam, filiam Hen- rici Roberti Marciani BuIIionis ducis uxorem, Protestantium religionem, a qua ille admodum alienus erat, amplecti ; quo utrumque ad ma- jorum sacra retraheret, disputationem insti- tuit inler Simonem Vigoreum et Claudium Sanctium, magni nominis theologos, quorum ille archiepiscopus Narbonensis, hic Ebroicen- si3 episcopus postea fuit, et Joannem Spinam ac Carolum Barbastum Benearnensem, olim Carmelitam, utrosque Protestantes : cumque is interesse non potuisset, Hugo Torellus Rozerius

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566,

193

ejus viccm supplevit ; ob idque, cum, ob libel- lum quemdam, de potestate magistratus, edi- tum, in carcerem conjectus fuisset, custodia emissus est. CoUatio Lutetia; celebrata in aedi- bus Nivernianis, coram duobus notariis, et Acta coUoquii postea Lutetise publicata sunt, cujus is evcntus fuit, ut post longam et animosam disceptationem , exiguo nusquam convenien- tium profectu, et eorum prcecipue, quorum causa collatio habita fuerat, ulrinque disces- sum.» Sic Tbuanus, qui, sicut ortbodoxorum theologorum laudes rite non reticuit, sic hiEre- ticorum ministrorum qualitates, et prjecipue Rozcrii, prceterire minime debuisset. Uti enim apostata Carmelita Carolus Barbastus fuerat, sic Dominicanus apostata fuit Spina : Rozerius vero omnium reipublicse infensissimus extitit, quod librum ediderit (cujus non ignorasse per- niciem, dum de eo mentionem facere cogitur, aperte Thuanus cognoscitur), non quidem de potestate magistratus, ut ipse asserit, et vere Jibri titulus pra; se ferebat, sed contra magi- stratuum potestatem, cum in eo regem princi- pemque su£e coutrarium religioni cuique occi- dere licitum esse contenderit. Ea de causa, in carcerem conjectus fuerat, cum tamen perfidae doclrinee lues, jam in nonnuUorum animos diflusa, ad scelus patrandum excitasset ; ex 60 enim quidam Simon Majus, seu propria sponte, seu, ut asseruit, ab aliis incitatus, au- dacior factus, regem reginamque occidere de- creverat. At captus examinatusque, totius ge- rendi sceleris seriem aperuit, suasoresque no- minavit. Verum, seu ob accusationis incer- titudinem , seu ob eorum qui accusabantur dignitatem (a Majo enim Admiralius Colinius, ha;retica) perfidice in Galliis facile princeps, de- latus fuit), ne nova tumultuandi daretur occa- sio, re dissimulata, Majum latrocinii et bo- micidii convictum, rotae supplicio affeclum fuisse, narral Spondanus. Thuanus autem, qui semper hgereticorum facta et scelera con- Octis narralionibus contegere sluduit, praefa- tum Simonem refert mercimonium in via pu- blica haud longe ab oppido Castillione, quod Admiralii Colinii juris erat, exercenlem, in suspicionem venisse, quasi vitae Colinii, su- bornatus, insidiaretur ; ob idque cura et man- dato illius comprehensum , criminc conficto verum tegere, et Colinii accusatione se le- vare sperasse : ideoque interrogatum respon- disse, se a Colinio tenlatum, etiam pecunia oblata, an reginae regis parenti insidias stru- ere vellet : sed addit judices, probationibus diligenter expensis, non tam verbis hominis, vitae supplicio eximendae aut prorogandae cu- pido, fidem adhibendam censentes , quam rem ex flagitiosis ipsius moribus aestimandam ju- dicantes, reum ad mortem damnasse. At pri- mam narrationem prolixiori stylo Catherinus

de Avilla confirmat, qui primo quidem, nul- lam prope fidem verbis Maji adhibuisse judi- ces scribit, verum eorum suspicionem deinde auctam, ex illorum examine, quos sceleris conscios reus signiUcaverat, asserit ; nam ex improviso eos ipsemet coram interrogans, illos obmutescere fecerat. Quidquid fuerit, certum est, ex nefarii haerelici libri semine, hos fru- ctus enatos. Ex eadem etiam radice prodiisse Epistolam, in quam regina parens, mane quo- dam, cubiculo egrediens, circa id tempus (ut ipse Catherinus scribil) offendit, quae ia ea continebantur, demonstrant. Vitae siquidem ei inlerminabatur periculum, nisi plena cons- cientiae libertas reformatam profitentibus re- ' ligionem permitteretur. Sic ex spreta sacrilege primum sacerdotali auctoritate, ad regiam quoque impie pessundandam, impudentissima haeresis gradum sibi facere consuevit.

394. Divino igitur humanoque jure dam- nafa doctrina instructus theologus, e carcere eductus , colioquio interfuit , cujus puriora Acta quam ex Thuano, ex Rescio petita, merilo hic duximus apponenda : dicit ergo in Atheis- mis ac Phalerismis : « Extant Acta colloquii seu disputationis Parisiensis, in gratiam D. de Mon- pensier institutae, inter Vigoreum et Sanctium doctissimos theologos, et postea vigilantissi- mos episcopos, et inter primae notae ministros, reginae Navarrae priEcones , Barbas , Ovibras , Espina, et Ressiero, anno mdlxvi, in domo illus- trissimi et Catbolicissimi principis ducis Ni- vernensis. Post unum et allerum congressum, in quo nil aliud , quam de capitibus deque modo et tempore inchoandae dispulationis ac- tum erat, Vigoreus theologus acri valde et peri- culoso morbo correptus est. Ministri vero, ad omnes calumniarum occasiones vigilantissi- mi, pro perpetua sui mentiendi libidine, nimis, illo quoque tempore, impotenter ingenio suo indulserunt ; statim enim Espina Acta colloquii in lucem edidit, quod nondum ceperat, trium- phumque ante victoriam cecinit, quae prorsus nulla erat : sed Vigoreus , recuperata vale- tudine , tanto validior ad certamen accessit, quanto sagitta volare celerius solet, quae retror- sum reducta, impetum diutius distulit. Quaere- bant in primo congressu ix Julii mdlxvi, ortho- doxi doctores a cacodoxis pseudo-propbetis, quos vocarent libros Canonicos. Responderunt illi xxiv Libros Veteris Testamenti, qui sunt in Hffibraeo canone, et omnes libros Novi Testa- menti, sine ulla exceptione, (cum tamen eorum doctores Lulherus, Bucerus, Calvinus etc. mul- tos exceperint) : qua;rebant postridie doctores sensum ejus Scripturae, quam Canonicam pro- fitebantur, unde petendum putarent , aut in cujus interpretatione religionem suam funda- rent. Responderunt illi miseri, amore suo ob- caecati : in revelatione inleriori privata Verbi

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi, L

25

194

Pir V ANKUS 1. — CHIMSTI 1."(J(J.

Dei. Cum aiifem osfenderelur, rcprehendi in Scripfuris visiones cordis sui, similifer et eos qui quEerunt qufe siia sunt, el id genus alia ; plane quod responderent non inveniebant, sed cvasionibus et illusionibus ulebantur, favente Miidama de Baylon. In responso porro, quod ministri scriptum porrexerunt, maluerunt ne- gare omnipotenliam Dei, quam in Eucharistia Iiiaesenliam concedere carnis Chrisli. Ostende- batur illis, quod Deus potuerit slabilire Corpus suum in Sacramento. Illi dicebant, non esse quffistionem, utrum poluerit, sed utrum volu- erit. Cum vicissim docerentur quod voluit ; va- nam esse voluntutem respondebant in eo ten- lando, quod, ut fiat, impossibile est. Tandem vero, vi Catholicae veritalis pressi omnipoten- liam Dei circumscribere ceperant, dicentes, eam esse mutabilem ; inchoari, augmentari, miaui, idque videre est in ullima doctorura objectione contra ultimum scriptum mini- Slrorum ».

395. Sic Rescius*, qui licet hic, nonnisi de Eucharisfia! Sacramento in hoc Parisiensi col- loquio acfum fuisse referat ; alibi tamen, tum de aliis Sacramenlis in-genere, tum de Ba- ptismate in specie, habilam fuisse quaestionem narrat, et xxxii errores (Anglorum quos dice- bamus erroribus oppido consentaneos) , ex paucorum dierum disputatione coUectos affert, suntque hujusmodi :

« i. Quod sola fides nos unit et conjun- git Deo.

« 2. Quod sacramenta nos Deo non uniunt.

« 3. Quod nobis non conferanf, nec per ea conferatur ulia spirilualis grafia, sive conside- rentur in tolo, hoc est, cum omnibus parfibus, quibus sunt conjuncla signa et verba sacra- menfalia simul ; sive considerentur in partibus

divisim.

« 4. Quod verba sacramenfalia sunt instru- ctio, et quod non habent aliud officium quam ut audiantur.

« 5. Quod verba , quae pronuntiantur in Baptismi sacramento : Eqo te baptizo, etc. om- nino sunf inufilia, aftento quod sunt verba in- strucloria et non significanlia aliquam opera-

tionem.

« 6. Quod in sacramento Baptismi et Poeni- tentiae, non alio modo remilfit peccata minisfer Ecclesiae, quam per enunfialionem verbi Dei, et quod in virtule verborum sacramenti, pec- cata nunquam dimiffuntur a ministris.

« 7. Quod esf necessarium, ut sacramenta minisfrenlur in lingua vulgari, alias non erunt sacramenfa.

« 8. Quod Deus non donat aliquam virtu- lem spiritalem in animas fidelium, elemenlis et signis.

> Res. Alh. De sacram. pag. 47.

« 9. Quod aqua Baptismi tangit tantum corpus, et nil oinnino proficit in anima.

« 10. Quod sacramenta non habent aliud officium, quain aliquid reprtesentare.

« 11. Quod imago serpentis in Veleri Tesla- mento plus utilitatis attulerit quatn sacramenla Novi Testamenli.

« 12. Quod sacramenfa nihil sunt aliud quam signaet imagines; elquod paniset vinum in Ccena nil aliud sunt quam signa et imagines. « 13. Quod sacramentum Baplismi plane est infantibus inufile ; nihilque potest illis re- praesenfare, propter eorum incapacitatera, dum perveniant ad annos discrefionis.

« 14. Si infautes baptizali decedunl ante an nos discrelionis, Baptismus nihil illis prodest. « 15. Quod opinio Anabaplislarum est bene fundata, si opinio Calvinistarum est vera ; quod officium sacramentorum non est aliud quain repraesentare.

« 16. Quod non est necesse baptizare qui sunt naturaliler insensati nec segroti qui ob segrifudinem sensum amiserunt ; efiamsi aiitea protesfati fuerint quod vellenf bapfizari.

« 17. Quod sacramenfa non ad alium finem nobis reprffisentant benedicfionem et grafiara Dei, quara ut nos confirment et securos faciant magis ac magis de verbo et promissis divinis. « 18. Quod sunt tanfum fesfimonia verbi et promissi divini : et quod Abraham est in illis confirmaUis per Circumcisionem.

« 19. Quod nos confirmant in securitate quam habemus, quod per fidem sumus uuiti et conjuncti Ueo.

« 20. Quod sunt ordinata ut nobis reddant testimonium deveritale.

« 21. Quod persona quaeque est justificata per fidem, anfequam recipiat sacramenta.

«22. Quod in virtule fidei praecedentis remittuntur peccata, et non in virtute sacra- menfi.

« 23. Quod infantes parvuli sunt purgati a peccato originali, antequam sint baptizati.

« 24. Quod sacramenfa non sunt necessaria ad salufem.

<< 23. Quod laici et feminse non possunt in necessilale ba[)tizare.

« 26. Quod si laicus et femina in casu neces- sitatis baptizat, baptismus est nuUus, et sic bapfizafi debent rebaplizari.

« 27. Quod homo non debet se praesentare ad recipienda sacramenta, nisi sit certus, quod jam per fidem conjunctus et unifus sit Deo.

« 28. Quod nemo debet recipere sacra- menta, nisi jam sil cerfus, quod est ex numero praedestinaforum et elecforum Dei.

« 29. Quod omnes fideles habent certara cognilionem quort sunt prfedesfinafi.

« 30. Quod sacraineufa non possunt pro- desse quam pra?destinatis.

PII V AXNUS 1: — CHRISTI 1566.

m

« 31. Quod reprobati, quidquid tandeni fa- ciant, non ampliiis erunt in gratia Dei ; et quod in quocumque slntu sunt, non possunt recipere fructum sacramentorum.

« 32. Quod Baptismus non omnibus infan- tibus prodest, propterea quod aliqui sunt ex numero reprobatorum ».

390. His vero impiissimis blasphemiis, cum longe plures ac deteriores fuerint (ut innuimus) quse in hoc coUoquio contra Eucharistioe sa- cramentum impii pravitatis ministri pronun- tiarunt, hinc passim signanter de eo actum, caeteris omissis, scriptores retulere. Catholici autem doctores, ex omni ipsorum sermone, octoginta novem errores collegerunt, quos, vei aperte veritatis inimici professi sunt, vel con- sequi necessario oportuit ; exlantque in Actis disputationis Gallice editis, et apud prsefatum Resciura ' hoc modo :

1. Licet habeatur conjunctio sacramen- talis inter signa et significata, tamen in hoc sacramento Corporis et Sanguinis, per signa re- prfesentato, tanta est distantia ipsorum, quanta coeli et terrae.

« 2.Recipitur in hoc sacramento substantia abstracliva.

« 3. Aliud Corpus recipitur in Coena, quam sit in Coelo.

« i. Substantia Corporis Christi diversa est : pars habitat in Ccelo, pars defluit inferius in Coenam.

« 5. Corpus Christi est consumptibile.

« 6. Hoc sacramentum non est extra usum.

n 7. Si ApostoH noluissent manducare id quod Christus iHis dabat, per hfec verba : Boc est Corpus meum, non fuissent vere dicta verba, et Christus esset mentitus, et fraudem fecisset.

« 8. Expositio horum verborum : Eoc est Corpus meum, vera est taHs : hoc erit signum corporis mei, quando vos iHud manducabitis.

« 9. Non asservandum sacramentum in templis.

« 10. Non debet adorari.

« 11. Non debet portari ad aegrotos.

« 12. Indigni non recipiunt Corpus Christi.

« 13. Veritas verborum Christi pendet a vo- luntatc hominis.

« 14. Si Apostoli non credidissent verbis Christi, quod ilHs dabat non fuisset Corpus ejus, nec signum Corporis.

« 15. Hsec verba : Boc est Corpus meum, tantum valent ac si dixisset : Hoc erit signum Corporis mei, si vos credilis.

« 16. Hffic propositio fuit vera in Apostolis, quatenus crediderunt, falsa in Juda, quia non credidit.

« 17. Corpus Christi non recipitur per os hominis corporale.

> Resc. de Sacraoi. Euchar. pag. S3.

« 18. NuHa est mandiicatio nisi per fidem.

« 19. Fideles quotidie manducant Corpus Christi, antequam accedant ad Ccenam.

« 20. Non plus recipiunt in Ccena, quam re- ceperunt ante Coenam.

« 21. Nil prorsus habet de manducaUone sacramentali.

« 22. Est tantum confirmatio fidei per Coe- nam, nec alia quajcumque res accipitur in Ccena.

« 23. Cum dixit Christus : Boc est Corpus meum : aliud non dixit quam, Recordamini quod comeditis Corpus meum per fidem.

«24. Magisverum Corpus Cliristi recipitur in lectione, vel concione, quam in sacramento.

« 23. Debet homo magis se ipsum probare, quando vadit ad concionem quam ad Ccenam.

«26. Corpus Cliristi est in nostra anima, sine omni qualitate et dimensione.

« 27. Ea quae faciunt Coenam, realiter sunt in Coelo.

« 28. Non recipitur substantia Corporis, sed qualitas dimanans ex subslantia ejus.

« 29. Qui manducat carnem meam, hoc est dicere qualitatera defluentera ex substantia carnis raeae.

« 30. Nos non suraus cura Christo nec uni- mur illi, nisi per fidem.

« 31. Deus Pater et FiHus non sunt unum in substantia.

« 32. Nos non sumus aliler una caro cum Christo, quam vir et mulier separati unus ab altero.

« 33. Distantia corporis irapedit, quod fide- les non vere et realiler comedunt carnem ChrisU.

« 34. Patres aeque manducaverunt carnem Christi ante Incarnalionem ac Aposloli in Coena.

« 33. Christus vere fuit incarnatus, ante- quara fuisset incarnatus.

« 36. Res futurae et absenfes fiunt vere praesentes perfidem.

« 37. Virgo Maria fuit ante suum patrem et matrem.

« 38. Nos suraus vere resuscitati, antequam moreremur.

« 39. Nihil est futurum fidelibus, sed om- nia sunt illis praesentia.

« 40. Fidelis non habet virtutem spei

«41.Non est alia difTerentia inter mandu- cationera patrura et noslram, nisi quod nobis Christus magis particulariler suam voluntatem declaravit, quam patribus.

« 42. Vetus et Novum Testamentura sunt ejusdem auctoritatis in substanlia et veritale.

« 43. Sacramenta Evangelica non sunt plus excellentia, quantura ad res quibus continen- tur , et quantum ad eorum efi^ectum, quam sa- cramenta Legis.

196

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

t( 44. Baptismiis est sacramentum Corporis aeque ut Eucliarislia.

« 45. Sacramentum Eucharistiae non est ne- cessarium.

« 40. Non debet ficri difficultas in danda Eucharistia infantibus.

« 47. Infantes parvuli nianducant corpus teque ul adulti, non tamen recipiunt sacra- mentum.

« -iS. Manducant corpus per verbum et Ba- ptismum, sicut per sacramenta.

« -49. Anliqui erraverunt, in hoc diffidentes, non debere dari hoc sacramentum aliis quam baplizatis.

« 50. Consecrare nihil aliud est, quam de- putare elementum ad sacramenti usum.

«ol.Certa verba non sunt necessaria ad faciendam consecralionem bujus sacramenti.

« 52. Ea debent simpliciter proferri.

« 33. Non debent pronuntiari super ma- teriam.

« 54. Hjec verba : Hoc est Corpus meum, non sunt verba sacramenlalia.

« 53. Verba sacramentalia non habent ul- lam virtutem.

« 36. Est magna superstitio pronuntiare ali- qua verba benedictionis super materiam sa- cramenti.

« 57. Est species sortilegii uti benedictione super panem et vinum ad illa consecranda.

« 38. Verba sacramentalia in hoc sacra- niento non sunt verba prsedicationis.

« 39. Haec verba : Eqo te baptizo, non sunt verba sacramentalia Bapfismi.

« 60. Usque ad tempora Calvini non fuit Baptismus in Ecclesia, nec fuit ministratura sacramentum Eucharistise.

« 61. Non est sacramentum, si non admini- stratur in lingua materna.

« 62. Si auditor habet veram fldem, jam re- cepit sacramentum.

« 63. Qui se offert ad sacramentum hoc re- cipiendum, ipse facit, et non minister, ut verba sint signa.

« 64. Nullum est prorsus sacramentum, nisi in Ecclesia Calvinistarum.

« 63. Verba rccepta per fidem ab auditore, suntverba sacramentalia.

« 66. Si panis deest in Coena, non aliud opus est facere quam accipere panem apud pistorem, qui sine aliis verbis pronuntiatis su- per ipsum, tam bene potest reprsesentare Cor- pus Christi, quam alius panis, etiam in Coena benedictus.

«67. Accidentia per omnera Dei omnipo- tentiam non possunt subsistere separata ab illorum nalurali subjecto.

« 68. Accidenlia panis et vini non possunt nutrire corpus, neque hsec virtus potest illis dari a tota Dei Omnipotentia

« 09. Accidentia non possnnt in ulla rationc reprsesentare Corpus et Sanguinem Chrisli.

« 70. Panis et vinum per consecrationem prorsus non commutantur, quantum ad illo- rum substanliam et accidentia, et remanent post consecrationera talia, qualia fuerunt et ante consecrationem.

« 71. Doctrina de transubstantiatione non mutantur, nisi quod repraesentant Corpus et Sanguinem, ita ut reprffisentabant ante.

« 72. Quandocumque est sermo de sacra- mentis, nomen rerum significatarum attribui- tur signis, quce eas repraesentant et significant.

« 73. Non potest ostendi per Scripturas, quod, qui recipiunt signa, sint participes rei per illa repraesentata.

« 74. Haec verba : Hoc est Corpits nieitm, tantum valent, ut, hic panis est Corpus meum.

« 75. Per nomina, corpus et vinum in Scri- plura, quando loquitur de sacramento Euchari- stiffi, facit nos iutelligere panem et vinum esse signa ejus.

« 76. Vinum in sacramento est signum conjunctionis et parentelae.

« 77. Conjunctio, quam Deus fecit nobis- cum, est sigillata pervinum.

« 78. Hsec verba : Hic calix est Novum Tes- tamentum in meo sangtiine, sunt expositiva il- lorum, hoc est Corpus meum, quae deberent ita interpretari : Hoc est Novum Testamentum in meo Corpore.

« 79. Sacramentum Eucharistiae nihilo est excellentius illo pane et vino, quod Melcbise- dech dedit Abrahamo et sociis.

« 80. Veritas Evangelii de sacramento Eu- charistiae , non habet plus in se quam figura in Lege.

« 81. Sacramenta Legis antiquae melius figurabant et repraesentabant Corpus et Sangui- nem Christi, quam faciunl signa sacramenti Eucharistise.

« 82. Agnus repraesentabat melius Corpus Christi quani signa sacramenti, et propterea Christus non debebat mutare signa et figuras in rem.

« 83. Nos sumus adhuc in umbris et figuris Legis.

« 84. Christus non dixit veruni, promittens nobis dare ad manducandum meliorem cibum quam manna.

« 85. Patres sub Mose erant feliciores co- medendo manna , quam Christiani sumendo sacramentum Eucharistiae.

« 86. Deus dans manna a coelo, fecil majus miraculum, quam Christus dando sacramen- tum suis Apostolis.

« 87. Christus non dedit suae Ecclesiae quod promisit, nam promiserat illi dare carnem ad manducandum, et sanguinem ad bibendum, et non dedit nlsi panera et vinum, signa ipsorum.

PII y ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

197

« 88. Apostoli nil excellentius in secunda Coena sumpserunt quam in prima ».

397. Hactenus in Parisiensi colloquio, ab impudentissimis Satana; minislris prolatcG blas- phemiEe ; quibus relatis, addit illico Rescius ' hfEC yerba : « Ego vero per tuam, te quaeso, conscientiam, o lector, nonne horruisti cum legeres? nonne tibi verum illud Nazianzeni^, et ad hunc locum dictum videtur :

Clamante porco, namque porcoriim illico Horrescit agmen?

« Stalim , ut auditus est ille rex infelix lutulenti Lutheri grunitus , receptum toto orbe Christiano unius speciei usum reprobantis , agmen illico porcorum accurrit, qui omnem de Eucharistije Sacramento doctrinam in mille minutissimas partes lacerarunt atque discer- pserunt ». Sic ille, qui pluribus in detestanda dogmata invehitur ; ex quorum tamen turpitu- dine illi , quorum causa coUatio habita fuit , ut refert Thuanus, ab eis abhorrere, ut debuerant, non didicerunt. Maximo vero (quod ille negare vel dissimulare videtur) cessit \ et Catholicae religionis profectui , et sectariorum damno, cum in eas isti, cum suo Theodoro Beza, Calvi- nistarum tunc pseudo-patriarcha sint redacti angustias, ut assertam olim obstinatissime tuerentur blasphemiam : quod Dei omnipoten- tiam negare, aut, nonnisi circumscriptam agno- scere, quam Corporis Christi prajsentiam in sacra Eucharistia, fideli ore fateri potius ma- luerint.

398. Divina vindicta in hostes omnipotentix Dei. — Porro, (ut prajfatus Rescius ' alibi nar- rat) tam discordes illorum et dissentientes de verbis Coenee sentenlias conatus est miser qui- demSambuccus simulconjungere, de methodo eas conciliandi Gallico libro edito. Fuit autem anno mdlxxi impressus, in eoque amarissime de Catholicis questus est, tanquam qui impos- sibiliiatis vocem, ac si ipsa in rebus sacris, sine blasphemrausurpari nequiret, et, quasi hac ra- tione sua Deus spoliaretur omnipotentia, nuUo modo audire sustinerent. Deinde, quod de re- bus naturalibus earumque proprietatibus, in explicandis Scripturis et fidei rebus examinan- dis, rationes duci nihilo magis paterentur. Hinc impossibilitatis tria genera, ex Plinio, Deo attri- buta posuit ; quorum primum est illud, quod Deus sibi mortem consciscere nequit. Secun- dum, quo nec mortales jEternitate donare aut defunctos ad vitam revocare possil. Et tertium demum, ut facta reddantur infecta, ut qui, ex- empli gratia, vixit, non vixerit, nullumque jus in praeterita, pra;terquam oblivionis, Deum ha- bere contendit ; uti etiam, ut bis dena vigiuti non sint, efficere nequit. Vocibus deinde illis,

1 Resc. ut sup. — * Nazianz. m lambicis. — ' SponJan. sub hoc anu. 1566. — ' Resc. iu Couvenlicul. Evan!;.

priiis ac posterius, quibus divina Scriptura uti- tur, vult ea, quaj Deo sunt impossibilia, signifi- cari ; ex quibus, yj^^MS, in Deo omnipotenti..m circumscribat circa id, cujus capax ipse non est ; posteriiis vero, quod non quidem Dei im- potentiam , sed impossibilitatem in natura exi- stentem indicet. De secundo genere, mentiri Plinium concessit ; sed interea ex ea impossibi- litate, in natura residente, contra Scripturas, citra omnipotentiae divinae jacturam, injuriam et blasphemiam, praescribere et agere, licitura esse tuetur ; eoque in genere ponit Christi Cor- pus esse in Eucharistia et in Coelo ; nam sine dimensionibus illis, nimirum, esse non posse, cum quibus semel in Coelo sedit, blasphe- mando asserit. Alterum, supra Plinium, ge- nus, liberum Deo condonat : ne si hoc quoque spoliasset cum Plinio, non pluris Deum quam naturam fecisse visus esset.

399. At, quid huic misero acciderit, in tot blasphemiarum contra Dei omnipotentiam con- cilialione, impossibilia contendenti, audi a Claudio Sanctio, qui, ut diximus, unus e theo- logis fuit, qui contra haereticos ministros, in coUoquio disputarunt ; ex quo Rescius quoque quae proposuimus accepit : « Ab hac egregia (dicit) navata opera Sambuccus ille, quasi cum Lucifero et Angelis ejus Coelo deturbalus, quia captum suum omnipotentiae adaequarit, quasi non plus ista valeret operari, quam ille sua solerlia concipere ; amentia percussus, cui se religioni vel seclae postea addiceret , vel ubi acquiesceret, non invenit. Sed novus Ecebolius, religione, tanquam foro , utitur. At tempore impise illius scriptionis, quae pomum discor- diae pro concordia in medium projicit, in rai- ras animi angustias se redactum fatetur ; nec quo fugeret, nec quid crederet, apud se discer- nere potuisse : donec, miserante Deo et suam in ipso ostendente potentiam , cum non quaere- retur, ac ne quidem de ipso cogitaretur, et esset liberum fugere, quando de publicis in regem conjuratis, Lutetiae, tumuUuaria, circa Bartho- lomsei Apostoli Festum, haberetur quffistio et sumeretur poena ; ultro se in manus nostrorum dedit, ejuravitque, non solum illam blasphe- miam conlra omnipotentiam, sed totuni Calvi- nismum, et liberam, et nequidem expeclatam ab illo vel requisitam confessionem edidit, in qua carnificinam animi, quam patiebatur, pro- dil ; cumque ad modum explicandum, quo Cor- pus Christi in Eucharistia consistit, ejus delabi- tur oratio, pro natura; impossibilitate, omnibus subtilitatibus renuntiandum esse, et captivan- dum intellectum in obsequium Christi dixii, quoniam longe difficiliora ac magis in natura impossibilia fidc amplectamur, de Trinitale et Incarnatione Filii Dei. Rogatus vero de auctore scriptionis illius, de concordia dissidentium circa Ccenam Domini, fassus est ex se natura.

198

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1506.

ac deinceps se impotcm animi evasisse ; quod, ut reipsa palam faceret, iterum, nullo perse- queiite. Ecclesiam , in cujus greinium se poeni- tentem recipi, multis cum lacrymis supplex oraverat, deseruit : et ad quos transfugerit in- cerlum, nec admodum curandum, cum Dei ac proprio judicio condemnatus, pro confessione fldei, nil praeter confusioaem moliri possit ». Hffic Sanctius.

400. Quid simile vero de Ruzerio accidisse, quem e carcere eductum diximus, ut colloquio interesset, testatur Genebrardus ' in Chronic. Hac siquidem disputatione perculsus, nec dein- ceps animo quietus, anno tandem mdlsxii fac- tus Cathoiicus, pro Catholica fide iibellum, Calvinistis exitiosum, vulgavit. Sequenti autera propter niinas insidiasque , in Germaniam eva- dens, Lulheranismum professus est ; et paulo post, nec Catholicus, nec Calvinista e vivis sub- latus, cum tamen non parva, sua ea defectione, Calvinismo damna intulisset ; cujus caeteri mi- nistri, cum jacturam meluerent, et ex his, quae in prffidiclo Parisiensi colloquio ipsis evene- rant, edocti ; in proxima , quam coegerunt, Pseudo-Synodo decreverunt, nullas deinceps cum Catholicis collationes esse habendas, ne ob frigida et manca suorum responsa, pluri- mum sui Evangelii incrementi decideret ; uli idem Genebrardus scribit, post Launsum, tunc miuistrum, postea Catholicum, qui Pseudo-Sy- nodo eidem interfuit.

401. Laitduni celeberrimiim sanctissimse Eu- charistim miraculum. — Nec Catholicorum dum- taxat doctrina ac veritate, voluit Omnipotens Deus sacrilega maledicta in sacrosanctam Eu- charistiam, ab impiis haereticis hoc anno pro- lata . deturbari ; sed eliam miraculo , cujus historia per tolam Galliam celeberrima fuit, grandi volumine postea , circunistantias omnes diligenter exprimente , consignata. Prodigii Acta coram decem hominum millibus , nolariis publicis excipientibus, qui rem supposililiam quoquomodo videri exoptabant, id procuranli- bus Calvinianis, quos inter fuit etiam celeberri- mus ille Burdigalensis senator, Florimundus Rffimundus ^, qui tanti obstupefactione mira- culi, a faucibus haeresis se liberalum proOtetur, illudque in libro de ortu hffiresum, his verbis narrat :

« Quoniam vero Sacramentariorum erroris confutandi studium, etiam ad ea miracula, qua; nostro tempore lacciderunt, nos deduxit, hoc loco non possum non illud ponere, quod meis ipse oculis vidi , et cujus beneficio a profundo hsereseos luto fui extractus. Et licet illud , meo de Antichristo libro inseruerim , nihil tamen prohibet, quominus idem quoque hoc loco,

' Genebrard. Chr. lib. 4. Spondan. — ' Florim. Raemund. de ort. hires. lib. 2. cap. 12. nu. 3. pag. 159

alia veluti inducta forma, proponnm. Miracu- lum hoc, inter pauca celeberrimum, faclum est Lauduni anno mdlxvi in juvencula quadam, Vervini, non procul Lauduno, nata, Nicholaa Obris nomine. Quamvis autem inilio illa a plu- ribus diabolis obsessa fuerit, omnes tamen, ante meum et sociorum qui comilati me fue- rant adventum, ab ea expulsi fuerant, prceter eorum principem Beelzebub. Misera ha;c et in- fortunata femina, inOnita spectante hominum nuillitudine, in templum deducta, tam miseris modis a Diabolo habita ac torta fuit, ut ossiura fragor ac dentium stridor audiretur , totumque ejus corpus nullam fere humanam speciem pra; se ferret. Inflabatur ei venter ad instar dolii, ingluviem ita aperiebat, ut stomachi fun- dus a prope adstanlibus posset ins[iici ; lin- guam pedis longitudine exerebat, oculisque crassis et rutilantibus ita scintillabat, ut ejus aspeclum vix quisquam ferre posset ; turnque ita se in aerem elTerebat, ut a duodecim aut quindecim hominibus non posset relineri. Lau- dunensi episcopo super caput ejus Hostiam tenenle, et iisdem, quibus sanctus Bernardus olim in simili casu usus legitur, armis, maU- gnum spiritum oppugnante ac dicenle : Ecce, infelix spiritus, judicem tuum ; ecce coelorum virlutem ; resiste, si potes, ei qui dixit: Nunc princeps hujus mundi ejicielur foras. Hoc cor- pus est, natum ex Maria Virgine, quod in arbore Crucis expansum fuit , quod in sepulchro quie- vit, et resuscitatum in Ccelos ascendit. Adjuro te, ut in virtute cadestis hujus majestatis, ex ejus ancillae corpore egrediaris. His, inquam, et similibus exorcismis episcopo malignum spi- ritum oppugnante, d.xmoniaca illa horrendura in modum se elevabat, et aversis a sacra Hostia oculis, mille blasphemias evomebat. Deinde, defixis in templi foniicem truculentibus et mi- nacibus oculis, ventum tamquam fumum ex ore et naribus emitlebat. Tum tremens ac pa- vens concidebat, ac magna totius corporis de- formitate, velut erinaceus in se convolvebatur. Cum rogaretur, cur ad sacrse Hostiae conspe- ctum tanto horrore corriperetur ; Diabolus res- pondit, ob illud : Boc est, Hoc est, vim sacra- mentalium horum verborum , Hoc est corpus meum, eo innuens.

« Omitto plura stuporis plena verba, per Diabolum ex ore hujus daemoniacae prolata. Tandem viclus prsesentia sacratissimi Jesu Christi Corporis , Beelzebub ex hospitio suo decessit, edito prius veluti ingenti fumo, quem horribiles fragores seu tonitrua insecuta sunt, adeo ut totum templum una cum adjunctis tur- ribus insonuerit. cum magno omniuin adstan- tium stupore. Et sane miraculum hoc maximis ac celeberrimis quae unquam visa sunt, annu- merandum, quod nec ipsi diaboli supprimere aut obscurare potuerunt ». Ita Florimundus

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

199

Rsemundus. Ejusdem rei eliam Genebrardus meminit, post longe suaviorem modum pel- lendi Diemones, ex Fojo in suo Energumeno, enarratum : quo, scilicet, ut ait, anno supe- riore, Mamejanus minister Chalniensis da?mo- niacum sibi oblatum, culeo insutum, in Isaioe amnis jirofunda, saxis aggravantibus, demersit.

402. Aavarrse regitia edicto Calholicam re- ligionem eliminat. — Regina vero Navarrse, nec miraculis territa, nec veritate victa, cujus vim ipsius ministri, ut diximus, baud ferre in Pari- siensi colloquio potuerant, in Calviniana perfl- dia obstinatior, immaniori rabie conlra Catbo- licani religionem boc ipso tempore desavire visa est. Hoc siquidem anno, mense Julio, juxta Campigliam ', seu verosimilius, pra>cedenli , prfficonis voce in Bearniensi ditione edictum protnulgare fecerat, quo audacia feminea, jux- ta leges sacrseque Scripturae mandafa, omnem cui dominabatur regionem se moderari velle jactans, Romanae Ecclesia; ritus delebanlur, et publicas omnes supplicationes et fidelium in Ecclesiis sepulturam districte prohibuerat. Pue- ros etiam, qui litteris percipiendis apti nosce- rentur, cogi jusserat, ut hi, nimirum, Ecclesia- sticorum expensis in publico coustituto eis loco, scientiis imbuerentur, ac ita in reipublicEe usum (ut ipsa dicebat) aliquando esse possent; sed revera, ut hoc pacto lelhale haeresis virus sibi subjectis ab infantia propinandum propo- neret. Calholicis omnibus qui sanctorum Eccle- siae Patrum auctoritatem venerabantur, Conci- liorumque ac Summi Romani Pontiflcis decreta ac sententias observabant, Ecclesiastica con- ferre imposterum beneficia vetuerat ; imo Ec- clesiasticorum cunctorum , tam saecularium quam regularium bona, violenter usurpaverat vel hffiresis ministris attribuerat.

403. Ut ssevam igilur immanissimae per- secutionis procellam Cathoiici , ac praecipue Ecclesiastici , evaderent, atque impii edicli executionem quoquomodo impedirent, regina ejusque filio tunc longe constitutis, (ex quo agnoscas edictum, non hoc anno, quo ipsa cum filio Bearniaj commorata est, sed superiori vul- gatum,) luiuultuose coacti arma sumpserant, atque ad Catholicos quosdam proceres confu- gerant, ut eis auxilio esse vellent; sed ab his a proposilo deterriti, quod contra legitimae re- ginae reverentiam, hac temeritate Catbolicos insurgere non liceret, eorum aiiqui consiiio ac- quiescenles, arma deposuerant; verum pars potior, conjurationem fovente Ecclesiastico vi- ro, in priori sententia permanserat.

404. His auditis, regina, quam in sui con- templum rem cedere credidit, ajgerrime tulit, et severa admodum animadversione rebellau- les coercere decrevit. Quapropter, praemisso

• Cam(iig. lib. 2.

cum nobilibus plurimis armato duce, e Gallica aula discedens, et ipsa tandem Bearniam venit; ubi, et editum olim confirmavit ediclum, et cu- ratoribus undequaque missis, sacras abradere imagines arasque dcstruere jussit. Verum hfec muliebris pervicacia tantum abfuit, utexcitatos tumultus comprimeret, quin majores potius commovisse visa est ; nam Catholici, Pentecos- tes die,quo nimirum Calvinistae diabolicam Coe- nam suam, (cui eliam regina cum filio interesse debebat) celebrandam inslituerant , cum ea si- mul et filium et cunclos hcereticae pravitatis sectatores trucidare decreverunt. At facinus no- bilis detexit Catbolicus; nam a conjuratis roga- tus, ut paralis reginae insidiis assentiri vellet, a parricidio, quod Catholica religio detestaba- tur, abborruif, de eoque insuper reginam ad- monuit, quae sic furentium commolitiones evasit.

403. Ab his nihilominus edocta maturius se gerere, quamvis has sibi slructas insidias comperisset, earumque exploratos habuisset auctores, eos tamen plectere noluit; vel quod ad id sibi ipsi vires non suppetere cognosceret, vel quod ea ratione, potius quam restingui, ve- hementius fumultuum ignem accendi formida- ret; quaproptercum praecipuus quidam Abbas, qui cum classico caneretur Lugduni, quemdara ejusdem urbis ducem occidere voluerat, et in- ter primos conlra reginam conjuraverat, ab ejusdem reginae militibus comprehensus fuis- set, eum Joanna ipsa sequacibus suis incolu- mem reddi jussit : licet is insigni hoc beneficio nihilo melior eflfectus, reassuniptis deinde ar- mis, contra illam insurrexerit , occupatoque Lugduni suburbio, biduo illud detinuerit, atque conlra Calvinistas in eo repertos crudelissime animadverterit. Haud nnilto post tamen , iu maximum reginae comittodum copias dimisit, et ab incceplis abstinuit; nam e montanis re- gionibus infinita propemodum sicariorum exu- lum facinorosorumque hominum multitudo, die ex die expectabatur, quae illi praesto esset, et una cum eo certe totam Bearniam vastassent. Hac seditione sedata, paucis interjectis diebus, in Franciscanorum coenobio Comitatus Bigo- riensis alia rursus excitata fuit; sed iisdem etiam artibus ipsi finis imposilus ; et licet haec omnia coarguere viderenfur reginam, ob injus- tuni ab ea evulgatum edictum, quo revocato, prislinae tranquillitati cuncta cilo reddenda esse censebanlur, proprio tamen ac filii om- niumque subditorum , haeresis propagationi, posthabito discrimine, illud ipsa, nec immu- tare, nec revocare unquam voluit.

406. Pius Bearnise jus in regem Eispanim transferre minatur, ni Joanna resipiscat. — His Pius permotus, ad Galliarum reginam litleras dedit, quibus gravissime hortalus est, ut om- nino curaret, ne jam amplius Joanna Navarrae

200

VU V ANNUS I.

CHRISTI 1566.

rcgina apud suos, adversus Catliolicani fideni acEcclesiaslicam libertalem adeo insolescerel; alio(iuin pro fidci Ecclesiarumque incolumitate, pra;polentes Ilispanos episcopos, Bearnise Ec- clesiis ac dicecesiluis praepositurum, qui gre- gem Dominicum polcnfi manu tuerenlur, alia- que se molituriim, qua? ipsi Galliarum regincc minus grala futura essent, interminatus est. Cogitare se etcnim scripsit, dc sceptri jurc spo- lianda cadem Navarra? regina, ipsaque ut hare- tica condemnata, idem jus in Hispaniarum re- gcm traducturum ; quem quamprimum deinde ad occupandum viribus et armis quod tradide- rat impulisset. Et quia Navarraea, ut diximus, in dies, majori pervicacia Ecclesias ac sacra per- sequi ac delere haud destitit, idcirco Ponlifex, ut quse comminatus verbis fuerat, opere com- probaret, et sic a malo proposito obstinatam feminam delerreret , unaque Catholicfe fidei consulerel; Vipuscoam, qurc Cantabriae pars est, a Bajonensis episcopi jurisdictione exemit, quod e Galliis sectario veneno infectis metus esset, ne si populi illi in Ecclesiasticis causis a Galiico, cui suberant, episcopo, licet Catho- lico, jus petere cogerentur, ultro citroque com- meando, pestem, contagione concepta, secum in Hispaniam, ab eo malo adhuc puram, attra- herent. Itaque in Diplomate ad Hispaniarum regem dato, his de causis se persuasum dixit, ut Philippi ejusdem, tanquam aequum pefen- tis, pro justo ac laudabiii desiderio, satisfacien- dum censuerit, et Bajonensi episcopo, ac Au- scitano prpesuli, cui Bajonensis subjicitiir, man- davit, ut in Pampilonensi seu Calaguritana dioecesi, intra sex menses, inculpata? vitae ac doctrina excellentes viros, ex Hispaniarum re- gnis oriundos, tanquam vicarios ac officiales suos constituerent, qui de Vipuscentium causis cognoscerent ; ni intra definifum fempus fecis- sent , tam Pampiloncnsi arcliiepiscopo quam Calaguritano, de iis causis per vicarios et offi- ciales suos cognoscendi eodem Diplomate po- testatem fecit : censurse adjecta sanctione, tam in Bajonensem quam Auscifanum, si suas dein- ceps in Vipuscoensium causis partes posuis- sent. Quod tamen locum se habere voluisse explicavit, quamdiu dumtaxat sectarii errores in Galliarum regno perseverassent.

407. Hoc Diplomate insigne pra?judicium a Pontifice et Hispanorum astu ex Gallorum ca- lamitate occasionem aucupantium, Gallico no- mini factum , ffigerrime dolet Thuanus , nec minore eorum, qui cum in Gallica aula rerum potirentur, fuisse dissimulatum, flagitio queri- lur. Sed cum Diploma ipsum pridie kal. Maias datum ipse recenseat, et mense Julio iniquum regina Navarrse quod praediximus edictum , juxta Campiliam, contra Catholicam religionem ediderit ; vel potius anno prajcedenti vulgatum, in Bearniam, ut diximus, reversa, confirmans,

impiis jussionibus impiora detorioraque facta addidcrit, ipsius aliorumque hoereticorum con- silia pra^verterc, ha^resisque dilatationem coer- ccrc consultissime hoc Diplomate Pium stu- duisse cognoscitur ; quidquid fucrit, quod, sua- dentibus Hispanis, periculum et ipsi religioni mefuentibus, effectum id fuerit. Gallico insuper nomini et juri immerito pra>judicium factum dicitur, cum potius commodi plurimum ffigro cidcm regno allatum fuerit; ne hoeresum vide- licet ille quo correptum fuerat morbus, in adja- ccntes alias regiones invectus, novis acrioribus- quc viribus sumptis, ipsum deinde paene insa- nabile redderet. Dissimulatum idcirco prseju- dicium id ab illis, qui in Gallica aula rerum potiebantur, existimandum videtur, quod, pro summo a Pontifice accepto beneficio ipsum ha- bucrint ; utpote qui cum Hispanis ad profli- gandam ha;resim manus conserere viresque conjungere decrevissent ; ut inferius dicendum erit.

408. Ex eo insuper, quod prsefatum ad His- paniarum regem Diploma concessisse Pontifex dicitur, pridie kal. Maias hujus anni, et hoc ipso anno a Joanna, quod superiori mense Julio vulgatum diximus, virulentum edictum, rursus confirmatum habeamus ; id ab ea factum, ab eodem Diplomate exacerbata, censeri merito potest. Vicissim vero, qua; hoc anno in reginam Pium fecisse narravimus, ejusdem impiissimi edicti, acerbissima?que ex eo in Catholicam re- ligionem excitatse persecutionis intuitu, gesta fuisse, asserere non veremur.

409. Contra nihilomlnus reginam ipsam ad- huc Apostolicse animadversionis gladium Pon- tifex suspendit, spc ei facta, quod mulier ab hceretica pravitate revocarelur, et hac efiam ra- tione Henricus princeps filius ad Catholicam voritatem rediret ; extractumque est, ne, jure Joannae Hispaniarum rcgi fradito , intermissa inter Hispanos et Gallos, ob id()ue majori ob- jecta discrimini religione, bella renovarentur. Quod, ut etiam evaderetur periculum, minime effectum a Pio censemus id, de (|uo pluries Gal- liarum reginam Pium ipsum admonuisse scri- bit Catena, ut nempe eam Navarraeae ditionis partem, quam Joanna possidebat, sibi vindi- candi occasionem caperet; vel, ut Apostolica auctoritate eidem, e Valesiorum domo aliquem, ut ipse praeflceret, saltem pateretur.

410. Instigante Navarrse regina, motiis sedi- tiosi Apameae, Tolosce et Liigchini. — Nec his mi- nis ferrita, nec suo filiique periculo edocta, Navarraea regina tamen, ut diximus, a propa- ganda; tuendaeque hcereticorum perfidia; propo- sito (quod nunquam, nisi coacte ac simulate abjecisse deprehendltur, cum videlicet in re- bellantes Catholicos mitius se gerere visa est) se temperavit ; imo tantum abfiiit, ut ab eo abstineret, quin potius in Comitafus Fuxensis

Pir V AXNUS 1. — CHRISTI 15C6.

201

prsccipiia urbe, Apainea, cui non, uli Bearnce, absoluto, sed pari lanlum cum cpiscopo jure, domina crat, deteriores tumullus commovere studucrit; ingentes deplorandosque siquidem motus, qui hoc ipso tempore in civitate ipsa exorti leguntur, a fide dignis scriptoribus ei tribuuntur; ut licet relicuerit Thuanus, quod hEereticorum fraudes (ut toties monuimus) stu- dio omni, semper contegere contenderit. Ratio- nabilem nihilominus (sjiecie saltem) tumul- tuandi ansam hacreticis pra?buisse episcopum, ex iis qus ipsi auctores narrant cognoscitur, quos inter Bulengerius ista habet: « In Fuxensi Comilatu plus negotii fnit, Robertus enim Pel- leva?us, Nicolai, qui postea cardinalis fuit, fra- ter, Apamc"^ episcopus, subreptitiis a rege lit- teris, sectariis usiim in urbe conciliabuli eri- puerat; eosque adifu consulatus, prfeter morem, excluserat, ut soli Cafholici consules crearcn- tur. Sc^tarii offensi, cum per festos Pentecostes dies, a meridie, ut fit, chorese per vicos a Ca- tholicis agerenfiir, et per speciem supplicatio- num personati homines, argenteis sigillis in foro proposifis, cum lascivia discurrerenf, ad arma eunf, obvios quosque frucidant, incendia per sedes Cafholicorum spargunt, quorum ple- rique in arcem fuga evasere : consul Brussus obtruncatus, ejus a;des conflagrarunt. Carme- litarum, Franciscanorum, Dominicanorum et Augustinianorum coenobia expilata, imagines eversae, urbis valetudinarium direptum nonis Junii MDLXvi. Calliolici omnes cssi, aut urbe pulsi. Fama rei vulgafa Fuxii, quod oppidum est arce munita insigne, Catholici ex sectariis triginfa quinque necarunt ; caeteri, portis urbis effraclis, fuga elnpsi. Apameenses Solanum e propinqua nobilitale summEE rei pra;ficiunf ». Ista Bulengerius, qiiibus cerfe concordant, quae refert Thuanus , nempe id turbis occasionem dedisse, quod obfenfum Catholici regium de- cretum urgerenf, Prolesfantes vero non audilos se, et ex falsis probalionibus, episcopi dolo, illud facfum contenderint. Quod quidem pro- babilifate minime carere censemus, id licet apud scripfores Calholicos alios, uno Bulenge- rio excepto, memoralum non reperiatur; cum ad illicita pafranda, boni species assimulafa, indiscreto zelo, optimos quoque viros fallere ac impellere perssepe consueverit. Ubi Prolestan- tibus regium innofuit decrefum, misisse pro- tinus Simonem Severium, qui apud regem in- tercederet, nihilque impefrare potuisse, prse- valente cardinalis Lofliaringii potentia, cujus grafia episcopus sublevabafur, scribitThuanus, qui addit, irrifas quoque fuisse reginae Navar- rae preces pro Protestanfibus ipsis fusas ; ut ex his facile etiam educas, illam et hanc passam repulsam, ad vindicandam injuriam, in Catho- Ilcos Apameenses Profestantes excitasse , ut supra diximus. Csetera autem, quce subjungit

Thuanus, videliccl Catholicorum praccipuos du- ces Mauleonum, Drubanum Collegii sodalem, et Brussiuin consulem, Augustinianorum tem- plum munivisse, et comporlatis armis firmasse ; et inter supplicaliones , Pentecostes tempore habitas, persouatos discurrisse homines, qui argenteis in foro sigillis ad Protestantium of- fensionem propositi essent ; aliaque ejusmodi, omnino probabililate carere agnoscuntur : nam si ex industria in Profesfantes , tantoque inuni- tionum apparatu, tuinulfum Cafholici commo- liti fuissent, et e confra adversarii ab iiis, cx improviso fuissent aggressi, rerum exitus sese aliter habuisset, nec tanta facilitate Catholicos deturbare, eorumque domos ac templa incen- dere, ac evertere Profestantes iidem poluissent; imo ex ipso hoc rerum exitu educendum potius videtur, cum Cafholici supplicationibus inlenti nil inali cogifarent, sibique ex adversarioruin insidiis nil metuerenf, inermes prorsus lasci- viisque dediti ac commessationibus essent, (quas certe Catholicorum non erat sacris suppli- cationibus commiscere); tunc in eos Protestan- tes, ex induslria insurrexisse, ipsisque,quae prae- fafi sumus, mala infulisse. Id autem nonPenfe- costes die, sed festo Corporis Chrisfi, ejusque supplicafione evenisse, refert De Avila ; at quar- todecimo kal. Junii exorfum primo tumultum, moxque compressum, denuo Penfecostes tem- pore repullulasse scribif Tbuanus. Quid vero post haec acciderit, audi ex eodem Bulengerio :

■411. " Re comperta (inquit) Jousa Joanni Nequar Valetffi negotium dat, ul fnrbas compo- nat, in capita facfionis vindicct. Valeta, ut erat moderatione etanimi aj'|uitafe conspicuus, con- difiones proponit, ut vincli Fuxii et Apameaj utrimque solverenfur, extremus miles dimilte- retur, dissidia sarcirenlur, res in infegro fierent.

« Lutetiae omnia sinislra fama in majus ac- cepta : agri passiin a Salabrosio Jousae missu vastati, donec Jacobus Angevaeus Rambulielus a rege cum amplissimis mandatis in Septima- niam missus, adnilenlibus Rabafo ef Caumontlo sectac sfudiosis, res composuil. De iis, qui sacri- legio teinpla et sacras effigies fcedarunt, cognilio penes ^enatum Tolosanum fuil. Auclores scele- ris ad furcain damnali, fugam expedivere, bona fisco addicta, detraclis ad templorum sarta tecta quadraginla librarum millibus. Fugitivis aqua et igne inlerdiclum est. Calholici damna- tis injuriam, advocalionemque commodabant, et vapulanfibus favebant. Illi in Pirenes latebras refugere, unde egressi, cum lalrocinia agita- rent, manu vindicatum, ne apud illos scelera mulfa inanerenf. Tacharius pra^do, ex Angronia Valle, qui ad illos se aggregarat, Tolosam duc- tus est, ubi senalus debifum supplicii modum ei reddidit, et hominem egit. » Sic Buiengerius.

412. Fuisse autem Tacharium Subalpinae re- gionis olim ministrum, scribit Thuanus, quem

Ann. — ToMDS XXXV.

Laderchi, I.

26

202

PII r ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

supplicio cliam affectum, noii lioc, scd sequenti dumtaxat anno, narrat. llujus vero anni mense Septembri, sceleris anctorcs captos, et sub cus- todia Tolosam ductos, tamen fere carcere fuissc elapsos, dicit : postea, sive quod suspectum senatum Tolosanum tiaberent, sive quod inno- centia? suae haud satis fulerent, propositis apud rcgem suspicionis causis, ut cognitio ad alios judices remitteretur, et de causa senatus Pari- siensis cognosceret, impetrasse refert : sed mox Lotharingii cardinalis intervcntu, (inquit) de- cretum rcgium, super ea factum, revocatum fuit, et cognitio rursus senatui Tolosano com- missa, qui in eos, ut dictum est, animadvertit. Quoe quidem haud imiirobabilia censenda sunt. Ineptum vero prorsus esse cognoscitur, quod Ecribit Campiglia, nempe Navarraj reginam, Galliarum rogis ministris omnem contulisse opem, ut pristina? cuncta redderentur tranquil- litati ; ac si turbarum in Comitatu Fuxensi ex- cilatrix ipsa non fuisset. Id tamen in speciem efficere potuisse, quod male paratge insidiaj, optatum ab ea finem non obtinuissent, minime diffitemur. In Fuxensi Comitatu nihilominus, et Bearnsc, quse utraque loca principatus Joannae (ut diximus) ac ditionis erant, res sunt ita com- posita?, ut in isto quidem Protestantes numero vincerent, Catholici tamen antiquam possessio- nem in sacris majorum colendis retinerent, si Thuano sit fides ; in altero vero, Catholicis, qui pauci non erant, ut sacrum etiam ad tintin- nabulorum pulsum celebraretur, facta fuerit potestas.

M2. In Catholicos insuper sectarii aliud aggressi sunt Lugduni ; nam eam urbem in suam potestatem redigere tentarunt. Cum enim in ea, inque adibus arci vicinis specus subter- raneus, cunicula forma repertus esset ; id sec- tariis imputatum, quod illum effoderint, ut excitato tumultu, cuniculo ejusdem arcis mffi- nia dejicerent, itaque ipsius polirentur. Qua- propter arx eadem majori prssidio, et com- meatu, ac machinis firmata est, prajpositusque ei Petrobuferius, vir primarla in Lemovicibus familia, ut scribit Thuanus. Ugonottorum vero conjurationem detexisse ac compressisse Rena- tum prcesulem de Birago, qui postmodum can- cellarius, et hinc cardinalis fuit, scribit De Avila, qui etiam eo temeritatis ibi devenisse sectarios refert, quod undique, ex vicinis alio- rum principum regionibus, el e Sabaudia pra;- cipue, illuc plures confluxissent. Quod quidem a Petro Gillo ' in sua Ecclesiarum reformata- rum Ecclesiastica historia conflrmari videtur, dum eo tempore Saldensium plurimos, domi- bns suis decessisse tradit, alioque demigrasse.

414. Fraudes Auriacensis a Pio deterjimtur. — Hoc fere tempore detectee sunt quoque insi-

dix, (ut pra}fatus De Avila rcferl) quibus luvre- tici ipsi Avcnionensem civitatem, qua; Aposto- lica? Sedis juris est, occupare decreveranl. Ab ea siquidem, jussu Pii, eliminati omnes qui a Catliolica religione defecerant, cum se in vici- niora loca Gallia; Narbonensis etProvinciaj rece- pissent, secretis machinationibus ipsam inva- dere meditabantur ; atque eo res proccsserat, ut urbis januffi, per clandestinam conspiratio- nem jam potiri posse confiderent. At revelato negotio a civium vigilantia, qui ei tunc solus prtcerat cardinalis Arminiacus, (Carolo cardi- nali Borbonio ejus collega absente) conjuratio- nis consciis aliquibus captis, Scipionem Vimer- catum, per expeditos equos ad regem misit, ut de periculo civitatis admoneret. Quo rex audito, Tenderensi comiti, Provincia; proregi et Narbonensi Galliae gubernatori, Gulielmo Jojosaj, aliisque proxime adjacentibus provin- ciis pra;fectis, periclitanti urbi statim auxilia suppeditari imperavit.

415. At, quamvis provide hostium astus elusisset, perpetua nihilominus soUicitudine premebatur, quem praediximus, cardinalis Ar- miniacus : « Quod », ut ipse ad Pium ' sub die ixiv Julii hujus anni scripsit, « Auriacum cuncti Sanctitatis vestrae rebelles ac exules se re- cipiant : quapropter magno levaremur timore, si Sanctitas Vestra ad Catholicum regem scri- beret, ab eoquc obtineret, ut districte principi Auriaco sibi subjecto prajciperet, ne liaereses vel tuae Sanctitatis rebelles in ditione sua pa- teretur. Quod quidem diligentissime licet a me curatum, obtinere tamen non potui, niinistris illius, non modo promissis stare renuenti- bus, sed insuper spiritualium rerum cognitio- nem, qua; ad Sanctitatem vestram, vel ab ea delegatos spectat, usurpare contendenlibus ». Sic Epistola.

416. At Pii vigilantia Auriaci consilium prae- venerat, cum, missoad Margaritam Austriacam, ParmcC ducissam, Belgiique pro Catholico rege gubernalricem, Julio archiepiscopo Surrentino, Apostolico nuntio, per eum ipsum Auriacum principem de his ac aliis quae ad avitae reli- gionis conservationem spectabant, admonen- dum curaverat. Verum ille, licet intrinsecus lupus rapax esset, cui haeresum ac rebellionis facinora fovere conducebat impiissimis quae meditabatur consiliis, extrinsecus tamen ovis vcstimentum gerens, hujusmodi ad Pium (quod ex proprio originali ^ accepimus) responsum dedit :

« Beatissime pater.

« Post pedum oscula. Plurimum gavisus sum ex his, qua; rev. archiepiscopus Surrcnti- nus, S. V. et Sedis Apostolicae nuntius, juxla litteras fiducia; sibi datas, mihi exposuit ; nil

Hislor. des Eglis. Retor. cap. 35.

* Ex original. — ^ Ex Archiv. card. Alexand. lom. 66.

PII V AXXUS 1.

CHRISTI 1566.

203

enim neque gratiiis neque delectabiliiis aiidire potui, qiiam S. V. benevolo et propitio erga me ct subditos meos esse animo ; pro cujiis favore et bona gratia emerenda et retinenda quidvis laboris subirem. Et quod ad veteres EcclesiaE ritus, et avitam religionem conservandam etre- tinendam attinet, satis intelligere potuit S. V. quantcpere studuerim in hoc turbulento sae- culo, ut apud Auriacas (pro temporis et mo- tuum ratione) antiqua et Catholica religio con- servarelur ; nec ea in parte, unquam meo offlcio deero, nec commiftam, ut quidquam in me desiderari possit ; quemadmodum latius reve- rendo domino Surrentino declaravi, et plenius ex ipsius relatu S. V. cognoscet, quem oravi, ut humillimum meum obsequium et servitutem V. S. in omnibus offerret, quemadmodum ofTero per prajsentes. Deum Opt. Max. precor ut S. V. Ecclesiae diu servet incolumem, et ipsi omnia prospera concedat. Et V. S. oro, ut me paterno amore prosequi pergat. Bruxella; octava Ju- nii MDLXVi.

« S. V. humill. et addictis. servitor Guliel- mus de Nassau princeps .\uriacensis » . •

417. Graves ad Pontificem de cardiimU Ar- meniaco accusationes deferiintur, qiies mox, interveniente Sadoleto, diluuntur. — Quamvis vero, ut diximus, qui Avenionensem ditionem moderabatur, cardinalis Arminiacus, nihil quod sui esset muneris ad avertenda cuncta haere- ticorum molimina desiderari pateretur : nihi- lominus (haereticorum eorumdem fraude, vel aliorum malitia ac invidia) apud Pium dela- tus est, vel quod, ipso Pontifice inscio, Galliae regis auxilium, per collegam Borbonium im- plorasset. vel quod segniter officio in sectarios defunyeretur. Quam quidem virulentam calum- niani, cum delere oplimus cardinalis tentasset, adeo obtrectatorum accusationes apud Pium invaluisse reperit, ut nec audiri obtinuerit. Digna est, quae hic Pauli Sadoleti Carpenta- trensis episcopi inseratur Epistola ad Pium scri- pta, e proprio originali ' excerpta, et latinitati donala, quod in ea et de his etde aliis ad eam- dem Avenionensem ditionem pertinentibus di- serte agatur, estque hujusmodi :

« Beatissime pater.

« Licet gradus, in quo Deus Dominus in hac regione me constiluit, ejusdem publicas res curare compellat, easque sic moderari exo- ptem, ut in pace ac justitia, in Dei servitio, ejusque sancta religione quiete incedi possit ; nihilominus litibus ac turbis, quae in hujus legationis rebus commotae fuerunt, me nullate- nus immiscere volui, nec officio ullo sum fun- ctus, quod parvitatem meam haud decere inter tantorum magiiatorum jurgia me ingerere, ar- bilratus sim ; cuni praecipue S. T. pro sua sin-

' Ei Archiv. card. .V.exand. ut stip.

gulari probitate ac prudcntia, ea habita consi- deratione, qua> non modo digne, sed omnino necessario habenda est, praeclarissimarum qua- litatum illuslrissimi cardinalis Borbonii, et ditionis hujus utilitatis, ex se ipsa cuncta recte disposituram, pro certo habuerim. Dilio siqui- deni haec, ratione loci, in quo est constituta, nec felix, neque a quotidianis quibus impeti- tur malis penitus tuta esse valet, si una, et ab Apostolicae Sedis protectione, (proecipuum no- strum firmamentum ac virtus) et a Galliarum regno non foveatur auxiliumque recipiat. At hoc potissimum tempore, nos hoc egere com- pertum est, quo, noslris peccatis facientibus, Deoque permittente, undique ab haereticis cir- cumvallamur, qui non modo res nostras, sed sanguinem etiam sitiunt ; quibusve nil magis optandum esset, nisi ut rex nos dereliquisse monstraret, ut statim irruerent, regionisque omni prorsus praesidio subsidioque destitutaj potirentur. At fovendum alendumque vero be- nevolum hunc regis reginaequae erga nos ani- mum, quantum illustrissimi cardinalis Borbo- nii auctoritas valeat, adeo manifestum esf, ut in hoc explicando non sit, quod immorari de- beam, cum praecipue id noii fuerit, ob quod ad Sanctitatem tuam has lifteras dederim. Estillud vero, quod cum Avenionem, invisendi gratia illustrissimum cardinalem Arminiacum, me contulerim, tum quia difionem nostram ipse moderatur, tum efiam quod a iriginta et am- plius annis ei amicitia juncfus sim, reperi eum dolentem moeroreque pajne confecfum, ob falsa quaedam de se gestisque suis ad S. V. delata. Ipse quidem nihil sibi conscius, ea apud S. T. rectum animura haud praevalitura formidat, quod innocentiae suae veritafem, ubi S.T., quac in sui purgationem afferet, audire dignabitur, locum suum obfenfuram confidat. Sed quia, praeter molestiani, quam hujusmodi gravitafis et auctoritatis viro inferf, uf, vel in suspicio- nem, quavis ratione sit, apud suum principem, uti S. V. est, tanta bonitate, judicio et auctori- tate praedifum, traducatur ; ex nonnullis, quae sibi acciderunt, intelligere visus est, ad S. V. delafa, jam aliquod sibi praejudiciiim intulisse, cum aeque rationes absentis, uti pefifiones in- stantiaeque prsesentium recepfae non fuerint. Qua de re, beatissime pater, praesumptionem, quae rite videri pofesf, in eo, videlicet, quod calamum osque ponere in re tam gravi ausus sim,uItro fateor. Nihilominus, cum de dignitate praestanfissimi viri agatur, honorifica ac digna ratione,tum in naturalium suorum principum, tum in sanctae hujus Sedis famulifio adepta semper et aucta ; quaeque semper beneficio ac sancfae fidei Catholicae conservationi cessit ; hoc S. T. eximiorum suorum meritorum testi- monium reddere cogor. Testor siquidem, et in praeteritis quae gessit, multoque magis in prae-

20 V

PII V AXXrs 1. — CHRISTI 1566.

sentibus qiuT gerit. qiiaequc ipsemcl iiitolligere et proi)ius videre valeo, in viro lioc niliii esse, quod rite redargui queat ; imo c contra innu- mera in eo essc, qux summis laudibus prosequi mereantur : cum siquidem, nec integritas aut probitas major, neque in regimine benignior lenitas, neque sancttc religionis fervenlior ze- lus, neque contra ejusdem persecutores et ho- stes odium ardentius, in altero quovis ac in eo, reperiri possit. Quare, ut impensius in dies eum S. T. colat, magni faciat ac veneretur, dignus profecto cognoscitur. Ad dignitatem si- quidem, ac sanctat Scdis amiilifudinem asseren- dam.magiii prrcclarique hujiismodi viri,firma3- que ejusdem column;TC perorbem diffusae, haud niinus ac alii qui semper Romae commorantur valeat : imo quanto [ilus in prioribus illis pie- tatis virlutisque emicat, tanto apud exteros erga sanctam Sedem veneratio augetur, a qua ad supremos honoris apices, nonnisi eximios hujusmodi viros evcctos conspiciunt. Sed quia praefati illustrissimi domini merita, quidquid de ipso testari valeo, longe superant, et quid- quid de ipso a quovis dici posset, Sanctitatis tua; mens sapientiaque late comprehendi ; id- circo plura non afferam, sed post sacrorum oscula pcdum, Dominum quotidie deprecabor, utad Ecclesiae sua; utilitatem Sanctitatem tuam diu servet incolumem.

« Avenione , die ix Augusti mdlxvi, S. T. humil. et devolis. servus Paul. Sadoletus episc. Carpent. «

418. Fuit hic Paulus prfficlari illius Ja- cobi cardinalis Sadoleli nepos, qui preecipua eruditione sub Leone X refulsit, quique ei- dem Paulo, quam ipse obtinebat, vivens, Car- pentatrensem cessil Ecclesiam. A patruo haud degener Paulus, ingenii sui nonnulla monu- nienta reliquit, ut Sammartani aliique refe- runt. Quod autem Pius non probasse forte visus sil, Arminiacum, misso, ut diximus. Yimerlato, et per Carolum cardinalem Borbo- nium collegam, Gallorum regis ad tuendam Aveniouensem ditionem prffisidium implorasse, (hanc enim cum Gallis necessiludinem in primis justificandam censuit Sadoletus) id ex eo processisse scias, quod Ponlifex Galli- can^e aulae, ac pracipue reginae parentis in- genium et erga hajreticos animum , ut mox dicetur, merito haberet suspectum ; quapro- pter, nec rite, et forte imprudenler ab ea au- xilium opemque deprecari contra haereticos censuit, a qua ipsorum potius foveri ausus viderenlur. Re autem melius explorata, op- timum extitisse Ariminiaci ac collegae consi- lium cum cognovisset, non modo illud asse- ruisse, sed conatu omni slabilire coadjiivare- que curasse, quae suis locis danda; erunt, ad Tendrensem comitem ac alios scriptae Epi- stola; manifeste testanlur.

419. lllud eliam, in quo segnius quam par esset Arminiacum in haereticos se gessisse apud Pium delatus est, ex ejusdem Arminiaci ad Pontificem ijisum, jam superius praenotata Epislola cognoscitur, estque hujusmodi :

« Beatissime pater.

« Proximis praeteiilis diebus ad S. V. scri- psi, ut eam de hujus suae provincia; stalu, tum de iis quae ad hairesim, tum de aliis quae ad justiliam perlinent, cerliorem redderem. Quoad haeresim, divino favenle Numine, quantum cognoscere valeo, omni prorsus pestis liujus labe expers est. Breve deinde S. V. accepi, quo denuntiabat, prout sibi relatum fuerat, hac in civitate ad triginta hypocritas commorari, qui licet Ugonotti essent, se tamen uti Calholicos gerebant. IJt muneri meo ac debito obediendi famulandique S. T. satisfacerem, omni dili- gentia archiepiscopi vicarium parochos omnes, ccenobiorum priores, Societatis .lesu rectorem, necnon consules et judices temporales scisci- tatus sum, ac per eos de vita et nioribus po- puli hujus inquisivi, ut pra-cipue intelligerem, an vera essent, qua ad S. V. delata fuerant ; at, uti transactis temporibiis, cum videlicet Ugo- notti ipsi magis viribiis valerent, Deo opitu- lante, ne eorum aliquis, ea in loca, quae rex Christianissimus curae meae dcmandaverat, pe- dem inferret, sedulo cavi. Ita, Deo ipso bene juvante, civitatem hanc ac ejusdem Comita- tum, ab omni ejusmodi malo custoditurum confido. Quare S. T. humiliter deprecor, ut nuUa in re muneri meo defulurum pro sua benignitate arbitretur. » Et post nonnulla, de Auriaco principatu paulo ante relata : « Ad aerumnas nostras (subjungit) illa additur, quae a Vasonsionensi episcopo venit. Hic siquidem, nec apud Ecclesiam suam, quae una ex trihus esl, quae hujus civitatis metropoli subjacet, residet : nec ibi vicarium aptum ac idoneum habet. Quare populus ille quotidie clamat, imminetque alicujiis scandali periculum. De- precor Sanctitalem tuam, ad quam unam ma- lis his occurrere speclat, ut pro eximia sua prudentia huic consulat. Avenione, xxiv Ju-

iii MDLXVI.

V. S. humil.et obcdient. servus « G. card. Arminiacus ». 420. Dubitari non potest, nullo negotio, ex Pii mente facile delala, quae contra opti- mum cardinalem de[)rel)endit fuisse sibi falso relata, cum non modo concreditum munus Ave- nionensem ditionem regendi ei confirmavit ; sed insuper ad arceiidos hacreticos, qui pro- xime secutis temiioribiis acriores insurrcxe- runt, et verbo et o|iere, ut suis iocis dicetur, ipsum studiosissime adjuvit. De Vasuonensi vero episcopo, qiiid slatuerit, incompertum ; at ex ingenio Pii facile elicerc est, quid cum ipso [lotissinium egerit.

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1 5G6.

205

421. Pnntlfcx per )uin(iinn incitat regem iit heereticos per Gallias sascientes acritcr in- sectetur, et reginam matrem prxtnonct de infe- lici suaritm artium cxitu. — lisdem etiam frau- dibiis, quibus Lugduni et Avenione, Narbonai quoque potiri posse, Laeretici excogifarunt, incassum licet et hic insidias struxerint. At rex non niinus his quam aliis ab haerelicis illatis injuriis quotidie commotus animo, quod nec clam nec palam unquam quiescerent, justa eos animadversione, vi et armis coercere jam meditabatur, in hacque sententia dcfixit so- lemnis admodum legalio ad ipsum, hoc tem- pore, missa a comite Palatino Rheni, a duce Vitembergensi, a duce Bipontino, ab uno ex Saxoniae ducibus, a Pomeraniae duce et Ba- densi Marchione ; qui omnes, per legatos suos, conquesti primum, quod libera minime in Galliarum regno, Protestantium religionem profitentibus, quocumque loco ccetus suos co- gendi tribueretur facultas ; ipsam imposterum, eorumdem principum nomine, illis deprecati sunt a Carolo ; qui rera indignissime ferens, et legatorum poslulalionem vix sustinens, tan- dem respondit : se eos principes assueta pro- secuturum benevolentia , donec et ipsi sui regni se immiscere negotiis abstinerent ; et paulo post, manifesta indignatione subjunxit : oportere, se quoque ab iisdem principibus pe- tere, ut liberum Catholicse religionis usum, suis quoque in ditionibus, Catholicis potesta- tem facerent ; quibus eos verbis dimisit.

422. Ejusiiem propagandae tuendaeque hcC- resis astu, Rheni Palatinum, ad Sabaudiae du- cem legatos, hoc ipso tempore misisse, narrat praefatus Gillo. At Ponlificis Catholicorumque principum exemplo^ qui undique le^atis mis- sis, Tridenlini ubique Concilii decreta recipi curaveranl, Protestantes commotos, bas ipsi quoque legationes instituisse, De Avila cre- didit. Quidquid fuerit, apud regem nil ex ea utilitalis relulere, vel legati, vel qui una cum illis a rege eadem deprecali sunt, princeps Condffius, Admiralius Colinius aliique secta- riorum proceres ; quos deinde, tanquam sui Deique teterrimos hosles habere ipsosque per- sequi rex magis statuit.

423. Regina parens vero, quamvis in filii senlentiam, tanta sectariorum audacia vel in- vitam perlraxissent ; quod tamen eum videret, juvenili actum ardore, exlra se raptum, ni- mis animi sensus explicare consuevisse, quos liberioribus quam par fuisset verbis legatos vel sectariorum proceres exacerbasse compc- rerat, sermonibus ac officio delinire studuit ; cum a simulatione potius, quam ab aperta et manifesta indignatione ac odio, felicem rerum exitum praestolandum censeret. Sicque illa si- mulando eo pervenit , ut Pontifex ipse (ut infra dicetur) non levem de ipsa suspicionem

conciperet, ac si illa Ugonottorum potius quam Catholicorum partes gerere videretur. Apo- stolicum ad eam et Regem , suum internun- tium, Comitem Rlichaelem Turrianum, Cene- tensium episcopum legaverat Pius, cui (ut refert Gabutius ') multa religionis et Chri- stiana; prudentiae plena dederat mandafa. Atque iihid in primis is, Pii nomine, regios in ani- mos revocaret, ne humanis consiliis jussa divina posfhaberent ; sed mille regna ac vi- fam ipsam projiciendam potius, quam officium suum deserendum, in negotio praecipue Ca- tholicae religionis, pufarent. Eam siquidem haudquaquam satis fuerat, si principes ipsi complexi essent ; cuni illis etiam, ut sui pro- vinciales et subdifi eamdem profiterentur ; hffireticam vero impielatem secfantes gravifer piecterentur, efficiendum esset ; hoc cnim re- gii muneris esse, hoc pracipue Galliarum re- ges praestare debuisse, si Chrisliani, adeoque Christianissimi, et esse et appellari ; si ma- jores suos, Carolos, Pipinos, aliosque stre- Duos Romante Ecclesiae et Catholicae fidei de- fensores imifari ; si denique, ut par fuerat, servire Domino voluissent. IIoc namque cun- ctis regibus, principibus atque judicibus pree- ceptum divinitus datum, quod rex ille, pro- phefaque sanctissimus ^ his verbis edixit : Et nunc, reges, intelligitc; crudimini, qui judicatis terram ; servitc Domino in timore. Id vero san- ctorum Patrum teslimonio, tum ab regibus cu- mulate fieri constabat, cum et ipsi quatenus homines essent, recte viverent ; et quafenus reges, in regno suo bona juberent malaque prohiberent, non solum, qua ad humanam societatem, verum etiam quae ad divinam per- tinent religionem, exemplo piorum regum Eze- chiae atquae Josia;, qui Doniino egregie ser- vierant, lucos et idolorum fempla, et e.xcelsa illa qucB contra prfficepta Dei fuerant extructa destruendo. Ista ex Gabutio. Ad omnes prae- terea Galliarum episcopos eidom nunlio Tur- riano, perferendas suas Epistolas, quibus et Tridentini Concilii decretis obedienliam, et morum correcfionem, et Ecclesiasticorum re- formationem, et eorumdem episcoporum re- sidentiam urgebat, Pium tradidisse, ex mox ponendis ipsius Epistolis apparebit. Peculiari modo vero reginam parentem, quam nimis suis artibus affecfafae simulationis dissimula- tionisque cum haereticis, ut diximus, fiden- tem compererat, monendam duxisse pra?fafus Gabutius asserit ; cumque opporfunum acci- disset, ut ipsi regique grafias referendas du- ceret, ob benigne exceplum Turrianum, et exe- cutioni mandafa nonnulla qua ipsi imperave- rat, quo tempore in Apamecnsi urbe, quam refulimus Catholicorum cadem, heeretici patra-

' Gabut. Vil. Pii lib. 2. cap. k. |)dg. 56. — * PsaliD. 2.

20G

PII V ANXUS 1. — CHRISTI 15G6.

Tcranf, ea arrepta occasione, hujusmodi ad eos lilleras ' dedil :

« Charissimo in Chrislo filionostro, Carolo, Francorum regi Christianissimo.

PIUS PAPA V.

(I Charissime in Christo fiii noster, salu- iem, elc.

« Ex litteris venerab. fratris nostri epi- scopi Cenetensis, nuntii nostri, cognovimus quantum, in eo benigne excipieudo, honoris nobis habueris. Laudamus vehementer in Do- mino tuam erga Sanclam hanc Sedem obser- vantiam et pietatem : quod enim nobis in nostri nuiitii persona tribuisti, id ita accepi- mus, ut Sedi Apostolicae a te tributum fuisse interpretati simus. Pergratum id etiam nobis fuit, de quo idem nunlius nos certiores fecit, cum is majestati tuae exposuisset, quas a no- bis litteras ad ven. fratres episcopos regni tui attulisset, placuisse eas ad illos mitti : qua ex re quoque optimam mentem tuam, et Chri- stianissimorege dignum animum perspeximus, et in spem ingressi sumus ad ea, ad quae illos, pro commisso nobis offlcio, hortati fuimus, exequenda, paratum eis auxilium tuum fore. Sed cum superioribus diebus, de ea ipsi re ad te mullisverbis scripsissemus, nuper tristis- simum et acerbissimum nuntium accepimus, de miserabili Calholicorum caede, quae ad Apa- meas, oppidum regni tui, in provincia Nar- bonensi, facta fuit. Incredibilem sane dolo- rem cepimus, audientes, quam crudeliter, quam impie haeretici cives suos Catholicos, et in eis sacerdotes aliasque Ecclesiasticas personas, atque eliam aliquot magistratus re- gios caeciderint, trucidaverint, laniarint. Habes, charissirae flli, recens exemplum sceleris, furoris, audaciae hsereticorum. Vides quan- tum noceat cum iis moliiter agere, quibus impunitas augel audaciam, patientia furorem, clemenlia feritatem. Infelligere potes, quam inutile sit eorum consilium, qui suadent ut differas et procrastines, ac nescio quam iem- poris maturitatem expectes ; quod nihil aliud est, quam differre mali remedium in id tem- pus cum ipsum malum creverit, ac turbulen- lis novarumque rerum studiosis hominibus prEEstare pacem, cum ipse bellum patiaris. IS'os vero ita sentimus, charissime fili, nihil esse tibi, ac regno tuo perniciosius ista quam ipsi probant lenitudine. Itaque paterno animo hor- tamur, ut offlcii regii ac Christianissimorum majorum tuorum memor incumbas, antequam malum violentius ingravescat, ad haereticam pravitatem, et tumultuum, turbarum ac sedi- tionum, sicut expertus es, causam et fomitem modis omnibus extirpandam : Dei omnipoten-

tis auxilio tibi minime defuturo, si honorem cjus et sanctam religionem, tu quoque aperte et libere et sine ulla cunctatione defenderis. Quod si segnius cgeris, vide etiam ne divinum pos- *ea auxilium nequicquam implores ; et hujus paternae admonitionis nostrae sero memineris. Datum Romae apud S. Marcum, sub annulo Piscatoris, die xvi Junii mdlxvi, Pontific. nost. ann. primo .>.

Ad Catharinam Galliarum reginam '.

« Charissimae in Christo filifc nostrae, Ca- tharinae, Francorum regina; Christianissimae.

PIUS PAPA V.

« Charissima in Christo filia nostra, salu- tem et Apostolicam benedictionem.

« Notam nobis majestatis tuae devotionem erga Sedem Apostolicam, in persona ven. fra- tris episcopi Cenetensis, nuntii nostri, libenter recognovimus. Certiorem enim is fecit, quam benigne tu et charissimus in Christo filius noster rex Christianissimus, natus tuus, illum advenientem exceperitis. Id, perinde ac debuit, nobis gratum fuit. Illud quoque vestra erga hanc sanctam Sedem reverentia dignum vos fe- cisse gaudemus, quod, cum is vobis retulisset de litteris, quas a nobis ad vener. fralres epi- scopos regni vestri attulerat : illud officium noslrum vobis placuisse ostendistis. Eo nos sane functi fuimus, tum quia Ecclesiarura omniura cura nobis injuncta postulabat ; tum quia regnum vestrura eximia charilate pro- sequimur, et ad id a tanta haeresum peste pur- gandum nil aeque necessarium esse sciraus, alque ut episcopi commissos sibi greges di- ligenfer pascant, et salufaria sacri Tridentini Concilii decreta, vobis faventibus, exequantur. Quod vero nuper fecimus, ut M. T. et regem hortaremur, vestrum illis favorem et auxi- lium libere impendendura ; id rursus ingenti sollicitudine exstimulati, facere cogiraur. Cor noslrum enira infimum acerbissimus nuntius perculit, ac gemitus ac prope lacrymas no- bis excussit, de iis, quae nuper in Tolosatium finibus acta sunt ; eo enira prorupisse audi- vimus ha"reticorum rabiem et furorem, ut quamplurimos Catholicos, et in eis sacerdotes oranes, atque etiara niagistrafus aliquot regios crudelissirae inlerfecerint et trucidarint. Quae si vera sunt, non jara vos a nobis moneri et excitari necesse est, ut oraissa cunctatione ne- fandam istam pestem eradicelis : vestrae jam vos injuricfi, vestrarum rerura periculum mo- verc debent, ut aperte tanfae audaciae obviam eatis. Ex eo enim quod ibi actum fuit, quid in reliquis partibus regni, in quibus ea pestis invaluit , timendum sit, videtis. In illorum hcereticorum audacia et rabie, aliorum haere-

1 Ei ArchiT. Vatic. Ibid. ut sup.

' Ei Archiv. Vatic. Ibid. ut sup.

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

•207

ticorum furoris et immanitatis effigiem ccr- nitis. Non est, quod quisquam istos Dei et vestros rebelles atque hostes, patiendo, tole- rando, dissimulando, ad sanitatem redituros esse speret et nescio quam temporis matu- ritatem expectandam censeat, et illo paciflca- tionis, ut appellatur, edicto, paci regni con- suli existimet. Crescit eorum in dies furor, augetur animus : quo lenius cum illis agi- tur, eo magis eorum corroboratur audacia. Non solum matris Ecclesiaj obedientiam ab- jecerunt , sed in primis regiae potestatis ju- gum excutere, et legum ac judiciorum melu abjecto, sese in libertatem asserere, et rapi- narum, sacrilegiorum, scelerum et flagitiorum omnium licentiam assequi student. Quocirca majestatem tuam, cbarissima filia, horlamur, monemus, et per Omnipotentem Deum obtes- tamur, ut , cum videat jam nihil cunctando et patiendo perflci, tantum incendium, ante- quam latius serpat, extinguere conefur ; si enim hsereticorum sectas alias ex aliis, in isto regno in dies exoriri et multiplicari per- miserit, tum volet illud extinguere, cum mi- nime poterit. Inspiret animo tuo Deus, quanta haec cum charitate scribamus : Utinam non eveniant hasc, qiise eventura prasdicimus. Sed ex his, quae jam istic, et aliis provinciis acci- dere, quivis facile, quantum malorum impen- dat, nisi occursum fuerit, prospicere potest. Datum Roma; apud S. Marcum, sub annulo Piscatoris, die xxvii Junii mdlxvi, Poutific. nostri anno primo ».

424. Latam a preedecessore sententiam con- tra septem Gallix episcopos Pius V promul- gat. — Quse paulo post in Gallia, ab hffiretico- rum furore excitatae sunt turbae, vera Ponliflcem vaticinatum esse comprobarunt. Ut aufein regi ac reginae, exemplo suo ostenderet, quod non segniter vel cuncfanter, sed aperte ac palam cum haereticis agendum esset, sub finem hujus anni, anathemate, aliisque Ecclesiasticis pcenis quosdam Gallia? episcopos, haeresis insimu- latos, percussit ; ubi, ex processibus contra illos, juris ordine in omnibus servato, sequen- tem relationem (quam nos ex proprio Originali transcripsimus) hanc sibi factam judicialem relationem audisset :

« Beatissime pater.

« Septem episcopi ex Gallia citati fuerunt pro hac die, ad audiendam sententiam, in hoc sacro loco, servalis terminis de jure servandis, servari consuetis.

« Episcopi autem hi sunt : Antonius Carac- ciolus, alias asserfus episcopus Trecensis, epi- scopus Valentinus, episcopus Uticensis, epi- scopus Carnotensis, episcopus Lascurensis, epi- scopus Olorensis, archiepiscopus Aquensis.

« Contra prsefatum Antonium Caracciolum examinati sunt testes quindecim. per quos pro-

batur ipsum fuisse et esse nofnrium hsDreticum et Ugonottum ; quodquc deposuerit habitum episcopi, et a duobus aut tribus visus fuit in habitu laicali, et etiam aliquando armatus iu- cedere, et a pluribus atfestatur, de publica voce et fama, quod fidem abnegaverit Catholi- cam el caerimonias Ecclesiasticas, coram mi- nistro Ugonotto, a quo manus illi impositae fuere, more Calviniano. Depositum quoque etiam, alias eumdem Anfonium in celebri Coeno- bio Sancti-Vicforis, Canonicorum Regularium Sancti Augustini prope Lutetiam professum fuisse, ac postmodum apostalasse, militiamque exercuisse. Verum recolen. mem. Franciscus, hujus nominis primus, Francorum rex Christia- nissimus, in patris gratiam cupiens istum ad religionem reducere, in praefati ccenobii abba- tem, magno sane cum moerore ccenobifarum, nominavit. Qui abbatife possessionem adeptus, Ugonotticam labem clanculum ac pedetentim cordibus religiosorum quibus praeerat instillare coepit, jamque seduxerat quosdam, longe etiam progressurus, ni prior ipsius coenobii, zelo Cdei accensus, nefariis illius conatibus, animo in- trepido, raagnopere restitisset. Mittam nunc referre, quae testes de istius irnpura scelesfaque vita pluribus verbis attestantur. Permutata deinde abbatia in episcopatum Trecensem, ovi- culas sibi commissas, quas veritatis cibo alere debebat, omni studio ac conatu pessinia doc- trinae suae peste confecit ; nam suis concionibus quotidianisque colloquiis Calvinianam sectam propagare conabatur. Quamobrem fel. record. Henricus rex Christianissimus illi inhibuit (ut ferunt) ne concionaretur. Nimis in longum sermo protraheretur, si vellein omnia quae in actis sive processu continentur enarrarre. Sed, ut in summa concludam, atque de hoc homine finem dicendi faciam, Dei timore contempto, flde postergata, neglectoque jurejurando in sua episcopali consecratione praestito, perjurus, nefaudus, impius, se tandem Calvinianum pu- blice professus est, ac etiam nunc profltetur .

(1 Contra episcopum Valentinum '.

« Unus de viginti testes in informatione de- ponunt ; quibus probatur publica fama et etiam per contestes couvincitur, ipsum iinaginum ne- gasse venerationem - et quod sanctissimum EucharistiaB Sacramentum non sit Sacriflcium propifiationis % sed tanfuin laudis. Testibus vero etiam singularibus, ac etiam, ex scriptis, quae ipsius nomine, idiomate Gallico circuinfe- runtur. Quod teneret * veritatem Sacraineufi consistere in usu tanfum ; quodque dimissa culpa ° nil remanet expiandum. Communican- dum ' sub utraque specie. Testis unus deponit, se per tabellarium transmisisse quemdam pro-

< Ibid. ut sap. pag. 215. in ead. relat. — * Nota 1. » Nola 2. — * Nota 3. — 5 Nota 4.-6 Nola 5.

208

Pir V ANNUS 1. — CHRISTr 1506.

cessiim, habitum a bon. mein. qu. reverendis- simo cardinali a Turnone, sed quod tabella- rius apud Taurinum expoliatus fuit a regiis minislris scriptis omnibus, quae ad S. V. trans- mittebantur.

« De anno quoque mdlviii liabentur Infor- mationes ex parlibus ', quod in sua dioecesi subdole adniodum satagebat introducere rilum baplizandi pueros, el orandi modum ', prout Caivinus ct Gebenenses servant.

" Quod ' Catliolicis adversabatur conciona- toribus. Quod insllluerat ' ut sermone Gallico Psalmi decantarenlur ; at, ut concludam \ non ba?reticus modo, verum et inter haerelicos dog- matista habelur.

Conlra episcopum Uticensem, sive in Gal- lica lingua Uzes ^

« Novem testes de publica voce et fama de- ponunt, et inter alia de certa scienlia, quod in comiliis, Poisiciaci habitis, reverendissiini car- dinales. qui tunc aderant, scripserunt quam- dam confessionem Odei, quam ipsi primi ore confessi sunt aliique episcopi ; et cum deven- lum essetad illum articulum : Firmaflde credi- mus et confllemur in augustissimo Eucharislise sacramento esse realiler verum Corpus et ve- rum Sanguinem D. N. Jesu Christi ; ipse epi- scopus Uticensis, ore id fateri noluit, neque subscribere, excusando se, quod teinpus vellet ad deliberandum, et hucusque distuiit subscri- bere idque conflteri ; neque cum caeleris, Sa- crainenli Communionem sumere voluit, sed seorsum, una cum aliis praelalis suspectis iai- cali communione sub utraque specie commu- nicavit ».

Contra episcopum Carnotensem '.

«Examinati testes tredecim deponunt, quod in comitiis Poisiacis conflleri noluit arliculum de realitate Sacramenli ; prout neque Odetus a Caslillione, tunc cardiiialis, neque prajfatus Uticencis fateri ac subscribere voiuerunt. Testis de auditu et motu proprio : quod, cuin senalus- consulto Parisiensi ediclum esset, ut omnes, qui nollent proDleri se credere juxla formu- lam Calholicae fldei a facullate Theologica editam Parisiensi, ab urbibus expeilerenlur, (quae formula cum delata esset ad Capitulum Carnotense, quod Galliarum celeberrimum fere est) admonilus episcopus a canonicorum capi- tulo, ut omnes suos canonicos admoneret, ut eam facerent confessionem ; quod quidem fa- cile fuisset, si primus ipse id reipsa executus esset. At episcopus eam sibi formulam defe- renti, inquit : Lege ; cuinque ad articulum per- venisset, de auctoritale Ponliflcis, hoc modo se habente : Quicumque non dixerit episcopum Romanum Christi esse vicarium, el Pelri suc-

cessorcm, ac univcrsalis Ecclesiae caput etc, episcopus ipse subinlulit : Omnino rejiciatur.

Contra episcopum Lascurensem '.

« Testes quatuor. Habetur copia a nuntio Aposlolico transmissa de anno mdlvii, prolixae prolestalionis, miserandaj profeclo ac flebilis cleri Lascurensis, ipsi episcopo exponentis, qutc sint veri boniquc pastoris parles, ac quan- tum gaudii Catholicis, illius ad episcopatum promotio primum attulerit, tanlum postea iidem mceroris conceperint, quod is non pas- toris sed lupi polius offlcio fungi videretur : providendo populis, de parochis a religione aposlatis ab aliisque provinciis rejectis et exu- libus, quos per universam dicecesim distribuit, ut mentes fldelium a flde Calholica averterent. Quodque in Calhedrali Ecclesia, appellata, Gal- lica lingua, de Pau, mandaverat, ut Fr. Petrus Seini du Baran, dicEcesis Auxetanae, aposlata Dominicanus, adulter, ilem et haerelicus, atque ut talis condemnatus, et a tolo regno Franciae relegatus, quem, reclamanle capitulo, nedum domi retinebat, sed hareses eliam ac errores contra fidem Catholicam , se prtesente, con- cionari tolerabat ; cuin tamen canonici ipsi condemuationem et bannum prcediclum ipsi episcopo ostendissent. Longo eliam discursu nominant plures apostilas ha>reticos, quos di- vcrsis Ecclesiis concionalores proposuit. Et idem nuntius Aposlolicus mihi scripserat, se, in alio licet habitu , interfuisse praedicationi ejusdem fratris Petri in loco Pau, docenlis hae- resis, episcopo praesenle, quem eliain modeste redarguit, uti unus de populo, non autem ut nuntius neque ut Ecclesiasticus, scribendo ad me in specie errores et haereses, quas populum docuerat, praefato episcopo prajsente, de qui- bus in Actis.

Contra episcopum Olorensem *.

« Testes qualuor deponunt, quod est con- cionator et gubernator regintE Navarrae, perver- sissimae haereticae, et is nolorie est dilTamatus de haeresi, nec defert tonsuram, nec habitum episcopalem.

Conlra archiepiscopum Aquensem '.

« Tesles quatuor deponunt : quod faciebat concionari aposlatas haerelicos ; quodque decli- naverat ad Ugonotlos Lugduni. El testis unicus de auditu proprio, quod negabat Purgatorlum ». Hucusque relalio.

423. Jam pridem contra omnes hos epi- scopos processum confecerat Pius IV, nempe (iit ex ipsis originalibus conslat in Cod. altero iiiscriplo : Sententix lalx, etc. de anno mdlxiii et MDLXiv Claudio de Valle notario existentibus ') contra Antonium Caracciolum sub die xxii Oclobris praefati anni mdlxiii, pag. 48 ; contra

» Nola 6. — * Nola 7. — » Nnta 8. — ' Nota 9. — * Nota 10. — ' Ibid. ul bup. pag. ead. —'' Ibid. ul sup. pag. 218.

' Ibid. ut sup. pag. ead. 2. — * Ibid. ut sup. pag. 2i. 2. — ' Ibid. ut sup. pag. eadeoi. — * Ms. Cod. sig. Dum .

prr V ANNUS i.

criRrSTr 1566.

209

cpiscopum Uticeiisem eodem dic et anno pag. iO ; contra eiiiscopum Lascurensem pag. 30; contra Monlucum pag. 51 ; contra archiepisc. Aquen. [lag. 52 ; contra Oloronensem pag. 53 ; contra Carnotensem pag. 34 ; ipsisque respe- clive diebiis et anno Pius prajfalus damnalio- nem protulerat : cum eodeni insuper mdlxiv, sub die vii Septembris (iit in eodem Cod. |iag. 73) Odetum Caslillioneum, tanquam nefarium hssrelicum, cardinalatu aliisque Ecclesiaslicis beneficiis ofGciisque privasset. Verum Pius V has praedecessoris sententias, contra pra?fatos episcopos quidem lalas, sed non promulgatas, evulgandas tandem censuit, ut a fitielibus cun- clis internosci ac evilari possent lupi, qiii pas- forum loca sedesque nefarie occupabant. Latee palam in illos senlentiae exemplum accepimus a Consistorialibus Actis cardinalis Farnesii, fuitque hujusmodi :

« Diexi Decembris hdlxvi '.

« Facta suae Sanctitati, per Christianum de Monte, Suae Bealiludinis cursorem, relatione citalionis per eum contra dominos Joannem Chiaremout, alias de Calido-Monte, archiepi- scopum Aquen., Joamiem Moulucium episco- pum Valenliuum, Ludovicum de Albret episco- pum Lascurensem,Carolum Guilhirt episcopum Carnotensem, Joannem de S. Gelasio episcopum Ulicensem , et Claudium Reginum episcopum Oloronensem, pro praesenti infrascripta die, per affixionem in locis solitis executae, ad conclu- dendiim et videndum conciudi in causa, et au- diendam seiilentiam definilivam ; el per magni- ficum D. Petrum Beluin dlctorum citatorum et non comparentium contumacia accusata : idem D. 1'etrus procuralor petiit, per eumdem San- ctissimum dominum noslrum in causa contra prsedictos citalos et non comparenles concludi, et senlenliam definitivam pronuntiari. Et San- ctissimus dominus noster dictos cilatos non comparentes, coulumaces reputavit, el senten- tiam (irotulit , prout in cedula , quae ibidem lecta fuit, tenoris sequentis :

PIUS PAPA V.

« Christi nomine invocato.

« In excelso throno nostrae inajestatis seden- tes , in consistorio uostro secreto, et Deuin solum prac oculis hnbenles, per hanc noslram defiiiitivam senlentiam, quam de consilio vene- rabilium fratrum nostrorum S. Pi. E. cardina- lium fcrimus, in his scriptis, dicimus, statui- inus, pronuntiamus, declaramus et definimus in causa et causis, qua; inter dilectum nostruin Pelrum Belum, procuratorem fiscalem S. Rom. universalis Inquisitioiiis. adversus hwreticam pravitatem agentcm seu prninoloiem, e.\ una ;

' Act. Consist. card. Farnes. (iig. 113. An>. — ToMis XXXV.

ADLKCIII, I.

et Joannem de Cliiarnmont, alias de Caliiio- Monte, arcliiepiscopum Aquen>em, Joaiinein Monlucium episcopum Valeiitinum, Ludovicuiii de Albret episcoi)uiii Lascuieiisem, Carolum Guillart episcopum Cariiolensem, Joannem do S. Gelasio episcopum Uliceiisem, el Claudium Reginum episcopum Oloroueii^em, reos inqui- sitos, de et super harelica pravilale, partibus, ex altera ; quod Joannes de Chiaramont, et alii praenominati, rei delati el iiiquisili in officio ejusdem S. Rom. Iiiqiiisilionis de liaTetica pra- vitale, et de aniio mdlxiii, die xiii mensis A(>ri- lls, aut alio veriore lem|»(iie luoiiiti et citati, sub excommunicationis el aliis censuris et [loe- nis, ad personaliler comp:iieiidiim Romee in eodem officio saciae Inquisitionis (iraedictae, et de fide respondendum, ac se ab objectis haeresi- bus expurgnndiim, et aliis, (iri)iit in litteris monitorialibus legilime execulis, et in Actis ejusdem Officii reproductis ; conqiarere ac se expurgare conlemiienles, et (iroplerea contu- maces re(iutati,exLOiiiiiiuiiicatioiiis senteiitiam, et alias censuras et (loenas incurrisse declarati, non modo (ler annum, verum eliam (ler trien- nium eamdem excommiinicatiouis seiilentiam, animo sublituerunt obsliuato, et (lersonaliter com()arere contem^iserunl. Idcirco eumdem de Chiaramont, alias de Calido-Moiile, archie()isco- pum, et alios (uacf.itos episcopos, ob lapsum anni, imo trienuii, veluti liaereticos, contunia- cesetexcommunicalos foie et esse condemnan- dos, prout condemnamus, i(isos(|ue omnes ct singulos, sententias, ceiisuras Ecclesiasticas ct poenas, similibus contumacibus haereticis et e.v- communicatis, et in excoiiimunicatione pertina- citer persistentibus, ex causa baeresis, (lost an- num, a jure et sacris Conslitiilionibus infiictas, damnantur, incidisse et incurrisse ; et (uoinde eosdem ab archiepiscojiatu, et e(iisco|iatibus praedictis respeclive, ipvMriimque Ecclesiarum administratione, ommliusqiiL- (uivilegiis, liono- ribus, dignitatibus, (uadaturis, commendis, beneflciis, officiis, (lensionibus, juribus, feudis, actionibus, jurisdiclionibiis, l.im Ecclesiasticis quam saecularibus, ipso faclo deposilos et pri- vatos, et ad illa perpeluo iiiliahiles et incapaces effectos, eorumque boiia quiccumque, et qua- liacumque mobilia et immobilia ac sese mo- ventia fore et esse (iiiblicata ; ac eos, ijuatenus opus sit, depouimus, |irivamiis et inli;ibiles faci- mus, eorum(|ue bona omiiia, feiida, jura, ac- tiones, jurisdictiones publicamus, i(isorumque statuas, in tantae contumacia; delestationem, brachio saeculari alma' Urbis noslrte guberna- toris, in ipsas, juxta iiiorem, debile aiiimad- vertere tradimus et relaxainus omni meliori modo, etc.

(' Ita (ironuntiamus.

«Nos PIUS Catholicae Ecclesiae episcopus».

i2f). At sceleribus suis seipsos adeo (Inm-

•27

210

PIl V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

nati hi episcopi prodideranl, ut a nuUo alii ab 60 quod essent censeri potuerint, commu- nique idoirco scriptorum omnium sententia, quam per(lilia sua meruerunt, damnationem accipiant. Quapropter silentio rile pia;tereunt, in Catalogo arcliiepiscoporum Aquensium, fra- tres Sammartliani ' in Gallia Ciiristiana Joannem de Claramont ; nam post Gastonem de la Mar- thonia;, qui mense Octobri ineunte, anno mdlv obiit, Franciscum de Noailles, qui Aquensem cathedram dumlaxat anno mdlxxx adeplus est, ponunt ; qiiod prffifalus Joannes turpiter in haeresim lapsus, a Pio, Ponliflcali honore, ut audisti, ex|ioliari, el hinc ex episcoporum albo deleri meruerit. Iiiter episcopos vero Lascurenses recensent quidem Ludovicum de Albret ' ; vernm, institutum ab Antonio rege Navarree et Joanna de Albrelo narranl ; quo osfendant, nonnisi ha^resi addiclum, ab haere- sis dilatandae studiosis principibus, Ludovicum eo honore decoratum fuisse. Inter episco- pos etiam Carnotenses ' Carolum de Guillard dinumerant, sed absque ullo honore ; adepti culminis dumtaxat, et mortis illius die pra;no- tata. De Joanne autem de Sancto-Gelasio * ; « Hic Gasparis de Coloniaco, (inquiunt) Admi- ralii Castilionei tempore, a fide Catholica devius, ad segregum partes defecit, el uxorem duxit abbatiss.im, quem jirajpositus illico excommu- nicavit, etc ». Scri[)sisse demum de Claudio Re- gino interepisco[)Os Oloronenses sat habuerunt, eum, ex su[)|)licLim libellorum magistro, et sanctiore consiliario regina? Navarrse, ab ann. MDLXi ad MDLXSX, grassantc in Bearnia haeresi, Oloronensem episcopum extitisse ' : ex quo sine uegotio intelligilur, qui tanta apud Navarreeam reginam gratia potiebatur, illum nonnisi ha;- reticum esse potuisse. Unus est Joannes Monlu- cius, Valentinus episcopus, quem Sammarthani iidem ^, omni [)rope conatu, contra ipsorum Gallorum scri|)torum, non Catholicorum mo- do, sed eliam haereticoriim constantem asser- tionem, ab liasresis nota vindicare contendunt, scribere ausi, ex unius decani Valentinensis astu et relatione (quem deinde calumniae palinodiam canere in regio consilio coactum fuisse dicunt) et Romanorum Palatinorum ru- more, injiiste in euin, primo sub Pio IV lalam, deinde sub Pio V promulgatam fuisse damna- tionis seiilenliam.

427. Verum quam falso ista protulerint, ex ea, quam inseruimus, facta Pontifici Maximo relatione, dilucide cunctis patere arbilramur; cum, ex ipsa, non modo inter episcopos alios hteresis insimulatos, Monlucius hffireticus ; sed insuper inter ipsos haereticos ha;resiarcha

1 Gall. Christian. tom i. Episc. Aquen. pag. 195 et seq. — s Ibid. ut sup. pag. 61G. — ^ Ibid. pag. 493 nuui. 101. — * Ibid. tom. 2. Episc. Uliceii. pag. 1148 nu. 53. — * Tom. eodein pag. 833 n. 38. — « Toin. eodem pag. 1120 n. 69.

Monlucius idem appareat ; ac insuper nullius creterorum episco[)orum, sicul Monlucii, tot testibus iniquitatem comprobatam, jureque fuisse assertam. Ex iis deinde qiiae egit et a nobis suo loco dicenda eruiit, facile quis existi- mare poterit, an rejeclis Francisci Belcarii, Pequillo, Scipionis Dupleixis, Spondani, Bu- lengerii, Hieronymi Ciitenae, et Gabutii nar- rationibus, Sammarthanorum, qui cujusdam Columbi Apologelicae Dissertationi tantum in- nituntur, sententia potius sequenda sit.

Septem fuisse Galliee episcopos a Pio dam- natos, scribit Gabulius ' : ex quibus Uticen- sem, Valentinum, Carnolensem, Oloronensem et Lascurensem nolat, duorum autem nomina silentio tegit. Totidem extitisse juridica, quam protulimus, Pio facta, et ex Actis publicis con- fecta, relatio testatur. In sex tamen dumlaxat episcopos, ab eodem Ponliflce expresse pro- latam damnationis sententiam ideo credimus, quod Antonius Caracciolus, non modo cum caeteris, ex Pii IV sententia, pastorali omni munere deturbatus esset, sed temporali etiam potestate, ab urbe cui praefuerat, ob immania scelera ejectus jam fuisset ; ex qua in Casfri- novi paternoe hereditalis oppidulum se rece- perat, omni honore, digiiitate ac auctoritate exutus , ubi tunc erat ac si non esset. Qua- propter, cum vel profano exemplo, vel viperea doctrina, ut alii, quos memoravinuis, nisi sibi, ulterius nocere posset : salius ab illius damna- tione, utpote qui damnationis jam poenas sub- ierat, temperare Pius judicavit ; ne, videlicet, in mortuum pro[)emodum sEevire viderefur. Haud diu autem revera vixit ; nam (Thuano tesfe) in eo quem diximus 0|)|)ido, anno mdlxix, infelicem animam Deoet hominibus execrabilis emisit.

428. Gratia7iopolHatnim ephcopiim erga hsereticos procliviorem graviter perstringit Pon- tifex. — Repertos qiiot|iie alios in Gallia pra;- sules, qui eodem niorbo laborarenl, in quos nihilominus Pontifex jure non egit, innuere videfur, in Gallia purpurafa, Pefrus Frizon ". Apostolicis tainen eos incre|)ationibus ac mo- nitis perstringere non praeterinisisse, osten- dunt, quae ad Gratianojiolitanum episco|)um, ob nonnulla, quae in illius civifate, ipso annu- ente, agebantur, in hunc modum scripsit ' :

« Venerabili fratri, Francisco, episcopo Gratianopolitano.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam be- nedictionem.

« Non sine magna animi molestia, cogno-

1 Vit. Pii lib. 2 cap. 4 pag. 57. — - Fiizon. Gall. purpurat. pag. 391. — ' Ex .\rchi». Valic. Ibid. ul sup.

Pir r ANNUS 1. — CHRISTI 1506.'

211

vimus, haerelicos, qui in civitate tua sunt, suos habere concionalores sectae suae. Te vero, qui ad continendam in fide orthodoxa populi par- tem Calholicam curare deliueras, ut haerelico- rum concionatoribus opponeres duos concio- natores, vitEC et fidei probatissimse, usum esse ad hoctempus opera quorumdam, qui, Ordine, in quo religiosam vitam professi fuerant, de- serto, ad saecularis vitae habitum et liceutiam redierunt, quorum doctrina nihil fere ab haere- ticorum doctrina differt, sicut accepimus, prae- terquam quod, quse baeretici aperte, ipsi paulo teclius, et arte et simuiatione quadam adhibita, docent. Mirati sumus valde, tam grave officium apostatis abs te commissum fuisse, cum no- Aeris , quantopere hoc hominum genus Deo hominibusque dis|iliceat, quibus, etiamsi Ca- tholici essent, infamia, quam fracto voto et deserto Ordine contraxerunt, omnem fidem auctoritatemque contrahit; quorum ex numero fuerunt pane omnes, qui aetate nostra lot et tam variarum perniciosarum haeresum aucto- res ac principes exliterunt. Cum vero tanta labis, eliam haereticae, suspicione laborent, quam grave putas esse scandalum, te eorum videri approbare doctrinam ? Proinde admo- nendum te duximus, ut animarum saluti, sicut officium tuum poslulat, diligeulius consulas, et cogitans, reddendum abs te rationem fore de animabus, quae culpa tua perierint, illis apostatis statim a le segregatis et expulsis, quorum familiarifas ipsa non potest non ma- gnam tibi infamiam conflare, et fldem tuam in suspicionem adducere, magna diligentia con- quisitis, idoneis et probatis concionatoribus, religiosis vel saecularibus , eorum fideli assi- duaque opera utaris, ad exstirpanda haereticce pravitatis zizania, quae in civitate tua crevisse et multiplicata fuisse audivimus:et quod illi apostatae destruerunt, sarcire atque tedificare coneris. lllud quoque, etiam tacentibus nobis, ipsa te res monet, ut, quoniam scis praeci- puum telum, quo hferetici fidem Catholicam oppugnant, esse corruptos Ecclesiasticorum mores, des operam, ut vitoe tuae exemplo gre- gem tibi commissum pascas, et, si quid in aliquibus de clero tuo corrigendum esse co- gnoveris, corrigas. Datum Romae apud San- ctum-.Marcum, sub annuio, etc. die xxix Au- gusti, Pontific. noslri anno primo ».

429. Franciscus d'Avancon vocabatur Gra- tianopolitanus hic episco|ius ', qui, cum sciens ac volens in illius Ecclesiae perniciem tantum scelus admitteret, in suspicionem idcirco venit Pio, nou facile ad sanam mentem posse revo- cari. Egit nihilnniinus milius quam par esset cum en, ne forle exasperatus in deteriora palam prolaberelur, pareieque coulemueret. Verum-

tamen ea ipsa die, qua ad ipsum praefatam Epi- stolam scripsit, ad infenuinlium quoque suum Turrianum lifferas deilit ', quibus jussit ut rera totam Carolo regi explicafius exponeret, uf, - regia quoque auctorifafe interposita, episcopus ad saniora consilia, vel invitus, redire compel- leretur :

<< Venerab. fratri, Michaeii, episcopo Caene- tensi, nostro et Sedis Apostolicae nuntio apud Carolum Francorum regem Christianissimum.

« Ven. frater, efc.

« Certiores facti sumus a viris quibus fides habeatur dignissimis, in urbe Gratiano- poli, provinciae Delphinafus, majorem quidem civium partem esse Calhnlicam, sed (quod sine gemitu referri non pofesf) episcopum ejus civi- tatis favere Ugonoffis, ut eum qui magna ejus pestis infamia laboraf. Itaque, cum illi habeant duos concionafores haereficos, uti illum ad eam parfem populi, quae Cafholica est, duobus aliis concionatoribus, qui religiosam vifam ali- quando professi , Ordine suo deserto, ad saecularem vitam redierunt, quorum doctrina nihil fere ab Ugonoflnrum doctrina differt, nisi quod eadem, quoe illi dogmata, paulo tectius et arte quadam adhibita, docent ; nec pati eum, ut quisque Catholicus conciones habeat ad Cafholicos, praeter illos suos aposta- tas. Cum hanc Catliolicnrum, qui Grafianopoli sunt, necessitafem nosset dilecfus fllius nobilis vir, dux Montispenserii, iliius provinciae gu- bernator, fecit, sicut accepimus, quod Catho- lico principe et regio vere Francorum genere orto dignum fuit. Rogavit anno superiore, de mense Februario, per lifferas, dilectum Filium Ludovicum de Caudreto, Sociefafis JESU pro- fessorem, ut Gratianopolim se cnnferret, atque ibi sacro Quadragesimalis jejunii tempore, Dei verbuin Calholicis praedicaret, ipsique episcopo scripsit ut eum praedicare permilferet. At ille minime id passus est : quin etiam afflrmasse dicitur, neminem unquam de ea Societale, quoad ipse viveret, ibi verbum Dei esse praedi- caturum. Accidit poslea, uf Ludovicus, in loco quodam prope Grafianopolim, concionandi causa, se conferret : ibi, cum audisset, episco- pum Gratianopoli tunc abesse, visum illi fuit, ven. fratrem^ archiepiscopum Ebred. vocatum, qui tunc forte Gratianopoli erat, invisere. Eo cum venisset, hortaiife ipso archiepiscopo, summa cleri ejus Ecclesiae et consilii regii vo- luntate, paraverat concionem habere ad Catho- licos, jamque maxima mulfitudo Catholicorum, Catholicum concionatorem audiendi studio incensa, convenerat, cum quidam de ministris episcopi, qui itidem haereticae pravifatis labo- rare dicitur, obsfare et impedire coepit, quomi- nus is concionaretur, et Ugonottos adversus

' Gall. ChrisUan. to. i, pag. 605 uum. 5.

• Ex .\rchiv. Vatic. Ibid. ut sup.

212

PII V ANNUS I. — CHRISTI 15G6.

eum ndeo conrifovif, nt is, qui Ducis Montis- peuscrii locuin ia ca civitatc obtincbat, cum forlasse vercrclur, ne ea res tiimullum aliquem excilaret, iMlcrdixeril ac vetuerit nc is concio- iicm habcret, nori sine maximo fremilu et que- rela Catluilicorum omnium. Quae nos cum audivimus, vchcmcnlcr, pro eo ac debuimus, commoli siimus : nimis enim grave nimisque indijriuim esi, non modo U^conoltos habere concioiialorcis suos, sed eos eliam lantum apud quosdam (;ralia valere, ut Catholicos privent concionatoribus Calliolicis. Nec vero dubita- mus, (juin id dux Mcmlispcnserii molestissime tuleril ; ciim non modo ea iii re Catholicis et orthodoxcc fidei, scd ipsi quoque, qui illum concionatorem Calliolicum eo miserat, injuria elcontumelia illala sit. Quia if^itur, nisi tantae Catholicoriim, (|ui Graliano|)oli sunt, necessi- tati subveiiiatur, verendum est, ne magis ma- gisque in dics, pr '|(ler Calliolicorum conciona- torum inopinm, hairclica peslis in ea civitate augeatur, Iraternitati tiise mandamus, ut ha;c, sicuti gesta siint, clinrissimo in Christo filio noslro re(,'i C!irislianis>imo narres, quaj illi non dubilamiis, nt siint, sic gravissima et in- dignissima visum iri, ctii hoc etiam abs le dici volumus, si falia fcrantur, et si permiltatur episcopis, Apostolita Scde coiilempta, pro Ca- tholicis concioiialoribus, lales, quales illi apo- statse sunt, concionatores populis ingerere, fieri non posse, ut in illo rcgno Catholica reli- gio conscrvclur diuliiis. Proiiide liortaberis, ut ejus civitatis necessitati provideat, sicuti pro sua pietate et (iatliolicae religionis studio fac- turum eiim esse coiifidimus. Id vero, quo propensius faciat, eum abs te nostris verbis leniter et amaiilcr aduioneri volumus, ea illum jam aetate esse ut aniiiium virilem ac regium, scque et inajoribus suis Christianissimis re- gibus dignuin capcre, et a siiis ministris obe- dientiam ac debitum obsequium exigere de- beat. Si talcm aiiimiiin ac siiiritus regios sumpseril, forc, ut ncmo illius actatem con- temnere audeal, et niajori in dies cum au- ctorilate rcgnalurum. Datiim Romae, apud Sanctum-Pctnim, siil) annulo, etc, die xxix Aug. JiDLXVi, Ponlif. iioslr. ann. primo ».

430. Odetia Castilmieus prohibetur incedere habitu cardiiialilio in aula Gallicana. — Acriori vero conalii curavil Pius, ne Odctus Castilio- neus, Calviniaiiae hajrcsis labe inlectus, et ob id olim a Pio Quarto , sacrie purpuree dignitate spoliatus, in rcgis consiliiim deinccps admitte- retur ; qiiippe qtii, et liarelicus palam esset, et a pioriim commiinione jure sejunctus. Neque permittcrclur , ut is cardinalatus purpuram, quam ante analhcmalis in se latam sententiam superbe a se abdicavcrat, ac postea in Aposto- licae Sedis contemplum reassumpserat , cum eaque uxorem duxerat, ulterius gestaret : de-

nunlians, nisi (luae decrelae de ilio poenae sumc- rcntur, se cardinalatus digiiilatcm iii Gallicae nationis quemquam aliuni nuiKjuain amplius collaturum. Quid actum fucrit mox dicetur.

431. Decretorum Tridentinorum executio- nem in Gallia urget Pontifrx. — Caelcrum, ciiui ad haereses evcllendas lidemque Catholicam constabiliendam, nil magis conducere exisli- marel, quam utTrideutini Concilii decreta cus- todirentur, quibus depravati iu primis episco- porum cajterorumqiie Ecclesiaslicorum morcs rcformarenlur : ideo in Iianc curam tolis nervis inlendens, praeterea, quae scrijiserat, in litleris, quas, ut diximus, perfcrendas Turriano dcde- rat, rem acrius urgere decrevit, et cum hoc segnius curari videret, niliil tale rege aut re- gina poslulante, ad omnes Gallicanos episcopos litteras dedisse ', quibus eis maiidabat, ut, vel Concilium ipsum servandiim curarent, vel gra- ves neglecti officii pcenas subirent, Gabutius scribit. Verum, sicuti fateri necesse est, ratio- nem ac modum, quo cunctando, dissimiilando, ac beneficiis persaepe cumulando hsereticos, rex, vel potius regina, sibi regnique tran(|uil- litali consulendum arbitraliantur, scmper Pium im[)robasse ; ita in eo, qiiod ad Concilium Tri- dentinum perlinet, temporum acerbitate per- pensa, medicinam hanc quidein a>grolo rcgno, et omni quidem studio, Pium porrexisse inve- nimus ; non tamen absque lemperamento. En Epistola ^, quam, de his agens, ad praefatum Carolum regem dedil :

« Charissimo in Christo filio noslro Carolo, Francorum regi Christianissimo.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fili noster, salu- tem, etc.

(1 Inler plurimas officii nostri curas, illa praecipue in corde nostro insidet, et animum nostrum indesinenler exstimulat, ul nobilissi- mum regnum tuiim , sublatis exstirpatisque haeresibus, concordia, pace, quiete et pristina tranquillitate fiuatur. (-upimus id, et divini honoris et animarum salutis causa ; cujiimus vero etiam tua : elenim populi rcgni lui de re- ligione inter se dissidebuiit, et non modo in urbibus , sed in singulis fere domibus istae divisiones manebunt ; nunquam dceriinl furba- rum, moluum, seditioniim caiisa! ; nunquam deerunl ambitiosi, et rerum novarum cuiiidi homines, qui pcr speciem tuendae suae religio- nis novtc, quo illi nomine ha;reses suas vocant, sectas haereticorum foveanl, el cum exlcrnis jam consilia consociare non dubileiit, ut adi- tum sibi muniant ad ea (piae uffeclaiit conse- quenda. Ila res tuae in assiduo discrimine ver-

' Ibid. iit sup. — ' Ex Aichiv. Valic.

Pir V ANNUS 1.

CHRISTI 1560.

213

sabunfur. Et fiuim quidem pium animum, m.i- joribus luis Cliristianissimis regibus diguum novimus : te scimus, et odisse veliemenler bac- reses, et id studere, ut, qui a Catlioiica fide deducti fuerunt, ad Ecclesia; greinium rever- tantur ; sed illud quoiiue scimus, non deesse qui tibi suadeant , ul tolerando , paticndo, dissimulando, paulalim lia;reses extin-^uere co- neris, idque lulius esse existiment. Ne nobis quidem temere qiiic(|iinm agi placet : dexlc- ritatem, patieiitiam, nHiderationem a te adlii- beri volumus. Non ignoramus, quam difficile sit subito eos, qiii a fide Catliolica recesserunt, a suis erroribus revocare ; quae ferri, femporis causa, necesse est, gerenda esse censemus ; sed, ut a pra?cipitibiis consiliis abstinendum esse putamus, ita ad id rcmcdium, quod lulo adhiberi potest, quoque, ad sanandum maliiin magnum, in primis vim iiabiturum est, siiie ulla mora et cunctalione descendi, diciimis oporfere. Qua?ris quodnam hoc remeditiin sit? Illud, charissime fili, ut, si cogere non vis omnino omiies regno subjeclos Sacri Triden- tini Concilii decrefa suscijiere, saltem ea ju- beas ab ipsis Catholicis observari, pra?sertim ex ea parte, quae ad Ecclesiarum regiinen et correcfionem Ecclesiasticorum perlinent. Non modo enim ea res illonim aiiiiiios, (|iii deflu- xerunt a religione Catliolica, non ofreiulet; sed talem correctionem ipsi qiioque magiiopere probabuiit. Corrui)ti enim et depravali cleri mores adeo dis|)licent onuiibus, ut sacerdo- tum et alioruin Ecclesiaslicorum vila causam in primis dedisse consfet tanfis Iiaresibus. Nec vero beereficorum concionalores ulla re magis doctrina; suae venenum diffuderunt, qiiam re- prehendendis et exagitandis sacerdolum vifiis, eisque in summum odium simulet coiilem- ptionem adtlucendis : hoc illi felo ad impu- gnandam verilatem Cafliolicae fidei pifficipue usi sunf. Et sane impeiifum vulgiis, non tain quod sacerdofes doceant , quain quemadmo- dum vivant, specfat; plus exemplis quam ver- bis movetur. .Mali mores omnem fidem orationi abrogant. Quid vero indigiiius dici pofest, quam eos , qui casle , honeste , pie vivendi exempla pra?bere populo debeant, turpifer, in- honeste et nequifer vivere ? Si igitur luBieses in regno exfinguere tuo cu[)is, charissime fili, Ecclesiasticorum resecaiida sunt vitia. Exci- tandi sunt diligenter hortationibus tuis epi- scopi, ut in Ecclesiis suis resideant, atqiie ad animarum salufem diligentius invigilenf, (luain anlea solebant ; ac suum quisque eorum cle- rum reformet et corrigat. Qui concuhinas .habent, eas ejicere et expellere conipellant ; qui aliis vifiis populuni offendil, coerceant, et vitam sacerdolibus digiiam degere coganl. Si, qua; in Ecclesiasfico corrigenda suiit Oidine, correcta fuerinl, (quod sine uilo seditionum

et tumultuum metu fieri polerit, dumjnodo episcopi officio suo, te ctiain liortanfe, fungi tandcm inci()iant, tuunn|ue illis regium auxi- lium, ut debet, paratum sil) ipsi qiioque laici meliores efficienfur. Sublraliefur haereticornm fraudibus maferia novaruin reriim ; quin etiain magis magisque in dies resipiscent ii, quos a recta fide, non niiiius Ecclesiasticorum vitia, quam Iia;relicorum fraudes delraxerunt. Quod si mentionem Concilii in prsesentia fieri non placet, ob aliquas caiisas, majesfas fua, omissa mentione Concilii, jiibeat, qiiae in eo sta- tufa fuerunt, ad reformationem pertinentia, ser- vari nihilominus et in usum addiici, velut de seminariis in unaquaque Ecclesia instiluen- dis, quocumque ea nomine placeat appellari ; dummodo enim ea, quae tam provide slafuta fuerunt, atque adeo necessaria sunt, serventur, non magnopere erit de nomine laborandum. Haec illa rafio est, qua majestas lua facile, Deo juvante, ha;reses exfinguet, et regnum suura pacabit atque stabilief. Nec vero ei deerit Dei omnipolenfis auxilium, dummodo ipsa liberius agat, et pafernum noslrum consilium exequa- tur. Quod ut faciat, per viscera misericordiae Dei eam rogamus et obsecramus. Dat. Romae, apud Sancfum-Petriim, sub annulo elc, die xx Junii MDLXvi, Pontific. nostr. aiin. primo ».

432. Ipso Gabutio tesfe, cerlum est, regem his Pontificis monitis commotum, episcopos omnes, per id tempus in aula regia commo- rantes, ad suam quemque dia'cesiin procuran- dam quamprimum sese coiiferre imperasse, ipsumque ad archiepiscopos lilteras hujusmodi dedisse :

« Quas hoc tempore calamifafes experimur, ea; sane Dei in nos iram exerceri safis osten- diint. Uf aufem ille placelur, opus est, ut aiiti- sfifes sacri, pro officio suo et ratione, specfafae vitsB et doctrinae munere, piis(|ue jejuniis et obsecrationibus, populis rite edocendis ope- rain navent diligenler, atqtie ad cullum Dei, ejusque ccelestium mandatorum observatio- nem, quos debenf, omnes insfifuant. Hoc aiitem ad agendum inducit nos , ac |)ie cohortatur Pius V Pontifex Maximus. Itaqiie praesules oin- nes obtestamur in Doniino, ut ad residendum in suam singuli provinciam , primo quoque tempore proficiscanfur ».

433. Epistolsc liujus auctoritate commotos Gallicanos episcopos, Pii mand.ito paruisse, Gabutius idem asserit. At in reliijuis, quibus ad Concilii Tridenfini deciela in mores indu- cenda, prospiciehalur, rege aut regina miniine postulantibus, episcopis ipsis Pium mandasse, (sicut ipsemet Gabutius dicit) vel, ul ipsum Concilium servandum curarent, vel graves neglecti officii poenas suhirent, ambigendum non est ; nam, licet ad regem scribens, ipsius Concilii nomeii reticeri Ponlifex, ut diximus,

214

PII V ANNUS \

CHRISTI 1566.

pro nihilo habuerit, dummodo quse ipsura sanxisset, execulioni, saitem aliqua ex parle, mandare vellent; tamen cum ipsis agens, au- ctoritate usum esse, prajcepisseque palam, quae omnino compleri vellet, nisi quem Pii inge- nium lateat, dul)itare poterit.

434. Et revera huju-^modi in Gallia episco- pis, reperimus districte admodum Pium prae- cepisse , ut Tridentini Concilii decreta sus- ciperent : nam sub vix suscepli Poutificalus inilium, universe episcopis omnibus, cum his mandatis litteras dedit. En missa ' ab ipso ad arcbiepiscopum Bisuntinum Epislola :

« Ven. fratri, Claudio, archiepiscopo Bi- suntino.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem, etc.

« Allatum jam esse ad te non dubitamus, de Sedis Apostolicae regimine, quod, sicut Altis- simo placuit, nobis, licet tanto loco indignis, delatum fuit. Sane a tanto onere subeundo deterrebat nos virium nostrarum intirmitas ; sed divinee gratite ope auxilioque conflsi, id suscepimus. Quia vero ad aures nostras perve- uil, nondum susceptum a te fuisse sacrum ge- nerale Tridentinum Concilium, sane mirati su- mus, cur id susciperedistuleris, quod scias Apo- stolicae Sedis auctoritate comprobatum fuisse, et ab omnibus et ubique jussum suscipi at- que servari. Quocirca fraternitatem tuam mo- nemus, etdistricte praecipiendo mandamus, ut id sine recusatione et mora, et devote suscipias ipse, ac tideliter observes, et a suffraganeis tuis pari devotione ac diligentia suscipiendum atque observandum cures. Nihil facere potes, quod ad offlcium tuum magis pertineat, non mediocriter nos et Catholicos omnes offensu- rus, si (quod absit) cunctatus diulius fueris ; nec vero nos id ferre aut dissimulare posse- mus. Illud quoque fraternitatem tuam horta- muret monemus, ut, quouiam tantis haeresibus causam praecipuam constat pastorum incuriam et negligentiam praebuisse, et cleri vitia mores- que corruptos ; memor offlcii tui, et cogitans reddendam abs te rationem fore in judicio di- stricto , seterno illi summoque pastori ; com- missum tibi gregem dehita diligentia pascas atque custodias, haereticorum tanquam lupo- rum insidias ab eis pervigili cura arceas. Cle- rum, ut honeste, caste, pie \ivat, et exemplo vitse tuae excites, et arguendo, obsecrando, in- crepando, et si opus fuerit, severius agendo, cures. Correctis enim cleri vitiis, sperari pote- rit iaicos quoque honestius et religiosiiis esse victuros. Cum reliqua vero omnia Concilii de- creta tibi exequenda sunt, tum illud, primo quoque lempore, de semiuario inslituendo, ex

quo mirifica utilitas ad unamquamque Eccle- siam perventura esse speratur. Illud quoque diligenter et sedulo curare te volumus, ut noti- liam habeas clericorum, non solum civitatis, sed etiam dioecesis luae, quos constet esse Ca- tholicos, quique vila! et morum bonestate, et doclrina, ad servieudum Deo et huic Sancta Sedi sint idonei , ac delectu quodam eorura cum fide et sine personarum acceptione ha- bito, nobis indicem, sigillo tuo obsignatum, et manu tua subscriptum, cum eorum nominibus, et locis ubi habitant, mittas. Nos enim, ut com- munis omnium parens, proborum virorum, ubicumque sint, rationem habere decrevimus, et eorum opera uti, cum occasio oblata fuerit, ad eas res, quae ad Dei et hujus Sauclae Sedis obsequium pertinebnnt. Te ipsum vero a nobis expectare volumus quidquid, pro loco, in quo Dominus nos constituit, opis et auxilii tibi , ad munus tuum laudabililer obeundum , ferre po- terimus : et si vigilare te ad salutem commissa- rum tibi ovium, et eam quam debes Sanclae huic Sedi devotiouem praestare viderimus, ha- bebis nos propensos ad omnia, quantum cum Deo licuerit, quae ad commodum et honorera tuum perlinebunt. Datum Romae, apud San- clum-Petrum, sub annulo Piscatoris, die xxii Januarii mdlxvi, Pontific. nosfri anno primo ».

433. El quia comperit Pius, Bisuntinum prtcsulem hunc, et Tridentinum Concilium su- scipere delrectanlem, et quem oportebat, ut- pote ad alioriim correctionem posilum, exem- plar sese virtulum exhibere, pravitatis ac licen- tiae commissis sibi ovibus scandalum dare, ad ulteriora progressus, misso qui in eum inqui- reret, praefato Julio, archiepiscopo Surrentino, acriores ad ipsum sequentes litteras ' dedit :

« Ven. fratri , Claudio , archiepiscopo Bi- suntino.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, etc.

« Ad aures nostras jamdudum , multorum fide dignorum litteris et reiatione, non sine magno dolore pervenit, te, multis in rebus, diligentis et boni pastoris erga commissum tibi gregem offlcia praetermittere, et vita et rao- ribus tuis clerum ac populum graviter offea- dere, quibus, si salutis et officii lui meminis- ses, pie honesteque vivendi exempla praebere deberes ; nec suscepisse adhuc Concilium Tri- dentinum, tametsi non ignores, ejus decreta Aposlolicae Sedis auctorilate confiimata, et ab omnibus suscipi et observari jussa fuisse ; ac plane ita te gerere, ut baereses, quas sedulo extirpare deberes, incuria et negligentia tua, vitaeque licentia, potius alas atque confirmes : quae vehementer cuperemus falso de te vulgala

' Ex Aicliiv. Valic. Ibid. ul sup.

' Es .\rchiv. Vatic. Ibid. ut sup.

PII T AXXUS I ,

CHRISTI 1566.

21-

fuisse. Sed, cum fuae provectionis initia recor- damur, veremurne nimis vera sint. Etsi autem aliis litteris nostris, te officii tui diligenter ad- monuimus, tamen divini Imnoris et CatlioliccE religionis zelus et sollicitiido, alque angor qui cordi noslro insidet propter salutis tu£E et commissarum fidei tuae animarum periculuni, im[)ulit nos, ut illo oflicio non contenti, mitte- remus istuc ven. fratrem, Julium, arcliiepisco- pum Surrentinum, virum fidf^i integritatisque spectatae, nostruni et Sedis Apostolicae nuntium et commissarium, ut liarum rerum veritatem diligenter inquirat, et qua; corrigeuda et emen- danda in te compererit, corrigat et emendet, et, praeler caetera, curet, ut i[)sius Tridentini Con- cilii decreta suscipias, exequaris et serves. Proinde fraternitatem tuam in virtute sanclae obedientiae monemus atque praecipimus, ut ei super omnibus ret)us, de quibus nostro nomi- ne te monuerit, pareas atque obedias : alioquin sententiam, quam in te tuierit. suspensionis, interdicti, sive etiam excommunicationis, ra- tam habebimus et faciemus, Deo auctore, in- violabiliter observari. Datum Romfe, apud San- ctum-Petrum, sub annuio Piscatoris, die xvui Martii mdlxvi, Pontif. nostri anno primo».

•436. Gallice recjina de hseresi suspecta. — At unum erat, prae caeteris, quod Pontificis ani- mum, in Galliarum regno torquebat ; cogno- visse, nimirum, ut non seniel adnionuimus, haereticos a regina, non modo minime, ut par erat, coercitos, sed impensius potius ab ipsa gratiis beneficiisque fuisse cumulatos. Et re- vera, licet in eum, quem supra memoravimus, Odetum Castilioneum, non semel tantum, sed iterato perstrepuerit Pius, nil tamen contra ilium aclum, et Apostolicorum in eum manda- torum executionem, quotidie, diversarum cau- sarum assimuiata specie, regina protelaverat. Oblatis siquidem Odeto laicis bonis ac juribus, obtinere ab eo ipsa nitebatur, ut Ecclesiasticis cederet, et a volente impetrare studebat, quod minime ab invito extorquere voluisset. Quae quidem protelalio Pium merito in suspicionem induxit, ut ea quoque haereticis adhaereret. Ha- retici pariter duo episcopi, quos memoravimus, Yalentinus et Uticensis, Catholicis (ut diximus) episcopis ad proprias redire diceceses com[)ul- sis, cum non modo in aula regia subsisterent, sed specialibus etiam favoribus ipsa illos coho- nestaret, conceptam de ea malam opinionem auxere ; quam deteriorem penitus deinde red- didit malevolorum quorumdam vociferatio, qua,nem[)e, reginam i[)sam, ad ineundam cum Turcis societalem, (ut hi, videlicet, armata clas- se Christianos aggrederentur) Constantinopo- lim misisse vulgarunt.

Quanto igitur ob haec in dies magis suspi- cionibus ac soilicitudinibus angebatur Pii ani- mus, tanto vicissim undique angustiis premc-

batur regina, cum et simnlationem, qua cnm Laereticis agebat, ut felici coucluderetur fine conceptum quoddam animo propositum, pan- dere nollet ; nec e contra Pontificis benevolon- tiam ac graliam arnillere, sanum consilimn putaret, cujus auxilio freta, aliquando hostium suorum ausus comprimere sperabat : ideoijue, ut ea, quae contra istos commoliebatur, ex sen- tenlia succederent, misso ad Pium et rem|)ubli- cam Venelam (quae et ipsa de regina quereba- tur, quae cum Turcis agere, ut eos ad inferenda Cliristianis danina tralieret, diceretur) nobili viro, Equile de Seura, apud utrumque se pur- gare contendit ; et ad praescriptum tali tanta- que efficacia is egit, ut ex utriusque aninii (si tamen scri()toribus rem narrantibus sit Qdes) omnem prorsus suspicionem dubitationemque ablegaverit.

437. Caroli Molinxi improba scripta. — Hoc anno Lutetiae Parisiorum obiit Carolus Moii- nteus, in quo Deus vere patientiae et misericor- di;c suae divitias ostendisse fatendum est, si tamen ipse vere resi[)uerit. Hic pestilens ille homo fuit, qui virulentis scriplis pluribus Ca- tholicam fidem ac A[)Ostolicam Sedem, sed [)ra;- ci()ue sacrosancti Concilii Tridentini Acta innu- meris calumniis laesit ; quas, jussu Pii, Andraeas Vega Minorita et Petrus Fontidonius theologus postmodum eruditissime diluerunt. De eo haec babet Bulengerius : « Luteliae, Carolus Moli- naeus, Februario mense, libellum supplicem se- natui obtulit, quo petebat, ut in sectarios anti- quaretur et legibus ageietur. Prsecipua libelli capita fuere, quod, specie religionis, rebelles ccetus haberent, pecunias sectae consciis pro- pria auctoritate iudicerent, Consistoria celebra- rent, ministros privalorum sumptibus alerent, sti[)endia erogarent. Quod in Consistoriis mini- stri de omnibus causis, spreta regii magistratus jurisdictione, cognoscerent, plebeculam, a fide Catholica ad novas opiniones traduclam, licen- tia et liberlate imbuerent ; ipsi vero peregrini et hospites, nullaque legitima vocalione mini- sterium arriperent, et sacranienta propria au- ctoritate administrarent, sacerdotum munera interpellarent, denique omnia facerent, quibus subditorum fides in regem infringeretur. Eo animo tum erat, ut si vita suppeteret, sectae 0()iniones scriptis suis everteret, sed in ea co- gitatione, antequam opus attingeret, excessit >. Ista ille ; at Thuanus, privati illius odii in sec- tarios has atlulisse causas scribit : quod nempe, Confessionem Augustanam, quae in Germania obtinebal, Genevensi etHelvetica tolerabiliorem dixisset ; et in Commentariis in consuetudines Parisienses, fanaticos eos et seditiosos vocasset ; et eapropter, illos in concionibus, Synodis et ubique, palam ipsum traducere, domesticos qui eum observabant corrum|)ere,elamaniien- ses, ne eorum opera uti posset, minis, pretio.

216

vn V ANNUS 1. — cimrsTi I5G6.

blanditiis seducere consuevissc. Vcriim, si sic res sese habtiissel, non coiitra sectarios cunctos, sed in eos diimliixal, i|ui Genevensis et Hel- veticce seclBE eraiil, iiivechiin esse et scripsisse dicendum esset, non conlra omnes, quorum parlem ab eo alleri i^r.Tpositam, pro ipso sle- tisse censeiiduin forel. lluin vero conlra omnes scripserit sectas, seclarum omnium evidens est agnovisse perniiiem, iisque se abdicasse, ut Catholicam fidem profiterelur : quod nempe aperte referre, aequivoco suo scribendi modo, Tliuanus noluit, quod forle laudibus, impiissi- mis Milinsei scriplis, ab eo superius datis, haec iliius resipiscenliae ullima monumenta, nullale- nus convenire coiis|)exerit.

438. Nostradiimiis Saloni in Provincia mori- tur. — Obiil qu0(|ue Saloni in Provincia, nugax ille, loto orbe famosus Micliael Nostradamus, qiii fulurorum evenluum praescium se et praesa- gum, per aslrorum influxum venditavit ; sub cujus deinceps nomine, ejusmodi suas cogila- tiones plurimi alii ediderunt, versibus recens conditis, qiiasi ab eo conscriptis, tvpis traditis, ut plebccuIcB imponerent, eique proplielae no- men attribuerent ; quod tamen (ul scribit Bri- tius) huic merito concessum nonnulii putant, virumque bonum fuisse scribunt, et lioc coelesti munere, pro ingenuitale et vilac probilate non indignum asserunt. Albinum quoque, nobili Valzergorum et Seresciorum familia ortum, Tholosanum, Ecclesiasticum et archidiaconuni, fidei defensorem, voce et scriptis toti Aquita- niae clarum, hoc eodem anno mortuum esse, Iradit Genebrardus in Clironic.

439. Inopportuna hiquisitionis Bispanicse introftuctio in Belgium snscitat inter nobiles conjuratinnem, quani miriaclbus edictis quberna- trix comprimere tentat. — At inter catera, qiiaj, memoratii digna, lioc anno acciderunt, illud procul dubio fuil, haeresim, ejusque sodales, tiimultiis, rebelliones, bella, unaque cum eis innumeras calamilates, in Belgio primo eru- pisse, secumque evexisse. Superiore anno, ut Surius, Tluianus aliique narrant, mense Oclo- bri, ut vult Surius, vel Decembri, ut scribit Belcarius, Philippus Secundus, Hispaniarum rex, et Belgii [irinceps, ad ejusdem Belgii gu- bernatricem, Margarilam Parmensem litteras dederat, quibus, ad fidem Calholicam cohser- vandam, denuo vulgari, et hinc executioni man- dari edicla omnia jusseraf, quae adversus hee- reticos, tum ipse, tum pater i[isius, Carolus V imperator sanxerant ; et insu|)er sacrosancti Tridentini Concilii decreta, uti jam caetera His- paniccC ditionis loca fecerant, recipi et obser- vari praece[ierat. In illis vero ediclis, Sedis Apostolicae auctoritate, ut Bentivolius narrat, forma [iraescribebatiir, quam in(|uisitores sequi deberent, ut ab liaeresis peste regiones illae ser- varenlur incolumes, et maiidatorum quidem

rcgis liaic praccipua quaedam fuisse capita, Su- rius refert :

« Ut [larochi suorum parochianorum no- mina totamqiie familiiim describant, et qiia quisque in platea dcgat, et cujus sit conditio- nis. Iii iis, si qui sinl, qui non ita pridem in ipsorum paroeciis liabitare cce|ierint, [lelant ab illo [larocho vilae illoriim teslimonium, sub quo [iroxime morali sint : id, si non sup[)etat, intra cerlum lempus exhibere jubeanl. Ab ignolis quo((ue conjiigalis, ejus sacerdotis qui illos conjuiixit re|)etant lestimoniiim, ut apparcat niim in conlrahendo matrimonio Catholicffi Romana; Ecclesiae morem seculi sinl, alqiie lum honim, tum aliorum omniuin, qui in illoruiu praesentia matrimonio juncti fueiiut, nomina in scri[)la redigant.

<( I't non [larochi dumlaxat, sed etiam con- fessarii oinnes, i|)S()riim cOMfilentium nomina, cognomina, habilalionem adnolent.

« Ul idem faciant parochi et eorum vicarii erga conscribenda nomina et cognomina ba- plizandorum infantium, et eorum parenlum et susce[)lnrum.

« Ut utriusqiie sexus didascali omnes se sistant coram e|)isco[)is, ex|iosiliiri conditio- ncm, palriam, religionem suam, et quos libros pueris praeleganl. Porro episcopi, de iis facti ccMiiores, vel admillanl, vei rejiciant, aut cerle differanl illos et sus[)endant. Si qui vero non se sistanl, aut non velint respondere e[)iscopis ; iis fas non sit juvenlutem instituere.

« Ul jiarochi accurale per(|uirant, num illi, qiii [)ul)licis viclilaiit eleemosynis, Catholici sint, suaque peccata confileantur etcommuni- cent. Si qiii tales non sint, iis a praefectis pauj^e- rum negetur eleeinosyna » .

440. Isla decretorum ca|iila, et a Parmensi, regis jussu, edila fuisse, et a provincialibus Syiiodis, tunc passim juxta Concilii Trideiilini ni iiidatum coaclis, |)rodiisse narrat Tliuaniis. Superiori siquidem anno Maximilianus a Berge, arcIiie[)isco[ius Cameracensis, Syuodum habue- ral, cujiis Acta descripta habenlur, ac Antver- pia; lioc anno in officina Gulielmi Silvii lypogra- phi regii, cum ejusdem regis privilegio, ut etiam in Commentario novorum Belgii e|)isco- poriim Havcnsis ' narrat, ty[)is siint tradila. Bel- carius insu|)er et alii conDrmant, regiarum lit- terariim exein|)Ia, qiiae hoc anno mdlxvi, mense Janiiario, publicala fuerunl, Parmcnscm ad pro- vincias misisse, mandatis suis addilis. quibus, universis et singulis [)ra'ci|)iebal, ut regiac vo- luntati oinnes parerent, utque id commodius [)crficeretur, jubebat, ut uniim ex suis senatori- bus semper, semeslri hoc munere fuuclurum, deligerent civilates, qui inqiiisiloribus juris- diclioncm suam exercentibus adsideret in cu-

I Arntil. Haveiis. CotniHenl. lih. i cap. xi pag. 46.

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1 56G.

217

jus lociim sexlo quoque mense alium suffice- rent ; qui, et Tridentini Concilii decrcta exacte servari curaret, seduloque quid in co negotio ageretur indicaret ; ut tertio quoque mense saltem, quo in statu religio esset cognoscere- tur ; et si qua? difficultales subortse fuissent, eis per delegatos a Parmensi prospiceretur. Et IhTc quidem prima tumulluandi in Belgio oc- casio, ex odio videlicet in severum Ilispanicae inquisitionis jugum processit, quod novarum rerum amatores quam poluerunt immanissi- mum iniquissimumve de[)inxere, ut inde ani- mos concitarent. Erant quidem (inquit Haraeus) in instructione hic denuo renovata, jamque in- quisitoribus in Belgio anno mdlv et alias data, nescio cur, nonnulla (ut ipse asserit) dura, et lia;c inter csetera : « Si aliqui (regis sunt verba) apud inquisitores compareant, volentes alium deferre super haeresi, ea tamen conditione, quod nomen delatoris celabitur et informa- tioni non inseretur, (ut sjepius contingit) illos tanquam testes non recipient, neque eorum delationem informationi inserent, neque ex ejusmodi delatione contra aliquem procedent ». Et rursum : « Si inquisitores commissarii com- periant aliquos, qui per invidiam aut alia oc- casione alios injuste detulerint, hoc judici et magistratui loci, aut Concilio Provinciali indi- cabunt, ut ipsi contra tales calumniatores pro- cedi curent ». Ista apud Haraeum.

4il. At, priusquam edictum publicaretur, nobilitatem foedus inter se iniisse anno su- periori idem scribit. Verum, utrum tempore nuptiarum inter Alexandrum Farnesium et Ma- riam Emanuelis regis PortugaIii£e ex filio Eduardo neptem, sub finem scilicet Novembris, vel nonnisi paulo post, se non posse affirmare dicit ; tametsi parum referat, si tunc inita ea societas fuerit ante idus Decembris, quibus de regiis litteris pubiicandis statutum fuit, an alia- rum nuptiarum occasione, nempe Montignoei, Hornanicomitis fratris, ul traditCampana.Quid- quid fuerit, certum sibi etiam non innotuisse fatetur Harseus supradicti foederis primarium inventorem, licet ex gravi auctore heec exscri- psisse affirmel : « Inter nobiles erant adolescen- tes nonnulli, qui, vel Geneva;, vel in Germania peregrinas religiones didicerant,deserique Gal- liarum exemplo quam sequerentur religionem non debere affirmabant. Ab his paucis conjura- tio primo suscipitur, ita incerta initio, ut quid, aut qua ratione aggredi oporteret, conslituere secum difficulter possent. Verum, cum haec verbis concepta conjuratio, inanis futura di- ccretur, Pliilippo Marnixio, domino Sanclae AI- degundac dictante, sex unasecum nobilesfoedus sanxerunt.elc. » Horum vero nomina haec sunt, Dandelotius, Vilersius, Hamesius, Tholousius, Bouxtelius et DoUiainus ; quibus deinde Oran- gius, Egmondanus, Bergensis, Hornanus, Mon-

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

tigneus, Hoocstratanus se addidere, qui fcedus inter se scripto firmarunt ; cui, ut Bentivolius narral, compromissi nomen dederunt. Hi igitur, cum alii simulatione rem agere aequius judica- rent, provincias atque urbes in quibus lurbas concitarent partiti, apud amicos et notos suam societatem suscipiendam curarunt, magnaque voluntatum studiorumque consensione efTe- ctum est, ul passim multi nobiles se conjuran- tibus adderent tabulasque consignarent : imo nonnulli, inaudita animi levitate, quid essent quidve continerent percipere negligentes, caete- rorum, qui illas subscripsisse dicerentur, profi- tentes se stare judicio, eas pariter subsignarunt, et inter hos, Catholicos etiam extitisse aliquos, scribit Surius ; qui tamen, prava deinde con- foederatorum mente comperta, ab eis se se- pararunt.

442. Ubi igitur, quod pra;fati sumus, edi- ctum vulgatum fuit, sese a ZelandiiB, Ollandice atque Ultrajecti praefectura abdicandi faculta- tem a gubernatrice Orangius obtinere connixus est ; quod, ex quorumdam edicti ejusdem capi- tibus, imminentibus certeque exorituris moli- bus obstare non posse, se intelligere diceret. Vigesima quoque secunda die Januarii, quatuor supremarum Brabantiae provinciae urbium de- legati , una cum Brabantice cancellaria? delega- tis, gubernatricem adiere, sibique imposilam inquisitionis jurisdictionem sustinere non pos- se, quorumdam privilegiorum suorum exhibi- tione, ostenderunt. Varii etiam contra edictum ipsum ac inquisitionem per urbem seditiosi libelli sparsi fuerunt : inquisilionique ipsi, ma- gna militum manu , Bruswicensium duceni brevi auxilio venturum, subdole seditioseque vulgarunt ; dum interim novis edictis, de offi- Cio Parmeusis subditos commonefaceret, se- creto licet, ad turbas sedandas, de mitigandis regiis in hceresim , ac pro inquisitione manda- tis, continua consilia haberet.

443. At fcederati , qui rursus Bredae , mense Martio, apud Orangium convenerant, quarto nonas Aprilis primum Bruxellam ingrediuntur, inter quos Henrico Bredenrodio ab iisdem de- lata provincia, ut pro toto conventu verba face- ret, libellumque Parmensi exhiberet. Eamdem quoque urbem paulo post, nempe tert. non. Aprilis, ingressus est etiam Ludovicus Nassa- vius, tam frequenti nobilium comitatu, ut jam Bruxella) centum quinquaginta censcrentur, quorum omnium nominc Bredenrodius, ex sibi imposito, ut diximus, munere, nonis Apri- lis in amplissimo equitum togatorumquc se- natu, quem Parmensis eo die coegerat, post multa ad sui sociorumque excusalionem pro- lata, libellum supplicem ei oblulit, cujus sum- mam Franciscus Harajus ' hanc fuisse scribit :

• Annal. Brabanl. Ffanc. flara;i.

28

218

PII V ANNUS I. — CHRISTI 1566.

4-14. II Esse ita sane, ut causas iioii iinpro- babiles rex liaberet, quibus, cum aiile saepe, tuin poslreinis litteris , patris Caesaris cxemplo, retinendam veterum de relif;ioiie edictorum severitatem imperaret. ViTum, cuin non unis neque iisdem.consiliis adminislrari rempubli- cam perpeluo oporteat, fuerintipie ea edicta jam olim , (cum ferre ea posse liomines crede- rentur, cumijue minus exacte ex eorum |)ra;- scriplo jus diceretur) maximorum malorum gravissimorumque motuuin causa , vereri se niodo , non tam veteres animorum offensiones, atque eos rerum motus sedilionesque, quibus concussa gravissima ruina Respublica coUaba- tur. Jam pridem se si^erasse futurum, uti vel proceres , vel provinciarum ordines hanc in se curam susciperent. Verum cum certis quas ignorarent de causis, hoc illi reipublicae ofQ- cium non prffistiterint, facere se necessario, pro ea, qua regi patriteque necessitudine teneren- tur, uti de rebus tantis, Parmensem commone- facerent, caeterisque, hoc suo ofQcio, idcirco prffiirent, tum quod agros habitarent, in qua- rum vastitatem conimotorum sese hominum rabies, ut plurimum converteret, tum quod sibi cseterisque per Belgium hominibus, nul- lam confra calumniam suffecturam innocen- tiam intelligerent. Postulare ilaque se, uti et legatione regi Parmensis exponat, retineri (nisi, veteribus edictis abrogatis, novisque ex sententia Ordinum generalium promulgatis) rempublicam diutius non posse ; tum, quoad de hac legatione sententiam rex rescripturus, dif- ferri omnem inquisitionis edictorumque execu- tionem Parmensis patiatur ; atque hasc esse po- stulata , quae nobiles , jam pridem regi fide probati, humillime flagitarent, extra omnem seditionem cffidiumque culpam futuri (quod Deum, regem, Parmensem, senatores, omnes omnino homines atque suam conscientiam testarentur) si fide optima praeclarissimoque in rempublicam studio monentibus non pa- reatur ».

Ub. Libellum hunc, licet in eo liberius quam par esset foederati loquerentur ; tamen in lenius verborum genus fuisse ab Orangio commutitum, tradit idem Harseus , quod jam, sumptis viribus , conjurati in apertam exilirent audaciam : quae quidem erupit, cum libello ei- dem a Parmensi retulere responsum, quod, paucis complexum, ejusmodi fuit : « facturam se, quod de Hispanica legatione proponeretur ; jamque antea, se eam novam edicti formulam concepisse, qua regio decori subditorumque simul genio ac utilitati prospiceretur. Ferre ni- hilominus imperii sui rationem haud posse, quod interim, omni metu edictorum sublato, religio ac fides pravis ac impiis commolien- tium insidiis objecta remaneret ; leniter tamen, ac citra omnem severitatem , se imperaiile.

inquisitores suo munere perfuncturos ». Hi, eniin, temere vicissim responsuin reddiderunt, se optasse , ut clarioribus dilucidioribusque verbis animi sui sententiam Parmensis aperi- ret; quapropter, si quid eorum quas mctueban- tur accidisset , sciret ipsa profecto , cujusvis criminis se esse innoxios, quod ipsorum consi- liis, opportuno tempore, aures adhibere con- tempsisset.

44C. Hinc dictis facta addiderunt : cuin enim commota; tempestatis periculum non mi- nus agnovisset quam formidasset Parmensis, conceptum timorem ita in corde pressum reti- nere non potuit, ut inter loquendum, cuidam proceri Barlaimontio illum non aperiret . At eum ut consolaretur Barlaimontius, his verbis usus est : « Nequaquam, domina, ne metuas hos , seu mendicos , seu nebulones ». Quee qui- dem verba, cum vernaculo protulisset sermone, juxta hujus prolationem observata, conjuratis Geusiorum nomen impositum est. Geusii si- quidem vocem ', quani Gallicam aliqui faciunt, modo scurram, modo mendicum, modo face- tum nepotem signiQcare nonnulli existimant ; licet alii Teutonicam credant, et pro Geusea usurpant, quam majores, vel Golhis, genti bar- barae, tribuissent, vel Gothici noininis odio con- vicium fecissent.

447. Quidquid sit, cum, eodem Aprili men- se, quos dixiinus, foederali, qui jnm Irecenti numerabantur , in Comilis Culenburgii a;dibus pranderent, proque magniludine multiplicita- teque poculorum, publicarum rerum cura; con- silia ac verba multiplicarent ; inler alia accidit etiam recitari dicterium, quo a Barlaimontio tota ea optimorum nobilissimorumque homi- num multitudo in contemptum dicta fuerat, quo audito, omnes verbo jierculsi , et a vino si- mul, non modo exhilarati, sed extra se rapti, uno ore unaque voce, libenter in regis patriae- que grafiam se Geusios futuros conclamare cceperunt, et dicentes : Vivat rex, vivant Gensii, immanibus ad regis Geusiorumque salutem sese poculis profuderunt. Hinc Bredenrodius, quem omnium nomine, libellum gubernatrici obtulisse diximus, foederatorumque fere prin- ceps videbatur, vas ligneum postulat, manticam e trabe suspendit, sub trabe faustam regi Geu- sisque potationem indicil, jurisjurandi eam formulam potanti praescribit : uti usque ad pa- nem, salem atque manticam, non discessurum sese ab instituto quisque profiteretur. Crescit bacchantium furor, galeri permutantur, inversi capitibus imponuntur, ad singula qiiajque mo- menta : Vivat rex, vivant Geusii, inclamatur. In aream procedunt, et idem quoque symbo- lum per insequentes dies repelunt, et mox e cinericio panno sibi vestes assumunt, minutas-

■ Apuil Isselt.

PII V ANNUS 1.

CIIRISTI -loGG.

219

que mondicanfiiim e ligno scutellas poculaque c galero suspenduiit ; numismata cudi in eam formam procurant, ut uno latere regis effigies, his circumscripta verbis : Fideles regi ; altero, duabus foederatis manibus implicata mantica conspiceretur, Iiis verbis adjectis : Uique ad manticam. Radi sibi postremo, prffifer superius labrum , barbam reliquam jubent. Ilinc , sicuti Protestantes in Germauia, Hugonotli in Galliis, sic in Belgio Geusii deinceps , qui a fide Calbo- lica defecissent, nuncupati fuerunt.

448. Quiin Hispaniam legati regem adirent, Marcbio Bergensis et Montigneus eliguntur, a foederatis Geusiis probati, qui donec regis ani- mum per eos non intellexissent, tranquille sese domi rempublicam habituros promiserunt ; sed quam probe fidem datam pra;sliterint, subse- quentes mox coitiones, ut observat ab Isselt, et alia? ab iis excitafse turbfe luculenter osten- derunt. Interim Parmensis, dimissis in suas quosque provincias prsefectis, eorum singulos earumdem provinciarum convenfus cogere mense Maio hujus anni voluif, in quibus, ipsa mandante, hsec capita proposita fuerunt, a prse- fato Harseo , quem prae omnibus Qdelem ac exactum Belgicorum tumultuum scriptorem reperimus , ef quaecumque scripsit, uf ab Isselt observaf, ex ipsis autographis decerpsif, sic ad- nofata legunfur :

« Qui alienam a Catholica religionem pu- blice privafimve doceref, munus gereret, libros scriberef, domum sciens dolo malo prcebe- ref, turbam concitaret, Catholicos offenderet ; in eos homines , pcenitenfes gladio , non poeni- fentes laqueo animadverferefur : bona ita de- muni fisco cederenf, si non iis provinciis atque urbibus existerenf, quibus ob crimen in cora- missum cadere bona damnaforum non consue- verunt.

« Qui crimen hferesis animo confraxisset, res facto non admisisset, huic pcenitenti ef co- ram episcopo hEeresim renunfianfi , poens is terror non exisleret.

« Qui delatus haeresi non renunfiaref, is proscripfus bonis uteretur ; alienandi fesfandi- que de iis bonis potestatem non haberet ; mor- fuo hteredes Catholici ab infestato succederent; bona ita tamen amitteret, si confra religionera quietemque provinciarura absens moliri quid convinceretur.

« Anabaptistae poenitenfes, nuUius gravioris facti rei, extra ordinem, arbitrio judicis coerce- renfur, poena mortis non fenerenfur ; sed non pcenilentes definito exilio bonisque mulcfa- rentur.

« Heerefici relapsi, inde denuo pcenitentes, exilio atque bonis ; non poenitentes, morte pu- nircnfur.

« AnabapfisffB relapsi, nullo discrimine, la- queo suspenderentur.

« Qui libros, vel hsereticos vel seditiosos, sciens, dolo malo sa-pius cxcudissef , distraxis- sef, is poena ministrorum doctorumque teue- retur.

« Qui rarius fecisset, is proscriptus, arbi- trio judicis, vel aere vel corpore pcenas daref.

« Qui lucro, non hairesi adductus, res cas fecissef, exfra ordinem arbilrio judicis coer- ceretur.

«Qui, quo quis seduccretur, frequenfer dispufaref, poena mortis ; qui raro, nec sedu- cendi animo, sed curiositate id faceret, in eum arbifrio judicis animadverteretur.

« Qui libros improbataj lectionis legeret, legendos alferi exhiberef , imagines, signa, sfa- fuas, religioni confumeliosas pingeret, sculpe- ret, pictas, sculptas haberet, illicitis novarum religionum collegiis interfuissef : in eum, pro criminis, persona; atque rei divcrsitate, arbitrio judicis statueretur. E contra qui hajrelicorura illicita collegia denuntiassef, huic si collega ex- fifissef, poena condonaretur , sin collega non fuissef, vel dimidium bonorum, si sexcenfos florenos non excederent, vel quartam, si exce- derent, e bonis damnatorum acciperet.

« Peregrini intra urbes atque pagos ita de- mum fufuri inquilini admitterenfur, si idoneas ab eo, cui posfremo paruissenf, parocho atque judice litteras afferrent. Ad peregrinos famen mercafores, ita ea caulio non perlineref, si mo- desfi, sine Cafholicorura ofTensa, perraanerenf.

« Quibus reis ob poenitentiara fuissef con- donafum, ii magistratura iraposlerum nullura gererenf; quosfamen suspectos de hffiresi judi- ces pronunfiassent, ii, re cognila, impetrata in Integrura restilutione , a magistratu non prohi- berentur ».

His (inquit Harseus) de ludiniagisfris et fy- pographis et alia pauca capita etiam addifa erant, quae forsan de iis, quae supra exThuano et Surio proposuimus, decrelis, egisse censen- dum esf.

449. Varie igifur Ordines responderunt ; et quidera Arlesii, ut idera Hara;us narrat, si ca- luraniatoribus poena statueretur, universa sibi placifura capita fassi sunf. Flandri etiam ifa as- sentiti sunt, ut contra ea multa nihilominus de cerfis suis privilegiis , de judicura praiventione objicerent ; cura jus nullura in laicos dicere, perraifti clericis vellenf ; de libris non solos theologos , sed cseterarura quoque disciplina- rum professores -cognoscere optarenf. Afreba- fes aufem, Hannonios ef Naraurcenses capifi- bus subscripsisse scribit Thuanus, qui ex insfituto hffireficorum partes fueri confendens, posfquam diffiteri minime potuif, capifum for- raulam singulis provinciarum ordinibus a cu- ria propositam fuisse, ut eam ralam haberenf ; Afrebatesque , Hannonios ac Naraurcenses ei subscripsisse, addit, ef in Flandria etBrabautia

'220

PII V ANNUS 1. — CHRISTI ln!>6.

pronnilgatnm fnisse, non vocatis Batavis, Ze- landiis, Frisiis, et aliis, quod ii, privilegiis et inimnnitatibus suis fiilti, minime assenfiren- lur. Quo enim Batavi, Zolandi, Frisii vocaiidi fuerint, minimc intelligitur , cum separatim singularum provinciarum ordines cogendi es- sent, nec promulgationi in Brabantia vel fa- cicnda; vel factse commune aliquid ipsi habe- rent. Nec privilegia, ac immunitates, quibus fulti, capitibus minime assentirentur, ipsarum provinciarum ordines cogere vetaret, cum aliae quoque provinciae similibus ac illaB privilegiis ac immunitatibus exornalaB, et a novo edicto, ut diximus, aversa;, illud non receperint ; nec cx hoc tamen suos singulae ordines convocare respuerint.

430. Ex eo autem edicto, nullum , ut tradit Ilarfeus, respublica fructum est consecuta ; nec mirandum est , promulgatam hanc tempora- riam ac fiduciariam placitorura moderationis formulam, multis indignationem, universis ri- sum movisse, idque adnotasse Thuanum, eo quod in ea (ut ipse dicit), loco summi beneflcii decretum esset, ut Prolestantes, ministri, eo- rum hospites, et qui offensioni causam darent, non flamma, sed suspendio necarenfur ; qui animum sententiamque mutarent, gladio ; vul- eus in errorem labens, exilio castigaretur. Mi- randum, inquam, non est, cum jam in apertum prosilire hseretica insania furorque decrevisset. Etenim, mox ubi de mifioribus his legibus Par- mensis agere coepisset, et in lubrico ita rem constitutam nonnulli foederati animadvertis- sent, ut, si persuaderi hoc, quod proponeba- tur, edictum contingeret , nulla imposterum sfabiliendae novse sectae spes existeret ; asfufis- simis quibusdam suadenfibus, novarum rerum amatores, gubernatricem, omni prorsus sub- lalo edicto, eorum votis cessisse, subdole efiam scripto, vulgarunt. Quo factum est, uti cardi- nalis Bentivolius tradit ', quod torrentis instar, vox haec, ulfro citroque cursans, vulgum sic concitaverit, ut, paucis ante kalend. Maii die- bus, circum majores Flandria; vicos, per agros, diurni etiam haberenfur Calvinistarum conven- tus, nocturnos enim diu ante celebrarant. Tum siquidem publice effrenateque , ex industria prodire hffiresim foederati curarunt, ut sic faci- lius impiis eorum petitionibus, necessitafe fere cogente, rex annueret. Imo ad plebem incen- dendam , crebros sparsos rumores de legafo- rum infausto in Hispaniam adventu, de regis contra sectarios eorumque fautorum indigna- tione, de classis, ad eum in Belgium porfan- dum, apparatu, de Henrici Brunswici, qui sub Philippo merebat, cum delectis milifibus, ut inquisitoribus (sicut innuimus) novisque epi- scopis, armata manu pra^sto esset, ex Germania

advenfu , Thuanus ipse diffiteri minime potuit; etfectumque id asserit, ut in dies crescentis numeri ostentatione adversariis mcfus incute- retur : addifque inipiarum convenficularum fa- cto initio, in Flandria, Brabanlia, Giieldra ac Frisia conciones publice, deinde in patentil)U3 campis, aliisque opportunis locis habitas, pas- sim ad eas primum inerme, sed postmodum, ad corporis tutelam, armata confluente plebe.

431. Sic facto impefu, impune ubique Cal- vinistarum, Lutheranorum, Anabaplistarum disseminabantur errores, summisque laudibus unusquisque falsum cui se addixerat dogma extollebat ; nec doctior quisquam aut peritior praedicafionis munus assumebat, sed qui impu- dentior iniquccque innixus quisque opinioni, eam, non tam procaciter proferre, quam alios etiam, uti Dei verbum, docere posse arbitraba- tur. Feminae etiam, quibus ab Aposlolo pra>ce- ptum eraf, ut silerent, et si non aliis praedicare, coUoquiis salfem interesse, horrenda prorsus temeritate confendebanf. Nullae tamen per Lut- zemburgum , Artesiam, Hannoniam, Namur- cum, neque per Insulas, Duacum et Orchum hffireticae coiliones habitae sunt.

432. In plwibus Delgii urbibus, Antuerpise preesertim, tuinultus, ceedes, et sacroriim clire- ptio. — His idcirco compertis ', mifioribus remediis omnino posthabitis, severiora adhi- benda censuit gubernatrix; ac mense Junio, in impios convenfus graves |)cenas decrevit : quod tamen ediclum inefficax fuit, si Thuauo creda- tur ; nam alii, eo, in urbibus coercitam plebem asserunt, et insuper hunc fructum perceptum, ut quibus locis conciones nondum haberentur, in iis ne susciperentur. magistratus opera, cau- tum esset scribunt. At contra, (ut refert Ha- rfEus) quibus locis jam factae erant, majore etiam hominum concursu, armatorumque mul- titudine. minislri conventus suos ad loca urbi- bus viciniora transtulere, Psalmos ad numeros Marolanos Bezanosque, instar Sirenum, decan- tarunt; in papam, ut Antichristum, in sancto- rum imagines, ut idola, in monachos caeteros- que sacerdotes, ut Pharisaeos, (exemplo ducis Josue, Eliae, Machabaeorum, imo ipsius Christi, ut jactabant,) conciones acerbas perpeluo ha- buerunf. Quin et legatos in Gallias, Angliam, Germaniam varios miserunt, ut undique accitis viribus, coepfae rebellionis ausus fuerentur. Foe- derati etiam, assimulala specie, quod Hispa- nicis legationibus non responderetur , sexto decim. kal. Augusli ad Sanctum-Trudonem ditionis Leodiensis urbem , seditiosum satis convenfum habuere ; dum inferea, post diuli- nas conciones in Flandria, per obscuros pri- mum Casletanae ditionis pagos, templa violan- tur ; inde, Augusto mense ineunfe, in vicinum

' Histor. par. 1. lib. 2.

' Bentivol. ul sup. Haraus, ut sup.

PII V ANNUS 1 . — CHRISTI 1 56G.

221

Ballioliim furor transit, celebre ibi monasle- rium colluvie hominum invadente, imag:ini- bus statuisque insultante, omniaque evertente, Juliano et Jacobo minisfris. Eadem Stigerii pa- trantur scelera, et Lysa transgressa, per Insu- lensem agrum Seclinium usque cxcurritur. At tantum facinus Seclinienses, Goudecuriani, Wouriniani , cffiterique ejus regionis ruslici, minime ferendum putarunt ; ideoque , nullo imperante, sumptis qua; sors oblulisset armis, uno agmine in obvios Iconoclastas irruunt, quorum pars in paludes concitatur, vel fluminc mergitur, altera, paucis demplis, qui delapsi sunt, ferro trucidatur. Eadem fere sacrilegia, (ut mox dicetur) Ipri, ejusque exemplo, Gan- davi, et tota occidua Flandrite regione, in ur- bibus et pagis commissa sunt, scelus fovenle ac saltem dissimulante, Egmondano. At quod Antuerpire patratum esl, uti omnibus praestat, omnibusque exemplo fuit, sic non cursim ac properato recitandum. Illud, prteter innumeros alios, ab Harajo habes his verbis :

453. « Antuerpia jam inde a mense Maio uterum gestarat ; hinc mense Julio insignibus sex agrariis concionibus intumuerat : accesse- rant Lutheranorum et Calvinistarum in uno utero concertationes ; necessario itaque pro- dire, Flandriae exemplo, infaustum partum oportebat. Solemnes annuge Festo Assumptionis Beatge Mariaj Virginis urbicaj supplicationes de more peragebanlur ; imago Beatse Mariae Vir- ginis solemni pompa per urbem circumlata, inde, pro more, medio templo collocatur. Mul- tis itaque verborum contumeliis Jerichuntinum hunc triumphum Arca; Novi Testamenti, ( simi- lis enim describilur Arca? veteris ad Jericho Josuevi.) multi proscindunt, Deiparam (proli scelus !) Mariolam fabri, a Josepho fabro salu- tant: accendunt animos ministri ;fugienda non animo modo, sed et corpore idola clamant, eradicari, exstirpari tanlam summi Dei contu- meliam oportere vociferantur. Quinto itaque die post, illo ipso tertio decimo kalend. id est, die Augusti vigesimo, post preces vespertinas, nebulones nonnulli sacram aedem primariam, D. Virgini sacram ingressi, insanis clamoribus vocibusque toto templo concertant, imaginem Beatse MarifE compellant; si, Vivant Geiisii, cla- met, parcituros se illi affirmant, ffidituis in- sultant, cum Calholicis rixantur. Excitus ad eum rumorem magistratus, initio apparitores, post e suo collegio certos in templum, nullo fructu ablegat. Sub vesperam itaque liora sexta, occlusis templi foribus, prseunte quodam cen- turione, qui tutandarum concionum munus te- nebat, sublata voce, ad numeros Genevenses Psalmum auspicatur, eo eventu, ut velut car- mine motis mentibus , in imaginem Deipara,' caeterasque furibundi insilirent ; Chnstum deni- que una cum cruce funibus delractum in frusta

comminuerent ; latrones tamon, (suos equidem tutelares) intactos relinquerent ; sacrosanctuni Sacramenlum horrendis contumeliis afflcerenf, prffislantissimorum pictorum monumenta con- fringerent, religiosa, jure etiam Gentium, mor- tuorum sepulchra violarenf, suppellectilem sa- cram omnem auferrent :atque ea ratione pauci nebulones, nemine repugnanle, in tam popu- losa urbe , totos tres dies bacchantur, tolius urbis templa diri|)iunt, monasleria, sacella, ci- bos, quos absumcre non possunt, profundunt, cervisiam reliquam fcedant, libros Bibliotheca- rum nullo discrimine conscindunt, pecuniam, vestem suppellectilemque sibi omnem rapi- unt ». Et infra : « Jam vastatis hunc in modum templis, mox primarium beafee Maria} Herman- nusStuyckerZuolIanus, Calvinistarum minisfer turbulentissimus, invadif. D. Georgii a?dem Lu- therani occupanf. Lubet adjungere verba Metrii Calvinistffi, quo cerfius etiam ista posteris con- stent. Maregravius, (inquit) postquam plebem difficile expelli aut sedari posse videt, omnes januas, una excepta, claudit et discedit ; hinc populus audentior factus , cum jam vesperi hora sexta esset audita, alfer alterum instigat, simulacrum Mariae deturbant, sacellum effrin- gunt, exclamant : Vive les Geus, Vivant Gensii. Hoc incepto, mox tam valido furore ulferius progressum, grassatum, pluribusque manibus laboratum, ut anfe noctis medium, omnia sa- cella effracta, altaria dejecfa, sfafuse, simulacra et imagines deturbatse fractaeque, clausfra om- nia reserata fuerint, in hoc amplissimo Mariae templo, altaribus plus minus septuaginta deco- rato, et prefiosis picturis regalique luxu tam splendido, ut simile vix inveniri queat. Haec omnia simul atque hic peracta, ingenfes ado- lescentum caterva, viris nonnullis, nebuloni- bus simul et meretricibus permixtis, circum- currunt, idem aliis etiam locis perpetraturi, Franciscanorum, Clarissarum, D. Jacobi, An- drete , Georgii , Michaelis Pefri Pofsi Burgi, Fakenarum sororum, Albarum, Nigrarum, et Terfianarum, Nonnarum Bogardorum, Domini- canorum, et ut semel ac simul dicam, totius Antverpianae urbis tenipla sacellaque omnia insano festinoque lumulfu vasfant; ita ut, ante clarum orientis solis jubar, praecipua quseque dirufa deturbataque fuerint ». Et nonnullis in- terjectis : « Postridie mane statim afque porfae patebanf, Iconomachorum quidam extra urbem currunt, primo ad D. Bernardi monasterium, sexquimilliario ab urbe, deinde circumcirca in pagis Antuerpiae vicinis, incredibili audacia et sfrenuitate, omnia in femplis confringunt ac demoliunfur. Interea alii, toto hoc die et duo- bus^sequentibus, in ipsa urbe, templa et nona- steria iterum percurrunt, ef quidquid reliquum vel integrum invcniunf, confringunt, nemiue contra aut dicente, aut faciente ». Sic ille.

222

ril V AXNUS I. — CHRISTI 1566.

454. Falsa vero ac comnientitia, ex his, ea deprelienduntur, quse Thuanus, ad excusandum ex morc horrendum hijereticoruin facinus scri- pto mandavit : narrat siquidem, quod, dum Christi Crucifixi simulacrum ingens, egregie deauratum, (cujus supra Harseus meminit, ut audisti,) impii funibus cunctanter tractimque dejicere conarentur, sorte accidisse, ut in Vel- leris Aurei Equitum insiguia , super exedras dej^icta incidercl, eaque confringeret ; quamob- rem, patientia se jam in justam indignationem vertente, magistratum ac plerosque cives arma sumpsisse, et mullitudinem e plebis face talia molientem avertisse ac propulsasse, quibus- dani ex his comprehensis, et mox in foro partim suspensis, partim exilio et alia poena ad exem- plum mulclatis, etc.

At , quam fabulosa simul ac inepta sint hffic aliaque ejusmodi quae addit, ut tanli sceleris conscios ac auctores haereticorum prae- cipuos minime extitisse ostendat,ac ferale exci- dium in plebis tantummodo faecem rejiciat, ex ipsius oris testimonio facile judicatur. Cum enim omnes paene scriptores.quod praediximus, venerandum Crucifixi Redemptoris simulacrum in majori urbis templo statuerint, idque pri- mum a saevientibus latronibus legatur direp- tum ; cum hoc prima die acciderit, et biduo sequenli continuatas sacrarum aedium a sacri- legis direptiones, nemine contradicere aut ire auso, Thuanus ipse difflteri minime potuerit ; quomodo deinde, ex praefatae imaginis confra- ctione, magistratus ac civlum patientia in jus- tam indignationem versa, sacrilegia ista mo- lienti mullitudini, armis sumptis, sese obje- cisse, ac poenis etiam impositis eam coercuisse asseruit, si non tanlum (ut diximus) ea die, sed biduo etiam sequenti, nemine contradicente, eadem facinora plebs ipsa patravit?

453. Quod vero impire commolitionis ac execrandi excidii, non tam plebis faecem, quam nobiles haereticorum, (quos Thuanus deinde et alii, ut infra dicetur, se crimine illato purgare contendisse pluribus, ut innuimus, narrat) ac magislratum gerentes, auctores fuerint ; evi- dentissime agnoscitur. Respuerant enim An- tuerpienses magislralus ipsi, quod, adcoercen- dam plebem quae jam ad seditionem versa agnoscebatur , obtulerat Parmensis auxilium, ut cuncli fere scriptores, nec ipso Thuano dem- pto, testanfur ; eo ab hceretica pravitate per- ducta iniquitate , ut proprium excidium ac calamitatem diligeret, sibique ipsi minime par- cendum pularet. Quibus si addas, quod biduo tantum, postquam ab ea urbe Orangius disces- serat, ejusdem horrendum excidium patratum fuerit, verum intelliges, quod Haraeus his ver- bis scriptum reliquit: « Certe nemo sese contra eos, (nempe nebulones conjuratos) toto triduo serio movebat. Causa ferebatur, quod aperta

machinatione nobiliuni foederatorum, (qui, ut passim ubique suos, sic et Antuerpiac Pensiona- rium Wesenbekium aliosque habcbanl) tum et tacito favore Orangii et sociorum procerum ista fieri satis constaret, atque ita non temere civibus contra cives ad arma ruendum esse, plurcs raliocinabantur ". Sic ille : imo ab ipso Thuano eadem hacc Orangii perfidia his verbis proditur : « Dum haec agerentur, crebris lilteris a magistratu Arausionensis rogabatur, ut ad urbem veniret, qui sua dissimulafione usus, hacc per suam absentiam fieri mallet, sive ne- cessitate eos adigere veHet, venire noluit, nisi ea conditione, ut se suaque , et omne urbis administrandae jus sua? potestati commilterent, etc. ».

456. Ubi igitur tot tantaque Antuerpiae pa- trata crimina Parmensi innofuere, ipsa nuntio consternata, cum (ut scribit Benfivolius) proce- res, provinciarumque gubernatores, temerarios hos ausus non modo dissimulare, sed iisdem etiam fomitem minisfrare merito suspicare- tur ; propriae incohunitati consulendum putavit, compositaque suppellectile, Montes in Hanno- nia adire decrevit. Formidinem ejus rite auxe- rant, ac in sententia in tutiorem locum se reci- piendi confirmaverant foederatorum commina- tiones, quibus temere de milite a se conscripto, de societatibus susceptis, multa satis palam jactabant ; et quod circa Bruxellam, per agros ila turbulenfi quidam armati discurrerent, (et quidem studio, ut inde eam excedere compel- lerent,) ut urbi ipsi regioque pariter palatio timori essent ; eo magis, quod Vilvordiam Par- mensi abducta , Geusios ei custodes apposi- turos diceretur. Prceclpui fere omnes Belgii proceres Bruxellse tunc commorabantur, qui, audilo gubernatricis consilio, a proficiscendi proposito eam retrahere studuerunt. Agamon- tius et Orangius, prae aliis, hoc officio sunt functi, et non esse quod Bruxella; metueret, ac polius se propriae vitae jacturam quam vim ul- lam ei inferri passuros edicunt. Sic ei consulere visi suut, sed revera (ut Bentivolius adnotavit) sibi potius consulere voluerunt ; haud levis siquidem criminis rei existimati fuissent, si coram ipsis gubernalrix alio se recipere, vel polius se in fugam Iradere coacla fuisset. Sacri- legis nihilominus Antuerpiensibus nii magis in vofis fuisse, quani ut Parmensem Bruxella ex- turbarenl, quod, ea absente, impium suum facinus Bruxellenses sectaturos sperarent, mox dicetur.

457. Proceribus igitur quos memoravi- mus suadenlibus, a sententia Parmensis dis- cessit ; deinde cum foederatis, cerlis legibus cffitera quoque composuil. Quapropter, edicto vigesima quinla Augusli edilo, ipsamet et suas cum foederatis paclas inducias vulgavit, et po- pulos de officio commonefaciens, brevi adfu-

PII V ANNUS 1 . CHRISTI 1 506.

Q-JS

tiiniin regem dixit. Gravissimas quoqiie poG- iias sacrilegis templorum direi)toribiis inter- minala est, et contra magistratus et urbes quae sceleri consensissent privilegiorum jac- turam decrevit. Bruxellae militare imperium Mansfeldio conflrmavit, mille octingentis pe- ditibus delectis, et tota ea urbe ipsiusque agro haereficorum proscripsit, conciones ac novarum sectarum exercitia prohibuit.

458. Verum (ut scribit cum aliis Thuanus) pessimum Antuerpise exemplum, jam ad alias iirbes et loca transierat ; nam MeclilinicC idem hgercfici ausi sunt, licet a magistratu impediti. Lira; autem, cum alifer mulfitudinem magi- stratus coercere nequiret, e templis sacris imaginibus aliisque sublatis qua; offcnsionis causam prajbere viderentur, Iconoclastarum consilia elusit. Bredae vero, Bergaj ad So- mam, item ad Sylvam-Ducis in Brabantia, in Flandria, (ut innuimus) Gandavi, Ipris, Te- neramondse, Alosti, Aldenardge, Tornaci et Va- lencianis, plebs impune sacra omnia evertit. Trajecti pariter ad Mosam, Dordaci, Amstero- dami, Delfis, Hagse, Harlemii, Briela? ac Lug- duni in Bafavis ; in Zelandia denique, insulis Campoverso et Ulissingaj ; in Frisia Graenin- ghae, Leovardiae, et aliis ejusdem provincia; locis ; Campis Suvolse et Deventriae oppidis, Transiscelanis, Arnhgemii, Venlonse, Hardevici, Burcnuindae ac Neomagi in Geldria ; necnon Mittelburgi, eadem patrata scelera fuere, cum impiorum conatus vel adjuvarent vel avertere magisfratus minime valerent.

459. E contra vero maximarum virtutum fortitudinisque illusfria specimina (ut scribit cum aliis Haraeus, et nos paulo ante innuimus) aliffi provinciae, in iisque constitufs; urbes ac loca dederunt ; quorum merito, virtuli ac in verae religionis proposito, laudis testimonium hic non est denegandum. Ex eodem Hara?o audi quae fuerint : « Luzenburgum (inquit) Artesia, Hannonia : urbes, Insula?, Duacum, Orchinium, Namurcum nullani hujuscemodi in se confumeliam admiserunt. Brabanfia ifem, magnam Ducafus portionem, quae Lovanio et Bruxella describitur, magna cum laude immu- nem habuit. In Flandria, Brugae, Corfracum, Granelinga, Dunkercka, Alostum, Tenramonda, Gerardimontium officium prsestiterunt : adeo- que Casenbrofius, unus licef e focderatis, Eg- mondano a consiliis, cum Iconomachos circa Gerardimontium nonnullos offendisset, colle- cta, (ut re subifa poteraf) percxigua rusficoruni manu, caesis duodecim, viginti vulneratis , e captivis quinquaginta uno et viginti suspen- sis, reliquis virgis caesis, ingentem facfiosis hominibus metum incussit, etc. Neomagis ea laus hisce temporibus fuit, ut magistratui praeclare imperanti forfifer cives parerent, con- cionatores urbe profligarent , Societate San-

cti-NicoIai ibi celebri suspectos homines re- moverent, comitcm Mcgenuim in urbem ad- ducerent, consiliaque religioni obedientiKqiie regiae retinendis opportuna susciperent. Co- miti Culenburgano, novam religionem me- ditanti , forfissime honorafi plures cives re- stiferunt;eruditoque libello pericula, quK post acciderunt, tanto ante demonsfrarunl. Ulfra- jectum, celebris eo tracfu civifas, anfequam e subito atque inopinato metu se collegisset, quatuor Ecclesiarum Bapfismalium, duorum monasteriorum Dominicanorum et Francisca- norum contumeliam ita est perpessa, uti loca caefera, prudente canonicorum civiumque for- tiludine, ab injuria conservarenfur. In Hol- landia, magna iis temporibus fuit Dordraci, Karlemi, Goudae et Gorcomii gloria. Per Zelan- diam Frisiamque, quamvis inter Lutheranos, Calvinisfas afque Anabapfisfas varie res jacta- retur, Catholicorum tamen per ea loca mul- lorum constantia atque virtus emicuit» . Hac- tenus ille.

400. Antuerpiae autem conjurati, cum se- cum (ut innuimus) in execranda quae patrave- runt delicta descensuros quoque Bruxellenses, exturbata ex urbe Parmensi, sperassent ; ubi hac spe frustrati se agnoverunt, suaque nufare molimina conspicerent, sibi ipsis metuenfes, libellum urbis magifratui obfulerunt, in quo pra?cipui, tum nobiles, tum hffireticae iniqui- tafis ministri, se ignaris ac omnino insciis, in sacras imagines ac templa furenfem et in- consulfam plebem irruisse ostendere connixi sunt. Probasse quidem ultro falebantur pra- vos hujusmodi cultus penitus ablegandos ; non tamen modum, quo, abjecfa magisfratuum legitima auctorifate, effeclum id fuerat, quemve idcirco toto animo fuerant detestati. Si jube- rentur, paratos se esse fidei ac obsequii jus- jurandum repetere ; inferim tantum sibi lo- cus daretur, in quo conventus suos cogere possent, excusantque, quod jam templis qui- busdam, dum certa sedes ipsis assignaretur, ad conciones uterentur. Deprecantur demum, ut edicto distrlcte prohibeatur, ne alius aliura, religionis intuitu, dicfo vel facto laedere au- deat. Sic modo simulafionibus, ubi vires sibi non suppefere agnosceret, modo viribus ac impefu, ubi tuto posthaberi poterat simulalio, ha>retica iniquitas usa est : simulafa siqui- dem fuisse haec eorum aliorumque ha^refico- rum, si qua; fuerunf, officia, ex his qua;, sub finem bujus anni, Joannes Stractmanus Ordinis Praedicatorum sodalis, ad cardinalem Alexan- drinum scripsit ' , impia eorum molimina ac ausus referens, conjicere erit ; dicit cnim :

461. « Insuper scribere compellor perfi- dissimorum ha?reficorum in nosfris regioni- bus, (quorum infinifus est numerus) insaniam ac rabidam jactantiam, qua passini gloriantur

PIl V ANNUS 1. — CIIRISTI 1 5G6.

ipsi, pleni spiritilms malignis, superbissimo fastu, se elaboraturos ut tota inficiafur Italia atque Hispania ; jamque fcrunt, se deslinasse in dictas regiones consimiles belluas atque furias infernales, qui pestiferum ipsorum do- gma alque zizania tritico superseminent. Qua- propter humiliime orare non dcsinam V. I. D., qua debeo servata observatione, ut prjevia admonitione ad omnes principes Italia;, et quorum interest, ut diligenlissima in hosce fidei capitales inimicos fiat animadversio ri- gorosissimaque punifio, ut temerarii ipsorum conatus reprimantur, atque ad petram alli- danlur fidesque Catholica illibata permaneat. Addam et aliam horum perfidorum audacis- simam insolenfiam ; aiunf enim, ubi regis no- stri Catholici (cujus prresentiam omnes boni el Catholici ut Angeli vulfum expecfant, mali Ycro et istius farina? homines metuunt ; qui sffvire non desinunt in Deum, in Dei sacra- menta, in sanctos, lingua ipsorum pestifera, et solum metu a facto simulantes) ; in clerum, omnem slatum Ecclesiasficum, quem efinm iu universum sese trucidaturos jam iferum, ante Omnium Sanctorum festum minabanfur : sed, laus Deo, adhuc subsistimus, (licet in nonnullis ex oppidis Ecclesiastici et religiosi expulsi sint) dum nobis aderit in primo ac- cessu, iram et indignationem deferbuisse co- gnoverint ; tantisper dissimulantes, ad eamdem malitiam se reversuros, nec desinituros, quin ipsorum iniquissima; falsitates superiores eva- dant , ac veram fidem Catholicam penitus exstirpent.

« Configit pr£eterea a paucis diebus, quod quidam cognomine Berchmontius, neque re, neque genere nobilis, sed ex pafre nobili et illegitimo thoro, Bredse, oppido ducafus nos- tri Brabantiffi natus, Anfuerpise (hoc est, An- versa) residens, nescifur an proprio an alterius instinctu, postquam maximam rei domesticae et uxoriae partem dilapidasset, impium cum ali- quibus sceleratissimis hominibus fcedus iniit, diripiendae civitatis Antuerpiensis, et facto tam enormi fucum addidit odium jam excandes- cens Calvinistarum, Confessionislarum et Ana- baptistarum (ita enim vocanfur hffireses jam per Belgium grassantes) confra presbyferos, monachos et Catholicfe Ecclesiae fautores, et eorum templa et monasteria. Conduxerat non parvara manum perditissimorum juvenculo- rum, cum quibus intrepide templum Deiparae Virginis occupat ; et ostiis undequaque clau- sis, ea, quae a Catholicis restaurata erant, dis- rumpit, et foedissime omnia contrectat, animo occupandi turrem Ecclesiae, et sono campa- narum excitandi populi frecem, et seditione orta, spoliandi canonicorum et aliorum Ca- tholicorum divitum mercatorum aedes. Quae cum comifi Hoochsfratano, qui civitatis .\n-

tucrpiensis praesidio prtrest, doncc princeps Oraugfe ex comitalu Ollandia? revertafur, de- nuntiantur, stalim comifatus cum aliquot sa- tcllitibus, ad templum convolaf, et Berchmon- tium cum sua cohorfc adesse jubet, arrepfoque safcllitis baculo , primus se spolianfibus ob jicit, cos admonens temerifafis et insaniae cf deprecatur, ut desisfere velint, alioqui se vi contra ipsos experifurum : sed frustra ad nionet et orat : imo comitem templo includunt qui rei novitate commotus, jubet a militibus qui foris erant, fempli osfium vi recludi, et coiiortem totam ad pugnam instructam in gredi, et praedones, aut lapidari, aut capi Capfi duccm, qui domum profugerat, produnt qui nocfu nihil mali suspicans , ex proprio lecto et Eedibus captivus in domum civicam ducifur, et die sequenti cum quinque ex suis patibulo affigitur laqueo et strangulatur. Quo peracto, multorum animi, qui pradae in- hiabant et Catholicorum eversionem desidera- bant, defecere, populusque multum fuit seda- tus ; attamen interim non siluere haereficorum concionatores, neque cessavere structurae no- vorum templorura, quae maxima audacia et ingenli sumpfu, contra imperatorum regum- que edictum, in civifate Antuerpiensi et Gan- davi, exfra, juxfa porfam civitatis exfruxe- runt. Calvinisfae duo templa Anfuerpiae rofunda forma, ingenti amplitudine, ex lateritio lapide ad tecta usque evexere : in quibus templis, tertio hujus mensis Xovembris, cum maximo omnium civitatum concursu, suo more Co*- nam Dominicam celebrarunt. Sed longe sit a me ipsorum pestiferum modum referre, quem observarunt ; nam blasphemiis omnia sca- tent. Confessionistarum etiam concionator apo- stata, monachus quondam Carmelifa, cum suo socio Dominicano nostri conventus Bruxel- lensis, efiam apostata, cum maximo populi concursu (quandoquidem ipsis Bruxellae in no- stra civitate non licuif) Anfuerpiae nituntur suis blasphemiis everfere sanctam Ecclesiam Ca- tholicam ; sed spero tandem magno ipsorum malo, etc. Bruxellce, x Novembris mdlxvi ».

462. Minori forfe religionis incommodo Gan- davi sedafae furba?', cum neque intra urbem, nec aliis quam Calvinistis concionandi facultas sif facta ; cum e contra Anfuerpife omnis novae religionis conventus receptus fuerif. Amste- lodami vero, re cum sex et triginta sectafori- bus diu agitata coram Curiae Ollandiae delega- tis, tandem sic componitur, quod religionem Catholicam si quis lurbasset, mortis supplicio afficeretur ; ut conciones caeteraque novae re- ligionis ministeria, in Franciscanorum templo, a quo religiosi exturbafi fueranf, exercerentur ; cneteris monasteriis primaevo Catholicorum ri-

' Ab Isselt, etc.

Pir V ANNUS 1. — CIIRrSTI 1506.

225

tui remanenlibiis. Ul armatiis ncmo concioni- bus interesse pr?cs»meret. Ut minislri munus nemo exerceret, ni prius inter cives adscri- ptus esset. Ut ab injuriis, libellis famosis si- milibusque contiimeliis abslinerent. Liceret ca- davera quovis ritu in Minoritarum condere coemeterio ; si alio tumulo tradenda essent, vel nuiiis omnino csermioniis funus celebra- retur, vel hcE Catholici dumtaxal ritus exi- sterent. Catholici vero suorum cadavera, vel in eo, quem prffidiximus, Franciscanorum coe- meterio , vel alio qiiocumque libuisset loco sepelire possent. Si ea pacta rex approbare renueret, cuique discedendi suaque secum au- ferendi facuUas esset. Harum urbium exem- plum, ut ab Isselt narrat, urbes reliquae pas- sim secutae sunt, iisdem fere conditionibus, prajter Tornacum el Valencenam, qua3 diu con- tra regem et religionem sunt luctata?, sed ta- men vi et armis a Parmensi compulsa; ; et cum in eis tumultuantium plurimi scelerum pcenas dedissent, caeteris urbibus ac locis exemplo fuerunt, ita ut brevi cuncta ptene pristinae tran- quillitati reddila viderentur. Tornacum niliilo- minus, non hoc anno, sed sequenti, a Parmen- sis militibus sub Noicarmo occupatum scribit Surius, al probabilius pra^senti Harseus asserit. 463. Gubernatrix autem , quod, ad pro- pulsandos rerum novarum cupidos, necessa- rio vim adhibendam agnovisset, necessarioque etiam urbes mullas communiri oportere intel- ligeret, quod sine metu difflculler eos in offl- cio mansuros animadvertisset ; hac de re, ac- ccptis etiam mandatis a rege, (cujus animum graviter exorti lumullus percusserant , unde corum commolitores severe admodum plectere decreverat,) ab Hispania, ad hoc accepta pe- cunia, militem conscribere ccepit, quo leme- rarios eorum ausus comprimere valeret. Quod, cum delictorum conscii fegerrime ferrent, foe- deratorum prfecipui sibi serio consulendum existimarunt , ne inermes ac omni destituti subsidio, a superveniente regis ira prseoccu- parentur. Exeunte itaque hoc anno , seu, ut alii tradunt, sequenti inchoante, Teneramon- diam, FlandricB urbem, Orangius, Egmondanus, Hornanus, Hoochslratanus, et comes Ludovi- cus Nassovius convenerunt. Multa hic Oran- gius (ut Haraeus refert) in eam dixit senten- tiam, ut, neque vi de suscepta semel religione dcpellendos Iiomines proflteretur, et contra ira- minentem regis iram serio cogitari debere af- firmaret. Ludovicus fratri assentiebatur, mul- taque de Germanicis auxiliis in medium affe- rebat. Se regi non esse repugnaturum Eg- mondanus professus est. Hornanus, suo modo militariter multa jactavit. De Hooclistratano obscura fama cst. At, cnm innumeris unde- quaque periculis consilium omne patere con- spiceretur, dubiis ancipitibusque animis, nil

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

certi statuere potuerunt. Orangius vero in ea quam conceperat, senteiitia obfirmatus, Ultra- jecto bellica tormenta Bredenrodio (quem fa- cile conjuratorum principem fuisse ostendimus) Vianam misit, ut eam ipse novis muiiilionibus firmaret. Multa hic exigui illius oppiduli pri- vilegia, summique imperii potestatem oslen- tabat, et custodes mililesque pro arbitrio ei- dem imposuerat, ac infestos sibi vetere odio Ultrajectinos, privilegiorum quorumdam prce- textu, multis ad Leccae fluminis ripam incom- modis divexabat. Sculpta ejus imago Geusico habitu circumferebatur, et ex plurimorum sen- tentia, ad Hollandia; Comitatum Frisia^que (ut dicit Harffius) vetus imperium, jure gentilitio Bredenrodius brevi perventurus credebatur. Verum, ut Scriptura loquitur ac Bentivolius scribit, subvertit grando spem mendacii ; nam prscipienlc Parmensi, a comitibus Arember- gio et Megemo , quibus etiam Norchermius sese addidit, inde deturbatus, ac in proximio- rem Germanife regionem se recipere coactus, paulo post ibidem infelici flne vilam conclusit.

464. Philippus autem Hispaniarum rex Belgiique princeps, licet raulta conlra seditio- sos, ut diximus, ac severa animo raeditaretur, tamen ea ex sententia ut perflcere posset, com- pressa interius ira, Orangium caeterosque Belgii proceres littcris perhumanis fuerat prosecutus, ac de vetere offlcio retinendo commonefecerat. Ad provincias quoque ac urbes, jam pridem se in Belgium venturum scripserat, ubi coram de subditorum postulatis sequissima ralione agni- turum confidebat. At inania hujusmodi offlcia reddiderant, qu£e Franciscus Alava Hispanus, apud Galliarum regem pro Hispano legatus, Montigneo in Hispaniam proflciscenti dixerat ; haud obscuris enim verbis, gravem Belgicis turbatoribus regis iram impendere signifi- caverat ; quod idem confirmasse, quibusdam in litteris, quas sub finein Decembris hujus anni ad Parmensem scriptas, et interceptas, ac ad Orangium dicitur fuisse delatas ; quo eodem tempore ad Hornanum fralrera Montigneus eas litteras dederat : ut multa in illis de regis gravi ofi^ensa commemoraret. Quare, de regis ejusdem simulatione, tam multiplici in animos suspicione injecla, mirum non fuerit, rebel- lantes, blandis verbis, quibus a rege deliniri videbantur, rainime acquiescere voluisse, ac, ut sibi caverent, nova moliraina excogitasse.

463. Piiis nuntium citm Utteris ad Belgas mittit, ttt in viam rectam eos redttcat. — Suramo interim animi racerore, religionis jacturani, sa- crorura direptionera, Dei et regis contcraptum, sacrilegorura detestanda flagitia audierat Pius, et serpentis hajresis cancro comprimendo to- tis viribus inciibuerat ; imo, ac si prajvi- disset, quBB deinde patrarunt inipiissiina ha;re- tici scelera, ut ea deturbaret, jam antea (ut

29

22G

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

siipra innuimiis) Jiilium Pavesiuin, archiepi- scopum Surrenlinum, Apostolicuni suum in Bclgium nuntium miserat, datis ad Marga- rilam Austriacam, Parma! ducissam, Belgiique pro fratre Cattiolico rege gubeinatricem, se- quentihus lilteris ' :

« Dilecta? in Cliristo filise, nobili mulieri, Margaritae de Austria, Plandriae gubernatfici.

PIUS PAPA V.

«Dilecla in Cliristo filia, salutem, etc.

« Cum, pro loco, in quo Dominus nos, licct immeritos, constituit , cupiamus divinte ejus Majestati obsequium nostrum fideliter praestare, et Cathulicae fidei in provinciis, quse hEereticae pravitatis peste laborant, tuenda;, animarum saluti simul, et ipsarum provincia- rum quieti, paci tranquillitatique consulere ; necessarium nobis visum est, in istas partes, in quibus nimis jam ea pestis crevisse et in dies largius serpere dicitur, mittere aliquem virum, Dei timore religionisque zelo praeditum, qui nostra vice dispiciat quid agere expediat ad id malum reprimendum et Catholicam reli- gionem conservandam. Quia vero ven. fratris Julii, Surrentini episcopi, fides et integritas, et divini honoris zelus, multis experimenlis explorata nobis sunt et cognita : nostrum eum et Sedis Aposfolicae nuntium istuc misimus, ad ea quae ad ipsam religionem pertinent co- gnoscenda, et quae compererit nobis referenda, ut de salubri et opportuno remedio, Deo ju- vante cogitare possimus. Illud autem ei man- davimus, ut in priinis te, tanquam eximiam filiam nostram visat, et nostris verbis salutet ; atque ad ea, qua; ei commisimus, pro tua nobis nota in Deum pietate, consilium et f*- voreni tuum fidenter requirat. Quod, ut divini obsequii causa et pro Sedis Apostolicae reve- rentia illi praestes, nobilitatem tuam vehemen- ter hortamur in Domino et rogamus. Ipsum autem devotioni tuae magnopere commenda- mus, et ut fldem ejus orationi super iis, quae tibi nostro nomine attulerit, habeas, petimus. Datum Romae, apud Sanctum-Petrum, etc. Die xviii Martii mdlxvi, Pontiflc. nostr. ann. primo ».

466. Ubi a Surrentiuo has lilteras Marga- rita accepit, in hunc modum ' ad Pontificem scripsit :

« Sanctissimo domino nostro

PIO QUINTO.

« Sacrosanctffi Romana et universalis Ec- clesiae Pontifici Maximo, domino observan- dissimo.

« Beatissime pater.

« Post humillima Sanctitatis vestra; pedum oscula. Quae reverendissimus episcopus Sur-

* Ex piopr. original. Ex Arch. card. .\leMad. t. 66. — - Ex Arcliiv. Vatic. Ibid. ut sup.

rentinus, vcstrae Sanctifalis nomine, mihi e.x- posuit, ea cum omni reverentia percepi, gavi- saque plurimum, quodS. V. in tantisreipublica; Christianaj occupationibus, oculos clemenler ad hanc provinciam mihi a Cafholica regia Majestate, domino meo clementissimo, com- missam, convertere, ac ea, quae ad Dei ob- sequium, hujus populi salufem quietemquc promovendam perfinerent, suggerere dignata fuit. Ad qua; melius exequenda, in hac tem- porum iniquitate, et dicta; Catholicae Majesfafis piaesentiam opfarem, et Dei opem implorarc non desino. In mea cerfe voluntate et studio nihil desiderari patiar, prout S. V. ipse Surren- tinus plenius declarare poferit, per quem efiaiu V. S. infelligere dignabitur, quantopere me sentiam erga eamdem obligafam, pro summo, quo me ac tolam domum Farnesiam favore complectitur. Pro cujus incolumitate ac felici regimine, Deum Optimum Maximum vicissim orabo, atque ad ejus obsequia me cum omni humilitate offero. Bruxellae, die vii Junii ann. .MDLxvi . Sanctitatis Vestrae obsequenfissima Margarita ».

467. Caeferi quoque nobiles Belgae, ac- cepfis, quas ad eos Pius dederaf, a Surrenfino nunfio Apostolicis litferis, nec ipso, ut vidi- mus, Orangio excepto, vere Cafholicorum pio- rumque partes se impleturos poUicifi sunt, ut patet ex eorum responsis; ex quibusVigliiZuvi- chemi ' unum hic referre sat fuisse, visum est :

« Beatissimo pafri ac domino, domino

PIO QUINTO,

Pontifici Maximo.

« Beafissime pafer.

« Nou potui, non summo affici gaudio, quod infelligerem eo testimonio apud S. V. me fuisse ornalum, ut inde mota fuerif per reve- rendissimum archiepisco[)um Surrenfinum, vi- rum vere probatissimum, litferas ad me dare, ac sancfissimam sollicifudinem suam de fidei Catholicae in hac provincia conservatione signi- ficare. De quo, Deo Omnipofenti ac V. Sancfi- tati maximas grafias ago. Efsi autem studium meum lubenter in hoc semper posuerim, ope- ramque diligenfer dederim, ut orfhodoxa re- ligio Sedisque Aposfolicte obedientia, inviolafa in his regionibus servaretur; tamen hujus tem- poris iniquitas facit, uf huic meo afi^ectui non omnino effectus respondeat : quemadmodum id plenius ipse reverendissimus Surrentinus V. S. declarare poferit ; cui hujus provincia\ praesertim quanfum ad religionem pertinel, sfatum sincere exposui, et ex aliis quoque viris Catholicis agnoscere potuit. Deus S. V. ad sua; Ecclesiae utilifatem diu servef incolumem. Da- tum Bruxellae, oct. id. Junii sidlxvi.

' Ex Oiigin. propr. Ex .\rchiv. carJ. .\le.\aud. iom. 66.

Pir V ANNUS 1. — CHRTSTr 15GG.

227

« Sanctitalis Vestrse hiitnillimus obcdientis- simusque famulus.

« Viglius Zuvicliemus ».

468. Nec minori pietate ac zelo, sunm se munus impleturos episcopi spoponderunt ', quos, tum per ipsum Surrentinum archiepisco- pum, tum per litteras, ab ipso ad cos delafas, commonuerat Pius, ut labanti in Belgio Catlio- licae religioni, adhibitis prcecipue, quai Triden- tini Concilii decreta paraverant, remediis, suc- currerenl ; ac , pro virili sua , hsereticorum ausibus obviam irent. Hujusmodi hortationi- bus, quffinam responsa data fuerint, ex non- nullis, quas hic inserendas duximus, illorum epistolis ', a proprio originali transcriptis, colligere erit :

« Ecclesise Empollensis decanus Sanctrs- simo patri

PIO PAP^ V.

«Sanctissime pater.

« Recepi ea qua decuit reverentia a reve- rendissimo archiepiscopo Surrentino Beatitudi- nis vestrse Breve, et ejus orationi fidem habens, praestiti, quae S. V. a me fieri per eumdem pos- lulabat. Humillime autem S. V. deprecor, ut, cum idem reverendissimus ipsi referet, qu?c ex me aut verbo aut scripto excepit, dignelur diligentius expendere pericula in quibus ver- samur, et nobis paterno affectu succurrere. Porro, ut quotidie Deo Patri per dilectum filium suum Jesum Christum gratias agimus, quod hoc lam calamitoso tempore dignatus sit Ecclesiae suse de tam pio ac vigilante pas- tore providere, ita quoque eumdem precari non cessamus, ut multo temporc salvam et incolumem eidem Ecclesise suae Sanctitatem vestram servet, cujus pedes devotissimo animo exosculor. Bruxellis, pridie non. Junii mdlxvi.

« Sanctitatis vestrte devotissimus sacella- nus Laurentius Metsius, Ecclesise Empollensis decanus indignus ».

« Episcopus Iprensis ^ Sanctissimo domino nostro

PAP^ PIO V.

« Beatissime pater.

« Apostolicum Breve S. T. una cum paterna benedictione, xxii Junii, per reverendissimum archiepiscopum Surrentinum, qua decuit reve- rentia recepimus, amplexi sumus, multumque gavisi de Sanctitatis tua? erga gregem sibi commissum provida sollicitudine , per quam inter has procellas , quibus misere jactatur i'eligio, in spem bonam erigimur, futurum, ut iterum brevi in desideratam tranquillilatem reducamur. Ut autem jussis pareamus, et quod nobis, ad Catholicae fidei defensionem conser-

* Ex Arcliiv. card. Alexand. tom. 66. — ^ Ex Arcliiv. card. Alexand. Ibid ut siip. ' — Ei Archiv. card. Alesand. Ibid. ut sup.

vatjonemque, et ad obedientiae Apostolica} Sedi debita; tutelam, opportunum esse vidcatur, brc- viter indicemus ; nihil pio temporis qualilatc commodius esse existimamus, quam si totis viribus incumbamus executioni reformalionis Tridenlina;, quse hisce rebus sic salis consulit ct medetur, ac sine magna invidia in usum niitti poterit, si, amotis impedimentis, acccdet justa diligentia. Primum, quia clorum illa po- tissimum spectat, eaque providentia Palrum facta est, ut etiam languenti Ecclesiae satis clementer sit attemperata ; et sequissimum cst, ut illinc Ecclesiastica disciplina prinuim resar- ciatur, unde dissolvi incoepit. Deinde, cuin auctoritas Romanae Sedis, ipsique debita obe- dientia, sine qua non potest consistere religio, in ipso Concilio Tridentino tain clare agno- scatur, ut nusquam clarius ; non video quid,ad retinendam restituendamque religionem con- venientius ordinari possit, quam, ut fideliter in usuni deducantur, qua; ab eadem Sede, oni- nium Patrum consensu, sanclissime et ulilis- sime sunl decreta. In acceleranda autem execu- tione, jam inchoata, successum feliciorcm et faciliorem reddiderit, si T. S. clero noslri districtus eximat spem ulferioris dilationis, quam sibi faciunt, praetextu illo, quod nondum habitum sit, nec haberi possit Concilium provinciale. Nam et archiepiscopum nosfrum Mechliniensem , cardinalem Granvellanum , constat justissimis de causis abesse : et in Concilio Tridentino pleraque et prsecipua ita clare diffinita sunt, ut nullam provincialis Concilii declarationem requirant. Proinde po- terit S. T. hanc vanain morte occasionem abrumpere, si nobis maudare dignctur, ut, non obstante Concilii provincialis dilatione, sine ulla dissimulatione, ad eorum executionem procedamus, quse absolute definila sunt, in quibus sane satis negotii ut otiosi esse non debeamus : maxime, si eadem S. T. nobis lempus statuat, quo rescribere debeamus, et de progressu rationem reddere. Hoc autem ad prsesentem causam multum faceret, et velut coronidem adderet his qua; Tridenti bene et iitiliter acta sunt, si Cafechismum illic pro- missum acciperemus; et divinum Officium, ad uniformitatem, quoad ejus fieri posset, T. S. auctoritate reductum, re|)urgatum et confirma- lum acciperemus. Diligentiam in custodiendis oviculis nostris, quam reverendissimus domi- nus Surrentinus T. S. nomine requirit, utinam, Dei misericordia freti, vel ex parte prEestarc possimus. Certe quam necessaria sit, omnibus notum est. Curabimus autem pro viribus, ut piissimis desideriis V. S. non ubique defuisse videamur. Cui, et nos in omni humilitate eni- xissime commendamus, el ul eam benignissi- mus Deus sua; Ecclesia; diu seivet incohiincm, devote precamur. Ypris, xxvii Junii ann. Jioi,xv(.

228

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

« Tua; Sanctissima; Paternitatis luimilis servds, Marlinus Ritliovius, indignus episcopus Iprensis ».

.i60. Tam pia egregiaque Iprensis liiijus episcopi, tnm \ota, liim sludia, mox in primis evertisse subortum lurreticorum furorem,dein- de Ecclesiasticorum, qui ipsi suberant, pervica- ciam , ex alia ejusdem ad ipsum PonliDcem Epistola' colligilur ; in ea siquidem manu sua scribit : « Cuni in tam horribili vastilale divi- nam ultionem aperlissime juvet agnoscere, qua?, post niultas comminationes, tandem acer- bius erupit in vindictam ; dum stEpius moniti, de vita et moribus reformandis, non paruimus : tamen (quod mullis lacrymis deplorandum est) adluic tanta est in plerisque locis cleri surditas, ut ad tale tonitruum nondum exper- giscanUir, etc. » Cum autem ipse, usque ad finem (ut narrat Havensis^) Tridenlino Concilio interfuisset , mirum ideo non est, quo illius decreta prospexerint adeo perspicue intel- lexisse, ac curandis religionis vulneribus uni- cum ea remedium dixisse, vulneribusque ipsis adliiberi exoptasse. Quod tamen ea cumulate in mores induci, absque Concilio provinciali non posse tandem animadvertisset , idcirco, diu frustra expectalo cardinali Granvellano, Mechlmiensi archiepiscopo, ad quem illud co- t^ere pertinebal, ipsum demum convocare, ha- bereque ipse instiluit. Qua de re prfefatus Ha- vensis ^ : « Dum aulem, (inquil) justa ex causa, ab Ecclesia metropolitana diutius quam puta- bat, abesset arcliiepiscopus, reverendissimus dominus Marlinus Kithovius, provinciae Mechli- niensis senior episcopus, ex auctoritate sacro- sancti Concilii Tridenlini, primam Synodum provincialem Mechlinire celebrandam indixit , eamqucxi Junii inca?pit, etxiv Julii anuo mdlxx absolvit, etc. » Inio bis Coucilium provinciale coegisse, inferius ipsemel scribit * ; quibus celebratis, dioecesanam synodum Ipris mdlxxvii habuit.

470. Cum Rithovio, Tridentinae Synodo pa- riter interfuerat Antonius Havetius ', ex Pr£e- dicatorum Ordine, episcopus Namurcensis, qui tamen ad Pii lilteras, ipsi ab archiepiscopo Surrentino exhibilas, nonnisi ista respondere sat habuit" ; licet Siirrentino eidem una cum litteris ad Pontificem miltendis, scripla alia iradidisset, quaj reperire non poluimus.

« Beatissimo patri et domino, domino uo- stro pa[)8e.

« Beatissimc pater.

« AccepUs Sanctitatis vestrffi litteris, quibus jubet fidem me adhibere iis, qua; reverendissi- mus paler archiepiscopus Surrenlinus ex parle

> Es ipso original. Ei Archiv. card. Alexand. — - Arnol. Havens. de erecliou. novo. episc. Belgii lib. 1. cap. 14. pag. 70. — ' Ibid. ul sup. lib. 1. cap. 13. pag. 60. — *lbid. cap. 14. pag. 70. ' — Ibid. ut sup. — « Ex Archiv. card. Alexand. loui. 66.

Beatitudinis vestra? milii propnneret ; auditis- que ejus proposilis, Irndidi ei alii|uot capita brevia in genere, et qua^dnm ore ad os in specie, cx quibus ulrisque inlelligi posse puto statum rcligionis in hac inferiori Germania et quibus in periculis vcrsetur , nisi per Catholicae Maje- statis advenlumei brevi succurratur. DeusB. V. Ecclesise suae servet incolumem ; cui omnem obedientiam et obsequium cum osculis pedum offero humillime. Namurci, xxv Maii mdlxvi.

« V. Sanctitutis obse(|uenlissimus fiiius, An- tonius Havetius, episcopus N.iniurcensis ».

471. Regi Hispayio pnierne mamlat Poiidfex ut in Belfjium se conferat, sed rex Belgicuni iter aggredi detrectat. — Vel his aliorumque litteris commotum Pium, vel , qua praeditus erat, eximia prudentia, a se ipso in eam descen- disse sententiam, iit tumultibus Belgicis sedan- dis unum esset remedium, qiidd scilicet Catho- licus rex in eam provinciam sese conferret ; vel ex ulroque, omnino incompertum. Illud in dubium vocari miiiime polest, adeo consilium ipsum Pii animo insedisse, ut ad illud executio- ni mandandum perpi tuo (etutverbis Apostoli utamur) opportune et imporlune eumdem Phi- lippum regem exslimulare urgerei|ue minime destiterit. Qua de re G.ibiilius' : « Ad haec de- nunliabat, (inqiiit) nisi praesenlia sua rex rebus modum afferret ; haud ila magno intervallo futurum, ut et in Belgis religio jam inculla periret, et rex i|)se, dilionibus suis exutus, con- doleret. Propterea in ea re insistendum esse vestigiis Caroli V, qui, ob unam Gandavensem defectionem, poslhabilis cseteris rebus omni- bus, ex Hispaiiia discessit, alque regis a;muli sui fidei se commiltens, Galliam praetervectus, in Belgasque [irogressus, eos molus omnes sustulit ac tranijiiillavit, etc. » Sic ille. Sed quoe hoc anno ad ipsum Calholicum regem scripsit, prae omnibus, Pii hac in re animum, studia consiliaque patefaciunt ; en ejus litterae, ex Valicano - Archivo fidelissime exscriptae :

« Charissimo in Christo fllio nostro, Phi- lippo, Hispaniarum regi Calholico.

PIUS PAPA V.

« Charissime iu Christo fili etc.

« Sicpe cum (lilecto filio nostro cardinali Paceco, sfepe etiani cum oralore tuo locuti fui- mus de periculo rerum provinciae tuae Flan- driae ; a quibus, qiianta sollicitudiiie et timore, de ejus tam nobilis provinciiB salule angere- mur, certioreiu M. T. crediinus esse faclam. Id vero etiam ipsi ad te scnpsimus, si celeritas adliibita fuisset ul debuit , credimus occurri ei malo facile poluisse. Nunc .ludimus, et satis certis nuntiis compeitum Iiabemus, non sine magno animi moeiore, res illus (lejore loco esse,

' Vil. Pii lib. 2. cap. 10. pag. 78. — - £i Archiv. Vatic. Ibid. ut sup.

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI I5GG.

229

quam anfea fiierint, nec malum itl renicdii di- lationem longiorem pati posse. Itaque comiuoti religionis et animarum periculo, de quibus nobis rationem esse reddendani scimiis ; com- moli vero etiain periculo tuo , iie lain nobilem provinciam, avilum palrimonium tuum, mo- rando, difrerendo et proteiando amitlas ; JI. T. Iiortandam alque monendam duximus. Niliilo- minus, pro aucloritate, quam nobis, licet in- dignis, Deus dedit, paterne prajcipientes atque inandanles, uf, nulla amplius inlerposila mora, illuc, ad reprimendum illud in dies crescens incendium, ipse te conferas. Nullum enim aliud remedium tanti ac tain corroborali mali esse constat, quam tuam prfesentiam. Si qui pericu- lum illius provinciae exlenuant, credo nobis, charissime fili, illi vel iu prudentia labunlur, vcl M. T. decipiunt. Si hoc tempus subveniendi saluli illiiis provincise pra;termiseris, vide, ne, si postea volueris, subvenire in tempore non possis. Reddere nos quidem rationem Deodebe- mus de animarum saiute, quaj illic (quod absil) tua negligentia, ab bserelicis tuis et Ecclesise hoslibus, perpessa fuerit ; priEter tantum dain- nuin tuum, prteter infamiam sem|)iternam, tot animarum jacturse ralionem Deo reddere lu quoque debes. Hfec liberius ad M. T. scripsi- nuis, quia non solum conscientiam nostram apud Deum et homines exonerare volumus, sed tuae quoque animae et tuaj exisliinalioni, tuis- que rebus, pro paterno erga te amore, consul- tum cupimus. Dat. Romse , apud S. Mar- cuin , XVI Junii mdlxvi , Ponlific. nostri auno primo ».

472. Digna profeclo hajc Pii Epistola cognos- citur, quffi aureis litteris tBlernitati consigneUir; pra;ler enim vere Aposlolicam auctoritatem si- mul ac libertatem qua exarata deprehendilur, ita scite in ea de picesenlibus disserit, ac si oculis fuliira prospiciat ; adeo ut, his qua! dein- de accideiunl, et qua; in Epistola hac futura prffividenlur, simul collalis, quod de sanclis- siino Samuele Scriptura loquilur ', rite usur- pari posse videalur ; quod \idelicet : I^on cecidit ex omnibus verbis cjiis in terram.

473. Illud idcirco exprobrare deinde Pius Phili|)|)0 [)oluit ^ : Si audisset me, et in viis nteis ambulasset, pro iiihilo forsitan inimicos ejus humiliassem, et super tribulantes eum tnisissem manum meam. Verum ille, nec tanli patris man- datis obediens, nec adeo salularibus monitisac- quiescens, a politicis suis excogitationibus seu illusionibus se divelli passus est, perstililque in senlentia, (qua in specie saltem se aliquando abdicasse, quae supra sunt recilata, declaraiit) P>elgium non adeundi. Ubi igitur, recrudesceiite in dies htErcticorum iniquilate, eo landein per- Ycnliiin essel, ut, qiiEe retulimus, scelera An-

tuerpia; patrassent, Pius, sfalim ac de illis cer- tior reddifus esl, rur^um Pliilippuni aggiessus, el ad Apostolicuin suum nuntium, et ad Philip- pum ipsum sequenles lilleras ' dedit :

« Ven. fralri, Joamii Baptisla), arcliiepi- scopo Rossanensi, in Hispaniarum regnis, apud regein Calholicum, noslro elSedis Apostolicee nuulio.

PIUS PAPA V.

(I Non facile scribere possumus, quanto in moerore versemur, propler tristissiinos nunlios, quos de rebus Flandria) accepimus ; mullorum enim litteris compertuin habemus, urbein lo- liiis illius provinciaj maximam, opulentissi- mam et munilissimam, aperte a charissimo lilio nostro rege defecisse, atque esse iu haereti- corum poteslale, Calholicosque omnes illius provinciaj trepidare et ad fugam spectare, si modo se ex impiorum ac sceleratissimorum hominum manibus eripere possint ; adeo tali- bus hominibus ad ca;des, ad incendia, rapinas, et omnia scelera et sacrilegia paralis, oninia reduudare. Scribimus ad regein litleras, quas abs te illi reddi volumus, in quibus litleris illius suae provinciae calamilatem, et Catholicae religionis instanlem ruinam deploranuis. Sa;pe illiiin per lilteras nostras hortati sumus, et veheinenter instilimus ut ille iret ; saepe eum de eadem re monendum, nostro nonune, ab oratore suo, et cardinali Paceco curavimus ; sed niliil profecimus, Jain veremur, si illuc ire statuerit, ne serus ejus adventus sit, quod Deus, pro sua misericordia, prohibeat. Daluin Roinae, apud Sanctum-Marcum. Die etc. mdlxvi. Pon- tific. nostri anno primo ».

Ad Catholicum regem.

« Charissimo in Christo fllio nostro etc.

PIUS PAPA V.

« Charissime elc.

« Qiiantopere necessariam judicaverimus M.T. praesentiam ad extinguendum incendiuin, quod in provincia tua Flandriae, ab hffirelicis excitatum, in dies augeri audiebamus, intelli- gere potuisti ex lilteris noslris, et ex iis, quae ad te saepius scribenda curavimus, ab oralore tuo et a dilecto filio nostro cardinali Paceco. Ex iis enim, quae audiebamus, nulluin aliud remedium superesse videbainus, quo illius provincia? saluti consuli posset. Nunc, quod siiie gemilu et dolore referre non possumus, mullorum litteris compertum habemiis, ui bem tuam, omnium urbium illius provinciae maxi- inam, opulentissimam et munitissimam, An- tuerpiam, fere redactam esse in ha;reticoium, tiiorum Deique rebellium |)otestatem, Calholi- cosque homines illius provinciae perlerritos ad

' 1 neg. 3. V. 19. — 2 Psal. 80. v. 14.

1 Ex Reg. Valic.

230

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

fugam spectarc, si modo libcre alio fugere pos- siiit : adeo plena esse omnia armis perditissimo- nim liominum, ad omnia scelera et sacrilegia paratissimorum. Itaque maximo in mccrore su- mus,nec liabentes jam, quod M.T. suadeamus, illorum populorum calamitates, et Calholicaj religionis instantem ruinam, ac tot animarum interitum lugemus, nostrisque paternis horta- tionibus et consiliis non fuisse, dum tempus fuit, obtemperatum, dolemus. Datum Romffi, apud Sanctum-Marcum, die mdlxvi, Pontific. nostri anno primo » .

47-i. Pra;valuil igitur apud Philippum con- silium, quo, a Belgico itinerc abstinendum, consultius visum est ; sed infelici admodum cxitu, ut eventus probavit, et nos innuimus ; nam Parmensi in earum provinciarum regi- mine dux Albanus suffectus, nimia severitate adeo commotos animos exasperavit, ut solus eos, maximo regis et religionis detrimento, ad perpetuam nulloque prorsus remedio reparan- dam defectionem adegisse visus fuerit. Belgi- cam suam profectionem Pontifici pollicitum fuisse Philippum expresse tradit Adrianus ; sed a proposito revocatum subdit, quod minirae haberet,cui Hispaniarum interim regimen com- mitteret, cum ille quem habebat filius, nec solus, nec etiam aliorura consilio fultus, mu- neri ferendo, utpote mente captus, sat esset. Yerum, ex his, quae acciderunt, excusationem hanc Adrianum eruisse probabilius censendum deprehenditur. Eam siquidem Philippum pro- tulisse non invenimus, ac Pio, multo plus sane quam Adrianus, inlimorum Philippi consilio- rura instructo, nec in mentem venire potuit, (ut superius allatee ejus Epistolee ostendunt) ut eam Philippus idem in medium proferre posset. Ouapropter adeo longe petitam excusationem ipsam et a subsequentibus elicitam, magis scri- ptoris ingenio dandam, quam verilati consen- taueam arbitramur.

473. .1 Pio petit subsidia Margarita Parmen- sis. — Sicut autem officiis a Pontifice apud re- gem factis, Belgii tranquillitali Parmensis rite consultum censere debuit ; sic ad turbarum compressionem, subsidia a Pio prPDstita aut concessa plurimum conferre posse existimavit; ideoque ab ipso eadem hac Epistola depre- cata est :

« Beatissime pater.

« Sanctissime domine, post humillimam Sanctitatis vestraj observantiara, usque ad pe- dum oscula beatorum.

« Serenissimus rex Catholicus, dominus meus colendissimus, dominia haec Germania; inferioris, mea; gubernationi commissa, quae dudum in eura transtulit quondam inclyta; me- moriae Carolus V imperator, genitor ejus, ob diutinum et difflcile bellum, ita inccepil sere alieno gravare, ut in hunc usque dieni illa

restaurare non potuerim ; sed et varise quotidie ac novffi suboriunfur occasiones sumptuum, quibus eorumdem dominorum proventus suffi- cere nequeunt ; pra>sertim, cum, praiter gravia impendia, quae Majestas sua sustinet contra Turcas, tam in Melita, quam Goletta et Hunga- ria tuenda ; ego quoque, earumdem harum provinciarum nomine, ingentem pecunia; sum- mam.cum statibus imperii, sacratissimo Ca,'sari conlribuere tenear ; et deinde, (ut arbitror San- ctitatem vestram intellexisse) ita ab haereticis et sectariis hae regiones infestentur turbentur- que, ut, niji aliunde quam ex ordinariis sub- sidiis suppetiffi atque auxilia ferantur, ullerius diu subsislere nequeant. Quamobrem non habe- nnis rex et ego, in hac rerum necessitate con< sfituti, ad quem, praeterquam ad Sanctitatem vcstrara, tanquara sacram anchoram, cui uni- versaiis Ecclesiae cura incumbit, recurramus, auxiliura et opem petituri, utpote donativum seu subsidium medietafis fructuum etbonorum Ecclesiasticorum, in iisdera provinciis inferio- ribus consistentiura, citra magnum gravamen Ordinis Ecclesiastici, cum de illius conserva- tione nunc praesertira agatur, quiqueprincipera protectorem suum in tam gravi discrimine, ju- remerito et secundum Deum juvare teneafur ; quemadraodura latius exponet Sanctitati vestrai illustrissimus dominus commendator major Castellae, majestatis suae orator, quem, ut Beati- tudo vestra benigne audiat, fidemque iis quae refert, illi praebere, atque hac rerum a sectariis et haereticis calamitate altius perpensa, justae regiae petitioni ac meae liberaliter condescen- dere dignetur, obnixissime rogo et obtestor : factura rem non minus sanctam, quam religioni orfhodoxae maxime necessariam, ac sua digm- tate et munere pastorali dignam, Deoque Opt. Max. gratara, qui eamdem Beatitudinem ve- stram Christiano orbi diu servet incolumem. Bruxellee xivjulii mulxvi.

« S. V. humillima et obsequentissima filia, Margarita, ducissa Placenliae et Parmae, sere- nissirai regls Catholici in provinciis suis Ger- raanife inferioris locura tenens ». Hactenus Episfola.

476. Ex mutuo conseyisu Pontificis et regis, Hispania ab hseresi et morum perversione prx- servatur. — Mense Novembris hujus anni, ut Surius, Thuanus, Belcarius aliique narrant, Antuerpiam, a Confessionisfis evocati, venerunt Lutherani ministri, Matthias Flacius Illiricus, Cenfuriarum Ecclesiasficarum concinnator, Do- minicus Spargenbergius , Joannes Vorsfius, L. Haraelmanus ; dum alii, ex Geneva et Anglia vicina, qui Helveficam Confessionem sequebau- tur, accivissent ; quorum, post aliquot discep- tationes, annifente Marco Peresio, institore Hi- spano difissimo, qui illis favebat, praevaluisse auctoritatem , scribit Thuanus , et confirniat

PII V AXXUS 1,

CHRISTI 15GG.

231

Surius, his verbis : « Pcrro autem Lulherlci buccintiatores non admodum magnos videntur Antuerpiaj successus habuisse, quod Calviniani primas sibi facil:; vindicarent ; et certe, cum postea inde discessissent, et Spargenbergius Coloniam venisset , quodam ex illo percon- tante : quis rerum status esset Antuerpiae, aut aliquid ejusmodi , ille respondit : Antuerpia; Chiistus pendet inter duos latrones, Papistas et Calvinistas : significare volens, ut arbitror, Lutheranis ibi non mullum esse loci el aucto- ritalis, etc. ». Sic Surius. Edidisse vero, paulo posf , Illiricum et Spargenbergium, Laline et Theufonice, suam Confessionem, quam, Con- fessioncm ministrorum Jesu Christi in Ecclesia Antt(erpiensi,consentientemcumAiigustianaCon- fessione, appellarunt, idem scribit ; cum jam multo ante Calvinista^ Theutlionici suam quo- que edidissent, hoc titulo : Brevis Fidei Confes- sio. Ufraque famen a Calholicis, doctissimis et gravissimis viris, confutata est. Inter utriusque secta; ministros habitas disputationes de Cor- poris Christi praesentia in Coena, scribit Belca- rius, qui addif, quod, cum inter se convenire non possent, haud diu ibi commorali, re in- fecta, domum reversi sunt. Ab Isselt tamen conventus is sectariorum in sequentem annuni rejicifur.

477. Inter commiserandas has, religionis causa, in Bclgio commotas tempesfates, Catho- licse fidei tamen immobiiifer adhKrentes, fini- tima; urbes nonnullfe, et a naufragio tuta;, et jucundam tranquillitafem tenuerunt ; nam Ca- meraci, ut pra^fafus ab Isselt narrat, in tanfa civium multitudine, unus repertus est Joan. Clericus, qui Germania; exemplo, ab archiepi- scopo, urbis domino, et magistratu, concedi Confessionem Augustanam civibus poslularef. Ad postulata vero id responsi accepif, ut intra curiam retentus, accepta capitis sententia, ho- ris tribus post, caput palam in foro amitteref, tranquillissimamque eo suo malo rempubli- cam efQceret. Prudentissimus quoque (ut Su- rius narrat) sancfre Ubiorum Coloniffi senatus, immortalique ad omnem posteritatem laude dignissimus, summa cura et vigilanfia, tumul- lus omnes intra suos limites antevertere et avertere studuit, Deoque adjuvante, illiusque optimos conatus mirabiliter fortunanfe, ejus amplissimai urbis celeberrima respublica pri- scum illud suum, in asservanda mordicus se- mel recepta religione, singularis constantiseno- men sibi jure opfinio vindicavit. Nec dispari zelo, tuenda; religionis studio Leodium se dedit, id in primis curante Gerardo Gioesbe- loano, Leodiensi episcopo, cujus piefatem ac fldem secuti sunt omnes ejus urbis cives ; nam in provincia; comitiis hoc anno habitis , uno omnes ore in majorum fide velle vivere et mori conclamarunt, et palam profcssi sunt ;

qusque, ad evertendam ex eorum finibus hjEre- sis pesfem necessaria existimarunt , decretis efiam firmarunt.

478. Sed ea potissimum Christiani orbis provincia, majorem in religionc tuenda lau- dem oblinuit, majoremque idcirco pacem pos- sedit, qute sicut a tumultuantibus haeresibus remotior, sic etiam securior fuit ; nempe Hi- spania, qua> sub Philippo rege, Catholicae Ddei studiosissimo , nullam oinnino vel tranquilli- talis vel antiquje religionis jacturam perpessa est. Summo siquidem obsequio Pii sanctitatem ac dignitatem veneranfe Philippo, et optimum pariter regem , tanquam unicum filium dili- genfe Pio, effectum est, ut felici fcederationc regnum a sacerdotio, et sacerdotium vicissim fulciretur a regno. Universis namque ac singu- lis ininistris suis rex pra?ceperat, ut Pontificis mandata omnia, sine ulla prorsus cunctatione, ut Cainpana tradit, executioni mandarentur ; idcirco Pius in his, quaj ad Christianam spe- ctabant pietatem ac religionem, ne quid in regnis ejus induceretur vel corruptelae vel erroris, absque ullo obice diligenter providere potuit. Ut res itaque Christiaua (inquit Gabu- tius) bonique mores in Hispania optime con- servarentur, atque ubi lapsi fuissenf, sancte restituerentur, non modo, ut in aliis regio- nibus, per sacrosancti Tridentini Concilii de- creta, jam ibi recepta , seu per Apostolicos nuntios ; sed multis etiam salutaribus ac spe- cialibus edictis, ibidemque evulgatis iegibus, studiose procuravit. Sub anathematis siquidem aliisque gravissimis poenis, ludicra spectacula, in quibus taurorum ferarumque congressiones seu agitationes , non sine aliqua hominum caede, gravique animarum damno, fieri cousue- verant, prohibuit ; et, instante rege, potestatem sodalitalibus Sanctissimi Sacramenti, qua im- provide cibos, ab Ecclesia stalis diebus inter- dicfos, vescendi facuitatem faciebant, omnino sustulit. Ludimagistros etiam omnes solein- nem ac legitimam fidei edere professionem jussit ; atque ne inscriptiones sub imaginibus eorum, qui haereseos damnati, poenas luissent, deinceps in templis affigerentur, disfricte pro- hibuit ; imo eorum domos solo aequari, in me- dioque columnellam cum marmorea tabella, in qua illorum vita pariter ac mors describe- relur, defigi imperavif. Capitali vero sententia damnatis , pridie quam supplicium obirent, Sanctissimo Eucharisfiae Sacramento commu- niri concessit. Foeneratorum insuper iniquas negotiafiones (quamvis pecuniis difficilius mu- tuo accipiendis, quas mox curaturus erat in Belgio, et alibi certum inde rex detrimentum esset accepturus) severioribus legibus profli- gare confendit.

479. Magnam hanc veio sollicitudinem, de Ilispanice regno tuendo, afque in vera religione

232

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1500.

eique respoiulonfibus dignis moribus custo- diendo, quani Ponlirex gessit, illud prcc csDteris ostendissc videlur, ()uod prafatus Gabutius nniral, et miram vere pastoralem ejus advigi- lantiam patelacil : « Sub idem tenipus, (inquil) arcas nonnuilas, Calvinianis refertas Cate- cbismis in llispanicum idioma conversis, ut mos est biureticorum, per Hispaniani dissemi- nandis, Liigduni Tolosacque in Gailia depreben- sas fuisse, Pio renuntiatur : quo ille cognilo graviler doluit, pcriculociuc occurrcns, ea de re Catliolicum regem admonuit, caveret dili- genter, ne exteri libri, ni prius bene cogniti, ct a sacris quffisitoribus approbati, in Hispa- niam inducerentur, uti sedulo curatum est, tanto sublato periculo ». Sic ille.

•480. Cum aulem, tum morum reformatio- nem, tum fidem ac religionis securitatem ac incrementuni, a probitate et studio fam episco- porum, quam lolius Ecclesiastici Ordinis pen- dere cognosceret •, bos in primis, de imposito eis munere commonefacere voluit, lilteris ad cos, ejusdem (ut Gabutius tradit) exempli scri- ptis, ac illa, quam ad Palenlinum episcopum dedit, qua sacri Tridentini Conciliil decreta in nsum induci, clericorum dlsciplinam reslilui, eorumque rite educandorum seminarium insti- tui, ab bserelicis caveri, proboruni virorum, quibus Ecclesiastica munera mandari possent, censu babito, certum ad se indicem milti jussit. Epistola ejusmodi est :

(( Ven. fratri Chrislophoro, episcopo Pa- lenlino.

PIUS PAPA V.

(( Ven. frater, salutem et Apostolicam etc.

(( Posteaquam, ita providente Deo, Aposto- licse servilutis officium indignis bumeris nos- tris impositum est, non sine acerbissimo animi dolore gemituque miserabilcm ac flebilem Cbrisliana; reipubliccc statum attente conside- rantes , eos omnes excitare , commonere et exslimulare cogimur , quos Deus in partem soliicitudinis, sub nostra vigilia, ad Ecclcsiaj su£E sanctffi regimen convocavit, ut nobiscum omnes ad hanc curam incumbant, et ad tam grave boc magnumque onus sustinendum ad- juveut, atque corroborent infirmitatem nos- tram ; ut dum caput membrorum, et menibra capitis mutuis fulciuntur auxiliis, Ecclesia Dei, quffi tam afflicta ac deformata repcritur, re- creata tandeni erigalur, et erecta rite confor- metur ; atque in tot tantisque calamitatibus, non solum a domesticis, sed ab exlernis etiam ininiicis defendere se tutarique possit. Non ignorat fraternitas tua , quam longe lateque eese perniciosa! diffuderint basreses ; neque te fugit, quam certam ct efQcacem hujusmodi maio, ad perdendas Dominicas oves, occasio- nem dederit pastorum negligentia, et quam ma-

gnam vim, ad bunc morbum augendum, ha- beant corrupti ct de|iravali Ecclesiaslicorum bdminum mores. Jam vero perspicere potuisti, quam iniminutus inter iaicos sit cullus pietatis, quam aucta licentia simul et impudentia. At plane intclligis, frater, quantopere sint nobis pertimescenda ira; divina? flagella, ob nostra populique Cbristiani peccata nobis intenta. Ad has igitur, quibus afllicta laborat Ecclesia, tot tantasque plagas utcumque sanandas, et ad irani Dei aliquo modo avertendani atque pla- candam , unicum nobis remedium superest, diligens videlicet sacrosancti OEcumenici Con- cilii decretorum custodia ac fidelis observatio. Itaque, pro eo, quanti facis omnipotentis Dei cultum, fratcrnitalem tuam admonemus ac ro- gamus, ut ejus quam suslines persona; memor et officii, oninia qucc in ipsa Synodo, tam pio, prudenli ac maturo judicio, Deo favente, consti- luta ac sancita sunt, deinde sacrosanctae hujus Apostolic» Sedis auctoritate et decreto com- probata , et , ut per universum Cbristianum orbem conservarentur in usumque induceren- tur, promulgala ac mandata fuerunl, plene [iree- stare et cxequi omnino procures. Et vero, quo- niam sacri pra;sules subditis suis ad recte vivendum exemplar esse debent, saecularesque bomincs mores suos ad sacerdotum vitam et exemplum instituere et conformare consue- verunt : da operam, frater, atque effice diligen- ter, ut Ecclesiae tua; clerum populumque uni- versum, cum salularibus monitis ac praeceptis, tum etiam virtutum exemplis et charitatis con- siliis et offleiis, ad colenda pietatis studia excites et impellas ; cavens in primis, ne in te quidquam offendatur, quod animabus tibi com- missis peccandi occasionem prEebere possit aut malum exemplum : curabisque diligenter, op- portune et importune, ut clerici qui minus honeste vivunt admoniti corrigantur : eos ar- gue, obsecra, increpa, ut probe vitam insti- tuant ; ac, si opus fuerit, Ecclesiasticae disci- plina; severifatem in eos exerce. Clericorum vcro collegium, quod proborum sacerdolum seminarium ac fundamentum esse debet, ex salutari ejusdem Concilii decreto, ul quampri- mum erigatur, enitere, erectumque omni ope et officio prosequere. Denique Christi oves curee tuse commissas, ab ha;relicorum frau- dibus, tanquam a lupis aut a carniflcibus ac latronibus segregandas et arcendas , sunimo studio contende, dabisque operam quam accu- ratissime, ut, si forte quispiam in isto grege bac execranda peste reperiatur infectus, ne is pernicioso contagio alios commaculet. Consi- dera, frater mi, diligenter ac perpetuo recogita, post brevem fragilis bujus et morlalis vitse cursum, de grege tibi commisso, summo et ceterno pastori, eidemquc tremendo ac terribili Judici rationem te reddere oportere. Da igilur

Pir V ANNUS 1. — CHRTSTI 15CG.

2o3

operam, iif, cum in ejus divino conspectu fue- ris consliluliis, fidelis servi mercedom, non aulem pigri et negligentis mercenarii paMiam, consequi merearis ; ac scito, quemadmodum ad pastorale muiius nostrum rccle pra;standnm auxilium tuum imploramus, ila plane ad olfi- cium_ luum slrenue obeundiim operam ac stu- dium noslrum tibi non defuturuin. Illud vero te monilum volumus, ut omni officio ac dili- gentia de civilatis islius dicecesisque tua3 cleri- cis indagando piobe cognoscas, qui CalliolicBB pietatis laude , morum inlegritate, probitate \ila! ac doctrina prjeslent, idoneique sint, ut liuic Sanctffi et Aposlolicte Sedi fideliler atque utiiiler inservire possint, ac de iis omnibus, censu liabito, indicem proba fide conscriptiim et manu sigilloque tuo obsignalum, cum unius- cujusque nomine ac loco ubi degat, singillatim adnotato, ad nos cures perferendum. Nos enim, qui omnium fidelium patris personam, licet indigni, sustinemus, ejusmodi virorum opera et industria, prout occasio tulerit, ad eas res, quibus ad honorem Dei et ad Sanctse liujus Sedis Apostolicte ol)sequia fuerit opus , uti, eosque honeslis laboribus , ad communem sanclae Ecclesiae utililatem applicare consli- tuimus. Datum Romse, apud Sanclum-Petrum, sub annulo Piscatoris, kal. Februarii mdlxvi, Ponlif. nostr. ann. primo ».

iSl. Hispanianim vero episcopis facultatem subslulit Pius, qua in casibus sibi iisdem re- servatis gratiaque facienda ufebantur ; inde enim, quas, velut Hispnnicae Criiciatae nomine, regi pecunias pensilabant, colligere consueve- ranl. Oblalam aulem e contra condilionem, de sacraforum hominum spoliis ea ratione acci- piendis, ut spoliorum eorumdem pars dimidia regis esset, accipere Pius recusavit. Licet enim ulilius ac commoilius sibi fore, si per regis ministros ea colligerentur, \iderelur ; quod sibimet nihilominus cavendum esse conside- raref, ne in clero magnam inde conflaret invi- diam, vel in avaritia; suspicionem incurreret, legem hanc respuendam censuit : imo, non modo rcjecit, sed tot facullates ac decrefa super tribus Militaribus Ordinibus, et callie- dralium insuper Ecclesiarum nominationibus, aliisque rebus dudum Ponliflces Summos con- cessisse, se veliementer dolere dixit ; qiiod Iii, videlicet, olim tanliimdem , ac forfasse plus quam reges ipsi, in Hispaniis humanis de re- bus disponere et ailminislrare, magno rerum spirilualium fenore, pofiiissent.

482. In causa archiepiscopi Toletani, de hx- resi poslidati. zelus Poiitificis et pietas regis Ca- tholici elucent. — Quae tamen , Barlboloma^i Caraiiza! arcliie[)iscopi Tolelani causa, inler Pium ac Pliilippnm hoc eodem anno interces- serunt ; et fervenlem Ponlificis zelum, et sum- mam vere Gatholici regis pietatem summopere

Ann. — ToMUS XXXV. — LADERcni, I.

commendarunt. Rem, utpofe mcmoratu dignis- simam, cuncli ct reriim Hispanicarum et geslo- nim Pii scri|)lores Monumeiilis diligentissime mandarunt ; utinam lamen sincerissime, cum partium studio plerique eoruin deprehendantur abrcpli. Facile vero est ex cuncloruni felimo- niis agnoscere, qum Abrahamus Bzovius tradi- dit, falsa esse ; scribit enim antecessorem Pii V, Pium IV, Hugonem cardinalem Boncompagnum in Hispaniam deslinasse, ut de causa pra;fati archiepiscopi agnosceret. Ilunc vero a muPitu- dine et auctorifafe adversariorum CaranzGC, quemadmodum par erat, solum in ea causa inquirere minime potuisse ; postulanlibus a;- mulis , ut duo a regia manu et ab Inquisilionis Hispanicae tribunali cardinali adjungerenfur , qui omnia inspicerent, nihilque sine eis decer- neretur. «Ponlifex igitur », inqiiit Bzovius, qul, ut ex his, qua; addif, hoc nomine Pium V signi- ficare voluisse cognoscifur, « ea indignilafe commolus, regem officii admonuit, et ne cardi- nali impedimenfo in ejus causce cognifionc esset, vel ipse, vel quivis alius, serio edixit; ac, si porro resislere pergercnt aliqui, ut, protesta- tione inlerposila, in Italiam pofius reverteretur, quam aliquid non ex dignitate AposfoIicsB Sedis ageret, aut vero innoccntem, acmulorum male- volentia, opprimi videret. Paulo post, Pelruni Camojanum, episcopum Asculanum, nunfium Apostolicae Sedis, ad regem Philippum desliiia- vit, qui causani Caranzae ex Hispania Roinam avocatam denuntiaret, elc. ». Sic ille, et gravi quidem lapsus eriore ; nam ex Campana, Catena ac caeleris, nullafenus sub Pio V apud Callioli- cum regem de hac re Boncompngnum egisse habemus ; sed, re potius infecta, cum, ob inor- tem Pii Qunrti, vacaret Sedes , Boncompngnum ipsum Romam rediisse, Catena ipse testalur. Protestationes idcirco et alia, qua; Bzovius ex- cogitavit, a Pio V in mandatis Boncompagno eidem data esse non potuerunt, cum, eo, in- quam, sedente, jain Rmnaj, non in Hispania Boncompagnus esset. Dislinctam rei seriem babes ex Gabufio ', his veibis :

«Agifabafur per idem tempus in Hispania gravis illa causa Barllioloma^i Mirandoe et Ca- ranzae, archiepiscopi Toletani, qui de lia?resi postulafus, ex Apostolicffi Sedis auclorifafe ibi- dcm in cusfodia tenebatur. In eum jam diu, cum habifa esset quaeslio, neque Paulus, neque Pius, uterque ejus nominis IV, Romani Poufifi- ces, ut, vel reus, vel causa ad se Romam cx sacrarum legum pra;scripto deferretur, et co- ram ipsis fanquam summis episcoporum ora- nium fideique causaruin judicibus ageiefur, obfinere poluissent, qiiod apud regem Callio- licum ab illo sacra; incjuisilionis senalu id judi- cii, ex auctoritate Apostolica, sibi pro tenipore

' Vit. Pii lib. .■?. cap. 4.

30

234

PII V AXNUS 1. — CHRISTI 1566.

sscpiiis delegafa, ad se pertinere profitente, con- lincnlor daretiir excoptio : Pius, ut ct rcus et qua?5tio ad se dcportaretur, qune sua apud rc- gcni crat auctoritas, et sanctitatis opinio pror- sus clTocit. Nam ob id, maximis cum maudatis, Pclrum Camojanum in IIisi)aniam misit, dato Diplomate, quo, si minus justa facerent, sacros illos \iolala' fidci judiccs omni auctoritate pri- vabat judicandi, el a piorum commuuione se- grcgatos, declarabat ; quanquam id illis, quod necesse non esset, minime fuit indictum.

« Simul atque rex IMi postulata cognovit, qua crat in Apostolicam Sedem et prajserlim in luinc Ponlificem, pietate, licet nonnullis recla- manlibus, constanter edixit, parendum omnino esse (ut cjus ulamur piene verbis,) patri San- ctissimo, ac quidquid ille decrevisset, prompte prffistandum : nihil enim, nisi sanctum ac Deo gratuni ab eo statui posse, quippe qui divino nutu regeretur. Arcbiepiscopo igitur, cum sua descripla quaestione, ab arcta custodia Romam perducto, et in S. Angeli arcem incluso, ad ejus causam et cognoscendam et dijudicandam sa- pienlissimis viris in consilium adhibitis, tam assidue Pius incubuit, ut quamplurimis super hac qua>stione habitis Congregationibus, iis ferme omnibus frequenlissime ipsemet inter- fuisse vel praefuisse potius, remque, lata sen- tentia, prope decidisse perhibeatur ; sed aliis gravissimis distractus negotiis, morteque prfe- reptus, rem successorl suo Gregorio XIII defi- niendam reliquit, qui dum esset cardinalis, a Pio Quarto, hac de causa in Ilispaniam legatus, nihil rcportaverat ; mox Pio V in Ponlificatu suffectus, reum archiepiscopum, super tali cri- mine valde suspectum judicavit, certisque poe- nis injunctis, ad voluntariam omnis ha^reticse pravitatis detestationem, ac legitimam Calho- licse fidei confessionem admissum absolvit. Is porro summse patientiae et modestiae docu- menlo, in adversarios suos in hac causa nihil iinquam, ut ferunt, oblocutus, diuturnum car- cerem alacriter constanterque perpessus, de- mum in coenobio fratrum suorum Sanctae-Mariai supra Minervam, anno mdlxxvi, nonas Maii, e vita decessit ».

483. Ista Gabutius,quae quidem confirmant ac dilucidius explicant prolatce a Gregorio XIII in ipsum Caranzam sententiai verba , quam, Deo annuente, ex proprio originali, inlegram suo loco dabimus, et ex qua interim, ad rem, de qua agimus, ista in medium proferenda exi- stimavimus. Postquam enim Ferdinando, Ilis- palensi archiepiscopo , generali inquisitori , a Paulo IV facultatem datam contra quoscumque inquirendi, per litteras in forma Brevis expedi- tas, in ea narravit Gregorius ; ista subnectit : c< Quarum quidem vigore, cum idem Ferdinan- dus archiepiscopus Barlholomaeum archiepi- scopum Toletanum, tanquam de haeresi suspe-

ctum, capi et delineri fecisset, fel. record. Pius PP. IV dicti Pauli successor, ejusdem Pauli IV litteras, Apostolica auctoritate confirmavit, ap- probavit et innovavit, atque ad aliud biennium duntaxat prorogavit, cum facultate subdele- gandi, per suas litteras, prout in eis continetur, cumque per dictum Bartholomaeum archiepi- scopum, tam ipse Ferdinandus archiepiscopus, quam alii duo de supiemo fribunali inquisitio- nis, tanquam suspecti, revocati essent, et per arbitros, sententiae recusafionis, in favorem dicti Bartholoma;i archiepiscopi Toletani latac, et ab ea pro parte procuraforis fiscalis ipsius Inquisifionis, ad Sedem Apostolicam fuisset appellatum ; idem Pius, ne ob altercationes et differentias, quae, super judicio praetensarum suspicionum hujusmodi, ortae erant, et verosi- militeroriri poterant, causa pra>dicti Bartholo- maei archiepiscopi longius protraheretur , de pra?claraintegritate, probitafe et prudentia cha- rissimi in Christo ejus, nunc fllii nostri Phi- lippi, Hispaniarum regis Catholici, plurimum in Domino confisus, eidem Philippo regi judices non suspectos, qui in causa dicti Barlholomaei archiepiscopi processum auctoritate Apostolica conficere et formare, processumque hujusmodi sic formatum, integrum et originalem, et in debita forma, quantocius ad ipsum et Sedem Apostolicam transmittere deberent, nominandi auctoritatem et facultafem per ejus litteras con- cessif, prout in illis et aliis, ejusdem suae vo- luntatis et intentionis declaratoriis, etiam repe- titis, plenius continetur.

« Cum autem idem Philippus rex, hujus facultatis vigore, bon. mem. Gasparem, tunc archiepiscopum Composfellanum in causaejus- dem Barfholomaei archiepiscopi, ad forman- dum processum hujusmodi nominavisset, et! idem Gaspar archiepiscopus ad nonnullos ac-: tus, pro dicti processus confecfione, (ut expo- nebatur) processisset, sed propter causae ma- gnitudinem, et multa et varia impedimenta, illum totaliter conficere nequivisset ; idem Pius dictum biennium prorogatum usque ad alium annum, et secundo eumdem annum jam similiter prorogatum, usque ad kalen. Januarii proxime tunc fuluras anni mdlxv, ad effectum, ut idem Gaspar archiepiscopus dictum proces- sum integraliter formare et perficere deberet, per diversas suas lilteras, eidem Gasparo archi- episcopo direcfas, extendit et propagavit; prout in eisdem litteris latius continetur.

« Successive vero, eodem Pio IV viam uni- versaj carnis ingresso, cum san. mem. Pius PP. V, noster pradecessor, ad summum Aposto- latus apicem esset assumpfus, pro munere sui pastoralis officii providens, ne causa dicti Bar- fholomaei archiepiscopi diutius differretur, sed ut illa Apostolicae Sedis (ut par erat,) judicio terminaretur ; ipsius personam, una cum toto

rir V ANNUS 1. — CHRISTI 156G.

235

processu, sub tuta custodia sibi transmitti vo- luit alque mandavif. Cumque prfcdictus Baiilio- lomaeus arcliiepiscopus, simul cum originali ejus causae processu, per fidelem custodiam deduclus esset ad Urbem, idem Pius illum in conlinenti in arce Sancli Angeli secure et flde- liter cuslodiri prsecepit, prout in ea, usque ad praesentem diem, similiter est custoditus ». Ilucusque Gregorii verba.

484. Quod autem scribat Gabutius, misso a Pio in Hispaniam Camojano, in mandatis da- tum, quod si Hispanici inquisilores jussis pa- rere delractassent, et processum simul ac rcum tradere recusassent, illos, ufi violafa; fidei judi- ces, omni judicandi auctoritale privaret, atque a piorum communione segregatos enunfiaref ; sciendum, a Pio ipso , arcbie[iiscopo Rossa- nensi, suo Apostolicseque Sedis apud Catho- licum regem, ut alibi diximus, ordinario nun- tio, jam anfe id imperatum, ut Epistola, in hunc modum ad ipsum scripta ', testatur :

« Archiepiscopo Rossanensi, etc.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, etc.

« Cum ven. frafer Bartholomaeus, arcbiepi- scopus Toletanus et Hispaniae primas , septem jam circiter annos, sicut nosli, in carcere re- tentus sit, et post tres annos, non modo causa ejus nunquam decisa fuerit, sed ne potuerimus quidem ipsi unquam salis certo scire , quid illi objiciatur, nedum quid adversus eum proba- tum sit : molestissime ferentes, tanfam causam, qua nuUa major nec gravior incidere potuif, tamdiu tracfam essc, ct prailatum, tanta digni- tate prffiditum, fam diuturna vexatione affligi ; considerantes prjcferea, quantum ex ea re scan- dalum ortum sif, quantaque materia praebita fuerit omnibus gentibus, non solum de sacrte Inquisitionis bserelicae pravifalis officio oblo- quendi, sed efiam hujus Sancla; Sedis, ad quam unam tantae causa; cognifio pertinebat, nimiam lenitudinem accusandi : dolenfes denique vi- cem Ecclesiae Tolefanse^tam insignis ac nobilis, qucB per tot annos pasforis sui solatio destituta luget, non sine magno animarum salutis peri- culo et bonoram i[isius Ecclesiaj temporalium detrimenfo : sfatuimus ac decrevimus, quando- quidem aliis quibusdam officiis parum adhuc profecimus, non ferre nec dissimulare diutius tantam, non solum ipsius archiepiscopi cala- mitafem, sed cfiam nostram et Aposfolicee Sedis injuriam, cum magno totius Christiana; reipu- blicae scandalo. Quocirca fraternitati tuae man- damus ac disfricte praecipimus, ut simul ac has litleras acceperis, eas ad notitiam ven. fratris, arcliiepiscopi Hispalensis, majoris inquisitoris haereticae pravitatis, ejusque consilii, et alio-

' Ex Avcliiv. Vatic.

rum, quorum haec scire interest, pervenire fa- cias ; ut sciant, quod nos, motu i)roi)rio, et es certa scientia nostra, ac de pofestalis Aposto- licae plenitudine, ipsi archie()iscopo Ilispaiensi, prrelatis , doctoribus , consiliariis ac reliquis omnibus ejusdem officii, quocumque nomine vocentur, et quacumque dignitate, etiamsi epi- scopali aut arciiiepiscopali sint pranliti, ora- nem auctorifafem, faculfatem ac pofesfatem, a nobis vel praidecessoribus nostris, in hac causa, quocumque verborum tenore, concessam, cl quibuscumque cum clausulis etiam derogato- riarum derogaforiis, ef quanfumvis efficacibus, insolitis et inexcogilatis, etiamsi de illis, et de earum tenoribus, ad verbum specifica et ex- pressa mentio facienda esset, non autem per clausulas generales ; quibus omnibus et singu- lis, in hac parte dumtaxat, derogamus, tenore prwsentium revocamus atque auferimus, om- nibus autem, ad quos specfaf, sive Ecclesiasti- cis, sive laicis, in virtute Sancti Spiritus ac sanctfe obedienfi», Aposfolica auctoritate, sub poena excommunicationis latae sentenfiae, quam statim laici et Ecclesiastici, episcopali dignilafe inferiores, contrafaciendo incurrant, et a qua a nemine, praeterquam a nobis vel succcssoribus nosfris canonice infranfibus absolvi possiat nisi in mortis arficulo ; quod vero ad archiepi- scopos et episcopos, vel etiam majores prin- cipes attinet, sub poena suspensionis a divinis, prajcipiendo mandamus, ut ipsum archiepisco- pum Toletanum, cum primum harum littera- rum nofifiam habuerint, sfatim e carcere dimit- tant, et in liberfafem suam reslifuant, emiftique et restitui curent et faciant, sine ulia mora et exceplione , absque ulla caufione et impedi- mento. Ipsi vero archiepiscopo Toletano in vir- tute sanctae obedienfia?, afque efiam sub poena similis suspensionis a divinis, mandamus atque praecipimus, ut simul.ac liberafus fuerit, con- sfitutotamen primo per eum EcclesiffiToIetan» idoneo in spirifualibus temporalibusque vica- rio, qui Ecclesiam Tolefanam, duranfe archi- episcopi absentia, regat atque gubernef, quique etiam a gubernafore, sive oeconomo ejusdeni Ecclesiae, nostra seu pra;decessorum nostrorum auctorifate antea dei^utafo, quem nos cx nunc, tenore praesenfium amovemus, computa et ra- tiones suae adminisfrafionis exigere, et ad eas reddendas per censuras Ecclesiasficas , et per alia juris et facti remedia compellere possit et valeat; ad Sedem Apostolicam veniat, et uosfro se conspectui repra?sentef, qui, Deo auclore, id de ejus causa, mediante justifia, sfafuemus, quod ipsius Dei Omni[)ofentis honori expedire officioque nostro convenire videbimus. Manda- mus praeterea omnibus et singulis officialibus sacra? Inquisitionis , tam dicfo archiepiscopo Hispalensi, quam reliquis ministris, consilia- riis, advocatis, procuraloribus, notariis et ta-

236

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1 5G6.

bellionibus, vel etiam scriniariis dicli officii, habenlibus processus, scripla, codices, cetlulas, \el iiuivcuiuque alia ad causiam dicli arcliicpi- scopi perlinciilia, ul ea oninia el singula, intra terminum trium mensium , ab haruin notitia inciioandorum, per fidum nuntium, sigillo suo vel sigillis obsigniila ct clausa,ad nos ipsi Irans- millant, vel, si mngis placuerit, infra terminum unius mensis, fraternitali tuaj tradanl alque consiij;nent : quoriim allerum si non fccerint, indignalionem Dei Oiniii|!olenlis ac bealissiino- rum Aposloloruiii cjus Peiri et Pauli et nostram se noverint incursuros, et eliam excommuni- catiouis lalae sententiaj vinculo innodatos fore. Quisquis aulem ipsi archiepiscopo Toletano, quominus ad nos veniat, impedimentum, aut moram objicere quoquo modo ausus fueril, vel impedire aut retardare volenlibus auxilium, consiliutn aut favorein pra^sliterit ; quacumque dignitale praeditus sit, sive laicus, sivc Ecclc- siaslicus fuerit, in easdem, sicut dictum fuit, poenas excommiinicalioiiis el suspensionis se novertt incursurum. Non obstantibus privile- giis et indultis cuicunniue personae concessis, neinlerdici,suspcndi aul excommunicari possit per litleras Apostolicas, non facientes plenam, ac de verbo ad verbum expressam de indullo hujusmodi menlionem : quibus omnibus, eo- rum teuores pio sufficienter expressis haben- tes, hac vice dumlaxat, specialiter et expresse derogamus. Volumus autem, ut transumpta ha- rum lillerarum maniiscripta vel impressa, et raanus tua; subscriptione sigilloque munita, parem auctoritatem ac vim habeant, ac si oiigi- nales litterae oslensae cuique essent, vel exhi- bita?. De eo vero quod actuin fuerit, continuo nos diligenter facias certiores ; et hoc manda- tum nostruin ita exequi curabis, ut diligenliam tuam in Domino laudare debeamus, et ex hoc officio nostram uberius gratiam merearis. Da- tum Romae, apud Sanctum-Marcum, sub annulo Piscatoris, die xxx Julii MDLXVi, Ponlif. nostr. ann. [irimo ».

485. In Regesto Vaticano, stalim post Apo- stolicas has litteras, verba ha;c adnolala legun- tur : « Pius papa V ita mandavit expediri ». Ex earum autem tenore rite amhigi non posse co- gnoscitur, Camojano, ut diximus, hac de causa in Hispaniam, prffisenti anno, misso, eadem a Ponlifice data in mandatis. At, ut ex Gabutio audisti, illa nec quidem prodere necesse fuit, cum , tergiversatione quavis submota, tan- quam diviui oraculi verbis, PontiQcis mandatis rexpiissimus obediri voluerit.

486. Ut aulem ex allalis Apostolicis Pii lit- teris et Gregorii verhis, omnis ambigendi vel errandi auferatur occasio ; ex eo nimirum, quod a Gregorio Caranzae causa a Pio IV Gas- pari Compostellano archiepiscopo delegata as- seralur ; in Pii vero lilteris ad archiepiscopum

Rossancnsem, non Compostellano, sed Hispa- lensi archiepiscopo, ne in ejusdem causae in- quisitione ullerius procederet, denuntiari prsc- cipialiir : meminisse prudens leclor debet, de- mandatum in primis eidem Composlellano a Pio IV munus, usque ad kalend. Jauuarii anai MDLXV perseverasse : qiiapropter, cum eo non fiingerelur, dum Pius pr;pfalas ad Rossanen- sem litleras dedit, non fuit idcirco, quod ab illo se abslinere ei pracciperet.

487. Quod rursus in allata sententia Grego- rius eumdem Gas|)arem , uti jam mortuum, bon. mem. elogio exornet ; id pariter aeque dicfum scias ; nam Gaspar idem, quarto non. Februarii, anno mdlsxi, Pio niinirum adliuc in vivis agente, extremum diein obiil ; sententiam vero praifatam, utroque, Pio nimirum et Gas- pare, defuncto, Gregorius protiilit.

488. Ad Syuodos pruvinciales Bispaniae commonitoria Pontificis Epistola qiiee a prxsu- libus summa citm relirjiojie excipitur. — Dum haec de Toletano arcliiepiscopo acta sunt, Tole- tanum provinciale Coiieilium absolulum esl : sub Chrislophoro qiiippe Rogio de Sandoval, episcopo Cordubensi, ejusdem praeside, anno superiore, sext. idus Seplembris, coeptum fue- rat : die tamen Dominico, idibus Januarii, ses- sio ejusdem secunda, el octavo kal. Aprilis prccsentis anni terlia et ullima habita est. In- ter episcopos, qui ei iiiteifuerunl, insigni elo- gio, ex Nicolai Anlonii ' Ribliotheca desumpto, D. Covarubiam, episcopum Scgobiensem, scri- ptorem praeclarum, in inuxima sua collectione Conciliorum Hispaniae, claia; mem. Joseph car- dinalis de Aguirre celebrat. Sub Gaspare quo- que de Zunica, el Avellaueda, quem paulo ante meinoravinius, archiepiscopo Compostellano, Salmanticae Composlellanum Concilium, sext. idus Septembris anno hdlxv inchoatura ; ses- sionem secundam octavo kalend. Aprilis, et tertiam quart. kalend. Maii hujus anni tantum- modo habuit. Ipsius aiitem conflrmatio, a Pio facta, ad annum mdlxix [lerlinet. Concilium item Valentinum, quod Marlinus Ayala, archi- episcopus Valentinus, tert. id. NoveUibiis prae- terili anni coeperat, sessionem quartam unde- ciino kalend. Februarii, et quinlam sexlo kal. Marlii hujus anni celebravit ; et sequenti a Pio confirmationem oblinuit. Post provincialem hanc synodum, dioecesanam alteram coegisse eumdem arcliiepisco|)um Martinum , asserit pra;falus de Aguirre% qui ejusdem etiam Acta refert, et [lost capul vigesimum sextum actionis primae, quae quinta die mensis Maii pra;senlis anni celebrata est, eidein actioni subinserla hacc verba ponit : « Dum haec agerentur, syno- doque collecta, iis stutuendis, quae Ecclesiae nostrae utilia essent, intenti essemus, litlerae a

• Nicol. Anlonii Bibliol. Hispan. to. 1. — * Aguir. Concil. Hispan. Synod. diaces. Valent. pag. 128.

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1 5G6.

237

Sanclissimo domino noslro Pio V nobis data; sunt : quas tanta animi alacrilate perleginuis, quantam admirabilis in Deum tanti Pontificis pietas, et singuiaris erga nos bcnevolentia et humanilas excitare in nobis debueruul ; ut verc ad ea prosequenda, qtiae incoeperamus, et ad alia ctium mnjora, in Ecclesia! nostraj ulilita- tem, plane simus confirmati. Utinam Deus Opti- mus Max. qui talem Chrisliana! reipublicac in- dulsit Ponlificem, illum nobis diutissime ser- vet, faxilque, ut tam felici Pontificatus initio optimus et ab omnibus desider.itus finis, quod futurum certo confidimus, respondeat. Ne vero ipsae Summi Pontificis litterae apud nos sup- pressae lateanl, eas typis excudendas curavi- mus , ul ex communi bono communis eliani Isetilia posset ad omnes pervenire.etc. ». Deinde addunlur Pii Ejiistola?, snb die prima Februarii hujus anni ; qua>, qtioniam ejiisdem exempli sunt ac illae ad Palentinum episcopum scriptcE, quas paulo ante retulimus, ideo hic denuo mi- nime ponendas censuimus. Septimo aulem id. Maii, secunda dicecesanae hujus synodi actio peracta fuit, eiqiie fiuis impositus.

489. Nec putandiim, percelehres duflitaxat has Hispaniarum Ecclesias celebrandis syno- dis hoc tempore incubuisse ; nam caeterae quo- que, et in Catholici regis ditione, et Lusitania tola, vel a practerilo anno id curaverant, vel tunc coeptis, pra^senti finem imposuerunt, vel quae nondiim coeperanf, cogere moliebantur ; adeo ardenti studio iis, quae religionis erat, fer- ventissimi illi episcopi studuerunt. Has inter, praefatus cardinnlis de Aguirre Conciliuin Gra- natense provinciale recensel', Petro Guerrero archiepiscopo praeside, Concilium Bracarense aLusitaniae episcopo celebratum. In endem Lu- silania, sub D. Jo. de Melo, archiepiscopo Ebo- rense, Caesarauguslanum, cui D. Alphonsus de Aragon archiepiscopus et Ferdinandi Catbolici regis nepos praefuit : adeo ut haec ad Pium de- lata, immensa propemodum Iffititia suffundere debuisse videanlur ; dum sponte ab ipsis His- paniarum Lusitanisque praesulibus exliibitum babuit, quod nec monitis, nec minis, a caetera- rum geulium pastoribus se obtinere posse comperit.

490. At contra accidit, fuitque in hoc ipso, quo risus dolore misceretur, iugenfemque me- rito eidem sollicitudinem ingereret. Ea siqui- dem est humnna> infirmitalis conditio, ul sa?pe de medicamento veiienum fnciat, ut qui bene currere ccepit, deinde fascinationi subjaceat, ac ei, cui debet, obedientinm abjiciat. Ex quo- ruuulnm namque relaiione didicit ipse, in pro- vincialibus hujusmodi Synodis multa haberi, quibus Ecclesiastica libeilas, Sanctae Aposto- licae Sedis dignilas, el ijisiusmet sac. Tridenfini

Concilii decreta (cx cujus tamcn decreto pro- vincialia eadem Concilia coacta erant) posllia- berentur. Hoc igilur nuntio consternatus Pius, stnlim innlo occiirreudiiin duxit, monendosque officii sui praesules, ne quovis prKlextu, a recta Irilaiiue semita abripi se palerentur. En Epi- slola ' ad eum, quein memornvimus, archiepi- scopum Ccesarauguslanum ejusque sufl^rnga- neos scripta, ex qua etiam, non anno su|)criori, ut cnrdinalis Aguirre pulavit, sed praesenli, hoc pra;fatum Caesaraugustanum (irovinciale Conci- lium, vi'l cogendiim, vel fuisse coactum, patet : (I Ven. fraliibus, archiepiscopo Caesauiau- gustnno et sulTraganeis ejus, in provinciali Sy- nodo congregatis vel congregandis.

PIllS PAPA V.

« Ven. fratres, etc.

« Cum laboriosissimum Apostolafus offi- cium, nostrae quidein infirmitatis nobis conscii, sed divina; voluntati humililer obedienles, sus- cepimus , id nobis solatii proponebamus , quod vos et reliqtios fralres islius nationis, in partem sollicitutliiiis nostrae vocntos, speraba- mus vestra erga Sedem Aposlolicam devotione ac fide, et diligenti observalione sacri Concilii TridtMilini decretorum, hoc nobis onus levius effecturos. Hac spe impulsi, post assumptionera nostram, cum primum, per innumerabiles oc- cupntiones nostrns, nobis liciiil, vos lilteris nostris salutanles, ad i()sius Concilii decreta exetiuenda hortali sumus ; magis, ut quaiito- perc Deo et nobis gratum fuluium esset offi- cium vestrum, quam quoil nostra hortatione et monitis vos egere crederemus. Veriim, non sine maxima admirafione et animi perturba- tione, nuper nobis relnfum fuit, nonnullos adeo officii sui, et debifae Sedi Aposfolicae ac Concilio OEcumeuico reverenfiffi oblitosesse, ut decrela tanfi Concilii, qiiorum quidam forsan ipsimet auctores vel certe approbatores fue- runf, quajque Apostolica aucforilate esse non ignorant confirmaia, et ab onuiibus jussa ser- vari, quibusdam in rebus restringere, in aliis ampliare, et conlra sanctionem felic. record. Pii IV jirffidecessoris noslri temere interprefari minime vereanfur: tjuod denique eorum, ef ijua- tenus observaiidum et exequendum sif, qiiod, et quatenus omitfendum ac negligendum, iiuli- care, pricscribere et sentenfiis suis deceruere audeant, mulfai)ue ab iisdem tentari, coiilra hujus Sancfa> Seilis aucforitafem, el contra jura Ecclesiaslicae liberfalis. Quae si vera sunt, (id quod fameu non fncile credere possumus) do- lemus admodiim spem illos nostram fefellisse, nec salis eorum possumus arrogantiam admi- rari, qiii violare non dubilent Ecclt^siasficani liberfafem , sacrosanclae Synodi auclontuiein

• In Cotlect. Max. CoQcil. Hisp. tom. 4.

• Ex -^ichiv. Valic.

238

PII V ANNL'S I. — CHRISTI 1566.

minuere, et hujus Sedis jus ac dignltateni lae- dere ; pro quibus rebus, si opus esset, acerrinie certare, et sanguinem ac vitam ipsam effundere deberent. An non vident, quantopere Deum offendant, quantum scandaluni infirmis pra- beant ; quanla labe charissimi in Christo Dlii nostri regis Calholici exislimationem et nomen gloriosum maculent alque polluant ? Quam- obrem nos Apostolatus nostri officio deesse nolentes, ex parte Omnipolentis Dei monemus omnes illos, si qui talia ausi sunt, vel (quod absil) audebunt, ut a lali mente, ac tam nefanda temeritate desistant resipiscanfque, et ad cor redeaut : quod si, spretis monilis nostris, atque hujus Sedis auctoritate contempta, quidquam decernere aut suadere ausi fuerint, quo sacro- sancta? Synodi Tridenlinaj decreta commulent negligantve, aut temere inferpreteutur, et non, si quid limitandum, ampliandum aut iuterpre- tandum visuni fuerit, ipsam Sedem consulue- rint, quiv sibi taleni, ut diximus, inferprefalio- nem et pofestafem reservavit ; vel, si contra liberfatem Ecclesiasficam quicquam statue- rint ; indignationem Dei Omnipofentis, ac bea- torum Petri et Pauli Apostolorum ejus et no- stram se noverint incursuros ; et nihilominus ex nunc, si quse attenfata vel acta fuerint, ut praefertur, contra Ecclesiasticam liberfafem, vel decreta Concilii Tridenfini , vel auctoritatem hujus Sancfae Sedis ; ea omnia et alia, qufc- cumque in vestra Synodo sancita et decreta jam fuerunt sancienturve ac decernentur, irrita et inania decernimus ac declaramus. Ne quis vero illa excusatione uti possit, quod harum littera- rum notifiam non habuerit, tibi, frater archi- episcopc, in virfule Spiritus sancti et sancla; obedientiBe prBecipimus ac mandamus, ut eas coram lofa Synodo congregafa aut congre- ganda, alta et intelligibili voce recifari facias. Dafum Romffi, apud Sanctum-Petrum. Die xii Maii MDLXvi, Ponlific. nosfr. ann. primo ».

-491. Post Epistolam hanc, in Vaticano Re- gesfo statim hacc subjuncta leguntur : « Eodem exemplo scripfum fuit archiepiscopis Tarraco- nensi, Compostellanensi, Hispalensi, Valentino, Granatensi, et eorum suffraganeis. Item Au- riensi, Cauriensi, Tudensi, Asfuricensi, Mindo- niensi episcopis, liceteorum metropolifani sint in regno Portugallia;. Idem ad synodum Tole- tanam, cui prffisidebat episcopus Cordubensis ».

492. Vigilantia Pontificis Bispania et Litsi- tania ab innumeris malis immunes fiunt. — Ambigi non pofest, hac Pii solerlia effectum esse, ut Hispaniarum Lusitaniaque episcopi, (si qui fuerunt) qui aliquid minus cequum seu potius incautum commolirentur, ab eo pedem retraherenf, cautumque fuisse,ne quis illud vel in medium proferre auderet ; cum rei hujus minime dubia habeamus earumdem provincia- lium svnodorum testimonia, in quarum Acfis

nil propemodum reperire est, quo, vel Scdis Aposfolica; dignilas, vel Ecclesiastica libertas, vel demuni sacri Concilii Tridenfini decreta, liesa ritc valeant ffistimari. Imo alacritas ea, ac nunquam satis laudanda demissio ac reveren- tia, qua, ut innuimus inferiusque dicendum crit, earumdem provincialium synodorum sta- tuta, sanctae Apostolicce Sedis magisterio nobi- lissimi illi episcopi subjeccrunt, perspicue do- cet ; eos, « sicubi » ut dicit Ambrosius ', « ut homines corruerinf, naturse magis fragilifate quam peccandi libidine, acriores ad curren- dum resurrexisse, pudoris sfinnilo majora re- paranles certamina, ut non solum nullum at- tulisse ajstimetur lapsus impedimenfum , sed ctiam velocitatis incentiva cumulasse ».

493. Rei hujus, inter alios, locupletissi- mum insuper testem habemus, quem paulo anle memoravimus, Marlinum de Ayala -, Va- lenfinum archiepiscopum , (cujus pra?clarum elogium ex Bibliofh. Hispana V. D. Xicolai An- tonii, tom. 2. pag. 87, in CoUect. max. Concil. Hispan. tom. -i. pag. 90, cardinalis Aguirre rur- sus edidif). Qui nimirum, post absolufas, hoc anno, et provincialem et insuper dicecesanam synodos, pro Ecclesiastica liberfate, aliisque, memorandas ad Piuni binas Epistolas dedit, quarum priorem nancisci non pofuimus, alte- ram ex proprio originali hic rite inserendam censuimus.

« Sanctissimo domino nostro

PIO QUINTO

«Pontifici Maximo, Martinus Ayala, archi- episcopus Valentinus, post humillima pedum oscula. S. P. D.

« Quemadmodum superioribus diebus, pa- ter beatissime, ad T. Sanclifafem detuli quin- que capifa earum rerum qucC corrigenda viden- tur in hac dicecesi Valentina : ita nunc, cum opprimi apud nos videam liberfatem Ecclesia- sficam, nec id quidem clam, sed per summara vim ac furorem : illico T. Sanctitatis opem mihi censui implorandam. Nam, cum hisce mensi- bus superioribus queedam beneficia Ecclesia- stica, servata juris acquitate et Sedis .\postoIic8e auctorifate, quibusdam domesticis familiari- busque meis contulissem, quorum quidem pro- bitatem ex assidua consuetudine perspecfam habebam : cumque jameabeneficia, peraliquot menses, summa pace possedissent, repente ex- citatus est in eos quidam tumulfus a statibus ((juos vocant) hujus civitatis Valentia;, cui prae- sum. Sunt autem hi status, ordines quidam civium, qui in certas classes distributi, per suos tribunos seu procuratores rempublicam una cum ministris regiis gubernanf. Hi ifaque nuper statutum quoddam, seu, utvocanf, forura

' .\polog. David. 1. cap. 2. — » Ex. Arcbiv. card. Alexand.

PII V ANNUS 'I.

ciirist: 15C6.

239

antiquiim, produxerunf, quo caveretur, nemi- nem ad beneficia ejus regni Valenlini admilti, qui non esset in hoc ipso regno natus : quod quidem regni statutum, prajterquam quod, et iniquum est, et in libertatem Ecclesiasticam contumeliosum, adeo non est hactenus usu executioneque confirmatum, ut, et a praideces- soribus meis et a me libere slnt hactenus bene- flcia in quoslibet Hispanos collata. Sed ne ipsos quidem cives Valentinos servari id statutum voluisse, argumento illud est, quod ii ipsi qui nunc magis causam urgent, cum multorum beneflciorum sint patroni, hactenus promiscue omnis generis homines, etiani extra Ilispaniam natos, apud prajlatos qui me pra>cesserunl, et apud me etiain ipsum, ad ea beneficia obtinen- da, pra3seutarunt;quales apud nos beneficiatos, plures quam sexaginta nominare possem :quod- que gravius mihi in hac causa ferendum vide- tur, illud est, quod hi cives Valenlini, non modo hos presbyteros, familiares meos, in quos be- neficia contuleram, perceptione fructuum pro- hibuerunt, sed omnem ad se defendendum viam, quae illis jure nalurae dobetur, [ler vim et quasi eruptione facta, intercluseruat : nani eos jurisperitos et procuratores, qui illoruni patrocinium susceperant, officiis omnibus rei- publica; privatos, bonorumque sequeslro vexa- tos, infames esse et inhabiles ad rempublicam imposterum gubernandam, edicto publice dc- clararunt. Hajc quidem tam aperte in libertatem Ecclesiaslicam commissa sunt, tantnque cum ■yi et injuria gesta, ut non dubitem, illos ea cen- sura anathematis obstrictos, qum in BuIIa felic. recordat. Julii III continetur. Sed eos tamen, violatffi libertatis Ecclesiasticae reos et anatlie- mati subjectos, nondum ausus sum publice declarare, tum quod non sum satis certus, an post mortem sanctissimi Julii Pontificis sit ali- quid novi de ea re statutum : lum etiam, quod sum veritus, ne illi, qua audacia et impetu coe- perunt, nos plane obruerent. Cffitera autem, pro mea quidem virili prtestare sludeo, et li- bertatem Ecclesiasticam, tam Sedis Apostolica^, quam hujus mece dignitatis, conlra illorum vini defendere. Tuum est, pater beatissime, horum inopum injuriam propulsare, vel motu aliquo proprio edito, vel declaratoriis aut citatoriis lilleris, adversus hos oppressores missis. Nisi enim nunc primum hic impetus ab istius Sedis potenlia et auctoritate audacter compescatur, periculum est, ne ille mox, nou modo in pra- latorum hujus Ecclesite damna, sed iu Apo- stolica; eliam libertatis injuriam evadat. Deus Sauctitatem tuam ad Ecclesiae suae prKsi- dium diu servet incolumem. Segurae XII kal.

Julii MDLXVI.

« Sanctitatis tuac Qlius obsequentissimus. M. archiepiscoiius Valentinus »,

494. At licet his litteris commonitum, in

libertale Ecclesiastica asserenda muneri suo defuisse Pium vel suspicari nefas videatur, tamen ob paulo post subsecutam, nimirum no- nis Augusti hujusmel anni (ut ex paulo ante memorato elogio apparef) optimi archiepiscopi Marlini mortem, inlerrupla de hac re consilia jure censemus. Quapropter, nemine deinceps de injuria, quo oporluit zelo, expostulante, per- ditissima ac iniqua illa contra Ecclesiasticam libertatem audacia, aut prKvaluit, aut debitas poenas non dedit ; et quod deterius est, perni- ciei suae pessimo exemplo in dies magis inva- lescenle, contra fas omne et jus, adeo Calholici orbis ditiones quoque alias infecit, ut luctuoso hoc nostro tempore, quoad sacerdotiorum dis- tributionem, jam non illud Apostoli ' de Ec- clesia pronunliari posse videatur : Udi non est Gentilis et Judeeus, circnmcisio et prsputium, Barbarus et Scijta, servus et liber, sed omnia et in o/nnibus Christus. Nam saecularium potesta- tum avaritia et tyrannis, inter Gentilem ac Ju- dasum, circumcisum et prceputium, Barbarum et Scytam, liberum ac servuni ; et ut rem pro- pius attingam, inter Gallos et Hispanos, Ger- manos et Italos , imo uuiusmet provinciae et nationis accolas, res ita decrevit, ut jam ex aqua et Spiritu Sancto renatum fuisse, nihil omnino prosit, si in hac vel illa terrae parte or- tum esse non profuerit. Adeo ut, non modo omnia, sicut ab inilio, non siut communia, sed e contra sublatum filiis datumque canibus, quodcumque optimis viris jure tradendum es- set, cBslimetur. Haereditate siquidem, profanae potestates sibi possidendum sanctuarium Do- mini censent ; et sicuti temporalia administrant, et utinam recte, sic etiam super spiritualia, non quidem a Domino, sed sese ipsos ipsi con- stituunt ; novisque, nescio quibus, eruditioni- bus ac juribus excogitatis, circuniscribere fide- lis servi et prudenlis, quem constiluit Dominus super familiam suam, utdet illis escam in tem- pore, auctoritalem ac jura plectenda temeritate praesumunt.

493. Neque in hoc tantuni, una cum regiis adminislris (inscio certe, ut pium est credere, oplimo rege) laici in Hispania, Ecclesiastica ac spiritualia impetere ausi sunt, sed iu cfeteris quoque ; ita ut unum ipsi censendi essent im- pedimentum, ob quod absolutissime sacrosan- cli Concilii decreta, ut Pontifex imperabat, ac vehementer rex idem cxoptabat, executioni non mandarentur. Luculentissimus rei hujus testis existit, quae sequilur Epistola, a Painpilo- nensi episcopo ad ipsum Pium data, quamveex proprio originali ^ trauscriptam hic duximus exhibere ;

« Beatissime pater.

« Cum cognovissem Apostolicam Sedem

' Colossens. 3. v. 11. — 2 Ex Aicbiv. card. .^lexand.

240

PII V AXKUS I,

CHRISTI 1566.

siio prseside, lioc est, vicario Jesu Christi dcsti- tiilain, (naturae namfiue debitum jam persolve- rai felic. record. l'ius IV, pro cnjus anima sacri- ficium, ut par erat, coram Allissimo obtulimus, iit qui fidciis servus in minislerio talenli sibi commissi in teriis fnerat, ca?lesle quoque pra;- mium consequerelur), mox in iiac Ecciesia catliedraii, ac per totam meam dioecesim sup- plicationes et preccs fieri curavimus, quo a Deo bonorum omniuin largitore, talem siiye Eccie- site pastorem, quaiem tempora lisec calamitosa exigunt, (noslris liaudqiiaquam culpis iiiten- dens) pro sua in nos misericordia, Inrgiri di- gnaretur : Deo nostras orationes exaudiendo, B. V. paslorem EccIesijE sua; Calholicaj, ac Jesu Cbristi vicarium nobis [irffistitit. Tanti beneficii accepli ne ingrati essemus, in gratiarum aclio- nes voces noslras convertimus ; fieri namque non potest, quin, lioc duce, inembra Ecclesiaj (cujus Domini benignitate Sanctitas Vestra ca- pul est) munus suum exequanlur. In Domino coiifido, cum initio tui sancti officii, tot tanta- que ita sancte ac saUibriler (irosjiexeris, divi- nam clemenliam (qiia adjulrice prtees) vires et gratiam B. T. daluram, ut ab Ecclesia sua abu- sus cunctBeque maculae et repurgentur et tol- lantur, ita ut a|)ud ipsam dicere valeat : Ecce sponsa mea, macula non est in le. Sat abunde litlerae Apostolicae, ex intimo Sanctitalis Vestrae peclore ad me emanatffi, qua; muneris episco- palis me admonenl, (qiianquam sero sat.ad me pervenerint) quod prffidiximus, prresngiunt. Quod autem me, pro munere paslorali, B. V. ex- horlala fuerit, ut decreta sancta; Synodi Triden- tinae (quae unicum remedium ad tot et tnnta Ecclesiae vulnera sananda, esse litlora} A|)oslo- licae pronunliant) sine mora exequi studerem, lubens feci : quanquam, si Snnctilatis vestrae auxilium, atque sanclae Sedis A|io?tolic£e non sufFragetur,ad executionem decretorum Sanctae Synodi me debilem fore cerno. Non sine causa dictum hoc putel B. V., nam super decrelis de Tisilatione Capilulorum Ecclesiarum calliedra- lium, ad petitionem prioris et canonicorum hujus Ecclesiae, hac occasione, quod calhedra- lis simul et regularis sit, coram auditore Gro- pero calumniam patior. Humiliter supplico, S. V. dignetur istud intelligere, et, quod facto opus sit, juxta sancliones Tridenlinas, litleris ad me missis, jubeat ; et ubi hoc alisoluluni fuerit, reliqua salis pacala fore B. V. non dubi- tet. Nam (absita veibo invidia) inter His|ianicas genles, aliam fideliorem in fide Cliristi alque obedientiorem Sedi Aposlolicae hac non puto reperiri, modo luiic uni nodo occursum fuerit. Taceo, quod sacculares judices hic Ecclesiasti- cam jurisdictionem subripere et inipedire prae- sumunt, quod ingenti dolore animi relero. Quam inagno impediniento haec sint, ne caelera (quaatumvis sancte sint definita) observentur,

litteris explicari sat non potest. Discenlium se- minarium, res sane, ut sancta, ita jusla, (quan- quam redditus harum Ecclesiarum ita tenues sint, utvix minislris earumdem sufficiant) dabo operam quampiimum, jiixta formam decreti erigatur ; cujus rei Sanctilalem vestram certio- rem suo tempore reddam. Nomina clericorum luijus civitatis et dioecesis B. V. mitto, quorum fides, eruditio, morum probitas, ut B. V. exigit, mihi nota sunt. Tandem auxilium, quod S. V. ad pascendum gregem, Dei bonitate milii com- missum, pollicetur, Iioc islud vehementer peto, neque aliter quam juxla sancliones Ecclesiasti- cas, hoc milii prsslitum volo. Faxit Deus Opf. Max. ut diu possit B. V. claves Ecclesiae incolu- niis tenere. Pampil. k.il. Junii ann. mdlxvi.

« Sanclitalis veslra; pedes, ea qua decet hu- militate, osculor.

« D. e[iiscop. Pampilonensis ». 496. Mirandum sane est, a Didaco Ramirez (id siquidem fuit Pampilonensi huic episcopo nomen) alteram tianc praecipuamque regni Na- varrae partem, adeo in Catholicae fidei obser- vanlia et Sedis Apostolicae obcdientia conslau- tein, perseverantem, fervenlemque dici, ut cajteris Hispanicis gentibus, in quibus hoc tem- pore innumera, (ut ita dicainus) et verae fidei, et sanctitatis, prae Catholicis nationibus aliis, effulsisse portenla, nemo inficiari poterit, rite praeponi mereretur ; in eaque nil fuisse, quod recipiendis executionique niandandis sacri Tri- dentini Concilii decrelis, impediinenlo esse pos- set. Sed mullo magis miranduin agnoscitur, quod, cum, hoc ipso tein|)ore, Navarrae pars al- lera, huicque contermina, ob eamdem abjec- tani Calholicam religionem et Sedis Apostolicae obedientiam, luctuoso eo, quod supra retuli- mus, incendio conflngraret, quo non spiritualia modo sed tem|)oralia quoque priiicipum absu- mebanlur : regios tamen administros, iis post- habilis, quibus mngis, non dicam in fide, sed in regis quoque obedienlia subditos firmare polerant ; ac fiimare, liicluoso hoc tempore, necesse erat, (quod sacri Tridentini Concilii de- crela, nimirum executioni mandarentur) unum id pro virili sua curasse visi sinl, ut Ecclesia- sticam jurisdictionem surriperent et iinpedi- rent, quae et tanlum bonum custodireet tantum vicissim malum una avertt^re poterat ac pro- pulsare. Caelerum, cum Pius eadein Concilii decreta, ut diximus, neque in provincialibus synodis, nec ab alio quovis, pro arbitrio inler- prelari, districle, et quidem merilo, prohibuis- set ; et nihilominus experienlia doclus, ea ita aperta persaepe non esse cognosceret, quin ali- tcr atque aliter, pro cujusque ingenio, sano etiam sensu bonoque animo explicari posse intelligeret ; ac pro eariimdem saoctionum ex- plicatione frequenlerab universi orbis Ecclesiis se interpeUatum videret ; ne ipse niuneri suo

PII V ANNUS 1. — CIIRISTI 1566.

241

deesset, necinsibi creditam messem alter quis- vis manum mitteret, nec in exoticos sensus sancla ea decreta transferret ; et tandem parvu- lis cunclis pelentibus ipse idem panem frange- ret ; uti jam [iridem feceral Pius IV, ipse quoque cardinalts quosdam delegil, apud quos cuncla referri voluil, qua; ad ejusdem Concilii decreta, vel intelligenda, vel in mores adducenda per- tinerent.

497. Hortatur Piiis PortugallidB regem ut ducat uxorem. — At divino prorsus afflante Nu- mine, (quo futura prfevideret) slatim ac Aposto- licffi Sedis ctilmen ascendit, lioc videlicet anno, summo studio Sebastianum, Lusitania; regem, adhuc adolescenlem, ad nuptias Pius urgere coepit. Testanlur boc ab ipso ad eumdem re- gem sequeiiles missre littera;' :

€ Cliarissiino in Cbristo Clio nostro Seba- stiano, Porlugalliae et Algarbiorum regi illustri.

PIUS PAPA V.

«Charissime, elc.

« Cum te, ut eximium filium nostrum me- rito dilignmus, in maximis nostris curis, non ea modo cogitamus qua; in pra;sens, sed ilia etiam qnae imposterum, ad bonorem luum et regni tui commodum perlinent. Ad eam jam aBtalem, Dei benignilate, pervenisti, ut matu- rum existimemus, cum solus sis et tanti regni spes unica, de quaerenda tibi conjuge cogitare ; sed in liac cogitatione nulla nobis conditio oc- currit, qnse circumspicientibus oinnia nobis magis placeat, quam ut matrimonium contra- has cum altera de filiabus cbarissimiin Cbristo fllii Maximiliani imperatoris electi, ut quoniam major natu Hispaniarum principi destinala pu- talur, tu minorem, cujus ffitas cum tua satis congruit, ducas. Neque clariori genere ortam ducere potes, neque a matre in qua major pietas reluceat, educatam. Tot vero principes afflnitate tibi Iiis nupliis adjunxeris, ut nemo fere sit de majoribus Cbristiani nominis princi- pibus, qui non tibi affinis futurus sit. Ilaque oplime a nobis consullurus videris regno et potestali tuae, si eam potissimum duxeris. Nec vero minus placiturum te generum puellce pa- renlibus putamus, quam tibi Cajsar socer, et imperatrix electa socrus placere debeant. Quo- circa borlamur te, flli cliarissime, ut ad bas potissimum nuptias animum tuum inclines. Nos banc cogitationem miiiime concepissemus, nisi te, ut diximus, eximie amaremus. Plura aulem de bac re locuti fuimus cum dilecto fllio, nobili viro, Ferdinando Menesio, oralore tuo, quem, et prudeiitein virum, et Majestatis tus amantissimuin fldelissimumque ministrum no- vimus : cui eliam mandavimus, ut uberius de hac re sentenliam nostram adte perscribat, quo

illum officio, per caetera sua diligentia, in tuis et regni tui negoliis procurandis, functurum esse minime dubitamus. Dalum P»oma; apud S. Marcum, die xv Septembris mdlxvi, Ponlific. nostri aimo prinio ».

498. I|)sa die ad reginam quoque Portu- galliae, Catheriiiam, Sebastiani aviam, quajque ipsum educaverat, scquentes lilteras ' dedit Pius, sperans, eadem interveniente, quaque ipsa apud regem poJlebat auctorilate, iilum in sen- tentiam facile suam adducturum.

« Charissima; in Cbristo fllia;, Catherinae, regiuae Portugallia;.

PIUS PAPA V

« Charissima, etc.

« Non esse alienum offlcio nostro putamus, ac potius maxime convenire paterno amori, quo serenissimum regem nepotem tuum pro- sequimur, cum is jam ad puberem fere aeta- tem Dei benignitate pervenerit, nec fratrem ulluin babeat, cogitare jam de alicujus maximi principis filia illi uxore deslinanda ; qua de re cogitationem nostram cum M. T. communican- dam duximus. Tua cnim ha;c potissimum cura est, quae illi avia es, qua; illum educasti, et tua optiina piissiinaque disciplina instituisti. Nosli aulem pro tua prudenlia, quanti intersit nepoti tuo, quanti nationi isti, hanc an illam potius uxorem habilurus sil. Cogilantibus igitur nobis de hac re, nihil nobis videri solet utilius, nec ipsi, nec regno ejus, afflnitate serenissimi Ro- mani imperatoris elecli. Dua; sunt ei filiae, qua- ruin natu major, nuptura existimatur Hispa- niarum principi : minor, ut ei desponderetur, cujds etiam ffitas aetati regis satis aptaest, nobis maxime placeret. Majorem dignitate socerum is babere non potest, quam Caesarem ; nec so- crum majori pietate, religione, probitate prae- ditam, quam imperatricem electam. Tali matre genita et tali cura educata, quis dubitare possit, quin cum caeteris virtutibus, tum in primis pietate matris simillima evasura sit filia ? Haec ergo illa dote, qua nulla, his quidem tempo- ribus, polior videri debet, maxime commen- datur. Tot vero principes, rex, nepos tuus, affi- nes bis nuptiis sibi adjunxerit, quot fere habet principes (loquimur de majoribus) Christiana respublica. Quocirca M. T. hortamur, ut de hac re cogitet, et ad hanc potissimum affinitalem animum suum applicet. Hanc nos cogitationem nostram cuin oratore regis communicavimus, scientes, cum tam prudenti viro lamque fideli regis sui ministro nihil non libere communi- care nos posse, a quo etiam petiimus, ut plu- ribus de bac re ad M. T. scribat. Datum Romae, apud Sanctum-Marcum. Die xxv Septerabris MDLxvi, Pontiflc. noslri anno primo » .

• Ex Archiv. Valic.

.\NN. — TOMUS XXXV.

Laderchi, I.

' Ei Archiv. Valic.

31

242

PII V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

499. At obfirmato adeo animo a ducenda> uxoris consilio se Sebastianus abalienaverat, ut, vcl a rcvercnlia aviie, vel a Pii nionitis, ab abrepto semel proposito nullatcnus se divelli passus sit ; ca, et sui ipsius, et totius Lusitania; pernicic, quam quic sunt subsecuta manifeste monstrarunt : quae sane, ac si prajscntia et ob oculos Pontifex haberel , sui muneris acerba ea incommoda avertere esse censens , o|)por- tune, imporlune inciulum juvenem ad nuptias compellere nunquam deslilit, ut per singulos fere aunos, ab eo scriptie EpisloliE, aliaque qua? gessit, patenter ostendent.

500. Concilii Tridentini deereta mittit Ponti- fex ad omties Ecclesias Indiarum, tum Orien- talium, tum Occide7ilalium. — Aposlolica vero solliciludinc tolo «rhe dilfusas Ecclesias com- plcclens Pius, ubi ilhis Indiarum, lam Occi- dentales quam Orienlalos, de conscenso a se Aposlolico tlirono cerliores reddidit ; cum eo simul nuntio, ad ipsas, sacri Tridenlini Con- cilii decreta, quibus ad res (idei morumque componendas uterentur, una cum his lilleris * misit :

«Ven. fratri, archiepiscopo Sancti-Domi- nici, in partibus Indiarum maris Oceani.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, etc.

« Placuit Omiiipotenti Deo, qui infirma mundi eligere solet, ut fortia qua;que con- fundat, fel. record. Pio papa IV nuper mortuo, ad universalis Ecclesise rcgimen nos vocare ; quod onus, propter immensam ejus magni- tudinem et virium nostrarum infirmilatem, non sine timore ac tremore, Dei inisericordia freti, suscepimus. Ad id vero facilius ferendum, et ad curae et sollicituilinis offlcium fideliter, siculi cupimus, implendum, necessarium no- bis est tuum, el cajterorum fratrum, qui in sollicitudinis nostrie parteni vocati estis, auxi- lium et adjumenlum. Proinde fraternitatem tuam salutanles hortamur, el fralerna charitate monemus, ut memor ofQcii tui et mercedis a summo illo aeternoque pastore propositiE, gre- gem tuae fidei commissum, cum salutaris doctrinae pabulo, cuni vita; ac morum lauda- bilium exemplo, pascas, atque intensissime qua potes cura cuslodias ; eumque augere et multiplicare coneris , quamplurimas poterls oves, per te ac per fideles opcrarios et mini- stros ad ovile Dominicum adducendo et aggre- gando. Si quid aulem ad rem, quae ad ipsarum ovium salutem pertineat, opus tibi auxilio Sedis Aposlolicffi fuerit, id fideliler requirere debebis. Tuae vero parles fuerint, de Ecclesiae tuae statu, et de iis, quK in islis partibus agun- tur, (quod quidem ad fidem et religionem

« Ex ArcWv. Valic.

attinet) curare, ut ad hanc Sedem, omnium fidelium matrem ac magistram, certi nuntii perferantur, ut et te in debita erga se devo- tione et fide manere cognoscat, et ex optatis Ecclesiae tuae incrementis gaudeat ; ac, si cui rei providendum fuerit, auctoritate sua possit providere. Misimus autem ad te, una cum his litteris, volumen authenticum decretorum sa- cri Concilii Tridentini, quod nuper, sub eodem pracdecessore noslro, Deo juvanle, feliciter per- actum fuit, quod abs te, et cacteris fratribus suscipiendum erit, devote et fideliter observan- dum. Omnipolens Deus te fratrem orantem pro nobis et felici statu S. R. E. incolumem custo- diat, et tibi, et clero, et populo tuo gratiam et misericordiam suam augeat. Datum Romae, apud Sanclum-Petrum, die iii Februarii mdlxvi, Pontific. nostri anno primo •».

501. In Vaticano Regesto, statim post Epi- stolam hanc, eodem exemplo scriptum fuisse legitur suffraganeis quoque arcliiepiscopi San- cti-Dominici, e[>iscopo Sanctae-Marthae seu San- clae-Fidei, episcopo Carlhaginensi, episcopo Sancti-Jacobi de Cuba, episcopo de Venezuola, episcojjO Portus-Divitis, episcopo de Anteguera in partibus Indiarum, in novo regno Grana- tensi. SufTraganeis etiam archiepiscopi Civita- tis-Regum, nempe episcopo de Chile, episcopo de Panama, episcopo del Cusco, episcopo de Popayan, episcopo de las Chiareas, episcopo del Quinto. SufTraganeis episcopi Mexicani , epi- scopo de Gualimala, episcopo de Chiappa Uva- can et Cuzumelen., episcopo de Compostella, episcopo de Hunduras, episcopo de Mecuacam, episcopo VeriE-Pacis, episcopo de Texcalla, epi- scopo de Nicaragua, episcopo de Guazaca, etc.

502. Scriptum quoque dicitur ad archiepi- scopum Goanum in Indiae Orienlalis partibus, in quibus, ut Natalis Comes, ab Issell, et alii referunt, (licet id a Rulengerio in sequentem annum rejiciatur) hoc ipso tempore, in ea re- gione, quae Japonia vocatur, sacerdotum Socie- talis Jesu opera, eorum numero succrescente, qui ab inanium idolorum cultu abstracti, ad Christi religionem confluebant, quamvis vario marte inter Christianos ac idololatras res acta sit, religio tamen ac fides incrementi multum accepisse visa est. Ad rem ex sententia perfl- ciendam, uberemque fructum ex nova illa plantalione colligendum, multum contulerat Humirandae pielas ac zelus. Erat is Azima3 re- gis (ut Mombrinus Roseus referl) germanus frater, per adoptionem a rege altero, ante ali- quot annos rex creatus, juvenis pulcher as- pectu, atque elegantissimae forma?, qui, non minus corporis quam animi dolibus instru- ctus, jam pridem, donante Deo, veritatis lumen admiserat, et ejusdem Societatis Patribus adni- tentibus, cum alios plures, tum maxime pro- ceruni suorum praecipuos, Christi doctrinam

Pir V ANNUS 1. — CHRISTI 1566.

243

doceri fecisset, cum iisdem tandem sacro fonte expiatus, Barlholomffii nomen acceperat.

503. Cum priraum igitur nova religione, novum nomen novumque simul hominem Barlbolomseus induit, mutatis abjeclisque ve- teris superstitionis ritibus, Satbanai ministro- rumque ejus in se experiri furorem novus Cbristi miies coactus fuit. Regi autem, qui Bartliolomaium per adoplionem in tllium recep- tum, ut diximus, regem dixerat, lilius alter spurius, Gotundonus nomine, luerat : vir, ex vilissimo licet m.incipio uatus, tamen spiritu ambitiosus, qui durissime, se abjecto, patrem in Bartbolomffium regni jura transtulisse lule- rat, ipsumque idcirco boc uomine implaca- biliter oderat : ideoque ex eo, quod veleri religionis cnltu abdicato, Clirisli lidei adbai- sisse eumdem Bartboloma;um vidit, o|)timam sibi oblatam opportunitalem credidit, iUum perdendi, quo se in paterni regni baereditatem reciperet.

50i. Gotundoni ambitioni, ira; ac furores Bonzorum, (sic siquidem sacerdoles supersti- tiosic illius genlis dicebantur) fomitem mini- strarunt ; statim enim ac Barlbolomceus ba|)tis- mum susceperat, ad inlegrum regnum suum ab idoloIatrJEe sordibus purgandum, animum adjiciens, idola substulerat, sacrilicia abole- verat, verumque Dei cultum in ouines urbes invexerat ; et id quidem, quoniam, absque ingenti Bonzorum jactura, qui, ex pietatis ca specie immensos facere qua^slus consueverant, perfici minime potuit ; in Barlbolomaum id- circo ac veram fidem ipsorum odium iucendit.

503. Illud vero prfe CEeteris eorum ani- mos in regem exacerbasse, simulque Gotun- doni rebellioni fomitem ministrasse cogno- scitur, quod a Nalali Comite narratur : « Nam, cum Bonzi consuevissent, (inquit) per quosdam exequiarum cerlos dies, quolannis, opiparum victum et incrementum proventuum accipere a principibus regionum, Barlholomaeus, quia cognovisset id nihil conferre illis, qui in cuKu idolorum sine baptismate decessissent ; omni- bus sumptibus illis parcendum esse statuit, atque sex millia pauperum Chrislianorum, pro Bonzis, ad epulas funebres convocavit, Bon- zibus omnibus exclusis. Atque cum ad Um- bram, urbem regiam, accessisset, pro sacrifi- ciis quac fiebant nuper defuncli regis slaluae, illam e templo convelli et comminui jubet atque succendi. Idem incendium excilalum actumque est multorum aliorum idolorum ejusdem urbis, et ubique in universo regno, qua; omnia prorsus succensa, sunt eversa. Sed quoniam reliquus erat Gotundonus filius spu- rius defuncti regis, pro quo in regnum Bartbo- lomaeus peradoptionem successerat, isque a?gre ferebat se fuisse regno ila privatum ; visa est opportunilas Bonzis sacerdotibus, non negli-

genda eum in regem excitandi, etc. » Sic ille.

50G. Bonzorum igitur furoreactus ac sua- sionibus illeclus, regui ei facta spe, cum ali- quot urbes, in regiis comiliis sibi concessas, Gotundonus possideret, cum principibus qui- busdam earum fiiiilimis idololatris fredus iniit, illorumque suUullus auxiliis, Barlboloma;i re- gnum invadere sibique subjicere cnipit. Feribo duce, summai auctoritatis viro, uonnullis Cbri- stianis occisis, Arrima; coiijuratio primum eru- pit, baud procul ab Icoxiura ; deinde rex impu- gnatur, ac prope in fugam verlitur ; auctaque idcirco conjuralorum audacia, rcgia simul do- mus ac urbs incendio cremalur, duin cum urbis prffifeclo et fralre in munilionem urbi vicinam se rex rocipisset. Iiilerea amici illum horlari ac commoiiefacere minime desistuntj ut nuper assum|)lam Chrislianam fldem abji- ciat, et ad i^rislinum idolorum cultum rever- tatur; Iiac uua ralione inimicorum facile impe- tus cohiberi, ctin regni pacificam [)ossessjonem regredi posseostendeules. Sed frustra regis pro- positum tenlatum est, qui tem()orale ccelesti reguo postponendum agnoverat ; nec temporale etiam subsidium sibi defufurum, qui pro fide strenue decertasset, s|)eraverat, et quidem eve- nit : nam Deus afflicti regis miserafus ffirumnis, opem tulit, versoque forlunae stalu, rex ipse supcrior factus, omnia pa^ne qua; adempfa erant rccu[)eravit ; Gotundonus ab Arrima; regis fra- tris viribus obsessus : Feribi casfella omnia concremata ac devaslata ; ac divina tandem ope rexac fideles superiores viribus evaserunt. Alia, qua; in Orientalibus siinul ac Occidentalibus Indiis hoc anno acciderunt, luse habes ex Sac- chino et aliis.

507. Catechismus Romanus, auspice Pio V, 171 lucem prodit. — Pro bujus tnndem anni coro- nide, ut pluries innuimus, absoliitissimus ille Romanus Catecbismus, Pio mandante, prodiit, qui pra;decessoris Pontificis jussu, adnitente praicipue Carolo cardinali Boromaeo, a selectis- simis doctrina et pietale viris diu elaborafus, in totius Cbristianae gentis summum benefl- cium alque utilitafem in lucem editus, quae pariter facienda sunf vel credenda amplissime docens, tuto iter signat, quo quisque Cdelium in verae vijE seterna;que vilae pacem pedes diri- gat. Traditum quoque fuisse hoc anno a Pon- tifice Sociefafis Jesu alumnis, ut illum in varias diversasque linguas verterent, scribit Sacchi- nus ; facileque suadet, vel cujusvis generis lin- guarum eorumdem palrum, qua pollebant, peritia, vel Ponfificis zelus, qui preliosum ta- lenlum, non in unius liiiguae terra propemo- dum abscondi passus est, sed in communem tofius orbis usum, et func quidem mullis crro- ribus ac criminibus oppressum, nummulariis potius cuncfis tradi voiuil, qui copiosum inde lucrum referrent.

ifii

Pn V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

1 . Pius compellit ad residentiam tum episco- pos, tum parachos. — Anno ab orbe redempto millesimo qiiingenlesimo sexagesimo seplimo, Indictione decima, feliciter susceptam pastora- lisregiminis solliciludinem prosequilur Pius ; et episcopos ac parochos, in primis, apud suum gregem residere, juxta legem ab eo anno praeterito laiam, urgere non desistit, ut ex eorum deinde vigilantia et exemplo, tum cleri- corum caeteri, tum plebs eis tradita proprios componere mores ediscerent. Idcirco cum car- dinalium nonnulli , qui episcopali eliam mu- nere fungebanlur, proxima bujus anni Quadra- gesima, vicinas suas Ecclesias adire in eisque residere decrevissent, pium eorum propositum maxima Pontificem laelitia affecit, illudque ipse summis laudibus extulit ; e contra vero non sine stomaclio se inteliexisse dixit, aliquos epi- scopos adhuc conlra suum mandatum in Urbe latitare, nec ad propria repedasse. Illis proinde interminatus est, nisi, et quidem e yestigio, discederent, non illos modo imposterum fru- ctuum , sed etiam episcopatuum amissione mulctaturum : quibus episcopi illi perterriti minis, tandem e suis prodire latebris in viam- que se dare compulsi sunl.

2. Decreta de coUatioue, resiQnatione et ad- ministratione benejiciorum. — Uli vero ipse epi- scopos, sic episcopos (ut innuimus) parochos sibi subjectos ad residentiam compellere vo- luit. Ad boc vero, ut qui residere tenebantur, Dominico gregi utiliter praeficerentur, hoc anno eam Constitulionem edidit, in qua qualem- cumque parocliialium Ecclesiarum collationem damnavit, quae, non servata Concilii Tridentini forma, vel bactenus facta fuisset, vel de cffitero fieri contigisset. Ejus initium ejusmodi : « In conferendis beneficiis Ecclesiasticis , et prae- sertim parocbialibus Ecclesiis, personis dignis et habilibus, quae in loco residere et per se ipsos curam exercere valeant, quantam diligen- tiam adbiberi oporteat, Alexandri Ili Latera- nensi, et Gregorii X Lugdunensi, generalibus Conciliis, et Innocenlii similiter III , et aliorum Romanorum Pontificum praedecessorum no-

strorum editae Conslitutiones testnntur. Quod ut diligentius ac rectius perficiatur , statuit etiam Synodus Tridentina, ut occurrcnte vaca- tione parochialis Ecclesiae, etiam generaliter, vel specialiter, etiam vigore indulli in favorem sanctae Romanae Ecclesiae cardinalium, aut alias quomodolibet reservatae vel affectae, de- beat episcopus, habila notitia vacationis Eccle- siae, si opus fuerit, idoneum in ea vicarium, cum congrua, ejus arbitrio, fructuum portionis assignatione, constituere, qui onera ipsius Ec- clesiae sustineat, donec ei de rectore [irovidea- tur : et deinde episcopus, el qui juspalronatus habet, intra decem dies, aut aliud tempus, ab episcopo praescribendum, aliquos clericos, ad regendum Ecclesiam idoneos, examinatoribus, juxta formam ejusdem Synodi deputalis nomi- net, et nonnisi ab eisdem examinatoribus per concursum aliorum examinatorum, eliam tan- quam magis idoneo ab episcopo judicato, et electo de Ecclesia provideatur, alias provisio- nes seu institutiones omnes, praeter formam praedictam factae, surreptitiae censeantur, etc. ». Subdit, non sine gravi animi sui mcerore in- tellexisse , nonnullos archiepiscopos ac episco- pos, parocbialium Ecclesiarum vacatione occur- rente, eas nullo aut minus rite servato examine, (eo praesertim, quod ex Tridenlino Concilio, per concursum faciendum erat,) vel etiam examine rile servato, nihilominus minus dignis personis, (consanguinitatis , aut alium humanae passio- nis affectum, non rationis judicium sequentes,) Ecclesiaslica ejusmodi beneflcia contulisse et de eis providisse ; ideoque ex pastoralis sui of- ficii munere, coUationes sic factas, vel dein- ceps faciendas, nullas, irritas ac nullius roboris fuisse ac futuras fore, declarare se coactum esse. Et insuper, ne parochiales Ecclesia?, diu suo vidualaj pastore, in maximum animarum periculum manerent ; si hae ex illis fuissent, quarum, dum pro tempore vacarent, ad episco- pos, archiepiscopos, primates et patriarchas, et quosvis alios ordinarios collatores, in men- sibus, ordinariis collatoribus, etiam per Aposto- licas regulas assignatis , provisio et coUatio

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

24S

spectaret vel pertineret ; vel etiam , ex aliis, quarum collalio sibi et Aposlolicae Sedi gene- raliter vel specialiler compeleret ; si juxta Con- cilii Tridentini formam approbatas ac magis idoneas personas intra certum tempus non elegissent, aut electas sibi et successoribus suis, aut iis, ad quos collatio spectasset, non significassent, collationem, provisionem ac omnimodam talium Ecclesiarum dispositio- nem, sibi aut successoribus suis se reservare edixit ; quod etiam de parochialibus statuit, quae jurispatronalus Ecclesiastici, vel aliorum, seu clericorum et laicorum simui fuissent ; nam si praesentatus intra tempus eisdem pa- tronis a jure pra?fixum, praevio, juxta formam praefati Tridentini Concilii, examine approbatus petiisset instilutionem, inslitulioque ipsa per duos menses a die praesentationis dilata fuis- set ; ipsanim Ecclesiariim coUalionem pariler sibi et Apostolicae Sedi reservavit. Si tamen ordinariorum negligentia aut incuria, ultra di- ctos duos menses institutio dilata fuisset, pa- tronis pro ejusmodi inslitutione obtinenda, ad metropolitanum , vel viciniorem ordinarium, vel demum ad Apostolicam Sedem recursum habendi dedit oplionem.

3. lisdem etiam ordinariis ac patronis, ne ab eodem Tridentino Concilio dierum decem praefinitum, ad nominandum idoneos clericos, eorum deputntis examinatoribus, tempus, ultra decem dies alios prorogare audereut, in hac ipsa Constitutione prohibuit; districtiusque ve- tuit, ne quis praeter Romanos Pontifices, aut alios, indulta hujusmodi ohtinentes, quacum- que super hoc esset auctoritate munitus, de ejusmodi beneficiis sic reservatis disponere, vel circa illa, etiam per viam permutalionis vel alias, quidquam innovare quoquo modo praesumeret ; et ut non modo dignis, sed etiam dignioribus magisque idoneis, juxta ejusdem Concilii decretum, parochiales conferrentur Ecclesiae, voluit ac decrevit. Quod si episcopus minus habiles, idoneioribus habilioribusque posthabilis, elegisset , eos, qui rejecli fuissent, a mala ejusmodi electione ad metropolitanum, vel si ipse eligens metropolitanus fuisset aut exemptus, ad viciniorem ordinarium, uti Apo- stolicfe Sedis delegatum, vel ad ipsam Apostoli- cam Sedem appellare, ac ad novum examen praeelectos, coram ipso appellationis judice vo- care ac provocare posse concessit ; ibique, cum irrationabile prioris eligentis judicium proba- retur, per ipsum appellationis judicem irritum reddi jussit, ac per eum magis idoneo paro- chialem conferri voluit, vel conferendam ei remitti, ad quem collatio vel inslitutio specta- ret. Interposita hac tamen appellatione, impe- diri minime ac suspendi electionem primo loco ab ordinario factam declaravit ; et insuper a prtefalo etiam, si opus fuisset, appellationis

judice ad Apostolicam Sedem appellari posse indulsit.

4. Constitutionem hanc a Pio editam le- gimus decimo quinto kalend. Aprilis hujus anni ; sed quia in hac eadem Beneficiorum collatione abusus alios plurimos irrepsisse cognovit, dum passim beneficia per resigna- tionem seu permutalionem vacantia, in ma- nibus quorumcumque ordinariorum, vei eliam apud Apostolicam Sedem fieri consueverant ; ideo sexto idiis Augusli hujusmodi anni aliam edidit ' qua in deterius prolapsam Ecclesia- sticorum bonorum villicalionem relevare con- tendit ; estque ejusmodi :

PIUS PAPA V, etc.

« Officium creditae nobis administrationis exposcit, ut non solum corrigamus ea, quae perperam attentantur, verum etiam, ne in fu- turum ilia contra Ecclesiaslicam puritatem attentari possint, debita animadversione pro- hibeamus. Sane , cum, sicut accepimus, in resignationibus et permutationibus, quae, tam apud Sedem Apostolicam, quam in partibus, in Ordinariorum manibus fiunt, quamplurimi abusus irrepserint, nos, volenles ejusmodi abu- sus de Ecclesia Dei toUere, et futuris resigna- tionum et permutationum admissionibus eam normam praescribere , qua sanctuarium Dei hominum pactionibus tradi non possit : ac ut omnis simoniae labes et fraudis suspicio in beneficiorum Ecclesiasticorum provisionibus absit ; decernimus, supplicationes beneflcio- rum quorumcumque, resignationem seu per- mutationem continentes, donec per nos illa- rum admittendarum modus praescriptus fuerit, ulterius, non per modernos, et pro tempore existentes, cardinalem, et alios signaturae no- strae gratiae praefectos, (ut antea) sed per nos tantum manu nostra signari debere. Et ne, dum praemissis occurrere intendimus, et a si- gnaturae nostrae praefectis ab illis abstinendum censuiinus, locorum ordinarii caeterique be- neQciorum Ecclesiasticorum inferiores colla- tores praefati, ut antea a plerisque eorum fa- clum esse audivimus : ita se fiducialiter cum iis, qui in eorum manibus beneficia Ecclesia- stica resignant, gerant, ut nonnisi illis, quos ipsi nominaverint, aut pro quibus intercesse- rint, ea conferant, et de eis provideant vel disponant ; ac quos Ecclesiae plus prodesse posse cognoscunt, negligant et contemnant, Apostoiica auctoritate ac de Apostolicae potes- tatis plenitudine, hac nostra Constitutione , omnibus et singulis diiectis filiis nostris et Sedis Apostolicae legatis, nuntiis, ac venera- bilibus fratribus, patriarchis, primatibus, ar- chiepiscopis , ac quorumvis calhedralium et

' Est in Bull. paivo Pii V. pag. 65.

246

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

collegiatarum Ecclesiarutn capitulis, abbatibus caMerisque aliis, quorumvis Ecclesiaslicorum beneficiorum, quomodocumque qualificatorum, infcrioribus coilatoribus, ad quos de jure vel consuetudine eorumdem beneficiorum resigna- tiones seu permutaliones admiltendi facultas spectat et perlinet, quacumque dignitatis prae- rogativa, ctiam cardinalalus iionore fulgenti- bus, proiiibemus, ne posthac, donec debitus (ut prscmitlitur) modus staluatur ac decerna- tur, quorumvis beneQciorum Ecclesiasticorum, tam sa?cularium quam quorumvis Ordinum Regularium , qualilercumque qualificalorurn, etiamsi jurispatronatus, et ad quorumvis proB- sentalionem , nominalionem , eieclionem et quamvis aliam disposilionem perlineant, re- signationes seu pcrmutaliones recipiant vel ad- millant ; ncque beneficia eadem, tanquam per resignaliouem vacanlia, quibusvis personis con- ferant, vel de eis provideant, aut quomodo- libet disponant. Nos enim beneficiorum proe- falorum collationes, provisiones, aut quasvis alias dispositiones per eosdem faclas, nullas, irritas et inanes, nullumque jus aut tilulum, etiam coloratum , tam in petitorio quam in possessorio provisis tribuere, ac ipsos sic pro- vjsos ad eadem beneficia Ecclesiastica obli- nenda perpetuo inhabiles fore ac esse ; ac omnes et singulos collatores prrefalos in col- latione, provisione et dispositione beneOcio- rum in eorum manibus sic resignatorum, quo- vis prsetextu, etiam devolutionis, vacantium, se inlromiltere nullalenus posse, beneficiaque praefata, tanquam vere vacanlia , per nos et Sedem Apostolicam, et quosviseorumdem col- latorum, in quorum manibus, conlra hujus- modi nostram prohibitionem , resignationes seu permutaliones facla; fuerint, superiores, nullo alio devolulionis ordine servato, sed quod locus sit prseventioni, conferri, et de iis pro- videre ac disponi libere et licite posse. Et sic quoscumque judices, etiam causarum palalii Apostolici audilores, sublata eis et eorum cui- libet quavis aliter judicandi et inter()retandi facultale, judicari et definiri debere, ac irri- tum et inane, si secus super iis, a quoquam, quavis auctoritate, scienter vel ignoranler con- tigerit attentari, statuimus atque decernimus. Non obstantibus Conslilulionibus et Ordinotio. nibus Ap., etc. Datum Romae, apud Sanctum- Petrum,anno Incarnationis DominiccC mille. simo quingentesimo sexagesimo septimo, sexto idus Augusti, Pontiflc. noslri anno secundo». 5. Quem vero prfescripserit ipse modum, quo sancle ac jusle Ecclesiasticorum beneficio- rum ejusmodi permulationes seu resignationes faciendae essent ', dicetur anno sequenti ; quo etiam, quasnam beneficiorum ejusmodi resi-

> Vid. in Bullar. parvo Pii V. pagio. 78.

gnationes, episcopi aliique collatores admittera possent ', declaravil. Hoc tamen anno lilleras .\postolicas conflciendi alque expediendi super graliis earumdem resignalionum formam edi- xit ; exlalque in Con.stitulione trigesima se- cunda -, terlia decima Marlii hujusmel anni pu- bIicala:formam autern liujusmodi resignationes in curia et extra publicandi, Gregorius Terlius Decimus pra;flnivit', utsuo loco dicendum erit. 6. In his tamen beneficiorum collalionibus, cum mulla, lum in episcopis et coUatoribus aliis, tum in ipsa Romana curia, corrigenda Pius comperisset, aliqua insuper sanclcc huic adminislralioni , ex amiilissimis cardinaliura indullis imminere damna ac pericuia sapienter animadverterit ; idcirco privilegiorum eorum- dem, in beneficiorum collalione, latam nimis facultalem, moderandam esse pro buo munere censuit. Vuigata est igilur, hoc anno, ullima die Aprilis, ejus jussu, Constitutio illa. in qua legitur, quod Pius ex tam mullis S. R. E. car- dinalium, super Eccicsiasticorum beneficiorum dispositione, indullis, et mulliplicatione alia- rum super aliis fucnllalum, (]ua; quotidie prae- fatorum indultorum litteris diffuse insereban- tur, saepe numero im|iedilus essel, quominus solilam Aposlolicac Sedis benignitalem erga pauperes et benemerilos liberaliter exercere posset ; occasionemque idcirco capere volens, ut tanta dehinc ejusmodi indullorum et facul- tatum largitione praecisa, diclis personis com- modius benefaciendi via sihi lihi^ra recludere- tur ; omnia et quaecum(]ue indulla, concessio- nes, facullates, et alia privilegia quaecumque, beneficia Ecclesiastica conferendi, iisdem car- dinalibus aufert, cum cura nempe, ct sine cura, SECularia et quorumvis Ordinuin Regularia, qualitercumque qualificata , ad coUalionem, provisionem, praesentalionem , electionem , et quamcumque aliam dispositionem dictorum cardinalium, ratione palriarchalium, metro- politanarum , et aliarum Ecclesiarum cathe- dralium, necnon monasleriorum, prioratuum, dignilatum, et aliorum beneficiorum Ecclesia- sticorum, quae quomodolibel oblinuerant, vel imposterum obtinuissent.ac etiam quorum col- latio, provisio, et quaevis alia dispositio illis ex causa faclae per eos cessionis, regiminis et ad- ministrationis, seu commendae aut resignatio- nis, Ecclesiarum, monasleriorum el aliorum beneficiorum hujusmodi, Apostolica auctoritafe reservala extilissel, vel imposlerum reservanda esset ; necnon quorumcumque inferiorum col- latorum, et collalricum, de jure, privilegio, consuetudine, etc. ac alias quomodolibet perti- nenlia ; et etiam illa commendandi, ac alias de eis disponendi, omnibus et singulis cardinali-

> Extat in magno Bnll. Couslil. 58. psg. 2b2. — - Exlat in Bull. magno inler Pii V Conslit. 32. — » Extat in Bull. magno Gre- gor. XIU. Consl. 85.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

247

bus specialiter et expresse revocat ; praecipitque insiiper, quod omnes deinccps Apostolicac lit- tertc fnculfatiim et induiloriim luijusmodi, pro singulis cardinalihus prffisentibus ac futuris, unam tantum catliedralem vel majorem Eccle- siam, seu illius loco unum vel duo monasteria, aut unum vel duo beneficia, in pracfatis litteris ex[irimenda, qua; cardinales ipsi, ultra illas sex episcopales, ac prcsbyterales, et diaconales car- dinaiium Ecclesias, tunc temporis obtinuissent, seu quorum collatio eis rescrvata fuisset, spe- clarent ;omnino sublalse intelligantur: cum al- tera eliam bujusmodi indultorum |)arte, super ipsorum cardinalium consensu, in beneficio- rum provisione, apud Sedcm pracdictam, pro tempore vacantium, requirendo, alias sub dictis indultis compiehensorum. De his siquidem omnibus imposterum Pius libere se disponere velle edicit ; et facultales quoque commendandi monasteria, aliaque beneGcia Ecclesiastica sae- cularia et reguiaria, necnon disponendi de mo- nasteriis, etiain cura et convenlu carentibus, et de dignitatibus conventualibus, et in metro- politana aliisque catliedralibus post Pontifica- les mnjoribus et in Coliegiatis Ecclesiis princi- palibus : ac pariter disporiendi de beneficiis referendariorum causarum Palatii Apostolici auditorum, protonotariorum, et aliorum officia- lium dicla; Sedis, necnon familiarium, CcCtero- rumque omiiium, qui Conslitutionibus declara- toriis Pauli papa; III ad perpetuam rei memo- riam editis, conlinebantur, vel cobibet , vel penilus aufert.

7. Familiarum denique eorumdem cardi- nalium, per Apostolicae cancellarige regulas, indulta et privilegia, ad eos solos familiares, eorumdem continuos commensales, restrinxit, qui vera et actuali familiaritate, continuaque commensalitate hujusmodi durante, extra Ro- manam curiam, vel cardinalibus ipsis in dicta curia existentibus, apud dictam Sedem deces- sissent ; et ea sola beneficia, qua; ipsi familia- res, continui commensales viventes, ad prtefa- torum cardinalium collationem pertinentia, obtinuissent, seu quoe ex collatione, sibi ab eis- dem cardinalibus facta, assecuti fuissent, com- plecti voluit ; aliler vero, eliam motu, scientia et potestate similibus, et etiam cum praisentis Conslitutionis speciali et expressa derogalione expedilas lilleras, nullius prorsus esse roboris ac momenti jussit. Illa vero beneflcia, cujus- cumque generis essent, quaj aliquis haircsis crimine infectus prius habuissct, a nemine obtineri posse decrevit, nisi specialiter vaca- tionis modus ex[)rimeretur ; sibique, ac Apo- stolicsD im[)Oslerum Sedi ea dumtaxat distri- buenda reservavit. En quse super hoc lex ' ab ipso sancita fuit :

* Exlat. in Bull. parvo Pii V pag. 53.

PIUS EPISCOPUS. etc.

«Cum ex Aposfolatus officio, nobis (meritis licet im|)aribus) credito, cura Dominici gregis immineat gencralis, et exinde teneamur, more vigilis |)asloris, vigilare et attentius providere, ulEcclesiis, monasteriis et quibusvisaliis bene- ficiis Ecclesiaslicis, nunc et pro tempore, pro- pter crimen hairesis vacantibus et vacaturis, tales viri eis |)ra;ficiantur idonei, qui detes- tandas ac nefarias hffireses, diabolo dissemi- nante, contra verfc et orlliodoxa; fidei puritatem exortas, de agro Domini exstirpare, et populos sibi commissos ad Catliolicaj Ecclesia; veri- tatem reducere, doctrina, verbo et boni operis exemjilo valeant ; pramissorum itaque consi- deratione inducti, etab aliis, ad id suadentibus, rationabilibus causis, nonnullis etiam praede- cessorum nostrorum vestigiis inhaerendo, motu proprio, non ad alicujus nobis super hoc oblatae petitionis instantiam, sed de mera no- stra volunlate et deliberalione, omnia et singula beneficia Ecclesiastica, cum cura et sine cura, saccularia, et quorumvis Ordinum, etiam Sancti Joannis Hierosolyinilani, et aliarum quarumvis militiarum regularia, quaecumque et qualia- cumque sint, etiamsi sajcularia, dignitates et praebendae, personatus, adminislrationes, vel officia in calhedralibus, eliam metropolitanis, vel collegiatis, et dignitatibus ipsae in cathe- dralibus, etiam metropolitanis post pontificales majores, seu collegiatis hujusmodi princi- pales ; regularia vero beneficia hujusmodi, mo- nasteria etiam consistorialia, prioratus, pra- positura;, praepositatus, administrationes, vel officia etiam claustralia, ac hospitalia, et prte- ceptoriae, et alias quomodocumque qualificata fuerint, ordinationi et dispensationi nostrae, et Sedis Apostolicae, hac perpetuo valilura Con- stitulione, auctoritate Apostolica, tenore prae- sentium reservamus. Declarantes, omnes et quascumque impetrationes de beneficiis, ut praefertur, quomodocumque qualificalis, certo modo in futurum faciendas et obtinendas, be- neficia hujusmodi, propter haeresim vacantia, et in futurum vacalura, non comprehendere, nisi specialiter et dispositive vacationis modus propter crimen haeresis expressus fuerit, et illum nullo modo, sub quibusvis clausulis et decrelis comprehendi, quantumcumque gene- ralibus, in quibusvis graliis et concessionibus, per nos et Romanos Pontifices successores no- stros faciendis, etiam per fiat, signatis et con- cessis ; ac decernenles, omnes et quascumque impetrationes, de quibusvis beneficiis, ut prae- fertur, qualificatis, hactenus factas et obtentas, nisi earum vigore in judicio per im[)elrantes crimen ejusmodi deductum fuerit, et super eo sententiam favorabilem obtinuerint, vel dicto- rum beneflciorum possessionem assecuti fue-

248

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

rinf, ad vacationem hujusmodi, propter crimen hoeresis, se non extcndere, et illum nemi- nem comprehendere ; sicque per quoscumque judices et commissarios, quavis auctoritate fungentes, etiani S. R. E. cardinales, judicari et interpretari debcrc ; irritum quoque et inane, si secus, pcr quoscumiiue, quavis dignitate et auctoritale prajditos, judicalum fuerit, decerni- mus. Volumus autem quod prffisentes litterae, etc. inter Conslituliones perpetuo valituras describantur etc. Dalum Romae, apud Sanctum- Petrum, anno Incarnationis Dominica; mil- lesimo quingentesimo sexagesimo septimo,sexto lial. Februarii, 1'ontificatus noslri ann. secundo». 8. Licet vero quam evidentissime appareat, haec omnia Pium constiluisse, ut animas, quas in praeceps avaritia trahebat, ab iniquitatum funibus, quibus sese obstrinxerant, provide sol- veret, ac fidei zelo, quae proposuimus, edixis- se, ne videlicet Domini heereditas alienorum possessio fieret ; quod tamen ea praiceperit nullius omnino cupiditatis actus instinctu, cse- tera, quae hoc ipso anno decrevit, non minus evidenter ostendunt. Cum enim comperisset, plurimos, Ecclesiastica beneflcia obtinentes, proprii honoris ac salutis immemores, ali- quando eliam jirEetextu facullatis testandi, eis ab Apostolica Sede factae, in eorum ultimis voluntatibus, res sacras, ac vasa, ornamenta ac paramenta Ecclesiastica, aliaque divino cultui dicata quandoque ex fructibus Ecclesiasticis per eos acquisita, non Ecclesiis, et monasteriis, ac beneficiis, quibus praifuerant, seu a quibus proventus Ecclesiasticos et stipendia accepe- rant ; sed aliis potius locis, etiam aliquando non piis, et saepeiiumero propriis etiam, secun- duin carnem, afflnibus ac consanguineis relin- quere consuevisse : et insuper ipsiusmet Apo- stolicEe camerae collectores, sub prsetextu quod ea spoliorum nomine venirent, tanquam ejus- dem camerae spolia, in maximum religionis dedecus, ac Ecclesiarum, monasteriorum et eorunulem beneflciorum detrimentum, ac tes- tantium aniinarum periculum, plurimorumque scandalum, sspe exigere ac percipere illa ve- ritos non fuisse ; idcirco, ad hujusmodi evel- lendos abusus, hoc anno ', terlio kal. Septem- bris haec statuisse reperimus.

Ornamenta, et paramenta, ac res sacras, et alia bona, ad usum et cultum divinum spe- ctantia, spoliorum nomine, ad cameram Apos- tolicam pertinentium , minime comprehendi ; nec ipsa, cujusvis facultatis ab Apostolica Sede facta; praetextu, ulli relinqui licere ; sed ad sin- gulas Ecclesias, monasteria, eliam conventu carentia, in (juibus beneficiati resedissent, aut quibus praefuissent, seu quae alias obtinuissent, ommuo pertiuere.

In iisdem Ecclesiis seu beneficiis succes- soribus propria auctoritate licere eadem orna- menta etc. apprehendere, ac ipsa beneficiorum eoriimdem Ecclesiis vel sacrisliis applicandi et incorporandi data eis facultate.

Donationes, relicta. ac legata, iestamenta, codicilios, aliasque ultimas voluntates, quoad praemissa, nulla etinvalida, nulliusqiie roboris et momenti existere, in cujuscumque personae aut loci favorem factas declarat : quinimo res sacras prccfatas, quocumque nomine vel titulo detinenles, Ecclesiis, quibus defuncti benefl- ciati praefuissent, statim restituere teneri, et ad restiluendum per censuras et pcenas , etiam furti ac sacrilegii, ac aiia juris et facti reme- dia opportuna cogi et compelli posse ac debere jubct.

Ad coUectorum, vel subcollectorum spolio- rum camerae Apostolica; insolentiam coercen- dam, domestica presbjterorum, seu clericorum supellectilia, etiamsi ex fructibus et beneflcio- rum [)roventibus acquisita fuissent, sub spolio- rum nihilominus appellatione minime venire, nec pro spoliis uUo modo reputari posse, de- clarat.

Cavit insuper, ne a spoliorum collectoribus vel subcollectoribus exigi quidquam posset, per obitum illius, qui, dum viveret, unum vel plura beneficia Ecclesiastica obtinuisset, cujus, vel quorum insimul fructus, redditus et pro- ventus, triginta ducatorum auri camerae, se- cundum communem ffistimationem , valorem annuum non excessissent, aiit qui annuas pen- siones, super quibusvis Ecclesiasticis fructibus usque ad dictum valorem anuuatim percepis- sent ; dummodo taraen is se ab omni illicita negotiatione, et a sacris canonibus prohibita abstinuisset.

Sacra autem vasa ac paramenta, ac caitera divino ciiltui dicata, tanquam spolia ab iisdem collectoribus vel subcollectoribus haberi aut describi districtius inhibet ; sed ipsa, caeteraque omnia, sacris ministeriis mancipata, Ecclesiis, monasteriis, capellis, aliisque beneUciis, ipso- rumqiie rectoribus libere dimilti ac consignari mandat ; ita ut ea cuncta in locis, in quibus constitissent, relicfa sint. Cum vero hic expresse non signiflcaverit Pius, quaenam res spoliorum nomine comprehenderentur ; ipsas, scias, in Constitutione sua decima octava ' Paulum V fuse explicasse.

9. Cum accepisset pariter Pontifex, in depu- tandis vicariis, ac in assignatione portionum, vicariis ipsis perpetuis parochialium Ecclesiis, beneficiis, collegiis, aliisque locis piis per|)etuo unitarum, ex Tridentino Concilio facienda, non-" nullos ita modum excessisse ^, ut pariim aut nihil ex fructibus, redditibus et proventibus pa-

i ExUt. iQ Bullar. BuUa 42. pag. 237.

' Vide ia Bullar. — « Bull. 47. pag. 242. :n magn. Bull.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

249

rocliialium iisdem Ecciesiis remaneret ; caque de causa, circa iuter|irelalionem decreti prie- fati Concilii, multas controversias obortas esse ; ad eas tollendas animum intendens, ac consi- derans , ideo unioues eas a praedecessoribus Pontificibus fuisse faclas , ut ex redditibus et emolumentis beneficiorum unitorum,Ecclesiis, monasteriis ac collegiis facilius onera iisdem incuinbentia supportarentur, et promptius ab Ecclesiasticis ministris in iisdem divina cele- brarentur officia, hospitalitas servaretur, alia- que charitatis opera exercerentur, et niiiilomi- nus commissa parocliialium cura animarum laudabiliter etiam perageretur ; statuit idcirco ac decrevit, in assignatione portionis perpetuis vicariis, ex preedicto Concilio, prselatorum ar- bitrio, facienda, ita eos se confinere debere, ut non major centum , nec minor quinquaginta scutorum annuorum summa, omnibus etiam incertis emolunientis aliisque obventionibus communiter percipi solitis, computatis, eis om- nino constitueretur ; dummodo tamen vicariis, sive in quantitate aut qunta fructuum, pecunia- que numerata solilum non fuisset plus assi- gnari, sive fundo, seu alia re stabili portio hu- jusmodi jam attributa illis non fuisset, habita quoque reddiluum onerumque loci, cui paro- chialis ipsa unita fuisset, ralione ; ita ut por- tiones ultra vel infra prsefatas summas scuto- rum centum vel quinquaginta hactenus as- signatse, vel imposterum forsan assignandae, quoad excessum vel defectum hujusmodi, nul- lius roboris et momenti existerent, et ad prre- dictas summas redaclte , et auctae respective censerentur ; nisi tamen valor annuus, ipsius parochialis unitse habita ratione, minor quin- quaginta scutis existeret ; quo casu assignafa, vel vicario perpetuo assignanda portio sum- mam annualem valoris praefatae parochialis ex- cedere non deberet ; sed omnes ejusdem fructus vicario ipsi perpetuo dumlaxal attribuisse sat esset.

Ecclesias autem, monasteria et collegia, in quorum parochialibus Ecclesiis unitis prfefatas vicarias erigi contigisset ; pro quantitatibus fructuum ipsis vicariis perpetuis assignatorum, ad solutionem quindenniorum, quam Aposto- licse camerse solvere debuissent, ulterius non teneri voluit ; sed eis ad rafam certorum, quae de earumdem parochiarum fructibus percepta fuissent, defracfionem fieri imperavit ; ifa famen quodvicarii perpelui, qui pro eo tempore depu- tati fuissent, novam suae deputationis provisio- nem ab Apostolica Sede accipere, et pro portione fructuum certoium sibi assignafa, annafamsol- vere, ac Apostolicas demum litleras expedire te- nerentur ; nec alias ad prEefatarum vicariarum perpetuarum [)ossessioi)em. et eorumdem paro- chialium servitium admitti possent.

Hos vero perpetuos vicarios, non ad libe-

AsN. — ToMis XXXV. — Laderciii, I.

ram ordinariorum electionem, sed ad illorum nominationem, in quorum Ecclesiis unitis po- nendi essent (praevio tamen eorumdem ordina- riorum , seu eorum vicariorum examine ac approbatione) deputari mandavit. Quod si pa- rochiales monasteriis Regularium Mendican- tium unifae fuissenf, ab eorumdem monaste- riorum superioribus, ex ipsis .Mendicantibus, vicarios nominari jussit ; qui, sl ab ordinarlis, vel eorum vicariis, praivio examine, ad ani- marum curam gerendam idonei reperti ac pro- bati fuissent, eos in vicarios deputare debere voluit ; hac tamen ratione, ut ad superiorum suorum nutum amovibiles essent ; quod eliam in Regularibus monachis aliis servari prfficepit, dummodo in ea parochiali, in qua unus ex monachis , praedicta forma servata, vicarius deputatur, cum eo saltem quatuor alii ejusdem Congregationis monachi habilenl.

10. Ista decrevit Pius kalend. Novemb. hujus anni. Undecim autem viearios perpetuos, ut cseteris exemplo esset, in totidem Basilicis et Ecclesiis Urbis, cum assignatione porfionum, ipsum instituisse', dicetur inferius. Ea vero ia parfe, quse ad Ecclesiarum Mendicantium vica- rias spectat, ad juris et Tridentini Concilii ter- minos a Gregorio XIII S qui proxime Pio ia Pontiflcatu successit, res redacta est, ut suo loco dicendum erit.

11. Celeberrima Constitiitio de non alienan- dis sive infeudandis urbibns aliisque Romanss Ecclesise locis. — Verum inter caeteras, hoc anno a Pio edifas Constitufiones, quibus fide- lem una ac prudenfem Ecclesiasticorum bono- rum se dispensatorem exhibuit, celeberrima ea extifit , qua omnino alienandi et infeudaadi civitates et loca S. R. E., vel de eorum aliena- tionibus et infeudationibus, quovis praetextu, etiam cvidentis utilitatis, tractandi, sibimet ac successoribus suis facultatem ademisse visus est. Ipsain siquidem, quem praediximus, Gre- gorius % non modo confirmavit, quin etiam ex- tendit, et qui eidem suffecti sunt, Sixtus V, Innocentius IX et Clemens Octavus ampliarunt. Quid autein ad eam edendam Pium impulerit, ex ipsamet Constilutione *, quam necessario hic ponendam duximus, utpote de qua ia An- nalibus pluries mentio occurret, accipies :

PIUS EPISCOPUS

« Servus servorum Dei, efc.

« Adinonet nos suscepla cura regiminis universalis Ecclesise, cui, auctore Domino pra;- sidemus, ut civitates, terrac, oppida, et loca uo- bis etSedi Aposfolica; in temporalibus mediafe et immediate subjecta, perpetuo in jure, domi-

' Biill. 139. ia magno BuU. pag. 347 ann. 1571. — = Vide in magao Bullar. Gregor. XIII Consl. 9. — ' Gregor. XIII, Constit. 3. Siitus V, Couslit. 26. Inaoc. IX, Constit. 1. Clemens Vlll, Consli- tHt. 1 et 32. — » Estat in Bull. Consiitut. 3. pag. 220.

32

2no

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

nio, et proprietate ac possessione dicta} Sedis conserventur.

« § 1. Sane.Iicet nonnulli Romani Pontifices prffidecessores nostri, per eorum Constilutiones, rerum Ecclesiaslicarum alienationes proliibue- rint, etjam factas revocaverint et annullaverint, nihilominus, cum, retroactis temporibus, non- nulli nimirum ambitiosi et dominandi cupidi, sub variis pra;textibus, coloribus ct causis, sa?pe etiam falsis, (quod non sine maximo ani- mi nostri moerore referimus) aliquibus Roma- nis PontiGcibus, suggestionibus et insinuatio- nibus suis, conati sint ostendere et persuadere, magis utile et expediens S. R. E. et Sedi prae- fatae fore, si aliquaj civitates, terrEE, oppida, castra, arces et loca ad jus et proprietatem ejus- dem Sedis pertinentia, in feudum, gubernium, vicariatum, ducatum aut quemvis alium titu- lum pcrpetuum, vel ad tertiam generationem, seu ad vitam, aut alias ad longum tempus con- cedereutur ; vel etiam ex eo, quod alias in feu- dum data, aut quovis alio titulo hujusmodi alienata fuerint ; et propterea tanquam ad Se- dem praedictam devoluta vel devolvenda, posse et debere de jure iterum infeudari ; et conces- siones e Sede Apostolica emanasse, ex quibus illa non mediocrem diminutionem, non solum patrimonii, sed etiam sestimationis recepisse cognoscilur.

« § 2. Hinc est, quod nos, considerantes omnium civitatum etlocorum praedictorum sin- gularem fidcm, et promptam devotionem, eidem Sedi exhibitam, omni tempore valde utilem et salutarem fuisse et esse ; ac volentes, non so- lum alienationes hujusmodi, (quas tempore nostro omnino exulare intendimus) de medio lollere, et quod nobis licere non patimur, nostris successoribus indicare, quos non immemores fore speramus, ante Domini nostri Jesu Christi, in examine diei magni adventus, tribunal, vil- licationis nostr» rationem reddituros nos esse; sed, ut omnis alienationum hujusmodi flenda- rum occasio penitus aboleatur, quantum cum Deo possumus, per amplius providere, Consti- tutionibus praedecessorum nostrorum hujus- modi etiam inhEereudo, illasque innovando, motu proprio, et ex certa nostra scientia, non ad alicujus super hoc nobis oblatce petitionis instantiam, sed ex mera animi nostri delibera- tione, et de Apostolics poteslatis plenitudine, habita etiam super his cum venerabilibus fra- tribus nostris S. R. E. cardinalibus, in consi- storio nostro secreto, consultatione matura ; de eorum consilio et unanimi assensu, (qui etiam juraverunt prffisenti Constitutioni non contravenire, nec Pontificibus alienationes con- tra tenorem preesentium attentantibus consen- tire, et absolutiones a juramento hujusmodi non petere nec accipere), hac nostra perpetuo valitura Constitulione decernimus, et declara-

mus, civifates et loca prsedicta, etiam hattenus in feudum, aut quemvis alienationis titulum, dari solita, vel consueta, ad nos et Sedem pra;- fatam devoluta, et pro tempore devolvenda, absque alia ulteriori declaratione et illorum possessionis apprehensione, eo ipso Sedis et camera; Apostolicee incorporata, ac ad jus, et proprietatem, et dominium pristinum, ac pos- sessionem rediisse censeri ; perinde ac si per quadraginta annos et ultra civitates et loca praefata a nobis et Sede praefata immediate pos- sessa, et nunquam in feudum aut titulum con- cessa fuissent.

« § 3. Statuimusque et decernimus, quod omnes et singulae, tam Communitates et Uni- versitates, quam cives et incolae civitatum, ter- rarum et locorum praedictorum, aliteque quae- cumque personae , tam Ecclesiastica? quam sseculares, cujusvis dignitatis et ordinis, etiam episcopalis vel majoris existentes S. R. E. car- dinales, tam publice in consiliis civitatura et locorum praefatorum, quam privatim alibi in quibusvis locis etiam civitatum et terrarum earumdem gubernatores, aut, et Sedis Aposto- licse legati vel prolegati existant, tractantes, consulentes, aut alias verba facientes de infeu- dationibus et locis praefatis immediate ad nos et Sedem prajfatam spectantibus et pertinen- tibus, etiam devolutis, etiam in feudum com- muniter et pluries dari solitis, etiam ex causa permutationis, vel sub annuo censu, aut ca- none, aut alias quomodolibet, ctiam contem- platione meritorum erga Sedem praefatam, aut sub praetextu necessitatis, vel evidentis utili- tatis faciendis, seu de postulandis, a nobis et Sede praefata quibusvis personis, cujusvis dl- gnitatis, status, gradus, etiam nobis et succes- soribus nostris secundum carnem conjunctis, etiam S. R. E. cardinalibus, aut quavis alia temporali vel Ecclesiastica dignitate fungen- tibus, in duces, vicarios, gubernatores, seu quemvis alium titulum, ad vitani, vel in perpe- tuum vel longum tempus, aul etiam Sedis Apo- stolicae beneplacitum, civitatum et locorum praefatorum, ac propterea de eligendis oratori- bus ad nos et successores nostros, super prae- niissis, vel illorum occasione mittendis pro- ponenles, tam ipsi quam oratores, munus hujusmodi recipientes, aut alii quicumque alie- nationes hujusmodi Romano Pontifici pro tem- pore existenti, per se, vel alium, seu alios insinuantes, vel suadentes, eo ipso sententiam excommunicationis incurrant, a qua, nisi ab ipso Pontiflce, praeterquam in mortis articulo, absolvi nequeant : et insuper S. R. E. et Sedi Apostolicae praefatae rebelles, etiam in primo capite laesae Majestatis, et proditores civitatum et locorum praefatorum, ac bona eorum flsco et camera? nostrae Apostolicae ipso jure devoluta et incorporata sint, et esse censeantur, omni-

Pir Y ANNUS 2. — CHRISTI 1 5G7.

251

busque Ecclesiis, monasteriis ct aliis, per eos quomodolibet obtentis, beneficiis Ecclesiasti- cis eo ipso privati existant, neque ad civitafes et loca praefata, ullo unquam tempore, remitti possint ; et si aliquando eos reintegrari con- tigerit, nihilominus infames remaneant, iilis- que honorum et dignitatum portae perpetuo claudantur.

« § i. Et quoniam intelleximus , aliquos etiam cardinaies, civitates, terras, oppida, ca- sfra, arces et loca ad vitam, seu tertiam vel ,aliam generationem, aut alias a dicta Sede, etiam ex causa onerosa, obtinere, habere et possidere, cum facultate faciendi in illis melio- ramenta, ita quod ab eis amoveri non possint, nisi restitutis sibi prius pecuniis, in meliora- mentis hujusmodi expositis ; omnes et singulas facultates faciendi melioramenta prcefata, qui- busvis personis, etiam cardinalibus, per eosdem prajdecessores nostros, aut alios ad id faculta- tem habentes, quomodolibet concessas, harum serie revocamus et annullamus, et nemini dein- ceps suffragari posse neque debere ; ac cui- cumque facultatem faciendi melioramenta hu- jusmodi habenti , illa etiam pro munitione et tuitione, nisi ex causa necessarise conservationis locorum eorumdem, facta fuerint, post publi- cationem praesentium, facere omnino inferdi- cimus ac prohibemus, et si secus a quoquam factum aftentatumve fuerif, melioramenta qus- cumque, per eos contra tenorem praesentium facta, locis ipsis cedere, et cameram ad iilo- rum satisfactionem minime teneri, et obliga- tam esse volumus et declaramus.

« § 5. Declarantes praisentes litteras , sub qiiibusvis revocationibus, cassationibus, dero- gationibus et aliis contrariis dispositionibus, sub quibusvis tenoribus et formis, ac cum qui- busvis clausulis et decretis, pro tempore quo- modolibet factis, minime comprehendi ; sed semper ab iilis exceptas, et quoties illa? emana- bunt, toties in pristinum statum restitutas, et de novo concessas esse et censeri debere.

« § 6. Irritum quoque et inane si secus su- per his, a quoquam, quavis auctoritate, scien- ter vel ignoranter contigerit attentari.

« § 7. Non obstantibus Constitutionibus et ordinationibus Apostolicis, et civitatum ac lo- corum praedictorum, juramento, conflrmatione Apostolica, vel quavis firmitate alia roboratis, statutis et consuetudinibus, ceeterisque contra- riis quibuscumque.

« § 8. Sic igitur devotionis et fidei constan- tia civitatum et locorum prBefatorum erga nos et successores nostros , et eamdem Romanam Ecclesiam perseveret, ut merito integritatis vir- tus majora beneficia ab eadem Sede consequi mereatur.

« § 9. Volumus autem, quod, sicut omnes et singuli cardinales praesentes Constitutionem

hujusmodi, quantum in eis erit, observare, illi- que non contravenire, nec Pontificibus contra- facientibus consentire, aut absolutionem a ju- ramento prajstito non petere, nec oblatam aut concessam acceptare, in consistorio nosfro secreto promiserunt et jurarunt ; idem, per ab- sentes cardinales a consistorio, in habitatione eorum, et a Romana curia, ut quandocumque ad eamdem curiam se contulerunt, ac per futu- ros pro tempore cardinales, in assumptione pilei, promifti et jurari debeat, ac promissio- nem et juramentum luijusmodi in forma jura- menti , per eosdem cardinales prsestari soliti, adjungi et inseri debere ; ac contrafacientes poenam perjurii, et perpetuae infamia? juris et facti eo ipso incurrere decernimus. Pra;terea quod ipsi cardinales, occurrente Apostolica3 Sedis vacatione, in conclavi, quando de obser- vandis litteris Julii papae Secundi, pra?decesso- ris nostri, super electione Romani Pontificis, et aliis Constitutionibus juramentum pra^stare solent, etiam de inviolabilifer observanda prae- senfi Constitutione nostra, per quemlibet co- rum, qui in Romanum Pontificem electus fue- rit, et posfmodum idem ad Summi Ponfificafus fastigium assumptus, postejus assumptionem, hoc ipsum promittere ac jurare, et deinde post coronationemsuam, promissionem et juramen- tumhujusmodiperlitterassuasspeciales.harum confirmatorias, reiterare debeaf. Quod si illud a Pontifice (quod credendum non est) recusabi- tur aut differetur, tunc dicti cardinales, in primo consistoriosecreto.etprsecipue eorum decanus, et Capita Ordinum, apud eum, omni cum inslan- tia et insfanfissime, pro praesentium observa- tione petere, et rogare, ac obfesfari non cessent, idque , ut omnino efficiat , diligentissime curare sfudeanf, stafuimus et ordinamus.

« § 10. Quodque praesentes litferae in libel- lum redigantur, et post praedictas Julii litferas, quK in dicto conclavi legi solent, infer alias Constitutiones nostras adjungantur, et efiam in quinterno Cancellariae Apostolica;, cum aliis exfravagantibus nostris, describantur, ac ad valvas Basilicae B. Petri, etc.

« § 11. Nulli ergo hominum liceat hanc paginam, etc.

« Datum Romffi, apud Sanctum-Petrum, anno Incarnationis Dominicae millesimo quin- gentesimo sexagesimo septimo, quarto kal. Aprilis, Pontificatus nosfri anno secundo.

« Ego Pius Catholica; Ecclesia} episcopus ; Utinam d/rigmitiir vise meai ad custodieridas jiistificationes tuas.

« Ego Fr . cardinalis Pisanus , episcopus Ostien.

« Ego Joan. cardinalis Moronus, episcopus Portuen.

« Ego Chrisfophorus cardinalis Madruc- cius, episcopus Praenest.

252

Vn T ANNUS 2.

CHRISTI 1507.

« Ego A. cardinalis Farnesius, episcopus Tuscul. vicecancell.

« Ego Joan. M. cardinalis Saracenus.

« Ego Fnl. card. Poriisiiui?.

« Joan. cardinalis l*olitianus.

« Joan. Baptista Cicada, cardinalis S. Cle- menfis.

(( K. cardinalis Tranen.

« Scipio cardinalis Pisarum.

« Joan. cardinalis Capisuccus.

« Ejro ClenuMis, cardinalis Aracoeli.

(; Ego Joan. cardinalis Sabellus.

" Ego Joan. Anlonius cardinalis Sancti Georgii.

« Ego Aloysius, cardinalis Cornelius.

« Ber. cardinalis Salvialus.

« Ego Pliil. cardinalis a Burdesia.

o Ego Ludovicus cardinalis Sinioneta.

« Ego Antonius cardinalis Granvellanus.

« Ego F. cardinalis Pacecco.

« Ego Marcus Anlonius cardinalis Amulius.

« Ego Hieronynius cardinalis de Corrigio.

« Ego Joan. Franciscus cardinalis de Gam- bara.

« Ego cardinalis de Sermoneta.

« Ego Hippolytus cardinalis Ferrarien.

« Ego Innicus Avalos card. Arag.

« Ego Marcus Anlonius cardinalis Columna.

« Ego Joan. Franc. card. Commendonus.

« Ego Marcus Anlonius cardinalis Bobba.

« Ego Ugo Bonconipagnns cardin. S. Xisti.

« Ego Alexander card. Sfortia.

« Ego Alexander cardinalis CribeUus.

«Ego Franciscus Abbundius cardinalis Ca- slillion.

« Ego Benedictus cardinalis LomeHinus.

« Ego Gulielmus cardinalis Sirlelus.

« Ego Fr. Micbacl cardinalis Alexandrinus.

« Ego Hieronymus cardinalis Simoncellus.

« Ego Vitellotius card. Vitellus S. R. E. camer.

« Ego Franciscus cardinalis Alciatus ».

12. Quam vero proficua fuerit Bomanse Ec- clesiae ha;c Pii Constitutio, facile educes ex luctuosis certe pra^teritorum Pontificum exeni- plis, qui ad ejusmodi infeudationes ac aliena- tiones se induci passi sunt, et carni ac sanguini [dus justo defereutes, ei temi)oralem Ecclesiae jacturam infauste nimis poslhabuerunt : vel etiam ex maxima utilitate, quffi hinc, ut Gabu- tius observat, ipsimet Ecclesiffi accessit. Ferra- riensis enim Ducatus paulo post, nempe sub Clemenfe Octavo, EccIesiasticaB ditioni hac ratione additus est ; et sub Urbano item Ocfavo Urbinafum Dncatus alter Apostolicse Sedi de- volvifur. In hac tamen Constitntione compre- hensas haud fuisse terras et loca ob delicta fisco mancipata, in Constilutione sua sexage- sima quinta, quae incipit Tanta, Gregorius De- cimus Terlius ; et in Conslilulione sua sexta,

cui initium : IIqc noatri, Sixtus Oninfns decla- rarunt. Uti,nec etiain bona ea,qua; a baronibus Apostolica camera comparasset, sicnt Clemens Octavus in Constitulione, qure incipit Justitix, edixit.

13. Hfcc et quae prsdiximus alia in Sancfai Apostolicffi Sedis juribus vindicandis, tuendis reparandisque egisse Pium necesse fuit, ut ope- rosiora aggredi posset quae moliebatur, perdu- cereque ad optatum finem minime potuisset, nisi ab Ecclesiasticorum culmine indecoram abusuum coepisset solvere vetustatem ; ea si- qiiidem soluta, cum non esset quod merito sibi objici posset a laica poteslate, eam quoque est adorsus, et e manu, de qua non posse surgere videbantiir, libertatem ac Ecclesia3 jura infracto animo redemit.

\i. Omnia prsesentationis pira a prsede- cessore concessa Pius revocat, unde principuni (juerelse. — Ut verum nihilominus fateamur, jam ab anno superiori operi manum admo- verat, cum, videlicef, sub die xxiii Decembris ejnsdem anni, contra Manluanum Ducem data scntentia, nullum ei jus in nominatione ac prECsentatione ad ipsius Mantua; Ecclesiam competere, ut retulimus, pronuntiaverat ; et pra^tenso ejusdem juri nil prodesse Pii IV prffi- decessoris sui privilegium quoddam ei con- cessum, solemniter et juridice edixerat. Cum vero Pius ille, non uni tautum Mantuano Duci, sed pluribus insuper aliis principibus viris bujusmodi Diplomata ac privilegia conces- sisset ; sequum sane non credidit Pius Quintus, neque rationi consentaneum cBstimavit, ut uni tanfum, ex prolata in ipsum sententia, iri- bulatio, cseteris vero remissio esset ; sed ex aequalitate cunctos pariter juribus non gau- dere declaravit, qua3 sibi ab ipso collala, inique pariter el injuste fuissent. Ex Diario Alexandri cardinalis Farnesii, et ex infra ponendis ejusdem Pii Epistolis, rem totam ordine digestam habemus. Legitur ergo in praidicto ' Diario :

« Die septima Februarii mdlxvii.

« Sanctissimus dominus noster attendens, quod, licet Sede Apostolica per obitum felic. record. Pauli papae IV vacante, in conclavi, in quo piae mem. Pius papa IV ad summi Aposto- latus apicem assumptus fuerat, nonnulla ca- pitula, pro bona et felici futuri Pontificatus regimine confecta, et per eumdem Pinm Quar- tum, tunc tifuli Sancti-Sfephani in Coelio Monte presbyterum cardinalem, et alios S. R. E. cardinales maturo consilio et deliberatione in plena Congregalione prahabifis, subscripfa fnissent ; inter qiia^ idem Pius func presbyfei" cardinalis promiserat et juraverat, se nemini facullatem, nec nominandi, nec praesentandi

' Ex Diar. card. Farnes.

PII V ANNUS 2. — CIIRISTI 1567.

253

ad Ecclesias catliedrales, seu monastoria alia- que beneficia consistorialia inuiuam conces- surum, nisi de consensu duaruni partium dictorum cardinalium, et per modum secrc- tum ; successiveque ipse Pius, prcedecessor, ut pra;fertur, assumptus, illam, et pure et simpli- citer, ac bona fide, ad litteram observare et adimplere, solemni volo promiserit et jura- verit ; ac posi coronationis sua? susceptionem, per suas, sub datis prid. idus Februarii, Ponti- ficatus sui anno primo, super singulis capi- iulis pra}fatis confectas litteras, voium, promis- sionem et jurameutuin luijusmodi reiterasset ct innovasset, ac specialiler et expresse nomi- nasset vovissetque, se nemini unquam praesen- tandi et nominandi, aui consensum praesiandi ad Ecclesias catliedrales, seu monasteria, aut alia beneficia consistorialia, facultatem con- cessurum, nisi de consensu duarum pariium ex iribus ipsorum cardinalium, per modum secretum adiiibendo ; niliilominus idem Piu?, a nonnuiiis forsan circumventus, nonnullas facultates jurispalronatus, seu pra!sentandi, vel nominandi personas ad Ecclesias catbedrales, etiam forsan metropolitanas, ei monasieria, ei beneficia consisiorialia, j^ro iempore va- cantia, consensu duarum ex trilnis partibus cardinalium hujusmodi, ut prEeferiur, minime adliibito ; aliquibus etiam regibus, ducibus, marchionibus, ei aliis principibus, necnon Uni- versiiatibus ei Collegiis concesserai, ei liiteras desuper expedlri fecerat in diclae Sedis auclori- taiis, necnon Ecclesiarum, monasteriorum pra?- diciorum prKjudicium , ei scandalum pluri- morum. Idem Sanctissimus D. N. considerans, faculiaies hujusmodi, adversus tot provisiones, voia ei juramenta, non sine plurimo scandalo, et magno auctoritaiis dicla Sedis necnon Ec- clesiarum et monasteriorum hujusmodi prae- judicio, factas fuisse ; volensque, ne Sedis Aposlolica? aucioritas in dies minuaiur, ac Ec- clesiee et monasteria praedicta, ex su|)radictis concessiouibus aliquod detrimentum patian- tur, sed ut solita gaudeani liberiate, debiie (prout suo incumbii officio) providere : matura deliberaiione, super bis, cum S. R. E. cardina- libus prsebabita, ex prsemissis ei certis aliis sibi nolis, legitimis et id suadeniibus causis, onines et singulas concessiones ei facultates pra3seniandi, nominandi et eligendi, seu con- sensum prwsiandi, ad quascumque caihedrales et nielropoliianas Ecclesias, ei monasteria, cum consensus duarum ex iribus partibus car- dinalium hujusmodi adhiliendus foret, et capi- iulum prffidictum servatum non fuerit ; qui- busvis, eiiam regibus, ducibus, marchionibus, et aliis personis, quacumque auctoritate, ei oxcellentia fulgentibus, necnon civilatibus, Universitatibus et CoIIegiis hujusmodi, etiam molu proprio, et ex ccrta scientia, ac, ex qui-

buscumque causis, et de Apostolicae potestalis plenitudine, etiam negotio ipso cum qiiibusvis S. R. E. cardinalibus, ac per ipsum Pium for- san acciiis communicato, et mature discusso, ac de illorum, non iamen duarum ex tribus partibus cardinalium bujusmodi, consilio et unanimi consensu, etiamsi capitulorum, Ec- clesiarum , ac conventuum et monasterio- rum hujusmodi ad id accessissei assensus, ac etiam ob remunerationem laborum ei re- compensationem pecuniarum, cujusvis quali- iatis ei quantitaiis forsan camerae Ai^ostolicae ei Sedi in ipsius necessitalum subventionem solutarum ei ex quibusvis conditionibus, pa- ciis ei reservaiionibus, ei aliis etiam necessa- rio exprimendis causis, ac alias quomodolibet per dicium Pium facias ; eiiamsi conditiones aliquas reges, reginse, duces, marchiones, et alise personae, necnon civilates et Universitates, confraierniiales et collegia hujusmodi teneban- iur, execuiioni demandata foreni : revocavit, cassavit et annullavit, ac pro nullis, cassis, excisis et infectis omnino liaberi voluit : volens et decernens, quod, Ecclesiarum ei monasterio- rum praedictorum occurreute vacatione, nulla expeciata praeseniaiione seu nominatione per- sonarum, vel cujusvis praeseniaiione, Ecclesiis ei monasieriis praefaiis, personae idoneae per eum, et pro tempore existentem Romanum Poniificem prajficianiur ac inhibeantur. Irritum quoque, etc ».

1.5. Ubi hoc Pii decretum innoiuit, graviter commotos principes eos viros, caeierosque, qui, qute diximus, Pii Quarti Diplomata oblinueranf, conclamatamque fuisse injuriam, divinare fa- cile esi : hinc clamoribus cuncta repleia, et ad Pontificem ipsum imporiunse delatcB querelae. Yerum Pius in senteniia immobiliter perstiiit ; nec minis, nec alia quavis re, ab arrepto con- silio se abalienari est passus, utpoie qui, prius- quam rem aggressus fuisset, riie ac prudenter secundum Deum perpenderat, agnovcrat()ue, ita majorum vel sequenda exempla, vel excu- sanda esse gesta ; utiamen ex his nil prorsus, vel Dei obsequio,vel publicaB Ecclesiae utilitaii, vel Aposiolica? dignitati detractum essei : ubi enim horum aliquid in periculum adductum forei, nullius gratiam quaerens, nullius odium pertimescens , Deo iantum sibi proposito , nil aliud prfeierea quaerendum curandumque cen- suii. Aperte id Episiolae ab ipso scri[)tae leslan- iur, quas hic merito ceusuimus inserendas', utpote quae, ei vere Apostolicum Pii robur ac liberiatem ; et simul a cupiditate ac ambitione omni alienum animum ; ac una deuuiin Cliri- siianam simplicitatem ac sinceritatem perfecte exhibere videantur :

« Carolo duci Loiharingiae.

1 Ex Aivliiv. Valic.

•254

Pir V AXNUS 2. — CHRISTI 1567.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc.

« Ex littoris, quas a te nuper accepimus, molestius quam putavissemus te fulisse iiitel- leximus, quod Indultum tibi a fel. record. Pio Quarlo, prKdecessore nostro, concessum revo- cavimus. Id sanc facinius, non quo minore, te, ac domum tuam, benevolentia, quam pra;de- cessor noster prosecutus fuerit, prosequamur , neque quo minus dignum te putemus, (juam haic Sancta Sedes benignitate sua complecta- tur ; sed cum revocaverimus alia non pauca, quBB praedecessor noster inutiliter, nimia qua- dam facilitate concesserat, illud quoque tuum ludultum revocavimus. Debelis autem, tu et alii principes, qua; in hoc loco constituti agi- mus, in bonam partem accipere, nec ea in ve- stram contumeliam vertere. Cogitare debetis, nos, sine debita circumspectione et delibera- tione matura nihil agere. Volumus quidem in iis, quffi recta et honesta sunt, et tibi et caeteris filiis gratitlcari : sed, si in illis quoque, quse concedi confirmarique,nec vobis,nec Ecclesiae expediret, neglectis sacri Concilii decretis, gra- tificaremur, nostro ipsorum officio nequaquam satisfaceremus, neque Deo, cui rationem actio- num nostrarum reddiluros nos assidue cogita- mus, excusare nos possemus, etc. Datum Ro- mae, apud Sanctum-Petrum, die xvi Octobris MDLXVii, Pontific. nostri anno secundo ».

16. In Utleris ad singulos principes directis, sicut et in agendimodo, simul elucent prudentia, comitas, liberalitas et animi forlitudo Pontificis. — Ad Christinam autem, Lotharingiae ducis- sam, ac praefati Caroli matrem , quae confirma- tionem Indulti, a Pio IV concessi, quodve, de- creto suo, Pius (ut diximus) iufirmavit, petcbat, sic respondit ' :

« Christinae, etc.

PIUS PAPA V.

« Dilecta filia, etc.

« Ex litteris tuis nuper acceptis, nobilita- tem tuam duo a nobis desiderare intelleximus ; alterum, ut Christianus Simoneta obtineat ar- chidiaconatum Ecclesiae Tullensis, ad quem nominatus fuit : alterum, ut nobilitati tuae, et dilecto filio,nobi]i viro.duci nato tuo.lndultum a felic. record. Pio Quarto praedecessore nostro concessum confirmemus, etc. De revocatione ipsius Indulti nobilitas tua justam querendi causam non habet. Nos enim , salvo officio et conscientia nostra, pra?termittere non possu- mus, quin ea, quae inutiliter et conlra sacrum Tridentinum Concilium nimia nostri praedeces- soris facilitate, concessa fuerunt, revocemus, quod in similibus rebus jam fecimus, non, ut

huic, vel illi principi injuriam fnceremus ; om- nes enim flliorum loco diligimus, ct in iis, qua; recta et honesta, ipsisque utilia fuerint, preces eorum exaudire parati sumus ; sed quia, non solum id officio nostro convenire existimavi- mus,verum etiam ipsis principibus expedire, sfficulari sua potestate contentos, non appetere hujusmodi patronatuum et nominationum jura. Quapropter aequo debes animo, nostro de hac re judicio acquiescere, neque ita id accipere, quasi parvam rationem habeamus tuse el filii tui ducis dcvotionis ac fidei erga Sedem Aposto- licam. Nos vero eo vos nomine paterna chari- tate prosequimur ; sed Catholicis principibus, et hujus Sancta; Sedis devotis filiis nihil dignius est, quam ea, quae a nobis fiunt, in bonam par- tem accipere, nec de nostris judiciis judicare. Nos enim sine cupiditale ulla agimus ea, quae ad obsequium Dei et animarum salutem et bonum Ecclesiae regimen pertinere, diligenti prius deliberatione et consideratione adhibita judicamus : illud assidue cogitantes, nos actio- num nostrarum rationem Deo esse reddituros. Confidimus autem , et nobilitatem tuam, et ipsum ducem,postquam ha?c secum diligentius perpenderint, id quod egimus esse, ut vestra pietate et moderatione dignum est, facile pro- baturos. Datum Romae, die xvi Octobris mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo ».

17. Prae caeteris vero, quibus praefatum Pii decretum permolestum fuit, Sebastiano Lusita- niae regi grave admodum exfitisse/intelligimus. Alia praeterea nonnulla evenerant, ex quibus regi ipsi Pius erga se animo abalienatus, nec esse ut heri et nudius tertius visus fueraf. AI- varo idcirco de Castro, oratori suo, apud Pon- tificem querelas suspicionesque has suas depo- nere mandavit. En qua humilitate comitateque Pius, apud Sebastianum se purgare ' ipsiusque animum delinire studuit.

« Charissimo in Christo filio nostro Se- bastiano, etc.

PIUS PAPA V.

« Charissime, etc.

« Per dilectum filium, nobilem virum, Al- varum de Castro, oratorem tuum, quatuor ma- jestas tua querelas ad nos detulit, quibus sin- gulis ita respondebimus, ut confidamus, M. T. sincera voluntate nostra erga se melius per- specta, satisfactionem nostram accepturam.

« Questus es primum, quod, cum huc ve- nisset orator serenissimi regis Poloniae, ad praestandam nobis obedientiam, more instituto- que aliorum Christianorum regum , cumque is controversiam movisset de dignitate ac jure, ut dicitur, praecedendi, nos, perinde ac si de jure tuo ambigi posset, eumaudiverimus : quae

' Ibid. ul. sap.

• Ex Archiv. Valic.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

255

res, quemadmodum acta fuerit, si diligentius ad te illo tempore perscriptum fuisset, iilanc perspexisses nullam te justam habuisse que- rendi causam. Tantum enim tibi tribuimus, ut potius gralias nobis agere quam expostulare debueris. Quid autem commodius facere potui- mus, quam ut illam controversiam, ablegato tunc ejus regis oralore, sine uUa juris lui di- minutione sedaremus ? Sed de bac re plura non dicemus, cum jam per ipsum oratorem tuum, virum non minore prudentia quam fide erga te praedifum, tibi de bac re plenius satis- faclum fuisse putamus.

« Quod vero, cum nonnuUi ad nos venissent, impedire conantes exactionem illius Ecclesia- stici subsidii , quod a praedecessore nostro tibi concessum fuerat, contra pactiones inter te et clerum initas, et ab ipso prtedecessore no- stro, et a nobis etiam approbatas, iilos audi- verimus, et supersederi ab ejus exactione jus- serimus ; litteris de hac re ad dilectum fiiium cardinalem patruum tuum datis, debuisti ea in re ralionem habere officii nostri. Nos enim, pro loco in quo sumus, et persona quam sus- tinemus , quin quoscumque ad hanc San- ctam Sedem adeuntes admittamus , et quae proponere voluerint audiamus, prseterire non possumus nec debemus ; praesertim religio- sas, Ecclesiasticas personas. Sed ut falli ali- quando, atque etiam errare ipsi possumus, (homines enim sumus) ita cum errata nostra ipsi agnoscimue, ca siue mora corrigcrc so- lemus, et, si quid a nobis per obreplionem impetratum fuerit, revocamus : sicuti tunc fe- cimus super subsidium, perpetuum ipsi clero silentium imponentes.

« Eodem autem modo respondemus aliee querelee tuse, de illo religioso ex conventu de Thomar vocato, a nobis audito, et illius negotii executione suspensa. In hac enim Sede con- stiluti, omnes ad nos venientes, et gravari se opprimive a potentioribus querentes, audire debemus, prtesertim tenues atque inopes. Nam qui magni atque potentes sunt, ii non ita no- stro patrocinio indigent, sed sua illis digni- tas ac magnitudo satis respici ab omnibus co- git. Audiemus autem oratorem tuum de ea re, et procuratores ejusdem conventus ; et iis, quae utrique proposuerint, consideratis, faciemus quod aequum esse, et licere, atque expedire censebimus.

(I Restat ut M. T. edoceatur a nobis, qua de causa juspatronatus monasteriorum consisto- rialium, quse in regno tuo sunt, quod tibi a praedecessore nostro concessum fuerat, revoca- verimus : ea vero res ita se habet. Post obilum felic. record. Pauli papa; Quarti, patris secun- dum spiritum et praedecessoris nostri, cum col- legium ven. S. R. E. cardinalium, ex quorum numero tunc ipsi eramus, convenisset, ut nios

est, ad creandum novum PontiDcem, praiter alia, qua; pertinere visa sunt ad bonum Sedis Apostolicae regimen, conventuni inter eos fuit, ut quicumque de illis in eo officio esset suc- cessurus, nemini juspalronalus Ecclesiarum ac monasteriorum consistorialium coucederet , praeterquam in consistorio secreto, et de con- sensu saltem duarum partium coUegii : quam pactionem omues servaturos nos esse juravi- mus. Creatus postea fuit felic. record. Pius papa IV, qui aliquanto post tempore, id quod de concessionibus hujusmodi se, cum esset car- dinalis, in conclavi observaturum juraverat, iterum cum esset Pontifex, juravit. Cum igitur reperissemus, juspatronatus in Ecclesia Man- tuana, ducibus Mantuae, ab ipso praedecessore nostro contra pactionem illam, bis jurejurando firmatam, tril)utum fuisse, facere non potui- mus, quin eam concessionem irritam esse de- clararemus. Qua occasione oblata, omnes hu- jusmodi concessiones ejusdem praedecessoris nostri, in quibus forma illa servata non fuerat, revocandas duximus ; praesertim cum nonnul- los principes, qui tale jus impetraverant, illo abusos compertum haberemus. In iis autem jus quoque tibi ab eo concessum revocavimus, non eo sane animo, ut te offenderemus, quippe qui ne id quidem jus tibi concessum fuisse scieba- mus ; sed legem nostram generalem esse opor- tuit. Ut majestas autem tua sinceram volunta- tem nostram et paternum erga se animum cognilum habeat, eorum ipsorum monasterio- rum consistorialium, quae in ipsa revocatione nostra compreheusa fuerant, administrationem, quo melius imposterum regatur, sicut majesta- tem luam desiderare scimus, nemini posthac, quoad vixerit, concedendam ; sed per trien- nium tantum, statuimus : cujus rei litteras expediri jussimus. Haec sunt, quae tuis querelis respondenda esse duximus ; ex quibus intelli- gere poteris, minimejustam expostulandi cau- sam te habuisse, etc. Datum Romae, apud S. Petrum, die xxvu Octobris mdlxvii, Pontific. nost. anno secundo «.

18. Sub ipsa die ad Henricum cardinalem ', Sebastiani patruum, de rebus iisdem has quo- que litteras scribendas duxit.

« Henrico, card. Portugalliae, etc.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc.

« Ex multo accuratoque sermone nobilis viri Alvari de Castro, oratoris regii, et ex tuis litteris intelieximus, quam moleste feras vo- lunlatem nostram, sicut ex quibusdam lilteris nostris suspicatus es, immutatam fuisse. Non potuimus aulem, nec ipsi quidem non dolere, quod in eani tibi suspicionem venerimus, qucni

• Ei Arcbiv. Vatic.

256

Pir V ANxr* 2.

CHRISTI 1567.

infrr \en. frafios nosfros, vol pro liia amplis- sima digiiilate ac nobililate, vel pro tuis, isto loeo et fj;enere dignis virtulibus, ac praicipuc excellonti Calholica> religionis zelo, vilaque ac moribiis probatissimis, plurimi sempcr feci- mus et cximia ijuadam charilate prosequimur. Sed, cum suspicionem tuam ex iisdcm rcbus ortam esse intellexerimus, de quibus charissi- mus in Cliristo filius nostcr rex, ipse quoque per eumdem oratorem conquestus est nobis- cum ; lectis litteris per quas ei respondemus , minime dubitamus, sinceram mciitcm nostram in illis rebus, qua' tuum et illius animum of- fenderunt, plane perspectam et probatam iri ; nibil enim eo cerfe animo fecimus, ut vel rc- gem, vel te ofTendcrenius. Quod aurcs autem noslra? [latuerint ali()uibus, qui se gravari puta- bant, cos a nobis auditos esse non mirum vidcri debuit : in hac enim Sede a Domino con- stituti, nemincm ad cam venieutem excludi ratio patitur officii ac muneris nostri. Omnium querelas patienter, etiam de nobis ipsis que- rcntium, audire debemus ; suum tamen agno- scendcE veritatis locum semper relinquimus. Et quia falli atque errare, ut homines, posse nos novimus, Deo gratias agimus, quod crrata nostra sine ulla pcrliuacia semper corrigere parati sumus. Sed de singulis rebus nos, in lilteris ad regem, quas leges, el illi et tibi satis- fccisse confidimus. Te, omni suspicione abjecta, plane persuasum babere volumus, nec de pri- stina voluntate erga te, nec de judicio de tc quicquam remissum ac detractum esse. Reli- qua ex oratoris regii lilteris, viri nobis et vobis merito probalissimi, cognosces. Datum Roma;, apud S. Petrum, die xxvii Octobris mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo. »

19. Eximia in his Pii Epistolis elucet, ut innuimus, et animi fortitudo, qua ab ea recti- tudinis seinita, per quam ex officii sui munere incedere satagebat, nec latum unguem inflccti passus est : et una iirofundissima ipsius animi deinissio, qua falli posse, in agibilibus hisce rebus, ingenue faletur ; ac ipso tempore, ad corrigenda, qua; mala egisset, promptum sem- per paratumque se exhibet. Ex ipsis insuper rite elicere est, quod, si conscientia, et Aposto- licae Sedis dignitate, ac demum universalis Ecclesiaj utilitate cogente, prgedecessoris Pii er- rata quodammodo prodere compulsus fuit ; (utpote qui de iis.quaj sanciverat, rationem red- dere teneretur,) id lamen sic fecisse, ut, et per disciplinam, Ecclesiam, et per huinilitatem cus- todiret seipsum : exiguitatisque suffi memo- rem, (ut verbis utar Magni Gregorii) sibi in animo Pium Quartum etiam praposuisse , qucm correxit,melioremque se judicasse, quem judicivit.

20. Rursus autem, cum vidcs, lector, Piiim Quintum, prffidecessoris sui errata in mediuin

proferenlem , ct se insuper ipsum falli atque errare ut hominem posse , ultro ingenuc(|ue fatenlem, agnosce, quaeso, quam immerito Jan- senista;, aliique hrerelici hujus tcmporis contra Ponliflciain infallibilitatem oblalrent. Coacer- vandis siquidem undequaque Summorum Pon- tificum criminibus perpetuo insudant; innume- ris prope cditis voluminibus, erratorum eorum scicntiam ingcrcre doctis ac indoctis student; non semel vel bis, sed millies ncrvosissime rc- jeclas ipsorum criniinationes, ac si quid novi essent, recantare, impudentissime non veren- tur ; ac ad magis excitandum in Pontiflces ipsos livorem ac odium, nos eo usque iDfallibilitatis eorum dilatasse fimbrias flnesque volunt ; ut indiscriininatim nulla in re eos errare posse vel poluisse asseramus, calumuiose commen- tiuntur. Verum, ad quid iinpudentissima insi- diosaque ha;c sludia, nisi ut impcritis nebulas ignorantia; otfundant ? Non modo nos, Pontifl- ces summos errare posse concedimus, sed ipsi- met Pontifices, ubi opus fuit, alter alterius errata detexit ; tantnmque abfnil, ut se errare in rebus jam praidictis non potuisse arbitrati sint, quin e contra, uti homines cajteros, falli, decipi errareque posse fassi fuerint, admissos- que delere errores, ubi deprehenderint, paratos sese protulerint. At, quid heec cum infallibili- tate in iis quffi sunt fidei, morum, ac in faclis iis qua; juri conjuncta sunt ? Hanc profecto solam, non aliam obtinuit Christus Petro ejus- que succoBsoribus, dum Patrcm oravit, ne illius deflceret fides, et ut ea tulo posset conflrmare fratres suos. Scd Iiecc obiter dicta sint.

21. Quoad jus pra^cedendi, de quo in prse- fata Epistola Pius injuste Sebastianum de se conquestum fuisse scribit, mota jam pridein de hoc inter Polonia; et Lusitaniae regum ora- tores controversia ; ad illud tamen forte speclaf, quod in suo Diario refert Firmanus '. Hoc siqui- dem anno, Pontificiae coronationis recurrente solemnitate, in qua cum oraloribus aliis in Ponlificio sacello, sacro adstare oratores etiam preefati debebant ; eorum quisque ea occasione prffitensum jus statuere decrevit ; quapropter armalo stipatus milite, se in sacellum ipsum conferre decrevit, vel ut vi priorem quem oc- cupasset locum tueretur, vel ut ab occupato alterum deturbaret. At rei admonitus Pius sa- tius duxit in sacellum se non conferre, et sacro ea die solemni non interesse : quo sapienter utriusque ausus elusit.

22. Ut autem ad Pii Quarti indulta redea- mus, sciendum est nostro hoc tempore rursus ea in medium proferre, et quidem, Mantuanae Ecclesiffi vacationis arrepta occasione, nonnul- los connixos esse ; jamque res eo perducta videbatur, ut laica? potestali tribuendum cen-

' Firnian. Diar. siib die 17 Januar. hujus anni.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

257

seretur, quod a prafato PontiQce, Diplomate exliibito, rite ac jure ei concessum adstrue- batur. Accidit autem ( Deo sic disponente ) ul de aliis acturus ad fel. mem. Pontificis Clemeu- tisXI pedes nie conferrem.a quo, nescio quare, de his interrogatus, verbis primuni, deinde scripto abolita Pii Quarti Diplomala ostendi, ac derogatoria quai allata sunt Pii V decreta exhi- bui. Quapropter factura est, ut his munitus Pontifex praesidiis, SKCuIaris potestatis prse- tenso rejeclo jure, ipsaquumet potestate sanc- tissimi Pontificisjudicio piissime acquiescente, libere quem libuit iMantuana Ecclesiaj episco- pum praeflcere potuerit.

23. Verum et in his pariter et in aliis supra relatis, tali tantoque studio, quo Pius, quEB Ecclesiastici juris essent custodire ac redimere a quovis counixus est, sordis avariliee nil om- nino immiscuisse, illud profecto declarat, quod hoc fere tempore dedisse responsum ' apud Ca- racciam legitur. Cum enim nonnulli qui in vinculis erant, oblata pecunia, ab eo veniam deprecarentur, respondit, si essent judicio li- berandi, se nihil prorsus velle ab eis accipere ; sin judicio damnarentur, justum esse justam poenam subirent ; ideoque nihil esse, quod pe- cuniis fiderent, sed conscientiae et veritali bene factorum. Quod si ex his verbis laudaudus ma- gis videatur, quod potuerit facere oblata mala, et non fecerit, quam quod egregio aliquo faci- nore, ab omni prorsus cupiditate liberum ani- mum ostenderit ; summa profecto ea liberali- tas, qua pauperes est prosecutus, ac severitas illa, qua eliam proprio damno, quamlibet po- pulorum concussionem, quavis ratione factam evellere studuit, in rebus Ecclesiasticis vindi- candis omni etiam prorsus avaritia fuisse exper- tem, (ut in allatis paulo ante Epistolis ingenue ipsemet confltetur,) rationabiliter demonstrant. Monti siquidem Pietatis, unde pauperibus, abs- que usura vel jactura aliqua mutuum datur, hoc anno decem millia coronatorum dono de- disse Pontiflcem, in corumdem pauperum sub- sidium, in prajfatis apud Caracciam litteris, sub die decima octava Januarii hujus anni scri- ptis habetur ; ex quibus etiam errorem Bzovii coarguere potes, qui perperam in sequentem annum id rejicit.

24. Pius insectatiir avaritiam, coticitssiones et turpes in largiendis indulgentiis queestus. — Vigesima insuper nona die Maii hujusmet anni, molu proprio -, quorumcumque commissario- rum, ad quaecumque onera cameralia, vel alia ad cameram aut Apostolicam Sedem spectantia, exigenda deputatorum, facultates abolevit ac revocavit , quod sibi injuncta munera ii acer- bius quam par esset exercuisse compererit, ac proprio commodo, ct peculiari lucro, praeter et

> Epist. apud Carac. sub die 13 Januar. 1367. — * Eitat ia Bull. parvo pag. 62.

.\NN.

ToMUS XXXV. — Ladkrchi, I.

ultra modum inhiare dicercntur ; multaque ac gravia variaque damna, injurias, vexationes, extorsiones, et gravamina provincialibus ac subdilis quotidie inferrent. Pestilentes igitur atque insalurabiles has Reipublicai hirudines, sive, ut vocant, sanguisugas, omnino Pius able- gavit ; lenitate, (ipsiusmet sunt verba) clemen- tia, benignitate et benevolenlia subditos sibi tractari volens, nihilque ab eis, praiter juris et a^quitatis debitum exigi vel extorqueri, ac san- cta; piaeque Matris Ecclesiac jugum suave et onus leve illos sentire desideraus. Additque, sc ad nefarios eos homines eo munerc deturban- dos, ab eo quoque adductum, quod, propter iraprobos offlciales, princeps, quantumlibet bo- nus et integer, male audire consueverit. Com- munitalibus igitur ac Universitatibus, et illa- rum rectoribus et pracfeclis, cameralium ju- rium atque aliorum onerum sibi persolvendo- rum exigendi munus dedit, quod, licet minus eis accommodatum ac proprium censeretur ; tamen subditorura concussioui propriam jaclu- ram ac damnum praeferendum exislimavit.

25. Qua vero principis justitia, liberalitate, ac in subditos misericordia, hujusmodi pestes e tota Ecclesiastica ditione exturbavit, sacerdo- tali etiani severitate his similes, et deteriores alios, animo omni cupiditate experte, elimi- nare e tota Ecclesia hoc ipso fere tempore con- tendit. Cum enim plurium indulgentiarum et facultatum, per pra;decessores Romanos Ponti- flces, ac etiam a se, Ecclesiis pluribus, monas- teriis, hospitalibus, militiis, confraternitatibus, societatibus, aliisque piis locis concessaruin vigore, quaestores multos intellexisset ex iisdem indulgentiis temporale tantum lucrum quaeren- tes, eorumdem locorum piorum nomine, in di- versis civitatibus ac dicecesibus quajstus facere, confratres describere, cappellas et oratoria eri- gere, illisque erectis indulgentias hujusniodi communicare, et in diversis gradibus a jurc prohibitis,dispensare,ac pluraetiamconcedere, quam eis vigore facultalum praedictarura lici- tum esset ; ipsosque lucro intenlos, pecunias- que potius, quam Christi fidelium salutem quae- rentes, varios ac diversos commissarios, pro- curatores, receptores, factores, nuntios, alios- que ministros constituisse , qui , non solum supradicta, sed plura etiam alia, cis nunquara concessa facere et concedere auderent : necnon eo audaciae devenisse, ut locorum ordinarios, eorumque in spiritualibus generales vicarios, officiales ac ministros, Ecclesiarumque ac Or- dinura praelatos et superiores, vel alios quae- stum hujusmodi impedientes, censuris Eccle- siasticis innodare, aliaque in pluribus graviter excedentes, in divinae Majcstatis offensara, ac suarum et Christi fidelium animarura perni- ciem, ordinariorum perturbationem, et piarum mentium scandalum facere pra!sumpsisse ; ad

33

258

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

tam sacrilcgam negofiationem ab Ecclesia Dei pellcndam.milioribus omnino rcmcdiis postha- bitis, morlii pcnitiis occasioncm censuit radici- tus praescindendam ; ideoque sexlo idus Fcbru- arii hujus anni, omnes el singulas Indulgcntias, quomodolibct conccssas , pro qniluis consc- quendis adjulrlces manus porrigcnda) esscnt, et quo? qua'stuandi facultatem quomodolibet con- tincrent ; pcrpetuo suo dccreto rcvocavit ac irritas rcddidit. Et cadem etiam Constitutione ' decrevit insupcr, ut imposterum, Indulgentia- rum ac facultatum per quoscumque Romanos Pontificcs obtentarum pr?ctextu, ctiam in fidei aut S.Cruciatsc favorcm, nullus omnino, cujus- cumque gradus et dignitatis vel Ecclcsiastica; vel tomporalis extitisset, qurestus facere, aut nunlios, qua-slorcs, commissarios ctc. pro illis recipiendis constituere, nisi ex spcciali liccntia, et ex certa scientia tunc existentis Romani Pon- tificis prffisumcret vel auderet. Pra^ter hanc vero Constitutionem, alteram insuper Pium edi- dissc *, qua nd qua;stum, ludulgentias et con- fessionalla publicari dislricte prohibuit, dicctur alibi. Est aulem inter hujus Pontificis Constitu- tiones nonagcsima nona, et incipit : Quam ple- num sit, eic.

20. Rpvocat privilegia militise S. Lnzari Hie- rosohjmitani ct attribuit spolia Cistcrcensium mortuorum suis ipsorum convcntibus. — Hoc eo- dem spiritu ductus, Hospitali S. Lazari Hieroso- lymilanl privilegia de hospitalibus et piis lepro- sorum locis rcvocavit^, eo quod magister con- ventus ac ejusdem hospitalis fratres, suorum privilegiorum obtentu, multa secus quam par esset conati, prse studio habendi quod ambie- bant ; neque ullius pielatis, nequc Apostolica; benignilatis modum erga se pondcrantes, cajte- ros alios a regiminc, cura et possessione hospi- talium ct r^^ligiosorum locorum, qua; sub in- vocatione Sancti-Lazari leprosorum aliquando fundata, deinde aliis sacris et rcligiosis locis rite unita, aut in eorum commodum suppressa fuerant, dejicere ac quodammodo perlurbare variis artibus commoliebanlur. Huic militari Ordini, qui Sancti-.Vugustini regulam profite- batur, ut ex Constitutione prima Alcxandri IV habetur, qusc incipit : Cum a nobis, multa pri- vilegia contulerat Clemens IV in Constitutione secunda : Cuin clilecti, et Constltutione quinta : Venerabilibus : imo alii plerique Pontifices, quorum novissimus omniura Pius IV, amplis- simas facultates dederunt, ut ex ipsius Pii IV Constitulione : Inter assiduas, apparet. Verum; cum his abuterentur, (ut diximus,) eas Pius V revocandas, expllcandas ac reformandns cen- suit. Qui vero Pio successit Gregorius, mllltiam hanc alteri militari Ordini S. Maurltii martyris, ab Emanuele Philiberto, Sabaudia; duce, tunc

> Eitat in Bnll. magno Constilut. 38. pag. 213. — ' Extat in magno Ballar. pag. 302. — = Extal. in Bull. parvo pag. 66.

rccens instituto, univit perpetuoque ejus regi- mini subjocit ; ut in ipsius Cregorii Coustitu- tlone scxta C/u-istiani,ct septima^Pro commissa, videre est. Quam unionem, paucis additis, Cle- mcns quoque VIII in Constitutlone centesima sccunda : Dccef, comprobavlt.

27. Notandum est autem, dupllces haberi supcr revocationc Privllcgiorum ac facultatum pra>fati Ordinls Sancti-Lazari, a Pio datas .\po- stolicas litteras ; quarum prlma! qux Inclpiunt: Sicuti bo)ius agricola,da.lsi leguntur hoc anno', septimo kalend. Februarii, Pontificatus anno secundo, tum ea qua; huic milltla; privilegia adempta sunt, tum ea, quse eidcm Ilcere ac mancre declarantur, continent ; extnntque in magno Bullario, ct in ordine Constitutlonum Pii vigesimuni octavum locum obtlnent. Alise vero -, qua; de revocatione privilegiorum dum- taxat agere videntur, in parvo Pii Bullario, seorsim impresso, leguntur, vulgata^que ha- bentur undecima die mensis Augusti hujusmet anni, Pontiflcatus secundi ; illarumque est ini- tium : Graves adnos quotidie, etc. Ut autem eas gratias, facultates ac privilegia Plus sustulit, qulbus suffultl nonnulli, ex specie pietatis, ter- reno quffistui turpiter se dare poterant ; sic am- plificanda et confirmanda ea duxil quae in Ec- clesi;c tanfum ulililntem cedere prospexit, nulla prorsus propria; emolumentorum jacturae ha- bita ratione, ut patet in iis, qua; vigeslma terlia Octobris hujus anni decrevit ': spolia siquldcm monachorum Ordinis Cistercieusis ad monaste- ria et loca, in quibus monasticam professionem emisissent spectare voluit, et commendatariis, aut Apostolica; (^amera; commissariis nullum in eis sibl jus assumere, districte prohibuit. Id autem ab eo decretum cognoscitur, occasione quod in monasterio de Casamari^Verul.dioeces. Ordinis Cisterclensis, defuncto priore, Fulvius Phllonardus clericus, qui,ex dlspensatione Apo- stolica, illud in commendam obtinuerat, in gravem ipsius monasterii conventualis mensaB jacturam, pra;fati prioris bona in proprios con- vcrtcre usus contenderit.

28. Lanificium in Urbem inducit. — Dum vero negotia ac lucra, qua; contra divlna ac humana jura contrectabantur, sic Pius destruere ac evel- lere studuit ; qua; juxtaleges et justitiam fieri po- terant, eodem tempore promovere omm conatu haud destltlt. Lanlficium enim ipsc in Urbeni induci curavit^ multis aureorum millibus, (quos centum millia fuisseCatena scribit,) ad id ex- pensis, amplissimoque privilegio, artisejusdem consules, nonls Septembris liujus anni, cognos- cendi nimirum causas ad artem ipsam spectan- tes,traditaiisdemjurisdlctione,insignivit:quam deinde Constitutione sua sexagesima priraa %

• Extat in Bnll. magno Constitut. 2S, pag. 204. — = Eull. parv. pag. 6G. — 3 Exlat in Biill. magn. Conslit. 46. pag. 241.— » Ei- tat in Bull. magn. Conslit. 43. pag. 238.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

259

cui initium, Urbem, Gregorius XIII approbavit; et sua altera 14, Cum alias, Sixtus V extendit.

29. Oniamentis miiUernm modum imponit.

— Nec in niodicum ejusdemmet Uibis commo- dum moderatio eliam cessit. dotium, munerum et ornamentorum quarumcumque mulierum, nupliarum etiam tempore, quam senatus popu- lusque Romanus, boc ipso tempore edixit, Pio id primum suadente , et deinde Uiplomate ' non. kal. Julii hujus anni expedito, approbante : hac siquidem ratione cautum esl, ne immode- ratis sumptibus civium domus, totius reipu- blicaj damno, exhaurirentur. Cuni tamen usu comperta constricta nimis ea lex postmodum visa esset ; altera moderatiore, mitiorem eam reddidit Sixtus V Constitulione sua quiuquage- sima secunda -, Cum in unaquaqiie, dotesque ad quinquc millia et quingenta scuta auxit.

30. Providet magistratuum integritati. — Cum autem Pius, juxta Sapienlis mouitum, ju- dicans terrani, juslitiam diligeret, (ut apparet ex litteris apud Caracciam, die quarta Januarii hujus anni scriptis) omnibus gubernatoribus Pontiflciffi ditionis, quos Pius IV praefecerat, suos magistratus abrogavit, novisque creatis, ne cujusquam personam autvultum in judicio respicerent vel vererentur, omnibus imperavit; ac ne Patrum quidem cardinalium, quorum fortassis intercessione uti conliugeret, si causa aliqua commitleretur, ullam rationem haberi voluit, et Constitutionem quinquagesimam se- cundam ^ Et si cuncta, ab eodem Pio IV edi- tam,de condemnatis et bannitis non audiendis, nisi in carceribus constitutis et defuncti iiccre- dibus citatis ; et ut eliam contra condemnatos in contumaciam , et in quacumque instantia, pro quacumque pffina corporis afflictiva proce- deretur, vulgato hoc anno die duodecima Julii motu proprio, ampliavit ef extendit.

31. Cruenta vel turpia vetat spectacula. — Antiquam etiam in Urbe consuetudinem, ut cursu equorum, asinorum, bubalorum et homi- num, ad bravia a Romano senatu proposita, a Capitolio ad Vaticanum, Apostolorum principis forum contenderetur, Pontifex abstulit ; cursus- que hujusmodi, inviam, ut prius fuerant, Fla- miniam ad Capitolium, hoc eodem tempore re- jecit. Quinimo, Constitutione * kal. Novembris hujus anni data, taurorum aliorumque ferarum bestiarum agitationem, toto orbe districte pro- hibuit ;volaque et juramenta desuper adhibita, irrita declaravit ; ac a caritate et pietate Chri- stiana hujusmodi cruenta spectacula alienaedi- cens , da;monumque non hominum digna ; quemlibet, qui iisdem cum interesset, mortuus tuisset, Ecclesiastica carere sepultura, decrevit. Clericis vero, tam regularibus quam sKculari-

> ExUt in Bull. Constit. 39. pag. 225. — ^ Exlat in Bullar.

— 3 Extat in magn. Bull. Constit. 40. pag.226. — ' Eitat in magno Rullar. Constit. 48. pag. 243.

bus, beneficia Ecclesiastica obtinentibus, vel in sacris Ordinibus constitutis, sub excommuni- cationis poena, ne ipsis spectaculis intercssent, digua prorsus scveritate |)roi)ibuit.

3f2. Constilutiunes de Mcndicanlibus. — Re- gularium autcm singularem soUicitudinem ge- rens, septimo idus Februarii hujus anni ', Con- gregationi Clericorum Regularium Ti)eatino- rum privilegia, a pra;decessoribus Ponlificibus concessa, confirmavit ac auxit. Novis plurimo- rum Indultorum concessionibus Ordines Fra- trum ac Monialiiim Mendicanlium insignivit, alque circa ea, Tridenlinum Concilium, Consti- tulione - edita decimo septimo kalcnd. Junii, declaravit et extendit, ipsorumque Indultorum communicationem aliis regularibus Ordinibus impertitus est. Revocata tamen ab ipsomet Pon- tifice est Indultorum ha;c Constitutio, quoad examen ct approbationem confessariorum, per ordinarios facieiida, altera edita anno mdlxxi ', Romani, et tandeni Gregorius XIII in Constitu- tione sua nona, cui inilium, In tanta, omnia hujusmodi privilegia ad juris communis et Tri- dentini Concilii terminos reduxit ; ita ut ea lan- tum Mendicantibus Indulta manserint, quibus ante hujusmodi BuUas, Meudicantes ipsi frue- bantur, nec Tridentino Concilio adversantur.

33. Sed quia nonnulli locorum ordinarii, juxta Tridentini Concilii decrela, clericorum seminariis construendis animum intendentes, Mendicantium Ordines, qui bona stabilia, ex Induito et dispensatioue Apostolica, retinere poterant, et propterea verc ac proprie Mendi- cantes esse non videbantur, ad eorumdem seminariorum subsidium, aliaque hujusmodi subeunda onera compellere voluerunt ; ideo Pontifex, tum Ordines qui vere inter Mendi- cantes recenseri debuissent, tum illos de qui- bus loquimur , a prajfatis omnino oneribus immunes, Constilutione edita % tcrlia die Oc- tobris hujus anni, declarandos censuit. In ea, Mendicantes Sancli Dominici, S. Francisci, S. Augustini, et Carmelitarum Ordines dixit, il- lisquc etiam Servorum B. Maria; Ordinem addi- dit, eorumque omnium domos ac monasleria, etiamsi in communi propria bona, tam mobilia quam immobilia et stabilia, ac alia qua;cum- que possedissent,Mendicantium tamen nomine, et omnibus etsingulis Mendicantium privilegiis ac exemptionibus gaudere posse concessit. Sed et aliis insuper Constitutionibus Mendicantium Ordines auxit; nam edila ea, quae incipit: Ex supernse, decimo seplimo kalend. Septembris % Canonicos Regulares Ordinis S. Auguslini Late- ranen., et S. Salvatoris,et S.Crucis Olimbrien., et monachos S. Benedicti, Cougregationis et Ordinis Cassinensis, Montis-Oliveti, Vallisura-

' Exlat ia BiiU. Constit. 31, pag. 214. — * Extat in Bull. Con- stit. 41, pag. 227. — ' Extat in Bull. Constit. 133. — » Eilal. in Bull. Constitul. 44. pag. 239. — ' Eilat. iu Bull. pag. 232.

260

pii T ANNUS '2 — rimrsTi 1567.

brostc. Cistercicnscs, Carlhusianos. Camnldu- lenses et S. Hieronymi nispaniarum , ct Fratrcs militix Jesu Cliristi, Reformatorum nuncupa- torum rcgni Portujrallia?, inlcr Mcndicantes re- tulit. Alia data sub dic nona Novcmbris ', Fra- trum MinimorumS.Francisci dc PaulaOrdinem, inter Mcndicanfcs paritcr comprchcndi, corum- que gratiis et privilcpiis perfrui declaravit : alteris dcmum Apostolicis litteris, dic dccima octava Xovcmbris datis , congregationi Fra- trum S. Hieronymi, Jesuatis nuncupatis, idem indulsit.

31. Cjeterum, cum pluries contigisset, non- nuHos fratres.tam Ordinis S.Francisci Capucci- norum, quam altcrius S. Francisci dc Paula Minimorum, de uno Ordine ad alium, etiam absque suorum pra?fectorum permissu, demi- grarc consuevisse ; unde ck hoc pcrturbationes ac scandala, inter utriusque Ordinis sodales, haud raro exorircntur; Constitutione sexta die Octobris Iiujus anni dala ^, neminem imposte- rum ex fratribus Capuccinis, ad Ordinem Mini- morum ; ct ex Minimis ad Capuccinos, permit- tentibus etiam eorum Ordinum superioribus, transire posse Pius mandavit. Hanc deinde Constitutionem Sixtus V ' extendit, dum Capuc- cinis Fratres de Observantia recipere omnino etiam prohibuit. Qute autem ad Ordinis Humi- liatorum reformationem pertinent, infcrius po- nentur. uli cstera, quse ad reformationcm quo- rumdam sodalium S. Francisci spectant. Cum editae a PonliQce de illa Constitutiones sequenti anno appareant, immerito idcirco a nonnullis sub prfEsenti adnotari ajrnoscuntur.

35. Lis inter Pontificem et Jesuitas. — Ma- gnum vero fuit hoc anno Pium inter et Socie- tatis Jesu presbytcros negotium, ut Sacchinus in sua ejusdem Socictatis historia narrat ', his Terbis : « Romse Pontifex, qui adhuc Societatis opera peramanter usus, eximia voluntatis in eam suse documenta pra?buerat, ingenfem ter- rorem fecit, ne quid in ejus Instifutis novaref. Chorum in ea desiderabat, ct quibus utimur, simplicia Tota subiniqua aiebat videri, quod nequaquam partem uframque par nexus adsfrin- geret, sed Societas, sua liberfate nihil immi- nuta, obligatos sibi alumnos teneret. Duobus his capitibus haud dubie nervi incidebantur hujus Ordinis, tofusque commutabatur. Inde Patres ipsius, jussu Pontificis, sedulo collectas utraque pro re scripto rationes, cardinalibus Concilio Tridentino ad usum revocando prwpo- sitis tradidere, etc. Ha?c adeo manifesta ct valida rationum monumenfa, cum considcrarct Ponfi- fex, respondit: quod pcrfineret ad vota, ea sibi probata ; de choro autem, cum ad eum Borgia et PoIIanchus alia causa adiissent, ita est locu-

> EiUt ia Bull. CoDStit. 49. pag. 243. — « Eilat ia Bull. Coo5lit. 45. pag. 240. — ' Exlal ia BuU. Constit. 20 Xisli V. — * Sacchin Hisl. Soc. Jesu par. 3. lib. 3. pag. 91.

tus : Vidisse se, quas Patrcs per cardinalcm Pa- cccum proposuerant, causas, nulla eanim om- nino sibi persuasum ; itaque etiam tum existi- mare,ad excilandam inviccm picfafcm, psalmo- diam in communc habendam, ita tamen, ut scholastici nequaquam ca re distinerentur ; et quibus horis non interesset populus, safis fore diceret, si pauci, atque adco duo inferdum cho- runi faccrcnt ; ac laudarc se,ne fcmpus canendo tcrcrcnf, scd ut pronunfiarent inlclligenter bre- vique pcrfungerentur. .Equum lamen esse ex occupafionibus infcrvalla sumi.quibus vacarent sibi ; ne caminos purganfium instar, sordibus detergendis sordescerent. Ubi,cum Pollanchus, quanfum ad id currc quotidiana meditatione et gemina diei cujusque recognitione ac relracta- tione adhiberetur, dixisset : Nihil (inquit) medi- tafionem chorus impediet. Inde rogavit Borgia, ut liceret diffcrre, quoad sacerdotalium precum Breviarium, quod ejus Sanctifatis jussu, e Con- cilii Tridentini decreto rcstituebafur, in lucem prodiret. Quod cum facile impetrasset, nihil tum innovatum est ». Sic illc, qui cum dicat ex Borgia, hoc anno Pium restifufioni Breviarii incubuisse, scias eam anno tantum sequenti absolutam, et Pii Constitutione vulgatam, ut suo loco dicendum erit. Prosequitur deinde Sacchinus: « Agebant jam prope securi, seque defunctos procella sperabant, cum circa Natali- tia Domini solemnia, in quibus socii aliquot erant ad sacerdotium evehendi, cognoscunt, Pontificem suo in Urbe vicario imperasse, ne quem religiosorum, ne de Societate quidem, nisi solemnia vota professum, ad Ordines sa- cros recipiat, ea gratia, ne postea, si forte di- missi essent, aut mendicandum sacerdotibus, aut sordidus exercendus quaestus essel, cum dedecore Ordinis, quod Concilium Tridentinum vetat. Detulit P. Franciscus privilegia Societatis ad cardinales rebus Concilii Tridenfini cogno- scendis praepositos. Hfec ita probata sunt cardi- nalibus , ut responderent posse Sociefatem suum tenere institutum . Conditionera tamen quidam adjiciebant gravem et perniciosam, ut si usu aliquando veniref, ut dimisso cuipiam abunde non suppeteret, ad vitandam sacri gra- dus ignominiam, ipsa quod satis foret Societas subministraret. Quod et onus intolerandum Societati in summa sua inopia erat, et contra omne jus videbatur, ut quis ex noxa pceoaque lucrum faceret, et defectionum erat illecebra, cum et extra disciplinae jugum extraque omne negotium, perversis hominibus alimenta pro- ponerenfur, quibus intra caenobia, sine reli- giosae obedienfiae labore, frui non possent. Vi- sus esf inifio Pius Pontifex quod placuerat car- dinalibus comprobare. Illud dcinde vitandaj mendicitatis consilium, per subsidia quae Socie- tas subministraret, parum aequum nimiumque periculosum ratus, iterum cardinales eosdem

PII T ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

261

rem jussit cognosccre. Qui, cum convenienter priori sententiac pronuntiassent, ut quos Socie- tas arbitralu suo amandaret, si quando mendi- citas urgeret, eis subsidio ipsa iret, PonllQci demum ea sfetit sentenlia, ut existimaret con- sultius, religiosos quoquc Societatis, profes- sione prius quam sacris Ordinibus obligari ; idque seplimo kalend. Junii anni mdlxvii, A1- ciatus cardinalis, Pontificis nomine, pra3cepit Borgiae ; et anno proximo Concilii Tridenlini decretum, ne saeculares saccrdotes sinc certis vitae subsidiis fierent, ad religiosos quoque non professos, edito Diplomate voluit perti- nere, etc.

« Sed, cum Pio V illud visum esset in votis nostris adhibendum temperamcntum, quamvis plura et maxima importaret incommoda, tamen P. Franciscus, divina plenus fiducia, maxime- que se optima jubentis mente atque obsequii virtute consolans, respondit : Societalem, qua; cunctas nationes Ecclesiae Romanae Vicarioque Christi vel reddere vel conservare obedicntes conatur, multo ipsam magis in potestatem ejus futuram : continuoque agitari est coeptum, quemadmodum, minimo cum boni publici de- trimento, Sanctissimi Patris fieri imperata pos- sent. In omnia mentem versantibus, unum oc- currebat levamentum, ut quibus suppeteret facultas, non tanquam religiosi, paupcrtatis voluntarifE nomine, sed Ecclesiastici redditus vel patrimonii titulo initiarentur. Yerum, con- sultis per litteras provinciarum prapositis, summa cum P. Francisci approbatione, visum est omnibus obediendum simpliciter. Id disci- plinae, id paupertati religiosee, idem voluntati Pontificis congrucntius fore. Itaque levissimum incommodum habuere, uti paulo accuratiore delectu fiercnt sacerdoles, iique trium saltem Totorum professione ea causa obstringerentur, ex quibus deinde legerentur idonei, suo tem- pore vota quatuor e Societatis lcgibus edituri. »

36. Haclenus ille ; cujus testimonium in his quGe scripsit, licet merito recipiendum censea- mus, majori temen diligentia temporis, quo hscc acciderunt, habuisse rationem, nos deside- rasse fateri cogimur. Cum enim asserat, circa Natalitia Domini solemnia hujus anni, Ponti- ficem suo in Urbe vicario im|)crasse, ne reli- giosorum quempiam ad sacros Ordines recipe- ret, nisi solemnia professionis vola emisisset; ideoque palrem Franciscum privilegia ad car- dinales rebus Consilii Tridentini cognoscendis praposilos, detulisse, etc, ac Pontifici demum eam stelisse senlentiam, ut consullius religio- sos quoque Socielatis professione prius quam sacris Ordinibus obligari exislimaret ; idque seplimo kalend. Junias anni mdlxvii ab Alciato cardinali, Ponlificis nomine, proeceptum Bor- gia; : hac profecto ralione controversiam hanc ac litem prius finem quam principium ha-

buisse significare vidctur ; cum nempe Decem- bri hujus anni incwperit, Junio, et ejusdcm Pii prfficcpto, cidem finis impositus fuerit. Erro- rem insuper confirmat, cum post id addit, anno proximo Concilii Tridentini decrctum, ne saccu- larcs saccrdoles sine certis vita; subsidiis Gerent, ad religiosos quoque non professos, edito Di- plomate, Pium pertinere voluisse ; nam, cum ccrtum sit, sequenti anno, ut suo loco dicendum erit, Diploma hujusmodi editum fuisse, ut ipse fatelur, et controversiam cum Jesuitis agita- tam, et praccepto Pontificis absolulam hoc pra;- senti, magis ostendit.

Arbitramur igitur esse potius dicendum, sub finem hujus anni Pontificem suo in Urbe vicario mandasse, ne religiosorum quempiam ad sacros Ordines reciperet, nisi regularem prius professionem emisisset : quo Pii prae- cepto ' Societatis alumni percuisi, privilegio- rum suorum exhibitione ei obedire prolelasse, usque ad kalend. Junias sequentis anni, quo, pridie idus Oclobris Diploma Pius edidit, in quo, ut diximus,Concilii Tridentini decretum -, Cum non deceat, ad Regulares quoque non professos extendit. Huic parere Jesuils, super- stite Pio, compulsi sunt ; at eo e vivis sublato, a Gregorio Decimo Tertio prislincC privilegio- rum suorum liberlati sunt restituti.

37. De vestitii clericonim nova mandata. — Quo demum ad clericos, vel Romam advenlan- les, vel in Urbe commorantes, Pii jussu denuo Edictum ' illud vulgatum est a Jacobo cardi- nali Sabello, quod prsecedenli anno editum fu- erat; etut a laicis inlernoscerenlur, eidem hsec addita : « Et quia usu et experientia comper- tum est, laicos, qui clericalibus vestibus uti consueverunt et utuntur, a clericis non posse internosci, quia levi el modica differentia in bireti gestalione utunlur : eisdem, auctoritate, commissione et mandato.et vivae vocis oraculo, novissime nobis facto (nempe a Pio) monemus eosdem omnes laicos, eisque propterea praeci- pimus et mandamus, ut infra decem dierum spatium, a publicatione prffisenlium compu- tandum, biretum rolundum, cum suis plicis, quo omnes laici utuntur, deferant. Et qui prae- missa non adimpleverint, et vestium omnium indumenlorum amissionem, necnon quinqua- ginta scutorum auri, et carceris, aliamve arbi- trio nostro imponendam poenam incurrent, etc. Datum Roma?, die xxx Oclobris mdlxvii ».

38. Camesecliius, hsereticus convictus, Ro- mam Florentia adducitur, capite plectitur et post mortem comburitur. — Inter clericos autem, debitas scelerum landem poenas luit hoc eo- dem anno Roma; clericus Florenlinus et Apos- tolicus protonotarius , quem alibi memora- vlmus, Petrus Carnesechius, de quo hac habet

> Exlat ia Bull. parvo pag. 205. — * Concil. Trid. Sess. 21. — 3 Extat in Cull. parvo pag. 20S.

•iG2

PII T ANNUS 2, — CHRISTI 1567.

Thuamis ', qui cum scriptoribus cirtcris de ipso anno superiuri cgil. « Initio slalim Ponti- ficatus (inquit de Pio agens) magna severitatis exempla cdidit, pr;rcipue iii causa rcligionis, conquisitis passim per Ilaliam criminis iiujus suspectis, etc. Magistrum I^alalii Florentiam mi- sit, qui Petrum Carncsecliium, arctissima cuni Mediceis necessiludine conjunclum, et diu Mar- garitae,Sabaudia,> Ducis uxoris, familiarem, dedi postularet. Is vero,cum Pontificis litteras Cosmo porrcxit, Petrum Cosmi ipsius mensa; assiden- tem invenit. Yerum Cosmus, (|ui gratiam Ponti- ficis, obvio obsequio, et quavis alia ratioue demereri in animum induxissel, neglecto amici pcriculo, eum sine ulla cunctationc tradidit, qui llomam perductus, accusante eum Achille Statio, Lusilano, homine non illitterato, sed prostituta? fidei, qui Carnesechio ab Epistolis fucrat, convictusque, quod cum sectariis in Germania, et in Italia cum Victoria Columna, Marciiionis Piscarii vidua, et Julia Gonznga, le- ctissimis alioqui feminis, de pravitale sectaria suspectis, amicitiam coluisset, tandem ad ignem damnatus est ». Sic Thuanus, paucis men- dacia multa complexus. Nos, qua; ab authen- ticis scripturis habuimus, in medium profe- rimus.

39. Anno mdxl Petrus Carnesechius -, Nea- poli , Joannis Valdes Hispani , Marci Antonii Flaminii, ac Fratris Bernardini Ochini Senensis discipulus fuit, et Petri Martyris ac Galeazii Caraccioli familiaritatem coluit.

•40. Viterbii, sequenti anno mdxli, amici- tiam ipse ac consuetudinem cum prsfato Fla- minio habuit ; et insuper cum Viclore Soranzio, Bergomensi episcopo, ApoIIonio Merenda, Aloy- sio Priolo, Petro Paulo Vergerio, Justinopoli- tano episcopo, Laclantio Ragnone Senensi, Ber- nardini Ochini alumno ac sequaci : Valdesianis, nimirum, Lutheranis, Zuinglianis, Calvinistis hffireticis ; et insuper cum Balthassare Alterio, apostata, Lutherano, qui cum haereticis ac Pro- testantibus Germaniai principibus commercium habebat, ac librorum hffireticorum monopo- lium exercebat. Ut praetereamus, quod Romaj educatus Carnesechius, ac pluribus beneficiis, honoribus ac pensionibusEccIesiasticis auctus, plures apostatas domi rccipere ac impensius foTere ; opera et pecunia hffirelicos, qui in ultramontanas regiones, hseresis causa, fugam meditabantur, auxilio csse solemne habuit.

41. Per litteras, quam diligentissime Juliae Gonzaga; apostatas hBereticos duos commenda- vit, tantoque ardore ac efficacia, tantisque lau- dibus eos extulit, ac si Apostoli extitissent, qui ad praidicandum ethnicis Evangelium mit- terentur ; et revera Pseudoapostoli illi, ea men- te in principis illius ditionem pergere commo-

> Thaan. Histor. sub ann. 1566. — 2 Ex Archiv. inlim.

liebantur ; ut ibi iiimirum assimulata docendi lillcras specie, ha;reticis catechismis pravisquc opinionibus sibi traditos pueros imbuerent.

•42. Ilis omnibus ad Paulum III anno mdxlvi delatis, Bomam Carnesechium accersiri jubet, et a cardinali de Burgos, tunc Inquisitore, in eum inquiri mandat. Illata sibi facinora sem- pcr uegando, Carncsechius propulsavit, et hinc dolosc absolutionem oblinuit. Ilelicta hinc Ita- lia, in Gallias secessit, ubi plurimorum hajreii- corum consuetudine gaudens, corumque libros legens, luereticorum etiam tunc praicipuo, Philippo Melanctone, familiariter usus est.

■43. Anno aulem mdlii in Italiam reversus, et Patavii ac Veuetiis commoratus, antiquam cum hajreticis necessitudinem minime prajter- misit ; vicissimque ab haereticis aliquibus Ge- nevensibus, ac Italicorum Iia;relicorum in ipsa civitate minislris allis, lilteris prosecutus est ; et juxta ejusdem facinoris participum deposi- tionem, aliosque testes ac probationes, Luthe- ranorum secla; in pluribus arliculis adhajsit.

M. Ke comperta, Paulus papa IV ac cardi- nales eo tempore [nquisitorum munere fua- gentes, sub die xxv Octobris anni mdlvii, de- creto contra eum libello, ut vocant, poenali ad comparendum, sexta die Novembris ejusdem anni personaliter in jus Venetiis vocarunt. Verum, cum venire contcmpsisset, in censuras poenasve in prtefato monitorio ac libello, tam Romaj quam Venetiis vigesima quarta Martii anno mdlviii vulgato comprehensas, ipsum in- cidisse declararunt.

.43. Contumax itaque ac excommunicatus Carnesechius cum anno et amplius perseveras- set, a cardinalibus Inquisitoribus, sexto Aprilis MDLix in eum tandem, uti contumacem ac ha;- reticum, prolata sententia fuit ; quem etiam, si comprehendi contigisset, sceculari brachio tradendum, ut puniretur, edixerunt. Ipse vero, tantum abfuit ut haireticorum consuetudinem dimitteret, quin polius ipsis consilium ac opem conferret, iisdemque frequens conviva asside- ret. Connixus pra;terea, ut falsa; ac haereticEe opiniones qua'dam in nonnullis provinciis vul- garenlur ac reciperentur ; utpote qui Geneva;, majori puritate, quam in Catholicis regionibus, a concionatoribus nostris Evangelium praedi- cari assercrct.

46. Transfugas Genevam vel in alias Luthe- ranorum regiones haerelicos quosdam summo- pere commendavit, quod eo demigrassent, ubi libere, juxta propriae conscientite instinctum, vivere possent ; Sanctae, Catholicae et Apostoli- cae doctrinae, falsae ac superstitiosae religionis indito nomine. Tanquam superfluam ac scan- dalosam fidei quoque Catholicae professionem, quam procer quidam, in mortis constitutus articulo, emiserat, vituperavit ac improbavit ; ex eo prfficipue, quod inter nlia, Pontificem,

PII Y AXNUS 2. — CURISTI 1567.

263

qui tunc Ecclesiae prDeerat, verum Cliristi vica- rium ac Petri successorcm esse confessus csset. E contra Tero impiam, quam sub \ila; sua3 flnem Valdesius dixerat aut fecerat, majori prorsus laude dignam edixit.

47. ^gerrime ha;reticorum punilioncm ferebat, afque ad eos scrlbens, Aostros, Inno- centes, Fratres, Pios, Amicos et Dei electos voca- bat. Et quia Henricus Secundus, Gaiiiarum rex Christianissinius, acerrime in eos invehebalur; ideo infortunia nonnulia, imo mortem ei illa- tam, jusla; Dei ira?, qui suorum injurias ulcis- ceretur, attribuit ; justoque pariler Dei judicio impium ac sacrilegum sdium Inquisitionis incendium, post mortcm Pauli Quarti secutum. nefarie adscripsit.

48. Hoc autem Pontifice e vivis sublato, innumeris arlibus fictisque excusationibus, licel diu anle, ut diximus, tanquam baereticus damnatus fuisset, audiri nibilominus a Pio IV obtinuit ; atque a summa ipsius Pontificis cle- mentia, ea gratia impetrata, nullis abjuratis quibus publice adba;serat erroribus, ut denuo in Ecclesiae gremium recipi mererelur, ac si semper innocens extilisset, subdole absoluto- riam senlentiam est consecutus. Quod facinus, utpote omnibus deterius, palam ipsemet deinde confessus est ; nam scripto, propria manu exarato, accusationes ac alia sibi illata crimina verissima esse, et e contra excusationes, et ea, quoD ad se purgandum in medium attulerat, ficta omnino ac simulata fuisse apertissime declaravit. Hac tamen ratione praefatos duos, ut diximus, Romanos Ponlifices, Paulum vide- licet III et Pium IV fefellit, atque a Pio ipso, motu proprio, prioris absolutoriam sententiam confirmari impelravit.

49. Hoc tamen beneficio nihilo melior ef- fecius, nec ab haereticorum consuetudine Ro- mae, Neapoli, Florentiae, Veneliis, Patavii, aliis- que in locis, tam Itali» quam extra, abstinuit : nec eis pecunia subveniendi offlcium praeter- misit : nam Petro Gelid, Sacramentario haere- tico, et Petro Leoni Marionio, aliisque, qui se Genevae receperant, pecuuiam multoties sup- peditavit. Nec minus, post prajfalam absoluto- riam sententiam, haereticorum librorum lec- tione oblectalus est, et praccipue Martini Lu- theri, Pelri .Martyris CalvinisttP, et Apologotici Marci Antonii Flaminii, pro pestilenti libro Valdesii, cui titulus erat, Ch/wsli Beneficium, contra Ambrosium Calheriuum archiepisco- pum exarati.

oO. Sed quia inter eos, quorum ipse amicitiam colebat, nonnuUos h;i'reticos Sa- cramentarios, juxta Calvini blasphemias, de admirabili Eucharisliae sacramenlo et sacro- sancto Missac Sacrificio impie disserentes de- prehendit ; eos Carnesechius ab ea sententia abducere connixus est : non quidem ut illis

Calholicam vcritatcm suaderet, sed ut Lutheri alteram de ipsomet Sacramento ac Sacrificio heeresim amplectcrentur.

51. Tanlis sceleribus idcirco irretitum hominem divina longanimitas diutius susti- nere noluit ; quapropter, pessimis cjus mo- ribus ac opinionibus Pio V delatis, Florentiae commorantem, ut anno superiori narravimus, comprehendi, ac Romam adductum, Inquisi- tionis sisli judicio mandavit ; in quo, posl varias tergiversationes et excusationes, cuncla superius narrala, et proprio ore, et propria manu exaralis Epistolis, vera esse fateri tan- dem compulsus fuit ; ac triginta quatuor haere- ticarum, erronearum, temerariarum ac scan- dalosarum opinionuni, quas infra dabimus, impius sectator repertus est : cum lilterarum insuper suarum testimonio, Genevam conten- dere decrevisse, ut ei, quae ibi impune debac- chabatur, haeresi tutius adhaerere posset, con- victus esset.

52. Expectabatur idcirco, ut licet sero, tandem nihilominus Carnesechium criminum poeniteret, quorum animadversionem haud jam effugere valebal : sed vir duri cordis, in- circumcisis auribus, nec tempori, nec durae qua obstringebatur necessilati cessit, ac admo- nitiones, ac pluries iferatas datas ei ad delibe- randum inducias irritas reddidit, ita ut nullo modo adduci unquam potuerit, ut errores abji- ceret, ac in verfe religionis sinum rediret, ut Pius desiderabat : qui prajterita crimina, mi- tius quam par esset, in eo plectere, si ea exe- cratus fuisset, decreverat.

53. Tanquam hsreticus igitur, impceni- tens, incorrigibilis, haereticorum fautor ac receptator, bis ficte conversus, diminutus ac veluti inutilis palmes e vite pracisus, ab Eccle- siastico foro ejicitur, ac brachio saeculari pu- niendus traditur, quod, capite plexum Carnese- chium comburi jussit. Decima autem sexta Augusti hujus anni in eum legitur senteutia lata, eique subscripti pariter leguntur cardi- nales Inquisitores :

B. cardinaiis Tranen.

S. cardinalis Pisarum.

F. cardinalis Paceco.

J. Franciscus cardinalis de Gambara.

54. In alias memorato cardinalis Farnesii Diario, ' sub die decima nona Septembris hu- jus anni, ista babentur : « Sanclissimus Do- minus noster bortatus cst et invitavit omnes reverendissimos dominos, ut accederent ad videndum et audiendum abjurationem haere- ticorum, qure fieri debet die Dominico [iroximc futuro, in Ecclesia B. .Mariae prope .Minervam. » In Codice Ms. vero originali, in quo praefala sententia habetur : « Lata est hiec senfentia die

' Diar. card. Fain. pag. 121. 2.

264

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

Sabatlii xvi Augusti mdlxvii, die vero Dominico XXI Septembris ejusdem anui, in Ecclesia S. Ma- Tix supra Miuervam publicc recitata. » Quai autem in ea, coram sacro cardinalium col- legio, omniquc populo, pra^cipuai impia-que recensitaj sunt Carneseclui opiuioues, hujus- modi fuerunt :

« 1. Justificatio per solam fidem, absque ullis operibus nostris, juxta liajresiarciiam Lu- therum in Epist. ad Galat. , oblinctur.

« 2. Gratias et salutis certitudo, secundum eumdem Lutherum, habetur.

« 3. Opcra nostra necessaria niinime sunt ad salutem, qua; jam per fldem adepta est : necessario tamen homo justiflcatus, quoties- cumque occasio fert, vel ei vacat, opcratur.

« i. Hiuc eliciehat, pra?fala bona opera, ad vitam seternam assequendam meritoria non esse ; licel post universalem resurrectionem, potiorem gloriic gradum obtcntura essent.

« 5. Peccatum mortale non est jejuniorum transgressio, dummodo ex contemptu non sit, eademque jejunia ad mortificationem tantum utilia sunt.

« 6. Liberum arbitrium ex natura ad malum habemus ; et ante gratiam, ad solum pecca-

tum.

« 7. Impossibilem esse prseceptorum Deca- logi, ac pra;cipue duorum priorum et ultimi Non concupisces, observantiam, absque effica- cissima Dei gratia, et absque magna fldei et Spiritus abundantia, quae tamen in paucis in- venitur ; et hujusmodi in mediocri quoque Chrisliano non est, sed perfectorum dumtaxat est, cujusmodi saucti martyres ac Ecclesite doctores fuerunt.

« 8. Nulli credendum, nisi Dei verho in sacris Scripturis tradito.

« 9. Non omnia Concilia Generalia in Spi- ritu sancto congregata sunt ; ideoque non illorum omniuni decretis acquiesccndum est. (Notavit quai in Spiritu sancto congregata censeri poterant.) Ambigebatque insuper, ad quos ea cogere pertineret, an videlicet ad im- peratorem, ad papam, vel alios.

« 10. Cum autem videret, caeteris rejectis, Calvinum Sacramenta retinuisse duo tantum, Baptismum videlicet ac Ccenam : (hoc cnini nomine Sanctissimam Eucharistiam noniinare aliquando consuevit,) Lutherum etiam Ordinem admisisse ; circa Sacramentorum numerum an- ceps fuit. Et Ordinem, manuuni impositionem vocare solitus fuit.

« 11. An a Christo vel ab Ecclesia Conflr- mationis Sacramentum vere institutum fuerit, dubitavit, quod Confirmaliouem, non nisi pro- missionum in Baptismate factarum ratiflcatio- nem crediderit.

(i 12. Confessionem sacramentalem de jurc divino non esse, neque a Christo instilutam

fuisse ; idque, ex Scripturis probari non posse asscruit, cam tantunimodo necessariam edi- ccns, (lua; Deo fit : ideoque Christiano in sacra- mcntali confcssione peccata vel non aperire liberum esse ; licct confessionem hujusmodi, utilem ac consolatoriam ei, qui confiteretur, quoad solatium quod ex absolutione sumit, et quoad consilia et remedia, quae inde accipit, cdiceret.

« 13. Salisfactio, quse in operibus satisfac- toriis consistit, a sacerdotibus pccnitenlibus in- junclis, necessaria non est, posilo quod Christi nicrita suppleant,qutc sufficientissima ad satis- faciendum pro totius mundi peccatis sunt. IIu- jusmodi tamen opera ad edomandam carnem purificandumque spirilum bona sunt.

« 11. Indulgentia; nulli sacra; Scripturte testimonio inuituntur. Inveutum paparum est, neque nisi solis viventibus prosunt, quo videli- cet ad poenitenliam, ipsis, vel a Pontifice, vel a sacerdotibus aliis impositam.

« 15. De Purgatorio vehementer dubitavit ; imo postvitaj pra;scntis cursum, nec in rerum natura esse, credidit, et Christi sanguinem, pec- catorum nostrorum purgatorium extitisse, per- vicacissime putavit.

« 16. Secundum Machaba^orum librum, in quo disserte de mortuorum suCfragiis agilur, apociyphum censuit.

« 17. In sanclissimo Eucharistiai sacramen- to substantiam panis rcmauere credidit ; ita tamen, ut ibi eliam Corporis Christi pra;sentia, absque transubstantiatione cxisteret ; juxta ni- mirum Lutheri ha;resim, cui ab anno mdxliii adha;serat : licet aliquando ci quoque altera Calviui ha;resis arriserit, de qua cum pluribus et coram et per littcras egit.

« 18. Satius essc duxit, quam si sub una, sub utraque specie laici communicareut.

« 19. Credidit, sanctissimum Missse sacrifl- cium non csse vere propitiatorium, nisi ex eo, quod in nobis Passionis Christi memoriam ex- citat ; et per consequens fidem, per quam pec- catorum remissio impetratur.

« 20. Papam esse episcoporum primum, non quidem auctoritate, sed ex quadam tantum prasexcellentia.

«21. Papam Romaj episcopum dumtaxat esse, et nullam super alias Ecclesias potestatem haberc, nisi quantum mundus ei deferret, ex eo quod fuerifPelri Sedes, vel etiam ob digni- tatem et amplitudinem Urbis, et quod tot mil- lium martjTum sanguine decorata fuerit.

«22.RomanosPontifices sibi majoremquam a Deo accepisscnt auctoritatem in aliquibus usurpasse, et pra;cipue in Indulgentiis elar- giendis, et aliarum Ecclesiarum superioritate.

« 23. Per aliquod etiam temporis spatium dubitavil, an Romanorum Pontificum successio in S. Petri Aposlolatu defecerit.

PII T ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

265

« 2-4. Religiosorum ac monachorum iioa- nuUas iiistitutiones et regulas, uti S. Benodicli, et alias improbavit ; quod desidiosam vitam ac inutilem agerent, quasi fniges consionere nati. Uti etiani aliquos Mendicautium et Saccorum regulas pariter execratus est, ex eo nimirum, quod e pauperum nianibus panem subtralie- rent ; satiusque fuisse edixit, si propriis mani- bus laborando, in sudore vultus sui vixissent.

<( 25. Et licet religiosorum illorum, qui in vinea Domini laborabant et proximorum saluti incumbebant, zelum comprobaret ; nihilomi- nus zelum eumdem non esse secundum scien- tiam existimavit, quod nimis opera in concioni- bus incuicarent.

«26. Quoad coelibatum, magis quam abs- tulisse, presbyteris uxores restituere melius censuit.

« 27. Religiosos castitatis voto se obstrin- gere, nec debere nec posse ; idque absurdum esse, quia castitas et continentia donum Dei est ; ideoque nisi ab illis promitti potest, qui diuturna edocli experientia, bujusmodi donum se a Deo accepisse noverunt : ideoque auctor fuit suasitque S. Benedicti monacbo, (ceque ut ille, beeretico, qui egressum e religione molie- batur,) ut egrederetur.

« 28. Eadem de Monialibus ac Virginibus, quae se Deo dicant, sensit ; idemque pariter de simplici quidem, sed perpetuo castitatis voto.

« 29. Dubitavit, an cujusvis generis perso- nas, peregrinationes, Ecclesiarum visitationes, quse, voluntarie vel ex voto suscipiuntur, dece- rent. Imo hanc peregrinationum susceptiomne, generatim omnibus inutilem esse dixit.

« 30. Absque ullo prorsus delectu, omni cibo vesci licere, juxta comedentis conscien- tiam ; quod quidem fecit ipse.

« 31. Peccatum mortale non esse, trans- gressionem jejunii temporibus vetitis, iisdem- que cibis prohibitis uti ; sed plus minusque, vel ob scandalum, vel secundum proprise con- scientiae, vel excusationem, vel accusationem peccatum esse.

« 32. Peccatum non esse, vel apud se reti- nere, vel libros vetitos sive baereticorum le- gere, sed opus indifferens ; et secundum con- scientiam eorum, qui eos habent , Ecclesiaj videlicet prohibitione non obstante.

« 33. Cum Christus inter Deum et homines unicus mediator fuerit, tanquam quid super- fluum, Sanctorum invocationem existimavit, ac per aliquod tempus non invocavit.

« 34. Tandem cunctas haereses et errores in praefato libro de Beneflcio Christi contentos sectatus est, falsaeque doctrinae ac institutioni, quam a Joan. Valdesio praeceptore suo didice- rat, adhaesit ».

bo. Cosmus et Statius improbe ab hxreticis insimulati. — Alia plura, ne taedio essent, sludio

Akn. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

prKtermisimus. Ex his, qucenam fides ei, quara proposuimus, Thuani narrationi ' aliorumque hffireticorum commentis sit adhibenda, facile, lector, agnosces. At, sicut Carnesechii crimina omni studio imminuere connixi sunt, ut inno- centem |)rorsus probarent , sic ultra modum criminum aniniadversionem studiose auxerunt, ut severum nimis ac paene injustum Pontificem exbiberent ; nam igni traditum Carnesechium referunt, vaferrime reticentes viventi an mor- tuo ignis admotus fuerit : cum nihilominus certum sit, ob hujusmodi causas fidei, Roma- nam Ecclesiam nunquam statuisse homines viventes comburi. Cum vero Cosmo Mediceo detrahat,quod amici oblitus.illum Pontifici tra- diderit, meminisse debuisset Thuanus, Scrip- turae ac Evangelio credentibus, Deum ac Qdem ejus, non amicitia; modo, sed cuivis eliam car- nis et sanguinis necessitudini, imo animae ipsi (eo nempe sensu, quo vivum corpus sub animae vocabulo intelligendum est) prseponendam : ideoque omnia prorsus humanae amicitiae jura merito Cosmum proculcasse, ubi perversi ho- minis opera fidei periculum animadvertit. Neque, ut ille excogitavit, ad captandam Pon- tificis tantummodo gratiam, ei Carnesechium concessit, sed miro fidei prorsus actus ardore id effecit ; ut enim Hadrianus - narrat, cura Cosmus Carnesechium (uti ingenua familia natum, etqui ex stirpe Medicea Pontifici,nempe Clementi VII, servitio addictus fuerat) alias ad- juvisset, ut se delictis contra fidem, de quibus insimulatus fuerat, purgare posset ; ubi in hacresi tandem pervicaci animo obstinatum comperit, ut insanabilem derelinquendum du- xit, ac, ut sua ulterius protectione indignum, ejecit ; tanto fidei zelo ac animi alacritate, (inquit Campana ^) ut ad Pium scribere, ut alibi diximus, veritus non fuerit, non Carnesechium modo , ob Catholicae fidei incolumilatem , sed priucipem etiam filium , Pontifici vin- ctum, si res postulasset, libentissime traditu- rum.

56. Quae tandem impudentissime de Achille Statio profert Thuanus, (praetermissis quae in- signis illius erudilionis prte omnium manibus versantur monumentis) ad ejus scientiam ac fidem asserendam, testis omni exceptione ma- jor accedat, isque sit S. Carolus Rorromaeus, qui, Pio IV avunculo suo vivente, de Statio, has ad cardinalem Lusitania; Infantem dedit Episto- las, quas hic inserendas duximus, ne menda- cis scriptoris vitio, viro de Christiana ac littera- ria Republica optime merito , crimen injuste illatum permaneat. Eas ex insigni Ambrosiana Bibliotheca ' accepimus, praecipua beniguitate Francisci et Joan. Antonii de Saxis, eruditione

' Thuanus. Hayedeger et alii. — ' Hadrian. Hist. lib. 19. — ' Canipan. Vit. Philip. II. par. 2. lib. 18. pag. 169. — * Ei Bibliot. Ambrosian. signal. F. n. 3Si.

34

266

PIl T AXNUS 2. — CIIRISTI 1 5G7.

ac litfcris loto orbe celeberrimorum, ipsrcque hujusmodi sunf :

« Acliillcm Stafium, omni libcrali doctrina expolitum , facicbam anfca plurimi ; at hoc lcmporc, cum sc nobis mirifice probavcrit, di- gnum judicavi, quo, proplcr infegritatem ct fidem non minus quam propfer ingenii faculfa- lem, qux in eo summa est, diligerefur. Nam longo intervallo rcdifurus Lusitaniam , cum Sancfissimus D. X. eum libcralifcr invilarcf. ut esset apud nos, hanc unam causam atfulit pro- fectionis suac, quod a rege accitus, in cujus im- pcrio ac difione sibi nasci configcrat, omnem Tit;e sux rationem ad illius auctorifatem et ar- bitrium confulisset, et quasi voto adstricfus, id consilii ccpisset, quo nihil habcret sanctius aut anfiquius. Quam Statii voluntafem, pra?ser- tim fam egregiam, tam grafam, tam [)lenam officii et pietatis, Sanctissimus dominus noster, pro eo quanfi regcm semper fecif, in optimam partcm accepit. Ego autem tanto amore sum prosecufus , ut non minora probifafis quam doctrina? ornamenta in eo prospexisse videar. Itaque faciendum pufavi , ut docfissimo viro. nihil fale a me petenti, ac ne quidem suspicanti, hujus testimonii laudem tribuerem, non ut fa- cilior, sed uf illusfrior, vel ad ipsum regem, vel ad te illi aditus daretur. Hominem habes, qui in nobilissimis Italis urbibus diu vcrsatus, magna ingenii gloria et doctrinaj variefate ita floruit, ut sapientissimo cuique in oculis, in amore afque in honore esset , nunc praeclaris artibus insfructus, suis laudibus ornatus, gra- tus Pontiflci, mihi probatus, jucundus bonis omnibus, operam et sfudium suum regi dica- vit. Et quia in tuo patrocinio summum sibi praesidium et dignitatem constifuit ; hoc te ve- hementer rogo, ut eum in fidem tuam recipias, et quibuscumque rebus poteris, augeas afque exornes : non enim mihi dubium est, quin se memorem et gratum prKbeat, qui tantum vir- tule perfecif, ut a quibus est adjufus, ii suum officium prfficlare posuisse videantur. Deus flo- rentem et incolumem te diu nobis conservet. Romae tcrtio non. Aprilis mdlxv ».

57. Et ejusdem fere tenoris alia;, ad ipsum cardinalem Infanfem , in Statii commenda- tionem ac laudem, ab eodem Carolo cardi- nali, paulo post sunt scriptae lilterEe ',qua; se- quuntur :

« Ex quo tempore SS. D. N. summam Ca- tholicae Ecclesise dignitatem et potestafem con- secutus est, hoc unum spectavit, ut benemereri de religione ipsa non solum posset, sed alios etiam ad similem virtutem invifaret. Itaque et Concilium habuit Tridenfi, et quje sanctissimi homines in Spiritu sancto congregati sanxe- runt, ea comprobavit ; et divulgari atque in

' Ms. Cod. Ambros. ul supra.

orbis terrarum omnes gentes distribui, disse- minari, ad communem Christiana; religionis ufilifatem voluif. Nunc id consilii ccpit, uf, qua; olim a sanctissimis viris conscripta sunt, quia fcmporum injuria, vcl librariorum insci- tia, muUis ea in locis depravavit, in suam pri- stinam verilatem restifunnlur. Neque hanc cu- ram et cogitationem cri[>iunf illi aliarum rerum occupationes, cum hujus indusfriai frucfus sit prwsens, el forc pros|)iciat, ut ad usum poste- rifalis efiam redundef. Sed lifteraforum copia hominum opus est, ad hanc rem, qui in vete- rum librariorum tractatione sint multum diu- que versati, et ingenii ct judicii laude excellant, ut vera a falsis dijudicare et seligere facile possint. Quo in genere eminet Achilles Statics ; quapropfer egi cum Ferdinando Menesio, ora- tore regio, diligenfer, ut is tam diu apud nos essef, dum ^-Estas efQueret, cum prajserlim ejus opera in Hieronymi libris inter se conferendis et corrigendis ufi SS. D. N. vellet ; et ut tenui ipse est valefudine, periculosa tam Jongi iti- neris ratio videretur, si hoc tempore se in viam daref. Qua de re Menesium ad te scripsisse ar- bitror. Fecit tua, vel humanitas, vel in Pontifi- cem Maximum pietas, ut Statium, quem jam in Lusitaniam revocaras, tamen adhuc Romae te- neremus. Te igitur rogo afque oro, ut hoc in eam parfem accipias, quasi doctissimi hominis ingenium, operam, industriam religioni com- modes ; quas enim utililates ipsius doctrina prsbuerit, qua; certe erunt maxima?,liberalitati tuae acceptas referemus. Et quoniam videtur subvereri, ne contra sui regis voluntatem, et prseter opinionem suam acciderit. ut Romae diufius commoraretur ; erit mihi vehemenfer gratum, si vir modestissimus intelliget, quod, nosfro consilio, profectionem suam in mensera Septembrem rejecerif, illud, et regem et te non modo probare, verum etiam in optimam par- tem accipere. Te Deus salvum et incolu- mem diu praestet. Romae prid. kalend. Maii

MDLXV».

58. En quae de Statio, quem ad vivum de- pinxisse (cum virum, videlicet, non illitteratuin dixit) Thuanus sibi visus est , probafissimus S. Carolus Borromffius scripsil ; quo unico certe teste, et improbi scriptoris, ef omnium ei simi- lium commenta abunde rejecta, rite quisque censere debet. Sed, quod caput est, commenti- tium ac omnino falsum ipsimet cognovimus, quod de accusato Carnesecbio ab Achille Statio Thuanus idem confinxit ; cum enim cuncta, confra Carnesechium eumdem, originalia Acta diligentissime nec semel revolverimus , ac in illis ad quadringentos et triginta simul vel complices vel testes recenseremus ; nec inter corum nomina, neque alibi, Statium nec no- mine, nec alia quavis ratione, adnotatum ofifen- dere potuimus.

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

267

59. Hebrseoriim fraudes et jnolimina com- primnnhir. — Ut hGcreliconim nequitiam, sic etiam Hcbrccorum perfidiam comprimcrc Pius studuit. Ad cludendam sicjuidem , prajterilo anno, ab eo latam legem , qua stabilia bona possidere prohibebantur, innumcros ipsi exco- gitaverant dolos, quibus, et Cliristianos fallerc, et flctis negotiationibus, specie quidem, probi- bita bona abjecisse visi fuerant , sed revera iisdem poliri haud destiterant. Huic igitur fraudi Pium occurrisse colligitur, ex Uiplomate quodam Joanni Michaeli cardinali Saraccuo dato, in quo inserta est ejus Conslitutio, quam ex suo originali exscriptam, hic duximus po- nendam, extalque in Archivo domus Catechu- menorum ', cui Pontifex eumdem cardinalem protectorem pra-fecerat. Dicit igitur :

« Cum nos nuper Constitutionem fclic. re- cord. Pauli papse IV praedecessoris nostri con- tra Hebrffios editam innovantes, inter csetera statuerimus et mandaverimus, quod Hebrai, tam in alma nostra, quam in quibusvis civita- tibus, terris et locis S. R. E. temporali domiuio subjeclis, bona immobilia per eos possessa, infra tempus, pcr magistratus pra^Ogendum, non obstantibus indulto et concessione eisdeni Hebraeis, per felic. record. Pium IV prffideces- sorem nostrum, quod liccret eis bona stabilia, usque ad summam mille ct quingentorum du- catorum auri de camera, tenere et possidcre ; Christianis vendere tenerentur, ac mulla eis- dem, ut eis facerc liceret, prohibuerimus, par- tim vero ut iidem facere et observare teneren- tur, prseceperimus : et quod dicti Hebra!i, si clrca ea, ac prccmissa, in aliquo deficerent, juxta qualitatem delicti, in dicta Urbc per nos aut vicarium nostrum, seu alios a nobis depu- tandos, ac in civitatibus, tcrris et locis pra;dic- tis, per magistratus, et tanquam rebelles, et criminis la?sa3 majestatls rei, ac toto populo Cbristiano difQdati, nostri et ipsorum vicarii, ac depulandorum et magistratuum arbitrlo pu- niri posse decreverimus , prout latius iu dicta Constitutione nostra, etc. Et, sicut nobis nuper innotuit, quidam Hebra;i, obstinata adhuc men- tis duritic, bona stabilia, contra tenorem dictffi Constitutionis detinere, vel illa, sub variis colo- ribus et palliatis contractibus, in Christianos simulate Iransferre satagerunt, et quotidie sat- agunt, interdumquc, ut magis eorum vcrsutia tegatur, sub apparente solutione prctii, vel fide de pretio habita, aul ejus parle, imaginarias venditioncs inflngere, aut alia eliam facere soliti sunt, in fraudem et contemptum dicta; Constitulionis, ac mandatorum prohibitionum- que nostrarum, ac scandalum plurimorum. Nos igilur, volentes fraudibus hujusmodi, ut par est , obviare , et quod ea qua; constituimus

' Ex Archiv. doin. Catechuoi.

suum imposterum sortiantur eCfeclum, provi- dere : motu simili, et certa scientia, ac de Apo- stolicic potestatis pleniludine, omnia et quse- cumque bona stabilia, qua; ad dictos Hebra?os, in hac alma Urbe, et ubique locorum, excepta civltate Bononia;, ac aliis locis, ubi fucrunt jam comniissarii dcputali, noslra; Scdique Apo- stolicaj dilioni subjccti, commorantcs, pcr- tinere apparuerint ; post dieni emanata; dictie Constitutiouis nostrac, lapso terminoad venden- dum eis praiflxo, vel quatenus opus sit pra;fi- gendo, sive illa pcr semctipsos possessa fuerint, sive alio quovis modo ad eos perlinere digno- scanlur ; sive cx quovis titulo et causa ad alios etiam Christiauos translata fuerint, de quibus pra;dicti Ilebraji veras et certas vendiliones pcr indubitatam solutionem pretii, non autcm aj)- parentem, vel de eo habitam, ex quacumque causa, fidem, factas esse legilime non docue- rint, ab eisdem Hcbraiis, eorumquedominis . .

. . . et actione penitus abdicamus, ipsosque Hebrffios iUis privatos ipso jure fore et esse decernimus, ac tam bona sic abdicata, quam omnes et siugulas poenas et mulctas, quas eis- dem Ilcbrseis, occasione transgressionis et ino- bedientla;, contra singula in eadem Constitu- tione nostra contenta, sive etiam ex causa contumaciae, aut alias circa prsemissa impo- sitas et inflictas esse, seu etiam imposterum imponi et infligi conilgevit, Bospilali seu Domui Catechumenorum de Urbe, pro una ; pro alia vero, dimidiis partibus, Monli-Pietatis dicta; alma; Urbis perpctuo applicamus et appropria- mus ; ac pro faciliori mandatorum uostrorum, ac pra2senlis motus nostri proprii executione, omnes et singulas causas, tam in eadem alma Urbe, quam in quibusvis civitatibus, terris ct locis S. R. E. temporali dominio subjectis, coram quibusvis judicibus, aut etiam nostro in dicta Urbe vicario, contra dictos Hebra;os occasione pra;missorum motas ac imposterum moveudas, in terminis et statu in quiljus repe- riuntur, ad nos penitus avocamus, illasque ac omnes alias et similes, ven. fratri nostro Joauni Michaeli episcopo Sabinensi, cardinali Saraceno nuncupato, dicta; domus Catechume- norum prolectori ac judici ordinario commit- timus et delcgamus ; maudanlcs eidcm, ut in pra^missis omnibus, una cumsuis inciden., de- penden., annexisetconnexis,usque ad integram executioncm proccdat, summarie, simpliciler et de plano, sola facli veritate detecta, ac eliam, ubi opus sibi videbitur, manu regia, ac alias, juxta facultates sibi in jurisdiclione sua ordi- naria couccssas, cum potestate citandi, inhi- bendi in Romana curia, et cxtra eam, ac per edictum, constito summarie, de non tuio ac- cessu, et lcrminos, eliam peremptorios, in \nx missis arbilrio suo pra;figeudi, et omuia alia

268

PII V ANXUS 2. — CHRISTI 1567.

in prrpinis?is necessaria faciendi et oppor- tuna : non obstanlibiis pra^missis, ac nostro de non tollendo jiiro qua^sito, quatcnus opus sit, et aliis Constitulionibiis Apostolicis, ct Ordina- tionibus, stylo palatii, nccnon quibusvis privi- legiis , indultis et litteris Apostolicis eisdem Hebra?is,in contrarium quomodolibet.et motu, et scientia, ct polcstalis plenitudinc «imilibus, concessis, quiljus omnibus etc. Iiac vice dum- taxat specialiter et exprcssc derogamus, cffite- risquc contrariis quibuscumquc. Volumus au- tem pra?senlis nostri molus proprii solam signaturam sufficere, et ubiquc etiam in judicio et extra, fldem facere, etc. Motu proprio. M. datum RomcC XIV kalend. Februarii anno secundo ».

60. Ne vero hac lege,qua penitus vaferrima Hebra?orum molimina evertere connixus est Pius, domui Catechumenorum , (quam, ut dixi- mus, ipse fere a fundamenlis excitaverat,) con- Euluisse dumtaxat videretur ; decem millia coronatorum hoc anno etiam eidem attribuit, ut ex litteris apud Caracciam ' sub die decima octava Januarii exaratis habetur ; ex quibus error insuper Bzovii deprehenditur, qui hoc in sequentem annum rejecit.

61. Et revera, quam aequo jure Judaicam perfidiam atque audaciam quavis possetratione comprimendam Pontifex censuerit, ex his fa- cile educes, quai Neapoli hoc eodem tempore evenisse, in sua Clericorum Regularium his- toria, scribit de Silos '', his verbis :

« Quffidam prorepserat Judaeorum secta Neapoli, ac tacifa quadam lue afficere Neapoli- tanam religionem occeperat : Romanam emen- liti fldem nomenque, Catholicos se proflte- bantur : caeterum Hebrffiorum flagitia ritusque exercere, clandestinas aperire errorum scholas, procudere atque expolire in morum pietatisque exitium tela hsresum instituerant. Odorati isthaec monstra sunt, majorum instituto, atque haereditaria quadam in ejusmodi flagitiis dete- gendis solertia, Clerici Regulares ; nec mora : delatum ad Marium Caraffam , Neapolitance Ecclesicc antistitem pestilentissimum malum, profligatumque mature est, ejeratis publice erroribus, ac plaudente populo, quod abrasum crimen cernerent, antequam vicina in corpora prosiliret, noceretque attactu latius. Porro in cognoscenda gravissima ea fidei causa , qui ar- chiepiscopo consilio et eruditione inter paucos adfuit, is fuit ex nostratibus, Hieronymus Fer- rus, qui, ut Alphonso cardinali Caraffa; de- cessori charissimus fuerat, eique prudentiam atque integritatem insigniter probaverat suam ; ita perspecta eadem juvenis virtus, atque in rebus agendis solertia, permagno apud illum in pretio fuit, ut nullum frequenlius, cum pri-

< Epist. apud Carac. 18 Janu. 15G7. — » Silos Hislor. Cleric. Regul. sub ann. 1567. pag. 486. tq.l.

valis lum publicis in conventibus, rerumquc traclatione gravissimarum adhiberet, quam Hie- ronymum Ferrum, delegeratque ab intimis con- siliis, una cum Ilieronymo Panormitano e Pra?dicatorum familia , Alphonso Salmerone Societatis Jesu, et llieronymo Spinola laici or- dinis sacerdote, viris doctissimis pcrinde et integerrimis, etc ».

62. Sic ille, qui addit, Neapolitanffl reli- gionis hoc periculum, ad Pontificem delatum, summo ac ardenti suo studio cffecisse, non modo, ut cxoriens iniquitas, parvula adhuc, allideretur ad petram, (quod quidem pro suo munere archiepiscopus jam optime imple- verat, ) verum etiam, ne quid tale unquam amplius contingere posset, oplimis mandatis, fidei occurrisse discrimini.

03. Phfs dolet injiiriam jurisdictioni Eccle- six illatam in regno Neapolitano, sub preetextu placiti re.fjii, quod vocant Exequatur. — Verum., tum in ea urbe, tum in tota regni illius ditione, plus sane negotii fuit Pio, ob regium Exequa- tur, (dc quo plura prteterito anno) cum Stron- goliensium episcopum, absque rcgia hac ei facta facultate, minime suo visitatoris munere fungi posse, Hispani ministri contenderent. lllatam siquidem hac ratione Ecclesiasticae jurisdictioni vim iniquissimo animo tulerat Pius ; et licet ab eo suppliciter prorex impe- trasset, ut super hac re perscriberetur ad re- gem, ad quem, hac de causa, Pontifex ipse episcopum Asculanum misit, interimque ne- gotio supersederetur ; tamen quiescere minime potuit Pius, ita, ut intermedio eo tempore, de ofTensa conqueri cessaret, et Ecclesiaj jura non proclamaret ; quod patet ex sequenti ad Gaspa- rem Quirogam, regium consiliarium, hoc anno scripta Epistola ', quae sic se habet :

n Dilecto filio, Gaspari Quirogaj, consi- liario regio.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili etc. ,salutem et Apostolicam benedictionem.

« Quia probitatem et integritatem tuam cognitam habemus, et te scimus ea qua decet devotione S. Sedem hanc prosequi ; idcirco gavisi sumus, te assumptum fuisse in con- silium regium, et charissimi filii nostri regis judicium magnopere probavimus. Nullum au- tem tam pio regi prsestari a te officium, vel te dignius, vel quod ei gratius esse debeat, potest, quam si de iis rebus certiorem eum facere curaveris , quse ad Dei obsequium et ipsius honorem atque exislimationem perti- nent. Cum, pro commisso nobis officio, mi- sissemus quemdam, nobis valde probatum, episcopum, qui in cleris civitatum quarumdam

> Episl. Pii V. lib. I. Epist. 6. pag. 16.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

269

regni Neapolitani, ea quae essent exploranda cognosceret, nosque edoceret, ut qua; corri- genda essent, corrigere possemus ; tam pium ac necessarium mandatum Apostolicum exequi minime potuit, nisi regium Diploma, quod vocant, Exeqiiatur, quod lioc illi permitleret, acciperet. Sane commoti fuimus, ubi hoc audi- \imus : nimis enim indignum nobis visum est, imminui tantopere hac in re jus atque aucto- ritatem nostram et Apostolicai Sedis dignita- tem, in eo praesertim regno, quod juris ipsius est, nec posse nos Ecclesiasticas personas, per eos, quos miserimus, visitare, nisi hoc a mi- nistris regiis permittatur ; quod aliud non est, quam superbe velle ei Sedi pra>scribere, cujus praeceptis et monitis, si Christiani et Catholici sunt, reverenter et humiliter parere debent. Cum igitur tantam hujus Sacrosanctae Sedis contumeliam et injuriam nec velimus nec de- beamus animo aquo ferre nec dissimulare, charissimum fllium nostrum regem, quo igno- rante, tale committi persuasum habemus, de hac re edocendum curavimus et hortandum, ut consulat fams atque esistimationi sus, et Iiu- jus Sanctae Sedis dignitati, cujus auctoritatem et jus censuris Ecclesiasticis tueri ac defendere cogemur, si ejus injurias, quod credere non possumus, rex negligeret. De eadem autem re scripsimus ad dilectum filium Didacum Spino- sam, regii consilii praesidem, cum quo loqui poteris. Datum RoniEe, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die xvii Januarii MDtxvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

64. Dum haec autem justo commotus zelo Pius scriberet, regii responsi expectatione an- gebatur ; verum, vel quia rex, antequam ad Pontificem rescriberet, rem diu maturandam censeret, vel alia de causa, responsum eatenus dilatum est, ut morae impatiens Pius, nullo pacto dignitati atque auctoritati suae illatam injuriam ferre ulterius posse pronuntiaverit. Posthabita igitur (ut Catena et Gabutius refe- runt) disputatione de generali regiae ipsius facultatis vi, rem faciliori conditione transigen- dam putavit, illud edicens : « Quod Pontiflci, qui caput et princeps est episcoporum, om- nium dioeceses invisere multo magis liceret, quam propriis episcopis, qui alioqui dioeceses suas absque hujusmodi exequendi concessione visitare consuevissent ». Itaque Strogoliensium episcopo, ut visitationem prosequeretur, Pius imperavit.

65. Absque regia ulla facultate Calabrenses, Hydruntinae, Barienses, ac ca^tera) adjacentes Ecclesia; ab Apostolico visitalore perlustrataj sunt ; imo in primis Neapolitana ipsa civitas, in qua, non solum Ecclesias, ac sacratos homi- nes archiepiscopo subjectos , sed etiam qui ipsi proregi a sacris erant, immunitatem licet objicientes, et recognoscendos et reformandos

Pontifex curavit. Qufc res, inquit Gabutius, magno, tum publico, tum (irivalo bono fuere ; atquc inde, his in regionibus, qu;E antea pluri- mum imminuta fuerat, ApostolicEC Sedis au- ctorilas ac reverentia restituta est. « Et sane miruni est », ejusdem Gabutii sunt verba, « quocumque pergeret visitator , magnum populorum spectare consursura, omnibus om- nium ffitatum, sexuum atque ordinum homi- nibus, ad eum suscipiendum ac venerandum certatim confluentibus ; coram eoque in genua procumbentibus, ut, vel una illos Pontificali benedictione dignaretur, utpote missus a Pon- tiflce, cujus sanctitatis sic increbuerat fama, ut ab omnibus culta concelebraretur ». Sic ille.

66. Interim tamen proregi, ab eodem Stron- goliensium episcopo (ut Mombritus Roseus in sua Neapolitana historia refert) in excommuni- cationes caeterasque Ecclesiasticas censuras, in Bulla CcEnae Domini contentas, incurrisse de- nunliatur, quod Apostolicarum litterarum exe- cutionem impedire contenderit. Cujus rei veri- tatem cum perspectam habere vellet prorex, suo, ut vocant, cappellano majori, qui tunc Antonius Laurus erat, Vulturni episcopus, jus- sit, theologorum plurimorum coram se cogere coetum, eosque super hac re de sentenlia ro- gare ; hac tamen conditione adjecta, ne inter eos Dominicani Ordinis aliquis existeret, qui nempe, cum eamdem cum Pontifice Religio- nem profiteretur, ejusdem defendendis senten- tiis nimis addictus merito reputari posset. Se- leclis igitur e diversis Religiosorum Ordinum theologis decem, inter quos fuerunt Salmeronus Societatis Jesu ac magister Filiocalus Carme- lita , uno ore omnes proregem censuras incur- risse pronuntiarunt, quod Apostolicis litteris obstitissel : quapropter se a communione fide- lium sejungere, donec absolveretur, prorex co- actus fuit. Cum igitur omnia, ex sententia, Pio evenissent , eum absolvendi polestatem fecit episcopo Puteolano, qui ex eodem suo S. Domi- nici Ordine extiterat, eumque ut adiret proregi jussit ; ac si ludens ei ipsum subjiceret, ex cujus Ordine quemlibet audire contempserat. Quod ille statim prtestitit, ac Puteolos conten- dit, licet consulendae eo in loco propriae cor- poris saluti, se illuc contulisse evulgaverit : sincere autem vel ficte facti poenituerit, quae subsecuta sunt monstrabunt ; verisimile tamen censendum est, Iianc a Pio veniam miuime petiisse, nisi poslquam diu expectata a rege responsa receperit ', qu£e ejusmodi fuerunt :

« Rex, illustris dux, consobrine noster, prorex ac locumtenens, elc. Episcopus Ascula- nus, qui huc Sanctitatis Suae nuntius advenit, ejusdem nomine nobis exposuit, quod iuter alia quae agenda animadvertit, ad incolumes

' Ex Ms. Cod. Valliccllano.

270

PII V ANXUS 2. — CHRISTI 15G7.

servandos, non provincias modo ac regiones, qiia; adliuc ab ha>resis contagionc immunes sunt, scd ctiam, qua> cadem labe, vel ipsius susi)icionc infccta; sunt, illud in primis curan- dum est ut Ecclcsiastica jurisdictio in suo primrevo roborc sustineatur, nec a quovis prin- cipe pr.Tjudicium ei inferri ac usurnari permit- tatur. Ad quod obtincndum, cum non parum obstent, qus in isto regno circa eamdem juris- dictioncm aguntur, nostrumqiie sit, (uti adeo Catholici princii^is liliique obedientis Aposto- licoc Sedis) aptum malo adliibere remedium ; quamvis huic petitioni satisfacere volcntes id ei rcsponsum dederimus, (cujus cxemplum ab infrascripto nostro a secretis subscriptum cum his nostris litteris ad te mittimus) ut Sanctitati Suw gratum animum nostrum, uti decet, fore confidamus : nihilominus, ul amplius opera- tioncs nostras apud eam purgare possimus, eo magis quod noscis cujusnam sit illa ingenii ; Tisum est, ut tandem huic rei finis aliquando imponatur, et tranquillo animo esse possimus, nec negligentiae alicujus errore, censuris in BullaCoenffiDomini contenlis irretiri contingat, ad te hcBc scribere, summopere tibi commen- dantes, ut speciali studio Ecclesiasticae juris- dictioni auxilia suppeditare, neque ei impedi- mento, dummodo regali prBceminentice non adversetur, esse velis. Et insuper ad nostram conscientiam exonerandam, et ut plene com- pertum sit nobis quidquid in |eo regno obser- vatur, praecipimus tibi atque mandamus , ut undique viris doctrina, experientia ac probitate prseclaris adscitis, ab iis ediscas et deinde ad nos, juxta quse pronuntiaverint, scribas, an vere contra pra^fatam jurisdictionem, vel in aliquibus ad ipsam spectantibus, juxta morem, vel antiquam regni consuetudinem, aliqiiid offendatur, quod eidem jurisdictioni repugnet. Qua? nempe omnia a te stafim distincte noscere volumus, una cum tua de hoc sententia audire cupientes, ut tandem ea ratione, quBe melior occurret, quave rerum status uti permiserit (id licet fuerit speciali Indulto a Sanctitate Sua postulando, cum aperte nempe agnoscatur, prKterito tempore abusus irrepsisse) malo re- medium aptetur. Matriti, xxiv Martii mdlxvii ». 67. Licet vero erga res Ecclcsiasticas tam pius esset Philippi animus ; non ideo tamen eisdem detrahere, quavis possent ratione, His- pani ministri destiterunt ; et licet , ab anno MDLXiv publico vulgato Diplomate, executioni mandari et observari ubique locorum Hispa- nicae ditionis, Tridenlinum Concilium rex idem prfficepisset , (ut omnes illius temporis scri- ptores uno ore fatentur ; et quae de Belgicis tumultibus supra diximus, abunde testantur;) 60 tamen quorumdam pervicacia pervenit., (quod suis locis dicendum erit) ut iu Neapoli- tano regno, et alibi, Concilium idem, jubente

rege, exceptum minime fuisse contenderint :ex quo, in causis mixtis, nullum, etiam episcopis, cas cognosccndi jus competere, asserere ausi sunt. Hinc eisdem, concubinarios debitis pcenis afficcre, non liccre ; ct hinc demum violata; re- gia; jurisdiclionis obtentu, contra Ecclesiasti- cam jurisdictionem innumcra moliri pracsum- pserunt. Datis autem a regc pra^fatis litteris proregem, ac Collaterale, quod vocant, Consi- lium, in hunc modum respondisse reperimus ', sub ultima Julii hujus anni :

« Ut paream, uti debeo , his qua; mihi a Majestate tua praecipiuntur, quoad primum ca- put Epistola; tua; ad me missa; ; dicam, sum- mopere mihi cordi fuisse, ut opitularer, defen- derem, ac Ecclesiasticae jurisdictioni faverem in cunctis, qua; ad ipsam spectant ; minime tamea permisi, aut permittam, ex hoc jurisdictioni aut regiffi praeeminentiffi tua; praejudicium aliquod inferri, ut Majestas tua in prajdicta Epistola tua dat mihi in mandatis.

« Quo autem ad Bullam, de qua in ipsa mentio fit, caput adest sequentis tenoris, vide- licet : Item excommunicamus, et anathemati- zamus omnes illos, qui per se, vel per alium, seu alias quascumque personas Ecclesiasticas, vel saeculares ad dictam curiam, super eoruin causis et negotiis revertentes, illaque in eadem curia prosequentes, aut procuratores negotio- rumque gestores, advocatos, procuratores ipso- rum, seu eorum auditores, judices, super dictis causis, vel negotiis deputatos, occasione causa- rum vel negotiorum hujusmodi, verberant, mutilant vel occidunt, seu bonis spoliant, ac illos, qui ne aliquas litteras Apostolicas, etiam in forma Brevis, tam gratiam quam justitiam concernentes, et etiam citationes, monitoria et executoriales, qua; a Sede Apostolica emana- runt, et pro tempore emanabunt, sine eorura beneplacito et examine, executioni demandari inhibent, ac notorios executores vel subexecu- tores litterarum consistorialium et citationum ac executorialium hujusmodi ceperint, et in- carcerant et detinent, vel capi, carcerari et detineri faciunt; necnon qui, ne litteris et maa- datis Sedis Apostolicao, et legatorum, et nuntio- rum, ac judicum legatorum ejusdem, similiter gratiam et justiliam concernentibus, CEeteris- que super illis, et rebus judicatis, decretis, processibus et executorialibus, non nisi ha- bito eorum prius beneplacito et consensu, per eorum litteras executoriales, vel alias nuncu- patas, et certo pretio soluto pareatur : neve tabelliones ct notarii, super hujusmodi littera- rum et processuum executione, instrumenta vel acta conficere, aut confecta, parti cujus interest, tradere debeant ; quive, sub quibusvis pcenis, quibuscumque personis in genere, vel

' Ms Vallicell. pag. 31. 2.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

271

in specie, ne pro quibus%'is eoruni nci^otiis pro- sequendis seu gratiis impelrandis, ad r.omanam curiam accedant, aut recursum habeant, seu gratias ipsas ab ipsa Sede impetrent, seu impetratis utanlur, directe vel indirecte, sub aliquibus pcenis, probibere, slatuere, seu nian- dare ; quive, in animarum eorumdem pericu- lum, se a nostra, et Rom. Pontif. pro tempore existentium obedientia, perlinaciter sublrahere, seu quomodolibet recidere prffisumunt. Quod etiam altero in capite, quod incipit : Item ex- communicamus, et anathematizamus omnes et singulos CanccUarios, etc. , revera disponitur. « At caput islud maximi est ponderis, quia in hoc regno mos est, et ab immemorabili viguit consuetudo, nullum prorsus ab Urbe egressum mandatum, tam justitiai quam gra- tiae, executioni mandari, absque eo quod prius a collaterali consilio videatur ; quod nempe consilium, Apostolicis consideralis litteris, cum in iis nil contineri prospexerit, quod regali majestatis tuae preajminentise prBejudicium ali- quod inferre possit, statim eas exequi permitlit; si vero, circa eas aliqua dubitatio occurrat, res ad cappellanum majorem referri mandatur ; ut, ea inspecta, eidem deinde consilio senten- tiam suam dicat, quam nempe consulente quo- dam, qui semper ex numero consiliariorum Majestatis tuee existit, promit ; cumque nil in Apostolicis litteris offenderit, quod tua; regali jurisdictioni pra>judicet, earum executionem permitti posse asserit. Consuetudo vero hsec necessario tuenda est, ne Majestatis tuae aucto- ritas minuatur, ne vel Romam in judicium vocentur laici, in casibus ad Ecclesiasticam jurisdictionem minime pertinentibus, nec be- neficia vel antistitum dignitates, quarum, vel pra?senlatio, vel collatio ad Majeslatem tuam spectat ; vel illi, quos Barones obtinent, juris- patronatus, injuste conferantur, vel quavis alia ratione, auctoritati, patrimonio, ac Majestatis tuEB redditibus pra^judicium fiat. Apostolicaruni siquidem litterarum execulio nunquam prohi- bita fuit, ubi in eis nil deprehendere contigit, quod jurisdictionem, auctorifatem ac regalem tuam prffieminenliam Iffideret. At modo, si immemorabilis ista consuetudo servabitur, Ec- clesiasticis censuris, et Majestatem tuam et tui ministros necesse est irretiri, vel eadem Bulla ac censuris eamdem consuetudinem pe- nitus aboleri, unaque cum ea regalem tuam prfeeminentiam ; ex cujus jactura innumcra paene damna orirentur. Experimento siquidem compertum esl, Roma venisse mandata, quibus in judicium in causis ad Ecclesiasticam juris- dictionem minime perfinentibus laici voca- bantur ; et alia insuper ad beneficiorum et antislitum dignitatum collationem spectantia, quK tuffi Majeslatis juris erant. Et quia ali- quando contigit, ut nonnnlli, hujusmodi Apo-

stolicas litleras, absque regio Exequatur vulga- verintvel id subrcptitie impetrassc deprehensi sunf, hujusmodi vel carceribus, vel poenis aliis afflicti, patrati facinoris poenas luerc coacti sunt, vel earumdcm lilterarum Apostolicarum revo- cationcm curarc, vi sunt compulsi. Hinc ani- madvertat Majestas tua talibus remediis, vi praefati capitis, nuUatenus deinceps uti lici- tuni ; quia videlicet ea quis adhibendo, in cen- suras incidit, in pra;fata BuIIa coutentas. Qua- propter summopere necessarium videtur, ut ipsius Bulla; caput reformetur, ac jusle in eo prfficipiatur, in prtefatas censuras eum tantum incurrere, qui executionem Apostolicarum lit- terarum, brevium etc. , impediret, ex quibus nullum prorsus pra;judicium regali tuai juris- dictioni et auctoritati adduccretur, nec ad be- neficia pertinerent, quorum praBsentatio ac collatio vel ad te vel ad Baronum jurispatro- natus spectaret. Quod si huic malo non occur- ratur, vel revisio Apostolicorum mandatorum preetermittenda est, ac prohibitio, qua nullate- nus, priusquam videantur, et nonnisi de Ma- jestatis tuae vel tuorum ministrorum licentia, exequi posse jubetur, revocanda est (quod per- niciosuni nimis jurisdictioni, auctoritati, ac regali tuaj praeeminentiffi esset, nec ullo modo permitti debel) vel certe de earumdem censu- raruni validilate, quibus injuste auctoritati, jurisdictioni, et tua> Majestatis pra>eminentis jus suum detrahere contenditur, disserendum erit. Alligare siquidem eas nullatenus posse dicendum est, utpote notorie injustas ; juslura enim non est, nec rationi conveniens, censuris aliena rapere, ac jurisdictionem, praeeminen- tiam ac auctoritatem, qua juste in tuo regno potiris, decerpere velle.

« Et quia in eodem capite Bullae in Ccena Domini haec leguntur : \on nisi habito prius eorum beneplacilo et consensu , per eorum litteras executoriales , vel alias nuncupalas, et certo pretio soluto, visa est mihi Majestas tua admonenda de solutione pretii, quod pro praefata expeditione persolvitur, et hujusmodi est : Pro expeditione Memorialis in Cancellaria, regalia duo. Eorum autem, qua; ad majorem cap- pellanum remittuntur, pro qualibet relatioue, Actuum Magistro Curia; ejusdem cappellani, Carolini quiuque persolvunlur ; quorum qua- tuor ad ipsum capellanum, unus vero ad ma- gistrum Actuum pertinet. Cum vero cappellani majoris ejusque consultoris relatio , quae in scriplis fit, apponiturque ipsi Meraoriali, in collaterale consilium deducitur, asseriturque : Exequatur concedi posse ; i\iRC ab ipso collate- rali consilio eidem relationi hsec verba appo- nuntur Exequatur, juxla formam relroscriptae relationis ; ct pro eodera decrelo similiter, alii Carolini duo persolvuntur. Quando autem, post relationem , executoria in forma Cancellariai

272

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

expediri debel, ut in episcopatibus, eodem quo prtipiiiotiim est modo, Caroliiii qiiiiKiiic persol- Yuiiliir, et ulteriiis pr;rfato nuijori cappellaiio, cum primum execuloria in forma Canccllarisc expeditur, pro posscssione pra?falorum episco- patiuim capienda, Carolini deceni ct scptem numerantur, idque ab antiquissimo tcmpore observalum asserunt.

X Ex his Majestas tua cognoscet modum, ac formam, qiur ab immemorabili servata est in lilteris ac mandalis liuc Roma transmtssis, de qua in libello Majestati tuse exhibito Asculanus episcopus, Sanctitatis subb nomine, conque- stus cst.

« Et quia maximi ponderis est id negotium, uti iMajestas tua animadvertere potest , opti- miim videtur omnem movere la|)idem, ul ci finis amicabiliter imponalur ; quod difricile nequaiiuam erit, si Sanctitas sua iliud cogno- scere voluerit et rationi aures prcebere, ut fac- turam esse confidimus, utpole eximiiT; sancti- tatis principem, sanctissimiE vits exemplo, et optimae inlentionis laude insignem. Idcirco, si Majcstati tua? placuerit, expedire videtur, ut hinc ad Sanctitatem suam mittatur aliquis ex doctoribus consilii Majestatis tuae, auctorilate, litteris, prudentia, dexteritate pra;ditum , Pra- guiaticarum, Capitulorum ac observantiarum hujus regui instructum, qui una cum illustri oratore tuo, Roma; commorante, de iis cum Sanctitate sua agat, edoceatque, prafatis om- nibus necessario remedium esse apponendum. Quod si Majestas tua id probaverit, interim ad Sanctitatem suam scribere poterit, te hinc missurum hominem, his negotiis instructum, qui de iis, una cum oratore suo cum ipsa aget. Inlerim de iis omnibus admonita Majestate tua, qua;cumque vult imperet, quod regali tuo commodo conveniat; et Deus, etc. Neapoli, die ultima Julii mdlxvii.

« V. R. C. M. humillimus subditus, ac servus, qui regales tuas manus deosculatur.

« Don Parafran.

« Franciscus Antonius Villanus.

«Franciscus de Revertera.

« Lobera prosecrelarius >>.

In Codice pervetusto Vallicelliano unde ha2C excerpsimus, additur hac signatura : « In Curia Secretor. primo fol. 216 «.

68. Potuisset quidem Philippus, summa qua prajdilus erat prudentia, assentatorio zelo, quo ipsius auctoritati ac dominandi cupiditati blandiri volebant, agnoscere hsec a prorege et ministris ad se scripta fuisse ; et debuisset quidem deprehendere, abusus, nunquam usus ac consuetudines esse nuncupandas, sed er- roris potius vetustatem, cui temporis diuturna ratio idcirco minime suffragatur ; necnon, ad tuendum abusum eum, inepta plura ac calum- niosa fuisse prolata. Perspicere siquidem tene-

batur, Exeqitattir illiid, cujus neccssitas tam miiUii)liciter commeiulabalur, Apostolicis man- dalis ac litteris, in (jiiibus iiil contra assertam regiam jurisdictionem reperire erat, superfluo apponi ; ac superfliium etiam iis fuisse, in quibus laica jurisdictio aperte ac indebitc violaretur, cum ab ipso Ecclesiastico jure nul- lius prorsus valoris ac irrila3 penitus rcdde- rentur. In dubiis vero ineptissime , contra omne jiis ac juris formam, super Pontificem, ac regem, majorem capi)ellaiium, judicem constilutum ab ipsis asseri, qui hac ratione, et judicati ct judicis sibi partes vindicabant. At calumniosum sane deinde erat, ipsius Exeqiia- titr necessitatem ex eo urgere, ne videlicet beneficia jurispatronatus ac Ecclesiastica; alia: dignitates, quarum collatio ad regem perline- ret, conferrentur, atque hac ratione rcdditibus ac regioB auctorilati pr»judicium fieret, quasi sublatum hujusmodi Exequatur Pius voluisset, ut regios redditus ac beneficia usurparet, vel, si ipsius Ecclesiasticis legibus id districte ad- modum (ut innuimus) prohibitum non esset, vel novam aliquam Pontifex tulisset legem, qua sibi aliena rapere licere constituisset, ut evidentissime in his qua; addunt innuere voluisse agnoscuntur ; cum nullas nempe ac notorie injustas habendas esse censuras di- xerunt, quarum medio aliena rapi contendi- tur. Animadvertere siquidem eorum erat, cen- suris hujusmodi, non alienis rapiendis Pium inhiasse ; sed suis potius juste repetendis ab his, qui sacrilege rapuerant, animum inten- disse. Quam violenter autem, quam nefarie, quam impie, Apostolicai Sedis jura, eo in re- gno a laicis direpta ac sublata fuerint, quisquis cognoscere exoptat, pra;teritorum temporum monumenta revolvat, nam hic nostrum non est lectoris animum fatigare.

69. Poterat et debebat insuper rex, ei sordida mercatura, quie, hujus Exeqiiatur pra;- textu exercebatur, quaque (ut ipsi fatebantur) non modica pecuniarum summa colligebatur, de eorum adeo affectato zelo merito suspicari, ut non tam regali suee prBeeminentiae, hac ra- tione, quam propria; utilitati, immodicaeque cupiditati eos consulere, in animo haberent. Nihilominus, qute dilatandae jurisdictionis ac auctoritatis consilia proposita fuerunt, inepta licct, apud regem, alioqui piissimum ac reli- giosissimum, plus a;quo praevaluerunt, ut se- quenti anno dicetur.

70. Sanquinis pliivia et solis eclipsis in op- pido reqni Neapolitani. — Hoc vero anno, in quodam ipsius Neapolitani regni oppido, Libo- nate nuncupato, quod ad episcopum Buxensem pertinet, pluisse sanguinem narrant Bulenge- rius ac Natalis Comes ', magnamque fuisse eam

'Natal. Com. Ilistor. lib. 19. pag 404. Rnli ii.'er. libS. pag. 106.

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

273

solis eclipsim, qiifc a meridie, duarum hora- rum spatio, perseveravit, et ex duodecim ejus- dem solis partibus, decem contexit, scribit Mom- brinus Roseus * ; additque, nonnullas etiam in coelo stellas visas fuisse. Cum vero Calabrise Sicilisque littora a navigiis praedatoriis vexa- rentur ; Hispani, qui Drepani morabantur in prsesidiis, quibusdam civibus acritis, ampliora navigia et ipsi construxerunt, quibus bostes aggressi sunt, ac post diulurnam dimicationem, coriim pluribus csesis aliisque captis, cateros in fugam egerunt.

71. Cmisa litis inter senattim et archiepisco- pum Mediolanensem Romam evocatur. — At Mediolani, hoc eodem tempore, certamen, prae- terito anno, inter Carolum cardinalem Borro- maeum, et gubernatorem senatumque Medio- lanensem, (ut illud Neapolis.) Ecclesiaslicae jurisdictionis causa coeptum, minime deferbuit. Missus siquidem fuerat Romam, ut diximus, ob eam rem senator, Joan. Paulus ab Ecclesia, vir spectatse virtutis, qui deinde inter S. R. E. cardinales adscriptus fuit. Cum igitur is Ro- mam pervenisset, a Pontifice, causae cognitio- nem certis cardinalibus doctisque viris man- dari obtinuit. At, cum ibi interim possessionem suam tueri Carolojussuro esse primum intel- lexisset, ac deinde eorum sententiam, qui de controversia consultabant, Ecclesiae Mediola- nensi favere conspexisset, Roma discessit. Ad gubernatorem autem Pius humanissimas litte- ras dedit, quibus, ad Ecclesiasticum jus tuen- dum pro perspecta sua pietate dum causa recte matureque Romae cognoscebatur, admonuit. Epistolae " ejusmodi fuerunt :

« Dilecto filio, nobili viro, Gabrieli a Cueva, Duci Albuquerque, status Mediolanensis gu- bernatori.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem et Apo- stolicam etc.

« Ex litteris tuis, die xxi Septembris datis, perspeximus, quantopere nobilitas tua laboret, ne quod prsejudicium inferatur charissimo in Christo fllio nostro regi Catholico, in contro- versia qua; est inter dilectos filios cardinalem Borromaeum et senatum Mediolanensem. Caete- rum, sicut nobilitati tuae curae esse videmus, ut jus temporale ipsius regis defendas, ita nos, pro loco, quem, licet immeriti, obtinemus, cu- rare convenit et oportet, ut Regis regum hono- rem pra3 oculis habentes, jura Ecclesiastica tueamur. In quo ipsis principibus consulere non immerito nos putamus, cum, suo Eccle- siarum praesulibus jure reservato, etiam jus temporale principum stabiliatur. Atque eam causam quidem, quod ad petitorium attinet,

' Mombrin. Dosestirlor Neapol. par. 3. lib. primo, pag. 12. — * Apud Gabu. Episl. lib. 1. Epist. 17.

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi. I.

cognoscendnm wquis judicibus mandavimus, qui quaecumque procurator fisci Mediolanensis,; super ea re proponenda duxerit, diligenter audient, eamque, prout justum fuerit, judica- bunt. Ipsum cardinalem interim in possessione, a qua deturbatus fuit, redintegrari, et quoad causa ipsa decisa sit, in ea permanere aequum esse censemus. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die iii Octobris mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

72. Ejusdem tenoris videtur alia, quae se- quitur, eodem die scripta, quamque ad ipsum gubernatorem detulisse videtur, Roma dece- dens, ac Mediolanum reversus, praefatus Joan. Paulus ab Ecclesia ; dicit enim :

« Dilecto filio etc.

PIUS PAPA V.

« Fidelis ac diligentis operae Joannis Pauli ab Ecclesia, senatoris, in agendo negotio, de quo eum ad nos misisti, probe conscii, facien- dum nobis duximus, ut ejus ad te reditum de- bito hoc laudis testimonio prosequamur. Non potuit igitur is eam rem accuratius gerere nec melius : quje quominus confecta sit, cum ipsius rei vis suam prae se ferat difficultatem, nihil attinet causas exponere : quam tamen contro- versiam , ubi primum poterit, perspectis et explicatis omnibus quae utramque in partem necessario allata fuerint, etcausEC veritate, di- rimendam curabimus. Excellentiam quidem tuam, non quia necesse sit, in cujus animo et actionibus cum prudentis principis officio, pium curae sacerdotalis affectum libenter agno- scimus et collaudamus, paternae in te charitatis abundantia commoti, vehementius hortamur in Domino, ut pastores resque Ecclesiasticas istius urbis ac provinciae, singulari studio ac defensione complectaris. Nam, praeter illam necessitatem, quam principes a Deo impositam sustinent, ut iis honorem habeant, qui ad curam piorum gregum delecti sunt ab eo, cujus pa- trocinio et munere dominantur ; ea praeterea pietate conflrmant regna, populos in officio obe- dientes continent. Hanc auctoritatem, quae de- belur Ecclesiasticae jurisdictioni, si multi, quo- rum, pro communi pastoris ac parentis officio, et temporarias calamitates, et a?terna supplicia saepissime lugemus, non ademissent, cum prae- senti rerum prosperitate, tum coelestis beatitu- dinis expectatione florerent. Quorum enim de.K- terae principum promplte sunt ad tuenda et amplificanda jura Ecclesiarum, eorum imperia ac status perpetua Dei dextera defenduntur ; ac iibere illi et quiete sua ditione perfrui solent, qui libertatem et quietem Ecclesiasticam sal- , vam et rectam conservare student. Quorum praesidio freti episcopi, sui officii munus vigi- lantius exequentes,in gregis curam.quem Deus suo sanguine acquisivit, vehementius incum-

35

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

biinf. Provexit orationem nostrani longius perspecta nobis religio ac pielas tiia ; cui salu- tem prccantes sacruni Aposlolica^ benediclionis munus imperlimur. Datum Roma; apud S. Pe- trum, sub annulo Piscatoris, die iii Octobris UDLXVii, Pontificatus nostri anno secundo ».

73. Dum autem Romaj, ex Pii mandato, haec jurisdictionis causa coguoscilur, ulraque con- tendentium pars Medioiaui juris sui quod ob- tendcbat possessionem tueri conatur ; at laica tamen acrius, ideoque primarium Ecclesiastici fori lictorem , quod cum armis regio edicto probibilis deprebensus fuisset, tortum ad tri- remes damnat. Carolus e contra, ad vindican- dam Ecclesiastico juri illatam injuriam, non- nuUos e regiis ministris, qui facti auctores ex- titerant, anatiiemate ferit, ejusque rei scriptum publice proponi voluit. Prffisidem omnemque senatum scriplis item in judicium vocavit ; deinde rem Pontifici delulit, qui, pro illata Ec- clesiaK injuria, ducem satisfacere admonuit ac praesidem, duosque senatores, consilii ac facti auctores praecipuos , triginla dierum spatio Romw coram se adesse prsecepit, reliquos vero, jam analhemate irretitos, Romam eliam vocari jussit, ac Septembris mensis bujus anni initio, ad id cursorem cum litteris ad ducem misit. Erga Ponlificia bffic decreta, magna ducis ac magni cancellarii reverentia et obsequium ; at exbisvarius rumor, pro suo quisque ingenio, MedioIani,[lom»,in Hispania cunctisobloquen- tibus. Regiffi potestatis invasorem Carolum ali- qui dicebant, ideoque vi comprimendum, et ex urbe totnque ditione pellendum ; extollebant tamen alii Caroli pietatem ; inter bas autem vel detrahentium vel laudantium linguarum pro- cellas, Caroli imperturbatus animus, ac mira prorsus tranquillitas observabatur.

Interea Serlavii Marchio ex Hispania mitti- tur, qui cardinalem primum Mediolani conve- nit, blandiliis simul ac minis, deinde Romam profectus, ac Ponlificem allocutus, post varias demum contentiones, negolio finis bac ratione imposilus fuit : ut regii illi adminislri, ad quos ea magis causa spectabat,Pio indulgente, a car- dinali, stata csrimonia, in Ecclesiae gratiam reciperenlur, uti etfectum est, merilas piaculis poenitenlias publice iisdem subeuntibus, spec- taculo, [irae foribus majoris Ecclesiffi coram omni populo exbibito. Archiepiscopalibus mi- nistris erepta arma sunt restituta, et qui abstu- lerant, nibil unquam tale se facinus sunt polli- citi patraturos. Nibilominus, qui ipsius partici- pes fuerunt, fere omnes vario immaturae mortis genere, ut ejusdem temporis scriptores tra- dunt, consumpti sunt : relicto (inquit Ripa- montius) posteris exemplo, ne quid audeant in Ecclesiam temere moliri, sed eam potius, ut pios bomines decet, tueantur ac protegant. Ex Epistola autem a Carolo, precibus Serlavii Mar-

cbionis, ad Pium scripta, non kalend. Februarii anno mdlxviii, quam apud Carolum a Basilica Pelri offendes ', Serlavii Marchionem, non nisi eo anno Romam peliisse, et cum Pontiflce, de his,qua? pra?diximus,egisse cognoscitur ; unde in eumdem annum ca?tera quoque, quae sunt subsecuta, rejicicnda deprcbendunlur, licet hic ea adnofare verili minime fiierimus, ut narra- tionem, longo ab aliis dictamine datam, brevi compendio coarctaremus.

74. Agitur de 7efonnatione Ordiiiis Hunii- liatorttm. — Difficiliorem vero hoc anno in Humiliatorum reformalione provinciam Caro- lus suscepit, ut Giussanus, Ripamonlius, a Ba- silica Petri tradunt ^, confra Hadriani ac Cam- panae sententiam , qui egregium boc facinus praeferito anno aggressum fuisse scribunt.Illud autem, jubenfe Pio, Carolus idem adoritur, quod nimis a veteribus instifutis Ordo ille defe- cisset. Prima ejus fundamenta jecerant Medio- lanenses cives nonnuUi, quia, cum Conradus imperator eorum plurimos ccepisset ac in Ger- maniam deporfasset, primarios eorum interimi jusserat ; quorum commoti discrimine, qui su- perslites relicli fuerunt, ubi jirimum, Conrado e vivis sublato, ab Henrico, qui ei suffectus est, Mediolanum reverti posse impetrarunt, mona- sticam disciplinam, cum S. Benedicti institutis, album simul amicfum ac Humiliatorum nomen susceperunt. In caplivifafem autem hujusmodi ductos fuisse, non a Conrado, sed a Fnderico .(Enobarbo, a pluribus auctoribus asseri scribit Giussanus.

Erat Ordinis Carolus patronus ac judex, jamque a temporibus Pii IV avunculi sui, ut idem Giussanus et a Basilica Petri tradunt, Or- manelum , iUum reformare contenderat. Eo igitur mortuo, Pium V de necessilale bujus re- formalionis admonuit, et binc, eo impellente, corruptelis innumeris quee irrepserant toUen- dis incumbens, generali' ac pracipuis ejusdem Ordinis pra?positis adscitis , de divino cultu restifuendo,de recipiendis ef educandis Ordinis alumnis, de morum emendafione, de obedien- tia, castitale et pauperfate, de vita communi, multa una cum eis prudenler slatuta edi- xerat.

Verum, cum ii, propriae salutis oblifi, con- tra regulam ac instifuta, magnam partem red- dituum sibi vindicare, in amplissimis aedibus sumptuose exornandis, in conviviis, in copioso famulitio sa?culari, aliisque bujusmodi volup- tafibus scandalose disperdere consuevissent, binc nullus aut rarus fructus ex consfifufis a Borroma;o consecufus est ; quapropter Pius, de his edoctus, eidem prsescripsit, ut pressius et attentius reformationi insudaret ; et hinc, se-

1 Carol. a Basilic. Pelri, Vila S. Caioli lib. 2. pag. 51. — * Ba- silic. Petri lib. 2. pag. 55. Giussan. lib. cap. li.Ripamoa. lib. 3. pag. 137.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 15G7.

27;

quenti edito Diplomate ', ad recte et religiose vivendum adigere voluit :

PIUS EPISCOPUS,

« Servus, etc.

« Quantum utilitatis reipublicsc Christianx afferunt bene institutcc et instilulis suis conve- nienfer viventes Heligiosorum Congregationes, tantum illa delrimenti et offensionis capere videlur ex bis, cum, quos aliis in seculo viven- libus bonestate morum et sanctimonia excel- lere, salulisque aeternae viam prajire oportebat, ipsimet ab optimis disciplinis desciscentes, in cupiditales et vitia provolvuntur. Htec conside- rantes, ex quo nos divina majestas ad hujus praeexcelsae dignitalis fastigium evexit, omnia, quanlum in nobis est, superno auxilio freti, facere conainur, ut U\x quidem Sodalitates, quae in obscrvatione institutorum suorum reli- giose persistunt, magis qnotidie in illo sancto pro[)osilo conrirmenlur : illsc autem, qu», re- licta veteri disciplina, in deterius lapsae sunt, oiiportuna animadversione adhibita, ad ho- neslum vitae genus feliciter revocentur. Cum igitur inler eas Religiones, quas gravi cum nostra solliciludine a veteribus inslitutis defe- cisse videmus, Fralrum Humiliatorum relaxata jampridem disciplina, non animo tantum, sed nostris etiam oculis observetur, ratio poslulat, ut ad illam quamiirimum emendandam prae- cipua nostra sludia conferamus. Horum etenim regula, pluribus jam sseculis, ab humilibus quidem, sed maxime piis et devotis profecta iniliis, inde oplima illius disciplina in immen- sum augescente, sic sensim coaluisse fertur, ut radices suns longe lateque feliciter propagarit. Sed humani generis hostis, qui bonis semper operibus adversalur, caplato inter affluentes opes tempori', frugiferam lianc plantam, savis adeo turbinibus agitavit, ut plerique pra;positi et alii dicti Orduiis, quos par erat jejuniis et orationibus, sacra? lectioni in claustro, sine in- termissione incumbere, credito sibi gregi, do- cendo, monendo et increpando invigilare ; propriae salutis obliti, contra regulam et insti- tuta prffidicta, proprium sibi vindicantes, bo- nam magnamque partem reddituum dicla; re- ligionis,quorum privatus usus,ne ipsis quidem pracpositis ex instituto peimittitur, in amplis- simis aedibiis sumpluose exornandis, in con- viviis, in copioso famulitio sa;culari, et aliis hujusmodi voluptalibus mundanis, temere dis- perdant ; hinc fidelibus scandalum objicitur, hinc haereticis male<licendi supiieditatur oc- casio, hinc multi infirmi et incauti in Diaboli laqueos incidunt, dum, quorum mores integros non vident, eorum ne doctrinam quidem in- tegram opinantur. Quibus malis dilectus fllius

< Eitat iD Bull. parvo pag. 262.

noster Carolus, tit. S. Praxedis, prcsbyt. cardi- nalis, Borromacus nuncupatus, dicti Ordinis protector et Apostolica! Sedis delegatus, nuper mederi cupiens, adhibitis generali et aliquot aliis proepositis dicti Ordinis, multa utilia, de ratione cultus divini, de modo excipiendorum et educandoruin religiosorum, de correclione morum, de obedienlia, castitate, paupertate, et vita ut antea communi, bene et providenter condidit. Verumtamen, quia propter improbas multorum prsepositorum et aliorum prxdic- torum cupidilates, nullus hucusque vel certe rarus inde fructus consequitur, et sicut ex di- versis Litteris Apostolicis ac etiam ipsiusmet Ordinis Constilutionibus compertuni habemus, praediclus Ordo regula; D. Benedicti, proprium cuique expresse proliibenti, adslringitur, ac illius praepositi sive pra;lati nullos ex sua ad- ministratione proventus, cum nulli ibi nisi communes sint, percipere possunt, sed in com- muni, quemadniodum ca;leri fratres, vivere debent : visitatores vero, inter csetera, fideliter inquirere tenentur, num prscposili cum cacteris fratribus comedant, nuni aliqui proprietarii in ulla domo reperiantur, ct an ratiocinia facul- tatum atque expensarum domus inter prscpo- sitos et offlciales suos habeantur, denique procurare, ut numerus fratrum, in singulis praeposituris, pro ratione facuUalum augeatur. Praeterea, ex eisdem Constitutionibus etiam de- preliendimus, quod pra?positi pra;dicli, olim annales, interdum biennales, pro nulu praepositi generalis,etadelectionem suorum conventuum assumi debeant. Nos supradicta discrimina, ex perpetua rerum administrandaruin facultate, quam dicti pra^positi habere noscunlur, in primis provenire rati, prffidictis periculis vali- diore manu occurrere volentes, motu proprio, et ex certa scientia nostra, deque Apostolicae potestatis i^lenitudine, oinnes et quascumque, tam Apostolicas quam ordinarias collationes, provisiones, commendas, et alias dispositiones, de generalibus, provincialibus, convenlualibus, et aliis praeposituris, necnon prioratibus caete- risque beneficiis Ecclesiasticis, cum cura et sine cura dicti Ordinis, et etiam super iliorum fructibus, quarumcumque pensionum annua- rum, aut aliarum rerum, vel etiam ipsoruin fructuum, vel partis eorum reservationes, ira- tribus supradictis perpetuo, sive ad certum et qualecumque tempus, necnon omnia et quae- cumque regressus, accessus et ingressus, et regrediendi, accedendi et ingrediendi facultates et indulta ; coadjulorum quoque deputatioues ad illas, istos et illa, etiam de consensu, ac ex resignationis, seu cessionis juris, ac etiam litis, et causae, aut concordiae, Apostolica auctoritate conflrmata, aliave causa, qiiantumcumque one- rosa et considerabili, tam eisdem fratribus, quam quibuscumque aliis, etiam S. R. E. car-

276

PII V ANNUS 2,

CHRISTI 1567.

dinalilnis, pcrquoscumque Ronianos Ponlificcs praHlccossores nostros, ac nos et Sedem prae- dictam, etiam more, scienlia et potestatis ple- nitudine similibus , necnon consideratione , intuilu, contemplatione, vel ad inslanliam impcratoris, regum, ducum, aliorumque prin- cipum facta et concessa, quibuscumque con- cepta formulis, ac etiam restilutivis, prceser- \atis, elc. annullamus ac volumus illa omnia vircs el effeclum de coetero non habere. Et nilii- lominus omnes et singulos prajpositos, et cae- teros fratres, illas, illos et illa obtinentes, prrEdiclos etiam quantumcumque longissimo tcmpore possessores, eisdem omnibus ex nunc pri vamus, et ab illorum possessione amovemus, amotosque denuntiamus. Mandantes universis et singulis, ut, quamprimum prresentes illis intimatae fuerint, ab omnimoda administratione abstineant, ac possessionem liujusmodi vacuam realiter dimittant. Quod si horum quisquam secus quoquomodo contenderit, illum talem excommunicationis sentenlia innodamus, ac dignilatibus, administrationibus et officiis d. Ordinis perpetuo indignum decernimus eo ipso ; ipsi tamen sic dimittentes titulum, no- men et insignia omnia prsepositi ita retineant, ut quoad vixerint, et in unitate fldei, atque obe- dientiaetobservatione praesentium perstiterint, nec quicquam, quod eos merito reddat indi- gnos, admiserint, vocem et suffragium, active et passive, eliam quoad electionem prspositi generalis habeant, et tam in proximo quam caeteris deinceps capitulis generalibus, ad cu- ram et regimen aliarum prEcpositurarum et prioratuum, terlio quoque anno commutentur, etadtempus dumtaxat eligi debeant. Firmiter autem pollicemur, prseposituras, prioratus et caetera beneficia dicti Ordinis, quae nunc aliis extra illum collata, seu commendata repe- riuntur, cum vacabunt, ad eumdem statum reducluros : si interim eos, quos ex prssenti nostra reformatione futuros speramus fructus, vere noverimus provenisse. CtEterum ex his qute pro salubri dictae religionis statu et felici directione, alioqui instituta, hucusque repe- riuntur, quaeque, nec praesentibus contraria sunt, nec efi^ectum earumdem impediunt, nihil omnino detrahere, sed ilia omnia immota cus- todiri. Piursus ea , qua; ad perfectae regula; disciplinam vel deesse vel obesse possunt prse- senti pagina supplere vel emendare intendentes, motu, scientia et potestatis pleniludine prac- dictis, statuimus et ordinamus ; quod, futuris temporibus in perpetuum, praepositus generalis dicti Ordinis, tertio quoque anno in capitulo generali, singulis trienniis celebrando, per suf- fragia secreta, juxta Concilii Tridenlini dispo- sitionem, et alias, secundum regularia dicli Ordinis instituta, laudabilesque consuetudines eligatur ; sed hoc officio, lapso triennio, illi

deinceps nequeat prorogari. Simili quoque modo praedicti caeterique omnes praepositu- rarum, domorum et locorum omnium dicli Ordinis pra^positi el priores, quocumque no- mine vocati,et ad lriennium,el in ipso capitulo generali dumtaxat instituantur, qui debitani in suis prffposituris, domibus el locis residentiam faciant. Et, si horum quempiam, eo durante triennio, decedere vel privari contigerit, prte- dictus praepositus generalis vicarium ex eadem illa idoneum, sin autem ex alia praepositura, domo, sive conventu, in demortui vel ijrivati locum, pro reliquo triennii tempore, usque ad futurum generale capitulum subrogabit. Cx- terum hujusmodi praepositi et priores futuri, suo rite defuncti officio triennali, rursus po- terunt in futuro capitulo generali ibidem, ut antea, prsepositi et priores, in aliis praeposi- turis et domibus dicti Ordinis, si rursus idonei judicati fuerint, ad alium triennium et sic deinceps deputari. Ad haec, nullus omnino pra;- positorura seu priorum curam aut administra- tionem bonorum, et aliarum rerum tempo- ralium , dispensationemque reddituum sua; praepositurae, seu domus, etiam nomine sui conventus, habere sive exercere, vel sese in iis interponere possit, sed universum id onus tri- bus religiosis in unoquoque capitulo generali, ita demandetur, ut primus rerum et bonorum mensae, tam praepositi, quam prajpositurae, seu domus, inferendorum in eam reddituum, curam habeat. .\lter, tanquam depositarius, pecunias et caetera ab illo importata fideliter asservet. Reliquus de pecuniis et rebus a depositario captis, praeposito, priori, fratribus et domui universffi, de necessariis, veluti dispensator provideat, officiorum hujusmodi invicem con- fusione penitus interdicta. Sed hi tres, tam ac- cepti quam impensi, singulis mensibus, prae- posito suo, adhibitis etiam duobus vel tribus fratribus ejusdem praepositura; seu domus probatioribus, rerumque usu peritis : deinde ipsimet rursus, prajsentibus ipsis praeposito et peritis, praeposito generali, vel visilatoribus, quotiescumque visitationis officium fecerint : denique generalis praepositus, semper in pro- xime sequenti capitulo generali, et coram tri- bus judicibus ab ipso capitulo deputatis, sute administrationis rationem reddere teneantur. Omnes vero praepositi et priores vitam cuni suis fratribus communem ducant, nec pro- prium quidquam habeant. Omnibus divinis officiis, diurnis et nocturnis , in Ecclesia et choro semper adesse debeaut . In refectorio semper comedant, ubi silentium perpetuum agalur, et lectura sacra ad initio ab finem de more habeatur. .^des separatas. neque in claustris, neque alibi usquam habeant, sed unica cella. aut, si necessitas postulaverit, dum- taxat duabus, eisdemque cum ca;teris aliorum

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 15G7.

:77

fratribus conjunctis, ac omnino sine ornatu, velis, auleeis, aut tapelis, sed nudo parietc, ac lectulo et mensa humilibus, sicuti Religiosos humiles decet, utque signum huniililatis non differat a signato, contenti esse debeant. Pari quoque ratione caeteri fratres, nihil sibi proprii vindicantes , necessarium victum et vestitum a suo quisque conventu sive domo, ac per ejus ministros, prout cuique opus erit, capiaut, pe- cunia; usu, veluti olim ad libilum abutebantur, deinceps omnibus penitus interdicto. Eam ta- men diligentiam praapositus adhibere debebit, ut singulorum, maxime inflrmorum et senum, necessitatibus, juxta cujusque exigentiam con- sulatur. Vestitus etiam omnis omnino con- formis, nulla exquisita arte elaboratus, sed purus et honestus in universum habeatur ; usu tamen bireli, ca^terisque pr£e|iositornm et pra;- latorum insignibus, a freliquis ratribus huc- usque distinctis , minime propterea sublatis. Nullus insuper, sive praepositus, sive simplex religiosus, intra septa domus sua;, neque om- nino alibi, mulieres quantumcumque provectas, seu matres, seu sorores, seu alias propinquas, etiam infirmitatis tempore, adinittat, neque fa- mulos laicos, etiam tanquam communes, ha- beat, sed prsepositum fralres assectentur. Fra- tres vero, etiam equitante?, una bini semper incedant ; ubi tamen communis prajpositura; seu domus necessitas usum equorum postula- verit, famulus laicus, honesto tamen habitu indutus, ad curationem illorum, necnon asso- ciationem praepositi et fratrum equitantium, equique custodiam, dumtaxat poterit adhiberi. Postremo, ut in praeposituris et domibus prae- dictis, justus ministrorum nnnierus perpetuo constet, nunquam pauciores quam duodecim fratres in singulis educentur ; illae vero, in qui- bus tot commode ali nequiverint, aliis prseposi- turis, sive domibus ejusdem Ordinis, per dictum capitulum generale, seu, si id commode tunc fieri nequiverit, a dicto Carolo cardinali et pro- tcctore, una cum praeposito generali, et promo- toribus seu diffinitoribus perpetuo uniantur ; seu de opulentiorum praepositurarum et lo- corum redditibus, caeteris angustioris proven- tus praeposituris et locis, commodis rationibus prospiciatur ; itatamen, quod praepositi praepo- siturarum et locorumsicuniendorum,deinceps earum prtepositurarum, quibus unioncs hujus- modi fient, priores seu vicarii depufentur, ac decedentibus aliis praepositis, antehac perpe- tuis, si sint idonei, omnium primi post eos pra;positi in eisdem capitulis generalibus, or- dine praescripto servato, eligantur. Districtius inhibentes in virtute S. obedientiae, quibus- cumque coUatoribus, et etiam jus eligendi aut praesentandi habentibus, ne de praeposituris, prioribus et beneficiis, sub ipsa revocatione nostra comprehensis, praedictis, disponcre, aut

aliquem vel aliquos ad illas praesentare, vel eligere, seu instiluere audeant quoquomodo, vel praisumant. Ac decernentes ex nunc, quas- cumque hujusmodi pnBsenlationes, electiones, collationes, provisiones, commendas, et alias dispositiones, etc. tanquam in Ia;sionem et de- trimentum reformata; religionis surreptas ct extortas, nullius prorsus momenti fore,nec per eas jus aliquod cuiquam acquiri. Rursus nul- lum ex his, quorum coUationes, provisiones ct commendae prfepositurarum, prioratuum, et beneficiorum praedictorum , pensionum, caete- raeque reservationes , necnon regressus , ac- cessus, et coadjutorum deputationes ad illa, revocata sunt, ut praefertur, quocumque tem- pore, quavis causa, quantumlibet rationabili, restitutionem in integrum, reductionem ad ter- minos juris , aut aliud quodvis gratiae aut justitiae remedium impelrare, vel etiam ab alio, vel aliis impetrato, aut motu simili concesso, uti, nec praesentes litteras, sub ullis revocatio- nibus, suspensionibus, limitationibus, aut aliis contrariis dispositionibus, similium vel dissi- milium ordinationum, ab ipsa Sede quando- cumque et quomodocumque emanandis, com- prehendi , sed semper ab illis exceptas , et quoties illae emanabunt, toties in pristinura et validum statum restitutas et plenarie redinte- gratas esse et censeri, sicque, per quoscumque judices ordinarios et delegatos, etiam causarum Palatii Apostolici auditores, ac S. R. E. cardi- nales, in quavis causa et instantia, sublata eis et eorum cuilibet quavis aliter interpretandi et judicandi facultate et auctoritate, ubique inter- pretari, judicari et definiri debere ; necnon irrilum et inane, quidquid secus super his a quoquam, quavis auctoritate, scienter vel igno- ranter, contigerit attentari.

« Insuper prasdicto Carolo cardinali protec- tori praecipimus, ut ipse easdem pra;sentes, et quidquid, eo prasidente, in proximo generali capitulo, rite ordinabitur, vel etiam pro prae- missorum omnium et singulorum observa- tione, ab eo , extra dictum Capitulum, etiaui sine interventu alicujus dicti Ordinis, statuetur, in omnibus pra>posituris, conventibus et locis, ac ab omnibus et singulis praepositis et fratri- bus praidictis, inviolate faciat perse vel aiium seu alios observari. Contradictores quoslibet et rebelles, per sententias, censuras et pcenas Ecclesiasticas, ac etiam pra;positurarum, digni- tatum et administrationum privatorias, caetera- que juris et facli remedia opportuna, appeila- tione postposita,compescendo. Quin etiam con- teudentes praedictos in censuras et poenas su- pradictas incidisse, declarando, invocato etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio brachii saecularis. Et nihilominus usquequaque , quantum in nobis est, praecavere volentes ne quisijuam ab instituto dcclinet, ordinariis locorum districtius

278

ril V AXNUS 2.

CHRISTI 15G7.

injiingimus, ut quoscumque pi\Tpositos el fra- tres vagaiites, aul quidciuaui contra pra^scri- ptani regulam extra claustrum admillentes, 11- los, rejecto quocumque exemptionis privilegio, adbibito eliam bracliio pra?diclo, si necessitas id poslulet, coliibeant, et pro gravitate delicti in carcerem conjiciant, aliasque in cos, juxta canonicas sanctiones et regula; discipliuam, severe animadvcrtere procurent ; si divinam dictwque Sedis ultionom voluerint cvitare. Non obstaiite nostra, etc. Datum Roma?, apud S. Pe- trum, anno Incarnationis Uominica> miliesimo quingentesimo sexngesimo septimo , kalend. Maii. Pontificatus noslri anno secundo ».

HcEc a Pio recte prudenterque sancita , a Carolo cardinali Borroma'0 observanda propo- sila sunt Humiiiatorum generali capitulo, Cre- monaiejusdem Caroli jussu coacto, cui et ipse pra-fuit. Cum autem haud pauci disciplinam indigne repelleiites, ut novarum legum jugum impositum excuterent, id per viros principes a Ponlifice oblinere conniterentur, eorum artes comperiens Pius, nec ullis precibus acquievit, nec a reformationis ob id flrmo proposito abs- tinuit, constitutisque rebus parendum esse om- nino edixit, ac Ordini universo Aloysium a Ba- silica Pelri, praepositum generalem praifecit.

75. Carolm Borromseits visitat parlem siise dioccesis sub Hdvetiis constitutam. — His vero immoransCarolus,non idcirco cmterorum.quce ad pastoralem ejus solliciludinem spectabant, oblivisci potiiit, nam lioc eodem anno, sub Hel- vetiorum dominio constitutas suse dicecesis val- les, Levanlinam, Brenniam et Ripariam visi- tans, earumdem corruplos cleri mores refor- mavit, et populum sanclissimis suis nionilis ad recte vivendi formam revocavit. In Besolio au- tem Caslro, S. Nici Eremitse corpus, quod igno- bili traditum erat sepulchro, sub ara maxima, in ejus honorem dicalee Ecclesiae, bonorificen- tius condidit et debit.-c venerationi restiluit.

76. Metu Turcici periculi impidsus, Pontifex widequaque subsidia studet impertiri Meliten- sibus, et siimmus Ordinis maqister ipse prospicit insidx saluti. — Tollendis eliam qui irrepse- ranl abusibus, nedum a Regularibus, sed a Mi- litaribus etiam Ordinibus Ponlifex incumbens, praiter sancila in S. Lazari militiam, ut dixi- mus, nonnulla quoque in Militia Hierosolymi- tana corrigere statuit. Ad id autem eum impulit metus, ne rursus, seqiienti anno (hoc enim, ut scribil Hadrianus ' , nit sunt commoliti) Melita; obsidionein Turca; aggrederenlur ; ut i|)semet faterelur in Brevi, ad ipsos die duodecima De- ceinbris hujus anni scripto, cujus sunt hujus- iiiodi verba : « Cum multis et mulloruni lioini- num fide dignorum litteris et crebris nuntiis ad nos quotidie atferalur, immanissimum Tur-

• Hadrian. Hist. lib. 19. pag. 1346. Uxlat. iii liull. parvo pag. S37.

carum tyrannum, validiorcm quam unquam antea ab ullo Christiani nominis hoste fuclum cst, classem comparare, qua ille stato tempore genuinam feritatem suam in perniciem reipu- blic;c ChristianiB cxerceat, vestra;que potissi- mum insul», unde abliinc fere triennio classis alia Turcica, maxima ciim ignominia gravissi- maque jaclura, Dci Oninipotenlis in primis auxilio, veslraque virtute repulsa fuit, ferocis- sime minilari nonnulli asserant, idcirco cupien- tes securitati vestraj, insula!(]ue vestrse, quce omnium priina, tanquam Christianorum propu- gnaculum, illius conatibus objicitur, oinni- bus quibus possumus rationibus consulere elc. ».

Cum igitur comperisset, Ordinis nonnullos fratres.vel propriis domibus otio lorpentes, vel confictis aliis prajtextibus, vel Apostolicorum eliam indiiltorum vi,nil Melila; periculum cordi habere, infra tres mcnses, cum armis condi- gnoque comitatu, ad insulse defensionem, sub excommunicationis lata; sententise, commenda- rum privationis,necnon ipsiusequestris habitus amissionis poenis, sese omnino conferre prae- cepit. Eadem quoque inferminatus iis , qui ipsiusmet Ordinis bona, fructus, vel ex illis pensiones percipientes, ad ejusdcm insula; prae- sidium conlribuere tenebantur; nam,tum istos tum alios communis serarii debitores, infra praidictum temporis spatium, ut communi discrimini consuleretur, quod debebant persol- vere jussit.

77. Cum vero tanto hosti repellendo impa- rem viribus, his etiam adhibitis remediis, Or- dinem ipsum agnosceret ; eidem undique sibi subsidia comparandi amplissimam facultatem fecisse, qua; sequuntur, ab eo data Diplomata ' ostendunt :

PIUS PAPA V.

« Ad futuram rei memoriam.

«Cum, sicut exploralum satis et comper- tum esl, novus Turcarum tyrannus Selynius, Cbristiani nominis hostis communis, et prseci- pue dilect. Fil. Ordinis S. Joannis Hierosoly- mitani, in Melita insula consistentium, infestus infensusque, belluin a patre suo illi Ordini atque insula; illatum , continuare decreverit, ejusque belli causa, ingentem et multo majo- rem exercitum,ac majores aliarum rerum bello necessariaruin copias, sumina cura com|)aret, ut in sequenti anno illain insulam invadat ; cuinque , tanto bello imininente, dilecti fllii Joan. de Vallella et conventus ejus Ordinis, pro- pter damna, priore illo bello, et atrocissima et obstinatissima obsidione,accepta,exhauslo jam ffirario, ut perficere ante Turcarum adveutum cceptam novae urbis aediQcatioucm possint, pe-

' Kx Arcliiv. Valic. iit siijira.

PII T ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

27i)

cuniam iisqiie ad summam quinquaginta mil- lium scutorum auri, mutLio, vel alia ratione invenire cupiant, ac necesse habeant ; nos alten- dentes , totius populi Christiani inleresse, ut Ordo, ita de Chrisliana Republica meritus, in- columis maneat, et insula, adeo Siciliaj et Ilalia; imminens ac propinqua, quam propter ejus opporlunitatem,hostis in potestatem suam redi- gere vehementer cupit, defendatur : dilectis flliis Petro Justiuiano,Messauoe,Petro de Monte, Capuae,prioratuum ejus Ordinis prioribus,Jose- piio Cambiano, apud nos ipsius magistri et conventus oratori, et Csesari de Ciericatis, com- mendarum ejusdem Ordinis de Fossano et Mol- fetta commendatariis,ipsis et unicuique eorum, ad accipiendam eam pecuniam, procuraloribus ab eodem magistro et conveiitu constitutis, si- cuti ex publicis Instrumentis super ea re confe- ctis patet ; Aposlolica auctoritate, tenore prae- sentium, iis, a quibus eam pecuniam mutuo, seu sub censu vel pensione annua , vel alio pacto, licilo tainen, acceperint, obligandi, hypo- tecandi , atque etiam vendendi et alienandi, cum pacto tamen, intra certum tempus redi- mendi, bona quaecumque stabilia, mobilia seu se moventia, prioratuum, baliatuum, commen- darum ejus Ordinis , et alia quoecumque ad eum perlinentia, in Italia, Gallia seu Hispania posila , licentiam et facultalem damus atque concedimus. Non obslanlibus Constitutionibus ot Ordinalionibus Apostolicis, indultisque et pri- vilegiis ei Ordini concessis, etc. Datum Romse, apud S. Petrum,x Decembris mdlxvu, Poulifica- tus nostri anno secundo ».

Ejusdem exempli ac tenoris alia quoque Diplomata in Valicano Regesto offenduntur, ad Petrum, videlicet, de Gioveris, Ordinis mares- calcum , Jacobum de Aquenbroch et Philiber- tum Suillice ejusdem Ordinis milites ac proece- ptores, sub die xviu Decembris. Ad Antonium de Toleto, prioralus Legionis priorem. Ad Pe- trum de Mendoza PraEceidorise de Geneves prae- ceptorem. Ad Pelrum Roninsignium, ipsius magislri et conventus apud regem Calholicum oratorem. Ad Ferdinaudum de Zunica, ejusdem Ordinis praeceptorem. Et haec quidem, sub die xiii Decembris hujusmet anni.

78. His vcro, cum satis suo muneri non sa- tisfecisse Pius censeret, praeter ea, quae munifi- cenlissime eidem suppeditavit, proipso ad His- paniarum et Galliarum reges, necnon ad Reipu- blicae Venetae Ducem hujusmodi ab eo datae litterae ' reperiuntur.

Ad regem Hispaniarum.

« Charissimo iu Christo filio, Philippo His- paniarum regi, etc.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fili, etc.

1 Apud Goub. EpUt. lib. ii. Epist. 28.

« Satis exploratum atque comperfum est, potentissimum iiosleni nostrum, Tuicanim ty- rannum, ingentem classem, quanlam nemo un- quam majorum suorum habuit, et navalem cxercilum maximum.ac cjeteras res necessarias intensissima cura comparare, eo consilio, ut proximo Vere trajiciat iii insulam Melilam, ad Ordinem Militum S. Joannis delendum sibi maxime invisum, et ad insulam illam subigen- dam cujus potiundae cu[)idissimus esse dicitur, tum propter maximam ejus opportunilatem, tum propter ignominiam superiore bello ac- ceptam. Cujus viribus cum Ordo ipse nequa- quam resistere possit, cogitur dilectus filius Joannes de Vallelta, ejus Ordinis magister, Chrislianorum principum adversus commu- nem Christiani nomiuis liostem auxilium im- plorare. Cujus rei causa ad nos oralorem misit, itemque alterum proprie ad majestalem tuam mittit dileclum hunc filium, slrenuum virum, Petrum de Mendoza ejus Ordinis militem, et praeceptorem de Geneves. Quia vero, et Ordo is, propter singularem virtutern suam, veteraque et recentia in Christianam Rempublicam me- rita, dignissimus est, quem opibus suis omnes Christiani principes, tanlo imminente bello, tu- eantur, et cum ejus periculo tolius Christiani populi periculum conjunctum futurum est, propense nos quidem et pecuniam illi ad mu- niendam insulam suppedilavimus , quantam potuimus, et aliquanlum eliam praesidium pe- ditum mitlere in animo habemus. Sed nequa- quam eae nostrae facultales sunt, ut tanlae ejus necessitati soli subvenire possimus. Proinde ae- quum est, cum alios principes, tum in primis majestatem tuam, cui Deus tot regna et tantas opes concessit, ut ipsa potissimum populum suum ac religionem Cliristianam ab impio el immanissimo hoste defendat, enixe eum Ordi- nem, tam necessario tem|)ore juvare. Quod qui- dem,eliani sine proprio rerum suarum periculo eam studiose facluram esse , pro sua virtute ac pietate confidimus. Eo autem propensius ei auxilium missuram esse non dubitamus, quia ipsius maxime interest, insulam, adeo Sicilia; Ilaliffique finitimam,in poteslatem hostium non venire. Quod vero majestatem tuam sponte fa- cturam esse certum habemus, ut, pro Sedis Apo- stolicae reverenlia etiam promptius, prolixius, liberalius faciat, ipsum Ordinem quaufo possu- mus animi studio majestati tuae commenda- mus : confisi plane in liomino, si abs te, prout opus est, adjutus fuerit, fore ut pari ac supe- riore bello fecit, virlute et gloria barbaro- rum impetum sustineatac repellat. Cujus lau- dis et meriti magna pars ad majestatem tuam pervenief.

Dalum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die viii Decembris mdixvii, Pontific. nostr. anno secundo ».

280

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

Ad regem Galliac '.

« Charissimo in Christo filio nostro, Carolo, Francoruni rcgi etc.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo etc.

« Dilectus Filius Joan. de Valletta, Militum Ordinis S. Joannis Hierosolymitani magister, cum satis compertum et exploratum liabeat, novuni Turcarum tyrannum ingentem classem, quantam nemo majorum suorum ad hoc tem- pus hnbuil, et copias maximas summa diligentia comparare, ut Vere proximo Melitam insulam, priore bello fruslra tentatam, majore vi aggre- diatur ; et quia afflictis superiori bello ejus Ordinis rebus, eas ipse non habet vires, ut tam potenti hosli possit resistere. idcirco adversus communem Christiani nominis hostem implo- randum sibi esse. jure ac merito duxit auxi- lium Christianorum principum. Quod ad nos altinet, ei deesse nolumus, sicuti ad couden- dam quoque novam urbem ei juvimus. Sed eas ipsi facultates nequaquam habemus, ut soli subvenire possimus. Cum igitur, sicutmisitad nos et ad alios, ita miserit ad tuam quoque Majestalem , auxilii petendi causa, strenuum virum, Petrum de Giou, ejus Ordinis marescal- lum, prffiterire non potuimus, quin Ordinem, ita de Christiana Republica omni tempore meri- tum ac merentem, qui tanlum pro Chrisliana Religione sanguinis fudit ac fundere paratus est, nisi a Christianis principibus destituatur, tam necessario tempore, majestati tuae et aliis principibus commendaremus. Etsi enim unius plus quam alterius interesse videtur illam in- sulam defendi, tamen res haud dubie agitur omnium principum Christianorum , et totius Cliristiani popuii salus. Nimis jam diu, nimis auctae fuerunt hostium nostrorum vires, supe- riorum principum negligentia:non est commit- tendum, ut magis augeantur. Si (quod Deus avertat'.) insula tam opportuna in hostium po- testatem venerit, maximum Christianse reipu- blicae praisidium amittetur: sero postea sentire- mus , quantum detrimentum esset. Sed dam- num non modo restitui ac reparari non posset, sed aiia ex aliis deinceps damna, et graviores imposterum calamitates populo Christiano es- sent inferendffi. Novimus etiam,Christianissime fili, tuas quoque necessitates ; sed quibus rebus Juvari abs te is Ordo possit, hoc tempore, ipse orator majestati tuse exponet. Ex quo, ubi desi- deria magistri et conventus Melitensis cogno- veris, ut praeclarissimi cognominis tui memor, eis satisfacere velis, sicuti pro tua virtute ac pietate te faclurum esse confidunt, majestatem tuam in Domino hortamur et rogamus. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris,

' Lt supra Epist. 29.

die x» Decembris mdlxvii, Pontific. nostr. anno secundo ».

Ad Venetiarum ducem. « Dilecto filio , nobili viro , Petro Laure- dano, duci Venetiarum, etc.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, etc.

« Quantopere res Militum Ordinis S. Joan- nis Hierosolymitani afflictse fuerint illo tem- pore, quo Turcffi in insula Melita , terra ma- rique eos per multos menses pertinacissime, summis viribus oppugnarunt, omnes novisse certum habemus. Ad eos, Vere proximo, ite- rum et acrius oppugnandos, atque illam insu- lam invadendam , multo major quam antea navium omnis mulliludo, multoque majores terrestres navalesque copiae summa diligentia a novo Turcarum tyranno comparari dicuntur. Itaque tam necessario tempore , ad opem et auxilium omnium Christianorum principum confugere coguntur, cura animis magis quam facultatibus parati sint ad tam potentis et in- festi hostis impetus excipiendos et sustinendos. Nemo est auteni, qui non inteliigat ac cernat, commune hoc esse omnium Christianorum pe- riculum, cum illa insula, adeo Siciliae immi- nens Italiffique flnitima,et ad occupandas inferi maris insulas opportuna, tanquam arx quae- dam sit habenda tolius populi Christiani, quae, si (quod Deus avertat,) in hostium potestatem, Christianis principibus torpentibus , veniret, sero postea, nullo poenitentiae loco relicto, om- nes sensuri essent,quantum Christiani nominis pracsidium ac propugnaculum amissum fuis- set. Quia igitur omnium interest, Ordinem adeo de Christiana republica bene meritum de- fendi, et, ne illa insula in potestatem hostiura redigatur, provideri : aequura est ac necessa- riura, ut nos et omnes alii, quo quisque nos- trura potest, eum Ordinem auxilio juvemus. Et sane nos deesse nolumus, licet multos alios sumptus facere cogamur. Sed ejus necessitates soli sublevare non possumus ; omnes oportet, qui has reipublicae Christianae reliquias salvas volunt, communis salutis ac religionis pericu- lum communi auxilio propulsare. Ad quod , inter caeteros principes, nobilitatem quoque tuam hortandam duximus ut principem valde Catholicum, et ut reipublicse principera, quae pro religione Christiana multa prseclarissima gessit, ac de ea benemereri consuevit. Novimus sane te et senatum istum, vestris rebus etiara injuriam timere, ac maximas cogi impensas fa- cere : sed quid abs te hic Ordo desiderat, ex dilecto filio, Petro Justiniano, priore prioratus Messanae, cive tuo, ct ipsius Ordinis forlissiino miIite,cognosces. Nos, ne longiores simus, ejus Ordinis, cum pro nostra erga eura benevoleu- tia, tum Chrislianai reipublicae causa, nobili-

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

281

tati tuae tanto studio commendamus, quantum, eliani tacenlibus nobis, et virtus ac merita eo- rum miiitum poslulant, et ma{,'niludo periculi Clirisliano populo impendentis efflagitat. Da- tum Roma?, ajiud S. Pelrum, sub annulo Pisca- toris, die .\ix Deeembris mulxvii, Pontiflcatus nostri anno secundo ».

79. Quam eflicaces fuerint hx Pii preces et monita, qua; subsecuta sunt comprobarunt, ut suis locis diccndum erit, et iliustris qui de immanissimo iioste actus est triumphus palam ostendit. .Militum aulcm generalis ma- gister non solum niissis ad Cliristianos prin- cipes (ut ex Pii Epistolis audisti) oratoribus Melilae securilaii prospexit, sed universas quo- que auri argentiqiie caalaluras in pecuniam im- primendam tradidit, ut narrat Nalalis Comes ' ; qui eliam refert , Romagasium , Melitensis ejusdem Ordinis equilem, ad Eplam insulam duabus triremibus, duos Turcicos dicrotos aggressum esse, commissoque praelio, ulrinque permultis vulneratis ac ca;sis, inter alios ipso Romagasio in facie a sagitta vulneralo, post diuturnum niliilominus certamen , alteruni hostium dicrotum, cum cenlum et triginta Turcis ab i|)so fuisse captum, alterum vero, quod ad Eplam impegerat, a Turcis iisdem relictum.

80. Veiieta respublica sibi ipsi timet, et ab irruentibus fluiyiinibus ynagna patitur damna. — Veiieta vero resjiublica Pii monitis ac con- siliis minime in Turcas impelli egebat, cum proprio sibi cavendum esse |)ericuIo rite inlel- ligeret, dum illi non tam Melitse quam Cy- pri expugnationi inliiare cognoscerentur, occa- sionemque quaerere ut pacem infringerent. A Selymo siquidem, nuvo Turcarum tyranno, Venetias legalo misso, cum mulla is de Otto- manorum suorum principum polentia ac vi- ribus ex more jaclasset, adjecit Selymum, Alphonsi Ferraria; ducis injuriam haud inulte reliclurum, et quod Maximiliano imperatori, hosti suo, opem subministrasset, vi et armis vindicare decrevissel. Finitimam idcirco eidem duci rempublicam, an ei auxilium contra sc praeslitura esset, scire velle edixit. His plures de Uschochis querelas addidit, et enixe ab eis damna ac clades illatas Turcis ampliflcavit, quas, nisi respublica prohibere studuisset, meritis de pr£edonibus sumptis pcenis, Sely- mum, i^ropria immissa in Adriaticum classe, id effecturum. Ilac siquidem ralione ostendere demum connixus est, pacis coaditiones a Ve- nelis violalas.

81. Objectas criminationes de facili sena- tus propulsat : et licet a Marino Caballo Bi- zantii legato suo, iisdem conditionibus quibus pax statuta fuerat cum Solymano, firmatam

< Natal. Com. Hist. lib. 18. pag. 387.

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi. I.

ipsam quoque intellexisset a Selymo ; nihilomi- nus barbara; fidei non credendum aequius cen- suit ; quapropter duces in Iliyricum, Epirum, Cretam mittere slatuit, eorunidem(|ue loca communiri mandavit. Cum vero accepissel, Selymum, inter caeteras reipublica; diliones, Cyprii regni (ut innuimus) occupationi inhiare, nihilque, ad ipsum tuendum, ac ad quosvis hostium impetus repellendos o|)portunius vi- derelur, quam Leucosiae, in inedio fere insulae sitae, communilio ; illam senatus idem praecipit, eidemque incipiendac ac perficieiuUu tanlo stu- dio Cyprii incubuerunt, ut brevi, sicut Mauro- cenus narrat, consummatum prius quam coep- tum 0[)us visum sit. Usclioclios etiam, quos diximus, nefarios piralas res()ublica acerrime insequi jussit ; el a Carolo, archiduce Austriae, Cssaris fratre, qui ad Styriam, Carinlliiam, Carniolam ac alias suas Ilalia? proximas di- tiones invisendas venerat, enixe peliit, ut effe- rain eam gentem, vel in alias terras amandaret, vel debitis suppliciis eorum flagilia coerceref.

82. Ilaud modicum, hoc eodem tempore, damnum eadem resjtublica, Veronae, Vicentiie, Patavii, ab irruentibus flumiuibus perpessa est ; adeo siquidem liaec inlumuere, ut iiiagna pars agri et urbes, eluvione omnia inundaiile, sub aquis latuerint. Et Athesis, (ut Maurocenus et Bulengerius referunl) qui Alpibus Tridentinis ortus, Veronam mediam secat et per agrum Alestiuum latasque Eridani paludes ad Brun- duluin in mare se projicit ; immenso impetu, prorupto ponte, slrage obstanlis molis refusus, duo millia hominum, greges complures et ar- menta obruit et mersit, praetoria et villas fun- dilus everlit, annonam corru[)it.

83. Genuenses ab intestinis et externis dif- ficultalibus eximuntur. — Sed et alia Italiae res- publica Genuae ab omni prorsus perturbatione minime expers fuit ; nam, cum Joan. Ba|)tista Lercarius, qui ducis ejusdem munere [lerfun- ctus fuerat, oblinere haud potuisset, ut procu- ratoris dignitate (uti mos plerumque ferebat) ad vitam ornaretur ; Augustino Pinelli et Lucae Spinolae senaloribus qui peracli officii ab eo rationem expetere jussi sunt, id factum invidia, Joannes Slephanus, Lercarii filius, credidit ; ideoque patris injuriam ulsciscendam suuin esse existimavit. Sub vesperum igitur, palalio redeuntes, duos senatores, per suos sicarios aggreditur, quorum manu Pinellus iiilerficitur, Spinola graviter vulneratur. Hoc facinore uni- versa urbe commola, toti reipublicae gravera perniciem inlulisset, ni deteclo quamprimum sceleris auctore , Joanne Slepliano, debita poena ( frustra pro eo Pontifice ac Catholico rege intercedenlibus) fuisset affeclus. Paler tamen, quo inscio, crimeii cominissum fuerat, liber abire permittitur, et sic respublica pris- tinae tranquillitati restiluilur.

36

282

Vll X ANNUS 2. — CnRISTI 1567.

8i. Terminatum qiioquo maximo cjusdem rcipuMiCiT bono cst lioc anno in Corsica bcl- lum, qnod pcr tricnnium jam cam insulam ili- vexavcrat. Ejusdcm auctor cxtilcrat Sanpetrus quiilam, vir strenuus, bellicarumque rerum non ignarus ; qui bello inlcr r>urj;undos et Cal- los, Callia? regi inscrvicns intcrfiicrat, (juo ab- soluto in palriam sc eam insulam receperat, ut|)ote qui quod rcliquiim sil)i vilrc su[)ererat, in franquillilate et pace ibidcm degere de- crevisset. Ilic ingcntis palatii niacliinnm, ad munitionis formam, eveliere coepRrat, ita ut advcrsus omnium quorumcumqui! incursus, tulissimum jam csse pra^sidium coiispiceretiir. Quod iniqiio animo ferens Genuensis senatiis, a fabrica abslinere jussit. At ilie, qui ingenlem pecunifc vim ca in constnictione consiimpscral, parere se qiiidcm paratuni dixit ; veriimlamen, quod sero id sibi imperatum fuisset, et pwnc a^dificio absoluto, impensam pccuniam sibi, ex publico wrario restitui poslubuit ; qiiod cum facere respublica recusaret. exaspcratus San- pelrus, ad derectione>n insulanos alios concitat, et ex improviso Ccniienses omncs trucidal.

83. Toto tricnnio, iil diximns, vnria forluna, deinde res armis acla est, ac tandem, Sanpetri morte, boc anno, victorcs Gcnuenscs evasere, pristinffquc obcdienlia? ac subjiclioni, rebel- lionis duce cxso, iii^ula rcdditur. Sanpclri fi- lium, qui audilo patris obilu, se in fugam de- derat, rursus in in.^nla res novas commoliri studuisse,et Cosmi Etruria; ducis pra;sidium implorasse, scribil iladrianus ; at ex sentenlia nil ei successisse ariirmal, quod ncc ea inler insulanos et exleros auctoritate, nec ea virtute, qua pater, polleret.

86. At Pius, non modo, ex sedala bac tem- pestate, ingentis la^tiliai edidit signa, sed, nc quovis prfEtextu denuo excilari coiitingeret, sollicitus fuit ; omncque illud idcirco liberalis- sime prffistitit, quo sincera stabilisque tran- quillitas firmari posset. Id ex Epistola ad ducem et rempublicam ipsam scripta, dilucide apparet ' : hujusmodi siquidem fuit :

« Dilectis filiis, nobilibus viris, duci ac gubernaloribus reipublicac Genuen.

PIUS PAPA V.

« Dilecti filii ctc.

« Sicuti antca dolebamus laboribus ves- tris, quibus ob dcfectionem Corsorum per tot annos fatigati eslis, ita res vestras in ea insuia prosperius, Deo favenle, succedere coepisse, ex vestris litleris, et ex dilectis filiis cardinalibus civibus vcstris, libenlcr admodum cognovinnis. Clementiam vcro, qua pra^fecli vcstri erga eos qui ad obedienliam rcdierunt usi sunt, majo- rem in modum laudamus. Ouod autem ad alios

> Ex Archiv. Vatic. ul supra.

rccipicndos non panim vobis profutiirum cssc speratis, si a pnrteritorum annorum decimis, qua? cpiscopis illius insula? dcbita?, ab ejus defectionis auctorc extorla; fuerunt, auctoritale Apostolica absolvantur : nos, cum propter ani- marum lucrum, quantaciimquc rerum tem- poralium damna sperncnda ac pro nibilo lia- benda sint, ad sanitatem redire volentes, eo impedimenlo retardari ncquaciuam volumus. Itaquc vestris prccibus annuentes, omnes et singulos, qui ad vestr.-c reii)ublic;r obcdicntiam rcvcrsi sunt vel reverlcnlur, a prsedictorum annorum decimis, episco[iis aut clero debilis, aiictoritatc Apostolica, tenore prffisentium ab- solvimus ac libcramiis. Dalum Roma;, apud S. Pelrum, die xiv Novembris mdlxvh, Pontifi- catus nostri anno sccundo ».

87. Cusalnnsinm seditiones fineni habent, et Cosmi Etntrioe ducis principatus vires ac- quirit. — Casalcnsiiim quoque sediliones vix exorta; lioc tcm|)ore finem acceperunt ; in diiccm siqiiidem Mantuanum doininum suum ii conspiravorant, quod aegre ferrcnt suorum quorumdam privilcgioniin jactiiram. Ea de re in judicium, anle Maximilianiim iin|)era!orem, ducem ipsum vocaverant ; at, cum iste cau- sain obtinuisset, et Marchio renuntiatus esset, Mola et Cnpcllius Casalcnses jurisconsulti , qiiod jiidicio assequi non potuerant, armis extor()uere conati sunt, armatisque duobus militum millibus, noctu vim duci inferre volu- erunt. At is, insidiarum ab episcopo civilalis admonitiis , se in arcem recepit ; et coacto deiiide milite, rebellanles compressit.

88. Cosmus autem, Elruria; dux, qui, ut mox diximus, Sanpetri promissis et oblestatio- nibus aures minime prsebuerat, ut contra Ge- nuenses sibi auxilio esse vellet ; Marchionum tainen Malaspinarum, qui Luniacensi valli do- minabantur, patrocinium suscepit, eosque ab Ilispanorum^militum vexstione ac Iransitu, liac ratione redemit. Quod, et principum a;mu- loruin, (inquit Tliuanus) et ipsius Philippi His- paniarum regisanimum pupugit ; qiiod sensim, ncmpe liac ratione, Cosini augere principatum ac aiictoritatem agnosceret.

89. Ursinus, Pitiliani comcs, Romam addu- citur, et compellitur errores abjurare. — Major tamen inler Mediceos ac Farnesios orta est disceptatio, ob mortem Francisci Ursini, Nico- lai et Orsi fratrum parenlis, ac Pitiliani et Sorani Comitis. Orsum siqiiidem Franciscus Elruria; princeps tuebalur. Nicolai vcro parles Farnesii fovebant, spe concepta Pililiani, si penes Nicoliim rcmansisset, [)oliundi ; et jure qiiidem uti primogenito id ci dcberi vidubatur, et liinc pater, morti [iroximus, injuriarum a Nicolao filio acceplnrum deposilo sensu, sua- dente (ul scribit Iladrinnus) cardinali Farnesio, novo condito lestameulo prioreque abrogato.

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 15G7.

283

quo eum ut ingratum exlirDrcdaverat alque Orsum ad ha?redilntem vocaverat, tanquam natu majorem, Ljeredem instiluit. Pililianenses tamen Nicolai principalum conslanler rcjecisse idetn Hadrianus testalur, et quod ipsum crude- lem experli fuissent, et quod non recle de religione senlienlem animadvertissent ; qua- pro|)ler, codem lioc anno, lum Hadrianus i|)se, tum Natalis Comes, et alii, prfficipiente Pio, Romam vocalum, ac in carcerem trusum, coram cardinalibus Sacra) Inquisitionis, pra- vas quibus iinbutus fuerat opiuiones abjurare compulsum fuisse leslantur.

90. Anxii Belvetii de transitu Hispanorvm in Belgium miqranliwn. — At, cum per Allo- broges, boc ipso lempore, Hispanorum cxerci- tus sub Alboc duce perlransirct, in Cclgium trajecturus; mngnus idcirco melus ac suspicio Helvelicos ct Gcnevenses (et lios prcecipue ob insitum causa reiigionis odium) ne quui conlra eos moliretur, incessit. Ut igitur sibi consulc- rent, tum ad Hclvelios sectarios, luin ad Con- dffium et Andeloltum legationes decernunt, ipsosque cominunis periculi admonitos, ad arma capessenda liortantur opemque eorum imploranl. Interim ij^si intra mocnia armati consistunt, omnibusque rebus ad defensionem necessariis egregie se inslruunt. Reliquos om- nes Helvetios , jam sumptis ubiquc armis, palam professos fuisse se velle Geiievam de- fendere, neque ullo pacto se ejus urbis expu- gnationem passuros edixisse, scribit Natalis Comes. .\l, cum Ilelvetios Catholicos in hanc sentenliam dcrendendaj Geneva; descendisse nefas sit credere ; liinc probabilius apparet quod Hadrianus refert, solam nempe Dcrninm, ut eidem urbi auxilio esset, arma sumpsisse.

91. Kt quidem eam, omnium ha^resum fcedissimam sentinam, Albanum aggredi, ac de medio tollere Pius exoptasset ; verum festinato gressu ipsam pertransiit, ac iu Belgium des- cendit : suscipere enim Philippus rex bellum noluit, ex quo utilitalis parum, damni pluri- mum certe percipere potuisset.

92. Albani ducis in Belgium itincrarium. — Diu autem, ut Hara!us aliique scribunt, anxius fuerat rex ipse, quamnam Belgicorum tumultuum morbo commodam medicinam ad- hiberet; sed tandem, sub finem mensis .Martii praesentis anni, procerum Hispaniai gencrali consilio coacto, staluisse in Belgas rebelles se dixit ex eorum numero cum copiis unum mittere, qui eosdem cohiberet. Ad id aplos proceres duos nominavit, Ferdinandum nempe Alvaresium Albse ducem, et MedinKceli ducem, alterum ; ita ut, pro cujusque ingenio, diu in concilio disceplalum fuerit quisnam eorum esset alleri iua^ferendus. Major autem inler regium confessarium ac sacrs Inquisilionis prsefeclum, (vel, ut nonnulli contendunt, inler

Alba; ducem, cujus senlenlia;, licet absens, favebat eliam caidinalis Granvellanus, et Ferite ducem et Ruigum Gomez) acta est disceplalio ; contendenle confessario, Feria; duce, ac Go- mez, benignitale ac clenienlia Belgas in ofQcio esse continendos : op|)osilam rigoris ac scveri- tatis senlentiam acerrime Iiiquisilionis prie- fcclo ac Albano tuente ; et in hanc demum major pars procerum descendil, vel quod vere meliorem censeret, vel quod severiori regis ingenio, qui eidem adliajsisse cognoscebalur, hac ratione Llaudiri existimarel ; et hinc, Medinfficeli ducc rejecto, aplissimus severilatis minisler, dux Albanus cligitur, eique Belgii pfiEfettura defeilur.

93. Quonam vero modo munus subierit, ex; Mendosa Hispano, liujus expeditionis socio, ex- scripsil his pane verbis Hara;us : « Albanusetc, ut valcdicnl regi, qiii tunc Acanicuza; erat, die dccimo quinto Aprilis, anni sexagesimi septimi supra scsquiinillesimum, Madridio discedif, mansilquc cum regc usque ad diein ejus men- sis dccimum scptinium, quo profectus est, ut Carlhngine Ilispania; classem conscenderet. Pra;stolabatur eum Joannes Andreas Doria seu Auria cum Iriginta sei>lem Iriremibus, in quas, impositis septcmdecim Hispanorum pedilum signis,(erant ea recens conscripta, ut in Sicilia, Sardinia, Longobardia, Neapoli, unde veterani ad expeditionem Belgicam erant assumendi, tanlisper forent in prasidiis). Albanus, die de- cima Maii cum classe Carthagine solvil, septi- moque post die, Genuam in Ilalia appulit : inde delectu indicio, in Alpes Rhelias, loco a S. Am- brosiu cognominato, censuit veteranos pediles ad octo millia seplingentos et octoginta : equi- tes, cum Hispanos tuin Italos, mille ducentos. Moverunt se copia; decimo quinlo Junii , eo semper per Alpes servalo ordine, uli quo loco prima acies hac nocte constitlsset, ibi nocte se- quenti, secunda quiesceret, succederetque ea- dem ratione tertia. Albanus ipse primam duce- bat aciem. Ejus filius, Ferdinandus Toletanus, magnus S. Joan. prior mediam, Chiappinus Vi- lellius, Marcliio Chelovae, dux veteranus et ce- lebris, postremam. Ubi in Burgundiam ventum est,junctis quadringenlis equitibus ibi con- scriptis, deinceps universus exercilus simul se movebat, flnilimis omnibus, Francis, Geneven- sibus, Suiseris, pro flnibus suis, diligenter in armis excubanlibus. Duodecim dierum itinere Burgundiam emensus est, duodeciin aliis Lo- tharingiam. Circa Theovillam, Ducatus Lutzem- burgici urbem, discit Albanus de mille ducentis equilibus Germanis, qui circa Bergeliam (ubi et diu postea haeserunt) ejus imperium expecta- bant : itemque de duodccim Germanorum pe- ditum signis, duce Alvarico Lodronio, similiter regi sacramento addiclis, etc. ». Ha;c ille, quae nos hic ideo recensere duximus , ut appareat.

284

Pii y Axxus 2. — cimiSTi 1567.

quanto religionis zelo, quot expensis, quot vi- ribus, rcx vcre Catliolicns Calliolicoc fidei et Inquisilionis dcfensioncm, ac omuimodam Tri- denlini Concilii acceplationem apud Belgas susccpcrit ; licct uno eodcm(|ue fcmpore, Nea- poli ac Mediolani, ut diximus, quibus in locis, nec proceres, nec populi illud rcciperc recusa- verant. ipsius ministri contra cjusdem Concilii decrcla lam apperum bcilum commovissent.

9i. DiicisscT Parmeiisis prxclara facinora. — Armis autem , nondum ab Albano in Bel- gium trnducto cxcrcitn, religionis rem Par- mensis eliam, et quidcm fclici prosperoque cvcntu, egerat. Mcgemus enim cum milile Ul- trajectum ingressus, ineunte Iiujus anni Janua- rio mense, non modo novalorum contubernia disturbaverat, vcrum et melu Bredenrodium Viana depulerat ; qua de re ad cardinalem Alexandrinum memoralus alias Joannes Stract- manus ila scripsit : « Islis diebus ex Antuerpia stipendiarii milites bceretici confugeruut ad op- pidum domini Brcdenrodii (qui omnium ma- lignanlium cernilur esse dux, capilaneus ac asylus) diclnm Viana, in comilatu HollnndifB, ubi ip«e Bredenrodius cum suis hajreticis obsi- delur et cinclus est, jussu illuslrissimae nostrse gubernalricis, a Comile de Mcga, viro strenuo, et sibi adjunclis. Del Dominus graliam, ul spe- ratam victoriam oblinere valeamus ; nam ex ea bffirelicornm effraenata temerilas plnrimum confringeretur ». Addilque stalim : « Hic Bre- denrodius, elapso mense, misit libellum sup- plicem mirabilem illustrissimae ducissa;, et quem,una cum responsione impressum V. J. D. transmitlo, in lingua gallica, prout solummodo extat, sperans citissime ad manum habifuram quempiam,qui V. J. D. inlerpretetur. Bruxellffi, secunda Marlii mdlxvii ».

93. Bredenrodius tamen paulo post Viana elapsus, confempto Parmensis prajcepto, de mi- Htibus nisi suo imperio conscribendis , Ant- uerpiae, per cerfos isthinc homines, milites legit. His tamen navigio decedere ab ea urbe coactis, plures se addiderunt in itinere, quo Hollandiam petere vulgarunt, Zelandiam licet cogitarent. Nova; hujus mililia; dux erat Thou- lousiusquidam,qui elocorepnlsus quo appule- rat, relro, unde venerat, conscenso flumine, Antuerpiam contendit, ac prope illam se vallo commnnire decrevit. At rei admonifa Parnien- sis, Benoirio, Bruxellensi prssidio cuin aliis celerrime misso, terlio idus Martii,ab his Thou- lousius cffidifur, cjnsque milifes fere cuncli, vel, in quas se receperant, a^dibus igne con- sumpti, vel mersi flnmine, vel pugnando ene- cali. Treccnli in capfivifafem redacti, etiam omnes jngulali, Anluerpiensibus hacreficis e civilalis mfrnibus suornm excidinm contem- planlibus atque ffigerrime ferentibus, qui, si in CalhoHcos, ut dicebalur, insurgere voluissenl,

anxilio esse potuissent. Et quidem magna ex his AntnorpiiT cxorla est sedilio qnindecim millium novalornm Calvinistarum, qui fnren- tcs per Ecclesias monasteriaque discurrere coeperunt, et presbyteris ac monachis e suis aidibus profligatis, urbcm fotam contnrbarunt. Vernm a majori Catbolicorum simul ac sec- tariorum Confcssionis Augu?tana; mulfitu- dine, invita licet, Calvinistarum audacia est compressa.

96. Cameracensis archiepiscopus Pio urgenti receptiojiem Concilii Tridentini opponit indul- tum exemplionis capitulo concessum et ab ipso- met juratum. — Ctcso autem Thonlousio, Valen- cenas etiam,jam diu obsessa, a Noircamio in regis poteslafcm redigifnr ; ac exfrcmo suppH- cio, sedilionum ac liKresis ministri afficiuntur, decim. kalend. Aprilis;el hinc nono kalend. ejusdem mensis ab eodem Noircamio Camera- censium civilas, proprio episcopo rebellis, solo Noircamii nomine audifo, fugienfibus Calvinis- tis, eidem episcopo restifnitur, Erat is Maximi- lianus a Bergis, qui Pii monilis excitatns, sacri Tridenfini Concilii decreta in morem induci tolis nisibns voluisset. .\t Ecclesiasticorum re- formationi ab ijiso inita?, capilulum ac cano- nici Cameracenses, exempfionis quoddam in- dulfum ab ipsomet jurafum objecerant, quo illius zeH conatus irriti reddebantur. Ea de re Maximilianus, pluribus litteris commonendum PontiGcem duxit, qui, habila locorum tempo- rumque ratione ', hoc ei responsum dedit :

« Ven. fratri, MaximiHano, archieplscopo Cameracensi.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, etc.

« Ex pluribns fraternitatis tuae litteris per- spectum desiderium exequendi sacri Concilii Tridentini decreta, magnis, ut debemus, in Do- mino laudibus prosequimur. Id ipsum nos, pro commissa nobis Ecclesiarum omnium soHici- tudine, quantopere cupiamus, re ipsa ab omni- bus jam cognilum fuisse putamus. Frustra cerfe tot et tam salubria decrefa facta fuissent, nisi ea in usum et consueludinem per nos, et te, atque alios fratres nostros, adducerentur. Sed poslulatione tua, a nobis una cum ven. nostr. fratribus, cardinalibus Congregationis sacri Concilii, mature considerala atque perpensa, existimavimus fraternitatem tuam eo conten- tam esse in pra!senli debere, si, non obsfante indulfo exempfionis dilect. filior. capituli Ca- meracensis, el concordia cum praidecessoribus tuis inita, ct abs fe jiirata, vices nostras tibi in his, qua; ad correctionem morum perlinent, delegaremns. Non parvam sane, si diligeiiler alfendas, facullatem libi impertilani esse co-

' Ei ArchiT. Valic. ut sup.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

285

gnosces expromendi pium zeluni tuum. Late patet correclio morum : ad eos corrigendos fra- ternitas tua sedulo et diligenter, una cum suis suiTraganeis incumbat. Cleri corru|ili depravali mores, sicuti liccresum inilium atlulerunt, ita si correcti fuerinl, primum id et pra;ci|iuum remedium erit exslirpnndarum bffiresum. Hac in re, ubi cum grege tibi commisso officium tuum praestileris, ad ea quae restabunl perfi- cienda viam tibi munics ac patefacies. Datum Romffi, apud S. Pelrum, sub annulo Piscatoris, die XXIX Januarii mdlxvii, Pontific. nostr. ann. secundo ».

Haec Pius. At, sicuti.ut diximus.non.kalen. Aprilis Cameracum proprio episcopo, Calvinia- nisfuga elapsis, reslitulum est; sic pariier ka- lendis ejusdem mensis, Trajectum regium mi- litem in uibem admisit ; id, quod landem Ant- uerpia eliam ac Busiducis facere compulsi sunt.

97. Uollandia tota veras religioni restitiita. — Bredcnrodius vero mullorum Geusiorum comi- tatu stipatus, Amslerodami morabatur, qua urbe excedere tamen adactus fuit ; ideoque, na- ve conscensa, in Orientalem Frisiam profectus est, sociis ut se sequerenlur commonitis. At, cum illis Megemus Arembergiusque, qui se Noircamio addiderant, imminerenl, in fugam se conjecerunt ; cumque fugientes Megemus inse- qucretur,centum in lillore defirebensos occidit. Alii, qui adbuc in urbe remanserant, nec Bre- dcnrodium seculi fuerant, navim conscendunt, sed a nauclero proditi,Narlingam navi adducta, in carcerem conjecli, ac variis deinde locis, ad csEterorum exemplum, exlremo sup[)licio sunt affecti ; atque hac ratione Amsterodami, pra;- sidiario regis milile recepto , res composita; sunt. Nec tanlum ea urbs, sed tota etiam Hol- landia Zeiandiaque, imo Belgium universum, religioni restituta ac regi, bcereiicis ubique vel profligatis vei dilapsis, summa Parmensis vigi- lantia ac prudentia, visa sunt. Inter eos vero, qui propria; incolumitali fuga consuluere, com- putari etiam posse Orangium, cognoscitur ; is enim ; circa Aprilis iniiium, Hellegaiae cum multos proceres coegisset, ac cum eis egisset de modo labanlibus rebellium cffiterorum re- bus subveniendi, plurimosque eorum nutantes, ac vulgi caeteri inconstantiam, solerli quo pol- lebat ingenio inlellexisset ; teriio idus Aprilis Aniuerpia Bredam se conlulii, ac negoiia sibi magna se praesiolari in Germania simulans, quia sibi meiui-bat a duce Albano, qui illi a inullis annis offensus erat, illuc paulo post profectus, omnibus sibi siiecialibus palria ce- dere suadens. Cum eo simul Belgio egressi sunt fraier ejus Ludovicus ac coines Hoslralus : Aga- mnnlius vero, nulla (irorsus ralione in fcnlen- tiam pairiain deserendi tralii potuil ab Oran- gio ; qui taudem discessum ei suadere nullate-

nus posse cognoscens, sic ei dixisse fertur' : Aures mibi mininic adbibuisse te poenitebit, sed sero nimis : bis verbis ei praedicens luc- tuosa inforiunia illa, in quae paulo post inci- disse dicetur.

98. I]ermanmts,seditionum et sacrilegionim aiictor, miraculo nec territus, nec conversus. — Inter ha;c auiem, qua; usque adhuc relulimus, plura quaedam assueia; sa;vitia> pairare lia?re- tici veriii non sunt ; nam, ipsis kalendis Janua- rii hujus anni, Trajecti, (quam urbem diximus regium deinde militem recipere coactam fuisse) Hermannus quidam, homo ad seditionem na- tus.et turbarum Anluerpiensium auctor praeci- puus, tales ibi lurbas conciiavit, ut ea die in templa monasieriaque furibundi Calvinisiae de- baccbareniur. Sacrilegium exemplum Maseica ei Hassaleium, Leodiensis episcopi oppida, se- cuta sunt, eodem Hermanno insiiganle ; qui quidem, cum apud Hassaletum, una cum aliis Iconoclasiis, media noc^te, Crucifixi imaginem impie delurbaret ; ecce semel atque iierum, ut narrat Surius, quod, nuUo venio flnnte, cerei et faces omnes extinguuutur. Miraculo tamen nec perlerritus, nec conversus Hermannus, sodales facinoris participes sese jurejurando obslringere voUiit, priusquam loco cederent, nulli se hominum illud indicaturos. Hassale- tum tamen, admotis casiris moenibusque deje- ctis,deditione ; Maseicam vero,obsidionis metu, in potesiaiem suam paulo post episcopus re- cepii. Hermannus fuga elapsus, et in curru, ut scribit ab Isselt, foeno onusto latens, suppli- cium evasit.

99. Alia miracida contra Calvinistarum per- fidiam edita. — Uliima eiiam Junii, miraculum aliud ad confundendam Calvinisiarum perfi- diam patrare Deus voluit ; nam, cum ea die, apud Harlinghen, Frisia; castrum, in captivos eos, quos supra diximus, in navi una, a coiniic Arembergio comprehensos, mortis lata senien- lia fuisset ; palibulo sepiem addicti sunt , ex quorum numero unus ad Caiholicam fidem reversus, peccata sua cuidam Franciscani Or- dinis sacerdoti coufessus est, et in Missa sacra Eucharistia sumpia, cum aliis deinde suspen- sus. Verum, cum spiritum exlialasse credere- tur, adhuc eum vivere pr;cfectus agnovit. Li- ctori idcirco mandavit, ut uno adliuc saltu illi mortem acceleret, quod cum illo teniaret, funis abrumpitur. Collapsus igiiur in ierram paiiens, paulo post, tum a Deo, tum a praefecto, ore titubanie veniam petere auditur, qui, rei novi- taie pcrmoius, vcniam concedil et sanandum cbirurgo tradii. Miraculum sanclissimac Eiicba- ristiac paulo ante sumplae tribuilur, el co pliiri- mos incitalos, ad Catholicam vuriiatein rever. sos fuisse, narrat Surius, addunlque alii, uon

' Benlivol. lib. 3. pag. 77.

286

PII Y ANXUS '2. — CHRISTI 1567.

modo judices, sed Parmenseni ipsam, ut rem pcrspicue agnosceret, funem considerare vo- luisse, qux cum eadem esset ac illa qua alii suspensi fueraut, pra:ler naturam faclum admi- rala cst.

100. Et, ut praecipua fere omnia falsorum dogmalum capila, prodigiis etiam evortereOm- nipotens Deus agnosceretur , ut ideni Surius narrat, Gaudavi , pridie solemnitatis Pelri et Pauli, Romanae Ecclesiae fundatorum ac pa- trum, cum rumor sparsus fuisset postridie ha?reticam concionem futuram, et magislratus eum qui id vulgaverat in vincula conjecisset ; ipso Aposlolorum die , non verbis, nec con- cione, sed facto et miraculo, ortbodoxam veri- tatem pra,'dicari Deus voluit ; nam ad reliquias S. Livini in templum S. Bavonis delatas clauda mulier derepenle sanata esf.

101. So/as Baptismi cxrimonias preeteritas esse supplendas, 7ion Baptismum iterandum, con- stat ex hujus asvi histoi^'cis. — Veraj igilur reli- gioni. sic prodigiis e Coelo, et armis adhibitis, Belgarum pluribus restitutis, accidit, quod de Baptismate infantibus ab lia>relicis collato.juxta Spondanum, dubium exoriretur, de quo, bffic ipse : « Quod vero qui ha;c describunt, addunt etiam. infantes ab ha^reticis baplizatos, rebapti- zatos fuisse a Catholicis, cum certum sit, Eccle- siam non rejicere Baplismum Lulberanorum et Calvinislarum, quoniam veram formam Sacra- menti adbibent, dum baplizant, atque insuper, aon solum a laicis Cbristianis utriusque sexus, verum etiam ab infidelibus formam servanli- bus, coUatum approbare ; denique semper hor- ruisse rebaptizationem infantium rite baptiza- torum : debuit id (si quidem factum esl, et non in contumeliam religionis Catholicee ab hiere- ticis objectum,) a mulierculis peli, sicuti etiam Natalis tradit : scrupulo forle ductis, quod, aut aon forma adhibita fuisset, vel pro aqua pura, quaj materia est necessaria Baptismi, adbibita rosacea, quemadmodum scimus usu receptum fuisse alicubi, aut alio liquore mixta (ex doctrina videlicet, tum aliorum hffireticorum, tum di- sertim Beza?, qui ad Thomam fllium scribens, se, si deesset aqua, et tamen Baptismum alicu- jus differre cum a;dificatione non posset, quo- vis alio liquore , non minus rite quam aqua baptizaturum : ) vel intclligi de ceerimoniis circa Baptismum ab Ecclesia ordinatis, quce, uti non necessariee sunt ad essenliam Baptismi, ita valde utiles existunt et solent a mullis, qui ab hseresi conversi sunt ad fidem, peti, ne quid habeant minus ab aliis Catbolicis. Quod, si forle vere aliqui sacerdoles rite collatum, ite- rum absque conditione dubii prioris collatio- nis, reiteraverint , certum est illos graviter peccasse et conlra sensum Ecclesise fecisse ». Sic ille.

102. At, quorsum haec omnia, cum scri-

ptores, qui rem magis perspectam liabere po- luerunf, non ob reiterationem Ba|)tisuiatis, sed ob suppletionem lantum cffirimoniaruui turbas quodammodo fuisse excitafas palenter asse- rant ? Audi hujus lemporis auctorem, Lauren- tium Surium ' : « Insulenses matrona! , die quadam in unum coeuntes, infantes suos ab ha;rcticis baptizatos, vi ablatos in templum ap- portarunt, ut qua; omissa erant, ritu Calbolico supplerentur. Idem in infantes ruslicorum fieri curavit dominus Rassemgemius ». Non nega- mus tamen, praeterista ad baplismi cairimonias pertinentia, in convenlu Cameracensi, hoc anno habito, de aliis quoque ad sacramentum idem, et insuper ad violatores templorum, imaginum et reliquiarum, et ad malrimonii Sacramentum aliud spectantibus, aclum fuisse ; si tamcn sit fides iis, qua; inter opera Baii offendunlur, et Coloniae sub anno mdcxcvi edita, perbibenlur.

d03. In Belgium ingredilur Albanus, a quo potius exacerbatee quam sanatee res Belgicm. — Sed ut ad ordinem redeamus, sic Belgicae res fuerant composila;, (uli narrat Comes) quod Margarita litteras ad regein daret , significantes non opus esse novis auxiliis ; et ad Albanum, ut in Italia moraretur, donec rex litleras recea- tiores misisset. At , cum rex in tanta rerum quam audierat perturbatione, jam muliebri ia- genio diffidisset, ac rescripsisset, res frigidis remediis minime indigere, se scire, ideoque velle Albanum accedere ; Albanus idcirco cum exerciiu, ut diximus, jam Belgium trajecerat. Quae post haec evenerunt, habes ab Haraeo *, qui a fide dignis Monumenlis ista excerpsisse testatur :

« Cum fines Lufzenburgicos (dux Albanus) attigisset, etsi jam intellexisset Parmensis ex regiis litferis, expedifionem illam Albano esse concreditam, misit tamen ad eum salutandum illuc usque obvios Barlaimontium et Noirca- mium, simul quoque, uti procerum omnium, totiusque Belgii nomine, de polestate a rege commissa Albanus edocere vellet. Quam, cum iisdem proceribus Albanus exhibuisset de su- prema belli auctoritate, (de reliqua posfea) prae- misit Lodronium cum sua duodecim signorum legione, cum imperio Anluerpiae uti in prajsidio esset. Ita sexdecim peditum signa et praesidiarii Galli, qui eam baclenus in officio continebant, exauctorati sunt, omnesque simul copiae novae Belgicae, retentis tantum ordinariis limitura prsesidiariis. Nec multo post Albanus cum uni- versis copiis Theonvilla Bruxellam versus, (per Lutzemburgum, Thenas elLovanium,) ubi Par- mensis erat, eadem qua prius, militiae disci- plina et celerilate contendit, venilque illuc, die XXII Augusti. Undecimo kal. Seplenibris Bru- xellam ingressus, per urbem disponil ducoui si-

' Sur. Com. pag. 906. — ' Haraeus Aj)nn!. jiag. 78.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

287

gnorum legionem Siculam. Gandavum mitlit Neapolitanam legionem signorum novenciecim. Angiam, non longe a Bruxella, decem signa le- gionis Sardinica}. Decem Lombardica Liram, ecjuitatusque majorem partem Distemium. Et quia plures avebant scire, quanta Albano a regc in Belgas essel data polestas, cum Parmensis adhuc gubernalrix pra;sideret, praeter patenles regias, quas proceribus a Parmcnsi nu[)er mis- sis ostenderat, alias praeterca tradidit Parmensi, quibus significabat rex, miltere se Albanum sui locumlenentem generalem in Belgio, vel- leque, diclus dux ad omnia advigilaret, tracta- retque militaria omnia, relicta Parmensi re- rum earum cura quae gubernalionem seu gu- bernaculum, veiuli Reipublicse ordinem con- cernerent.

n Pergit aucfor Hispanus (de Mendoza, quem supra memoravit, loquitur): Et quia oriri in hoc difficultas possit, discernendi, quoC beili esscnt, qua; reipublica; seu gubernaculi, decla- rare suam majestatem, suae voluntatis menlis- que esse, qiialenus ipse Albanus liujus rei judex sit, pronunlietqne, qua; ad bellum, quai ad ralionem gubcrnaculi pertineant, habcat- que cum pafeiilibus illis iocumtenentis genera- lis regii amplam polestatem omnium negolio- rum quae religionem concernerent ab eaque dependerent, tam ad apprehendendas personas cujuscumque qualilatis, quam ad easdem casti- gandas, vel in gratiam recipiendas, cum facul- tate privandi officiis et bonis, vei gratiam fa- ciendi, uti de patrimonio regio. Ad hoc Epislo- lam Parmensi Albanus tradit, propria regis manu scriplam, qua declarabat rex, jussisse se Albano certa negolia, quae loco et tempore Par- mensi aperiret. Ubi, cum Parmensis interroga- ret, quacnam ea essent negotia, respondit Alba- nusnon satis nunc se eorum recordari, postea, ubi pienius occurrissent, se ea Parmensi decia- raturum.

« Albanus, copiis quas adduxerat ea ra- tione qua ostendimus distributis, uti una nocte, si opus foret, in unum contrahi possent, differebat lamen adhuc (quod constitutum ha- bebat) Egmondanum et Hornanum apprehen- dere. Etenim, etsi Egmondanum sibi Thenas usque graluiatum occurrentem, sed mox Bru- xeilam reversum, similiterque Hornanum Lova- nii eum salutantem, atque inde domum suam Werteam abeuntem, seorsim capere potuisset ; dislulit tamen, nc altero capto, alter forsan ela- herelur ; voiebatque simul, ut consiliarii eorum praccipui, Casenbrotius, Baclierselii dominus, elE^trada, Hornani secretarius, quo omnia ma- nifestiora evaderent, eadem opera comprehendi possent.ltaque,cum ilornanus Bruxellam pauio post venissel, diligenterque per exploratores de dictis consiiiariis, ubi consisterenl, Albanus essel edoctus, dic iiono mensis Septembris, co-

mites Egmondanum et Hornanum, ca?terosque consilii status senatores a meridie ad sevocat, quibus curiam ingressis , Sanchius Londognius comesque Lodronius ad comprehendendum Estradam ceieriter proficiscuntur, quem inter Mechliniam et Anluerpiam invenerunt; eodem- que tempore Salazarius et Spuchius, inlra ip- sam Bruxellensium urbem, Casenbrotio, Bac- Ivcrseiii domino, manus injiciunt, ducentc tan- tisper Albano consiliorum lempus, dum de iis edoceretur. Tum dimiltit senalum. Porro dede- rat negolium, uti Egmondanus el Hornanus a domesticis suis nobilibus, diversis januis, per diversas aulas, honoris spccie, educerenlur. In una erat Sanchius Davila, qui Egmondanum ; in aitera Salines, qui Hornanum, caplivos sis- terent : quod ea ratione est confcctum, uli sine tumultu, neutro de alterius captivitate edocto, uterque captivus maneret. Mox Barlaimontius et Mansfeidius paler, ab Aibano ad Parmensem missi sunt, hujus rci nunlii, hocque negolium unum eorum esse, qua; rex, supra commemo- ratis iilteris, indicare voiuisset; fecisse autem se, ea inconsulta, ne i)lebs in eam fureret.

«Nocte proxima jubet Albanus Egmondano, scribat castellano suo (iandavensi, symbolum- que certum miltat, qualenus castrum, regis jussu, Alphonso UK-c tradat : quo illud ingre- diente, cum duabus Hispanorum cohorlibus, praesidiarii veleres discedunt, et non multo post, eo ducti sunt dicti duo comiles captivi servatique, donec de reis constituerelur. Cajte- rum, ad cognoscendam eorum causam, rebei- lionisque universa negotia judicanda, instituit Albanus novum consilium juslitise seu crimi- num, uitra consilia consueta, etc. , ipseque dux erat novi consilii caput, eaque ratione idem brevi rem eo perduxit, uti jam de profectione sua in Belgium, tanquam parum necessaria, rex cogitationem deponerel ; maxime cum eam quoque retardaret captivitas principis Caroii filii sui, secutaque ejus mors, cum tristi simul funere Isabeiltc Francisca; , dilecta; conjugis ; ad hfflc Maurorum in regno Granada;, seditiones rebellionesque, etc. llxc Mendosa Hispanus : et si posleriora, non nisi anno sequenti acciderint, uti tunc dicemus. Alius sic narrat: Aibanus de rebus pubiicis prffisidiisque disponendis prae- textu, omnes status consiliarios in consiiium vocat,quinto idus Septembris.Erat autem curia, palatium nempe Culemburgicum, (quo se Alba- nus continebat, reiicto Parmensi palatio prima- rio) inlerea, dum proceres consultant, miiiti- bus septum. Consiiio dimisso, confeslim Comi- lem Egmundanum, abire meditantem, gladium armaque deponcre, et in carcerem dcduci, re- gio nomine imperal: quod quidem ajgre diffi- culterque patitur Egnmndius : Comes etiam Hornanus alio cocnaculo exiens apprehendilur, uterque custodiis liispanicis traditur ; capli

288

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

sunt qnoqiie dominus Backerscla;, et secreta- riiis Hornani, pluresqiie alii. Coines Carolus Mansfeldius, niilitum Gallorum, AnluerpiK an- tea prtrsidiariorum tribunus,in ipsa tunc curia prrescns, ocius, patre innuenle, discedit cum aliquot aliis. Comes etiam Hooclistratanus Eg- mondani et senioris Mansfeldii (qui Hornanum 60 iilexerant) verbis inductus, Briixellam ten- debat, verum vulnere fortuito prccpeditus, nou venit. Circa id quoque tempus dominus Anlo- nius Stralius, consul .\ntuerpiensis, cum aliis aUquot capilur, quorum bona omnia stalim sunt descripta. Lovanio item, quarlo idus Sep- tembris, Albani jussu, in Hispaniam abductus est Pliiiippus Buranus, Oran^^i filius, quatuor- decim annos natus. Hinc rursus tremor terror- que permultis, tam nobilibus quam plebeiis ; quorum magna pars fugam iriouut, ita ut Oost- landia, Clivia, Emba, Germania universa, Fran- cia, Anglia, Belgis exulibus abundet.

« Statim post Aibani ex Hispaniis disces- sum, undecimo kalend. Junii, Marchio Bergen- sis, quem, cum Montigneo dudum ad regem a Parmensi missum diximus, in Hispaniis obiit, mcerore iBcdioque confectus. Montigneus quo- que, ineunte Mense Octobri luijus ejusdem anni, quod liberius in Albani severilalem lo- quebatur, in caslro Segobiensi, adbibitis custo- dibus. servatus est, ac demum anno septuage- simo bujus sseculi, item mense Oclobri ex liac vita discessit, noa sine suspicione morlis vio- lentae.

« Interea Albanus ad urbem Antuerpien- sem, vico Kilio ad Scaklim, meridiem versus arcem metatur, nec mora, sexto kalend. No- vembris, fundamentis jactis,urbem ex opposito arcis perviam apertamque, moenibus dirutis, fossisque replelis, reddit, operique bis mille operariis adliibitis, brevi fortissimum, maxi- mum lateribus coclis aliisque Ia[iidnm gene- ribus castrum conslruit, quinque propugna- cuHs aplissime munitum, hisce nominibus : El Dugue, Fcmmido, Toledo, Alva, el quinto Pa- ciotto a machinario operisque prfefecto , Pa- ciotlo Sabaudo, sic cognominalo. Ad castrum construendum, civilatem quadraginta fioreno- rum millia conferre oportuit, centesimi et de- cimi nummi ralione, pro facullalibus capitatim colligenda : qujc quidem tunc non omnino illi- benter ob eam causam soluta sunt, quod hac ratione urbem praesidiariis mililibus liberam fore, civibus persuaderetur, quamvis id tardius sit consecutum. Arci aliquousque perfeclae mox Hispani ac Germani aliquot preesidiarii impositi sunt, quibus cives lcclos, et quae eo perlinent, suppeditare multo tempore cogebanlur. Tor- menla bellica oppidi eo illata. Arci primo Ga- brielem Cerbellionem, postea Sancium Davil- lam, ex milite gregario, virtute bellica, ad sum- mas dignitates provectum, Albanus praifecit.

« Postea, decimo quarlo kalendas Januarii, Boisii, publici regiique acloris seu procuralo- ris postulatione, priiicipem Orangium, comilem Liidovicum Nassoviuni ejus fralrem, comilem Hoochftratanum, Burgensem, Cuienburgium, dominum Bredenrodium, pluresque alios, in jus vocari et coram adesse inlra ter qualuor- decim dies Albanus jubet. Horum nonnuUi, inter quos praicipui , Orangius et Hoochstra- lanus,apologiis scriplis pra?loque excusis,cau- sam suain tutantur, allcgaiilque se neque legi- tiine, nequc coram jiidice competenle citatos ; debuisse enim, ulpole aurei velleris torquatos proceres, a sodalibus fratribusque torquati Or- dinis equilibus judicari. Haec pluraqiie alia pri- vilegia citant, el se judicia coram imperatore, aul aliis principibus judicibus, non praeoccu- patis, libenler adfuluros ofTeriinl, uli lalius in apologiis, typographorum opera editis, videre licet ».

104. Verum, quod Orangius, Nassovius ac alii in jus vocali sunt, non hoc anno, sed se- quentis dumtaxat initio, facluni fuisse plures asserunt, nosque suo loco dicemus. Ista autem ex Haraeo merito hic fusius apponenda duxi- mus, quod ex iis cognoscatur, jnm pacne, Par- mensis dexleritate, seditionum Belgicarum ex- tinctum ignem , rursus excitatum esse , quo immenso ac inexlinguibili incendio, universa postea, non religionis minus, quam regis de- trimento, ea regio conflagraverit.

103. Et quidem vel unuin demandati Al- bano muneris verbum ad Belgas perlalum, consopitos ignes suscitare visum esse, diserte scripsit ad cardinalem Alexandrinum, sub die xi Junii hujus anni Straclmannus, et ea quidem mente, ut mutalo consilio, suadente Ponti- fice, rox ipse Belgicum iter susciperet. En ejus verba ' : « Cum, ob certa negotia, hoc mense Maii elapso, profeclus essein in Flandriam, et pcrtransissem Allodium, Gandavum, Brugas et alia Flandriae loca, et venissem Anluerpiam, Mcchliniam, demum Bruxellas, quae sunt civi- tales ducatus Brabanliac ; in itinere existens, diversis vicibus Calholicos audivi, non satis esse contentos, (laceo haereticos) quod dux Albanus (quem palria; nostrce existimant non satis alTe- ctum , sed potius adversantem) magno cum e.xercitu properet in patriam nostram, metuunt- que plurimum, ne quod nostra illustrissima gubernalrix, maxima cum prudenlia, infracto animo construxit, ipse dux Albanus deslruat ; et quas superatas alque difficillimas bujus pa- triae tempestates noslra gubernalrix constanti pectore, non parcens corpori neque vitae, se- data est, ac miligavit, ne per ducis Albani ad- ventum cuin tanto exercilu talique potestate atque commissione iuterturbcntur, fiatquc no-

' Ex Archiv. card. AlexanJ. ut supra.

Pir V ANNUS 2. — CIIRISTI 1507.

289

vissimus error pejor priore. Sed veniat (aiunt) rex noster, (|ui, si quid restat, pcrficiat ; nam pericula sublata sunl, suDcque majcstati Catho- licse pacificus cum toto suo comitalu, sive mili- tes sint, sive nobiles, in palriam patcbit ingres- sus ; sed et multo plura, ilhistrissime domine, a diversis audivi murmurari ac dici, quae, ob bonum patriae nostrse, vellcin sccreto suse San- ctitati referri, ut de remedio sua Sanclitas provi- deat opportuno, stimulando videlicet regiam ma- jestatem,uthucociusin propriavcniat persona».

106. Et certe melius fuisset, uti exitus com- jirobavit, vel Albano eam provinciam non demandasse, vel regem ipsum in Belgium se contulisse ; nam coram, rerum statu perspecto, cam forte sententiam mutasset ; quod nimirum rebellionis preeterilae jamque compressaj ra- dices funditus violenlerque essent eradicanda?, jamque piene obductas cicatrices, ferro et igne refricare Eequum minime duxisset ; Ael, pro temporis demum opportunitate, plura dissi- mulanda agnovisset. Et hoc quidem prudens fuerat Pontiticis consilium, uti anno prseterito non semel diximus, diuque idcirco, ante perla- tas ad se Belgarum preces ac vota, Philippo eidem propositum, ut praeterea ex Epistolis patet ad eumdem regem ', ab i|)so Pio, ineunte anno etiam datis, quae hujusmodi sunt :

<c Charissimo in Christo filio nostro, Phi- lippo, Hispaniarum regi Catholico.

PIUS PAPA V.

« Charissime in Christo fili noster etc.

« Cogit nos, et commissum nobis a Deo ofQcium, et paternus erga te amor, eadere cum majestate tua agere, de qua seepius jam egi- mus, et quo pejore in dies loco res Flandriee esse audimus, eo impensius hortari, monere et instare, ut sine longiore cuncfatione, ad eos sedandos tumultus sese conferat. Potest etiam nunc majestas tua, si illuc ierit, aut saltem in Italia primo quoque tempore venerit, et eo flr- mum exercitum praemiserit, saluti ejus provin- ciae providere ; sed si segnius egerit, tum cupiet illis rebus succurrere, cum minime poterit. Crescit in dies studiosis novarum rerum homi- nibus animus, quod nondum majestatem tuam te isthinc commovere audiunt : e contrario autem debilitantur et franguntur Catholicorum animi, quod nondum certum ullum nuntium acceperunt, te ex Hispania discessurum. Pro inde hortaniur te et rogamus, ac per Redem- ptorem nostrum oblestamur, charissime fili, ut, cum primum veniendi facultatem nactus fueris, omni mora omissa, in Italiam venias. Quo cum veneris, de eundo in Flandriam commodius deliberare poteris. Fama ipsa interim tui in Italiam adventus, si modo maturo ac cum ma-

gnis copiis veneris, non parum eorum, qui in fide et devotione manent, animos confirmabit, et rebelles ac seditiosos delerrebit. Plurimum autem majestali tuae expedire censemus, favo- rcm tibi in hoc bello adjungere Chrislianissimi Francorum regis, alfinis lui, quem tibi pro- pense afTuturum esse confidere debes, sicut nos quoque intelligere coepimus ; propterea quod ipsi quoque non parum expedit, cum regnum plenum haereticis et seditiosis hominibus ha- beat, qui essent cum haereticis Flandriae socie- tatem inituri, incendium illud abs te extingui, ne latius serpat, et ad ipsum quoque trajiciat. Utinam perspicere plane posset majestas tua curam et angorem nostrum, cum, tanquam ea quae oculis aspiciuntur, cernamus ruinam (juac imminet,nisi tanlo periculo perte obviam ealur. Itaque non contenti his litteris, hac eadem de re cum majestate tua quam diligentissime agere voluimus venerabilem fratrem nostrum archie- piscopum Rossanensem,nuntiumnostruin, avi- dissime aliquem certum nuntium de te in Ita- liam venturo expectantes. Datum Romae, apud S. Pelrum, sub annulo Piscatoris, die xvii Janu- arii mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo. »

107. Et huic sane prudentissimo Pontificis consilio acquieturum tandem Pliili|)pum cen- sendum est, etsi non in Belgium , in Italiam saltem nunc Irajiciendi, nisi domesticae, quae hoc anno jam adoleverant, curae prohibiiissent. Verum, cum his distractus, Hispaniam linquere nequit, ac per Albanum Belgii morbo mederi existimat, per illum amplius exacerbat ; nam, cum is, ut diximus, mitioribus omnino reme- diis posthabilis, severiorisque ingenii sui con- siliis, non modo ea se moderalione, qua usque adhuc in olficio Belgios continuerat Parmensis, sese non gerit, sed insuper omni ssevitiei ac tyrannidis genere, jeque Catholicos ac haereti- cos vexatque ipse, et ab exercitu suo impune conculi vel jubet vel permittit, nolenles etiam Belgas pro[)e ad defectionem compulit ; quod totum elicies ex Epistola ' ad cardinalem Ale- xandrinum his verbis a Stractmanno scripta :

« Superest (inquit) ut me conferam ad mi- lites Hispanos, qui, dum patriam nostram in- gressi fuissent, nullam non in rusticos nostros eorumque uxores et filias exercuerunt crudeli- tatem et inhumanitalein, stu|)rando, violando, et nihil majorum scelerum omiltendo, tam in Catholicos quam haereticos, quorum numerus admodum est diminutus, quia autea, induslria suiU celsitudinis, nostra> gubernatricis, illustris- sima! ducissa?. Parmensis, maxlina hacreticoruiu pars patria excesserat, lidein mililcs Hispani nusquam, non tain Catholicis quam aliis. pu- blice privatimque objiciunt, omnes nostr;c rc- gionis incolas esse hajreticos, tam Bruxella;

> Apud Gmib. Epist. 5. lib. 1.

Ann. — ToMLS X.WV.

Laderciii, I.

' Ibid. ut supra.

37

200

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 15G7.

quain alibi, eorumqiie mobilia, a regia mnjc- sta(e ipsis adscripla, aiileqiiam exccde!'Ciit ex Jlispania el Ilalia ; immohilia vero ad regiam majeslatem devolula esse. Quse jaclatio ni^.tinia esl malorum apud uos occasio, pr.Tsertim inler Hispaiios et Ciilhoiicos, et a paucis diobns obortus fuit Bruxcllpc lumultus, in quo Ilispani occiderunl aliquot bonos et honestos el Catlio- licos cives, nil tale opinantes ; sed tandem res sedata fuit. Die vero nona mensis prasentis, jussu ac mandato illuslrissimi ducis .\Ibani, fuere in ipsius palatio detenti captivi comites de Egmond et de Ilorne, et quidam alius domi- nus,dictus Casembrodius, dominus de Becrcke- selae , comilis Egmondani prajcipuus secreta- rius, ct in aliis civitalibus eodem (empore di- vcrsi, intcr (juos extra .\ntuer|)iam captus fuit dominus de Estrada ; reliquorum nomina nec- dum audivi. Et haec est mutatio dextera; Ex- celsi ; nam anno elapso, hoc lempore erat sua celsitudo , nostra gubernalrix , Ecclesiastici eliam viri ac omnes Catholici in maximo moe- rore ac luctu et angustiis plurimis. Cffiteri vero, et nonnulli, (ut audio) qui nunc sunt ca- ptivi, in Isetitia et exullatione. Sed justus Domi- nus et justitiam diligens, qui nullum bonum relinquit irremuneralum , et nullum malum inullum. Ul avertatur indignalio et furor ejus, ob blasphemias et conlumelias ab hasreticis, SUEB divina? Majestati, ac prelioso Corpori Salva- toris nostri Jesu Chrisli Domini nostri, sanctis, sacris, ac sanclis Dei, ac imaginibus, et qui- busvis aliis, ad divinum cultum pertinentibus irrogatis, a patria nostra pluribus et sanguineis lachrymis est deprecandum, ut, sedatis tumul- tibus et explosis erroribus, Ecclesiee Catholicce sanctam pacem elargiri dignetur. Bruxella; xiv Septembris mdlxvii ». Sic Ejiistola.

108. Duc/ssa Par)nensis veniatn petit et obti- netredeundi in Italiam. — Ducissa autem Par- raensis, cum post Albani adventum, a regimine se penilus amotam agnosceret, a rege veniain petiit e Belgio demum in Ilaliam se conferendi, nec difficulter impetravit ; et licet tunc apud regem causaretur, non modice rebellium ausi- bus aditum prKbuisse mitem ejus gubernandi rationem ; tamen culpa tunc dissimulata, a fu- turis eventibus penitus deinde delenda : et honorariis regalibusque muneribus, magna vl- delicet pecuniarum summa, et annuis aliquot redditibus decorata, in Ilaliam rediit, magno sui Belgis omnibus relicto desiderio , quos, priusquam abiret, iterum atque iterum, ut ad Catholica? Romanae Ecclesia; ac regis obedien- tiam redire, vel in ea persislere vellent, enixe deprecata est.

Qua? ad cardinalem Alexandrinum Stract- mannus scripsit ', ista confirmant : « Cteterum,

' Ibid. iil supra.

(ejusdem suntvcrba)illustrissimcdominc,quod in pra?senliarum scribam n\\w occurrit, nisi quod, ex discessu sua? cclsitudinis lola nostra infi'rior patria, nobiles ac ignobiles, a maximo usque ad minimum, nmncs maximo confocii simt ma^rorc, venerantcs divinam ia ipsa sa- pientiam, qua horridas nostrm palriae ac regio- nis temjieslalcs iiristiiia; reslitiierat tranquil- litati. Sed pUirimum consolatur suam celsilu- diiiem, quod jiost, tanto desidcrio, iinpetratam a Calholica majestate licentiam ((luam justis dc causis mota tam ferventer ac instanter efflagi- tavil) relinquat nostram regionem , etiam per aliquot menses, ante illustrissimi ducis Albani advenlum, in pristlna religionis observantia ac Catholicaj majestatis obedientia. Rogo autcm Altissimum, ut qua;, mediante siia celsitudine, optime ac feliciter, in Dei laudem ac fidei favo- rem, erant consummata, in melius semper pro- ficiant elc. Bruxellffi xxv Novembris iudi.xvii ».

109. Celeberrima Conslitutio docjmulica qua Baii errores damnantur. — Inlerim haud prai- termittendum,quod,cum Parmensis ipsa adhuc in Belgio subsisterel, ac armorum vi nobiles quos recensuimus de ha;relicis trium|)hos rc- portasset, horum nuntium ad Pium delatuin, inefTabili quadam ipsum laititia affecerat, ideo- que , ut habemus ex autlientico Ms. Codice celebris Christiana; Bibliothecse , ad debitas Deo pro insigni collato beneficio gratias per- solvendas , die decima quarta Januarii hujus anni (postridie nempe post nuntium acceptum), senex licet et viribus fractus, nil Hyemis veritus intemperiem, seplem Ecclesiarum Urbis iter conficere voluit. Nec muneri suo defuil, quin undique exurgentes iii Beigio nefarias haereses, cuin armis temporalibus decertabalur, spiri- tuali quoque ac Aposlolico mucrone ferirel ; nam kal. Octobris hujusmet anni Constitutio- nem edidit ', quae hujusmodi est :

PIUS EPISCOPUS,

« Servus servorum Dei, ad futuram rei me- moriam.

« Ex omnibus afflictionibus, quas, in hoc loco aDomino constituli, tam lucluoso tempore sustinemus, ille animum noslrum praicipue ex- cruciat dolor, quod religio Christiana, tantis jam pridein turbinibus agitata, novis quotidie propositis opinionibus conflictetur, Christique populus, antiqui hostis suggestione dissectus, in alios atque alios errores passim et promis- cue deferatur.

« Quantum vero ad nos attinet, totis viribus conamur, ul illi, simul al(jue prosiliunt, penilus opprimanlur. Magno enim moerore afficimur, quod plerique, speclatte alioquin probilatis et doctrinae, in varias sententias, olTcnsionis ct

> Exlat iuserta in alia Bulla Urb, VIII, CoDstitut. 284, In emi- nenti.

PII V ANNUS 2. — CimiSTI 1567.

291

periciili plenas, tum verbo, tiim scriplis, pro- riimpiint, deque eis, etiam in scholis inviiem controversanlur, cujusmoili sunt sequentes : Nec angeli, nec primi hominis adhuc integri merita, recte vocanlur gratia. Sicut opus ma- lum cx natura sua est mortis a^terna; merito- rium, sic bonum opus cx nalura sua est vita; aeternae merilorium. Et bonis angelis, et primo homini, si in statu illo perseverasset usque ad ultimum vitae, felicitas esset merces, et non gratia. Vita aeterna homini inlegro et angelo promissa fuit intuitu bonorum operum.et bona opera ex iege naturae ad consequendam illam per se sufficiunt. In promissione facta angelo et primo homini continelur naturalis justiliee constitutio, qua pro bonis operibus, sine alio respectu, vita a?lerna juslis promittilur. Natu- rali lege constilulum fuit homini, ut, si in obe- dientia perseveraret, ad eam vilam pertransiret, in qua mori non possel. Prinii hominis integri merita fuerunt primae creationis munera, sed juxta modum loquendi ScriplurEe Sacree, non recte vocantur graliae, quo fit, ut tantum me- riia, non etiam gratia debeant nuncupari. In redemptis per gratiam Christi nuUum inveniri potest bonum merilum, quod non sit gratis in- digno collatum. Dona concessa homini integro et angelo , forsitan non improbanda ratione possunt dici gratia ; sed quia secundum usum Sac. Scriplurae, nomine gratiae, ea tantum mu- nera intelliguntur, quac per Jesum Cliristum male merentibus et indignis conferunlur ; ideo neque merita, nec merces quae illis redditur, gralia dici debet. Solutio pcense temjioralis, quae, peccalo dimisso, saepe remanet, et corpo- ris resurrectio proprie nonnisi meritis Christi adscribenda est. Quod pie et juste in hac vita mortali usque in finem conversati, vitam con- sequimur acternam ; id non proprie gratiae Dei, sed ordinationi naturali, slalim initio creationis consfitula?, justo Dei judicio deputandum est. Neque in hac relributione bonorum ad Christi meritum respicitur, sed lantum ad primam institutionem generis humani , in qua, lege naturali instilulum est, ut justo Dei judicio obedientiai mandatorum vita aeterna redda- tur. Pelagii sententia est opus bonum citra gratiam adoptionis factum, non est regni coe- lestis merilorium. Opera bona, a filiis adoptio- nis facta, non accipiunt rationem merili ex eo quod fiunt pcr spiritum adoptionis inhabitan- tem corda filiorum Dei, sed lantuin ex eo quod sunt conformia legi, quodque per ea praestatur obedienlia iegi. Opera bona justorum non acci- pient in die judicii extremi ampiiorem mer- cedem, quam justo Dei judicio mereantur accipere. Ratio meriti non consistit in eo quod qui bene operalur, Iiabeat gratiam et inhabi- tantem Spiritum sanctum, sed in eo solum quod obedit divinae legi. Non est vera legis

obcdientia, qua; fit sine charitafe. Sentiunt cuin Pelagio, qui dicunt esse necessarium ad rationem meriti, ut homo per graliam adoptio- nis sublimelur ad statum deificum. Opera Ca- techumenorum, ut fides et poenitentia, ante remissionem peccatorum facta , sunt vitaj aeternae merita, quam vitam ipsi non conse- quentur, nisi prius preecedentium delictorum impedimenta lollantur. Opera justitia; et tem- perantiae, qus Christus fecit, ex dignitate per- sonae operantis, non traxerunt majorem valo- rem. Nullum est peccatum ex natura sua veniale, sed omne peccatum meretur pcenam ffiternam. Humana; naturae sublimatio et exal- tatio in consortium divinae nalurae, debita fuit integritati primai condilionis, et proinde na- turalis diceuda est, et non su[iernaturalis. Cum Peiagio sentiunt, qui texlum Apostoli ad Rom. II, Gentes. quae legem non habent, natii- raliter quse legis sunt faciunt, inlelliguut de gen- tibus fldei gratiam non habenlibus. Absurda est eorum senlentia, qui dicunt, hominem ab initio, dono quodam su|)ernaturali el gratuito super conditionem nalurae suie fuisse exal- tatum, ut fide, spe et charitate Deum super- naturaliter coleret. A vanis et otiosis homini- bus, secundum insipientiam philosophorum, excogitata est sententia, quae ad Pelagianismum rejicienda est, hominem ab initio sic constitu- tum, ut per dona, naturae superaddita, fuerit largitate Conditoris sublimatus, et in Dei filium adoptatus. Omnia opera infidelium sunt pec- cata, et philosophorum virtutes sunt vitia. Integritas primaj creationis non fuit indebita humanae naturaj exaltatio, sed naturalis ejus conditio. Liberum arbitrium, sine gratiae Dei adjutorio, nonnisi ad peccanduni valet. Pela- gianus est error dicere, quod liberum arbi- trium valet ad ullum peccatum vitandum. Non soli fures ii sunt et latrones, qui Christum, Viam et Ostium veritatis et vitte negant ; sed etiam quicumque aliunde, quam per ipsum in viam justilite (hoc est ad aliquam justitiam) conscendi posse docent, aut tentationi ulli, sine gratiae ipsius adjutorio, resistere homi- nem posse, sic, ut in eam non inducatur, aut ab ea non superetur. Charitas perfecta et sin- cera, quae est ex corde puro, et conscientia bona, et fide non ficla, tam in catechumenis quam in pcenilentibus, potest esse sine remis- sione peccatorum. Charitas illa, quae est ple- nitudo legis, non est sempcr conjuncta cum remissione peccatorum. Calechumenus juste, recle et sancte vivil, et mandata Dei observat, ac legem implet per charitatem, ante obten- tam remissionem peccatorum, quae in Bap- tismi lavacro demum percipilur. Distinctio illa duplicis amoris, naturalis videlicet, quo Deus amatur ut auctor naturae, el gratuiti, quo Deus amatur ut beatificator, vana est et com-

292

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1 5G7.

menlilia, el ad illiidcndum sacris Lilleris ct phniinis vcterum lestimoniis excogitala. Omne quoi! agil peccator vel scrvus peccati. pecca- lum est. Amor naturalis, qui ex viribus natiira? exoriliir, ex sola piiiloso|iliia, per elationem pra'Suniptionis liumana;, cum injuria Crucis Cbristi defciulitur a iionnuliis docteribus. Cum Pclagio senlit, qui boni aliquid naturalis, hoc est, quod ex natur.x solis viribus ortum ducil, agnoscit. Omnis amor creatur» rationalis, aut viliosa est cupiditas qua mundus diligitur; qufc a Joaune prohibetur, aul laudabilis illa charilas, qua per Siiiritum sanctum in corde difTusa Deus amatur. Quod volontarie fit , etiamsi necessario fiat, libere tamen fil. In om- nibus suis actibus peccalor servit dominanli cui»itliluti. Is libcrlatis niodus, qui est a neces- sitate, sub libertalis nomine, non reperitur in Scripturis, sed solum nomeu libertatis a pec- cato. Justitia, qua justiflcatur per fidem im- pius, consistit formaliter in obedientia man- dalorum, qua; est operum justitia, non autem in gralia aliqua, anima; infusa, qua adoptatur homo in filium Dei, et secundum interiorem hominem renovatur ac divinae naturje consors efficitur, ut sic per Spiritum sanctum reno- vatus, deinceps bene vivere et Dei mandatis obedire possit. In hominibus poenitentibus, anle sacramentum absolutionis, et catechu- menis ante Baptismum, est vera justificatio, separata tamen a remissione peccatorum. Ope- ribus plerisque, quae a fidelibus fiunt, solum ut Dei mnndatis pareant, cujusmodi sunt obe- dire parentibus, depositum reddere, ab homi- cidio, a furto, a fornicatione abstinere, jus- tificantur quidem hoinines, quia sunt legis obedientia;, et vera legis justitia, non tamen iis obtinent incrementa virtutum. Sacrificium Miss£E, non alia ralione est Sacrificium, quam generali illa, qua omne opus, quod fit, ut, sancta societate Deo homo inhaereat. Ad ratio- nem et diffinitionem peccati non pertinet voluntarium, nec diffinitionis quitstio est, sed causse, et originis, utrum omne peccatum debeat esse voluntarium. Unde peccatum ori- ■^inis vere habet rationem peccati, sine uUa relatione ac respectu ad voluntatem, a qua originem habuit. Peccatum originis est habi- tuali parvuli voluntate voluntarium, et habi- tualiter dominatur parvulo, eo quod non gerit contrarium voluntatis arbitrium. Et ex habi- tuali voluntate dominante fit, ut parvulus, dis- cedens sine regenerationis sacramento, quando usum rationis consecutus erit, actualiter Deum odio habeat, Deum blasphemet, et legi Dei re- pugnet. Prava desideria, quibus ratio non con- sentit, et quae homo invitus patitur, sunt prohi- bita praeccfito : Nonconcupisces. Concupiscentia, sive lex membrorum, et prava ejus desideria, quEB inviti sentiunt homines, sunt vera legis

inobedientia. Omne scelus ejus est couditionis, ut suum auclorem et omnes posteros eo modo inficere possit, (juo infecit prima transgrcssio. Quantum esl ex vi transgressionis, tantiim me- ritorum malorum a generante coiitraluint, qui cum minoribus nascuntur vitiis, quam qui curn mnjoribus. Difflnitiva \\xc sentcnlia, Deum liomini niliil impossibile pra;cepisse, falso tri- buitur Augustino, cum Pelagii sit. Deus non potuisset talem ab initio creare hominem, qua- lis nunc nascitur. In peccato duo sunt, actus et reatus : transeunte aulem actu, nihil manet nisi reatus, sive obligatio ad pcenam. Unde in Sacramento Baptismi, aut sacerdotis absolu- tione, proprie reatus peccati dumtaxat toUitur, et ministerium sacerdotum solum liberat a reatu. Peccator poenitens, non vivificalur mini- sterio sacerdolis absolventis, sed a solo Deo, qui pcenilentiam suggerens et inspirans, vivifi- cateum el resuscitat ; ministerio autem sacer- dotis solum reatus toUitiir. Quando per eleemo- synas aliaque pietatis opera Deo satisfacimus pro poeuis temporalibus, non dignum pretium Deo pro peccatis nostris offerimus, sicut qui- dam errantes autumant ; (nam alioqui essemus, saltem aliqua ex parte, redemptores,) sed ali- quid facimus, cujus intuitu, Christi satisfactio nobis applicatur et communicatur. Per passio- nes sanctorum, in Indiilgentiis communicafas, uon proprie redimuntur noslra delicta, sed per communionem charilatis, nobis eorum passio- nes imperliuntur, ut digni simus, qui pretio Sanguinis Chrisli a pcenis, pro peccatis debitis, libereinur. Illa doctorura distinctio, divina; legis mandala bifariam impleri, altero modo, quantum ad prfficeptorum operum subslan- tiam tantum, altero, quanlum ad certum quem- dam modum, videlicet secundum quem valeant operantem perducere ad regnum a;ternum, (hoc est ad modum meritorum,) commentitia est et explodenda. Illa quoque distinctio, qua opus dicitur bifariam bonum ; vel quia ex objecto et omnibus circumstantiis rectum est et bo- num, (quod moraliler bonum appellari con- suevit,) vel quia est meritorium regni aelerni, eo quod fit a vivo Christi menrrbro per spiri- tum charitatis, rejicienda est. Sed el illa dis- tinctio duplicis justitia; ; alterius, quse fit per spiritum charitatis inhabitautem ;alterius, quae fit ex inspiralione quidem Spiritus sancti cor ad poenitentiam excifanlis, sed nondum cor in- habitantis et in eo charitatem diffundentis, qua divinaelegisjustificatio impleatur, similiter rejicitur. Item et illa dislinctio duplicis vivifica- tionis, alterius, qua vivificatur peccator, dum ei poenitentiae et vitae novae propositum et in- choatio per Dei gratiam inspiratur ; allerius qua vivificatur, qui vere justificatur, et palmes vivus in vite Christo efficitur, pariter commen- tilia est et Scripturis minime congruens.Nonnisi

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

293

Pelagiano errore admitti pofest iisiis aliquis liberi arbitrii bonus, sive noii maliis ; et graliiu Christi injuriam facit, qui ita sentit et docet. Sola violenlla repugnat libertali hominis na- turali. Homo peccat, etiam damiiabiliter, in co quod necessario facit. Infidelitas pure negativa in iiis, quibus Cliristus non est prsdicatus, peccatum est. Jiistificatio impii fit formalitcr per obedientiam legis ; non autem occultam commuuicationem et inspirationem gralia;, quae per eam justificatos faciat implere legem. Homo existens in peccato mortali, sive in reatu aeterncB damnationis, potest liabere veram cha- ritatem, et charitas, etiam pcrfecta, polest con- sisterecum statu aeternse damnationis. Per con- tritionem, etiam cum cliaritate perfecta, et cum voto suscipiendi sacramentum conjunctam , non remiltilur crimen exlra casum necessi- latis aut martyrii , sine actuali susceplione sacramenli. Omnes omnino justorum afflic- tiones sunt ultiones peccatoruin ipsorum ; unde Job et Martyres, quse passi sunt, propter peccata sua passi sunt. Nemo, prafer Cliristum, est absque peccato originali; hiiic B. Virgo mortua est propler peccatum ex Adam contractum, omnesque ejus afflictiones in liac vita, sicut et aliorum justorum, fuerunt ultiones peccali actualis vel originalis. Concupiscenlia in re- nalis, relapsis in peccatum mortale, in quibus jam dominatur, peccatuin est, sicut et alii ha- bitus pravi. Motus pravi concupiscentioc siint, pro statu hominis vitiali, prohibiti prfecepto : Non concupisces ; unde homo eos sentiens, et non consentiens, transgredilur proeceptum : Non concupisces, quamvis transgressio in peccatum non deputetur. Quamdiu aliquid concupiscen- tiae carnalis in diligente est, non facit prae- ceptum : Diliges Dominum Deum tuum ex toto corde tuo. Satisfacliones laboriosae justificato- rum non valent expiare de condigno poenam temporalem, restantem post culpam condona- tam. Immorfalifas primi hominis non erat gra- tiae beneficium, sed naturalis condifio. Falsa est docforum senfentia primum hominem po- tuisse a Deo creari et institui sine justitia natu- rali.

" Quas quidem sententias, sfricto corain nobis examine ponderafas, quanquam non- nulla aliquo pacto susfineri possenf, in rigore et proprio verborum sensu, ab assertoribus infenfo, haereficas, erroneas, suspectas, teme- rarias, scandalosas et in pias aures offensionem immittenfes, respective, ac quaecumque super iis verbo scriptoque emissa, pr£esenfium au- ctorifate damnamus, circumscribimus et abo- lemus : deque iisdem et similibus posfhac, quoquo pacto loquendi, scribendi et dispu- tandi, facultatem quibuscumque inferdicimus. Qui secus fecerint, ipsos omnibus dignilatibus, gradibus, honoribus, beneficiis et officiis per-

pefuo privamus, ac etiam inhabiles ad quac- cumquedecernimus, vinculo quoque anatliema- tis eo ipso innodamus, a quo nullus, Romano Pontifice inferior, valeat ipsos, excepto mortis articulo, liberare.

« Caclerum, ut jam commoti his de rebus tumultus et confracfa odia facilius comprimi possint, simulque animarum saluti plenius consulatur, dilecto filio nostro Antonio; tit. S. Barfholomaei in Insula presbytero cardinali, Granvellano nuncupato, per Apostolica scripta mandamus, ut ipse quid ad perpetuam dicfarum sententiarum et scripturarum abolitionein , quid ad arcenda hujusmodi proloquia et dis- putaliones, quid denique ad unionem et pacem, cum communi omnium et Ecclesiae Catholicae satisfacfione, componendam, facto opus sit, in primis diligenter expendat ; deinde in his om- nibus, quae pro communi salule, tranquillitate et honore opfimum judicaverit, salva semper Ecclesiae praedictae unitate, eliam per alium, sive alios, fide, doctrina et religione praestantes, ocius exequatur, faciatque quidquid decreverit inviolate ab omnibus observari. Contradicfores quoslibet, per censuras et poenas |)raedictas, caeteraque juris et facti remedia opporfuna, appellalione postposifa, compescendo ; invo- cafo etiam ad hoc, si opus fuerit, auxilio bra- chii saecularis. Non obstanfibus, quod forsitan aliquibus ab Apostolica sit Sede indulfum , quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint, per litteras Apostolicas, non facientes plenam et expressam, ac de verbo ad verbum de Indulfo hujusmodi menfionem, et quibusli- bct aliis privilegiis, exemptionibus, indulgen- tiis, et litferis Apostolicis, specialibus vel gene- ralibus, quorumcumque tenorum exisfant, per quae praesenlibus non expressa, vel totaliler non inserla, effectus pracsentium impediri valeat quomodolibet vel differri, et de quibus eorum- que tolis fenoribus, de verbo ad verbum ha- benda sit in noslris litferis menfio specialis.

« NuIIi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostrae damnationis, circumscriptio- nis, abolitionis, interdicfi, decrefi et mandati, privationis et innodationis infringere, vel ei ausu temerario confraire. Si quis autem hoc atfenfare praesumpserit, indignationem Omni- potentis Dei, et BB. Pefri ef Pauli Apostolorum ejus, se noveritincursurum. Datum Romae, apud S.Petrum,annoIncarnafionisDominica?MDLXvii, kal. Ocfobr., Pontific. nostri anno secundo ».

110. Disseftatio historica in qua exponitur qui sint aiictores, fautores, et oppuqnatores hu- jus heeresis. — Toto orbe celeberrima hacc BuIIa est, quam usque adliuc miris modis impetere, calumniari ac dejicere Jansenistae connituntur, Minoritarumque ac Jesuitarum fraudibus a Pio, non se satis a malevolenfibus susurronibus praecavente, exfortam edicunt.

294

rn V AXNDs 2. — cimiSTr 15G7.

Orlum aiitem sinim tantonim errornm mala soboles isla habuerat in Universitale Lo- vaniensi, circa anniim mdli, ex duobus potissi- mum infelicibus prnirenitoribus, Michaele ni- mirum B:iio et Joannc Hassellio, qui alias Joannes Lovanii dictus fuit, seu a Lovaaio ; vi- ris sane, iit cnncors cst omnium scriptorum assertio, et Bulla ij^sa innuit, doctis, et sallem in specie, apprime piis ; quique in sanctorum Patrum et pra>cipue Augustini doctrina ita se versatos jactarent, uf communem scholastico- rum sentiendi et loquendi modum passim spernerent, ac pro niliilo ducerent. Porro ista et alia ad idem spectanlia, cx verbis ipsis viri undequaque eximii, liarumque icrum sui tem- poris peritissimi (ulpnte qui in Universitate ea- dem Lovaniensi, iisdemquc temporibus, diu fuerat commoratus) doctoris Andrce Fabritii, profonolarii Apostolici, et ducis Bavaria: Roin» apud Apostolicam Sedem oratoris, plenius dis- cere juvabit. Hic siquidem, de mense Januarii MDLXXX, proxime ab Urbe discessurus, dum pcr sacram Romanam Inquisifionem, Gregorii XIII jussu, processus contra Baium fabricaretur, coram cardinali Sanctae-Severinae, generali in- quisitore et notnrio constitutus esset ; tria folia, a se dictata, suaque propria manu subscripta, exhibuit, juramentoque delalo testatus est in illis confenta vera esse, seque pro verifate di- xisse, ex causa scientise, et publica in ea Univer- sitate fama; quac hic proferimus ' :

« Anno MDLi Michael Baius, theologise ma- gister, una cum Joanne Hassels, quo tempore prgecipui theologi Academia; Lovaniensis ad se- cundam Congregationcm Concilii Tridentini profecti erant, cceperunt in vulgus spargere nova religionis dogmata, et abstrusas quasdnm opiniones, quibus Lutheranorum secta pluri- mum adjuvari videtur. Unde, non tantum in Lovaniensi Acadeniia, verum et aliis in locis grave scandalum fuit commotum. Qua; res Pa- risienses Iheologos, utpole Belgio viciniores, excitavit, utcensoriam notam interponerent, et in multis capitibus illam innovationem con- demnarent . Procedenle vero lempore, cum flammse sequaces longius procederent, anno MDLXvi, Salmanticensis et Complutensis Acade- miae, libris prrefali iMichaelis diligentius excus- sis, plurima etiam annotarunt qua» manifestam haeresim sapiunt. Neque multo post, sanclis- simae memorise Pius V, adhibitis doctissimo- rum virorum in Italia judiciis, adversus eam- dem innovationem gravem BuIIam edidit. Tan- tis autem judiciis percussus Michael Baius, non solum suos errores non correxit, verum etiam longius progressus, in articulo jusfifica- tionis, Concilii Trldentini doctrinam arrodere et convellere non dubitavit. Cujus equidem rei

' Ex Procesas original. pag. 189.

gravissimus testis est reverendus vir, Jodocus Tilctanus, qui, usque ad exifum vita;, pro Ca- tholica et Concilii Tridenfini doctrina, contra innovafionem Michaelis Baii fortissime depu- gnavit, magnamque laudem, dum praisens Con- cilio Tridentino adfuit, ob insignem doctrinam ct picfafem consecutus est. Illius igitur vidi quasdam chartas, propria ejusdem manu de- scriptas, et inter caetera, quse de perversa et scandalosa Michaelis Baii doctrina ibidem an- nolabantur, haec qua; sequuntur ad verbum dcscripta fucrunt :

« Anno MDi.xvi, mense Novembris, nova al-

tercatio orta est super Decreto viii, sess. vi, Con-

cilii Tridenfini, in quo decernitur, quod nihil

eorum quae justiOcalionem praecedunt , sive

fldes, sive opera, ipsam justificationis gratiam

promerentur. Dicere enim Michael non erubuit

in publica dispufatione, hoc decretum esse in-

discrete et incircumspecte factum, et auctores

decrefi non salis animadvertisse doclrinam

B.Augustiniin EpistoIacvi,in qua dicit,Augusti-

num, dum tradit justificalionem esse gratui-

tam, infellexisse totam justitiam, non autem

parlem aliquam justitia;, utpote remissionem

peccatorum ; vel justitiam, qua^ cum remis-

sione peccatorum donatur, non dari propter

aliquod praecedens meritum. Nam dicit Augu-

stinus,quod remissio peccali non esl sine aliquo

merito fidei vel orafionis ; sed non advertil bo-

nusvir, potius Augustinum tam tenuem ratio-

nein meriti ibi agnoscere, ut diserte dicat, illi

merito non respondere aliquam mercedem. Et

certe hoc meritum, quod agnoscit in fide, respe-

clu remissionis peccalorum, mox Augustinus

inlerpretatur esse impelrationem, cui nuUum

respondet proprie dictum debitum, ut manifes-

tum est. Eodem tempore illud quoque addidit,

augmentum justitiae non cadere sub merituin

proprie dictum, contra expressissimum cano-

nem in eadem sess. 32. . et sententiam Jacobi :

Abraham ex operibus jiistificatus est ; dicebat,

non insinuare incrementum justitiae ex operi-

bus coniparatum ; sed dicebat, sensum Jacobi

esse, Abraham esse a Deo habitum, declaraluin

et pronuntiatum justum ex operibus ; contra

expressam doctrinam decreti x in eadem sess.

homines justificatos in justilia accepta, coo-

perante fide, bonis operibus crescere et magis

justificari, secundum illud Jacobi, videlicet:

Quoniam ex operibus justificatur homo, et non

ex fide tantum. Et Jacobus palam dicit, supple-

tam esse Abrahre priorem justitiam per opera

ejus : Ex operibus , inquit, ficles consummata

est, et impleta est Scriptura, quae dicit : Credidit

Abraham Deo, et reputatutn est illi ad justitiam.

« Vide, obsecro, quam sint haec incircum- scripte dicta, et considcretur, obsecro, quid scriplum sit proemio sextae Sessionis : Distri- ctius inhibenius, ne deinceps audeat quisquam

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 15(j7.

295

aliter credere aiit docere, quam pr.Tsenti de- creto statuitiir ac declaratur. Et in can. 32, ana- thema ei dicitur, qui de merito incrementi ju- stitijE aliter sentit, quam canon liabet.

« Vide quoquc sess. xv. cap. secundum, ubi prajcipilur omnibus Universilalibus, ut ca- nones et decreta sanctae Synodi inlegre reci- piant, ad eorumque normam magistri.doctores, et alii, ea quoe Catholicae fidei sunt doceant ct interpretentur, et ad hoc solemni juramento se obstringant. Hactenus D. Tiletanus in suis illis chartis, de quibus supra.

« Retulit prffiterea mihi reverendus episco- pus Ruremundensis, Guilelmus Lindanus, quod hucusque progressa sit illa Michaelis innova- tio, ut inter ejus compliccs et discipulos, non ita pridem, in quKstionem coeperit revocari : Utrum Summus Pontifex sit universalis Eccle- siae pastor.

(< Quales vero fructus exhoc impietatis se- minario, per totos viginti octo annos succre- verint, quilibet facile festimaverit. Multi certe pii et graves viri, hac de re eam induerunt persuasionem, ut affirmare non dubitenl, hanc non esse postremam causam, ob quam Deus permiserit tot flagella in provinciis Relgicis, regi Catholico subjectis, inundare.Tantam vero theologorum Lovaniensium scliola jamiiridem per universum Relgium obtinuerat auctorita- tem, ut ex hac propemodum sola undique co- optarentur Ecclesiis pastores. Isti igitur novo illo doclrince fermento a suis magistris imbuti, quid aliud efficere potuerunt, quam ut cor- rumperentur totum ?

<< Cum vero Pius V huic rei remedium, RuUa quadam desuper edita, constituisset, prae- claram sane navavit operam illuslrissimus car- dinalis Granvellanus, tanquam illius loci or- dinarius, cujus etiam studio factum est, ut RuIIa illa Pii V publice in scholis legeretur, ipso Michaele Raio praesente, primario senten- tiarum illarum auctore : sed minus efficax fuit istud remedium, praesertim auctoritale docendi cidem relicta.Ita enim ipso temporis progressu faciiius se rursum insinuare, et sua inventa te- gere potuit. Neque Iiic ignavos habuit discipu- los, qui passim dictitarent injuriam magistro fuisse factam. Imperitos etiam fuisse mona- chos, (his enim RuIIam Ponlificiam adscribe- bant) quam ut assequerentur mentem sui prae- ceptoris. In summa, variis calumniis, non tan- tum aliquotUniversitatum, verum etiam Summi Pontificis, adeo elusa est auctoritas, ut, defi- cientibus veleris doctrinac propugnatoribus,ilIe novorum dogmatum fabricator, solus prope- modum triumphare videatur. Hanc etiam mer- cedem suae operae consecutus, ut titulo cancel- larii exornetur, et primam dignitatem in ea Universitate obtineat. Caeterum, morbo ex indi- ciis utcumque perspecto, Sedi Apostolicae mi-

nus difficile fucrit, de opportunis remediis deliberationem suscipere.

« Ego Andreas Fabritius, protonotarius Apostolicus, manu propria subscripsi ».

tll. In eodem processu relatio alia non absimills P. Roberti Rellarmini, Societalis Jesu doctoris, Lovanii olim, tunc Romae in Collegio Societatis ejusdem Sac. Theol. professoris, de- inde sub Clemente Octavo S. R. E. cardinalis, legitur, cujus initium hujusmodi est ' : « Ante annos circiter 30, ccepit Lovanii nova quaedam doctrina, de Gratia, Justificalione, Meritis ope- rum, aliisque id genus argumenlis. Auctor pri- mus fuit doctor Micliacl Raii, qui etiam hodie superest. Is adjunxil sibi Joan. a Lovanio, qui novam illam doctrinam mirabiliter auxit. Eos sccuti sunt Thomas Gozacus,aliique nonnulli ex novis magistris ; ex quibus unus tantum cum iliso Michaele, quantum arbilror, vivit. Is ap- pellatur Joannes Lensaeus Relleolaus, theolo- giae professor in eadem Academia.Opposuerunt se novis illis opinionibus D. Quuardus Tapper, decanus, quem audio circa mortem valde do- luisse quod Joannem a Lovanio ad magisterium promovisset, Jodocus Tiletanus, Cunerus Petri, nunc episcopus in Frisia, frater Eutychius Leodius Franciscanus, et si qui sunt alii. Et quidem Tiletanus arliculos illos collegit ex li- bris Michaelis, quos Pius V Pontifex postea damnavit. Cunerus adversus eosdem articulos Librum conscripsit, quem ego Iegi,sed non edi- dit. Frater Eutychius articulos eosdem in His- paniam primum, deinde etiam Romam detulit, ni fallor. Parisienses quoque articulos 13 vel 12 ejusdem Michaelis damnaverunt, ad quos ipse Apologiam scripsit, qiiam ego legi ».

Caetera quae in eodem originali subduntur, cum ad annos sequentes pertineant, suis locis danda erunt. Minime liic tamen praelermit- tenda, quae prope finem ejusdem relationis adjiciuntur -, quod Michaelis Raii qualitatem et indolem plene exliibeant: « Vir est, inquit, prffidictus Michael, magno ingenio praeditus, et in D. Augustini lectione maxime versatus. Ad haic prudentiam, pietatem et humilitatem sin- gularem prae se fert ». At de his inferius.

112. Ex recensitis duobus proscri[itarum opi- nionum praeceptoribus, aller, nem|)e Joannes Hasselius, jam vivere desieral, antequam Pii Rulla ederetur ; missus eiiim Tridentum, (non quidem anno mdli, in secunda convocatione ConciIii,ut falso asserit Aubertus Miraeus,in suo Auctario de Scriptoribus Ecclesiasticis pag. 49, a Carolo V, sed anno mdlxiii a Philippo II Hispaniarum rege, in terlia et ultima ejus- dem Concilii Congregatione) ibi immalura mor- te praeventus, Concilii finem videre non potuit. Ad unius proinde Michaelis Raii temerilatem

' Ex suprad. Cod pag. 77. — - Ibid.

206

PII V ANNUS 'i — niRISTI 15G7.

coercendam directa Pii BuUa visa est. Porro Baium, ob percussam Apostolico lioc fulmine suam doctnnam, nnii statim ab ea recessisse, nec fuisse terrilum , quinimo in ea vindicanda perstitisse, (ut innuimus) manifeste ostendent, quse annis sequentibus proferemus,et ejus prae- sertim Epistola ad Pium ipsum, anno mdlxix, una cum .\pologia, transmissa, in qua, praiter alia suis locis adducenda, opiniones illas non- satis fuisse discussas antequam damnarenlur, asserere audacissime non erubuit. Quod qui- dem impudens assertum calumniosce falsitatis manifeste redarguunt, in primis ipsius summi Ponlificis verba illa, in BuUa apposita, et a nobis supra recitata, videlicet : « Quas quidem scntentias stricto corani nobis examine ponde- ratas ». Deinde Parisiensis, Complutensis, Sal- manticensis Academiarum censura,'. Juridicum etiam, quod paulo ante protulimus, Fabritii testimonium, quo videlicet confirmatur, non- nisi « adbibilis doctissimorum virorum in Ila- lia judiciis » a Pontifice sententias ipsas dani- natas. Ac cardinalis demum Granvellanus, epi- scopus Mechliniensis, cui Bulla; executio a summo Pontifice, cum facultate subdelegandi, commissa fuit, ut in eadem Eulia legitur. In Epistola siquidem ad Maximilianum Morillo- num, sub die xui Novembris hujusmet anni UDLXVU data, qua suam illi facultatem subde- legat, inter alia, ex idiomale Gallico in Latinum fideliter reddita, heec scribit ' : « Opera (Baii) examinata fuere a viris doctis multarum natio- num, qui unanimiter censurarunt plures propo- sitiones in illis repertas, ea forma quam per- spicies in ipsa Bulla Summi Pontificis, quam tibi mitto ».

113. Haud me latet, Gabrielem Gerbero- num, celebrem et prostitutum Jansenistam, adeoque Baianum, novissimis his temporibus, videlicet anno mdcxcvi, Baii opera prajdicta, jampridem sepulta.aliis additis hactenus inedi- tis, e latebris suo studio et conatu eruisse, et fictis typis Coloniensibus, in Hollandia, ubi e Gallia profugus et apostata delilescebat, Petri Codde episcopi Sebasteni, tunc illarum Missio- num Vicarii Apostolici, eodemque furfure non leviter aspersi (ob id postea a Clemente XI eo munere adhuc vivens deturbatus, et demum in iniquitate pertinaciter mortuus, Ecclesiae suffragiis, Ecclesiasticaque sepultura declara- tus indignus) charissimum contubernalem, pu- blicBE luci iterum dedisse. Una autem cum ope- ribus ipsis, Pontificum BuIIas, aliaque ad Baii ejusdem causam spectantia,parifer edidit,suas- que in illis adnolationes et animadversiones, suo vere schismatico spiritu ad nauseam us- que refertas inseruit. Inter eas autem, post- quam pag. 62 secundae partis, preefatam cardi-

' Id Operibns Baii pact. 2. pag. 62.

nalis Granvellani Epistolam retulit, ad illa verba : « A viris doclis multarum nationum », pro adnolatione, insigni ac graviter plectenda temeritate, ha;c ad marginem ponit ; « Docti, qui Scripturas ac Patrum sententias non nove- runt ». Quod sane, si superis placeat, retulisse solum, abunde confufasse est. Gerberonum cnim, nec nomen quidem perspectum habere potuisse, vel unius ex illis [durium nationum doctoribus, quibus cxaminanda Baiana doc- trina tradifa est ; quis ambigere valef ? Qua igi- lur ratione, Scripfuram ac Patrcs ignorasse as- serere audet, si adeo ignoravit quid scirent, ut etiam quinam essent nesciret ? Vocat deinde docfos ; at quomodo in re, de qua agebatur, docfi, si Scripturam Pafresque nesciebant, quos maxime scire debuissent, et ex quorum dum- taxat scientia, infer docfos recenseri poterant? Novisse, e contra, et omnes, el singulos, quos doctos dixerunt, Pontificem Summum, Gran- vellanum, eosque demum omnes, quibus Ba- iana doctrina cribranda tradifa esf ; Gerberonus certe diffileri non poferif. Qua igitur ralione, posthabitis omni exceptione majoribus lesti- bus illis, qui quae viderunt manibusque prope- modum confractarunt, locuti sunt : creden- dum Gerberono uni erit, qui quaicumque igno- ravif, blasphemavit ? Et revera, quis ad indi- gnationem non moveatur, tales audiens syco- phanlas, sic de se magniflce senfientes, ut quosque alios, impiis suis dogmafibus adver- sanfes, velut ex tripode, indoctos, sacraeque Scripfurae ef Patrum senlentias ignorantes pro- clament? Contumeliae siquidem illae, non solos theologos illos , qui Baii doclrinae censores fuere Pii V tempore, impefere dignoscuntur ; sed alios quoque, qui anno mdlxiv, sub Pio IV illius praedecessore, eamdem doctrinam accu- rate examinaverant, quos inter, cum fuerit, ut alios studio praetereamus, Franciscus Toletus, celeberrimus Societafis Jesu theologus, ad sa- cram purpuram a Clemente VIII deinde eve- ctus,(ut ipsemetaperte,dum esset Lovanii,anno MDLXxx, coram tota illa Universitate tesfatus esf) audebit Gerberonus Scripturae ac Palruin penitus illum dicere ignarum ? Calumniam eamdem, ab impudentissimo homine, non tam Ilalicis sapienlibus, quam praecipuis etiam, ut innuimus, Christiani orbis Acadeiniis ct Uni- versitalibus illatam, Parisiensi videlicet Sorbo- nicae, Salmanticensi et Complufensi ; quarum prima de anno mdlx, reliquae duae anno mdlxvi, Baii doctrinam atro calamo, et quidem acrius, quam deinde, hoc anno mdlxvii, Pius V eam damnaverit, sigillaverant, nemo non videt ; adeo ut in illis neminem reperire fuerit, juxta Gerberonum, qui Pafres Scripfuramque cal- luerif. Verum, quis patienter feret tanfam auda- ciam? Cui bilem tam effrons impudensque ca- lumnia non movebit, cum praecipue praefata-

Pir r ANNUS 2. — CHRISTr 1567.

297

nim Acaflemiariim censuroc, apud infandum ipsum Gerberonii opus, in quo per extensum simul exhibentur, videri possent ?

114. Alia praeterea necessario, circa Baium et Pianam, de qua agimus, Bullam, hic expla- nanda noscuntur ; ex quibus primum est illud, sententias in ea proscriptas, nec in prima ejus- dem BuIUb editione, tempore ipsius Pii exarata, nec in secunda, cum videlicet Gregorius XIII eam confirmans, in alia sua inseruit ; nec tan- dem in terlia, quando Urbanus VIII, damnans Jansenii librum, eamdem rursus, ad verbum pariter in sua altera, qtise incipit : In eminenti (ex qua illa a nobis fideliter exlracta fuit, quam superius posuimus) insertam voluit. In om- nibus (inquam) editioiiibus his, propositiones pra'fatas, nullls numeris certum est fuisse di- stinctas, vel notatas. Quod igitur passim omnes et singulee suis obsignalee numeris oifendantur, peculiare privatorum doctorum inventum fuit, qui nimirum, vel propria?, vel alioruni com- moditati consulentes, ea pro libitu diviserunt ; unde effectum est, quod ab aliis septuaginta sex, ab aliis vero septuaginta novem , et qui- dem frequenlius, recenseanlur.

113. Majoris autem ponderis est illa quae Catholicos inter ac Jansenistas, ob interpunc- tionem, post illam Bullse clausulam appo- nendam, videlicet : « Quanquam nonnulla? ali- quo pacto sustineri possent », ante subsequentia illa verba, « in rigore et proprio verbonim sensu ab assertoribus intento », lis agitatur. Cuncla siquidem verba hsec ita conjungi de- bere, ut nullum prorsus interponendum sit comma, Baiani contendunt ; ita siquidem pri- mum et originale Buliae exemplar, ab initio exaratum, Lovanium missum se habere , ibi- demque religiose adhuc servatum asserunt. Quibus positis,omnium prorsus propositionum in BuIIa contentarum proscriptionem ac dam- nationem eludere eos connixos esse, quis non videt ? Dato enim. quod ex eis nonnullae defendi possint, « in rigore et proprio verborum sensu ab assertoribus intento », nobne sequitur, eas nulla omnino notari posse censura ? Quis enim tam audax erit, ut censura aliqua dignam exi- stimet sententiam illam, qus ab ipso Summo Pontiflce, in rigore et proprio verborum sensu ab assertoribus intenlo defendi posse decla- ratur ? Admisso autem, quod earum nonnullse, censura) cujuslibet sint expertes, et ha; quidem nullo a cffiteris internoscantur ac indicentur signo, ut revera non indicantur ; quis, has et illas a cseteris segregatas, nulli censura sub- jacere , alias vero damuationis sententia rite percussas, pronuntiare audebit ? In tanta igitur rerum caligine, quae innocentes simul ac cri- minosas sententias involvit, ne forte injusta innocentibus inuratur pcena : nonne tutius erit a criminalium damnatione abstinere ? vel sal-

Ann. — ToMus XXXV. — Ladercui, L

tem omnesab omni censura immunes, in rigore et proprio verborum sensu, ab asscrtoribus in- tenlo,essejudicarc ; et ad summum esse aliqua censura dignas, « in seusu dumlaxat, non ri- goroso, nec proprio, ac nullalenus ab aiicto- ribus intento » ? Qua^ quam insulsa sinl, ne dicam fatua, nemo, nisi Baianus el im[)uden- tissimus Jansenista, in similibus nBeniis ludi- crisque, neduin Ponlificiarum Bullarum, sed sacrcE quoquc Scri|)tura;, Concilioruin et Pa- trum expositionibus jam assuelus, non videL Quamvis, ut verum faleamur, nec ipsos, qui sic loquunlur et scribunl, sic eliam senlire pu- tamus ; tum quia non adeo stolidos credimus, quos quain inaxime callidos et ad fallendum vafcrrimos cx|)eriinur ; tum etiam quia, si ita revera seniireul, ul sentire se simiilanl, qua?, qua>so, causa turet, ut totis nitereiitur viribus suadere, I'ium, iu Bulla efformanda, fuisse a Baii adveisariis circiimvenlum, eamque om- nino pra-ier suain inlentioiiem et voluntatem edidissc ? Qui vero inalis adeo arlibus Pium circumvenire ut Builain ederet potuerunl, et quidein ul Haianam doctrinain dejiceret, qua ratione iicLeles adeo ignavique fuerunt, ut a Pii sententia inlactam ipsam, nulloque modo percussain non inlelligerent ? At non intel- lexerint ; et Baiani lantuin et Jansenislce, quod revera est, a Pii Bulla nimirum non percussas Baii opiniones inlelligant. Si ila sese res habet ; cur, quaeso, igitur, BuIIlu ipsi sic irascuntur, ex eoque irascuntur, quod Baii sententias dam- naverit, si senlentias ipsas minime Ia;sit ?

116. Dicant prffiterea, in unica periodo, nullo prorsus interjecto commale, quomodo valeant haec verba : « Quanquam aliquo pacto » cum verbis illis « in rigore, et proprio ver- Lorum sensu, ab assertoribus inlenlo » cohae- rere ? Xorunt profecto grammalici, prima pe- riodi verba adversativa esse ; habere dehent igilur, cui adveisenlur. Quid vero in ea periodo exlat, cui adversari valeanl, nisi quae immediate subduntur verba ? Conseqiiens ergo est, ut id quod asseritur, posse aliquo pacto defendi, in rigore el proprio verborum sensu ab asserto- ribus inlento defendi nequeat : ne dicere co- gamur, penitus ineptam esse periodum illam, nullumque reclum reddere posse sensum. ,

117. Quo vero ad Biilla; originale, sine con- troverso commale, in Lovaniensis Universilalis Archivos servatum, afferre ea sufflciet, quae subtiliter et intime a Belgis ipsis explorata, ha- bet Bipalda ', quaeque lotidem ejusdem verbis hic duximus apponenda. Ait ergo : « Quoniam de interpunctione nobis lis est cum Baianis, a qua sensus verborum horum totus dependet : quamvis et Buliae Gregoriaiia; auctoritale, cujus extant etiamnum exemplaria , et ipso teuora

' Ripald. lom. 3., 1. I, sect. II, num. 2.

38

298

PII X ANNUS 2. — CHRISTI 15G7.

vcrbisqiic Biillfp jam ?alis sint convicti ; opercc prcliiini taiiicn visiiin fiiit hujiis coinnialis hi- storiain, ut c Relfjio cnin accepi, liic ab ovo rcccnserc. Exeinplnr BuII.t, quod Roma pri- muni inissum fuitad Michaelem Raium, manu- scriptuin erat, niillas(|ue, ut mos est curiae Roinana?, cuin aliquid manu dcscrihilur, lia- bcbat iuleriiuuctioiiiim nolas.Unde occasionem sumpsit Baius in suum commodum sic verba Bulla' inlerpretandi, ut senlentia! damnata; ali- qua?, in ri^'ore et i^roprio verborum sensu dicc- rentur vera; : quem magistri sui sensum, ut clarius exprimerent cjus discipuli, a qiiibus Lovanii tunc passim Rulla ista describebatur, sic eliain, vcrbis transpositis, aut addila paren- thesi, corruperunt, ut charta; illai anliijua?, ad quas a Baianis provocamur, ostendunt. Cum vero, non ex illo inanuscripto, sed cx allero, Roma', aucloritale Ponlificia, excuso exemplari, camdem Bullam lejrissent Suarez, Vasqnez, Pos- sevinus, aiiique scriptores, in quo manifesliim erat comina, posl verba illa, sustineri posseiit ; cum eo eliam Rullam in suos commentarios transtulerunt. Quod indigne ferens .lacobus Jansenius, doclor Lovaniensis.Baii primum dis- cipulus,deiiide collega, annoMDCxvin,in scliolis publicis, cum vehementi querela exclamavit, adulleratam esse Bullam Pontificis ab iis, qui conima illud ailjecissent, eo quod in originali Bulla , quam tenebat manu, (tenebaf aiilem illam ipsam manuscriptam, missam ad Raium, in qua nulla erat distinctionis nota) nulliim ejus vcstigium cerneretur. Quod, qua fide fac- tum sit, non discutio ; nam, si tola Rulla nul- lam habebat interpunctionem ; cur arguen- di erant, qui inter caeteras, etiam hanc (iiiam sensus manifesle requirehat apposuissenl? Ha'c est illa originalis RuIIa , quam proferunt contra nos Baiani, et ex qua comma istud sub- repliliuin esse clamant. Sed jam spero , de- sincnl id jaclare, cum rei veritatem Aposlolica Sedis auctorilas declaravit. Cum enim Bullam hanc Pii el Gregorii confirmaret Urbanus VIII, eamque sua; Coiistitutioni totam insereret, fac- tum est casu, ut comma illud tanli momenti a typographo omitteretur : quod, cum in exem- plaribus in Relgio, deinde et ColonicB excusis, fuissel reslitulum, hinc orla contenlionc, Raii fautores totam Urbani VIII Bullam in contro- versiam vocaverunt, Romamque, nomine Aca- demia; Lovaniensis, ea de re commissarios ad Sanclain Sedem miserunt ; qni cum qiiere- renlur, Constitutionem suae Sanctilatis fuisse vitialam, ejusdem Ponlificis Urbani el Officii S. Inquisilionis jnssu, ex Archivo Sancli Officii, et ex Malrice Actorum, quae in eodem Arcliivo conservantiir, exemplar prfefala; Bullae Pii V, Gregorii Xlll et Urhani VIII transcriplum, dili- gentissime collatum, atque ita im|iressum, com- missariis Lovaniensibus in manus consignatum

fuit, cum mandato Aposlolico, ut eidem oxcm- plari sic consignato fides adhiberetur, in quo coinma illud adeo disputatum, suo loco est reslilulum, adeo ut dubilari hac in re de mcnte Ponlificis jam amplius non possit. Qiiod si ad originalem BuIIam lihet respicere, testatus est emincntissiiniis cardin.-^Iis de Lugo ii Oclobris MDCXLiv,vidisse primum autographum originalc Bullae Pii V, non in Regesto, in quo a scripto- ribus Apostolicis BuIIa; describunlur, in quo nullae solent inlerpunclioncs apponi , sed In i|)somet autographo illius cardinalis, qui jussu ejusdem Pii Bullain concepit et exlendit, sc- cundum menlem Ponlificis ; et inspexisse dili- geiiter, quomodo se haberent inlerpunctiones in contextu ipsins censuraj ; ac dejirehendisse, quod, post illa verba : Quanquam nonnullse ea- rum aliquo pacto siistineri possent ; anle illa, qiiae immediale sequunlur ; in rigore et proprio verborum sensu, interposilum eratcomma, seu virgula disjiinctivaeorumdemverborum. » Huc- usque Ripalda.

118. Gerberonus in saepedicto malesano Causae Baiana; opere, parle 2, pag. 236, prae- fatum cardinalis de Lugo leslimonium una re- ferf, rejiccreque conlendit ; .Jansenislico vero more, in relalione mendacem ac iiifidelem, in responso aulem temerarium ac impiidentem se prodit. Scribit siquidem, cardinalem de Lugo, in ipso Francisci Toleti autographo, comma, post verbum possent, se vidisse testatum esse, cum tamcn de Lugo, in autographo cardinalis illius, qui Pii V jussu Rullam concepit et ex- tendit, se vidisse tanlum teslalus fuerit. Et qui- dem, cui, nisi stolido ac inerli suadere Gerbe- ronus polerit, cardinalem eum, cui exarandi BuIIam siib anno mdlxvii a Pio editam, pro- vincia demandata esf, Franciscum Tolelum esse pofuisse, qui post annos tantum viginti sex, a Clemenle VIII sub anno mdxcxiii, infer cardi- nales adscripfus fuit ? Ilis incondila ac falsa alia plura Gerberonus addit, quae cum nostrum non sit hic singillatim rejicere, aliis idcirco refutanda relinquimus.

119. PrEEterire tamen nec possumus nec debemus, non oinnes revera in Pii Bulla relatas damnatasque sententias in Operibus Baii editis reperiri, sed eoruin aliquas i[)sis Ojieribus ab illo inserfas ; aliquas soluin ab eo in scholis fuisse dictatas ; aliquas demum forte ore dum- taxat prolatas ; quod quidem, non ut alii usque adhuc, conjectura tantum, eruimus, sed ex- pressis verbis notatum rejierimus in ipso ori- ginali Processu, contra eumdem Micliaelem Baium, Gregorii XIII jussu, sub anno mdlxxx, ut diximus, confecfo.cui hujusmodi titulusesl : « Processus contra Michaelem Baii, decanum Lovaniensem, et ejus sectatdres, super qui- busilam novis opinionibus , et per ipsum Michaeleni, tam in publicis disputafionibus,

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

299

quam siiis libris et scriptis editis , assertis. »

120. Quod ad ipsos Baianos atlinet, ex qui- bus nostri temporis Jansenista?, ab ipso pro- pemodum orlu suo, eo, ut dixiiiius, summa illorum impudentia pervenit, ut, referente Ru- remundensi Lindano et Fabricio teste, Baii discipuli in quffistionem vocare contenderint : « An summus Ponlifex universalis KcclesicE sit pastor ? » exquo deinde elicilum il\ud,\i{prif7ii lantum episcopi nomine ac pnerogaliva pra>- dilum ornatumque eumdem Romanum Ponli- ficem velint ; ita ut prirnus lanlum inter pares ac a?quales, jus in caelerarum Ecclesiarum re- j,'imine nuilum obtineat, ac in messem alienam manum extendere |)ropemodum judicandus sit, si, vel inscio, vel invito, dicecesis alicujus epis- copo pasloris munus aliquod ol)ire voluerit. Ouae, quanlum a Calbolica veritate sint aliena, etiam si ccetera deessenl, et dicta et Catboli- corum scripta ; imo ipsorum, boc ferme tem- pore, tam in Anglia quam in Belgio, pro ea asserenda effusus sanguis, abunde demon- strant , ut ex nostris ac prsdecessorum no- strorum Annalibus manifestissime patel. Quis onim adeo vecors insanusque erit, ut exislimet, innumeros eos Martyres, qui novissimis bisce temporibus,pro verodogmate PrimatusS. Pctri occisi sunt, secti sunt, in occisione gladii mor- tui sunt (eliam si oris confessione palam id professi non fuissent) innumera ea pertulisse tormenta, vilamque dedisse, wiprimttm tantum inter pares Pontiticem Summum assererent, primatuque (inquam) isto ca?remoniali tantum boneslarent ? Ut verum tamen fateamur, cum Baiani ista effulire cceperunt, licet multo dete- riores in Apostolicam Sedem blaspbemias Lu- tberani, Calvinista', Zuiglianique evomuissent inler ipsas nibilominus, haec quoqiie erat, ut ex paulo ante relalis Carnesecbii erroribus mani- festum evadit ; qua forte utebantur, qui inter irapudenlissimos bujusmodi baereticos minus internosci modestioresque videri affectarent ; cura tamen revera, praeter noraen, (si taraen vero primatu ablegato, primi noraen aliquid censeri valeat) Romano Pontiflci nibil relin- quentes, borrendo scelere, eversa Ecclesiastica bieracbia, detractoque vere raonarcbico , a Cbristo Domino instituto, Ecclesiae regimine (de quo in deGnilione dogmatica Concilii Flo- renlini) aliud ei, nescio ijuid, neque arislocra- ticum, nec democraticum substituere, teraere prsesuraerent : ac Ecclesiae corpus, quo noraine sa;pe sajpius eam Apostolus nuncupare con- suevit, sine unico veri nominis capile consti- tuere vellent.

121. Nec tamen, ob id, hujus inventi, blas- pbemique vocabuli, quo, primitm inter pares episcopum , Pontiflcem Romanura nuncupan- dum censent, universaeque Ecclesiae regimen ab eo auferunt, preefatos haerelicos Lutheranos,

Calvinistas, Zwinglianos, priraos edixerim con- ditores. Constat cnim a Gra;cis id inutuatura scbismaticis, qui diu ante, sed post Pliotium pra3cipue, a Romana Ecclesia sejuncti, nil in- tenlulum reliquerunt, quo ejusdem dignitati ac jurisdictioni detrabere possent. Qui proxime tamen, praefatorum ba>reticoruui ti'ni|)oribus, nefariara eam loquendi ralionem, vel invenit, vel a majoribus scbisraalicis jara invenlam acceplamque usurpavit, usurpaiidique ansam hffirelicis ipsis dedit, nonnisi Nilum arcbiepisco- pum Tbessalonicensem fuisse putamus : « Qui (inquit Spondauus ') scripsisse reperilur duos tractalulos contra primatum Romani Pontiflcis, quos haeretici exoscuiantur : quasi vero aliud a Graecis, ex quo ab Ecclesia Calbolica recesse- runt, quam fffidifragia, mendacia, scbisuiata et haereses expeclare liceat ». In ()ra;memorato Florenlino Concilio, Nili bujus Opuscula, tum baec, lum alia, in qui!)us de Spiritus sancti processione agilur, damnata fuisse, bis verbis testatur Spondauus ipse : « Ejusdem Nili blas- pbemias de processione Spirilus sancti ali- asque explosit postea Synodus OEcumenica Florentina ». Et praeter haec, contra Romani Pontificis primatum ab eo prolatos errores refulat Bellarminus -, qui eliam animadvertit, ab impiissimo haeretico Flavio lllyrico, de eo- dem priniatu papae, Graece conscripta, prafata Nili Opuscula, in Latinura translata, mire fuisse corrupta. Peculiari eliam opere Parisiis anno MDCXxvi edito, a Joanne Caryopbyllo, arcbiepi- scopo Iconiensi, rejecta sunt. Sed quod plane, haeretico et scbismatico Nilo, pra;ter Lutbera- nos, Calvinislas, Zwinglianos, multo deteriores hodiernos Jansenislas et Baianos ostendit, qui statim ac eruperunt (ut innuimus) adbaesisse blasphemae Nili sententiae visi suut, illud |iro- fecto est, quod rite S()ondanus ', cura de ipso Nilo loquitur, observat : « El tamen talis ille, inquit, quid de hoc senserit (uimirum de uni- versali Romani Pontificis primalu) tandem in fine posterioris tractalus declarans, ita breviter concludit : « Quamdiu papa ordinera servaverit et veritati adba;serit, a (irimnrio et summo principatu non esse removendum ; sed , ut caput Ecclesiae, et Summum Ponliflcem, ac Petri successorem agnoscendum, omnesque ei obedire debere ». Post quae S()ond;mus : « An his (inquit) subscribent nostri haeretici ? » dica- mus nos, « nostri Baianislae et Jansenisla? ? » Numquid cum primum inter pares dicunt, am- plissimam quam vere hubet ei tribuunt pote- statem ? An frustra proprio blandientes errori, satis superque Apostolicae Sedi, se tribuere arbitrantur, cura primum tantum, Pontificem Summura inter episcopos dicunt ? An vero, pro hujusraodi tanlum inler aequales primalu, lot

' Sub anno 1355, pag. 740. — ^ De Rom. Ponl. lib. U.cap. 27.. — 3 ibid. ut supra.

300

PII V AXNCS 2. — CIIRISTI 1567.

martyres sauguinem profudisse glorioseque occubuisse, ut diximus, stolide aliqui suadere volunt ? At licec obiter.

1-2-2. Cffterum, in ipsa Constitutione, pra- varum senlentiarum auctorum seu auctoris uomen reticetur, quod in eum (ut dicebamus) remissius quam posset, Poulifox agere \olu- erit, ne infamia ea videlicet notalus exaspera- retur, et pro eo quod errores abjiceret, iisdem sustinendis ac defendendis , uti usu passim evenisse compertum fuerat, pertinacius in- cumberet. Qua etiam de causa, uni cardinali Granvellano , vel aiii quem ipse idoneum existimasset, ejusdem executionem deman- davil. In hanc tamen adeo mitem agendi ra- tioncm sponte sua Pium descendisse minime credimus, sed Hispanis prscipue consulenti- bus alque adnitentibus (qui jam exorlis pro- pter religionem in Belgio dissidiis, ista quoque superaddere pertimuerunt) in ipsam Ponti- flcem se trahi passum vel invitum censemus ; nam quod hic egit, nullatenus ralioni ei co- haerere cognoscitur, qua cum haereticis aliis se gerere consuevit ; cum videlicet, vel latitantes in lalebris, in quas se receperant, diligentissime ubique inquisivit, et ab ipsis prodire coegit; vel publica severaque justilia, vulgatis ubique eorum erroribus ac nominibus, in ipsos ani- madvertit ; utpote qui compertum haberet, monstra hujusmodi, vel raro, vel nunquam lenitate mansuescere consuevisse, et ideo vi omnino coercenda esse et dure increpanda ; cthaeresim cancrum esse, cui, nisi ferro et igne (omnino lenioribus remediis aliis posthabilis) occurratur, « latius semper magis », inquit Anselmus ') « et magis occupat, et devoral, ac maculat mentes, in quibus radicare coeperit, sicut morbus qui dicitur cancer, latius semper occupat, confoedat, ac illam partem in qua nascitur devorat ; vel sicut piscis, qui dicitur Cancer, qui non in ante sed refro tendit ». Quod quidem, si unquam alias, modo accidisse fatendum est, cum iuijusmodi lenitate, qua aeque ac Pius, qui ei successit, Gregorius usi sunt, nil aliud profecto effectum fuerit (praeter ipsorum utique voluntatem et confra spem) nisi ut latius perditissimorum errorum virus dilatarefur, in malitia magis magisque eorum auctoribus obfirmatis, innumerisque ab iisdem praeterea ipsorum pernicie corruptis : adeo ut in immensum succrescente flamma, tota psene Catholica Ecclesia conflagrasse visa sit : unde usurpari jure posse Jacobi * iliud censeafur : Ecce quantus fgnis , quam magnam sylvam incendit.

123. Eo magis idcirco, quod e vivis sublato, ut diximus, Joanne Hasseiio, altero errorum inventore, unus dumlaxat Baius damnatarum

' In n. ad Timoth. cap. 2. — * Jacob. iii. v. 5.

senfentiarum, uti auctor, sic assertor reman- serat ; minus ab eo (utpote quem, quando- cumque veilent, in sua potestate haberent) ilispani sibi mefuere pofnerant, et Pius, con- sueto zelo acrius cohibere potuisset, ea cum iUo comitate se gessisse, minime probandum videfur. Excusationem aliquam nihilominus promerentur, quod res eis fuerit cum lioniine omnium vaferrimo, qui pietafis semper ac re- iigionis obducta specie, dum intus im[)iefafem ac hajreses pervicacissime fovit, foris Ponfifici Maximo verbis obedientiam semper exhibuit : et ut supra ex authenfica relatione retulimus, « prudcnfiam, pietatem et humililatem singu- larem prffitulit » ; licet intus omni malilia et doio sic pienus essel, ut eam ijotestatem ne- garet, cui sese subjicere mentiebatur. Qua quidem arfe et asseclse iilius impune inter Ca- tholicos sincere Aposfoiica; Sedi adha;renfes, coliusione ea pritnatis in primi, ita versantur, ut ubi alii ob negafum hoc dogma ab Ecclesiae sinu projecti sunt ; hi, quamvis eo crimine obnoxii, verbi ludiflcantis beneflcio, pestilenter in ea permaneant.

124. Mirandum ideo non est, si Pius. ut- pote ea charitate flagrans, quae omnia sperat, omnia sustinet, faciie credidit failacibus Baii verbis, putavitque ad cor vere rediisse, vel rediturum speravit ; ferendumque tandem exi- slimavit, quem vere correctum conversumque censuit ; utpote qui ipse etiam peccaforis mor- tem noliet, sed magis ut converteretur et vi- veret. Muito autem magis mirandum esse non immerito censebit lector, aiios, post Pium Pontifices Summos, ubi ab eodem Pio ienitatis medicinam morbo adhibitam nii prorsus pro- fecisse tot experimenfis didicissent , alteram priorique oppositam adhibere non cogitasse ; quamvis in deteriora semper segrotum proia- psum cognoscerent, et eo usque proiapsum, ut, juxta Prophefam, insanabilis evaderet fra- ctura ejus, pessima piaga ejus fieret.

123. Verum (ut innuimus) cum improbam hanc hcereditafem (hypocrisis, videiicet, men- dacii ac falsitatis) a Baio , et post Baium a Jan- senio, qui ilios secuti sunt, plenissime acce- perint, ac prse cuncfis h£Ereticis, qui unquam fuerunf, dolis concinnandis, tergiversationibus, simulationibus incubuerint ; ita ut haud facile a Catholicis internosci possent ; hinc pruden- tem Summorum Patrumfamiiias caufelam per- saepe processisse pufandum est, ne dum zizania coiligerentur, una cum eis eradicaretur et fri- ticum. Nostra famen aetate , superbia eorum tum numero tum viribus sic crevit, ut messem praestoiari necesse non fuerit ad ea in fasci- culos aiiiganda ut comburerentur igni ; cui ipsimet (cum nempe adeo insoienfer se extu- iere ac prodidere) jure sese tradendos exhibue- runf ; uti re ipsa a Pontiflcibus Summis reite-

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

30f

ratis vicibus, facliim vidimus. Et niiiilomiiuis, hoc ipso tempore, ex eadem secta innumeri pcene sunt, qui, in vestibus ovium incedenles, intrinsecus sunt lupi rapaces ; et liaud raro, simulata specie, veras Christi oves diripiunt : a quibus sane insidiatoribus occultls, majus periculum quam ab apertis bostibus EcclesicC Dei imminere, experimento docti dolemus : ut propterea ex corde et humiliter Summi Domi- nici gregis Pastores exorandi censeanlur, ut a talibus caveant ; et eo magis, quo hi ad tantam demum dolosam pervenerunt perfidiam, ut eos etiam acerbissime impetere haud raro simulcnt, cum quibus eo ipso tempore impiissima ncces- situdine juncti esse deprehenduntur : ColUgata est (inquit Oseas ') iniquitas Ephraim, abscon- ditum pcccalum ejus.

126. Pius cardinali Granvellano committit executionem Bullse, et Dominicanis dat potesta- tem absolvendi a censuris in foro interno. — Caj- terum Bullse contra Baium editaj executio, a Pio, ut diximus, cardinali Granvellano deman- data est ; is autem eam ad Maximilianum Mo- rillonium, Ecclesioe Divi Pelri Ariensis prae- positum, suumque in Ecclesia Mechliniensi generalem vicarium transmisit: qui illam, tum omni Academia; Lovaniensi, tum ipsi Michaeli Baio, sub die vigesima nona mensis Decembris hujusmet anni denuntiavit. Summa animi in speciem, ut innuimus, demissione, Apostolicaj sese censurae Baius subjecit ; at quo animo sese vere subjecerit, quse sunt subsecuta palen- ter ostendunt. Majori alacritate ac reverenlia Summi Pontiflcis mandata , toto Christiano orbe pra!clara, Academia Lovaniensis susce|)it, ut propterea merito censendum videretur, ab- dicatis undequaque simultatibus, quffi incon- ditis illis senlentiis excitataj fuerant, pacem ac tranquillitatem deinceps in ea futuram. Sed quia in ipsa contumax ac pervicax anathema perstitit Baius ; ideo absconditus potius est ignis quam extinctus ; imo illum perpetuo foventibus, tum Baio eodem, tum sectatoribus ejus in illud tandem incendium erupit, quod suis locis nobis dicendum erit.

d27. Enim vero Pontiflcem minime latuisse Morillonum , cui diximus Constitutionis exe- cutionem a cardlnali Granvellano fuisse de- mandatam ; imo eximiam ipsius virtutem ac Catholica; religionis zelum optime perspectum habuisse , (unde rile quoque putandum sit , nonnisi Pio auctore, id ei munus commlssum fuisse) ex eo inleliigi posse cognoscitur, quod cum Pius in Belgium Surrentinum arcbiepi- scopum (ut toties diximus) suum nuntium misit, ab ipso Apostolicas quoque litteras ad Morillonum deterri voluit.

128. Magis vero quam Baio ac Baianis, Pii

' Oseae, xiii, 12.

lenitalem ac clcmentiam bacreticis aliis qui in Belglo morabantur, boc ipso tempore cen- sendum est profuisse. Qua autem ratione, ex Eplstollsa Joanne Stractmano, allas memorato, lioc anno, ad cardinalem Alexandrinum datis, intelllges. Eas, ex proprlo origlnali exscrlplas, hic integras damus, utpote quod in ipsis non- nulia etiam habeantur, quse superius a nobis reiata confirmant, suntque hujusmodi :

" Illustrissime domine et reverendissime in Christo pater.

« Nihil serium aut particulare, quod fute illustrisslmfc dominatloni scribam, in prsesen- tlarum adest, pra;ter quod, dlllgentia, saplentla alqiie animi constantia illustrissima? nostrae gubernalrlcis, Ducissae Parmensis, et post de- viclos inlmicos Crucis Chrlsti, non procul a civitate Tornacensi, fldei ac Christianae reli- gioni, in nostris regionibus, Dei qui irascitur ct propltius est, et peccafa hominum in tribu- lalione dlmlttit, inexhausta clementla, melio- rem habitura cxilum sperantur. Velut enim mare, ex turbido serenum, ccelum ex nubilo hilari aspectu resumitur, et in signum princi- patus clementiae, regem apum natura privavit aculeo; sic mulfo amplius ipse formator rerum omnium, humanae miserise sponfe subivit acu- leos, ut divinos ef justos humanitas evitaret, cum quibus, si quandoque eam pro demeritis percufit, non uflque ambitiosa velut ultlone, mortlficat et vivificat, vulnerat et medefur, et quoniam quidem toti (proh dolor !) jara constat mundo notorium, qualiter, peccatis nostris demerenflbus, sequlssime a Deo dere- licfa nostra pafria (praesertim a tempore, quo insidlanfes ursi et tortuosi serpentes pestifera rabiei suae venena spargere coeperunt) ab in- fectione leprae haereseos, et in seipsa quam incurate marcescens, in odium sui ipsius in- fecta ceciderif ; ac quomodo populus, et com- mune, semper amans rerum novarum, vulgus, ab hajreficis quam misere illusus sit. Quia tamen (laus Deo in aefernum) certa experientia cognoscere incipimus, quamplurimos esse, qui ulfro fatentur se infelicissime illusos, ab haereticis falso persuasos, atque ob id desi- derare ex corde, omni haeresi abjecta, velle reconclllari Ecclesiae, fidemque amplecti veram et Christianam : ideo ut misere decepti ab hae- reticis, viri ac mulieres, senes ac juvenes, qua decet reverentia afque sanctifate, ad Dei glo- riam ipsorumque saiutem, omnium peccafo- rum ac censuraruai absolutione percepta, pro- ximum mereantur ac valeanf celebrare Pascha Resurrectionis Dominicae ; humilllme deprecor ac supplex oro, nomine R. P. Provincialis no- stri, provinciae Germaniai inferioris, ut vestra illustrissima dominatio impetrare dignefur a Sanctissimo domino, pro communi salute ani- marum, quatenus Sua Sancfitas, cujus vices

30-2

Pii V Axxus 2. — ciiRrsTi 1567.

gerit in terris, clcmenliam imilando, vivre vocis oraculo eiilem noslro provinciali, et illis fralribus suae provinciis, quos ad lioc idoneos judicaveril (e (juorum numero ego unus cupio liaberi, si ad boc ()uo(|nomodo aptus jiidicalus fuero), conccdal facullalem absolvondi, in foro conscienliac dumlaxal, resipiscenles quoscuni- que haereticos, el erimus obligati omnes, orare pro incolumilate V. illustrissima; Dominationis, ac felici successu Suae Sanclitatis, cujus liu- millime sanclissimos exosculor pedes. Bru- xellae, vi Februari sidlxvii.

<( Vestra> Illuma; Dominationis RmED Fr. Joannes Stractmanus humilis servus. »

129. Nil erat, quod magis optaret Pius, quam ut pr.Tvaricatores ad cor redirent, et ab lia^resi deperdittc oves ad Ecclesit-c ovile rever- terenlur ; niliilominus sic clementiae tempe- randa officia existimavit, ut tamen disciplinse rigorem omnino non ablegaret. Quapropter praefatis Dominicanorum Provinciali ac Joanni Stractmano, qiiam pelebant, haereticos in foro conscientiae absolvendi facullatem concessit ; ea tamen apposita conditione, ut qui absolu- tionis beneficium obtinere voluissent, haeresis complices faleri a|ierireqiie tenerentur. Veriim eo lunc in Bclgio religionis rcs perduclas fuisse, ut ex exbibito a Pontilice optimo reme- dio, nil prope ulililatis sperandum esset (quod salubre tpmperamcnliiin acger quisque , nec qiiidem summis labiis gustalurus esset), Epi- stola ad euindem cardinalem Alexandrinum, ab ipso Joanne Stractmano scripta declarat, estque liujiismodi :

« Illuslrissime domine et reverendissime in Chrisfo pater.

« Debito manuum osculo praemisso, cum humillima semper mei commendatione nequeo V. illlustrissimae dominationi sufficientes re- ferre gralias, quod nostro reverendo patri provinciali, el mihi miserit licentiam a Sanctis- simo Domino noslio reconciliandi S. matri Ecclesiae Calbolicai resipiscentes peccatores, ac eosdem in foro conscienliae absolvendi. ea ta- men lege, ut conscios ac complices suos indi- cent : qu£E quidem conditioiialis (sit, quffiso, dictum venia V. illustrissiinaj dominationis), si intelligitur, quod indicent judici saeculari, aut nobis extra confessionem, ut nos aut judici saiculari, aul inquisitori beretica; pravitatis in- dicemus, videtur taclu difficillima, quia nemi- nem, aut rarissimum. scio certo, qui ad boc (ea est temporum calamitas) induci poterit. Nec etiam quslibel civitates praesentem habent inquisitorem ; imo nec ipsa Bruxeila, ubi aula est regia, sed paucissimi inquisitores niultis ac diversis praesunt civilatibus et oppidis. Addam et aliud verbum, confisus de benignitate vestrae illustrissiinae dominationis. Existentibus rebus, ut nunc sunt, in nostris regionibus, haec con-

dilionalis non vidctur, modo supradicfo, obscr- valu necesijaria ; nani in omnibus civitatibus, oppidis ac locis per totam nostram patriam (proh faciniis indigniiin ! ah I audaciam atque pra'sumpli()iicm inaiulitam ac detestabilem !) qui vernm alque Catholicam oderunt fidem, omni timore siiblato (etiam in noslra civitafe Bruxellensi, ubi non modicus ha^reticoruin fiiit et est niimerus), non pudet eos fateri se esse hiijus fnrintB homines ; iino ultra minas ac injiirias, qiiibus Ecclesiaslicos prosecufi sunf, se tales gloriati sunt. Non itaque opus esse videfiir, complices indicare, qui seipsos toti mundo palam fecerunt. Verum. si suae Sancti- tati placeret ac consultum videretur, concedere nobis licenliam absolvendi hjEieticos resipi- scentes in foro conscicntice tanfum, ea lege ut nobis, quibiis confilebunlur, aut pastoribus propriis secreto indicent suos complices, qua- leuiis per nos, aut per paslores possent reduci ad veram Calliolicam fidem ; non dubitarem, quin ea conditio faciliter et cum animarum fructu posset observari. Supplex itaque rogo V. illustrissimam dominafionem, ut haec cura aliis qiiae modo referam, compellente me ad hoc propria conscientia, in bonum (ut aestimo) Reipublicae nostrae, suae Sanctitali in animarum saliitem relerre atque proponere dignetur. Bruxellae, vi Junii, etc. ».

Ctim vero, vei mulliplicibus aliis (ut acci- dere iis solet qui publicis muneribus defun- gunliir) disfractus negotiis , cardinaiis Aie- xandrinus his Stractmani litteris respondere dislulisset ; vel Ponlifex rem inagis maturan- diim censpief, eam novis idcirco litteris urgere Straclmanus idem decrevit ; quae ejusmodi fuere ' :

«iilustrissime domine et reverendissime ia Chrisfo paler.

« Dcbito sacrarum manuiim oscuio prae- missso. Quan(|uam, illustrissime domine, pro comperfo halieam V. I. D. inagis arduis ac praegnantioribus occupatam negotiis, quam ut meis scripfis attendere possit ; attamen •novet me animariim zelus, urgelque secundo sermo- nem facere. Elapsis itaque diebus, per litteras V. I. D. maximas egi gratias, eo quod misisset precibus meis reverendo patri provinciali , eisiiue, quos idoneos judicaret, ac mihi licen- tiam, a Sanctissimo Domino noslro, reconci- liandi S. Malri Ecclesiae resipiscenfes haoreficos ac eosdem in foro conscientiae absoivendi, ea iege ut conscios et com|)lices suos indicent. Sed quam pauci adhuc siut haereticae pravilatis inquisifores ; quandoquidem etiam haeretici nosfrae palriae, omni timore siiblato, noii fuere veriti profiferi, se esse liujus farinae homines ; qui vero se taies esse gioriati fuere, se ipsos

' Ei prop. original.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI I5G7.

303

toti imiinlo palam facientes, ideo supplex ro- gal)am, ut modo rogo V. I. D. ul iii animarum salutem , su<e Sanclitati ptoponere dignelur, ulrumne sufficeret secreto iiidicare nobis, qui- bus confitebuiilur, suos complices, (jualenus per nos possenl reduci ad veram Callioliram fidem, aut si forent obstinati, tunc dcnuntiare oporteret iis, quibus ex officio incumbit, ne f«ientcs liirci gregem Dominicum iiificiant, quam humillime deprecor V. I. D. ut in con- solationem animarum , hapc sua; Sanctitati proponere dignetur, ne communis populus, qai misere ab istis pessimis liajrelicis ost se- ductus, pro quo clementissimus Domiiius no- ster Jesus Christus suum preliosissimiim san- guiiiein fudit, tanto beneficio sacramfiilaiis absolutionis liareat suspensus. Bruxellce, xiv Septembris mdlxvii ».

130. Ubi ista plene cogno^if, ea stalim quam apposuerat conditione submota, anipli»- simam, quam petierant absolvendi hirreticos facullatem, Pium Slractmano ac sodalibus aliis Dominicanis concessisse : ac oplimaiii prxderea normam prfescripsisse, qua cum lucreticis sese gerere debuissent, ejusdem Straclmani, quae sequunlur lilteraj ' oslenduut :

<i Reverendissime alque illuslrissime do- niine.

« Debito, etc. Quantum in dies magis ma- gisque, ob iiinumera beneficia a divina bonilale suscepta, sim obligalus Deoijue debitor, iiifelix essem, nisi, ipso danle, cognoscerem, ac coiia- rer pro viribus, bonis operibus, i|)sius sancto auxilio, coram sua divina Majestate gralus in- veniri ; quod ut faciam, continuo.cum eflicacia supplex oro Deum nostrum , cujiis largiflua; bonitati placuit, inter varia et infinila beneficia, ut, medio iilustrissima; vestraj dominationis, legerentur meae lilterae coram Sanctissimo do- mino nostro, a cujus Sanclitale, tanqiiam a Christi vicario , dimaiiavit verbiim veritatis, inodusque quem observare debemus in ab- solvendis ha;reticis , quorum (proh dolor I) magnus apud nos reperitur numerus : prout clarissime palet ex lilteris V. illuslrissima; do- minationis, quas summo cum gaiidio, et cum debita reverenlia recepi xxii Novembris. Elenim verissima atque sanctissima ha;c sua? Sanctitatis declaratio,et me plurimum, et omnes timoratas conscientias consolabitur ; quam graliam nobis a Sanctissimo nostro, eo modo nobis gratiose concessam, ut digne, ad Dei gloriain, anima- riimque salutem, valeam exequi, atque mea; orationes, pro hoc statu turbulento, coram Deo sint acceptfE, supplex genibus provoliilus, ex intimo corde, et cum magna reverentia ac de- votione cupio, Sanctissimi domiiii nostri susci- |iere sanctam benedictionem ; confisus, quod

' Ex originali.

ista mediante, mihi Dominus Deus gratiam |)iu'stal)it faciendi qux oi piacita sunl semper. BruxellK, xxv Novembris mdlxvii ».

131. /Ei|uali aiitem, vel fidei, vel animarum zelo ac Slractmaiius, in Belgio plerosque reli- giosos atque Ecclesiaslicos alios viros se non gessisse, utpotc qui, disciplina pffine omni abjecta, deliciis ac hujus sa^culi voluptatibus hoc tempore se tanliim dicasse videbanlur ; unde, justo Dei judicio, factum sit, ut siue uUo prorsus delectu, ab haerelicis in ipsos, prte aliis, sscvitum fuerit ; qiia? iiiferius suis locis dicenda erunt, manif -sle monstrabunt.

132. Hieretici Galli totam regiam captivam facere tentant, sed profliijati in Lotharinginm fufjiunl, non sine multis patratis sceleribus. — Dum haec in Belgio agel;antur, hajresumque vel fautores vel auctores lemporalibus ac S[)iri- tualibus armis Hispaniariim rex ac Pontifex insequebantur, eorum periculo (^roxime adja- centes Galliarum sectarii commoniti, sibi i(/sis metuentes, non tam Christianissimi regis iram avertere, vel abs se (^ropulsare, quam ipsiim etiam ullro lacessere, ac |)rimi impetere, teine- rario conatu ausi sunl. Sententia siquidem illa, in quam uterque rex, ut (irselerito anno di- ximus, desccnderat, vires sibi invicem mini- stiandi, ut communes hostos altererent ; sic latere eos minime potuit, ut malum aliquid in se meditari sallem non sus[)icarentur ; quapropler siunilala et occulla forte in se con- structa damna, publico el aperto facinore de- turbanda censuere.

133. Mense Septembris hiijus anni rex ac regina, Moncelli, haud longe a Middis Bononiae urbe, morabantur, ubi Solemnitatem S. Michae- lis archangeli, cum ejus Ordinis inilitibus, ex more cajlerorum Francorum regum celebrare statuerant. Optimam hanc occasionem sectarii, tum Catholicoruin prfecipuos, tum universain regalem domum perdendi nactam existimarunt: ideoque qui inter eos priinas obtinebant, Con- dteus et Admiralius Rozeuin, (larvuin ejusdein provinciae oppidum, convenlie pra:ce(ieranl suo- rum equites , cum inlerim |)editum copiae pra^sto esse tota fere Gailia juberentur. Ex improviso, quingenlorum equitum numero, aut regem capere, aut interclusum obsidere statuerant, et ex senlentia evenisset, ni conspi- rationis pluries admonita regina, tandem fuga, regi, sibi ac reliquis filiis consuluisset, primo Meldas, deindcLutetiam usquenoctu progressa.

134. Nullatenus aiitem hoslium manus evasissent, si sex millia Helvetiorum, qui recens (tuendi ab Albani Ducis exercitu in Belgium trajiciente regni conGnes prujtexlu) conscripti, eadein fere hora ad locum, ubi logia domus morabatur, ()ervenerant, aiixilio iiom adfuissent. Hi enim e vestigio fugientem Mildas regein subsequentes, cuin ComlKus, mane facto, ip-

Pir V AXNTS 2. — CHRISTI 1567.

sius fugam cognovisset, eumqiie aggrcfli con- tenderet ; acie instrucla, passisque vi \jllis pro- cedentes, omnes illius conatus initos reddi- dere ; ita ut, vel eorum gonerositale perterritus, eos lacessere ausus non fuerit ; vel , quod eo expectatae sectariorum suppetiae non pervenis- sent, se illis, viribus imparem agnoscens, nisi per summam tcmeritatem eos tandem impeterc posse intellexerit.

133. Sic dilapsum regem, ac Lutctice se receptuni nullatenus insequi tamen rebelles destitere ; idcirco eamdem urbem obsidere sta- tuenles, cunctis circa eam locis occupatis, com- ineatibusque procclusis, ad Sandionisium, dua- bus tantum gallicis leucis a Lutetia disfans oppidum, caslrametati sunt. Ad eos tamen, suadente regina (quse donec majores copias contraheret, sectariorum injuriam dissimulan- dam duxil), rex misit, qui ad pacem iiortaren- tur. Sed, cum a rebellibus, acerbioribus ac elalis responsis, nil aliud quam majorem retu- lisset injuriam, indignalus, fecialem, lilialo paludamento armalum, ipsos adire jussit, suo- que regio nomine obtestari voluit, ut arma deponerent ac coram legilimo suo judicio se sisterent. Verum, uti nec benignitate illecli, ila etiam nec minis perterrili, ulla unquam ra- tione, ad defectionem cunctis ipsorum stu- diis conversis, ad ea quae pacis erant adduci potuerunt.

136. Armis igitur ac vi rebelles rex ple- ctere decrevit, ac eorum pervicaciam infrin- gere ; ideoque Comestabilem Memorantium, ducem exercitus (quem tribus millibus equi- tum et sexdecim peditum constitisse dicunt) , aciem contra Condsum et Admiralium admo- vere imperavit. Non amplius quam mille quin- genlos equites, et mille ducentos pedites, apud Sandionisium ipsi habuisse dicuntur. In per- vigilio igitur S. Martini, prgecipui Galliarum regni patroni, regiis copiis hserelicorum exer- citum aggredientibus, magnum commissum est preelium, in quo, licet plurimi ex utraque parte corruerint, et inter Calholicos totius exercitus dux Comestabilis, qui, licet octogena- rius, strenue decerlavit, ac postridie est de- functus , nihilominus hi victores evasere. Magnis jure meriloque laudibus scriptores eumdem Comestabilem celebrant, quod pro religionis Catholica; et avitae, cujus semper observanlissimum se prsebuerat defensorem, pro regis sui ac patriae, quorum nominis et salutis nunquam non studiosissimus fuerat, tuitione ; adversus affines et consanguineos suos, religionis desertores, regi rebelles, patriw hostes, in oculis regis ac patrise, victor clarissi- mus, mortem oppetierit. Sed illud inter haec In primis memorandum nihilominus videtur , quod refert De Aviia : « Mortuus est (inquiens) absque ulla prorsus mentis perturbatione, exi-

miamque animi constantiam ac firmitatem exliibcns ; ita ut, cum ei, in quo jacebat, cubili, rcligiosus quidam accessisset, ut eum hortare- tur ad mortcm pie libenlerque susci[)iendam, ad ipsum sereno tranquilloque vultu conver- sus, vehementer deprecatus fuerit, ne sibi molestus existeret : Nimis enim (inquit) puden- dum esset, octogiuta annorum spatio laudabi- lem vitam vivere didicisse, ac deinde unius horae quadranti mori ignorasse ».

137. Post Comestabilis mortem, regii exer- citus dux, fraler regis, sexdecim tantummodo annos natus, et Andegavensium dux renuntia- tur, totoque regno legalus creatur. Aumalius vero ad Ones GermanicP mittitur, ut hinc tria millia equilum, a Joanne Guilelmo, Saxoniae duce, et Carolo Marchione Badensi, regis no- mine, Lansaci sollicitalione, conscriplorum adduceret, ac, si valeret, adversariorum copias, ex eadem regione, sub duce Joanne Gasimiro, Friderici Electoris Palatini filio, venientes pro- hiberet : quod ut fieret, summopere curavit eliam Pontifex, qui hac de causa, et nuntium et litleras ad Lotharingiae ducem, ut ex Episto- lis inferius ponendis constal, Catholicae religio- nis zelo plenas, dedil. Verum, cum, post San- dionysianum certamen, a quolidie confluentibus ad regium exercitum novis auxiliis, haeretici non leve sibi obsidionis periculum imminere animadvertissent ; vel saltem, ne cum praefatis copiis Palatini conjungi impedirentur : relicto loco , in quo eo usque constiterant, obviam Germanis in Lotharingiam processerunt. Hac tamen ratione, nec eis se jungere potuissent, nec pericula in hostium manus incidendi eva- sissent, ni eaquorumdam consiliariorum Ducis Andegavensis consilia avertissent ; hujus enim exercitui cum accessisset, missus ex Belgio ab Albano duce, Joannes Lignius Barbansonus, Arembergii comes, preecipui nominis dux cum mille quingentis equitibus optime instructis, et delecto comitatu, ac duobus tribusve pedi- turn millibus ; tot viribus, et insequi, ac penitus fere deleri posse Admiralius ac Condaeus vide- bantur. Et quidem haec erat Andegavensis mens, qui quam celerrime insecutus est eos, ut debiles et ex longo itinere defatigatos ag- grederetur ; verum dum scrupulose nirais acies ad pugnam instruunlur, ac callide certamen differtur ; hostes, fuga arrepta, in tutiora loca se recepere. Per ejusdem Condaei socrum, ab aula regia missam, actum cum eo fuisse de pace ineunda, fere eodem tempore, scribit De Avila ; tamen ex industria faclum id ipsemet asserit, ut facilius a supervenienli Andegaven- sis exercitu Condaeus ipse deprehenderetur ; neque enim hoc anno inter rebelles ac regem res compositae fuerunt, plurimi, alioquin fide digni, scriplores existimarunt, sed sequeuti.

138 . Qua> autem et quanta fuerint sce-

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1 5C7.

305

lera, ab haereficis, hiijiis belli occasione, ciinclis in locis, oppidis, ac priPcipuis etiam urbibus, quas armis vel dolo suheKerunt, hoc anno pa- trala, paucis complexi sunl Nalalis Comes ac Michael ab [sselt '. «SfEvitum est,» inquil is, «in omne genus hominiim ac rerum sacrarum, id- que non solum in Turonibus, sed et Lufjdimi, Aureliae, et per omnem Piclonum regionem : fuerunt enim eversa brevi tempore soloque ajquata pliira sexcentis coenobiis, succensa non pauca : insolentia impielasqiie, qua usi suntin sacratissimam Euch.iristiain, nullo est unquam audita sseculo. Non modo aurea pretiosaque supelleclili.i templorum dlrepta,sed lotfe urbes ferro igneque vastalae. Mutta millia nuinmuiim seditiose a populis extorta, urbes castellaque moenibus nudata, aul, impositis diuturnis prae- sidiis, vexata, cives expulsi aut in conspectu uxoriim flliorumque misere jugulati, agri ho- sliliter devastati, coloni per ludibriiim necati, ad qiiinque millia sacerdotiim Ecclesiastico- rumqiie hominuin variis locis inlerfecta ». Sic ille:et haec quidem talia ac tanla hferelicorum impiissima scelera pravain eorumdem mentem abiinde salis manifestarunt ^ : neqiie enim ulla ralionabiliscausa prBetendi valel.quahujiismodi, contra Deum, regem, religionem ac universum regnum, diabolica ac feralis conjuratio excusari poluerit, ut nonnullos contendere non piiduit.

139. Periculis et tiecessitatibiis regise Gal- Ucse stibvenit Pontifex, excitatque cseteros prin- cipes ad mittenda auxilia. — Regina inlerea de insidiis sibi ac regi instructis, Romam misso Annibale auricellario, Pontificem adinonuerat, enixe eum deprecans , ut in lali ac tanta neces- silate, tum regise majestatis, tum Catliolicae religionis periculo occurreiet. Verbis promi non potest, quam eo niintio consternatus, quam anxio Pius fuerat timore correplus ; illud in primis dolens , ex nimia quam toties redargue- rat cum hcereticis comitate extrema haec mala derivasse. Zelo succensus manu sua igitur ad eos reges scripsit, haud diutius cum hajreticis dissimulandum , sed potius tam immane scelus armis vindicandum, seque ob id pecunias et milites suppedilaturum ; moxque ad Ludovicum Gonzagam Niverni ducem, qui ia Italise finibus morabatur, ut auxilio regi esset quamprimum, has litteras dedit:

« Dilecto filio, nobili viro, Ludovico Gon- zagae, duci Nivernensi.

« Dilecte fili, nobilis vir, salulem et Apos- tolicam benedictionem. Evasisse Christianissi- mum regem impias hcereticorum manus maxi- mopere laetamur, etDeo,qui in tanlo eum peri- culo prolexit, gralias agimus. Te vero, quod ad ferendum ei auxilium adjungaris, maxima laude prosequimur, et, ut quaiitam maximam poles

1 Ab Issell. pag. 122. Natal. Com. Hist. ul supra. — * Goulier. Illsl. Calviiiian. lib. 2. pag. 85.

Ann. — ToMus XXXV. — Laderchi, I.

celeritatem adhibeas, hortamiir. Quod hortatus es nos ad eum lam necessario lempore pecu- nia jiivandum, scilo vcnisse ad iios ah ipso rege nuntium, cui eadeni de re nnliisciim a- genti polliciti sumiis, nos regi ininmie defutu- ros, dummodo reliqionis cnusa st^rio agatiir^ non, ut ante hoc tetnpus. acta fuit. .Sed ciim pe- cuniee facullalem in prffiseiilia iion li.ibeamus, quia quidquid h.ibuimusalisiimpsimus.jiivando imperatorem electnm, illo gravissimo bello Turcarum, et Scoliae rcginam, cl S. .lo.innis mi- lites, ad insiilam Melilam inuiiicndain, miillis- que aliis prajterea necessariis suinptibns : co- gimur aliquod onus po|)iilis nostris, ct S. R. E. ditionis imponere, omiiino ci>ntra VDluntatein et institutum nostrum. Sed (iiiod ob nostias ip- sorum et domus noslrae neccssit.itcs, ut face- remus, in animiim indiicere non potiiissemtis ; statuimus id majestatis suae causa facere. Sed ut nostra pecunia hac via non ita cito cxpediri polest, tamen ralionein inihimiis, cjiis qii.im celerrime fieri poterit exigenda;, et necessilati regis, vel pecuniae, vel militiim aiixilio, prout magis expedire visuin fucrit, eliam siipr.i vires nostras subvenicmtis. Supenores littcrae tuae, quas dilectus fllius Adrianiis Ballioiiiis nobis reddiderat, signiflcationem magnam habuerunt tuae erga nos et hanc s inctain Scdcm observan- tiae. Lihenler ea qiioqne qiiae liio ipse nomine exposuit audivimus.Gratiim nobis tale officiiim tuum fuit, peiinde ac debtiit : [ilane ostendis te, in hac sancla Sede colcnda, imilatorein esse majorum tuoruin, sicut semjier de te sea- simus. Nos quoqueea erga te voluiilate suinus, qua, ut simus, et virtus, pietas, et nobilitas lua meretiir : ipsum quoque Adriannm tiia causa libentius vidimiis. Dattim RoiiiiC, .iptid S. Pe- trum, sub annulo Piscatoris, die xvi Octobris MDLXVii, Pontificalus noslri ann. seciinilo ».

140. Ideo vero ad Gonzagam scripsit Pius, se regi opilulaturum,«diiininodo caiisa religio- nis serio ageretur, et non ul antca actnin fue- rat » : quod reginae studia (qiiibus confisa, regi ac regno oplime se posse coiisulere exislima- bat; cum simulationibus videlicel, lenitate, ut pluries diximus, ac clcmeiilia poliiis quam ar- mis haereticos ad dcbitam regi ohedienliam re- digendos censeb.it) ininime iipprobaret. Per- feclo siquidem odio (tit h.ibclur ex alias memo- ralo Chisiano codice) oderat ipse Stalistarum industrias ; eo vocabulo eos indicans, qiii hu- manae tanttim ac projiriae in rebus ageiidis prudentiae innixi.juxta ejusdem regulas qua;- libet sibi faciend.i propoiierenl, neque in Deo, uti debuissent, idcirco speranles, qtiae juxta Deum rile erant agenda, debitae exccutioni de- mandabant ; ac si ad Deuin niilla hum.inarura rerum cura perlineret, et ad illuin, qui dixit ' :

' Pioverb. Vlll, V. 15.

00

30fi

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

rerme regcs r^'^»?^?}/, Tnilla pars rogiminis pror- ■sus spectaret. El niiirco artium liiijusmodi in- felicem infaustiim(|ue exilum prtevidcns, ea dumtaxat conditioiie.tjiiaiitam posset maximam pccuniarum vim, ul)i rex ac regina serius quam anlea rem curare voluisseat, se praesti- turuin promisit.

I ll.Ad ipsiim autem Niverni ducem viginti millia nummorum aiireoriim in Italicos mili- tes,e Subalpina resfione collectos, impendenda, mox misisse, tradil eiiiu aliis Gabutius; eam- demque summam in siiifjulos menses, gallico bcllo gerendo, statiiisse scribunl ; et insuper redeunti in Galliam C.aroli eardinalis aLotharin- gia nuntio, iioc tempoie ad se misso, pecuniae summam alteraiu Iradiilisse , ex inferius po- nendis ejusdem Pii Epistolis apparebit. Ut au- tem hos et alios, de t|iiiliiis infra, supra vires sumptus perferre posset, undeqtiaque pecu- niam cogerestuduit imposuitque,non(utCatena et Comes narranl) iOO, sed plus 200 m. num- mum S. R E. subditis oiiiniluis tributum, quod cbaritativum api)ellavjt : uhiijue, qui illud exi- gerent, coUectoribiis iiisliliitis, ad quos baec quK sequuntur ' mamlata dedisse reperimus:

« Dilecto filio magistro Moiili Valenti, Sedis Apostolica; notario et provinciae nostrae Ro- mandiolae praesidi.

« Dilecte fili, etc.

« Etsi statueramus ab initio Pontiflcatus, nullis extraordinariis oneribus gravare populos nobis et S. R. E. subjectos , tamen coacti fui- mus, non sine magna certe animi niolestia, ac multis et necessariis de causis, ab instituto no- Stro hoc tempore recedeie. Cum igitur de ven. fratrum nostrorum S. R. E. card. consilio et assensu, et ex certa scieiitia, ac de potestatis Apostolicae plenitudine imposuerimus subsi- dium quartae partis unius ducali de Camera, in sinfruios centuin diicalos, ab eis, quorum bona stabilia patrimonialium valoiem quingentorum ducatorum similium non excedant ; dimidii vero ducati, in siiifiiilos cenlum ducatos, ab il- lis, quorum bona iialrimonialia eam summam excedunt, nobis et Sedi Apostolicae immediate mediateve subjectis, tam R.ironibus, Domicellis et Dominis, quam aliis iiliiusqtie sexus perso- nis, quocumqtie illi tittilo lalia bona possi- deant, exigeiidum : cujns impositionis modum idcirco potissimum elitrinuis, qiiia non plus eo onerantur pauperes (|iiain divites. Nos fldem, industriam et dili^eiitiam tuam spectatam ha- bentes te in civitatihiis, oppidis, castellis et locis provinciffi nostia? Riuiianiliolae, cui praees, ip- sius subsidii , juxta iormnin quam diximus, exigendi, auctoritate Apostolica, tenore praesen- tium, collectorem, exactorem ac receptorcm ge- neralem consliluimus et depulamus ; mandan-

• Ex Aichiv. Vatic.

tes, ut in singulis istius provinciae civitatibus, oppidis el locis, certam, proiit libi visum fuerit, dicm, certumque locum, omnibus falium bono- rum possessoribus, per te vel per deputatos abs te, constituas ; intra quam diem, et quo loco profiteri ac denuntiare tibi, vel ipsis abs te deputatis singula sua bona stabilia patrimo- nialia, et verum eorum valorem exprimere de- beant : tibi, pcr te vel alios deputandos, ipsius subsidii petcndi, colligendi, recipiendi et exi- gendi, in loco et terminis ahs fe, vel ab iis, quos ipse deputaveris,statueii(lis, ac de receptis et exactis, quietantia absolvendi et liberandi : necnon contradictores et rehelles, et subsi- dium solvere recusanles, aut ultra statutam diem differenfes, ad id solveiidum, per excom- municationis latae sentenfiae, et alias Ecclesia- sticas censuras et poenas, etiam pecuniarias, arbifrio fuo moderandas, etiam per sequestra- tionem fructuum, et alia opportuna juris et facti remedia, efiam manu regia compescendi, cogendi ef compellendi ; ita uf, si infra diem sibi praesfifutam, bona sua intr"''e denunliare neglexerint, ipso jure, ea quae occulfaverint ad cameram Apostolicam devolufa esse censean- tur.Sin autem verum eorum valorem in denun- tiando non expresserint, tunc liberum sit ca- merae Apostolicae tantam pecuniam ipsis pos- sessoribus, solum pro bonis, quorum verus valor non expressus fuerif, qiianta ipsi posses- sores ea bona in denuntiando extimaverint ; et prffifer valorem exj^ressum, ducenfis etiam du- catis solufis tibi, ipsa bona, quaiidocumque vo- lueris, applicare. Atqiie ad pra?missa omnia et singula brachii saicularis auxiliiim invocandi, necnon eos, qui donec id subsidiiim exiges, ad cor reversi, de iis quae tenebanlur debife satis- fecerint, a censuris et jioenis, in (jiias propterea incurrerint, absolvendi. Quascumque praeterea personas, quas tibi visum fuerif, ad prfemissa omnia et singula, in toto vel in parfe per- agenda,Ioco tui depufandas, et cum aequalivel limitata potestate, suhsfituendi, ef quofiescum- que expedire cognoveris, eas amovendi, et alias in earum locum subrogandi, aliaque omnia in praemissis, et circa ea, necessaria vel quomo- dolibet opporfuna faciendi et exequendi, ple- nam et liberam auctoritatem danfes et conce- dentes . Non obsfautilius constifufionibus, et ordinationibus Apostolicis, privilegiis quoque, induItis,elc.Datum Romae,apud S. Petrum, sub annulo Piscaforis, xxviii Novembris mdlxvii, Pontific. nostr. ann. secundo ».

142. In Vaticano Regesto ad eumdem Va- lenfem, ejusdem argumenfi extat quoque alia Epistola ; et insuper eodem modo scriptum ba- befur ad Joannem Daptistam Rracellum, pro Campania maritima, Latio el Sabina. Ad Vin- cenfium Porticum, pro civitafibus Ancona, Fano, Firmo, Asculo et Camerini ducatu. Ad

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

307

Alexandnim Pallenterium, pro Marchia Anco- nitana. Ad Carolum, Montisfalisci episcopum, pro Patrimnnii et Umbriffi provinciis, ac pro civitafe Periisina et Spoletano ducatu. Hos si- quidem omnes ac singulos pra-fati subsidii a se impositi, in regionibus illis Apostolicos suos Pius constituit coliectores.

143. Hac occasione summis laudibus a Pio ipso pielas senalus populique Romani meruit commendari, qui, ut Catena ' ac Natalis Comes referunt, cenlum miUia nummum aureorum, ad belli subsidinm, prompto alacrique animo promiserunt. « Verum », inquit Comes, « ut exigerentur, quae promissa fuerant Pontiflci, singulis vasis vlni Romani tributum imponunt aureum nummum. Illud ubi cognovissel Pon- tifex, in solos [lauperes redundare (nam vinum Romanum soli pauperes bibunt) non passus est, ut parum laudabile : cum diceret, princi- pem oportere (lauperum curam praecipue sus- cipere, ul debilioris partis Urbis, maximeque auxilio communis patris indigentis » . Hsec Comes.

144. Romanorum famen exemplo usus est Pius, ul, quos forte impositi prfefati subsidii onus aegre, privilegiorum obfentu, subituros Bononienses putavit, ad ipsum cum subditis aliis per.-olvendiim , facilius illos incitaret; quod quidem ex E(iislola, ab eodem Pio, ad Petrum Donatum Ccesium Narniensem episco- pum, qucm illuc misit, suumque in ea civitate ipsius tribuli constituit collectorem manifeste intelligitur ; nam luijui>modi fuit:

« Ven. fratri Petro Donato, episcopo Nar- niensi.

PIUS PAPA V,

« Ven. frater, etc.

« Cum, [iropler maximas et gravissimas Apostolicai Sedis ft Christianae reipublicte ne- cessitafes coacti fuerimus, coutra voluntatem, et Pontificatus noslri institutum, de ven. fra- trum nostrorum S. R. E. cardinalium consilio etassensu, indicere nostris et S. R. E. subjectis subsidinm qu.utaj partis, et dimidiae unius ducati de Camera, in singulos, centum ducalos hujusmodi, juxta BBstimationem bonorum sta- biiium [lalriuioni.iliinn, exigendum ; fecit di- lectus lilius noster [)0()ulus Romanus rem sane prseclaram, et se et sua erga nos et sanctara Sedem A()ostolic.im fiile, pietate et devotione valde dif.'nam. Etenim simul ac desiderium nostrum cognovil, nobis centum millium au- reorum subsidium s[ionte sua obtulit, cujus exemplum, ridic(uas dilionis nostrtc et S. R. E. civitates, ut iinit.iri veliiit, sicuti sperare posse videmur, lienevole horlandas esse duximus. Itaque fraternilulis tuae compertam habentes

> Calen. Vit. Pu pag. 79. Natali Com. ffist. lib. XVIU, pag. 397.

fidem, integrilatem, et in rebus gerendis dexte- ritatem : in civitate iinstra Rononia ejusque districtu, ipsius subsidii exigeudi causa, no- strum et Apostolic-e Sedis commissarium et collectorem generalem constituimus et depula- vimus. Mandamus autcm, ul dilectis filiis xxxx viris et Commuiiifati eju.s civitatis, tam lauda- bile exemplum imitanclum ()ro()onens, si para- tos eos, uti speramiis, ad sul)veniendum nobis repereris, prout necessilafes nostra; requirunt ac postulant, quam illam civilatem, cum populo Romano proportione, et rafa sua solvere con- venit ; nihil nisi beuevole et beiiigne agas. At, si qui, quod non pulamus, difficiliores et con- tumaciores fuerinf, qiuis, nf(|ue tam grave Sedis Aposlolicae et Cliristianse reipublicee tempus, nec paterna noslra erga subditos no- stros voluntas, nec (lo^nili Romani exemplum moveat : illis illico edi .ibs te volumus alteras litteras nostras, sub .11111010 piscatoris, super ipsius exactione subsidii tibi datas, et juxta earum formam subsidium exigi ; sublata, post- quam id exigere cce^ieris, transigendi et pacis- cendi, sine expresso conseiisu nosfro, facultate quacumque. Datum Romae a[iud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, mdlxvii, Pontific. anno secundo ».

143. Quas in his Pius memorat Epistolas alteras, in Vaficano Regesfo, ex quo haec, ut diximus, accepimus, miiiime reperire potui- mus. At nec eassenaliii Bnuoniensi Narniensem episcopum exhibere fiiisse coacfum, suaserat imprimis summa praBclarjE illius civitatis erga Aposlulicam Sedem et 1'ium i|)sum veneratio ac obsequium ; at in liac senfentia omnino confirmavit, reperisse deinde, sfatim Pontificis monitis ac hortafionibus iilfro acquievisse, ac ad sexaginta millia iiuiumum in gallicanum bellum subministrasse.

146. Ut autem, cum onera gravia haec su- per humeroslaicorum liomiiHiui Pius alligabat, religiosi viri, quam |)oluissent, ipsi quoque sarcinae partem ferrenf, edito, haud multo post, Diplomate Apostolico, eos omnes, fain videlicet monachos quam Meiidicantes, ad solutionem subsidii ejusdem adegit. lllud sic se habuisse reperimus :

PIUS PAPA V.

« Ad futuram rei memorinm.

« Statutum quidfin iiDbjs ac decrefum jam inde ab initio Pontific.itus lueral, nullum, si fieri posset, in Ponlificatu nostro onus , et S. R. E. subditis saeculanbus nc(|ue Ecclesiasti- cis personis imponere, niillisqiie eos extraordi- nariis exactionibus gravare. Vcrum eas neces- sitates extitisse dolemus, fanlaque pericula imminere, ut, nisi aliqiio suhsidio juvemur, officio nostro minime salisfacere [)Ossimus ; "ttnn humani geueris hoslis, sicut ubique

308

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1507.

TulprThim psse jnm creilimus, tot repenle tan- tosqiie tiimnlliis \n nobilissimo Fr.incorum refjno. |ipr minislros et salelliles suos liaerc- ticos exfilavil. ul uon sine gemitu et horrore rererri po-^sint crii<lelia, nef.imla , impia ac delestiintta ficinora, quae in oinnibus fere par- tibus illis, in (|iiihus plus ipsi h;eretici, quam Calliolici p'>ssiint, perpetrata fuerunt et assi- due pprpelrintiir ; tanta illos iavasit rabies diripieiitli Efclesiaslicornm bona, profanandi ac diriiendi s.wntissimas Ecclesias el monasle- ria, etriindentli Eccle^iasticarum personarum saniriiinem. piT inaudila sii|ip!iciorum jirenera. Ex Iioc aiilem lam propinqiio incendio, nemo est qui non cern.it, qiianium llaliae quoque periculum immineat : in qiiibus tantis illius regni inclyli et de religioni; (".liristiana sancla- que Sede oplime merili calamitalibus , tan- toqiie el tam manifeslo Cathidicae religionis discrimine, charissimo in Chiisto filio nostro, Fr^incoriiin regi Chrislianissimo, aiixiliiim no- strum implor.inli, et religioni simul cum eo Calholicae , pro qua sangiiinem etiam pro- fundere parali essemus, deesse nequaquam possumus iiec dfbemus Auxilio vero et defen- sione nostra eliam maxime indigere res no- slras, et S. R. E. peculiares , Avenionis civitas et Comiliiliis Venassinus, Aposlolicae Sedis ma- xime fideles, in hoc universo Galliae lumiillu in maximi) versanles discrimine, ad eam civi- talem et Comilatum occupanda maxiine in- hianliltus hserelicis. Jam vero auditum esse crcdimus, qiiantiim periciili a novo Turcarum tyranno , Chrisliani nominis hosfe immanis- simo impendeal ; qiiem conslat multo majorem, quam qiiist|uam unquam majorum sunrum habuerit, classem, et caeteras res ad bellum marilimum necessarias, summa diiigentia ac studio comparare, eo consilio, ut in sequenti anno Italiam, sicuti crebro minari dicitur, invadat; ad cujus tam potentis hostis impetus prnpulsantlos, munire necesse est, et validis firmare praesidiis. nppida nostra marifima, non sine maxiiiiis sumptihus. His tot el lam gravibus necessariisque de causis. cum de ven. fratrum noslrorum S. R. E. cardinalium consilio et assensu, subsidiiim sapcul.iribus hominibus, noliis et Apostolicae Sedi immediate mediateve subjectis, pro mndo bonoruni stabilium patri- monialium, tam iii liac alma Urbe, quam in reliquis omnibiis civitalibus, oppidis, vicis et locis S. R. E. ditionis, niiper imposuerimus : aequissimum esse censuimus, a religiosis quo- que persoiiis ali.iuod sub;^itliiim exigi, ut tot et tam necessarias impensas facere possimus. Quocirca proprio motu, et ex certa scientia noslra, ac de Aposlolicae pntesl.itis plenitiidine, universis ac singnlis monasteiiis, inlra llaliam CODstitulis. Orilinum el Congregationum, Cassi- nensis, Caithusiensis, Laleranensis, .Monlis-OIi-

veli, S. Georgii in Alga Maris, Coeleslinorum, Cislerciensis in Longnhardia, S. Hieronymi, Cruciferoriim, et SyUeslrinorum, alteriim tan- tiim. quantum subsidii nomine, quutannis, camerae Apostolicae snlvere consueveriint, pro h.ic dumlaxal vice snlveiuliim ; et si qua dicta- rum Congregationiim solvere tale suhsidium non consueverit, ipsa qunque exemplo alia- rum taxetur. Conventibiis autem singulis cuiic- toriim Ordiiuim Meiitlicnntium, iiitra It.iliam consistenlihus, unam friictuum, proventiiuni et reddiluum stiorum deiimam, jiixta laxam antiquam, tenore pra'senlium imponimus et imposit.im esse decernimiis. I|isarum antem Coiigregationum qiias diximus subsidium , et Mendicanlium decimam, a nostro dilecto filio Vilellotio, S. M.iriae in Via Lala diacono cardinali, et dilecto tilio Bartiiolomaeo Bus- softo , thesaurario nostro generali , seu qui pro fempore thesaurarius geiieralis fiierit, quem ciim dicto caniciMiio, ef utroqiie enrum in soiidum, earum pecuniariim collectoiem, receptorem ct exactorem generalem, praesen- tium teoore, conslituimus ef deputamus, intra tempus, quod ipsi, vel eorum aller cocistiluerit, solvi vel per personas ab eis deputandas exigi et colligi volumus : danles eidern cameraiio, praeter ordinariam sui camerariatus ofticii auctoritatein, ac ipso tliesaurario generali, et illis , quos ipsi enrumve alter depulaverit, subsidium ac decimam, quam diximus, res- pective a dictis Coiigregafioiiiluis et Ordinibus Mendicantium, [leteuili, colligendi, recipiendi et exigendi ; et de receptis liherandi, quietandi et absolvendi ; ef, si qiia dictarum Congrega- tionum tax.ifa non fuerif, eam, prout alije taxalae fuerinf, faxniidi liheram pnfestafem. Confradiclores quoslihet ac rehelles, subsidium et decimam hujusmodi snlvere recusantes ac differenfes, ad ea solvenda, per excommu- nicafionis latae senfenliae, et alias sententias, censuras et poenas Ecclesiasticas, ac etiam pecuniarias , ipsorum vel ab eis depufando- rum arbitiio moderandas, alia(]iie opportuua remedia, efiam per sequesfrationem fructtium, ac privafionem officiorum, aliaque omnia et singula in prffmi sis, et circa ea necessaria, vel quomodolihet opporluna faciendi et exe- quendi. Necnon eos, qui ad cor reversi, de iis ad qiiae tenebantur debite safisfecerint , a senfenfiis ef censuris ef pcenis, in quas propterea incurrerint , absolvendi et reha- bilitandi : necuon cum iis, qui senlentiis hujusmodi irrelifi, Missas et alia divina offi- cia , non tamen in contemptMm claviuin, celebrando, aut alias se in illis commiscendo, irregularilalem cnntraxerinf, dispens.indo. Non obsfantibiis, etc. U.ifiim Romac, apud S. Pelrtim, sub annulo Piscaforis, iii Novemhris mdlxvii, Pontificat. nosfri ann. secundo ».

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

309

147. Opfnndiim profpclo essef, iif liaec et alia, qiiae siipra proposuimiis, vel obiler, qui in principum vel reftum aulis moraiitur, ac eo- rum el reiitnblicae studidsissimi videri affe- ctaiit, iiispicere digfi.ireiilnr ; non eiiim tam freqiienler, si isla perpemlercnt, mnssilare, imo iiifiemere audereiil confra Romanai Ecclc- si:E avariliam, ipsius(|iie cii|iiditalem coercen- dam clamarent, qiia iindique, ex principuin eorumdt-m ditionilius (iil eos dicere non ptidet), vim pecuniarum et auri coriodit et exprimit. Studio praetermitl.imus, praeter Aposlolicuin monilum, nil praelerea ab ea Geri, diviiioque simul ac liumano jure ei deberi , quod a Cliris- ti fidelibus, filiis siiis, tolo orbe constiditis, ipsi iinpendilur. Sed quid tandem est iliud, quod merito cum immensa ea tbesatiroriim profusione, conferri valeat, qiiain qiKilidle ficit, vel, ul coinmiines Cliristiaiiae fidei liostes repel- lat, vel, ut fldei praecones, in baereticortim et infidelium re^iones iinmiUaf ? Qiiid, cum in- gentibiis sumptilius, qiiibus labaiilibus regnis subvenit, calamitalibus oppressas regiones adjuvit, principes exleros ac extiles una cliari- tatis ulnis complexa esl et excepit ? Qu.enam tam dissita regio, qnae in o(iportuiiitatibus ac tribulalione piaesens auxilium illiiis experta non sit ? En Pitis, pro re^ni Gallici defensione, pro regis Clirisli.uiissiini s.iltile, se sua(|ue prope oinnia abuiide prdftmdit ac super im- pendit. Hoc ipso tenipoie Scotorum regincB pectiniam etiain sulniiiiiislraf. Melifensibus equilibus pecuniam siippedilat. Miiximiliano imperalori pecunia opem fert. Et haec quidem, ob publicum bonuin pnblice iinpimsa ; singulis vero, vel, ut e coeiio haeresum emergerenl, vel ut in illud non laberi-iitiir, iiinunieio>qiie praeferea, ob fidei et ch.irilatis sludia alia, a Pio in commodum cujtisvis nalionis ac linguae, imo hominis cujuslibel, f.iclos quolidie sum- ptus, quis recenseat ? Qiiiid (|iiidem, si Eccle- siaslicos revolvas Annales, ubi de Catholicorum regnoruin, regionuin ac principtim incolumi- taie, imo de singulorum (^linsti tidelium salufe actum est, Romanos Poiitifices semper praesti- tisse reperies : Ut propferea faieri compellaris quod, si aliquid ab ipsis |irincipibtis ac regio- nibus, ipsi, jtistis tot aliis nominibus, acci- piunt ; illiid niliilominus Pontiflces ipsos, non- nisi uli deiiositum cuslodire, ut restitnant, imo aucto loeiiore necessariori tempore reddaiit, ac ut gullalim traditam sibi pecuniam, in sum- mam plenissimam , muliiplicalam et auc- tam , suis prope modum foeueiutoribus repo- nant.

148. Caeterum Pius , nec his quae egisse usque adhuc retulimus, salis suo muneri sa- tisfecisse sibi visiis est. Quapropler, quem memoravimus N.irniensem episcdpiim, Ferra- riae etiam ducem adire voluit, et hac ei (prout

in Vaticano Archivo ' accepimns) in mandatis dedit :

« Ubi ad illuslrissimum ducem Ferrariae perveneris, eiqiie Sanctiss. D. N. verbis salu- tem et benediclionem Apostolicam niinfiaveris ac litteras de fide oratiimi tiiae habenda reddi- deris, Sanclilatis sua; desiderium ei diligenler in hanc senlenfiam exponere debebis.

<c Primum dices, scire in quanlo discrimkie versetur salus Christi.inissiini Francorum regis, consanguiiiei sui, et illius inclyti regni, pro- pter tumullus, qiii a seditiosis hominibus, di- viiiae simul ac regiae m.ijestatis hoslibns et re- bellibus excilati fuerunl. Audisse Excellenfiam suam ea, quae sine horrore animi referri non possunl, de caedibus, incendiis, rapinis, sacri- legiis et aliis nefariis faciiioribus, quae iu ora- nibus fere regni ejus parfibus, incredibili qiiodam haerelicoriim furore et rabie admit- luiilur. Ex quibus illius t.iin nobilis, tam floren- tis olim regni cladibus, ef ex t.inlo periculo cha- rissimi filii sui, et Sedis Apostolicae im(irimis devoti regis, ac religionis simiil Catholicae, Saiictissimum Dominum nosfrum incredibili quodam dolore et sollicitudine affici, diesque ac noctes cogitare, quemadmodum subvenire regi simul, ac Catholicae religioni, et tot populorum saluti consulere possif. Et quia duobus rebus praecipue rex eget, pecunia et equifatu ; tametsi jam inde ab inifio Ponfi- ficatus sui statuerat et decreverat, nullis extraordinariis oneribus et acfionibus gravare suos et S. R. E. stibditos ; tamen, propler fisci Aposfolici inopiam, ne in tanta necessi- tudine regi desit, quanfuin possit pecuniarum colligere, ut ea regem juvare possit, statuisse, etiam eos, quos, cuslodiaj siiae causa, habebat equites, et plures, si poterit, ad regem mitfere. Verum illud dolere, quod non safis magnura equitum numertim possit mitfere. Itaque cogi petere ac requirere auxilium bonorum ac de- votorum suorum filiorum Italiae principum, et licet alia aliorum causa sit, tainen confidere se, neminem eorum sibi defuturuin, cuin Dei et Redemptoris nosfri causa agaftir, et religionis Catholicae, pro qua boni et Calliolici principes, etiam sanguinem ef vifam ipsain, si opus sit, parati esse debent profundere : sed eo fidenfius illorum auxiliiim requirere, qui praeter offl- cium, quod omnium Christianortim principum commune est, peculiares suiif S. R. E. filii, et ut vocantur, vassalli et feudatarii. Ex quibus, cum ipse dux sit, confidere Sanctitafem suam, minime illum animi sfudio cessurum esse, ad satisfaciendum desiderio suo, tam pioetjusto, prEEsertim cum subveniendum sit regi, qui et propinquus ejus sit ; quin eliam, propter lan- tam necessitudinem, qtiae inter ipsos inler-

' Instruclin data reverendiss. D. Petro Donalo episcopo Nar- nieasi ad iliustriss. Ducem Ferraria; deslinato. Ex Arcliiv. Vaticano.

310

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

cedit, arbitrari Sanctitatem suam et certum habere, haiic hortationem suam fore minime necessariam, sed tainen quod sua sponte eum faclurum putet, faciet, etiam pro Sedis Aposto- licffi reverenlia proniptius ac studiosius ; utque sciat, uno eodemque offlcio obligaturum eum sibi, non miuus Sauctitateni suam, (luam ipsum regem. Idcirco hoc auxilium sibi non minus quam ipsi regi ab eo petere statuisse. Nullum ab eo gratius indicium el lestimonium fldei et devotionis et observantia; ipsius ducis erga hanc S. Sedem habere possit, quam si suo huic desiderio satisfecerit. Illud vero etiam ipsum cogitare secum et considerare debere, pra^ter- quam quod agatur, ut diclum est, honor Dei, et causa religionis Catholicae, salus regis con- sanguinei, et regni omnium nobilissimi ; agi etiam, sicut pro sua prudentia intelliget, rem ejus ipsius, et reliquorum Italioe principum, ac totius ItalicC. Eos enim, qui tam nefarie regi suo rebellarunt, hffireticos esse, hoc est, com- muues omnium Catliolicoruni principum ho- stes ; si tamen illi bajretici nominandi sunt, quorum nefanda el inaudita scelera impiaque facinora declamnt, omni penitus esse et reli- gionis et humanitatis expertes. Qui Ecclesias spoliant, qui sacra altaria demoliuntur, qui monasteria diruunt, qui Dei sacerdotes non modo occidunt, sed inauditis etiam supplicio- l-um generibus afflciunt, non modo religionem Catholicam el sanctissima sacramenta abolere, sed jura, et leges, et judicia, el legitimam prin- cipum potestatem, et magistratus omnes abro- gare conantur ; ut impune avaritiam suam explere, nefaudas libidines satiare, atrocissima qusque scelera sine metu admittere possint. Cum tantum incendium adeo Italiae propin- quum sit, necesse esse omnes, qui sibi cavere et rebus suis prospicere cupiunt, communi auxilio commune periculum propulsare quam celerrime fieri possit, tantam flammam, ante- quam latius serpat et diffundatur, extinguere : quod non difflcile erit, si unusquisque Italo- rum principum regem juvet, antequam ejus hostibus ex Germania subministrari auxilia

possint. Dat Novembris mdlxvii,

ann. secundo ».

149. Qui serio hajc Pii mandata perpendet, fateatur necesse erit, nil prorsus argumento- rum pr8eteriisse,qiiibus ad suppetias Galliarum regi suppeditandas Ferrariae ducis animum mo- vere posset : nullam enim vel divinarum vel humanarum rationum praetermiltit, quibus in suam illum sentenliam perducat; et tandem ut ipsius regis rem efflcacius agat, suam facit, at- que in se collatum quidquid in eum contulerit, profltetur.

130. Nec putandum cum uno Ferraria) duce hoc Pium officio perfunctum esse, nam ad alios quoque Italiae principes, eadem de

causa, et nuntios, et litteras misisse,ex inferius dandis ipsius Epistolis apparet, el scriptores tradiint. En Epistola;, quas, statim ab accepto insidiarum contra regem Galliae ab haereticis structarum nuntio, ad Kempublicam Venetam dedit :

" Dilecto fllio " , nobili viro, Hieronymo Prio- lo, duci Venetiarum.

PIUS PAPA V.

« Dilecte flli, etc.

« Postquam cognovimus, quanto in discri- mine versetur salus Christianissimi in Christo filii nostri Caroli, Francorum regis, et illius in- clyti regni, statuimus, pro offlcio nostro, ei ferre auxilium, quam celerrime poterimus, etiam super vires nostras, adversus ejus rebel- les, divinae simul et regiae majestatis hostes sceleratissimos. Quia vero cum ejus periculo conjunctum quoque est Italiae periculum (ete- nim,si,(jiiod Deus averlat ! hostes ejus superio- res essent, incendium illud in Italiam quoque trajecturum esset), nobilitatem tuam hortandam duximus, ut depellendi communis periculi causa, regem illud, tam necessario tempore, enixe jiivet. Non latet nos quidem, quantopere de rebus suis ipsa sollicita sit in hoc tempore : sed adeo prajsens, et ante oculos positum est hoc periculum, ut omnes, qui religionem Ca- tbiolicam salvam volunt, et communi utililati consultum cupiunt, communi auxilio commu- nibus lioslilius sine mora ulla obsislere debe- ant. Id cum Deo gratissimum erit, tum ipsi inclytae Reipublicae, quae verae gloriae semper appetens fuit, amplum et gloriosum, tanto regi et religioni Catliolicae simul tali tempore sub- venisse. Datum Romae apud S. Petrum, sub an- nulo Piscatoris, die xviii Octobris mdlxvii, Pon- tiflc. nostr. ann. secundo ».

131. Cum idcirco iMargarita Sabaudiae du- cissa, Caroli regis nepotis sui periculo perter- rita, enixe pro eo Pontificis auxilium deprecata esset, Pius ei sequentem Ei>istoIam dedit, qua se calcaribus, in hoc negotio, non indigere, quippe qui totis nisibus ei curando jampridem incubuisset, manifeste declarat:

« Diiectae in Christo filiae, nobili mulieri, Margarilae de Francia, Sabaudiae ducissae.

PIUS PAPA V.

« Dilecta, etc.

« Non dubitamus nobilitatem tuam, pro sua erga Christianissimum regem nepotem suuin pietate, maxime de eo sollicitam fuisse alque anxiam hoc tempore. Sed hortamur ut bonam spem habeas ; confldere enim debes, divinum auxilium illi regno minime defulu- rum, sicut aliis quoque temporibus non defuit:

• Apud. Goub. E|]i3l. 24. pag. 53.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

311

prsesertim, cum qui hostes regis sunt, iidem Dei quoque inimici ac rebelles sint, el ipsis in- fidelibus pejores et detestabiliores. Sed ne hu- mana quidem auxilia illi deerunt. Nos quidem supra vires nostras euni juvare decrevinuis, et caeteros |)rincipes ad mittenda ei auxilia hortari non dcsistimus,tum religionis Catliolic;e causa, tum ipsius, qiicm bis jani, maximo cum |)eri- culo, expertum perfidiam et audaciam lia;rcti- corum, in defendenda acriter adversus eos ipsa religione Calboiica, majorum suorum Clirislia- nissimorum regum similcm fore confidimus. Nec vero quemquam esse putamus, qui liffirc- ticos ipsos jam ex eorum operibus non cogno- scat. Datum Roma», apud S. l*e(rum, sub aiinulo Piscatoiis, die xvi Novembris mdlxvii, Pontif. nostr. anno secundo ».

i52. Et revera, licet nemo principum esset, qui ex proximo Galliarum inceiulio sibi magis metuere, quam Sabaudia; dux, deberet ; nilii- lominus Pius, ipsius studia, sumino quo ferve- bat zelo, et litteris, et misso qui coram cum eo ageret , praiivit. Cum enim Annibal auricella- rius, quem a Catharina regina ad Poutificem missum diximus, per Sabaudiam ad Catholi- cum regem in Hispaniam migraturus esset ; huic Pius in mandatis ea dedit, de quibus, tum cum ipso Sabaudiae duce, lum cum HispaniBe rege, suo etiam nomine, disserere vellet, ut labanti Galliarum regi ac regiio quoinodo sub- veniri posset, cum iis ralionem iniret, ad prse- fatum regem his datis litteris :

« Charissimo in Cbristo filio nostro, Phi- lippo, Hispaniarum regi Catholico.

PIUS PAPA V.

« Charissime, etc.

« Ad Majestatem tuam, minime dubitamus allatum fuisse, de tumultu, qui in regno Fran- cia; nuper excitatus fuit, religionis Calliolica; causa, ac seditione potius rebellium Cliristia- nissimi Fraucorum regis affmis tui. Non dubi- tamus autem, quin, etiain sine hortalione no- stra, onini studio M. T. illi regi subventura sit, vel propter commune periculum, vel religionis et vestra; necessitudinis causa. Quare nos, cum magna fiducia ven. fratribus nostris S. R. E. cardinalibus et caeteris omnibus id jam factu- rum esse confirmavimus, sicuti nos quoque, etiam supra vires nostras, ei opitulari decrevi- mus. Ut tamen, quod de M. T. voluntate, ct nos expectamus, et aliis poUiciti fuimus, cuniulate et sinemoraulla prastare velit; eam, quanto maxi- mo possumus animi studio, hortandam, rogan- dam et.obtestandain duximus. Qua de re cuin M. T. pluribusverbis aget dilectus hic filius Annibal auricellarius, qui Christianissimi regismandato et nostro quo^iue advenit. Dalum Roma; apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die xiii Octo- bris MDLXVii, Pontific. noslr. ann. secundo ».

Ad Ducem vero Sabaudiae sic scripsit: « Dilecto filio, nobili viro ', EmmanueH Philiberto, Sabaudiaj duci, etc.

PIUS PAPA V,

« Dilecte fili, etc.

« Quanto in discrimine versetur charissi- mus Francorum rex affinis tuus, et cum eo si- mul Catholica religio, pro|)ter scelus et auda- ciam impiorum hominum, Dei et regis sui re- bellium, nobilitas tua eo ccrtius novit, quo propior est tanto incendio. Omnino te horta- tione cujusquam non egere sciinus, cum tot et tam graves causas habeat, qiia; te ad eum, tam necessario tempore, eiiixe juvaiidum excitent, vel afflnitatis vestra;, vel religionis Catliolicae, vel tui et rerum tuariim periculi. Quia tamen, quod tua sponte faclurus es, certum habemus, pro tua in nos pietatc, et erga Sedem Aposto- licam reverentia, hortatu nostro, te facturum esse etiam studiosius et libentius : nobilitatem tuam hortamur et rogamus, ut in tantis illius rcgni tenebris, lumen osteiulas animi, virtutis ac pietatis tua; : qua ex re maximam a Deo gra- tiam et summam ab hominibus laudem conse- queris ; nobis vero, qui ipsi quoque regem ju- vare, etiam supra vires nostras, statuimus, adeo gratum facies, ut non minus nos tibi, quam regein ipsum lali officio obligaturus sis. Hac autem de re dilectus hic fllius Annibal auri- cellarius pluribus verbis, nostro nomine,tecum aget. Datuni Romre, apud S. Petrum, sub an- nulo Piscatoris, die xviii Octobris mdlxvii, Pon- tific. nostr. ann. secundo ».

153. Inter Sabaudiae ducem et Auricella- rium, Pii nomine, Iikc consilia agitata fuisse videntur, ut Pontifex ad Carolum cardinalem a Lotharingia aliquam pecuniarum summam mitteret, summa etiam aliqua ab ipso Pontifice ad eumdem duceni Sabaudia; mitteretur. Quod Pontifex ipse cum Lolharingia; duce ageret, ut auxiliis haereticorum, qua; ex Germania rebel- les praestolabantur, sese opponeret : atque ad subsidia subministranda, caiteros quoque prin- cipes hortaretur, ac propemoduin liortationi- bus suis Pius compelleret. Qua; quidem consi- lia, et avidissime Pius arripuit.vel (ut ex mox dicendis et jam dictis apparet) studiosissime executioni mandaverat. En quae ad praefatum ducem ^ scripsit :

« Dilecto filio, nobili viro, Emmanueli Phi- liberto Sabaudiae duci, etc.

PIUS PAPA V.

« Dilecte, etc.

« Placuerunt nobis ea, quac secretarius tuus mandato tuo diligenter nobis exposuit:

7 Apuii Goub. Epist. lib. 1. Episl. 25. — ^ Ex Archiv. Vatic.

312

Pir V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

cardinali Lotharingio aliquantam pecuniam, sicut liortatus es, misimus. Acl tunin quo^iue nobililaliMn decem miilia aureoriiin in piicsen- tia miltimus, ut ea adjulus pecunia, commo- dius ferre auxiiium possit ref,'i Clirislianissimo, tam f?ravi ejus et Calholica; reli!,'ionis temporc. Ad Lotliaringisc diicfin misimus litteras nujicr et nunliiim, liorlaiiles eum ut sese opponat, si qua ex Germaniic lia-reticoruin auxilia in Gal- liam Iransire conaliuntur : llalia; vero princi- pes, per litteras cl nuntios hortari et cxcilare statuimus,ad miltenda regi quam maxima ciuis eorum poterit auxilia. Nullum plane officium, tam necessario tom|iore, Cliristianissiimi regi anobis deeril, multo plura pracslituri, si niajo- res opes et facullales haberemus, cum (iro pa- terna erga eum cliarilale nostra, lnm divini obsequii causa. Te quoqiic liorlalionc non egere videmus, iit, el Deo, et regi affini et con- sanguineo.officiiiin pracstes.Tantum liorlamur, ut celeritatein qiiaiii maximam poles adliibeas. Quod allinel ad oppida et loca, ijiiac a Bernensi- bus nuper tibi reddita fueruiit, ex secretario tuo cognosces ea.qua; nobililali liia; referenda man- davimus. Datum Homse, apud S. F>elruiii, sub annulo Piscatoris, die xvi Novembris mdlxvii, Ponliflc. nostr. ann. secundo ».

i.)i. Priusqiiam vero licEC ab Emmanuele Philiberto, Sabaudia; duce intellexissel Pius, cuin accepisset, ducein euiiidem, ut cquitum (quorum maxime Galliarum regcm eguisse, qucE supra retulimus declaranl) su|ipelias ei- dem regi subministraret, aliquem equitum nu- merum in Mediolanensi ditione conscribere de- siderasse ; ut id ei liceret, a gubernatore Medio- ianensi obtinere Pontifex, his ad ipsum datis litleris, studuerat.

« Dilecto filio, nobili viro, Gabrieli, duci de Albuquerque, status Medioluni gubernatori.

PIUS PAPA V.

« Dilecte, etc.

" In tanto periculo, ut scis, versafur in re- gno Francise Culholica religio , propter nefa- riuin bellum, quod haerelici, non minus Dei quam regis sui hostes ac rebclles, excilarunt; ul quicumque Dei honorem diligunt, et salvam Catholicam religiouem volunt, quidquid pos- sunt opis et auxilii, studiose ferre debeant, ad tantuin iiicendium restingueiidum, cui, nisi celcriter occurratur, magnopere verendum est ne crescat. Audivimus, dilectum filium nobi- lem virum, ducem Sabaudia;, pro mnxima ne- cessitudine,qiia! illi cum charissimo filio noslro, Francorum rege Cliristianissinio, inlercedit, pa- rare auxilium equitum, quod tam necessario tempore regi mitlat ; eamque ob causam cu- pere, aliquam eorum partem in ducatu isto conscribere. Id ei, ut abs te permittatur, divini obsequii et fidei Catholicse causa, abs te ita pe-

timus, ut sludiosius petere non possimus. Quod cliarissiiiuim qiim)iie refieiii Ciitliolicuin, pro siio in (^mIIioIicmiii fidiMii sludio, velieiiienter probaturuin esse, mininie du itamiis. Id autem te facilius concessurum esse conlidimus, qiiod, praeter obstquiiim Dci, expedire. pro tua pru- dentia, vides, oiiiiiibiis priiicipibus Cilholicis, coniuiuni coiisilio, liicrelicorum (!l seditioso- rum perniriosissimis coiialibiis communi au- xilio lesislere. D.iliim UnrnijD, apud S. Pctiiim, sub annulo Pi^calori^, viii Ndvembris hdlxvii, Poiililic. iioslr. aiiii. seciiiido ».

liij. De |ieciiiiia (!li;iin ad cardinalem a Lothariiigia iiiissa. el alia iiisuper regi eidem stibministrata, testcs iKibemiis ad eumdem crirdiiiiilem scriplas a Ponlilice lilteras ', quse hujusmodi fiieriiiit :

« Dilecto lilio niistro Carolo, tit. S. Apol- linaris [iresbyt. curdinali, a Lolharingia vocato.

PIUS PAPA V.

« Dilecte, etc.

« Etsi cerUim habemus, tali tempore, fore

ut extaret studium tiium insigiie erga Chrislia-

nissiniiim rcfjem, ct relig'onem Callioliiam

siiiiul cum eo iii cxtremum discrimen addu-

ctam, tamen, poslqiiam Ca nuiitio tuo cogno-

vimiis, qiianlo sliidio incuiiibas, ad auxilia ei

paraiida, quibus rej;eiii juves ; virliitem tuam

cgreKiam alque jiiai.-lanlem recogiiovimus,

istumque prcPclarum conatiim tuuin vehemen-

ter laudamiis. Qiiod pecunia te a nobis juvari

desideras, scilo, anle nunlii tui advenlum, ve-

nisse eadem de causa ad nos regis nuntium,

cui spopondimiis, paratos nos esse regeni

supra vires noslras etiain juvare. llaque, et si

jam inde a Pontificatus inilio statueramus, nul-

lis extraordinariis exaclioiiibus gravare nostros

et S. R. E. subdilos, qiiippe quos sciebamus,

propler superiorum annoriim oiiera, levalione

potius indigere ; lainen in tanta necessitate,

necillis, nec curiae nostrae offlcialibus peperci-

mus, ut promissum auxilium regi praestare pos-

simus. Cui, quoniain quiilquid colligere potui-

mus pecuniae, per mercatorum litteras, ut mos

est, Lugduni et Liilelice solvendum curavimus;

vix quidem poluimus desiderio tuo nos satis-

facere. Sed tamen, pro palerno erga te amore,

pali non potuimus, ut niinlius tuus inanis redi-

ret. llaqiie, si non quanlam et ipse expectasti

ct nos vellemus pecuiiiam tibi quoque solvea-

dam curavimus, ac misimus, qiianlam potui-

mus, sicuti nunlius tiius tibi referet. Omnino

te currentem, ut dicilur, non egere sciinus

cohorlatione cujiisquam, sed lameu, pro officio

nostro et paterna erga te charilate, praeterire

non possumus, quiii hortemur, ut quod tam

laudabiliter aggressus es, forli animo, ut te et

' Ex Arcliiv. Valic.

Pir V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

313

tuo genere diprniim est, agere perseveres, cum ob alias gravissimas causas,tum divini honoris et religionis CatholicBe causa, pro qua paratos nos esse oportet sanguinem nostrum indu- bitanter effundere. Datum Roma;, apud S. Pe- trum, sub annulo Piscatoris, die vn Novem- bris MDLXvii, Pontific. nostr. ann. secundo ».

136. Quem demum ad Carolum Lotharingiae ducem Pius suum nuntium misit fuit Petrus Sanctus J. U. D. suusque familiaris, cui (uli ex Archivo Vaticano ' accepimus) ista mandata dedit :

« Cum ad dilectum filium, nobilem virum, ducem Lotharingise, Deo juvante, perveneris, ipsum, et dilectas in Christo filias, nobiles mulieres, ducissas, matrem cjus et uxorem, nobiiem quoque virum, Comitem de Valde- monte, ducis patruum, nostris verbis diligenter salutnbis, ac benedictionem eis nostram pater- nani nuntiabis ; litteras, quas ad eos scribimus, reddes, deinde cum ipso duce in hanc senten- tiam loqueris :

« Nos in tanto charissimi filii nostri, Chris- tianissimi Francorum regis, affinis ejus, et Ca- tholica; religionis periculo, pro paslorali officio nostro, et paterna erga illum regem charitate, atque ipsius religionis zelo, omnes curas et cogitationes nostras in eo defixas habere, ut regi, adeo Sanctse Sedi Apostolica? devoto, cujus majorum merita erga ipsam S. Sedem et reli- gionem Catholicam singularia fuerunt, subve- niamus omnibus viribus nostris, ut religionem Catliolicam, in tantum discrimen adductam, ab hominibus perditissimis, diviniE simul et regiaj majestatis hoslibus ac rebellibus, tueamur ac defendamus. Itaque, sicut juvare illum inslitui- mus, eliam super vires nostras, eamque ob causam subditis nostris, licet propter superio- rum annorum onera, levatione indigentibus, contra institutum nostrum, gravare non pavi- mus ; ita prffiterire nec posse nec debere, quin reliquos principes Christianos, ad eum itidem juvandum, et suscipendam religionis Catholicte defensionem, paternis nostris hortationibus ex- citemus.

« Sed praeter alios principes, magnam in ipso duce spem nos habere. Majores ejus, generosissimos principes, cum quidam ere- mita, qui Terram-Sanctam, religionis causa, vi- silaverat , reversus inde retulisset quam gravi servitutis jugo Christiani in illis partibus ab infidelibus oppressi tenerentur , eosque ad liberandum ipsos Christianos et Terram-San- ctam recuperandam hortatus esset, adeo illius unius eremitffi adhortationibus fuisse com- motos atque inflammatos, ut tres fratres, illius sanctissimae expeditionis, qua nihil unquam

« Inslructio D. Pelro S. J. U. D. a S. D. K. Pio Papa V ad illus- Irissiiiiura principem Caroluni Ducem Lotharingia; destinalo. Ei Archiv. Vatic. sub anno 1561, pag. 740.

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

gloriosius fuit, duces, principes, auctores exivc- rint, et suscepto vivifica; crucis signo, relictis rebus suis, et ultimis Occidentis partibus, ad Orientem profecli, bellum in Asia cum infide- libus gesserint ; non tam longinqui itineris laboribus, non periculorum magnitudine deter- riti, quominus Christianis oppressis auxilium ferrent, et Terram-Sanctam ex infidelium ma- nibus eriperent, sicut Deo juvante, cum im- mortali sua laude et gloria eripuerunt. Non esse illi transeundum mare, non domo disce- dendum, non tot subeundos labores atque pe- ricula, ut cum infidelibus bellum, pro Catholica religione, Redemptoris nostri honore obsequio- que suscipiat. Hostes esse Ecclesiai Dei reli- gionisque orlhodoxiE ha;reticos multo infestio- res, et odio majore dignos, quam ipsos infideles. Infldeles enim nunquam CatholicaB fidei verita- tem agnoverunt ; isti fidem, quam susceperunt, quamque in Baptismo professi sunt, ejecerunt atque irritam fecerunt. Infideles Christianae religionis Catholica; usum non interdicunt, nec sanctissimis sacramentis illudunt, sed domi- nandi cupiditate Christianos imperio suo subji- cere student, non coelum nobis, sed terram eripere solent : ha;retici Catholicam religionem delere, sancta et salutaria Ecclesife sacramenta, sanctorum venerationem toUere conanlur, im- pio quodam furore et rabie obccecati, divina omnia et humana jura violant, non externis, non civibus suis, non laicis, non sacerdotibus parcunt, non profanis rebus, non sacris absti- nent. Rapinis, sacrilegiis, incestis, caedibus, incendiis aluntur ; tunc exultant, tunc trium- phant filii Belial, cum Ecclesias diripiunt, cum aras demoliuntur, cum monasteria incendunt, cum Deo dicatis virginibus vim afferunt, cum iu clericos seeviunt, quos per inaudita suppli- ciorum genera trucidant. Nec vero illi minus principum quam Catholicorum privatorum ho- stes sunt. Libertatis enim Evangelicai quain jactant obtentu, et propter magnitudinem sce- lerum suorum, leges et judicia, et principum et magistratuum potestatem metuentes, rebus novis student, seditionibus et discordiis gau- dent, conjurationes inter se nefarias faciunt, ad tumultus, ad turbas, ad concitationes sem- per parati sunt. Quo propior est illustrissimus dux regno Francise, melius ha;c esse vera no- vit. Qui igitur magis infideles ? qui sseviores ? qui acerbiores hostes, quam isti, qui vocanlur haeretici, cum revera omnis sint fidei et religio- nis expertes, nec male credant, sed nihil penitus credant ? Pulchrum igifur erit et gloriosum, et dignum principe ac illius majoribus, ita de fide Christiana meritis, contra istos pia arma inducere : non eum mare trajicere necesse erit, ut Christianae religionis hostibus bellum infe- rat ; per fines ejus, aut certe non longe ab eis, haeretici, e Germania in Galliam transire haud

40

314

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

dubie conabuntur, ut Chrislianissimum regem afficuMn suum, hscrelicis Gallia; conjuncli, op- pugiient ; cis sese opponere debebit, ne con- juncli cum aliis ba^relicis, eorum animos et vires augcant. Non minorem ex bac re laudem et gloriam meriturus, quam majore? ejus ex Terrtc-Sanct» recuperatione adepti sint ; exi- gua enim illa tcrra fuit, prai majxnitudine re- gni Franciae ; Cbristiani vero, qui illam incole- bant, pauci erant, si cum populis et genlibus Gallia! comparentur. Nec vero difficile admo- dum fuerit, eos, quominus pervenire in Gal- liam possint, proiiibcrc, paratas modo liabcat cquitum et peditum copias , quanlas cogere poterit, ut opportuno aliquo alque idoneo loco consistens, ex castris et oppidis, qus munita non exlant, commeatus omnes in oppida mu- nita transporlari jubeat.

« Admonebis praeterea, ut diligenter cogi- tet, periculum Christianissimi regis cum jpsius periculo esse conjunclum : hostes istos esse communes : si (quod Deus avertat) regem Cbri- stianissimum opprimere possent, illum esse finilimum, rem agi suam : tantum incendinm communi esse auxilio extinguendum. Nihil perniciosius illi esse posse, quam si bostium regis vires, adjunctis Germanorum auxiliis, crescant.

« Quod illi in primis gloriosum futurum est, quodque Deo gratissimum, cujus honor, cultus religioque defenditur, hoc non minus esse ei utile atque adeo necessarium.

« Hortari nos quoque Italiae principes et excitare, ad mitlenda Christianissimo regi au- xilia ; sed, vel pro afflnitate quae ipsi cum rege intercedit, vel pro periculi societate a nemine eura studiosius, promptius, acrius adjuvari, quam ab ipso duce convenire, sicuti eum fa- cturum esse contidimus.

« Heec autem eadem expones domina; Du- cissBe matri Ducis, principissse, sicuti novimus, magna virtule et prudenlia, nec minori pietate et Catholicae religionis zelo prffiditae : cui dices, quantopere confidamus, Ducem ejus filium, ea hortante, facturum esse quoddesideramus. Ma- gnam quoque spem habemus in domino de Vaudemonte, Ducis patruo, de cujus virtute, prudentia et probitale praeciara admodum te- stimonia habuimus. Itaque desiderium lioc no- strum illi quoque te exponere volumus ; mul- tum enim ipsius quoque auctoritatem apud nepotem suum valituram esse, certum habe- mus. Datum Romae, apud S. Petrum, sub an- nulo Piscatoris, die vm Novembris mdlxvii, Pontificat. nostr. ann. secundo ».

157. Ad bffic, abs re non esse censuimus unam et alteram inserere Epistolam ex his, quas fidei vocant, a pra;fato Pelro Sancto, prin- cipibus Lotharingiis traditam, utpote quibus aUata magis confirmentur :

« Dilccto filio, nobili viro, Com. de Vau- demonf.

PIUS PAPA V.

« Dilccte, etc.

« Jlisimus Petrum Sanctum familiarem nostrum J. U. D. homincm nobis valde proba- tum, qui has nobilitati ivx lilteras reddet, ad dilect. filium, nobilem virum, Ducem, nepotem tuum, acturum de rc, ad obsequium Dei, et ip- sius Ducis laudem et rerum ejus securitatem magnopere pertinenle, sicuti agnosces. Nam- que, ut te salutet et paternam benedictionem no- stram impertiat, ac tecum eadem de re loqualur, mandavimus. Quia vero scinius, quantum au- ctoritas lua apud ipsum ducem habitura sit ponderis : pelimus abs le, et magnopere in Do- mino requirimus, ut bortalione tua eum incites ad satisfaciendum desiderio noslro ; quod cum facies, officio fungeris, tua virtute, prudentia et pietate digno. Idquc, et Deo el nobis erit gra- tissimum. Datum RoniDe, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die ix Novembris mdlxvii, Ponlificat. nostri anno secundo ».

Ad Lolharingia; Ducissam.

« Dilecta; in Chrislo filiJE nobili mul. Clau- dise, ducissoe Lolharingiffi.

PIUS PAPA V.

« Dilecta, etc.

« Mandavimus dilecto huic filio, Petro Sancto, familiari nostro, quem ad nobilem virum, ducem, conjugem tuum, misimus, ut nobilitatem luam visitet etnostris verbis salu- let. Cujus rei causa missus fuerit, ex eo co- gnosces. Et quia, sicut videbis, laboramus pro cbarissimo filio nostro, fratre tuo, rege Christia- nissimo, ne cum bostibus, Deique iisdem et Catholicffi religionis inimicis, auxilia ha?relico- rum ex Germania conjungi possinl, quod non minusrebus conjugis tui, quam ipsi regi peri- culosum foret ; tuffi quoque partes erunt, hor- tari eum, ad satisfaciendum desiderio nostro, sicut, pro tua pielate, prudentia, et Calholicse religionis zelo, facturum esse confidimus. Da- tum Romae, apud S. Pclrum, sub annulo Pisca- toris, dic ix Novembris mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo».

138. In ipsius conlra hsereticos belli com- modum, dimidiam parlem fructuum Ecclesia- slicorum et Ecclesiarum Galliffi, Pontificem quoque transferre voluisse, tradit Hadrianus, et LutetijTJ Parisiorum clerum, ducentorum scuto- rum millium munus regi obtulisse scribilTar- cagnotta, addilque clerum ipsum, pecunia minime se ei defuturum pollicitum esse ; dum- modo tamen in sententia, vi et armis haerelicos coercendi rex idem persisteret. Verum tum illorum, tum pra^cipue Pii, oplimam mentem, assueta et reginae Catharinae et aula; Gallicae

PII Y ANNUS 2. — CHRISTr 1567.

315

vafrities, qua multa centena millia, ut Gabutius et Hadrianus scribuut, tanto incommodo ac labore com|iarala, e Ponlificis manibus eripue- runt, et prccterea subsidiorum conatus, unde- quaque tanto studio, ut vidimus, a Pio ipso eis quaesitorum, pariter elusil. Prceter equitum enim copias, ad sex vel septeni millia peditum, ut narrat Hadrianus, Pius idem regi ac regina; obtulit ; sed iHi oblatam quidem pecuniam avidissime arripuere ; coliortes vero, licet sti- pendio affectas, respuerunt ; id suadenlibus iis (inquit Gabutius) qui, noque regem, neque Catliolicam fldem ac reiigionem salvam esse cu- piebanl, sed omnia vota sua ad privata com- moda et ad insanas cupiditates impotenter ex- plendas (ut in civilibus beiiis fieri consuevil) furentes conferebant. Exterorum militum auxi- lia accipere abnuisse pulat Hadrianus, quod rex idem ac regina, belli et pacis faciendse jus omne apud se manere veHent. Quidquid fuerit, certum est prfcter spem, haud multo post, ut suo loco dicelur, indignam prorsus pacem per- duellibus et iniquis quidem conditionibus, da- tam fuisse ; bonis omnibus condolentibus, ac judicantibus regem, Ponlificis suffultum auxi- liis, facile el bonorifice, et bellum prosequi, et rebeUes compescere, et pesliferam hGeresum illarum radicem prorsus convellere, et Catho- licae verilatis cultum ia regno lapsum resti- tuere potuisse. Dedit rex, inquam, pacem, et quod deterius, pecunia abusus est, quam a Pio fictis arlibus extorserat ; eo tamen infausto fine, quem exitus comprobavit. Et hinc etiam acci- dit, ut Hadrianus scribit, quod Christianissimo regno opitulari cupientes, Pii suasu, principes alii, conceptum animo optimum propositum fere dimiserint. Cum enim mulloties vidissent, ex bene gesto bello, ac fere tuto triumpho, re- gem ac reginam stolidis iis suis arlibus inni- xos, nonnisi indecoras inducias elicuisse : quod alias fecerant, iterum ac semper facturos me- rito judicarunt ; quapropter, spe omni felicis evenlus pene abjecta, nil praeterea curandum censuere ; licet Gallici regni causam, ut com- munem habere coacti, illam omnino postha- bere nequiverint.

159. Sed quod plane dictu horrendum, tan- tum Gallica aula lucem consilii pietatis dese- ruit, el in profunda versutia demersa est, ut per summam imiirobamque calumniam, orbe loto Catholico reclamante, impudentiamque stu- pente ac mirante, dicere ausa sit, se cum hare- ticis pacem inire compulsam, quod remissius, quam debuisset,ad eorum propulsandos ausus, Pius ei auxilia suppeditaverit.DiaboIicam prope hanc procacitatem ac turpissimam ingratitu- dinem, cum abunde rejectam, ex supra (et qui- dem studio) relatis, censeamus , eam hic ulte- rius explodere su[)erfluum judicamus. Quid enim ullra facere potuit Pius, el non fecit ? At

pessimas artes, quibus est excogitata ista impo- stura, Deus e vestigio dejecisse visus est, hu- miliato videlicet calumniatore, qui in arctas, haud nuillo post, injectus angustias, persecu- ' tionemque ab ipsis suis factis passus, perfu- gium aliud non habuit, nisi ut ad eum, vel invitus, confugeret vere Pium patrem, quem improbe adeo offenderat.

160. Mmistnim Calvinistam, hseresis semina spa)'gentem in Bisuntina dioscesi, comprehendi jubet Pontifex. — Dum tam acri studio contra Gallia; IicEreticos commune bellum Pius urget, singulos, qui sibi innotuissent, ejusdem farinae perfidos homines insequi non praetermiltit. Hinc cum audisset inler Burgundiae ac Lolha- ringiae fines, dioecesis Bisunlinae, versari Calvi- nislam quemdam ministrum, qui feralis do- ctrinae venena impune spargebat ; eum statim a Bisuntini archie()iscopi ministris compre- hendi jussit, et ut eis ad rem ex sententia per- ficiendam, auxilio esse vellent, ad Lotliaringiae ducem, et ad senatum Dolanum has litleras ' dedit :

« Nobili viro, dilecto filio, Carolo, duci Lo-

tharingiai.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, etc.

« Nuuliatum est nobis, versari in locis qui- busdam ducatus tui Lotharingiae, Bisuntina; dioecesis, in confinio Burgundiae, hffireticum quemdam, nomine Muretet, sectae Calvioianae ; eumque palam et publice praedicare ac docere, ubicumque possit, pestiferae ejus hEeresis dog- mata. Ad eum apprebendendum, vehementer abs te petimus, ut archiepiscopi Bisuntini mi- nistris brachii tui saecularis auxilium, simul ac petitum fuerit, prajstes, et a magistratibus tuis slatim prfestari jubeas, quocumque in loco du- catus tui comprehendi potuerit. Quod tuae no- bilitalis officium nobis erit admodum gratum, ac tuo Catholicae fidei studio, et devotione erga S. Sedem Apostolicam magnopere dignum. Da- tum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Pisca- toris, die xv Decembris mdlxvii, Ponlificatus nostri ann. secundo ».

Ad senatum Dolanum.

« Dilectis filiis, senatui Dolano, etc.

PIUS PAPA V.

Dilect., etc.

« In notitiam nostram perlatum est, versari in confinio ducalus Lolharingia; et comitatus Burgundiffi, in locis Bisuntina; dicecesis, haere- ticum quemdam, nomine Muretet, sectae Calvi- nianae, qui non desislil venenum suorum pesti- ferorum doguiatum spargere, et multos, prae-, sertim simplices, corrumpere. Eum compre-

' Ex Arcbiv. Valic.

31 G

Pn V AXNUS 2. — CHRISTI 15C7.

hcndi vehementer ciipimus :qua de re diligenler scripsinnij ad dilectum (iliiim, nobilem virum, ducem Lotliaringia:. Vos aulcm ipsos quoque, ut viros Catholicos, hortandos duximus, ut una cum ministris archicpiscopi Bisuntini, oi^eram delis, quam dilificiitissime poterilis, ut invenia- tur et capiatiir hic haMClicus, ne patriam ac provinciam vestram, qua), Dei beneficio, ab hac labe ad hoc usque tempus integra mansit , veneno suarum lin?resum possit cornimpere. Uuod officinm vestrum vobis dignum erit ; no- bis vero ita gratum, ut nihil in hoc tempore a vobis accidere nohis possit gralius. Datum Ro- mae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die xviu Decembris mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo ».

161. In Epistolis his, non archiepiscopum Pisuntiniim , Claudium , sed ipsius dumtaxat minislros Pium memorasse, ex eo forte proces- sit, quod archiepiscopus idem a dioecesi et Ec- clesia sua adhuc abesset. jEgre siquidem cum tulisset Pius, uti anno prseterito vidimus, eum nondum sacri Tridentini Concilii decreta rece- pisse, et alia prasterea multa, in pastoralis regi- minis cura omisisse ; eum litteris primum mo- nuerat, deinde, ut se ad reddendam sibi traditae villicationis rationem, Romam conferret, prae- ceperat : quod quidem, sub hujus anni initium fecisse, ex Epistola, ab ipso Ponlifice ad capitu- lum et canonicos Ecclesise Bisuntinaj scripta cognoscitur ; dicit enim :

« Dilectis filiis cap. et canonicis Ecclesiae Bisuntinae '.

PIUS PAPA V.

« Dilect., etc.

« Cum ven. fratrem , archiepiscopum ve- strum ad nos quasdam ob causas vocaverimus, providere cupientes, ne propter ejus absentiam Ecclesia ipsa interim detrimenti aliquid patia- tur ; hortamur vos et mandamus, ut dum is abest, litteris ejus ipsiusque officialibus, super iis quffi ad ipsius Ecclesiae regimen pertine- bunt, perinde ac si adesset, sicut vestrum offi- cium postulat,pareatis.lllud quoque vos admo- nemus, ut ea, qua debetis, diligentia, jurisdi- ctionem Ecclesiasticam inviolatam tueri curetis, in civitate ipsa ac dioecesi. Dabimus autem nos quoque operam , ne is diutius absit, quam Ecclesioe suae expediat. Datum Roma>, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die m Janua- rii MDLXvii, Pontific. nostri anno secundo b.

162. At licet Pontifex, quam citius archiepi- scopum Bisuntinum Roma discedere , ac ad propriam Ecclesiam redire curasse censendum sit ; cum tamen, ut diximus, in allatis ejusdem Pii litteris, hoc anno dilabente scriptis, non archiepiscopus ipse, sed tantum ejusdem offi-

» Ex Archiv. Vatic.

ciales,quos, ut antea.ac si archiepiscopus idem adcsset, munere suo pcrfungi, praeceperat, me- morentur ; hinc patet, nondum hoc tempore, illum ad Ecclesiam suam redire permissum.

163. Vcnasyni comitatus regimen in ynantis fidas transmitti curat. — Praeceperat etiam Pius Carolo cardinali Borbonio, Avenionensi lcgato, ut Sabaterium quemdam, a Vcnasyni Comilatus regimine, et alterum,Cortesonum nuncupatum, a Capitaneatus Palatii officio amoveret. Hi si- quidem, lanquam de haeresi suspecti, ad Pium ipsum delati fuerant. At parere cum cardinalis distulisset, morae impatiens Pius, cum praeser- tim Gallia tota immenso eo quod descripsimus incendio conflagraret, ac perfidai labis vel levis suspicio merito timenda esset, Venasyni Comi- tatus regimcn, alias a nobis memorato, Paulo Sansedonio, Carpentratensi episcopo, detulit, et Capitaneatus munus, alteri, quem ipse cardi- nalis voluisset,dummodo vere Catholicus esset, demandari, his ad eum scriptis litteris, impe- ravit :

K Dilecto filio nostro,Carolo, tit. S. Chryso- goni presbyt. card. Borbonio, legato Avenio- nensi.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, etc.

« Ex litteris tibi mandato nostro scriptis, voluntatem nostram satis cognoscere potueras, de Sabaterio et de Cortesono, ut illum a regi- mine Comitatus nostri Venasyni, hunc autem a Capilaneatus palatii officio removeres,cum uter- quenobissuspectus esset, exhominum gravium et fide dignorum testimonio, praesertim cum his miserrimis temporibus, vel levis suspicio debeat formidari. In quibus removendis, quia, sicuti expectavimus, voluntati nostrae satisfa- ctum abs te non fuit ; idcirco venerabilem fra- trem, Paulum episcopum Carpentratensem ipsi comitatui, quoad de alio rectore provideamus, praefecimus, prout etiam praedecessores nostri providere consueverant ; capitaneum autem, in Corlesoni locum, abs te surrogari volumus, dummodo quam primum eum subroges , et virum eligas idoneum,omni haeresis suspicione carentem, atque adeo Catholicum, ut haereticos ne salutari quidem sustineat. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die XXV Decembris mdlxvii, Pontific. nostr. ann. secundo ».

At inique tulisse Borbonium hoc Pii fa- ctum, sequenti anno dicetur.

164. Mariam Scotiee reginam laudat Pon- tifex in Epistola ad eam directa : hujus reginas lamentabiles casus. — Eodem autem tempore, quo haeresis in Gallia perspicaciores humanse prudentiac labores fefellit, luctuosis nimis in- sidiis nimiam in Scotia reginac Mariae simpli- citatem penitus dejecit. Ex Epistolis ab ea ad Pium, praeterito anno, datis, in quibus ipsum

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

317

de filio nuper sibi nato certiorem fecerat, siim- mam ejiis pietalem egregiamque in Catliolica religione constantiam cognoverat alque velie- menter admiratus Pontifex fuerat; idcoquc lau- dis ac amoris plenas, sequentes sub islius anni initium, ei literas reddidit :

v Cliarissima? in Cliristo filise nostree, Ma- riae, Scotorum reginaj, etc.

« Charissima, etc.

« Ex lilteris tuis, et a nuntio tuo, de tua incoiumitate optatissimum el jucundissimum nuntium accepimus. Grata Serenitatl tua; fuisse officia nonnulla erga te nostra gaudemus. Non tam ex illis tamen, tanquam ex meritis tuis me- tiri animum nostrum debes ; illa enim minora voluntate nostra fuerunt. Tibi vero, pro virtute tua, pro conslantia, pro pietate et devotione erga banc Sanctam Sedem eximia ac singulari, multo majora debentur. Quod nuntii nostri, opportuno jam tempore,a Gallia ad te accersiti, adventum tibi gratum fore significas, et stu- dium atque auxilium tuum ei non defuturum esse polliceris, ad ea quae ad Dei honorem et regni tui tranquillitatem constituendam perti- nebunt ; libenter admodum id cognovimus, optamusque, ut quam opportunissima tibi re- gnoque tuo sit ejus praesentia. De filio tibi nato ingentem laetitiam cepimus, et cuni Serenitati Tuae, de tanto Dei munere denuo gralulamur, tum ex boc initio reliqua,qu£e ad salutem istius regni pertinent : nobis expectare posse vide- mur. Quod eum baptizandum publice curatura eras, laudamus in Domino pium studium tuum, reducendi in usum et consuetudinem sanctos Ecclesige Catbolic.ne ritus, in tanto sacramento administrando. Faxit misericors Dominus, ut isto exemplo ii.qui decepti miserum in modum ab hsereticis fuerant, in vero et salutari hujus et aliorum sacramentorum usu,ad earecte rite- que et salubriter suscipienda commoveantur, et rejectis errorum tenebris, Catholicae veritatis lu- men recipiant, filio vero ipsi tuo Deus gratiam, in sacro fonte suscipiendam, perpetuo conser- vet, ubique Isetitiam ex eo conceptam, in dies magis augeat, atque aliis multis donis et gratiis munus suum cumulet. Reliqua cognosces ex nuntio tuo, quem desideria tua nobis exponen- tem, ea, qua decuit, benignitate audivimus, et ad te cum nostra benedictione remisimus. Da- tum Roniffi, apud S. Petrum, sub annulo Pisca- toris, die xxii Januarii mdlxvii, Pontific. nostr. ann. secundo ».

165. At haec Pontificis vota, tum eximia re- ginae desideria, priusquam illa ipsius bas Epi- stolas acciperet, inania reddidit immanissimo scelere haereticorum perfidia,cujus,et auctores, et modum,tam multiplici diversitate scriptores referunt, ut quibus credendum sit, haud facile deprehendi possit. Fuit autem DarljEo regi atro- cissima illala mors, et quidem, si fides adhi-

benda esset corruptissimis Calvinianis scripto- ribus, Buchanano hujusque generis aliis, nec- non etiam Thuano, et insuper Triphonio, Natali Comiti, et Catholicis aliis, rcgina; Mariae opera; quod illa insano amore erga Bothwellium suc- censa, ut eum in lecti ac regni societatem, libere adscire posset, legitimum maritum ac regem detestanda va^sania e medio toUere sat- egerit. Si vero Catholicis et veritatis amato- ribus scriptoribus, vel etiam iupretico Camdeno credendum sit, procerum plurimorum, sed Moravii praecipue, reginaj fratris nothi, insidiis, quod ejus potentiam apud reginam, tam aegris oculis rex intuitus esset, ut de ipso de medio tollendo cogitasset ; ipsumque consiiium, prae impatientia cum aiiis quoque imprudenter agi- tasset. Quod ubi Moravio innotuit, occuitiores incauto juveni insidias opposuit, qui iisdem deprehensus, crudeli, ut mox dicetur, morte necatus fuit.

166. Quia vero, impio ac scelerato notho, vel regis morte, ejusdem in se constructa con- silia evertere sat non erat, nisi hac eadem occa- sione reginae existimationem, apud proceres et plebem etiam iabefactaret ; ac si posset, non regnum modo, sed et vitam ei eriperet, et deni- que ad se summam rerum attraheret; idcirco visum est illi (id consulente Mortonio, tunc ii- cet,ob Rizzii mortem,absente)in sceleris socie- tatem adsciscendum esse, quem diximus, Both- wellium, virum nequam et ambitiosum. Nec difficile fuit eum seducere, spe illectum divortii ab uxore, ac nuptiarum cum regina, simui ac esset vidua ; quinimo ultro se ad scelus patran- dum obtulit ac impiissime perpetravit. Quod quidem pravis nothi consiiiis opportunissimum accidit ; nam, cum Bothweilius magna a^ud reginam gratia polieret, liinc fuit, quod regici- dium,ipsanon auctore, vei saltem nesciente, ab eo patratum fuisse, nemo sibi facile suaserit: suspicionem deinde confirmantibus, inler eum- deni Botbwellium ac ipsam reginam subse- cutis mox nuptiis.

167. Ut autem faciiius regis cfedem reginac incontinentiae tribuendam esse suaderent, a practerito anno, ut audisti, nefarii scriptores, amoto a regina rege, omnia per unum Both- weiiium agi tradiderunt;nec a veritate aiienum censendum est, ab impia? commoiitionis aucto- ribus, hos quoque fuisse in piebe disseminatos sermones, ut faciiius etiam vitio daretur re- ginaj commissum flagitiuni, quod sic peractum fuisse tradit Conajus ', rem a principiis suc- cincte tamen exorsus :

168. « Nolhus, cum nihil se apud reginam contra Darlaeum proficere cerneret, timeretque, ne is, jam nati principis tuteia vaiidior, acerbius quidquam in se moiiretur, cogitationes omnes

• Con.xus. Vit. .Mar. Sluard. pag. 80.

318

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

ad scelus maturandum convertit. Sunt qui pro- pinatiim initio Darlrro venenum as?eranl,nuilo, praelerquam ex insequenti morbo, petilo indi- cio, quem gravcm valde el supra consuetudi- nem violenlum, constans medicorum fatcbatur assensus. Decumbenlem regina saepius, non sine lacrymis, repugnante nollio, invisit, ea- que omnia, qua? piam decebanl conjugem, ae- groto adhibuit solalia, cujus rara cura et dili- genlia, cuncta quae excogitari poluerunt medi- camina.quocuuKjue pretio subminislranlis, no- xia vi morbi depulsa, redire sanitas coepit. Tum nothus, ad jirislinas conversus fraudes, Dar- laeum in Hamililaniorum palalio, quo ajgrum regem deduci curaverat, reGciendis viribus stu- denlem, maxima comilate accetlif, de(|ue vale- tudine recuperala, non secus quam si intimus aliquis amicorum esset, ficta fcGtaque menda- ciis orationc ei gralulatur: suadet prsterea nil mali subesse aulnmanti, ut ad Kirkofoldii cu- jusdam, civis privati, aedes salubrioris habila- tionis diverteret. Darlteus comitate pari, sed .meliori fide, omnia, quam dicerenlur, accepit, et in tecla brevi sibi exilium allalura, vix mora interposita, migravit. Cognita profeclionis causa auctore(|ue,regiria mariti benignilalem et pieta- tem nothi vehemenler laudare, rationesque se- ternae intereos amicitise stabiliendffi inire. Sed nibil ad efferatum apostatae animum emoliien- dum valuit, lanlo a vera charitale remoliorem, quanto ad omnia fingenda promptior erat : die siquidem, quae conjurationem [)raecessit, aula relicta, migralionem ex urbe simulans, in sub- urbanam villam profeclus , ad solis usque occasum deliluit. Ingruentibus tenebris, Both- wellium dicla hora locoque convenit, et nihil recusantem, ad facinus, cui ipsum quoque in- terfuisse uonnulli ferunl, mature exequendum accendit; timere enim se, ne regina marilum, valeludini ulcumque restilutum, in regiam ac- cersat ; ibi si CKties flat, majorem offensioni, minorem securitati locum futurum ; nec ex- asperandum tam crebris coram funeribus, prin- cipis animum, nondum miligata necis Rizzio nuper illata; invidia. Bothwellius ilaque, as- sumptis parricidii sociis, ad Kirkofoldii do- mum, nocte inlempesta, progreditur ; ac ubi, singula lustrando, armatos, opporlunis locis, ad omnem introilum, fugamque prohibendam, disposuissel, Darlipo ex composito nuntiari jus- sit, esse in horlo quosdam ex nobilitate, ipsum conveniendi ob gravissima negotia percupi- dos, quique non poenitenda ferreut: hos orare, ut priusquam dies claresceret, sui copiam fa- cere dignarelur, idque sine arbitris, cum a nullo, nisi ipsomet agnosci cuperent, qui vene- rant. Prorupit ex lecto juvenili temerilate, nil ultra percunctalus Darlaeus, nec sumpta ad vestes rite aptaiidas mora, in hortum descendit. Venienti obviam progressus Bothwellius, sa-

lulem precatur, cui ille, reddita vice : Solusne, inquit, mi Comes, Iiuc venis?moxque secrelo mussitantes obambulant. BoUiwellius interim dictis suis inlentum Darlaeum, nec simile quid- quam metuenlem, collo apprehendit, ac injecla gutluri fascia serica, quam miser humero gere- bat, exvicino arboris ramo suspensum eneca- vil. Cadaver, ut erat, in lectum referri curat, et quo scelus facilius laleret, totam domum, sup- positis tormentario pulveri, qui eum in Cnem eral dispositus, candentibns prunis, fundilus evertit. Haec ex ipsius BothwcUii confessione, dum in carcere poslea apud Daniae regem deti- neretur, et mortem expeclarel, innotuere ». Sic Conaeus; alii vero rem aliter referunt accidisse, nam Raemundus, non quidem strangulalum re- gem a Bolhwellio ; sed aedibus, in quibus ipse morabalur, a supposito et incenso pulvere con- vulsis, misero principi sic illatam morlem re- fert. Natalis Comes vero, auditis, prima nocte, a rege, armalis, etiam in palatio, diffugisse dicit e thalamo, per viam occulliorem, se ser- vaturum cum puero, in cellam vinariam ; ex (]uo cum deinde eumdem puerum emisisset, exploratum, an inimici discessissent, caplum ab iisdem referl, ac tormentis coactum indicare regem, cum eo simul fuisse suffocalum, puero pro pulvino eidem subjecto. Idem fere refert Campana. Tritonius vero strangulatum, una cum famulo narrat, cum, audito armorum stre- pilu, in hortum proximum confugerel, moxque tormentario pulvere aedes fuisse dejectas; quod exsangue regis corpus in horlo repertum fuerit, nullo affeclum vulnere,nigramque lantum circa collum maculam habens. Quod etiam coufir- matCamdenus, qui regem strangulatum, et in hortum projectum, aedibus pulvere sulphureo subrutis, dicit. Quidquid fuerit, immanissimo scelere, allero et vigesimo aetalis anno, quod boni omnes delestali sunt, die decima Februa- rii infelix princeps consumplus est.

169. Percussit haec nefandi criminis in di- lectum conjugem alrocitas, ut Conaeus refert, tanto dolore saepius jam petilam reginaj con- stanliam, ut ad eam eodem efferendam funere, nisi Dei nutu ad majora fuisset reservala, mce- roris vehemenlia suffecisset. Corpus idcirco mariti ruderibus erutum (celebratis ab unico sacerdote Catholico, quem non sine multorum indignatione retinebat, exequiis) regio majo- rum sarcophago inferri jussit. Proxima ei cura fuit de poena, secundum leges, conjuratis irro- ganda. Verum, licet rumor facinoris pafrati late per Brilanniam sparsus, illud in Morlonium, Moraviumetconfcederatoscontulisset:iIIi tamen (inquit Camdenus) imbelli sexui insultanles, in reginam translulerunl. Ut illius expers habere- tur Moravius, aula relicta, ut diximus, migra- tionem ex urbe simulaverat; verum, non ante patratum facinus, quam vix 'Mjidecim horas,

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

319

substileratque in loco, ex quo, coiijaratis, si opus fiiisset, subvenire posset, ut suspicio tota in reginam caderet. Stalim autem adfuit, ubi tem ex sententia accidisse intellexit, et specie quidem, ut in tanta rerum perlurbatione regi- nam subveniret, revera tamen, ut ipsam peni- tus perderet. Rei seriem accipc cx Camdeno ', qui innocenli reginae structas insidias detegit, eamque a calumniis, illi, non tantum ab liffi- reticorum malevoientia, verum efiam a Catbo- licorum incuria , in rei veritate expiscanda, mullipliciter conflatis, cum de Moravio sermo- nem habet, sicvindicat:

170. « Simul ac in aulam redierat (Mora- vius) et conjurati Bothwellium, ex familite splendore, opera contra Anglos fortiter navata, fide spectata, ut ejus (reginae nempe) amore di- gnissimum, in maritum commendarunt. Sug- gesserunt, illam solam et solitariam non posse tumultus excitatos compcscere, insidias ante- venire, molemque regni sustinere ; in socie- tatem igitur lecti, periculi, consilii, illum adsu- meret, qui possit, velit et audeat se opponere. Eoque adegerunt, ut mulier trepida, duabus tam tragicis csdibus perculsa, et Bothwellii erga se et matrem suam fidei et constantiffi memor, qua; quo coufugeret, quam ad fratris fidem non habuit, assensum prfcbuerit. His ta- men legibus, ut tenelli filii saluti, ante omnia, consuleretur, deinde ut Bolliwellius, tam a re- gis csede, quam a prioris conjugii vinculo legi- time liberaretur.

« (Juid de hac re statim publice protestati sunt Georgius comes Huutlejus ct comes Arga- thelius, inter Scotiffi proceres facile principes, libet hic ex authographo ad Elisabetham, quod vidi, subneclere : Quandoquidem Moravius et alii, ad obvelandam rebellionem contra regi- nam, cujus auctorilatem sibi arrogant, iUam tanquam ca.'dis marili consciam aperte calum- niantur: Nos hsac publice protestamur, et atte- stamur:Mense Decembri mdlxvii, cum regina Cragmillaria; ageret, Moravius et Lidinglonius coram nobis agnoverunt, Mortonium, Lindse- rum etRevenum.non alio consilio DavidemRiz- zium trucidasse, quam ut Moravii saluti consu- lerent, qui, eodem ipso tempore, erat proscri- bendus. Ideo, ne male grati viderentur, sibi in votis esse, ut Mortonius et reliqui, ob Davidis cacdem exultantes, reducerenlur. Hoc autem fieri non posse innuerunt, nisi regina a marilo divorlio separaretur; quod se effecturos spopon- derunt, modo nos assensum prteberemus. Post- ea Moravius mihi Huntlejo promisit, avitum patrimonium restituendum, ct aeternam glo- riam apud exules ineundam, si divortio fave- rem. Ilum deinde ad Bothwellium, ut ille una consentiret. Poslremo ad reginam accessimus,

' Camden. Par. i. Histor. Angl. sub anno 1367.

et Lidingtonius, omnium nomine, majorem in moduni oravit, ut exilium Morlonio, Lindsejo et Reveno remitteretur:regis errata et offensio- ncs in reginam et regnum, verborum atroci- tate exaggeravit monstraviUjue ; et reginae et reipublica; omnino interesse , ut divorlium quamprimum fieret ; quandoquidem rex et re- gina non possent simui cum securitate in Sco- tia versari. Illa respondit, se malle ad tempus in Galliam secedere, donec maritus ajtatis er- rata agnosceret ; nolle enim quidijuam fieri, quod fraudi sit filio, aut sibi dehonestamento. Ad hffic Lidingtonius : Nos, qui tibi a consilio sumus, haec cavebimus. At impero (inquit iila) ne quid faciatis, quod vcl Iionori meo, vel conscientiae maculam inurat. Res sit in iutegro, donec Deus desuper medeatur, quod vos mihi bonum futurum existimalis,ne in malum cedat. Cui Lidinglonius : Rem nobis commitlas, et nihil videbis, nisi quod bonum et parlamenta- ria auctoritate coinprobandum. Hinc cum, post pauculos dies,rex nefaria ca;de fuerit extinctus, nos ex interno conscienlia; testimonio pro cer- tissimo habemus, Moravium et Lidingtonium fuisse auctores,machinatores et suasores hujus regicidii, quicumque fuerint regicidae ». Hsec ille ; sequitur Camdenus :

«Confoederati jam toti in hocer<int,utBoth- wellius regicidii absolveretur. Protinus igi- tur parlamentaria comitia nulla alia de causa indicuntur, et edicta prodeunt, ut regicidii su- specti apprehenderentur. Cumque Lenoxius, re- gis caesi pater, Bolhwellium ut regicidam ac- cusaret,vehemenliusque insLaret, ul, priusquam Ordinum Conveutus haberetur, ille judicio si- sleretur, hoc etiam concessum est ; jussusque Lenoxius, ut intra vigesimum diem se contra sisteret. Quo die, cum nihil ab Anglia; regina intelligeret, et iu urbe hostium plena adesse sine vita3 periculo non posset, Bolhwellius pro tribuuali sistitur, et, Mortonio causam ejus su- stinente, judicum sententiis absolvitur.

« Hoc negotio confecto, conjurati effece- runt, ut plurimi e nobilitale nupliis assenlirent, chirographis scripto appositis, ne ille promis- sis nuptiis cxclusus, eos ut lotius sceleris ar- chitectos insimularet. Et Iiis nuptiis cum Botli- wellio (qui Orcadum dux creatus) suspicio, rcginam csedis fuisse consciam apud omnes invaluit ; quam conjurati, missis lilteris, pas- sim auxerunt, et occuitis coitionibus Dunkeldise in reginae abdicationem, et Dolhvellii exitium statiin conspirarunt ». Hucusque Camdenus.

171. At, licet hoc nupliarum regina; cum Bothwellio consilium, tanlorum votis exopta- tum, ab ipsa ullro quaeritatum non fuisse, ad explendam incontinentiae cupiditalem (uli, non modo heterodoxi , sed etiam Natalis Gomes, Tritonius, aliique inter Catholicos scriptores somniarunt, inconsuHas corrupli vulgi opinio-

320

PIl V AXNUS 2.

CHRISTI 1567.

nes ac vociferationes seciiti), qiia; liuc usque dicta sunt facilc ostendant ; libiiit tamen Iiic addere, qua? Conaius de eodeni agcns monu- mentis tradidit, his verbis :

«Diim anxia rei e\itum prwstolatur regina, veniunt e senatu, qui eam ut finoni mosrori ponat hortantur, suamquo in Bolbwellii causa cognoscenda fideni ostendunt , iniiocentissi- mum communi judicio invcntum affirmanles. Tum procerum nomine rogare, ut aliquem ex nobilitatc in regni administrandi subsidium, suaeque viduitatis levamen assumat, id omni- bus probari. Quare tolleret ocius rcbus novis occasiones, omnemque de extero principe (cu- jus imperium segerrime laturi essent Scoti) asciscendo pelleret cogitationem. Esse Bolhwel- lium comitem, tum bellica laude, tum animi corporisque dotibus, apud cunctos insignem. Hujus vel nomini, ad subditos in officiis conti- nendos, momenti plurlmum inesse. Excanduit his auditis regina, petiitque, num adulterinas nuptias approbarent ? Sed illi divortium inter comilem et uxorem factum asseverant . Qua lege, inquit regina, ipsa viva conjuge, licet uxo- rem ducere? Haecne deformati vestri Evangelii dogmata ? Sic infecta re dimissi, paucos post dies redeunt, mortuam comitis uxorem nun- tiantes : tum illa, importunitate victa, deli- berandi lempus rogavit.

« Slerlinum interim ad principem Jacobum invisendum contendens , cum eodcm , brevi spatio, morata est ; ex quo nescires, dolorem majorem an Isetitiam hauriret. Latabatur qui- dem ex Qlii aspectu, quem unice diligebat, ut par erat ; sed dum viduitatem suam, puelli setatem ac miserum regni statum considerat , se infantemque in magnis constilutam periculis videt. Verum hoc certum, plus optimam ma- trem de filii iucolumitate, quam de pi'opria fuisse soUicitam. Sterlino redeunti Bothwel- Hus cum armata militum manu fit obviam, tabulasque de suis cum ea nuptiis, procerum sigillis munitas, offert ; has rogat ut princeps assensu proprio stabilire dignetur, nec diffe- rendum aiebat, cum non sine utriusque ingenti discrimine necti morte possent. Maria hoc statu deprehensa, quo, neque arma neque artes qui- bus resisteret haberet ad manum, nosceretque impotenlem Bothwellii, ad quidvis addendum, si expectatione frustraretur, animum, assensit : prius tamen eum, solemni sacramento, in Ca- tholicorum verba et fidei apud Scotos instau- randffi, societatem adegit. Mox fidelitalis jus- jurandum erga reginam et filium principem, nec rogatus, juravit ». Sic Conteus : ex quo, ut innuimus, facile conjicies, quam falso Trito- nius reginae simulationi tribuerit, vel quod Bothwellius armata manu eam circumvenerit, et ad nuptias compulerit, quod ipsum perdite diHgeret ; et quam improbe, neutiquam diu-

turnas ac faustas easdem nuptias extitisse pro- nuntiaverit, quas , non matrimonii dignitas, sed indigni facinoris socielas effecisset. Et quam inconsulte Natalis Comes quoque, eis- dem mendaciis fidcm adhibuisse, in his, qua; scripsit, merito deprehendatur. Cum vero haec et his similia, pra;fati aliique scriptores hau- sisse agnoscantur a calumniosis Buchanani, Thuani, et his similium ha;reticorum commen- tis, eaque, ut omnino falsa, ha^retici ipsi reje- cerint, uti alias diximus, el damnaverint, hinc in eis refellendis diutius immorandum non esse merito censemus.

172. Qua; insuper scripsit, de iisdem nu- ptiis disserens, ab Isselt, nullatenus veritati cohaerere posse videntur : « Bothwellius(inquit) ad Almeonis pontem, cum sexcentis equitibus profectus, reginam opperitur : venientem vi rapit et secum Dumbarum ducit ; blanditiis et variis officiis animum juvencula; expugnat, in sui amorem pertrahit ; pertractam, Edem- burgum cum ea proficiscitur, libertati eam reslituit, ne, si captiva nuberet, pro vitiatis ha- beri possent nuptia. Hic ea, in consessu judi- cum, se liberam et sui juris esse fatetur, et in matrimonium consentit. Fiunt in templis de- nuntiationes, praemittuntur solitae caeremoniae, celebrantur nuptiae (si verum fateri velimus) non satis honestae reginaque indignje, quibus, nec propinqui, nec amici, nec ipse Crocus legatus Gallicus, ne sua praesentia nuptias illas probare et dignitatem legationis suae immi- nuere videretur, interesse voluerunt. Heges quoque Galliae et Angliae, per legatos eas nu- ptias aversabantur, quae et Guisios omnes offendebant ».

173. Ista ab Isselt ; at quis non videt, nul- lam fere veritatis speciem in his deprehendi ? Quis enim crediderit, si tot procrastinatlonibus dilatae fuissent nuptiae (quas tanto furore, non conjurati modo qui eas commoliti fuerant, ut reginam hinc abjiciendi occasionem sumerent, sed Scoti quoque omnes ac exteri execrati sunt), a Bothwellio ad exitum perduci illas poluisse ; et interim periculi ac proditionis, ab aliquo reginam, in libertate constitutam, non fuisse commonitam, ut iisdem abstineret ? Deinde, unde somniavit ipse, factas denuntiationes in templis, solitas caeremonias Ecclesiae praemis- sas, iisdemque nuptias hujusmodi celebratas, ac si Catholicos ritus publice exercere licuisset, et Concili Tridentini decreta in usum recepta extilissent ; cum e contra certum sit, ab liaere- ticis et templa cuncta, vel diruta, vel sectariis superstitionibus coinquinata, et reginae vix unum sacerdotem, qui clain rem sacram fa- ceret, permissum. Verior igitur eorum sen- teiitia habenda est, qui reginam a Bothwellio, ex improviso circumventam, cum neque arma, neque vires, quibus ei i'esisteri't, ad manum

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

321

haberet ; a cunctis se derelictam agnoscens, et peracla mariii crudeli nece perterritam, ideo nuptiis, quas proceres, ad totius regni commo- dum opportunas esse, scripto comprobaverant, assensum prabuisse , referunt. Quod conflr- mari videtur ab bis quee ipse ab Isselt subdit ; postquam enim narravit, reges Galliae et An- glia?, per legatos eas nuptias aversalos fuisse, et Guisios offendisse, statim addit : « At illa prolixis lilteris, et in Bottiwellium, et in pro- ceres, a quibus se Botlnvellio proditam que- rebatur, eam rei indignitatem transtulil ».

17-i. Cum vero, ex Conaei narratione appa- reat, reginam ad principem Jacobum lilium suum invisendum, Sterlinum contendisse ; non praetereundum, quod tunc ipsi accidit, et a praefato etiam ab Isselt dicitur : « Regina, in- quit, de puero filio sollicita, ne, aut ab ambi- tiosis, aut regnandi cupidis interflceretur, aut in perniciosissima haeresi educaretur, regno- que et religioni exilio aliquando esset, Sterli- num profecta, a Marriac Comite repetit ; ille quidem puerum reginae ostendit, reddere ta- men recusavit, omnia esse in sua potestate affirmans. Regina, cum ad vim par non esset, retro, unde venerat, frustrata, reversa est ». Sic ille. — Alii vero, ut Natalis Comes refert, quod cum regina, ad visendum puerum, cum quadraginta equilibus accessisset, ut iilum secum inposterum haberet, responsum tulit, proceres velle ipsum servare, quem, si vellet invisere, sibi facultatem concessum iri, si cum duabus tantum ancillis istud faceret. Quo indignata regina responso, neque viso quidem puero, recessisse scribit ; idemque Tracagnotta conflrmat.

175. Moravius autem , cui ex sententia successerat regicidium , cujusque sceleris ut expers videretur, ab aula, ut diximus, recesserat , iisdem artibus commolitur reginae perniciem, et criminis suspicionem devitare contendit. Eamdem idcirco exoravit reginam, lieentiam in Galliam proflciscendi, utque om- nem diffidentiani toUeret, res suas universas in Scotia, reginae et Botliwellii fidei commen- davit. At vix ille ex Anglia transierat, ut narrat Camdenus , ecce , qui Bolbwellium a reatu caedis absolverant, et chirographis in nuptias consenserant, in eum arma sumpserunt, quasi apprehensuri, revera submonuerunt, ut sibi fuga consuleret, non alio consilio, ut mox dicetur, quam, ne apprehensus totam machi- nationem renudaret, utque ipsius fugam in argumentum, ad reginam regicidii accusandam arriperent. Prseter effrenem livorem, quo agi- tata Elisabetha Angla fatale reginae Mariae exitium hac ratione paraverat, ac insatiabilem dominandi libidinem qua? Moravii (cujus illa fraudibus utebatur) dirissime ac perpetuo animum vexabat ; ferales in Mariam turbas

A^N. — TOMUS XXXV. — L.\DERCH1, I.

sanctum ipsius in Catholica religione propo- silum excitasse, testatur ab Isselt his verbis : " Proceres, qui ha?relicorum factioni sludebant, postulant, ut quod regina in causa religionis promiserat (ut scilicet religionem Calbolicam aboleret, et novis legibus suae Ecclesiae aucto- ritatem stabiliret), jam tandcm prastaret. Negat regina se id promisisse ; quod si qua; in spe- ciem promissa sint, ea, et vi extorta, et metu promissa ; qua; cum impia sint et sincera; fldei pietatique contraria, ad ea prasstanda se minime teneri. Haec regintE responsio Scolo- rum animos majori in eam odio accendit, ut jam nihil magis, quam quomodo ab ejus im- perio se solutos esse optarent ». Ha^c ille.

17G. IJbi igitur intellexere sectarii, ea lege Bothwellium reginam duxisse uxorem, ut Ca- tholicam fldem amplecteretur, et ab ipsa regina in ejusdem fldei apud Scotos instaurandaj societatem adactum, conceptam rabiem ulte- rius dissimulandam minime censuere, ple- bemque (inquit Conaus) ad conciones et arma vocarunt. Botbwellium, qui, dum Purilanis- mum simulabat, mortalium innocentissimus, cunctorum sufTragiis declaratus fuit ; ad Apo- stolicam veritatem conversum , apostatam , rebellem ac regiae cajdis auctorem proclamant. Hinc exercitum Dumbarum versus , ducibus Mortono et Ruveno, movent, reginam ac Both- ■wellium una impetituri. Inopinato furori repel- lendo hi impares, congressum ad prEesens differunt; atubi coufluentibus Catholicis copiae regia; augeri coeperunt, prope Caberillum , ad se potius defendendos quam rebelles offendendos, castra posuere. Cum autem co- gnovissent sectarii reginaj exercitum, nuniero ac viribus suo ampliorem, quod vi minime posse agnoverunt, assuetis fraudibus obtinere connituntur. Mitlunt idcirco, qui reginae nun- tiet, non aliam ob causam se arma sumpsisse, quam ut illam Bothwellii regicidffi aliorumque niajestatis criminum reorum tyrannide libera- rent. Iniquorum verbis illa aures praebuit, quod mitissimi animi princeps esset, et sub- ditorum suorum sanguini parcere optaret ; ideoque Bolbwellio sibi fuga consulere jussit, donec rursus ipsius causa in judicium revoca- retur. Quantum potuit, mandato obtemperare, precibus ac rationibus ille renuif, petiitque, ut sibi innocentiam suam, vel singulari cer- tamine , probare concederelur. Sed frustra reginam a sententia revocare contendit, cum id illa expedire existimaret, ut publicae se quietis amantem prffiberet. Ipse igitur fugam arripere compulsus absque diligentiori inquisi- tione aliquandiu in Scotia permanere permissus est ; quidquid enim in eum inclamaretur (ut diximus), nec sane immerito, ut observat Spon- danus, obtentus tamen causae erat, non vera causa. Hajc siquidem in solam reginam preeci-

322

Pir V AXNUS 2. — CHRISTI 1567.

piie collimabat, idcoque eum appreliendere nohieruiit, a quo eoruui fraudes detcgi potuis- senl ; nam, cum ille suas cuni regina nuptias, publica? auctoritatis specie, lionestari voluisset, ac iguari adhuc \oluntatis regina;, rebelles proceres subscripsisscnt libello quo nuptias illas cum Boliiwcllio approbare ac expctere signiflcabaiit postridie facli poenilentes, scri- ptum repetierunt, ne reginam (inquil ab Isselt) prodidisse, et ad nuplias ab ipsismet (ut con- stiluerant) postca improbandas compulisse , aliquando convinci possent. At illud minime reposcere valuerant a Botbwellio, qui ipso usus chirographo, ad optatas tandem (ut diximus) cum regina nuptias pervcnit. Jusfo igitur timore perciti, ne hac ratione nefandai eorum in innocenlem reginam commolitiones prode- rentiir, ii)=iim libernm abire [)ermitlunt.

177. Yerum, cum paulo post, ut dicetur, a Moravio nonnuUos ex suis famulis com- prebensos, ac ob regicidium ullimo afTeclos supplicio intellexisset , conscicntia' aculeis perculsus, periculum animadvertens, ad Orca- das primum, indeque fugatus, in Uaniam se recepit ; at ibi agnitus, ac in carcerem con- jectus, decimo abhinc die moriens, coram episcopo ac proceribus qui interfuerunt, reum se sceleris fassus est, et proditionis auctoribus nominatis, reginam ciilpa penitus immunem denuntiavit. Hoc teslimonio detecfa^ secfario- rum calumniae, reginae innocenlia manifesta- tur, ipsorumque impiissima? machinationes (ut jam metuerant) perpetuum eis dedecus ac in- famiam pepererunt. Ut eam igitur devifarent, emendicato mendacio altero veritatem repellere connixi sunf, et Bofhwellium in amentiam incidisse, cum hfec protulerat, impudeufis- sime vulgarunt. At hoc perfugium (ut ex ipsa hEerelici Camdeni narratione, inferius danda, apparef) Daniaj regis aucforitas et testimonium elusit ; nam, cum intellexissef haec perperam a Mariae adversariis sparsa ; ex mente sana processisse quae Bofhwellius confessus fueraf, scriptis ad plures principes, tum ad ipsam Ehsabetham, Epistolis testatus est ; sicque penitus falsitafis artibus dejectis, veritas ac innocentia libera evasit. Cum alias tamen Bolh- wellius vir strcnuus esset, ac in pra?senfi di- scrimine unus fere omnium, rebellium ausus deturbare valeref ; ad id quoque eos prospexisse, cum a regina dimitti curarunt, censendum est, ut ejus nempe destifufa prasidio, iliam sibi facilius subigere possent.

178. At jam illa, ut diximus, bona fide ac sincero corde, a blandis hosfium suasionibus decepta, ne pacem cum subditis suis abnuere viderelur vel illis difDdere. ultro seipsis tra- dere stafuerat. Etquidem in sectariorum castra transiens , magnis clamoribus ac plausibus primum excepta, deinde tanquam in frium-

phum Edimburgum deducta est. Yerum, quod anfe illam profulerunt vexilluin, in quo Darkei mortui drpiclum erat cadaver, ac infanlis Ja- cobi vindicfam a Deo exposcenfis imago, jam tacife reginam caedis in maritum patratae insi- mulabant. Ubi autem Edimburgum perventum est, eam non in regiam de more, sed in priva- tas ledes, quas cusfodia munivere, comitati sunt ; et patenter sermonibus tamquam sceleris ream lacessere non desinunt, et ad luendas deinde delicfi poenas confumeliosissime indi- gnis modis exagitatam, ac vili palla indufam, abrepfis ipsi dum vestiebalur injuriosissime cunctis regalibus indumentis, cquoque impo- sifam, in carcerem ad Lacum Levinum miftunt, ubi contrusa sub custodia matris Moravii, pel- licis Jacobi quinfi Scotorum regis, a nefaria ea foemina, qua; calamitatem incarceratae reginae petiilanfissime insectafa est (ufpote, quae se legifimam fuisse Jacobi V uxorem, ac Moravium filium, legitimam ex ea prolem , merefricia jacfantia gloriaretur), mira prorsus ac inaudila perpessa esf.

179. Quid aufem de illa ageretur, conjurati neutiquam infer se convenire poterant. Lindig- tonius et pauculi alii (inquit Camdenus) in au- ctoritafem restituendam censuerunt, his le- gibus, ut regicidae ex lege punirentur, principis saluti pros[)iceretur, Botliwellius divortio sepa- raretur, et haeretica secta (quod potissimum omnibus cordi erat) conslabiliretur. Alii ut in Galliani aut Angliam perpetuo relegaretur exilio, modo rex GalliiE aut regina Angliae fidejuberenf, quod iila omnem regiam aucfori- tatem in filiolum et quosdam e proceribus, regno ejurato, transferref. Alii, ut judicio sisterefur, damnaretur, in perpetuo carcere con- deretur, et filius in regem inauguraretur. Alii denique, ut regia aucloritate et vita, extremo nimirum damnata supplicio, spoliaretur. Et hoc Kuoxus et aliquot (inquit Camdenus, sce- lus tantum faferi et una imminuere connixus), una cuni eo Calviniani verbi ministri e sugge- stis intonarunt. Addit tamen >«'icolaum Throc- mortonum, ab Anglia ad sedandas Scotiae turbas, missum, sacrarum Scripturarum au- ctorifate, temerarias istas contra reginara sentenfias revincere studuisse, ac mulfa pro illa, de obsequio supereminenfioribus pote- statibus, gladium gesfantibus proposuisse ; acrilerque disseruisse , reginam ostendens, nullius praeterquam coelesfis judicis judicio subjacere, nullius tribunali in terris posse sisti, nullam esse magistratus auctorilatem, qu£e a reginae aucforifate non esset delegata, et ab ipsa revocabilis. Quibus quidem ralionibus eos opposuisse, dicit, et peculiare apud Scotos jus regni, et in exfraordinariis causis extra ordinem esse decernendum ; argumenta nimi- rum a Buchanano accepta, qui tunc temporis,

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

323

Moravio suasore, damnatmn illuni Dialogum de Jiire regni apud Scotos, scri|)serat, quo, populo jus esse reges creandi et abdicandi, contra Scoticfc iiistoriaj fidem aslruxorat ; sub- dilque Camdenus, cumdem Tbrocmortonum, prreter hffic, pro regina restituenda, et accessu ad illam, importune, blanditiis simul ac mo- nitis, unquam inlerpellare, fruslra licct, non destitisse.

d80. Verum his ac hujusmodi aliis fidem pracbeatqui vult. Nos enim, neque Elisabetham, neque ipsius oratorem Throcmortonum, ab eo- rum sentenlia discessisse, quorum circa fidem doctrinam potissimum sequebanlur, quamque solam stabilire constituerant, ulla prorsus ra- tione censere possumus ; et eo minus commen- tis liujusmodi fidem ullalenus adhibendam co- gnoscimus, quo tam sanis ac a^quis rationibus, qua) subsecuta sunt minime couvenerint. Nam regina, qunm Tiirocmortonus dixit nullius ju- dicio pra?terquam coBlestis judicis subjacere, nullius tribunali in terris posse sisti in Anglia tamen, ut suo loco dicendum erit, horrenda Elisabelhai tyrannide, et judicata, et crudeli morte atTecta visa est. Idcirco, (]Uce ad eam resti- luendam Throcmortonum ipsum fecisse dicitur, omnino eliani commentilium liabendum est ; cum nil magis exoptasse Elisabetham, quam omnimodam Marire [lerniciem ex supra allatis, et his, quffi liostmodiim fecit, evidentissime co- gnoscalur. Quod si nihilominus pro ea egisse ac interpellasse fatendum sit, hoc certe in spe- ciem tantum, ad eludendos, nempe, assuetis artibus, incautos ac simplices fecisse putandum est. Quo etiam ingenio ideo Throcmortonus ad Mariam accedere prohibelur, ne GalliEE nimi- rum regis orator idipsum petere audeat, ut ei serio opituletur, nec de singulari conqueri possit injuria, quam alleri quoque illatam in- telligil. Neque enim Anglo concedere requum erat, nec decorum, quod Gallo fuerat denega- tum, nimisque hac ratione e suis latebris si- mulatio emersisset.

181. At id nil ad negotium Throcmortoni pro Elisabetha, quod totum cum rebellibus peragendum erat. Inter hos autem, ut audisti, maxima disceptatio. Moravius, cui nihil, aut facere, aul dicere, nisi quod Elisabetha voluis- set, mos erat, et ad devitandam rerum, quarum ipse auctor erat, infamiam, in Gallias, ut dixi- mus, se receperat, licet ibi mngnum de regina; captivitate ac civilibus bellis Guisiis principi- bus monstraret dolorem ; tamen Knoxi senten- tiae facile accedens, se nullatehus in Scotiam, uti rogabatur, redire velle signiflcavit, nisi re- gina e medio tolleretur. In quam sententiam haireticorum colluviem ultro descendisse, te- statur Conajus. Ut autem nec vivenli nec mo- rienti, imo nec mortuse nomini et famae parce- rent, ea ratione horrendum facinus patrare

statuerunt, ut laqueo gulam ejus frangentes, vulgare possent, ultima; traditam desperalioni, sibi ipsiMariam manus violentas inlulisse. Rem dilatam (inquit Spondanus) voluit Dominus, diuturnioribus airumnis, ad meritum cjus au- gendum, et nobiliori martyrio eam reservans ; nam licet aeque ac illi, ac pra; aliis onuiibus Mariae mortem Elisabelha quffireret ac optaret, tamen, quia, quidquid deinde vulgatum esset, in dubium vocari mcrito poterat, nec sceleris auctores omnino, vel ab hujusmodi suspicione eximi possent ; ideo mitiori consilio, suo eo- rumdemque nomini consulere studuit, ut sci- licetMariam se regno abdicare, ac omne domi- nii jus in Jacobum principcm filium suum transferre cogerent, quod sic longe securius absque ullaviolatee majeslatis noxa in privalam acturos, quam si regni titulum dignitalemque retinuisset. Elsi enim, qua; Camdenus a Throc- mortono pro regia dignitate ac officio pro- lata mentilur, minime vera fuerint, nec vera vel ab ipso et Elisabetha fuerint exislimata, tutiorque Buchanani aliorumque videretur sen- tentia ; tamen eam aperte seclari ipsis seclato- ribus turpe apparebat. At, cum regina regali se auctoritate abdicasset, effreniori conaUi, omni prorsus difficuHate sublata, ipsani conjuratos securius absque ullius invidia, posse perdere, Elisabetha admonuit. Et hoc quidem Angla; in- ventum cum placuisset.rejectis sentenliis caete- ris, eidem perficiendo animo adhaeserunt.

182. Quod deinceps actum fuerit, accipe ex eodem Camdeno. « Reginam (inquit) in dies arctiori custodia concluserunt, etsi lacrymis oppleta, demissimis precibus oblestaretur, ut mitius cum ea ageretur,si non ut regina.tamen ut regis filia, et principis matre ; quem ut se- mel inviseret saepius frustra supplicavit. Sed ne singillatim injurias in illam persequar, tan- dem blande aggressi sunt, ut regno sponte ce- deret, excusatione quaesita, vel ex adversa vale- tudine, vel regnandi molestia, vel, quod alii subtilius monuerunt, ut, cessione facta, illa ne- gligentius custodita facilius evaderet. Cum haec non succederent, minilati sunt illam publico judicio ream peragere vitae incontinenler acl£e, regicidii, et tyrannidis, hoc nomine, quod leges et patria jura violasset, nominatim, quae Ran- danus et D. Oiselius, regis Galliarum et ipsius nomine, conflrmarant. Tandem mortis terrore injecto, eam inauditam compnlerunt, tribus Di- plomatibus chirographum apponere, quorum primo regnum cessit flliolo, vix tredecim mcn- ses nato ; allero,Moraviuni proregem constituit, dum filius in minori esset aetate ; terlio, si Mo- ravius onus recusaret, hos rectores filio nomi- navit : Jacobum Castri - Heraldi ducem, Mat- thffinm Lenoxiffi, Gilespicum Argatcliae, Joan- nem Atholiac, Jacobum Mortonii, Alexandrum Glencarnice, et Joannem Marriae comiles. Nec

PII V ANNUS 2. — CIIRISTI 1567.

mora : illa regintc Anglitc per Throcmortoniim significavit, sc coactam cessisse, ct cessionis instrumento invitam subscripsisse », ex consilio Tbrocmortoni , qui persuascrat cessioncm in carcere, » qui justusest metus, extorlam, plane irritam esse ».

183. Ista Camdenus, qui, licet innumeris tergiversationibus ElisabclUoe ac oratoris illius contegere dolos contondat, lamen invitus eos prodere cogitur, nil ideo veritus inter se pu- gnantiaconscriberc. Cum enim,suadenteThroc- mortono,regno cessisse .Mariam,exipsius Maria! verbis asserat ; non igitur aique uti Gallis ora- toribus, accessus ei ad illam in carcerem prohi- bitus est. Quod si res|)ondeat, primo quidem a^que Gallis ac Anglo prohibitum, sed deinde, post omnium procerum congressum,novissimo huic concessum, ex bis ajquissime educi posse cognoscilur, ideo fuisse permissum Anglo ut eam alloqueretur, ac cum ea ageret, quod una cum illis ipsius perniciem, ab Elisabetha mis- sus, commoliturus venisset. Gallis e contra ora- toribus id vetilum , quod vere reginse opem ferre desiderarent, ac res, ipsa salva, compo- nere. Cur igitur Camdenus, cum res ita sese habuerint, prius scripsit, detestatam ab Elisa- betha ex animo hanc effrenem in principem sororem subditorum insolentiam, quos perQ- dos, ingratos, rebelles et crudeles appellasse dicit ; misisseTlirocmortonum in Scotiam asse- rit, ut apud confcederatos de hac in reginam insolenlia expostularet, et rationem iniret, quo- modo illa in pristinam libertatem et auctorita- tem restitueretur : si non modo libertati resti- tuere minime fecit, sed regia e contra auctori- tate, ut spoliaretur, minister et auctor fuit? Si enim responderet, id Throcmortonum fecisse, quod res aliter componere non valeret, ineptis- simam excusationem facile illud repellet, quod non modo nullum prorsus commodum ex con- ventione ab eo inita,in reginam derivavit ; quin e contra, ex ea processerit, quod penitus mise- riis ac jerumnis conficeretur ; mortis namque ei inferendae sententiam, non tantum hac ra- tione, tuni ipse, tum Elisabetha, tum conjurati sublatam voluere, quam ut, regia subtracta dignitate, facilius exequi possent, cogitarunt. Uti vero zelotypia dominandi Elisabetha ma- trem oppressit, sic fllium quoque obruere una Aoluisset, omnique ideo (ut ex eodem Camdeno habemus) conatu institit, ut non in Galliam princeps tenellus deportaretur, vel in Scotia tot turbis agitata remaneret, sed in Angliam, quo ejus saluti securius consuleretur, deferri postulavit. Verum irritas reddidit vaferrima; mulieris fraudes Scotorum solertia, qua pue- rum ssevissimaB illius leffinae faucibus devoran- dum tradere semper constantissime recusarunt. 18i. Per vim igitur abdicato a Maria regno, quinto post die, et ab ipsius captivitate qua-

dragesimo quinto , quarto kalend. Augusti, Sterlingi Jacobum, Hcnrici et Maria- fllium, in regem rebelles inaugurarunt, ejus nominis scxtum ; ca?remoniam ex pnescripta formula opcrante (excepta tamen missoe celebralione) Adamo Bodualo, Orcadum episcopo, a rerum Scoticarum scriptoribus, ut narrat Ra^mundus, nocromantiffi et veneficii infamia asperso;eique abbates nonnuUi adslilerunt , Moravio cogna- tione juncti,moribus ac consiliis conformes. Id muneris archiepiscopi Santandreani, regni pri- matis, fuisset ; at nec ille, nec episcoporum alter, praster pr£efatum Orcadum pseudoepisco- pum, id exequi voluit. Loco Missse, sacrilegam Knoxus concionem habuit, qua in Catholicam religioneni acerrime invectus, generosa hsec Protestantium sectariorum facinora mirum in modum extulit. Huniceus ac Mortonius pro rege juramentum pra;stiterunt, se nimirum in timore Dei regnum, et pro viribus introductam recens colendi Dei formam servaturum, et papisticae Ecclesiae ritus ac doctrinam, pro viribus evul- surum, ac hostes habilurum eos omnes, qui eamdem posthac professi fuissent. In hac inau- guratione protestationem ab Hamiltoniis inter- positam fuisse, ne videlicet praejudicio esset duci Castri-Heraldi in jure successionis contra familiam Lenoxiam, scribit Camdenus. Verum, non id tantum, cum generose archiepiscopus S. Andreaj, Joannes Hamiltonius, prsefati ducis Castri-Heraldi germanus frater, et dux ipse, necnon comites Huntelius, Argathelia;, aliique, cum priEcipua nobilitatis parte, legitima inter- cessione protestati fuerint, conventiculum illud nullius esse virtutis, utpote, ex seditiosis,rebeI- libus , nuUa legitima auctoritate convocatis, conflatum.

18o. Addit imprudentissimus auctor, Elisa- betham Throcmortonum cseremonise interesse prohibuisse, ne illa tam injustam reginae abdi- cationem, legati sui praesentia approbare exi- stimaretur ; at baec minime necessario scri- bcnda, cum id ad facinoris illius narrationem prope nihil spectare videretur, et e contrario, quod silentio prfeteriri impune poterat, novum dolositatis ac proditionis Elisabethae crimen os- tendat : nil enim erat per legatum approbare perfidiam, quam per legatum ipsa patraverat ; horrendum vero est improbare monstrasse, quod verita non fuerat perpetrare.

186. At de Moravio sinceriorem ab eodem scriptore narrationem audiamus : « Die vige- sima a cessione, Moravius ipse in Scotiam e Gallia rediit : tertia post die, cum nonnullis e conjuratis reginam accessit, crimina plurima objecit, et, tanquam confessor religiosus, pluri bus egit, ut vera poenitentia ad Deum se conver teret, el illius misericordiam imploraret. Illa de anteactce vita; peccatis doluit, ex objectis alia agnovit, alia e.xtenuavit, alia ex bumaua

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

325

fragilitate excusavit, et plura prorsus denega- \it. Illum obsecravit, ut gubernacula rerum pro fllio susciperet, utque sua; wstimationi et vita; parceret iferum obtestafa est. Ille hoc sibi in- tegrum esse negavit, sed a regni Ordinibus esse efflagilandum ; si tamen iila vita; et honori con- sultum vellet, hsec observanda prrescripsit : ne regni et regis Iranquillilatcm inturbaret, nec e carcere se subduceret ; nc regiam Angliaj aut regem Gallise excitaret ad Scotiam externo vel inlerno bello infestandam ; ne amplius Both- Avellium adamaret ; aut ulciscendis Bothwellii adversariis cogitaret.

« Jam prorex, sive regens declaratus, se obsignatis tabulis obligat nil acturum, quod ad bellum aut pacem, regis personam, et ma- trimonium aut regina; libertatem spectet, sine conjuratorum assensu. Throcmortonum (en rur- sus pudendse Angli simul legati, et infamis nothi artes, et incauti scriptoris, ultro, non qucesitae, contra eum, ad excusandam Elisabe- tham , querela}) per Lindigtonium monet, ne amplius pro regina interpellet,se ca?teros malle omnia perpeti, quam pati, ut illa liberata Both- wellium retineat, filium in pericula, patriam in turbas conjiciat, et ipsos proscribat. Novimus (inquit) (fuantum vos Angli bello possitis, no- stros limites vastetis, et nos vestros ; certoque scimus, Gallos, pro anliquo inter nos foedere, nos minime derelicturos.LingeroIio tamen Gal- lico legato aditum ad reginam denegat, donec Bothwellius apprehenderetur, miseramque re- ginam asperius quam pro meritis erga eum in dies tractat, conlra quam regi Gallorum pro- miserat ». « Hecc hactenus », inquit Camdenus, « ex Throcmorloni litteris ». Et quidem, pro Eli- sabetha , ad summa coarcevanda commenta, illud etiam deerat, ut Gallos contra eam Scotis rebellibus opitulaturos ostenderet, siThrocmor- tonus pro .Maria amplius interpellaret ; etdeinde Gallorum legato (licet certo conjurati scirent Gallos pro se stare) accessum ad reginam pro- hibuisse ; ac demum, coutra fidem datam Gal- lorum regi, rebellium protectori, cum eadem regina nothum durius egisse. Mirum est (in- quam) pro illa mitius habenda, exorasse Gallos, qui (ut ipse asserit) certo eos fovebant, qui eam male habebant ; et contra suslinentes et inter- pellantes pro illa Anglos, certissime defensuri erant.

« Mox Moravius, » ipsemet scriptor prose- quitur, « supplicium sumit de Joanne Hep- burno, Paride Gallo, Daglisho, et aliis Both- wellii famulis, qui regis casdi intererant. Sed illi (quod minime expectavit) ad patibulum co- ram Deo et Angelis protestati sunt , se ex Botliwellio intellexisse , Moravium et Morto- nium regicidii auctores fuisse : reginam ab omni suspicione exemerunt. Et, ut ipse Both- wellius captivus in Dania, et vivens, et moriens,

reginam minime consciam fuisse, religiosa as- severatione soepe numero contestatus est. Et decimo quarto post anno , cum Mortonius extremum supplicium subiturus esset, fassus est, Bothwellium secum egisse, ut in regi- cidium consentiret : quod, cum omnino ab- nuerct, nisi regina suo chirographo maiularet , Bothwellium respondisse, hoc neuliquiim fieri posse , ac facinus , ipsa inconsulla , perpe- trandum esse. » Sic ille de rebus Scoticis hoc anno.

187. Verum plura reticet hic necessario apponenda, illudque in primis, conalu suo fru- stratum fuisse Moravium , quod ipse, non regina modo, sed fllio etiam e medio sublatis, rex inaugurari ambiret ; cui ambitioso ob- jectum desiderio esse cognoscilur, ut tertio chirographo rebelles Mariam subscribere com- pellcrent, quo, si proregis Moravius onus re- cusasset, alii tenello regi stafnebantur rectores. Insatiabilem et cfTrenem enim dominandi libi- dinem conjurati animadvertentes in notho,pro- regis dignitale minime expleri posse veriti, ejusdemque e converso tyrannidi sese subjicere nolentes, hac ratione sibi consulendum existi- marunt. Ut aulem ipsimet faustiora a puero rege pararent, eumdem impiissimo ac nefan- dissimo Buchanano educandum tradunt, ip- siusque teneram tetatem a Catholicorum as- pectu, ut Conaeus narrat, non minus quam lethali peste, tutati, cuncta ejus nomine, in religionis odium gessere , atque illud inter caetera stabilitum, ut nulla Catholicis in Scotia ultra vivendi linqueretur facultas, quorum bo- nis in fiscum relalis, ipsi quoque exulare coacti sunt : et sic (ut idem optime observat), qui paulo prius, fidei causa, nullius conscientiae vim faciendam, sed liberam Christianis, pro arbitrio, credendi veniam, supplicibus libellis, expetierunt ; viribus numeroque superiores, tollendam libertatem, solam haeresis profes- sionem tolerandam, armis in orthodoxos adeo- que in reginam ipsam agendum, statuerunt : ut hinc videant politici, quam bene regibus et rebuspublicis consulant, dum tolerandam hae- reticorum societatem , ferendamque ac pro tempore dissimulandam potius quam casti- gandam eorumdcm pravitatem contendunt : quorum sane consiliis, si non paruisset Maria, omnium in quas incidit molestiarum expers, vitam ad extremam senectutem non minus feli- citer quam pacifice produxisset. Prse cunctis vero qui Catholico nomini ac religioni impiis- sime insultarunt, fuisse nothum, postquam re- giminis habenas suscepit, quod alia ratione dominandi cupiditatem plene explere non posse cognoverit, testantur auctores, qui, omni sae- vitia, perfidum apostatam, fldeles insectatum esse, carceribus, spoliis, exiliis, narrant.

188. Elisabetha regina imperatoi-i ipsi sicict

32G

PII V AXNUS 2. — CIIRISTI 1567.

et caUn-is pnncipibus illudit. — Interim, dum flafjiliosissimij; suis fraudiluis Mariani Elisa- bollia op|)rimit, Maximiliano eliam imiieratori illudit ; comilem siijuidem Slolbergensem is in Aiiiiliain misit, ut de nuptiis Caroli fratris arcliiducis cum ipsa Elisal)etlia ageiet ; liffic vero, licet nujitias detestarelur, Suexiie niliilo- minus comitem, anle, ad imperatorem miseraf, eanulem rem, specie tamen dumtaxat, cura- turum. Lcincestriae comilis, qui re^'alibus hisce nupfiis iuliiabat, id animum pupugit ; quamvis eas obtinendi spem penitus non abjecerit, quod mulla ultro citroque inler Maxiiiiiliaiium et Anglam super lioc ncgolio agilata, pliires licet compositae sint difflcultafes ; ubi ad rem re- ligionis niliilominus \entuin est (ob inteme- ratam semper Austriacorum principum in Ca- tholica flde constantiam), ralio iniri non potuit, qua nuptiffi perflcerenlur. Hoc siqiiidem pra3- tcxlu usa est Aiigla, ut Maxiinilianum eluderet. Cum aliis vero, quibus religionem objicere non potuit, quin maritum minime ducerel , artes alteras excogitavit, quibus eos, quos matrimo- nii spe allexerat, deinde illectos repelleret. Ne- cesse tamenexistimavit, ulAnglos suos quoque ad nuptias eam impellentes, deciperet ; idque, qua poluit, arte praestitit effecitque, religionis specie, qua Deum ipsum, licet irrideri non pos- sit, velle fallere visa est ; cum homines, per- petuo agitatis, modo cum hoc, modo cum illo, rejcctisque connubii tractatibus, semper elu- serit. Toto septennio (id de quo loquimur Maxi- miliani negotium) honorificis internuntiis ado- leverat, deinde ipsum illamet, ut Camdenus refert, extenuavit, ubi jam vigere ulterius, sibi minime conducere censuit. Addit tamen, quod niliilominus necessitudinis, et tanta mutuse benevoleutiaj inter principes hos charitas per- manserit, ut imperator ['ontiflcis Romani in Elisabetham molitiones semper impedierit . Quod quidem cerle Maximilianum palam nun- quam vel praistitisse vel praestare ausum re- perimus, licet a politico Maximiliani ingenio non videatur satis alienum. At simplici Cam- deni testimonio slandum non esse cognoscitur. Si tamen id verum sit, uti a Deo pcenam, sic ex his artibus nullum prope fructum ab Elisa- belha (pr;c illo dolos ac fraudes struendi gnara) certum esl .Maximilianum assecutum esse.

189. Gothanum ballum ab Elisabetha fotum. — Et ipsi quidem, hoc ipso tempore quo in faciem ei blandiebatur, insidias eamdem Elisa- betham struxisse colligitur, ex Thuano S qui rem nihilominus ut commentitiam asseral, in- credibilibus exornalam circumslantiis narrat, cum allerius nimirum haeretici impias commo- litiones refert, his verbis : « Omnium maxime memorabile fuit bellum Gothanum, quod hoc

> Thuau. Hislor. lib. 4).

anno in Germania, imperii decreto, gestum siinul ac coiifectum est, cujus origo hwc fiiit. Gulielinus Grombacliius , colleclis Albertina? proscriplionis reliquiis , cum , [lost occisum imniani perfidia episco|)UTn Visburgensem, et Ilerbipuliin ipsam pari audacia captam et di- reiitam, soUicitata insuper ad defectionem con- tra imperii leges nobilitalc , quo res suas magis firmaret et acceptum sibi ac sociis, a Ca'sare proscriptis , iiararel Joannem Fride- ricum et Joannem Guillelinum Saxones, Joan- nis Friderici olim VII filios, clam obtestatur, urgel, increpal, nobililatem respicereiit, quje episcoporum et alioruin tyranide o|iprcssa, in ipsis, tamquam unicis patriae libertalis vin- dicibus,omnein spem reponanl: (|uod si minus commiseratione aliorum tangaiilur, saltein pri- vato periciilo admoneantur. Id enim agi , ut oppressa nobililate, ipsi omni auxilio deslituti opprimanlur ; nam in s()oliatione patris, mi- nime scelus diu anfe cogilatum slelisse, sed gradu ad majora coiitra eos audenda factura velint ; non enim defuturos, qui eorum auspicio tegerent ; id juxta honorificum et fnictuosum Saxoniae domui fore, ut et eadem opera nobi- litatis liberlas asseratur, et quae contra jus et aequum amiserinl justis arinis recuperent, ac pristinae dignitati restiluanlur. Prensantem, ac spem minis miscentem Groinbachium aversatus est Joan. Guillelmus, seque in imperii flde fore testatus, eum a se stalim repulil. Verutn Joan. Fridericus longe aliter his vocibus affeclus est, quae in peclus hominis, crudeli et vana am- bitione aestuantis, alte descenderunt, stimulante eum sem|)er paternae injiiriae morsu : quo fac- tum est, ut ille occasionem ultionis oblalam minime sibi praetermillendam censueril, nec pensatis rei gerendae ralionibus, aul salis |)er- pensa Groinbachii volunlate et consilio , se totum perditi sicarii nutui et arbitrio circum- agendum mancipaverit.

« IUe vero tanlo patrono fretus, cujus in- genium vana spe infatuatum, ad res, quas mo- liebatur , opportiinum videbat , quo magis inflammaret, inimicitias inler eum et fratrem, ab ejus consilio dissidentem, serere coepit, ip- sosque invicem cominitlere. Ad haec, odia inter eum et Augustum Septemvirum exaceibare, et, ut sceleris magnitudine cum obligaret, in per- niciem Augusti conjiirare et sicarios suboriiare.

« Dum haec agerenlur, ignaro adhuc Au- gusto insidiarum qua; sibi pararenfiir, ante triennium in coiniliis Vormatiensibus, quae ul- tima sub Ferdinando Caesare fuere, ad pacem publicam tuendam , decretum fuerat in md equites alendos stipendium, qiiorum Augusto Septemviro, Willelmo Clivensi, Juliacensium duci attributi sunt ; grassanfc dein conjura- torum audacia, Augustus per litteras ac legatos orat patruelem, faclionis seditiosaj ducem cum

I

PII V AXNUS 2. — CHRISTI 1567.

327

satellilio universo a se dimiUnf, ctc. » Narrat deitule renovnlam fuisse proscriplionis in con- jurnfos senfentiam, in comiliis practerilo anno Aui;iisf;c coactis,el pauio posf patuisse insidias, a Grombacliio ia Augusfum Septemvirum stru- ctas refeif, quas tamen dicit dissimulasse, do- ncc ad Ijelhim necessaria pararet : quo eodem temporc, cum Julam ac Ziglietum in suam po- testafem Turca; redegissenf, ideoque impcrii res eo casu furbatas vidissent; insolifo quodam gaudio rebelles exulfasse narrat, atque apertius perniciosa consilia renudassc ; sollicitata ad defectionem confra imperium nobilifale, et au- •xiliis a Ca?sare contra Turcas decretis, prohibifis ac impeditis.

190. Quo autem tendcrent impia haec isto- runi Deo simul ac hominif)ns rebcUium con- silia, ab ipso babes : « Proposifum (inquif) illis eraf, si eventus conatibus responderef, sub ini- tio Veris ocfo miiiia equilum conscribere, et quafuor iegiones, quarum duo in Vestpbalia ad Rbenum usque, et duo in Vandalicis regionibus excubarent, Vestplialicis dato negotio, ut per episcoporum difiones Franconiam ac deinceps Turingiam late grassarentur ; Molbusium, iMor- tusiam, et Eufordiam, Saxonis Septemviri ur- hes , grandi pecunia mulctarent. Vandalicis item, ut idem facerent, et Sa.xonis Sepfemviri totam dilionem vi ac rapinis depopularenfur, mandalum. Quo facfo, Joan. Fridericus ad Vi- tembergam Sepfemvir crearetur, et ubi exer- citus duo coiissenf, idem saiufaretur, more inter Romanos olim recepto.ab universo milite imperator. Principes cfcleri in ordiuem coge- rentur: qui recusarenf, e medio tollerentur. Equestris Ordo, imperio principum subtracto, inlibertatem assererefur, soli subjicerefur im- perafori. nova ad extremum imperii forma in- stifuerefur: quae omnia evulgata posfea.partim ex capfivorum confessionibus, partim ex char- tis in arce Golhana repertis comprobata sunt; in quibus ef lioc praescriptum erat, Maximi- lianum Ca?sarem, pubiicatione renovatse prae- scripfionis fidem ac jusjurandi reiigionem vio- lasse , iiocque tam insigni perjurio semet CcEsarea majestafe exuisse ef de imperiali fa- stigio dejecisse. Reperta et inter Commentarios Joan. Friderici denunfiafio belii, ad imperii Ordines direcfa, ipsius Joan. Friderici manu plerisque locis notata et correcfa. Ipse vero, ut ex eisdem Commentariis cognitum est , sfi- pendia ducibus de suo decreverat, et prsemia amplissima victori militi ex pneda et terris occupatis proposuerat inita et cum externis principibus occulta foedera, et pra?cipue cum Henrico Sueciae rege, cujus turbidum inge- nium ad turbandam Germaniae quietem perop- portunum visum est ; missae et ad regem lifterae, gravissimis adversus Caesarem et imperii Or- dines quserimoniis plenae, quibus auxilia pre-

cabanfur ; facfa postrcmo spes a Grombachio amicitiae ef opum .\nglicarum, ab Elisabellia. Ef quanquam Joan. Fridericus Agnetem, iiessi filiam elMaurifii qui ipsius pafrem spoliaverat viduam, in matrimonio Iiaberet ; famen per- suasum ei tam facile uxorem rcpudiari posse, ut Elisabefhain ipsam duceret ; quam sfolide sane soceri, de adventu funesfo toties vafici- nanfis, monifa re()udiaveraf. In eam rem con- ficfac a conjuralis, quasi ab Elisabetha, litlerae, nolis arcanis exarata;, quibus iiia mirifice eum, sola virfutis et paterna; et suae fama cognifum, amore deperire contesfabatur. » Sic ille, qui, relatis de hac re pluribus aiiis ineptissimis fa- beilis, ad iliudendum vanissimo Joannis Fri- derici ingenio, a Grombacbio, magicis etiam artibus excogitatis, tan(|uam Elisabellia; im- mcrito aftribulis, eas refellere cognoscifur.

191. Verum Grombachius ipse, qui Joan- nem Frldericum ejusmodi ineptiis fallere no- verat, ut suffi rebellioni faveret ac sibi auxilio esset, ac cum Suecise rege foedus inire cura- verat nullafenus credendus esf, Elisabefham sollicifare praitermisisse, ut rebellionem fo- veret sibique opitularefur. Cum enim illa ad- jutricem semper manum praestiferit ha'reti- corum conatibus, vel in Scotia, vel in Gallia, vel in Belgio, ut jam vidimus et opportunis locis dicendum erit (ut ea nempe rafione, non niodo impiae suorum religioni consulerct ; sed quod efiam propriae securitafi sic cautum cen- seret, dum Cathoiicos principes, propriis in ditionibus ac regnis, sedandis lurbis occupatos, asenfentia sibi molesfiam inferendi refrabendos exisfimaverif) : non est cerfe, unde illa ha?reli- corum preces in Germania repulisse credatur; aut quod ab ea opem, vel deprecari, vel ob- tinere posse Grombachius immerito exisfima- vcrit. Nec ab Elisabethae ingenio, nuptiarum ea assimuiatio abesse efiam potuit, cum. earum spe,uno eodemque fempore plures, fam exteros principes, quam sui regni proceres, iilecfos habere contenderit ; ut sic hostes non pateretur, qui aliquando maritos fore se confidebant ; et obedientes ac devincfos semper haberet sub- ditos, quos aliquando regnandi secum expe- ctatio delinissef.

Plebem etiam, ut Grumbacbius eisdem con- jurationis laqueis irrefifam feneref, concione ad Gothanum populum habita, bellum, religio- nis abolendae causa, conspirafione inter Cffisa- rem, Septemvirum Saxonem et Germania; epi- scopos inita, suscepfum fuisse sparsit.

192. .\t, fum Grumbachii et conjuratorum, tum Joan. Friderici, Sueciae regis, et Anglae commolitiones evertit Gofhanus populus, in cujus urbe rebelles sese receperant. Accepfo siquidem ab Augusto Septcmviro Maximiliani mandato, quo, uf executionem decreli imperia- lis, quanfa posset celeritafe maturaret, jussus

328

PII T ANNUS 2, — CHRISTI 1567.

fuerat ; rem arcano et festinato consilio aggres- siis, ropiigiiante licet Hyeniis aspcritafe, adnio- tis ad Gotliam suis et Ca;saris copiis, eam ob- sidione cinxerat. Ea pertaesi Gotliani cives ac coDJuralorum tyrannide exacerbati inter so se- creto coeunt, ac rebelles eis tradere statuunt, dummodo sibi vita, fortuna; et immunitates integr;e remanerent. Placuit Augusto Seplem- viro consilium, et sic urbem simul ac rebelles obtinuit ; in tjuo quidem facto minime pra^ter- eundum est illud divinEe ultionis miraculum, quo ])rincipes pra^cipue admoncntur, Deum injurias sacerdolibus suis illatas, minime inul- tas esse, pati consuevisse ; quod ipsum rcticere Thuanus ipse nequiverit.

<< Id aclum », dicit igitur de urbis deditione ac rebellibus traditis agens, « id. Aprilis, quo eodem die, Melcbior Zoobelus episcopus Vis- burgensis, immani scelere, a perfidis sicariis, a Grombacbio submissis, occisus fuerat ; utque episcopo vitam, eadem, admirando divinae ul- tionis exemplo, ipsi Grumbacbio, in potesta- tem Caesaris reducto, octo post annos, vita; spem eriperet ; annotatam hanc diem, in Do- minica, qua; in kalendario Ecclesiastico a Psalnio, Miseiicordias Dotnini, denominatur, incidisse. Qua eadem die, et pajne hora, ante xx annos, licet illa tunc in oct. kal. Maii incurre- ret, Joan. Fridericus, principis parens, apud Mulbergam a Carolo V acie victus et captus est. Itaque, et ipse hanc diem, tanquam fatalem deplorabat, subinde dictitans, sibi malignitate astrorum, communem cum patre fortunam fuisse : quasi non potius vanitate et crudelitate sua, ac sceleratis perditorum hominum consi- liis, et vanis ariolum responsis deceptus, se in has inextricabiles labyrinthos calamitatum in- duxisset ». Debitis autem a Ceesare rebellium poenis sumptis, toti imperio pax redditur, ac proterva deturbatur haereticorum vesania, in- ter quos Grumbachius, totius conjurationis princeps, decimo quarto kal. Maii in quatuor partes sectus, immanium scelerum poenas luit. Joan. aufem Fridericus, ignominiosa pompa Viennam deductus, Neapolim deinde in custo- diam traditus est.

193. Plwes haeretici, inter quos Gaspar Francus, errores suos ejurant. — Nec modo, hee- reticorum pervicacia compressa, Catholica; re- ligioni felix faustusque hic annus in Germania visus est ; sed etiam, quod prsecipui quidam inter baereticos, erroribus ejurafis, ad veram Ecclesiam redierint. Inter hos, ut narrat Surius, fuit illustris inter Germanos principes, comes ab Helfenstein Ulricus, qui Lulheranismo ac Augustana Confessione abdicatis, Cafholicus factus est. Inter alia plura, qus illum ad fldem revocarunt, illud in primis exfifisse perhibetur (sicut ii.semet fassus est), quod nullum, neque in doctrina, neque in CKrenioniis Augustana;

Confessionis, fundamentum vel concordiam re- porerit. Illius exem|)lum sectafus est comes altcr, ipsius frater, qui una cum eo cardinalem Augusfanum adiit, atque apud illum ullra tres hebdomadas mansif, profligatisque e tofa sua ditione ha?reticis, Catholicos concionatores ac sacerdotes accivit.

194. Facti novitatem vicinarum civitatum plerique admirati sunt, eximioque admoniti exemplo, pravas opiniones execrati, orfhodoxis sese addidere, ac pra^cipuus inter illos recen- setur D. Venerandus Gablerus, medicinse arte prffistantissimus. Pefro Paulo Vergerio, infami apostata;, morienti is adfuerat, ac infelicissimo ejus e corpore exitu, mira qua^dam ac horrenda prorsus animadverterat ; teferrimos nempe ex- halasse fcefores, ac bovis insfar, horribiles emisisse mugitus ; ideoque terrore perculsus, eam vivens abjiciendam scctam duxit, quae mo- rienfibus periculo ac damnationi esse vide- batur. Tali vero tanfoque fervore Calholicam fidem amplexus est, uf non tantum dogmatibus orfhodoxis, mente et animo, sed manu et opere vere adhaesisse comprobarefur.

193. Hoc ipso ferme fempore, accidit etiam, ut in Catholicae religionis gremium, doctrina ac scienfia prseclarus, GasparFrancusreverfere- tur, tanto fidei ac piefatis ardore concepto, ut ad suge aliorumque utililatem, ad sacros ordines promoveri vehementer cuperet ; quod ut asse- querefur, impedimentis illis, quibus ex sacris canonibus, qui hseretica pravitate fuere imbuti, a suscipiendis sacris Ordinibus arcentur, ex^ solvi desiderans, apud Ponfificem, Alberfum Bavariae ducem, praeclarum Catholicae veritatis assertorem, adhibuerat. Verum Pius, sacrarum legum strenuus aemulalor, Alberfi precibus baud facile acquiescendum pufavit ; quod hu- jusmodi homines, Catholica religione potius supervestiri, quam transactis erroribus plene expoliari, haud raro contingaf. Quod ubi intel- lexit Alberfus, qui plene hominem noverat, Ponfificem his litteris ' urgere suum duxit :

« Beatissime in Christo pater, domine, do- mine clemenfissime.

« Humillima sui commendatione pedunv que beatissimorum osculis prajmissis. Etsi me summa illa benignifas, qua resipiscenfia Eccle- siae membracoUigitetamplectitur S. V. in spem erigit minime dubiam, magistrum Gasparum Francum, id quod tanfopere totque suspiriis sibi desiderat et exoplat, absolutionem videli- cet ab irregularifafe, et resfitutae Ecclesiastica; pacis testimonium impetrare posse ; tamen, quia ex litferis docfissimi viri, dilecti mihi, tidelis, doctoris Joannis Pauli Casfellinii, agen- tis mei in Urbe jam intellexi, S. V. non tam fa- cile ad tremenda ista jugis sacrificii mysteria

' Ex originali.

PII V ANXUS 2. — CHRISTI 1567.

329

admissuram esse, qui Ecclesiam, ejusque sacra diu fuisset perseculus, nisi prius majores vide- ret in Catliolica pietate progressus, ac necessa- riam in suscepta religione constantiam ; ideo ha;c, quae ad beatissimas aures meo nomine perferantur, subjungere volui.

«Et sane, non levi aliquo animi motu Ca- tholicam religionem is ingressus est, sed cum, erecto judicio et ingenio non vulgari, hccresum sectarumque pugnantissima deliramenta rec- tius perpenderet ; eamque ad rem, magistro uteretur commodissimo, Martino Eysengrenio meo, de flrma aliqua divinaque rerum scientia acquirenda totus cogitare coepit. Quam, cum alibi nuspiam, quam in Calholico consensu et perpetua Ecclesiae concordia pedem fixisse per- spiceret, iisdem se adjunxit, per quos verus Scripturarum sensus orbi communicatus ex veteribus Ecclesia; Patribus et doctoribus. Vidit tum demum fraudes hcereticorum, qui Patribus quoque ad sua omnia confirmanda impuden- tissime abutuntur. Vidit, quam mutilatas pree- ferant sectarii Patrum sententias, ut imperito vulgo, ad omnem novitatem facile parato, im- ponant : atque ila, per gratiam Dei, non tamen absque ingenti Eysengrenii mei labore, totum sese hseresibus eripuit. At ne transituS quidem ille suus ex tenebris in lucem, ex morte non incerla ad salutem, levis ac clandeslinus fuit. Convocatis namque Ingolstadii celebrioribus Academiae nostrse |)rofessoribus, theologis prae. sertim, et notario jurato testibusque necessa. riis prEesentibus, longa et diserta oratione (uti valde excellit eloquentia) hajresum vanitates, fraudes, imposturas et mendacia detestatus, publice professus est, se non aliam quam Ca- tholicam et antiquam Ecclesiaedoctrinam agno- scere, in qua et summum ejus caput S. V. ve- nerari et colere : nec admissurum se quoque, ut impune tot animarum myriades abripiant hffiretici, sed ore calamoque elaboraturum, ut, apertis tandem oculis, omnes perspiciant ve- ram ceteruEe salutis viam, omnibus Satanae in- strumentis ubique praeclusam , solo Romanae et universalis fidei beneflcio aperiri posse. His plura subjunxit alia, et ipso instrumenti praestiti sacramento, constantiam suam promisit. Quae quidem omnia jam reddit illustriora, fldei ac religionis Catholicae professione, quam typis excusam toti mundo proponit, in qua non hoc solum agit, ut quid ipse sentiat, alii quoque videant ; sed ut publice constet, quam errent toto coelo, qui fanaticorum hominum placita et somnia, magisquam perpetuum illum Ecclesiae consensum amplectuntur.

« Possunt hffic S. V. causam et occasionem subrainistrare, ne suspectum amplius maneat mutatae in melius sententiae judicium : neve S. V. paternos amplexus diutius aut durius dif- ferat, quam Evangelicus ille prodigi filii pater,

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi. I.

qui ad omnem impii filii malitiam, cum de resipiscentia et peccati dolore certus jam, esset nihil non pietatis, favoris ac benevolentiae exer- cuit. At profeclo dignus est magisler Gasparus, qui, post summum illud Dei beneficium, quo mortem et perditionem aniniae evasit, benignis- simi Pontificis pietate, quamprimum confirme- tur plane, et Ecclesiae Catholicae usibus adhi- beatur ; pollet cnim ingenio, valet memoria, eloquentia claret, et judicium habet multarum rerum probe excultum.

« Ca;terum, si forsan diuturniorem de ad- misso peccato condolentiam requirat S. V. an- tequam redivivum illum filium divinis istis sacris adhibeat, hoc vicissim prudentissime cogitabit, eadem plures alios, non indoctos honiines, ad frugem pertrahi posse, si tam promptum et paratum sibi videant pientissimae matris gremium atque favorem. Illud insuper pro cerlo habeat, omnem horam omnemque diem hujus hominis usum sibi efflagitare : qui, nisi sacris initietur, nisi publico ad Altare Dei exemplo confirmet quod scriptis vivaque voce asserit, tam magnus esse nunquam polerit. Fa- ciat igitur Sauctitas Vestra, ut quem ereptum sibi haeretici vehementer odiunt, firmiorem sta- tim habeant adversarium, et is ad subsecutu- ros continuos pugnandi et resistendi labores, characteris virtute citissime muniatur. Quod si per mensem adhuc unum et alterum diflerre voluerit negolium Sanctitas Vestra, id saltem impetratum maximopere cupio, ut minores quosdam Ordines jam statim suscipere et con- cionari valeat magister Gasparus, ne vel remis- sior in eo fiat ardor animi, vel haeretici impor- tunius insullent ei, quem non nesciunt tota mente ad sacerdotii dignitatem e.t funclionera aspirare. Ac spes est summa, omnem Comitatus mei Hagensis populum, sub Comite quondam Ladislao, hcereticorum clamoribus, a vero tra- mite seductum, hujus viri opera, reduci ad Ecclesiam posse ; cum illum omnes vehemen- ter observent, et hunc salutis magistrum unice sibi expetant, quem antea errorum prfficonem habuerunt. Non itaque deesse velit benignis- simi patris pietas, tam populi, hoc medico sa- nabilis studio , quam ipsius magistri votis. Opus operabitur Sanctitas Vestra, et sua pietate dignum, et Ecclesise utilissimum, mihi quoque, qui ex talibus verae religionis incrementis, sum- mam semper voluptatem capio, admodum ju- cundum. Bene ac feliciter valeat S. V. cui me reverenter commendo iterum atque iterum. Datae in civitate mea Monachio xxvn Noveni- bris MDLXVi.

(( S. Vestrae observantissimus fllius. Alber- tus Dux Bavariae ».

196. Quam prompto hilarique animo, piis- simi principis adeo eximiae exhibitioni, ac prae- clarissimi testis intercessioni Pius acquieverit,

42

330

Pn V ANNUS 2. — CHRISTI 15G7.

ex ejusdem Epistolis, tum ad ipsum Albertum ducem, tum ad alias memoratum Martinum Eysengrenium, Frisingensem canonicum (cu- jus potissimum opera (ut audisti) ejuralis erro- ribus, Gnspar ad Ecclesia? gremium redierat), sub die xxvii Januarii sequentis anni datis, ac a nobis suo loco dandis manifeste inleiiigitur ; non modo enim ea suslulit impediiuenla, qui- bus Ordinihiis omnino iniliari iiroliibebalur, sed, ut ad sacrum quoque Presbyleratus Ordi- nem promoveri posset, indulgcnlissime con- cessit.

197. Leonsertithim, tn dioecesi Mianensi stre- nue laborantem, lilteris roborat, et docet qua ratione se gerere debeal erga no7inullos qui eum inconsuilis petitionibus lacessebant. — Et revera nil magis cordi Pium habuisse, quam ut ope- rarios, qui ejusmodi studiis (quibus Francum diligentissime, post sacros Ordines susceplos, se addicturum sperabatur) se dedissent, ut pec- catores nimirum ab errore via; sua; converle- renf, ubicumque essent, protegeret ac fovcret ; ea comprobant qufe hoc ipso anno ad N. Leon- sertitium, in dioecesi Misnensi commoranlem, scripsil. Cum enim ab Aposlolico suo nuntio, in aula Ceesarea commorante, intellexisset, vi- rum hunc in Vinea Domini strenue laborantem ; ad ipsum has amoris sensu confertas lilleras dedit, quibiis, et ad lolerantiam passionum quBB sibi ex haerelicorum insidiis accidissent roborat, et ad perseveranliam liortalur ; ac de- mum, utab inconsullis quibusdam iielitionibus nonnullos avertat ; qua ratione sese gerere de- beat, paterne docet ; et, ut de his, qiiae sibi con- tigerint, cerliorem reddat, ei imperat.

« Uilecto fllio nostro, Leonserlitio, in Mis- nensi dioecesi commoranti.

PIUS PAPA V.

« Dilecte fili, etc.

« Ex lilteris nuntii nostri, qui apud serenis- simum imperalorem eleclum residet, intellexi- mus, quanlo cum studio ac diligentia indesi- nenter elabores, ut Cafbolicorum reliquiae, quae in ista dicecesi adhuc Dei benignilate super- sunf, in Ecclesiae gremio permaneanf. Grata ad- modum ista tua officia nobis sunt, perinde ac debent, pietafeinque ac sedulitalem tuam valde in Domino laudamus. Horlamur autem, ut, quo magis Safanae minisfri pium fuum proposifum, sicut audivimus, impedire conantur, eo lu con- stantius et ferventius Dei honori et animarum saluti inservire, nullius [lericuli melu deler- ritus, perseveres, cum scias, non incipienlibus, sed usque in finem perseverantibus, iegifime- que cerfanfibus , salutem et gloria; aelernae coronam esse propositam. lilud non sine admi- ratione, ex ejusdem nuntii lilteris cognovimus, a nonnullis, qui Catholici habentur, desiderari ac peli, ut in Sacrificio Missae, quae, ex instituto

Ecclesia; Romanae, recitari secreto a sacerdO'. libus solent, alta voce et vulgari sermone reci- tentur. Eos, quod tu ct quidam alii religiosi viri, ab ea menfe et postulalione deducere conamini, pie et prudenfer admodum facifis ; non enim femere mufanda sunt ea, quae sancta haec Ecclesia, mater omnium fldeliuin ac ma- gisfra, fot per saccula servavif et servat. Qui talia petunf, diligenfer monendi sunf, ne se ab haereticis hac in re decipi sinant, qui, quo plus ipsi, quam tot sancti Palres viderinf, vi- dere ac sapere videantur; aliijuid semper im- mufare desanctissimis Ecclesifc ritibus tentant, adifum sibi quacumque occasione patefacere molientes, ad homines simplices seducendos, ut eos in errores impellant deinde graviores. De omnibus vero, qute istic agunlur, si nos per tuas vel nuntii nostri litferas curaveris cer- tiores facere, fale officium tuum nobis ma- gnopere grafum erif. Datum Piomae, apud S. Petrum, sub annulo Piscaforis, die xix No- vembris mdlxvii, Ponfific. nostr. ann. secundo ».

198. Cardinalis Bosii Epistola gratulatoria ad Colonienses qui ejecerant Hermannum hxre- ticum : senatus Coloniensis responsio. — Pestifer interim praeco iile Diaboli et filius Belial, Her- mannus, (ex mox apponenda siquidem Epi- slola, non alium quam ipsum fuisse haud obs- cure deprehendifur), furbarum Antuerpiensium auctor, queinque diximus, kalend. Januarii hu- jus anni, Trajecti turbas excitasse, ita ut, eo impellenfe, fempla plurima ac coenobia eadem in urbeCalvinisfae impie vastaverinl ac diri|)ue- rint ; et Masaicae ac Hasselefi eadein scelera pafrari curaverat, posfquam in curru, foeno o- nusto, fuga e Leodiensis episcopi manibus ela- psus esset, Coloniae se receperat, ipsamet ibi, quae aliis locis, commoliturus. Veruin rei ad- monitus Coloniensis senafus, Cafliolirae religio- nis sfudiosissimus, veternosum eum colubrem loco considere minime tulerat ; sed eo stafim facessere jusso, hac ratione a venenatis ipsius insidiis urbem eam exemerat. Ut factum audi- vit, summis laudibus prosecutus est incompa- rabilis vir Stanislaus cardinalis Hosius, data ad eumdem senatum Epistola ', quam, utpote dignissimam, et ejus qui scripsil, et eorum ad quos scripta fuit, hic inserere duximus : dicit igitur :

« Ueversus ad nos isthinc Ecclesia; nostrae canonicus, JacobusZimermammus, multa nobis narravit de singulari vestra cura et vigilantia, qua priscam fidem et religionem in civitate vestra tueri et conservare sfudetis ; lum, qua- les vos gesserifis, cum ingressum in eam, qui redibat Anfuerpia, quemdam ha;reticum co- gnovissetis, a quo merito vobis meluendum existimabatis, ne quod Antuerpia; tum alibi fa-

< iDler Epist card. Hosii, Epist. 109, pag. 255.

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

331

ctum aiidimus et ingemiscimus, apud vos quo- que novi motus aliqui excilarenlur. Credibile non est, quanlam ex illius boc sermone volup- tatem acceperimus. Elenim, quo majorem a- nimo nostro perlurbalionem allulit horrenda calamitas illa, qua pridem superiorem, nupcr autem admodum inferiorem quoque Germa- niam gravilerafflictam esse renunliabatur ; boc magis recreali sumus et exhiiarati , poslea- quam, Dei primum beniguitale, veslra deinde prudentia, diligentia perfectum esse cognovi- mus, ut is adbuc esset civitatis veslra; status, ut recte de illa dici i)OssH : Siciit /iliion inter spinas, sic amica mea inter filias. Vere amica Dei civitas, quae non temere sanctam se vocari nuper adeo demonstravit: nam, cum spinis et vepribus baerelicorum undique sit circumsepta, nibil tamen earum aculeis offenditur, nec de statu suo dimovetur, et quamlibet oppugnelur, non exj^ugiiatur tamen quin fortior in dies et robuslior sit, ac quo semel est imbula reccns odore sancli Evangelii , quod a D. Malerno, D. Pelri discipulo, qui priinis vobis odorem nolitiae Cbrisli manifestavit sibi per manus tra- dilum accepit, mille jam quadringentis et am- plius aniiis retinel ; et cum vicinis ex onmi parte vestris Evangelium Christi, haud aliler quam florentium vinearum odor, serpenlibus factum sit odor mortis in mortem ; vobis nibi- lominus, quoniam, quale fuit ab initio tradi- tum, lale nunc etiam illud conservalis, nec in aliud cujiisvis polius quam Christi Evangelium transferimini ; sicut ab origine semper fuil, sic et nunc est, odor vita) in vitam. Sed nec virgi- nem temere se vestra civitas esse gloriatur, quandoquidem, non illorum tanlum qui sub aspectum cadunt, hostium armis oppressa nuii- quam fuisse dicilur; sed nec eorum est insidiis expugnala, qui quanto sunt hosles occulliores, minus palent obtutibus hominum; tanlo majus ab illis periculum impendere videlur, cum praesertim contra Christum, Cbrisli signum porlent, et contra Evangelium de ipso Evange- lio, quod non intelligunt, glorienlur. Revera vos estis illa Virgo casta, quam, posteaquam uni viro despondit exhibere Chrislo, cujus paulo anle meminimus, Aposlolus ille vester, Petri discipulus, Maternus , virginilatem ve- stram inlegram et incorruptam semper serva- stis : nec ab eo, cui semel spirituali conjugio per eum estis copulati, vos unquain divelli su- stinuistis, quod ab initio didicistis, in eo con- stanler adhuc permaneatis : in qua fide vos ille Cbristo virginera castam despondit, tam inte- gram in hunc usque diem et inviolatam conser- valis, ac summa cura providistis hactenus, ne sicut Evam, et sicut hoc noslro sacculo multos infelices Evae fllios, astutia sua seduxit serpens, ila corrumperentur vestri quoque sensus, et excidercnt a siinplicitate quae est in Christo

Jesu : qua; siinplicitas fuit in sanctis majoribus vestris, qui non manducarunt de sensu Scri- plura;eIato,quorum cor non fuit exallalum,nec elati sunt oculi eorum, nec ambulaverunt in magnis et mirabilibus super se: verum Paulum diccntcm audierunt : Non phis sapcre quam. oportet, sed sapere ad sobrietatem : eain simpli- cilatem vos hactenus relinuistis, nec, utexcide- rent ab ea sensus veslri, deque ligno vetito sci- enlia? qua; inflat gustarelis, unquam adduci qualibetcallidi serpenlis astutia potuistis. Nun- qiiam doctiores et sapientiores, qiiam Ecclesia sit universa, videri voluislis, verum iliius judi- cio, quam in symbolo credere nos profitemur, quolquot Cbrislianorum appellalinne gaude- mus, qua; mater est et magislra fidelium om- nium, judicium vestrum summa cum animo- rum veslrorum submissione semper subjecistis, et eam, qua par erat, pietate venerali, illi vos permisislis, illam audivistis, illam secundum Deum i|)sum reveriti : quandoquidein firma- mentum et columna est veritatis, qua; de divi- nis rebus credenda, quae de humanis pra;scri- beret facienda, qua; probiberet fugienda esse, sine ulla dubilalione, tamquam obedienles il- lius filii, semper censuistis. Et cum scirelis, quod regnum Dei non est in contenlione ser- monis, sed in simplicitale fidei, de occullis fi- dei mysleriis non disputandum, non ea discu- tienda, nec esse qua;rendum quomodo judi- caslis : veruin ejus memores quod scriptum est: Justus ex fide vivit, non ex argumentis aut rationibus, coeleslibus mysferiis, quam sanclis- sima nostra parens Ecclesia docuil, fidem adhi- bendo, nec ea curiosius perscrutanda : quan- doquidem : Scrutator Majestatis opprimetur a gloria ; non alta sapienles, verum humilibus consentieiites, ad fidei pramia pervenistis, et eam estis in orbe toto Cbristiano laudem et gloriam consecuti, ut quod Philippensibus dixit olim Apostolus, id nunc, non minus vere vobis queat, quod in medio nationis prava; et per- versae lucetis sicut luminaria in mundo, ver- buin vitae continentes. Quanto magis telra; sunt illae tenebra;, quibus eslis undequaque circum- fusi, quibus finitimas vobis, ex omni parte, na- tiones graviter oppressas, non sine magno do- lore nostro cernimus; tanto clarior luci vestrae splendor effulget, ac sicut stella;, qunnto fuerit nox obscurior, tanto splendidiores emicant; ac tantum abest, ut earum splendori noclis caligo quicquam detrahat, magis eliam, ut illustres per eam reddantur ; sic et vestra; fidei lux, qua; nunc annuntiatur in universo mundo, tanto clarior fit et illustrior, quanto lumen il- lius in bis nalionibus, quibus eslis undequaquc cincti, magis est obscuralum, ut si ininus lux mundi totius, certe lux et Superioris et Inferi- oris Germania; vere dici possilis. At, si quid adhuc superest luminis in Rbeni provincia, si

332

Pn T ANXUS 2. — CHRISTI 1567.

plus adhuc in ea quann septcm millia virorum a Deo relicta videre licet, qusc non curvarunt genua ante Baal, vel Islebiensem, vel Tiguri- nura, Tobis id acceptum ferri merito debet. In Yos enim oculos multi conjectos habent. ad vos taiiquam ad Cynosuram respiciunt, ct quo mafris hoc luminare vestrum, quo lucetis in medio nntionis pravae et pervcrsa», conspicuum essecernunt. hoc ab istis, tanquam Cymmeriis tcnebris, quibus vicinas nationes immersas esse vident, magis abhorrent et eas tioc am- plius delestantur. Quam est autem insignis, per Deum imninrtalem, quam vobis gloriosa lux hsec I Quamlibet eam exosam habeant h;pretici, nec fulgorem ejus lippientes eorum oculi ferre queant, quidam tamen ex ipsis, non postremi nominis, ingenli quadam admiratione stupe- factus, tenere se non poluit, quin eam in coe- lum laudibus efferret. Nihil est necesse nomen illiusedere.Tenetis procul dubio memoria, quis ille fuerit, qui,cum Antuerpis.non ita pridem, religionis ergo, motus esse faclos accepisset, occasionem sibi datam esse ratus, qua Luthera- nismum, sive Sathanismum suum in ea civitate propagare posset, eo profectus est, ubi, cum aliquandiu commoratus, nullum operse pre- tium fecisset; nam neque cum collega suo satis ei conveniebat, ad suos rediens, in civitatem vestram divertit, ac ad magislratum venire jus- sus, et per eum quid haberet in civitate nego- tii, rogatus, et qua de causa in eam se contu- lisset : cum hospitem et peregrinum se esse respondisset, nec aliud quam ad suos reditum cogitare, admonitus est, ut meminisset, eam esse civitatem hanc quam, cum semel despon- disset uni viro virginem castam exbibere Chri- sto D. Maternus, D. Petri discipulus, nunquam se fornicationibus uUis polluerit, sed semel da- tam sponso suo Christo fidem, in hunc usque diem integram semper et illibatam conservave- rit. Quamobrem caveret sibi diligenter, ne qua- rum in ea civitate fornicationum esset auctor, hoc est, ne quem doclrinis variis et peregrinis a sponso suo Christo abduceret, et in aliud cujusvis potius quam Christi Evangelium tra- duceret, sed ex urbe primo quoque tempore facesseret. Quod si quid secusab eo factum se- natus comperisset, certo sciret id impune se non esse laturum . Cui dubium esse potest, quin hic illi sermo parum gratus acciderit? In- terea tamen ille (tanta fuit hujus vestra; virtutis admiratio) facere non potuit, quin hanc ve- stram in prisca fide religioneque tuenda et conservanda curam et vigilantiam, pleno, quod aiunt, ore laudaret. Inter alia prorumpisse dici- lur in hanc vocem : Atque utinam (inquit) par studium in eadem causa caeterae quoque Ger- maniae civitates adhibuissent, plurimum nobis malorum effugere licuisset, nec unquam pa- triam nostram tot et tantis procellis ac tempe-

statibus jaclatam et agitatam, tamque gravihus istis calamitatibus miserandum in modum af- fectam vidissemus ! Deum immortalem ! quanta cst veritalis vis, ut etiam per hostium veritatis jugula nonnunquam, vel invitis illis, erumpat? Quid enim dici potuit verius, quam quod ab hoc dictum est hoste veritatis ? Certe, si par cura et solliciludo fuisset aliarum Germaniae civitatum in tuenda prisca religione quam a Christo et Apostolis ejus, per longam succes- sionem episcoporum et sacerdotum, per manus nobis traditam accepimus, nec rusticus contra suos dominos, incredibili non magis corpo- rum quam animarum suarum jactura, sedi- tionem excitantes, nec principes contra suum legitimum imperatorem, Verbique Dei fortis- simum propugnatorem, parricidialia arma su- mentes, nec Egyptios contra Egyptios concur- rentes, ipsosque principes mutuis vulneribus se concidentes, mutuis caedibus invicem confi- cientes, nec virum contra fratrem et contra amicum suum pugnantem, nec tot infortuniis maclatam Germaniam vidissemus, ut, si quam- libet potens ac truculentus hostis, eam grandi cum exercitu pervasisset, majorem ei cladem afferre non potuissetl Me vero factum hoc ho- minis hujus ha;retici sic affecit, ut quamvis a vobis longo locorum intervallo sim disjunctus, nulla tamen ratione tenere me potuerim, quin et ipse tantum hoc studium vestrum conser- vandae religionis, tantumque zelum et ardorem, quandoquidem coram non licet, saltem absens per litteras vobis gratularer. Macti igitur estote hac virtute vestra, viri clarissimi, confirmet hoc Deus quod operatus est in vobis. Fortem hunc et constantem animum vestrum, tanfam curam et providentiam ac zelum, vere Christia- nis viris dignum, sera posteritas magna cum laude vestra perpetuo celebrabit : nec unquam est infermoritura vestri nominis gloriosa me- moria ; nec erit injustus Deus, ut obliviscatur hujus operis vestri tam boni, qui, cum in hoc sfficulo vos omni felicitatis genere cumulabit, tum in fufuro ea vobis prsemia largietur, quse nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in cor hominis ascenderunt. Hortarer autem vos ad perseverantiam, ut quemadmodum coepistis, ifa deinceps etiam pergatis, et memores illius, quod scriptum est : Non qui coeperit, sed qui persevei-averit. usqiie infineynsalviis er/Y,exfrema cum primis contexere studeatis ; nisi vererer, ne quis in eam partem id acciperet, quasi vir- tufe vesfra diffiderem. Currentibus, quod aiunt, calcar addere nihil est necesse, a quibus et quam levibus exordiis, quorsum progressa res, et cum error, quo nihil est fecundius, alius alium gigneret, ad quas horrendas abomina- tiones ventum sit ad extremum, obscurum vo- bis procul dubio non est. Quod suo saeculo quidam e SS. Patribus evenisse queritur, ut

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

333

quisque lingua esset ad maledicendum ct blas- phemandum procacissimus, ila pr» cfcteris idoneum esse judicatum, qui verbi ministerio Tungeretur : hoc nunc usu venisse, magno cum animorum nostrorum cruciatu, cernimus. An est ullum religionis nostra? dogma, quod a no- stri temporis hsereticis convulsum et labefacta- tum non sit? Sacramenla sublata, sacerdolium et sacrificium abrogatum, et ita Deum in or- dine coacium quodammodo esse videmus, dum nuilus ei cultus peculiaris tribuitur, qui noa sit cum eo communis, quem hominibus aliqna dignitate prcecellentibus prfestare solemus. Jam in bis etiam locis, quorum ego sine lacrymis meminisse nequeo, sanctissima Trinitas, non solum impune, verum etiam ingenti cum ap- plausu blas[)hemalur : jam Christus Deus esse Deique Filius aperte negatur ; jam eo nonnul- lorum processit effrenata qusedam audacia at- que amentia, ut dicat insipiens in corde suo : Non est Deiis. — Nam et libellos editos vidimus, in quibus, num sit Deus, et num ei res morta- lium cura? sint, per summum sacrilegium in dubium revocatur. Adeo autem non obscure fe- runt impietatem suam bomines audaces, sibi- que placentes, ut non vereantur etiam gloriari, qui postremo loco sunta nobis recensiti mililes gloriosi, Lulherum tectum papatus tantum di- ruisse ; Zwinglium parietes et viciniora funda- mento membra disjecisse ; se vero, pro sua singulari animi magnitudine, ad ipsum funda- mentum, quod intactum illi reliquerant, sub- ruendum aggressos esse. Fundamentum au- tem papatus, hoc est Ecclesicc Dei, vocant summum salutis nostrse dogma, quo Deum, trinum in personis, unum in essentia, colen- dum et adorandum esse profitemur. Quod fun- damentum esse nostrum, libenter agnoscimus. Quis autem unquam existimasset, quse tam fuit initio modica scintilla, quod ea tam celeriler in tantam esset flammam erupfura? Quamob- rem laudo vos, quod per omnia Materni vestri, qui fuit Petri discipulus, memores estis, et sicut ille fradidit vobis ejus praecepta, tenetis, nec ea, vel in minimo, violari permittifis. Ve- rum quffi Pefrus per Mafernum et per succes- sores ejus legifimos, in hunc usque diem cre- denda et refinenda fradidit, omnia, saita tecta, quod aiunf, summo studio conservare sludefis, ac non solum ab illis, qui pariefes disjectos, aut fundamentum subrufum cupiunf, verum et ab his, qui fecfum Ecclesiae Dei, quam ipsis papa- tum vocare visum est, demoliri conantur, vobis diligenter cavefis, ac ne regulam quidem unam loco suo dimoveri, aut quamlibet exiguum in tecto foramen fieri permitfitis. Quamdiu lapi- des bene compacti sunf, nec vacuum infer se locum habent ullum, flrmum ef inconvulsum persfat redificium; sin autem, vel foramen acus dumfaxat quod ufrinque penefref, vel scissu-

ram quai capilli locum habeaf, fieri contigerit, dissolvifur non ita mullo posf et corruil. Idem etiam de Domo Dei sit, quam isti papafum vo- canf. Quamdiu bene compacti sunt Ecclesia; la- pides, nil esl a Satbana periculi : simul ut vero, salfem in tecfo, vel minimum foramen effecerit, haud aliter atque torrens aliquis toto impefu in- fundifur; ex quo fif, ut opinioue citius domus tota corruat. Ifaque recte quidam ex Pafribus admonuit, quod initiis tantum opus est Dia- bolo ; simul ut ille discessionis initium opera sua factum esse cognoverit, jam non dimidium habet facfi, verum rem totam confecisse vide- tur : nec enim conquiescit, nisi compaginem ia- pidum dissolufam viderif universam. Oculis id nosfris evenisse cernimus, hoc infelici sa;culo nosfro ; non enim a fecfo demoliendo, sicut isti dicunt, exorsus est Sathanas, per minisfrum suum Lufherum, sed ut foramen tanfum in eo faceret, initio laboravit ; cujus vofi sui simul ut compos factus est, non solum tecfum, verum et magnam pariefum parfem diruit, et, quod reliquum fuit, per Zwinglium et Calvinum dis- jecif. Per hos vero gloriosos milites Triadocla- stas, fidei nostrse fundamentis radicifus extir- patis, cum pulvisculo (quod aiunf^, quibusdara in locis,omnia susfulit,ut ne vesligium quidem ullum docfrinae de adoranda Trinifate super- esse vellet. Non est quod quisquam exisfimet, facturum Sathanam, ut se stafim qualis est producat, ut cornua sua proferat, ut quo colli- met id in ipso stafim osfendaf initio. Nihil est hoc serpente callidior, qui non aliunde quam ex fraude, dolis et fallaciis constare totus vjde- tur. Itaque nunquam is aperto ilarfe congredi- tur : verum quibuscum illi res est, eos ex in- sidiis adoritur. Plerumque se transfiguraf in Angelum lucis, nihil minus pra; seferens, quam quod animo clausum gerit. Quare nunquam ab his ordifur, quse scif esse magis absurda, quam ut fidelium animis, non satis adhuc prseparatis, facile persuaderi possint : verbi gratia sacer- dofium et sacrificium, qu» proprie Deo debita servitus est, ut abrogetur : quod a Veritafe di- ctum est : Eoc est Coi-piis 7neitm. Bic est sanguis meits, ut verum esse negefur; adoranda Trini- tas, uf blasphemefur ; Chrisfus, ut non esse Deus credafur ; ef num sit Deus, cui cura" sint res mortalium, indubium revocelur. Ab hiscal- lidissima bestia nunquam orditur, sed paula- tim in animos hominum irrepens, principio non aliud magis laborat, quam, ut saltem in his, quse natura sua media, vel (ut Graeci vo- cant) adiaphora sunt ; postquam aufem Eccle- sia? prsecepfum accessif, esse media desierunf, a communi sensu et consensu, receptaque con- suefudine fotius Ecclesia- dissensionis inifium aliquod flaf. Quod simul ut perfecit, et foramen aliquod nactus est, vel rimam salfem, per quam influere posset, jam et in tecfo diruendo, et in

334

PII V ANNUS 2, — CHRISTI 1567.

parielibus disjiciendis, et in ipso fundamento subverlendo, nuihim est ei vel perexiguum negolium. Quamobrem itcrum alque ilerum laudo vos, quod ab bis astuli serpentis fraudi- bus vobis lam diligenler cavelis, nec ei, quam- vis veslimenlis ovium indulo ac speciem Dei Verbi pra?lexenli, nec seniel illud ingeminanti : Scriptiim est enim , fidei quidquam babelis, quin, quolies novalionem aliquam, et ut deor- sum vos miltatis, boc est, ul ex illius civilalis, qua; supra montem posila est, doctrina et tra- ditione vos dejici patiamini, pcrsuadere cona- tur, nec aures illi, nec animum adbibetis ; quin ipsis principiis slatim obstatis, ncc ejus obliti quod scriplum est : Qiii modica spemit, paiila- tim decidit, vel in minimo vos ab institulis Ec- clesia; matris nostraj dimoveri palimini. Para- doxon id alicui vidcri polest, sed affirmare tamen quidani insignis Ecclesia; doctor mi- nime dubitavit, non tanto studio sibi fugienda videri graviora peccala, quanto qua; ieviora censeri qucant, quod ab illis abborret ipsa natura sponte sua ; hsEC vero, dura contemnun- tur, ex parvis maxima fluut noslra desidia. Nam gradatim semper ascenditur ad magis enormia, donec eveniat illud : Jmpius, cum in profuiidiim venerit, contemnet : quod (proli do- lor !) multis in locis jam evenisse videmus. Idem in causa religionis observate, nec m:igis vobis ab illis cavendum exislimate, qui parieles disjicere, vel ab ipsis fundamentis domum everlere conanlur, quam ab his, qui vel exi- guum aliquod foramen in tecto facere moliun- tur. Haec est optima tulissimaque ratio, qua fidem vestram, sicut baclenus , magna cum nominis veslri gloria, fecislis, inviolatam sponso vestro Cbristo conservare, et ei perpeluo vos Virginem castam exUibere possitis. Quamob- rem, ut vobis gratiam suam impertiat, Chri- stum precor, et ut vos omni felicitatis genere cumulet. Datum ex castro nostro Heilspergensi, quinto idus Junii anno mdlxvii. »

199. Ad hanc Hosii Epistolam, haudimpari pietatis ac fidei zelo, Coloniensis seuatus re- sponsum remisit : « Se nempe diligentissime curaturos, ne conceptam de se in tuenda reli- gione bonorum opinionem ullo modo fefellisse cuipiam videri possit. Omnia se prius et facere et pati paratos, quam eam sibi fidem eripere sinant, quam a suis proavis, jam iude a D. Ma- terno repelentes, inviolatam receperant ; et co- operante et priEveniente divina gratia provisu- ros, ne (quo cardinalis gratulalionem, laudem et consilium spectare intellexerant), non solum parieles sedificii, domum a fundamentis everti, sed ne omnino rimulam in tecto fieri paleren- tur. Quam quidem prascriptam conservandee religionis rationem, quam sibi, majorum vesti- giis insistentibus, praefixam habuerant, magis inde, adeo tunc , accedente Hosii auctoritate,

confirmati.sibi non mediocriter gratulabantur; quod et eorum et Patrum suonim judicium cum eo tam magni antislitis optiine congrue- ret ». Data autem liac Epislola recensetur ka- lend. Aprilis sequentis anni dumtaxat, quod nempe, propter mittendi opporlunilatem, eam. scribere ad illud usque tempus distulerint, et inter alias Hosii Epistolas centesima nona nu- meratur.

200. Disceptatio Maximiliani cnm Academia Coloniensi : ejusdem iynperatoris fervens religio- nis studittm hoe anno ostensum. — In tam feiici agro nihilominus, in quo Ccelestis Paler semen bonum seminaverat, inimicus homo dissidio- rum zizania superseminare connixus est ; eo- rum autem originem ab ovo, ut dicitur, non- nulli sibi visi sunt descripsisse, dum videlicet relulere, quod conslituta Colonia; cum esset nobilissima Academia.jam ab Urbano VI iisdem ac Parisiensis decorala privilegiis.inter privile- gia ipsa illud receiisebatur, ne quis jus cathe- dra; obtinere posset, qui per gradus Philoso- phicos, Theologicos, ac aliarum scientiarum, quibus sedulo vacasset, ad eam [lervenire vale- ret, ac per multa experimenta, doctrinam ac probitatem suam, designatis ab eadem .Acade- mia censoribus, minime probasset ; et docendi demuin munus suscipere prohiberetur, si prius testimonium CathoIicEe religionis ejusque pro- fessioneni ex praescripta formula non emisisset. Hac ratione (addunt), tanquam fecundam raa- trem plures semper enixam fuisse filios, reli- gionis zelo ac doctrina illustres, qui nempe, cum orthodoxa semper ea doculssent quae a majoribus didicerunt, felici propagine religio- sum semper una cum iis protendisse videban- tur Catholicum semen. Tantam igitur (inquiunl) religionis integritatem, validumque conlra pra- vas opiniones propugnaculum, suslinere haud valens antiquus hostis, quod a|ierta vi aggredi non est ausus, ejus occulla fraude poliri stu- duit ; cum ambilioso nimirum in ea Academia docendi desiderio exteros plures incendit, qui ab Academia; legibus pariter arcebantur. Hi igitur, cum nullatenus ab ipsa consequi posse agnovisseut, quod nemini illa concedebat, prin- cipum ac Jlaximiliani pracipue ope ac aucto- ritate sperarunt, quod propriis obtinere viribus non valebant ; et ut facilius eum sibi favorabi- lem ac propitium redderent, auctoritatis ac Cae- sarei sui juris esse id Academiae praecipere, ac repugnantem etiam, quos ipse elegissel, raagi- stros, utreciperet, posse compellere, suggesse- runt. Apostolicis innixam suis privilegiis, Maxi- miliani mandatis Academiam vicissim parere renuisse deinde narrant, Piumque admonuisse de vi sibi illata, apud ipsum, de Cffisare con- questara referunt. Pontificem vero , utriusque partis perpensis rationibus , summa tandem aequitate ac prudenlia, ne quid Ca?sari ac impe-

Pir V ANNUS '2.

CHRISTI 1567.

335

riali dignitati, si quid juris esset, detraherelur, curasse : el vicissim, ne quis in Academia ca- thedras ac docendi muiius obire valeret, si prius fidei professione, ejusdem omnibus pa- tens ac evidens testinionium non protulisset, sanxisse referunt.

201. Hebc iili, qui certe nec acu quidem rem teligere ; jus siquidem, quod Maximilianus in medium protulit, nec prava alicujus sugges- tione promolum, nec ex aslu usur()andi quse Academiae fuissenl derivatum, multoque minus ea mente produclum , ut corruptae doctrinse magistros ei imponeret, nec ullis demum ex causis quge ipsi excogilaiunt processisse, evi- dentissime palet ; cum tantum illud sibi com- petere Maximiliauus idem existimaverit, quod exApostolico indulto traditnm conlenderit. In- dulto eidein usus Primarum precum nomen indidit, quo Pontilices summi imperatorem electum,statini ac comprobarunt coiilirmarunt- que, exornare pro Apostolica benignitate con- sueverunt ; quo videlicet, lacultas ei tribuilur, ut prima, post prffifatam confirmationem, va- cantia in Germania Ecclesiastica beneflcia ac officia conferre valeat. Qua de re haud pra;ter- eundum, quod, proximis noslris bisce tempo- ribus, inler Apostolicam Sedeiii et Ca;saream aulain qua^stioue commola, de ea utrinque diu acriterque certatum fuisse ; sed deinum, non modo Catholicos, sed eliain heterodoxos, qui plura etverbo et scripto oblatraveraiit, justitiae et veritatis vi cedere coiiipulsos. Patuit siqui- dem, re diligeuter exaniiiiala atque perpeusa, tum exCanoiiico jure, tum ex inclytai nationis €ermanicaE coucordatis, luiu ex Ponlificiis Di- plomatibus, tuiii exemplis ab Ecclesiastica hi- storia petilis, iuuumerisque praeterea monu- mentis aliis, et pei[)eiua cousueludine, preces illas, siue speciali quod dixinius Summi Pon- tificis privilegio dirigi a Caesarea inajestale uon posse. Quaie cuiii Josephus 1 electus Romano- Tum imperator, praeler velustissimum praede- cessorum moreui, Apostolica Sede iuconsulta, ineque antea obteuto quod praediximus Diplo- mate, ad qua;dam Geriiiauia; capilula nomiiia- tiones suas direxisset iUaque bslitissent : ubi tandem admonitus fuit, et quod res eral intei- lexit, summa qua pollebat, pietate Aposto- licum Indullum enixe petiil el obtinuit, et deinde beuehcia quae intra teinpus ab eodein Diplomate prastitulum vacanlia fuerunt, ne- mine Ecclesiaslicorum Ecclesiarumque Germa- narum reluctante, more majoruin conferre li- berrime potuit.

202. luter plura alia vero, quae Summorum PcntiGcum habentur Diplomata, illud etiam Offenditur, quod Pius IV Maximiliano 11 statim ac In Romanorum regem fuit electus, atque ab A,posloIica Sede confirmatus, concessit, datum- que legitur apud S. Marcum, anno Incarnatio-

nis Dominicac millesimo quingentesimo sexa- gesimo quarlo, quarlo idus Julii, Pontificatus anno quinto. Et quidem ex hoc, quod imperti- tum sibi fuerat, Indullo, Maximilianum in Aca- demia Coloniensi, quod prffifati sumus, jus sibi ipsi competere contendisse, ex illis quas idem scripsit Epistolis, quasve nos originales habe- mus ', ad Pium V manifeste colligitur ; hujus- modi siquidem fuerunt :

« Beatissimo patri, dominoreverendissimo.

« Post officiosissimam commendationem, filialis observantiae continuum incrementum. Cum prffiter expecfationem nostram , imo et contra omnem rationem et aequitatem acciderit, quod rector et provisores seu defensores Uni- versitatis seu Studii generalis Coloniensis, ac- cedente eti»m, ut non obscure apparet, consilio, favore, auxilio civium et consulum imperialis nostra; civitatis Coloniensis, praclextu cujusdam Apostolici Indulti, nobis sese opposuerint, im- pedimentum inferre conati sint, in praesenta- tione et executione precum nostranim primaria- riim seu regalium, quas personis quibusdam, gratis et benemeritis, pro anliquissimo jure, a divis praedecessoribiis nostris Romanorum im- peratoribus ac regibus devoluto, atque etiam post nostram Romanam electionem, per praede- cessorcm S. V. Pium IV felicis recordationis ajiprobalo et confirmato, liaud ita pridem con- tulimus ac dedimus ; iidem rector et proviso- res, ut colorem aliquem haberent, quo facilius inobedienliain suam excusarent, declarationem et confirmationem ejusmodi praelensi indulti ac privilegii sui, a S. V. requirere, atque ul jus nostrum islhic in dubium et controversiam vo- cetur, operam dare perhibeatur. Id autem, cum vergat in vilipendium auctoritatis et dignitalis nostrae Caesareae, non immerito singularem no- bis molestiam attulerit, nulloque modo a nobis tolerari queat, sicut nec S. V. mentem esse credimus, quod quisquam, suis et Apostolicae Sedis Indultis, ad labefactandam nostram et sacri imperii auctoritatem abutatur; praetermit- tere non potuimus, quin S. V. de hoc universo negotio, per consiliarium et oratorem nostrum magnificum,fidelem nobis,diIectum Prosperum comilem Archi, officiose edoceremus. Quocirca nunc S. V. summo studio rogamus, ut non so- lum oratori ipsi benigne aures praebeat, verum etiam supplicationem rectoriset gymnasii Colo- niensis, si quid tale petierint, rejiciat, nullam- que illis declaralionem concedal, quae nobis et serenissimis nostris in imperio successoribus quidquam pra?judicii afTerat ; sed potius Indul- tum ipsum, quo tantopere niti videntur, pror- sus revocet et abroget : adeoque cum suae pro- priae, et Sedis Apostolicae, et sacri imperii di- gnitati et auctoritati (siquidem utraque hoc

■ Ex origio.

336

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

loco concurrit) paterne consulere studeat, sicut ipjam, pro sua pietate, integritate, ac paterno in nos amore, libenter facturam esse niinime ambigimus. Qnod sane aliis plurimis S. V. in nos optima? et propensissinne voluntalis sludiis annumerabimus, mutuaquc filiali noslra obser- vactia promereri confendemus. Datum in civi- tate nostra ViennaxxivDecembris annosiDLXVii, regnorum nostrorum, Romani sexto, Hungarici quinto, Boemije decimo nono.

«S. V. obsequens filius Maximiiianus ».

203. Ista Maximilianus : ex quibus liquido apparet non studiose aut arte aliqua longe quiTsitum jus illud in Academia Coloniensi ipsum obtendisse, sed ex PontiOcio potissimum Indullo sibi asserendum putasse. Suspicari forte liceret , ideo pra?fatam Academiam eidem pa- rere detrectasse, quod suas catliedras ac munia alia, minime nomine beneficiorum autcujusvis alterius Ecclesiastici officii, cujus dispositio imperatori ex Apostolico Indulto tradita erat, comprehensa contenderet. Verum id cogitare illae ipsae quas attulimus Maximiliani Epistolse vetant ; nam in his disserte legitur, ex Aposto- lico Diplomale altero, exemptionem suam con- tra imperatorem Colonienses asserulsse.

204. Ex hoc tamen niulto minus elicere fas est, Maximilianum, contra ejusdem Academise leges, aliquos intrudere voluisse qui ab iisdem legibus arcebantur ; vel (quod deterius) eos, qui menle ac docfrina forte corrupti essent, vel Catholicae religionis, ex praescripta forniula, professionem emittere recusassent. Sicut enim Pium, audita Maximiliani de Apostolico Indulto a praedecessore ei concesso exLibitione, peti- tioni illius Academiam Colonienseni acquie- scere praecepisse forsan censeri potesl ; ita, si in negotio eo, vel a Coloniensibus ipsis vel ali- unde, aliquid subodorasset quo Catholica re- ligio vel in minimo Iffidi posset, simulare vel praeterire potuisse quis credet ? Certe, cum in allata Epistola, de hujusmodi, ut apud Ponti- ficem se purgaret, Maximilianus opus esse non duxit, de hoc allatam certe ad Pium de se que- relam non censuisse putandum est. Nam si quid simile Pius vel suspicatus esset, quis rite (inquam) censere poterit, ut Maximiliano assen- tiretur (quovis Indulto munitus esset) rem dissiniulasse ; vel, si eorum aliquis, qui a Ma- ximiliano eodem ad praefatas cathedras pro- moti fuerant. professionem fidei- praescripta formula emittere abnuisset, putasne id Pium praeteriisse, eodem illo fempore quo in civitate eadem, ut mox dicetur, ob non emissam ejus- dem fidei professionem, archiepiscopum sese pastorali munere abdicare coegit ? Maximilia- num quoque. cui et Pii ingenium et cuncta haec optime comperta erant, vel id tentare cogitasse quis credet ? Longe sane nimis ab hoc fuere, qua; pietatis erga Apostolicam Se-

dem, ac Catholicam fidem reverentiae, hoc ipso anno Maximilianus idem specimina dedit, qui- bus nos debifum laudis testimonium libentis- sime proniimus ; nam sicut ejus aliorumque vitia minime dissimulare intendimus, sic aequa lance, virfutes commendare ac explicare cura- mus, ut unicuique jus fiat, ac sincerissima rerum relatione acquifati simul ac verifati consulamus. Unum tamen in praesens referre sufficiat, quos ad res ipsas Germanicas specfet, caeferis reservafis ubi de Hungaricis agetur. U- lud accipe ex ipsius imperatoris scripta in hunc modum ad Pontificem Maximum Epistola ' :

« Beatissime in Chrisfo pater , doinine reverendissime.

« Post officiosissimam commendationem, filialis observantiae continuum incrementum.

203. « Cum divus quondam imperator Fer- dinandus, augustae memoria;, dominus ac ge- nitor noster observandissimus, superioribus annis, pro suo summo in Deum Opf. .Max. cultu, ac conservandae et propagandce Cafholicae reJi- gionis studio, in hac quoque civitate nostra et alibi collegium fratrum Societafis Jesu institu- issef ; assignaverat etiam eidem collegio bona quaedam, et proventus annuos, quae olim ad desertum monasterium Carmelitarum, quod hic fuit, pertinuerunt. Quam quidem assigna- tionem et collegii erectionem, atque adeo uni- versam praelibati divi domini parentis nostri dispositionem et fundationem, una cum privi- legiis eorum, et praeserfim dicfi monasterii ia collegium translatione, postea nos quoque, ut princeps patriae, considerata ejusdera Societa- tis eximia pietate ac honestafe, necnon incul- pafa et exemplari quam ducunt vita, benigne confirmavimus atque corroboravimus.Quoniam autem dictaB Societatis fratres, quae ipsorum est erga Sanctitatem Vesfram Sanctamque Sedem Apostolicam summa observantia, existimant sibi omnino incumbere, imo plane necessa- rium esse, ut super hac divi domini genitoris nostri fundafione, ac praefati Carmelifarum monasterii ad Sociefatem antedicfam applica- tione ac Instituti commutatione, habeant beni- gnum S. V. consensum atque conOrmationem, ne quid hoc, posfhabifa Sanctifafis Vestrae au- ctorifate, factum videatur, et propterea nos ma- gnopere rogaverint, ut Sanctitati Vestrae hoc confirmationis negotium commendatum red- deremus ; non potuimus equidem huic pio et benigno ipsorum desiderio deesse. Itaque Sanctifatem Vestram enixe rogamus, ut digne- tur eis, non solum petitam conOrmationem clementer concedere, quo rectius coramodius- que possint, etiam in posterura, instituto suo vacare, cui quidem, tam in scholis quam in Ecclesiis , indefesso doctrinae studio jugiter

' Ei originali.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

337

ac vigilanter incumbunt ; sed eosdem etiam aliis in rebus omnibus benigne commendatos habere, sicuti Sanctitatem Vestram, pro siia in eos propensa voluntale ac ipsorum meritis, ultro quoque, sed ad hanc nostram officiosis- simam intercessionem multo libentius facluram csse non diffidimus. Id quod erga Sanctitalem Vestram, mutuis filialis nostrae observantise offlciis, sedulo promereri contendemus. Quam, ut Deus misericors i)ro beneficio sua; Eccle- sise salvam sospitemque conservet, eliam at- que etiam optamus. Dalum in civitate nostra Vienna, die v Deceinbris, anno Domini mille- simo quingenlesimo sexagesimo septimo, re- gnorum nostrorum, Romani sexto, Hungarici quinto, Bohemiae vero decimo nono.

« S. V. obsequens filius Maximilianus, etc. ».

206. Coloniensis Ecclesia a stispecto pastore liberatw, dignus et Catkolicus sufficitur. — Sic Epistola. Coloniensia reliqua prose(|uamur. In majoris ponderis etiam negotio, nempe archi- episcopi, de quo nonnulla paulo ante et prse- terito anno innuimus, fideli Coloniensi urbi minime defuit Oinnipotens Deus, quin eam peculiari sua proteclione tularetur ; nam hoc anno tandem Fridericus Comes a Veda (id erat electi archiepiscopi nomen) archiepiscopatui Imic sponte sese abdicavit. Ut autem hujus abdicationis causa potissimum agnoscatur , isciendum est primum, inter innumeros qui in Germania in Ecclesiasticis inoleverant abu- sus, non minimum illum fuisse, quod, qui ad Ecclesiasticas dignitates promovebantur, post- quam in episcopos eligi obtinuissent ac a Romano Ponlifice eorum electionem ratam haberi assecuti essent, nil deinceps sollicitos esse consuevisse ut consecrationis munus acciperent ; ita ut non raro, contra sacrorum canonum statuta, non dies modo vel menses, sed anni etiam elaberentur, quibus electione contenti cathedras occuparent, ac vere epi- Scopi, nec quidem charactere, esse vellent.

207. Praecipui inter hos hoc tempore re- censebantur archiepiscopus ac elector Trevi- rensis, episcopus Osnabrugensis, ac archiepi- scopus et una elector Coloniensis. At cum isto prae aliis plus negotii fuit, quod non tantum consecrationem distulisset, verum etiam quod ipsius electio, a capilulo et canonicis Colonien- sis Ecclesise de more facta, Apostolica auctori- tate comprobata minime esset, neque eam ra- tam habere velle Pius significasset, nisi electus, ex sacrosancti Concilii Tridentini prsscripto, fidei prefessionem prius emitteret ; quam ipse facere abnuens, episcopatui tandem potius ce- dere, ut diximus, maluit.

208. Quod autem in re episcoporum ac praecipue Trevirensis ac Osnabrugensis actum fuit, Pio prfecipiente, minime praetermittendum duximus ; illud vero accipe ex cardinalis Com-

Ann. — ToMUS XXXV. — Laderchi. I.

mendoni Epistolis ad cardinalem Alexandri- num, kalend. Aprilis, praeterito anno, Augusla datis, quas in hunc locum rejecimus, ut simul totam negotii episcoporum seriem, quam im- pudentissime calumniare aliquis ausus cst, daremus. Ait ergo ' :

« In mandalis per praesulem Lancellottum a te ad me missis inter caetera imperasti, ui diligenter huic incumberem, ut electi conse- crationis munus obircnt. Inter hos praBci|)uug Trevirensis elector recensetur qui, ut accepi, priusquam huc Augustam perveniret, Romam scripsit, et a Summo Pontifice officiose faculta- tem petiit suscipiendi consecrationis munus, cum absolutione, etc, quam , ut a cardinali Augustano intellcxi, nondum obtinere potuit. Quapropter ha;reo animo, incertus qua ratione cum eo me gerere debeam : nam, si de hac re ipsum non alloquar, sed cum aliis prius egero, certioiem fere reddere videor quod postula' nequaquam eum consequi posse. Si vero allo- quar, respondebit statim id in votis habere et per se non stare ; et forte mirabitur me ipsum ad illud hortari quod istic minime impetrare valet. Gravem faleor esse culpam consecratio- nem tot annis distulisse, ac pro ea non levem esse injungendam poenitentiam, et insuper, ab- solutionum hujusmodi facili nimis elargilione, restitutioni ac Ecclesiasticae disciplinae conser- vationi nil prorsus utilitatis accedere ; nihilo- minus, taiis ac tanla est praisens inflrmilas ac imbecillitas in religione hominum, quod mul- toties remediis morbo levioribus uti necessa videtur, ac compati inflrmitutibus fratrum, ut medicamenti vis ipsa modicum illud virtutis, quod in aliquibus superest, penitus non extin- guat. Trevirensis iste, ut in aliis ad te missis scripsisse memini, summae prudentiae ac robo- ris vir ab oinnibus habetur. Inter Ecclesiasticos principes primus,et, dempta una hacconsecra- tionis dilatione, in reliquis optimi semper zeli specimen dedit. Horum autem temporum inflr- mitas talis tantaque est, ut in hoc ipso, quod postulat, optimi ejusdem zeli specimen etiam pracbere existimabit. Quod si id quod petit minime impetrabit, infaustissima quidem ve- reri nolo, sed tamen minimum, quod hinc exjiectari posset, incommodum, illud erit quod episcopatui sese abdicet ; quam abdicationera jam meditatum fuisse illud ostendit, quod plu- ries inter loquendum se consecrationem di- stulisse mihi asseruerit, quod muneri cedere vellet. Id autem si accideret maximum ac summum damnum inferret; nam, propler praj- sulis hujus auctoritatem, reliquae illius opera- tiones in discrimen evaderent, vel multos saltem sectatores habebit, qui libentissime ipsius in- haerebunt vestigiis. Quo autem electorum, qui

' Bibliot. cardin. Spad. Mss. n. 83. pag. 380.

•43

338

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 15 (i7.

consecrari renuunt, augebitur numerus ; eo se vicissim tuebunlur, eoqiie magis perlinacius adhcrrebiiiil, quo remedia haud facile consequi posse existimabunt. Ad hoc vero ut leges in suo robore ac observantia vigeant, nil magis forsitan perpendendum est ac devifandum, quani, ne qua' prius erant paucorum singularia delicta, plurimorum communia evadant ; tunc cnim in ea animadverlcre impossibile, illud- que tcntarc in nimium leguin pariter ac magi- stratuum contemptum vertitur, ac inexcogita- bile potius Ecclesiae incommodum affert.

« Grave insuper ac molestum negotium nobis nunc esl, de confirmalione alterius ele- ctoris, quod, si prafato Trevirensi addatur, utriusque exitus difficilior erit ; nam licet di- verso ex capite eorum quaestio procedat, nihi- loniinus causam communem una se habere existimabunt ; et quamvis res confirmationis Coloniensis elecloris optatum exitum obtineret, incertum tamen est an, Trevirensi haud conse- crato, consecrationem ipse suscipere vellel. Olim, cum per Treviros transire contigit, diu mullumque hac de re cum' ipso Trevirensi ele- ctore disserui, et quamvis mullas excusationes obtenderit, nullaruin tamen his me fateor satis- factum fuisse. At, cum modo polliceatur ac statuisse tandem ostendat in his comitiis con- secrationem suscipere , fateor me censere fa- cullatem eam suscipiendi ipsi concedi posse ; apposita tamen conditione credentiali ad car- dinalem Augustanum, vel ad eum et ad me simul direcla, ut , una ipsum admonentes, ageremus ul culpam agnosceret, pariterque cum ea summam Pontiflcis benignitatem qui ei indulget ; et sic tandem aliquando conse- crarelur , nam si id efflceretur priusquam comitiis finis imponeretur, magnum cerle ex hoc commodum, in hoc prscipue loco atque hoc tempore, et in tali tantaque persona, quse- nam est ista, electoris.

« De hac ipsa fere consecrationis causa, supplicem ad te libellum misi, pro electo Osna- brugensi, fratre consanguineo Suelia; regis ; praesertim tamen responsum desideratur, et in 80 facultas ut, assistentibus duobus abbatibus infulatis, consecrari possit ; idque, tum ob paucitatem episcoporum, tum ob nimiam eos una cogendi difficultatem. Praesul hic, una cum Trevirensi, in culpa est consecrationem protelasse. Multoties admonui ac impuli, tum verbis Osnabrugi, tuin litteris, ut consecratio- nem susciperet, idemque cum eo egit P. Cani- sius, qui pariter mecum censet, utrique, Trevi- rensi nempe ac huic Osnabrugensi, potestatem concedi posse, quain petunt ». Sic Epistola car- dinalis Commendoni.

209. At, cum appareat ex litteris a Joanne Andrea Caligario, Roma ad eumdem Commen- donum, Augustam scriptis, sub die decima

octava Maii ejusdem praeteriti anni, Pontificem, facultatem suscipiendae consecrationis conce- dere disfulisse, ita ut ea nequaquam uti possenl, ut in pra?fatis comitiis consecrarentur, ideo postea dumtaxat fuisse impertitum dicendum est ; et quidem probabiliter, hoc tantum anno, quo pofissimum Ecclesiaslica hujusmodi ne- gotia, abdicata a Coloniensi archiepiscopali di- gnitate, composita fuere.

2t0. Quanto aufem sfudio ac labore con- nixus fuerit Pius, per legatum suum, ut ad emittendam fidei professionem, juxfaTridentini Concilii decretum , Coloniensem perduceret ; evidentissime apparet ex praefafi cardinalis Commendoni litteris, ad eumdem Pontificem kal. Maii prseferili anni exaratis, quse hujus- modi fuere :

« Proximis superioribus diebus Colonien-/ sem Septemvirum invisi, eique obtuli Sancti- tatis tuffi Episfolas, quas seorsim cuin consi- liariis suis, ex Germanorum more, examinandas accepit, postque mulfa urbanitatis ac obsequii verba erga Sanctitatem tuam ac Apostolicam Sedem, tandem de propria conflrmatione verbr^ facere coepit, succincte tamen, quod, oblato scripto quod coram nie legi jussit, de re fusius dissereretur. Humillimis sane verbis ego re- spondi, eique tantuin innuere studui : hanc professionis fldei petitionem, non ab eo tantuna, deposci, nec ex eo quod aliquid mali de ipso suspicaretur ; sed ab omnibus exquirendam. deinceps fore, quorum clectio ratahabenda es- set, uli jani acfum fuerat cum universis Polonisei electis, qui una omnes, nullo prorsus contra-v dicente, eam emiserant.

« Alteri libelli parti respondere tunc distuli, tum ne negofium statim e conspectu exacer- barem, tuin ut libellum ipsum obfinerem, fa- cultafemque hac ratione assequerer scife ac commode de eo cum consiliariis agendi ; ideo- que eum exoravi ut libellum concederet, quod singulis quae in ipso continebantur, respondere possem ; eo tamen animo uf, quovis valerem modo, ipsi obsecundarem. Concessit libenter ille quod petii, ac inter nos convenimus uf heri consiliarii ejus me accerserent, ufi fecerunt; etegosingulis in libello comprehensis articulis sic respondi, ut fateri tandem compulsi fuerint electorem mufare debere senfenfiam ac parere; idque effecfurum sperare indicarunt. Et quia inter loquendum innuerunt electorem ipsum in suspicionem venisse, de eo male Sanctifafem Tuam cogifare, eamque ab ipso hanc fidci pro- fessionem expetere tanquam errorum abjura- fionem, ex qua perpefuum dedecus nomini ac famaj ejus inurendum sit : quod jure erat ipsos edocere studui, eisque me obtuli, posfquam paruisset, ejusque electionem Sanctitas tua ra- tam habuisset, te speciale aliquod ac publicum beneficcntise munus in eum conferre. me cu-

PII T ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

339

rnturum, speciali etiam conce?sione Indulti. Ob quod summas milii gratias egerunt.

« Hodie ad me reversi sunt, et,ut agnoscere potui, iniquo animo ferunt electorem consilium mutare noluisse ; ejusdem idcirco nomine San- clitatem tuam exorarunt, ut jam olim assuetum jiisjurandum reciperet ; cum ipse anno mdlxii electus fuerit, quo nimirum tempore, Triden- linum Concilium nondum fuerat absolutum, quod nisi obtinere possit, cum nibil a se ipso statuere valeat,eum Sanctitatis tuae petitionem in ccmitiis relaturum dixerunt, ut ibi quid agen- dum esset decerneretur. Sereno vultu et absque ullo perturbationis animi indicio baec audivi, deinde rursus ipsis ostendere connixus sum ne- cessitatem ac utilitatem hujus professionis ; tumelectorem facileipsam emiltere posse,cum res ad fidem pertinens sit, qus ab ipso tantum, non autem ab aliis pendeat ; nec temporalia aut mixta, sed spiritualia dumtaxat comprehendat, fn quibus de sententia, praeter summum Pon- tificem ac universale Concilium nullus ro- gandus est ; deplorandum enim nimis fore e- dixi, tot sectarum Germanioe principes impune mittere consuevisse, vel Genevam, vel alibi, ut Catechismos ac improbas fidei professiones, pro eorum libitu, faciendas seligere possent ; illam vero dumtaxat, quam Apostolica Sedes ac universale Concilium probasset, laicorum ju- dicio esse subjiciendam, qui, licet Catholici sint, nil tamen in hac re immiscere se debent. Hinc multa prolocutus, tum de his, qua? San- ctitas tua ex imposito sibi onere expetere tene- natur, tum de his, quse elector praestare debe- bat ; consiliarios monens, ut serio perpendere electorem ipsum suaderent, quid ageret, et ex his, qusenam mala oboriri possent, eos dimisi. »

211. Sic Epistola cardinalis Commendoni. i\t hffic, ut dictum est anno prseterito, post quae nequaquam destitit Pius ut hominem oppor- tune ac importune commonefaceret, ut fidei eam professionem emitteret. Verum inanes fue- re cuncti hi Pontificis conatus cum viro duri cordis, qui rem in dies semper distulit, quam nunquam opere complere pervicacissime sta- tuerat : ita ut Pius detrectantem, per ipsum Maximilianum, haud semel compellere coactus fuerit, licet frustra. Inultum igitur crimen diu- tius pati nequivit, ideoque, vcl parere jussit, vel Ecclesiam dimittere. In arcto autem positus horao pervicax, potius Coloniensem cathedram abjicere quam praescripta forma fidem profiteri maluit , aeternoque dedecore notatus apparuit qui in fidei confessione se dedecorandum per- timuit. Ut autem ex Apostolica benignitate mi- lius quam posset cum eo ageretur, factum est at ultro dignitati cedere videretur, qua invitus etiam spoliari debuisset ; et ita Coloniensis Ec- clesia a demente, ne dicamus suspecto, pastore i.ibera evasit.

212. Quanto autem gaudio Pontifex affectus est, quod Ecclesiam hanc tanto periculo eruerit, tantam postmodum soliicitudinem gessit, cum statim de sufflciendo in Friderici locum digno ac Catholico pastore agendum fuit, ut liquido apparet ex ipsius Epistolis, et ad Maximiiianura imperatorem, et ad decanum et capitulum Co- loniense datis*, quae ejusmodi fuere :

« Dilectis filiis decano et capitulo Ecclesiae Coloniensis.

« Dilecti filii, salutem et Apostolicam be^ nedictionem.

« Non parva animi molestia ac sollicitudine liberati fuimus, postquam ex lilteris nuntii nostri apud Majestatem Cajsaream residentis cognovimus, eum, qui a vobis electus archiepi- scopus fuerat, suo tandem jure cessisse. Gau- demus admodum et Deo gratias agimus, quod jam de integro potestas ad vos delata sit novum archiepiscopum eligendi. Hortamur autem in Domino, et omni studio vos admonemus, ut officii vestri meraores, matura deliberatione adhibita et co quo decct consensu, ejusmodi personam eligatis, ut electionis vestrae et Deo ethominibus rationem reddere possitis. Agitur, ut videtis, honor Dei, agitur animarum salus, agitur officium, et exislimatio vestra. Cogitate quam haec turbulenta sint tempora : mementote quanto in pcriculo alias ista Ecclesia versata sit , quanta damna et delrimenta acceperitquo- rumdam pra?sulum culpa. Si unquam capi- tulum istud in eligendo archiepiscopo curam et diligentiam adhibuit, nunc multo majorem quam antea adhibeat necesse est. Proinde Dei tantum obsequium, et animarum salutem, at- que utilitatem Ecclesiae, propositam ante oculos habete, et eligite seu postulate virum cujus exploratum et plane compertum habeatis Catho- licse fidei zelum ; qui praelerea vita, et moribus, et rerum usu atque prudentia, ad tanta; Ec- clesiae regimen, non solum in spiritualibus, sed etiam in temporalibus maxime aptus atque idoneus sit. Talem, si, ut speramus, vestra fide, probitate prudentiaque confisi, elegeritis, ele- ctio vestra Deo grala,EccIesiaG salutariserit. Vos autem judicii vestri, non solum a nobis et ab omnibus aliis magnam laudem, sed a Deo etiam pra?miura consequemini. Dalum Romae, apud Sanct. Petrum, sub aunulo Piscatoris, die xxix Novembris mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

AD MAXIMILIANUM.

« Charissimo in Christo filio nostro Maxi- miliano, Ungariae et Bohemiae regi illustri, in Romanorum imperatorem electo.

PIUS PAPA V.

« Charissime, etc.

« Gravi admodum cura levati fuimus, post-

340

Pn V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

quam cerliores facti eumus, electum a capitulo Coloniensi electionis sua; juri cessisse. Qua in re, sicut M. T. persuasum habemus funcfam esse offlcio, quod ipsius sapientia ac pietate dignum erat, ita confidimus cura; ei quoque futurum esse, ut ad Ecclesicc tantae regimen, ejusmodi persona a capitulo eligatur, cujus integritas Ddei ac religionis ortliodoxse zelus cum vita; et morum tionestate conjunctus sit, quocque pra^terea aetate ac rerum usu apta sit ad tantum ouus subeundum. Etenim, si uu- quam adliibita in eligendo cura fuit, boc raaxime tempore curandum et providendum est, ut quam optimo prcesuli ac pastori ea Ec- clesia committatur, ad quod nos quidem dili- genter pro eo ac debuimus, ipsum capitulum hortati sumiis : sed speramus, ut diximus, M.T. quoque studiose curaturam, ut in hac re Dei Omnipotentis honori et animarum saluti quam optime cousulatur. Quod cum faciet, gratis- simum Dei ob.^iequium prsebebit, et maximam ab hominibuslaudem merebitur. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die vi Decembris mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo. »

213. Aures obsequentissimas salutaribus monitis praebuere capitulum ac Colonienses canonici, summa omnium gratulatione in ar- chiepiscopum eligentes Salentinum, comitem Isemburgicum, doctrina et morum probitate in- signem, necnon prudentia aliisque virtutibus procditum, quarum praesidiis suffultus, Colo- niensem Ecclesiam una ac ditionem ita mode- ratus est, ut temporalia ac spiritualia simul sub eo, non securitatem modo, sed novum etiam incremenlum acceperint.

214. Puerum bimum, ducis Brwiswici fi- lium, eleclum ad sedem Ealberstadeiisem Pius confirmare recusat. — Cum autem Pius ab his, qui in episcopos eligendi erant, non modo fidei testimonium expeteret, verum eliam consecra- tionis muuus, ut consueverant, eos effugere pati in posterum nollet ; hinc est quod eum frustra Halberstadenses canoaici deprecati sunt, ul Ju- lium Henricum, Henrici Brunswicensis ducis infantem bimum, in episcopum ab illis electum, Apostolica auctorilate confirmaret, et incassum hoc ipsum ab eo obtinere idem dux Brunswi- censis contenderit. Sano quidem consilio Ec- clesiae ipsi consuluisse hac electione iidem canonici existimaverant ; nam, cum praeteritis temporlbus ad majorum retinendam fidem, ac defendendam a violentis hffireticorum incur- sibus Ecclesiam ipsam, se aere alieno, a prio- ribus episcopiscontracto, gravassent ; optimum censuerunt, ut eo se levarent, praefatum pue- rum eligere, qui mille tautum Joachimis quot- annis conteotus, reliquos Ecclesiae redditus ad aes alienum dissolvendum dimitteret. Cautum quoque hac ratione fidei incolumitati arbitrati

sunt, dum Catholicffi domus germen elegerant, quod sane a piissimo majorum inslituto mi- nime unquam declinaturum judicarunt.

213. At Pio, Ecclesiasticae disci[)linae acer- rimo defensore, quique liumana non spectans, Dei honorein ac canonum scita prae oculis dumtaxat habebat, res aliter visa est : nam prae- poslerae prudentiae ac domesticae parcimoniac commentum nullntenus admittendum censuit, ubi spiritualia periclitarentur. Incerti siquidem adhuc ingenii puerum, in episcopum confir- mare se nullatenus posse palam confessus est; cum Ecclesia eos dumtaxat recipiendos staluat, quorum fidem, vitam ac doctrinam multis testi- moniis comprobaverit acdiuturno experimento didicerit ; pueri autem cum anceps esset, vel in scientiis profectus, vel probitas morum, vel in fide constuntia, ipsius idcirco electionem ra- tam habere nullatenus posse dixit ; cum a ma- jorum probitate ac religione incautam sobolem non raro aberrasse contigerit. Et quidem pro- phetico afflatum spiritu haec pronuntiasse, ea procul dubio suadere videntur, quae postea sunt subsecuta ; nam, cum taiidem (ut alibL innuimus) enixis importunisque precibus Hal- berstadenses canonici ab Apostolica Sede, ele- ctionis ab ipsis factae comprobationem obtinuis- sent, et Henricus Julius episcopatum adeptus esset, degeneri mox scelere, cum adolevisset, in Protestantium doctrinam delnpsus, episco- patum deinde graviori aere oneravit. His om- nibus, quae ab eo confirmando Pii aniinum avertebant, illud quoque, ut innuimus, adde- batur, electos ulterius diu consecrationem mi-, nime differre statuisse, quam tamen hic, ob puerilitatem, protelandam necessario fore, si ejus electionem ratam habuisset, agnovit. Ad' excusandum igitur justum hoc sui animi pro- positum, tum ad Halberstadense capitiilum, tum ad Henricum Brunswicensium ducem, se- quenles dedisse Epistolas reperimus :

« Dilectis filiis, praeposito et reliquo ca- pitulo Ecclesiae Halberstadensis.

« Dilecti filii, salutem et Apostolicam be- nedictionem.

« Postquam, lectis vestris et postulatione vestra cognita, nobiscum de ea re cogitare coe- pimus, non potuimus non admirari, his tam calamitosis temporibus, ad ejusmodi vos con- silium descendisse. Atlendimus quidem quEe vos rationes impulerint ; sed ea in re vidimus, vos plus necessitatem Ecclesiae, quoad tempo- ralia attinet, quam quoad spiritualia, respexisse. Brunswicensem ducem amamus nos, ut prin- cipem Calholicae religionis studiosum, et erga S.Sedem Apostolicam observanlia excellentem; omnia nobis eum honore dignum esse sciiuus, favemus ejus nepoti, eumque tali avo dignuin evadere cupimus. Sed ita eos diligimus, ut con scientiam nostram et existimationem hujus S.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 15G7.

341

Sedis minime lafedendam csse putemus. Nimis absurdum, nimis alienum ab instiluto Pontifi- catus nostri foret, nimis, non Catliolicos modo, sed etiam Ecclesis adversarios et bujus Sanctai Sedis inimicos offensurum, si puero, illa a;tate, Ecclesia ista, nobis ajjprobaiitibus, committe- retur. Quam Deo rationem, in tremendo judicii die, facti nostri reddere possemus ? Qiiid, non modo Catliolici, sed ii etiam qui ab Ecclesia recesserunt, dicturi essent, si polestate, nobis ad sediflcalionem data a Deo, abuteremur ? Re- quisivimus hac in re sane prudentiam vestram: illud lamen probavimus, quod, vestri officii memores, postulationem vestram, postquam ejus rationem addidistis, arbitrio nostro per- misistis. Sed vellemus vos oculos polius ad spirituaiia quam ad lemporalia intendisse. Cum dilectus filius, nobilis puer, Henricus Juiius, Deo danle, adoleverit, tum quos illi honores Apostolica Sedes, pro dignitate illius familiffi et pro avi sui meritis, habere poterit, habebit. Nunquam ha!C Sedes benignitatem suam et gratam voluntatem erga benemeritos principes desiderari passa est : lioc aulem tempore con- sulendum est summai istius Ecclesiae necessi- tati. Proinde hortamur vos, et pro noslro officio auctoritate Apostolica monemus, ut niliil nisi Dei honorem etEcclesise utilitatem respicientes, maturo judicio eligalis, in demortui e|)iscopi locum, talem virum, qualem tam calamitosa tem|)ora efflagitant ; qui Catholicus sit, qui et vitse honestate el litterarum scienlia, tanfo mu- neri aptus sit atque idoneus. Agitur conscientia vestra,agitur ipsiusEcclesiaesalus.Quid prodest consulere temporalibus , si spiritualia negli- gantur? At vero, si Ecclesiae in spiritualibus praecipue provisum fuerit, si vir ad ea tuenda idoneus deligetur, Deo favente, is temporalia quoque conservabit atque tuebitur. Sed eum a vobis deligi oportet, qui morum, ul dixinuis, honestate commendetur, cujus vita sit ad imi- tandum omnibus, quibus praesit , proposita : cujus ad mores, tanquam ad normam quam- dam, clerus mores suos corrigat ac reformet. Quam nos certissimam rationem esse repri- mendarum hajresum judicamus ; sicut eis exci- tandis et augendis, et bonis Ecclesiarum tem- poralibus amittendis, praelatorum et aliorum Ecclesiasticorum pravos mores , praecipuam causam dedisse constat. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die xxxi Mar- tii MDLXVii, Pontific. nostri anno secundo.»

Ad ducem vero Rrunswicensem ' :

« Dilecto fllio, nobili viro, Henrico seniori, duci Brunswicensi.

« Dilecte fili, nobilis vir, salutem et Aposto- Jicam benedictionem.

« Acceptis litteris tuis super negotio Hal-

' lU supra Epist. 15.

berstadensis Ecclesiae, recordati continuo su- mus, quanta, et quam insignis, p.I quam multis rebus testata fuerit tua in Catholica flde con- stantia, et erga Apostolicam Sedem pielas atque observanlia. Quo nomine te et ante Pon- tificatum singulari studio prosecuti fuimus, et postquam hujus servitutis onus, Deo ita disponente , suscepimus , omnigeno honore, quatenus nostra et hujus Sanctae Sedis dignitas pateretur, dignum judicainus. Caeterum, quo pluris te facimus, et quo propensiore erga te volunlate sumus, eo molestius ferimus, non esse hanc rem hujusmodi, in qua desiderio tuo ac nostro erga te studio satisfacere possi- mus. Qua in re nobiiitatem tuam rogamus, ut secum diligentius cousideret, quid offlcium nostrum requirat, quid hacc tem|)Ora poslulent, quid Halberstadensis Ecclesiae necessitas po- scat, quanto et quam gravi scandalo, non Ca- tholicos modo, sed etiam Ecclesiae inimicos offensuri essemus, si puero illius aelatis, aucto- ritate nostra, Ecclesia committeretur. Certe, non sine pudore et rubore possemus de hac re verba cum fratribus nostris facere. Cogitemus, dilecte fili, ulrumque nostrum Deo rationem reddere debere, quanquam es tu multo senior eliam quam nos. Quam, quaesumus, in tre- mendo illo judicio rationem reddere possemus promotionis adeo immalurfe, adeo contra sa- cros omnes canones facta; ? Cum in nepote luo, praeter generis nobilitalem, nulla prorsus ea- rum rerum inesse per aetatem possit, quae ab ipsis canonibus requirunlur ? Sjieramus qui- dem de eo illa quae sunt speranda de puero tali genere nato ; sed expectanda est maturitas cetatis ; aut, si dispensatione aliqua super ajtate opus fuerit, expectandum saltem est teniims, dum adolescat, ut certius suscipiendi oneris magnitudinem, et quid professurus quibusque se legibus obstricturus sit intelligere possit. Cum ad talem tetatem, Deo dante, pervenerit, tum, si apparebit eum majorum suorum tui- que in primis avi sui, tam Catholici principis, imitatorem fore, confidere potes sauctam hanc Sedem, quoscumque poterit honores, pro ve- strae familiae dignitate ac pro tuis erga Catholi- cam religionein merilis, illi habiluram esse. Quocirca hortamur et petimus ut, baec tecum diligenler perpendens, desistas id a uobis pe- tere, quod nec nos, sine gravisssima Dei et hominum offensione, concedere, nec tu sine animaetuae periculo impetrare posses, quodque, non modo Ecclesiae illi, sed ne ipsi quidem nepoti tuo expedit. Illud multo magis pielate erga Deum tua dignum est, ut dilectis capilulo Halberstadensis Ecclesiae gratiis actis, pro stu- dio, quod erga te et nepotem tuuin declarai unt, eos horteris ut Ecclesiae suae necessitati con- sulant, aliquo Catholico viro, et vitac honestate ac litterarum scientia prajdito, quoe a sacris

342

PII Y ANNUS 2. — CIIRISTI 1567.

canonibus requiritur, ad Ecclesice suse regi- nien in demorlui episcopi locum sufficiendo. Ad quod nos quoque, pro otficio nostro, dili- genter eos hortanuir. Datum Roma^, apud V Petrum, sub anuulo Piscatoris, die xxi Mar- lii MDLXvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

210. Niliilominus, tum capitulum Halber- stadense, tum Brunswicensein ducein in sen- icntia electi in episcopum pueri perstitisse, nec Pii monitis ' ac consiiiis cedere voluisse, ex iiis quae sequenti anno diceuda erunt per- spicue apparebit. Quod vero ad ipsuin Pium spectat, quod videlicet prctfatum Brunswicen- sem puerum tandein repellere nou potuerit ne sacerdotio fungeretur, ex eo potissimum pro- cessisse arbitrainur, quod alterius Catholici principis, Alberti nempe Bavariae ducis filio Ernesto, Frisiugensis EcciesiiE in temporalibus administrationem, acgre licet, hoc ipso ferme tempore commiserit. Erat siquidem tunc (et utinam nou modo !) ea temporis conditio, ut, non pro personarum meritorumque diversitate, Apostolicas gratias vel munia, uti bonos decet dispensatores, Pontifices Summi dividere pos- sent ; sed indiscriminatim, ea propemodum conferre compellerentur, quod illatam sibi in- juriam principes censerent, collatum alteri bencficium, si sibi quoque illud non impertiri contigisset ; amoreque partium abstractum illusumque Pontificera dolerent, si quod uni dedisset, alteri quoque, imo caeteris omnibus non concessisset ; nil propeinodum conside- rantes, nec omnia omnibus convenire posse, ac fidelem Ecclesise dispensatorem etiam pru- dentein esse debere, qui idcirco quid, quibus, quove tempore, Ecclesiastica munia distribuere debeat, rite cogitare debet ; vel quod nec aequa- lia omnium sint merita, ac pro cujusque tan- tum virtute, pro Ecclesioe bono distribuenda sint, quibus superlucretur talenta ; ne forte contingat (uti iu Brunswicensi prajfato) accepto talento aliquem abire, fodere in terram et ab- scoudere pecuniam doinini sui.

217. De seminario Frisinfjenst erigendo agi- tiir tum apud Albertum Bavariee ducem, tiim apud ordines et capitula in illa dicecesi consti- tuta. — De coinmiltenda vero Frisingensis Ec- clesiae temporali administratione Ernesto fllio, ut anno praiterito diximus, Romam miserat Albertus Bavariae dux oratores suos, inagistros Joannem Pisterium, Frisingensem canonicum, et Martinum Eisenbrein, ut cum Pontifice age- rent. Negotio autem eo feliciter absoluto, Pi- sterius Pontifici exposuit, nondum, uti op- portuisset, executioni demandata fuisse, quai praecipue de construendo Frisingae seminario ipse imperaverat ; quod Apostolica auctoritate operi attributi redditus sat non fuissent ut ei

optatus finis imponeretur. Pisterii petitioni acccssisse quoque piissimi principis Alberti studia ambigi non potest; nam qui novi semi- narii ferendo oneri in primis sese subjicere jubentur (justis adeo precibus Pio annuente) Monachiense capitulum ac canonicos extitisse, ex eo quod hic damus ejusdem Diplomate ' manifeste colligitur :

« Dilectis filiis capitulo et canonicis Eccle- siae collegiata; B. Mariae Virginis Monachien., dioecesis Frisingen.

PIUS PAPA V.

« Dilecti filii, etc.

« Cum sacrum Tridentinum Concilium pro- vide adinodum statuerit, ut in unaquaque Ec- clesia cathedrali instituatur collegium, tanquam seminarium clericorum futurum, in quo ala- tur, pro modo facultatum et dioecesis magni- tudine, certus puerorum el adolescentum nu- merus, qui spem afferant se utiles Ecclesiae evasuros, ac bonis inoribus ac disciplinis Ec- clesiasticis ad pietatem et religionem diligenter infonnentur et instituantur; nos, qui talia se- minaria, cum aliarum nationum Ecclesiis, tum praecipue Germaniae, ulilia admodum ac potius necessaria esse novimus, propter bonorum et idoneorum sacerdotum penuriam , Ecclesiae Frisingensis bono regimini consulere cupien- tes, mandaviinus nuper dilectis filiis capitulo et canonicis ipsius Ecciesise, ut, ad erigendum hujusmodi seminarium in civitate sua, unum canonicatum et praebendam ex illis quae vacant in illa Ecclesia, auctoritate nostra supprimant; ejusque fructus et redditus ipsi seminario at- tribuant atque applicent. Sed, quia unius prae- bendae fructus ad id seminarium erigendum ac tuendum minime suffecturos esse scimus, de prajbendis et canonicatibus aliarum Eccle- siarum collegiatarum dioecesis Frisingensis, in quibus canonici non sint pauciores duodecim, connumeratis dignitatibus, idem faciendum esse decrevimus, ut in singulis Ecclesiis unius canonicatus et pra^bendaj fructus ipsius semi- narii institutioni assignentur. Ut igitur tam pium tamque utile opus perfici possit, prcesen- tium Yobis tenore permittimus, ut unam de praebendis canonicalibus Ecclesiae vestrae, sive jam vacantem, seu quamprimuin quomodo- cumque vacare contigerit, auctoritate Aposto- lica supprimatis et extinguatis, fructusque et redditus ejus oinnes seminario, in civitate Frisingensi erigendo, assignetis et applicetis ; idque, ut omnino faciatis, mandamus atque praecipimiis. Non obslantibus constitutionibus capitularibus juramento conflrmatis, Aposto- lica vel quavis flrmitate alia roboratis, privile- giis quoque , indultis, et Litteris Apostolicis, in ipsorum canonicatuura erectione, vel alias

< Vid. de hoc Episl. 3, lib.. III. apud Sorb.

' Ex Archiv. Valic.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

343

quomodociimque et sub quavis verborum for- ma quomodolibet concessis, confirmalis, ap- probatis et innovatis : quibus omnibus, etiamsi de illis eorumque totis tenoribus , specialis , specifica et expressa meulio babenda esset, te- uores eorum perinde ac si de verbo ad verbum praesentibus inserti essent, pro sufficienter expressis babentes, illis alias in suo robore permansuris, hac vice dumtaxat, specialiler et expresse derogamus contrariis quibuscumquc, etc.Datum Romse, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die ix Februarii mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo ».

218. At Diplomate simili Frisingensis semi- narii constructioni, collegiatas ejusdem dicc- cesis Ecclesias omnes adjutrices manus i)orri- gere, deinde Pontificem coegisse, unius fere Pisterii et merito et precibus motum, ipsemet Pius disserle asseruit, cum, videlicet, ab Al- berto duce, in Pisterii ejusdem commendatio- nem, acceptis litteris, iisdem respondit. Qutc ab Alberto ad Pium scripta sunt hujusmodi fuerunt:

« Beatissime pater ac domine, domine cle- mentissime : bumillimam beatissimorum pe- dum exosculationem , ac sui devotissimam commendationem.

« Qua sit orator meus, doctor Joannes Pi- sterius, qui jam, post Frisingensis negotii expe- ditionem, ex Urbe discessum parat, pietate ac integritate, quove judicio rerumque usu prse- slet, non dubito S. V. ex his, quae meo nomine in Urbe proposuit atque egit, intelligere. Ego sane, cum candorem ejus ingenii non ignorem, ac fidem et industriam pluribus rebus perspe- ctam mihi teneam, non solummodo optime illi cupio ipse, sed Sanctitati quoque vestrse com- mendatissimum esse exopto: dignus enim sane est, tum ob ea quae commemorata sunt, tum ob insignem erga Sedem Apostolicam sacro- sanctamque nostramque Catholicam religio- nem pietatem ejus atque devotionem, quem S. V. singulari favore et benignitate comple- ctatur. Quod, uti, pro sua in omnes bonos et Catbolicos paterna clementia, facturum non am- bigo, ita afflrmare bene ausim, S. V. quam- cumque etiam liberalitatem ac paterni animi contestationem, in illum ipsum oratorem meum optime collaturum. Qui certe, si plurimos ha- berent Germanica collegia, et Ecclesise similes canonicos, melius ageretur, et cum republ. et religionis afflictissimffi negotiis. Quamobrem, si apud S. V. commendationi raeae locus est, si ipsa integerrimi et optimi viri pietatem atque devotionem, et bealissimae Sedi et religioni devinclissimara cupit; obnixe et humiliter oro, ut in eum paternaj suae benignitatis atque cle- mentiae, argumentum aliquod et mea expecta- tione et ejus virtutibus dignum edat. Ita certe fiet, ut ego, qui me totura antea S. V. debeo,

magna aliqua gratia ornatum mo putem. el orator meus, pro ea qua est integritato atque fide, S. V. istamque beatissimam Sedem perpe- tuo veneretur humillimus et devotissimus. Mo- nachii, ipso die D. Antonio sacra, sub initium anni mdlxvu.

« S. V. obsequentissimus fllius Albertus dux Bavariae ».

219. His litteris respondens Pius, quae in laudem Pisferii Albertus scripserat, ipse quo- que confirmat, ejusdemque etiam intuilu, (ut innuimus) se potissimum libentissime praesti- tisse, quse pro Frisingensis Ecclesis utilitate petierat, disserte asserit. Caeterum, cum praeci- puum, quod Alberti ejusdem nomine Pisterius cum Pontifice negotium egerat ac feliciter absolverat, illud, ut diximus, Frisingensis Ec- clesiae administrationis , ejusdem Alberti filio Ernesto demandata?, exlflisset, eamque aegro propemodum animo Pius concessisset ; hinc quod magis urgendum, apud ipsum Albertum duxit, praefati Ernesti educatio fuit, dum nihil utilius Ecclesiae Frisingensi accidere posse exi- stimaret, quam, si qui ei praefuturus esset, vita ac moribus tanto munere dignus evaderet. En Pii litterae :

« Dilecto filio, nobili viro, AIberto'duci Bavariae.

PIUSPAPAV.

« Dilecte fili, etc.

« Magistrum Joannem Pisterium, qui Fri- singense negotium apud nos tractavit, dignum testimonio tuo cognovimus. Non parva enim nobis signa dedit egregiae probitatis, integritatis ac religionis suae. Itaque, cum tuo nomine, tum etiam suo, gratus admodum et acceptus fuit nobis. In eo, cum alia multa amavimus, tum insigne studium quo nobilitatem tuam et in- clytam domum tuam totam prosequitur. quod, iu ipso negotio Frisingensi procurando, facile perspeximus. Cujus rei testimonium illi apud nobilitatem tuam impertiendum duximus, ul quem sponte sua antea dilexit, eum posthac, propter nostrum de eo judicium, aliquanto ha- beat chariorem. Quae is, Frisingensis Ecclesiae causa, a nobis postulavit, in eis concedendis propense ac benigne admodum, pro ejus studio satisfecimus.Sed nulla re melius ipsi Ecclesiae consuli posse putamus, quam ut dilectus filius, nobilis vir, Ernestus, diligentia tua et probatis- simorum virorum opera, ita instituatur, ut cum Ecclesiae regimen ei per statem committi pote- rit, ad id suscipiendum ac substinendum, iis et moribus et disciplinis institutus sit, quae tantum munus requirit ac postulat. Respuendae sunt ab iis, qui Ecclesiis praefecti sunt, raundi illece- brae ac pompa? ac vanitates. Qua in re, si supe- rioribus temporibus,Germaniae praelati diligen- tius officio suo consuluissent, non tam facile

34^

Pir V ANNUS 2. — CHRISTr 1567.

tanta haeresum pestis orta, nec tam vehementer aiicta et corrohorata fuisset. Sed certum habe- niiis nobililatem tuain nullum csse onicium intermissuram, quo natum ipsum talem uobis prapstet, qnalem evadere eum optamus atque etii.m speramus. Reliqua, qua? scribere omitti- mus, ex ipso oratore tuo cognosces, quem cum benedictione nostra dimisimus. Dalum Romse, apud S. Pelrum, sub annulo Piscatoris, xv Februar. mdlxvii , Pontific. nostr. ann. se- cundo ».

220. Pridie aufem quam ista ad ducem Albertum Pius scriberet, Epistolam alteram de- disse ad Simonem Tadenm Echium, ipsius Al- berti cancellarium, ac Catholicae religionis stu- diosissimum reperimus. Habetur inter editas a Francisco Gaubau Apostolicas Pii Epistolas, pag. 24. n. 10 ; ac in ea, inter alia : « Relatum (scril)it) nobis fuit nullo te loco CatholicBB reli- gioni deesse : sed quocumque studii et officii genere possis, eam adversus haereticos tueri atque defendere. Lfelamur admodum et Deo gratias agimus, quod supersunt adhuc viri, ve- tere Germania digni, quos nulla Ecclesiae pro- cella, nulla; haerelicorum fraudes potuerunt ab Ecclesige corpore abducere ac segregare, etc. »d Et post nonnulla : « Quia vero Catholicorum reliquias in ista nobili natione, quanta maxiina possumus diligentia, pro commisso nobis offi- cio, tueri et conservari cupientes, plurimum expedire duximus, in Ecclesia Frisingensi, cu- jus, ut scis, administrationem in temporalibus commisimus dilecto filio Ernesto, ipsius ducis filio, Seminarium, juxta sacri Concilii Triden- tini saluberrimum decretum, erigere : devotio- nem tuam hortandam in Domino duximus, ut ad eam rem perficiendam, et ad omnia quse in illa Ecclesia atque dicecesi reformanda fuerint, quidquid poteris studii et auxilii, propense im- pertias. Quod, et si te, pro tuo divini honoris studio, etiam sine horlalione noslra facturum esse confidebamus ; tamen, te ex litteris inlelli- gere volumus, talia tua offlcia nobis quoque grata esse futura, sicut ex dilecti fllii magistri Pisterii, canonici Frisingensis et Sedis Aposto- licse protonotarii relalione cognosces, quem officio sibi commisso prudenter et diligenter admodum functum, ad ipsum ducem cum no- stra benedictione remisimus. Uatum Roma3, apud S. Petrum , sub annulo Piscatoris, die XIV Februarii mdlxvii, Poatific. nostri anno se- cundo ».

221. Eidem etiam Pisterio, haud multo posl, Epistolas alias deferendas Pius tradidit, quod ei spes facta fuisset, ut quamprimum dioecesana Ecclesiae Frisingensis Synodus co- genda esset : quibus abbales, capitula, canoni- cos ac clerum universum, ad suscipienda sacri Concilii Tridenlini pro morum retormatione decreta, hortatur, et ad Seminarii institutio-

nem subsidia subministrari imperat. Ejusmod sunt : '

« Dilectis filiis, abbatibus, capitulis, prsepo- sitis, canonicis et clero universo, in Frisingensi dioecesana Synodo congregandis.

« Dilecli filii, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Praeter alia, qua; in sacro OEcumenico Tridentino Concilio, ad tollendos abusus et re- formandam Ecclesiasticam disciplinam, utiliter admodum et provide statuta ac sancita fuerunt, nemo est, qui non intelligat, quantopere decre- tum ejus, de djoecesanis Synodis habendis sa- lubre, et hoc tam calamitoso Ecclesiae tempore necessarium fuerit. Itaque vos omnes et singu- los in Domino hortandos duximus, ut ipsius Ecclesiae necessitatem vobiscum reputantes, in vestra Synodo celebranda,fideliter et diligenter offlcium vestrum Deo ipsique Ecclesiae praeste- tis ; et quse juxta canones sacros, ipsiusque Tridentini Concilii decretum, in tali Synodo agenda, constituenda corrigendave fuerint, ita agatis, constituatis et corrigatis, ut ipsa Eccle- sia fructum, quem optamus, ex hujusmodi Synodi celebratione percipiat, nosque religio- sum et pium studium vestrum collaudare in Domino debeamus. Quia vero seminarium, si- cut ideni Concilium decrevit,in eadem Ecclesia instituere in primis expedit, atque adeo neces- sarium est, in quo, pro dioecesis Frisingensis magnitudinecertus puerorum et adolescentium numerus, bona ad virtutem et pietatem indole praeditorum, qui spem afferant, se Ecclesiae ipsique dioecesi esse utiles evasuros, sub viro- rum fidei vita>que probatissimae cura atque regimine alatur, et bonis moribus ac disciplinis Ecclesiasticis instruatur : ad eos autem alen- dos, quia non parvis sumptibus opus est ; ve- strum officium est, ut pro rata vestrorum Ecclesiasticorum reddituum portione, subsi- dium aliquod annuum, in tam pium et utile opus [)ro[)ense conferatis. Quod ut faciatis, vo- bis in virtute sanctae obedientiae mandamus atque praeci|)imus. Qua eadem de re vobiscum, mandato nostro coram aget dilectus filius, magister Joannes Pisterius, canonicus Frisin- geusis, qui has vobis litteras reddet : ejus ora- tioni fidem habeatis. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die ultima Fe- bruarii mdlxvii, Pontific. nostri anno secundo».

222. Tertiam demum Epistolam ad quo- rumcumque Ordinum abbates ac praepositos scripsisse Pontifex agnoscitur, ut ad melioris vitae frugem eos revocaret ; qui namque, ab- jecta regulari observantia, ad saeculi pompas, vanitates et voluptates dilapsi viderentur ; et licet, ut alibi diximus, ea illius mens fuerit, ut regulares in seminariorum vel constructionem

' Epist. XIV. lib. I.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

345

vel conservationcm nil conferrc tenerentur ; cum tamen in Frisingensi dicecesi constiluti, bonis, non modo necessariis, sed etiam super- fluis abundnrent, iisque niale uterentur ; ideo xquum du\it, ul i|)si in opus illud aliquid conferrent ; et quidem, non compellendo, vel imperando, sed tantum hortando, ha?c ad eos scripsisse ' reperimus :

« Dilectis filiis abbatibus quorumcumque Ordinum, et praepositis in Frisingensi dioecesi conslilutis.

« Dilecti Dlii, salutem et Apostolicara be- nediclionem.

« Cum nobiscum ipsi cogitamus, qua res niateriam pradjuerit tot lantisque pestiferis hseresibus, qua; in Germania orltP, jier univer- sas poslea fere Christiani nominis provincias propagala; fuerunt ; tanli mali causam pra^cipue fuisse judicamus, corruptos prffilatorum mores, qui olflcii sui immemores ac salulis obliti, Ec- clesiasticorum bonorum fructus et reddilus, non in pios et houestos, ut debuerant, usus converlentes, sed ad voluptates suas, ad luxum, pompas et vanilates sa'culi abulenles, eamilem- que vivendi licentiam iis quibus praeranl |)er- mittenles, et exemplo eos suo corrumpentes, maximum apud laicos odium, contemplionem et iuvidiaiu non immerilo contraxerunl. Ita enim ficlum est, ul poi)ulos, eorum vita; ne- quilia veliemenler otreiisos, hiBrelici facile hac- resum suarum venenis infecerint, eisqiie quid- quid voluerinl, qiiamvis impium el Calliolica; verilati aperle repiigiians, persuaserint. Quod cum ita sit, huic malo nullum conslat aplius, nec magis necessarium adhiberi posse reme- dium, quam, ut ii, qui licenler et inlionesle ad hoc tempus vixerunl, de salute sua et de com- misso sibi offlcio diligentius cogitantes resipi- scant ; et sese, et vilam suam corriganl, re- cordantes, se actionuin siiarum in tremendo judicii die ralioiiem esse ffilerno illi judici reddiluros. Ila(|ue de veslra, et eoruin simul quibus prEeestis, salute solliciti, in Domino vos hortamur et fiaterne admonemus, ut unusquis- que veslrum in vilam et mores suos diiigenter inquirens in se ipso corrigat quidquid corri- gendum esse sua eum coiiscienlia monuerit ; et dum potest, dum tempiis habet, prajlerilas culpas el negligentias, poeniteulia ac morum mulatione redimere properet, et cum vita honestioris exemplo, tum etiam horlando, mo- nendo et arguenJo et increpando eos, quibus praest, et corrigere, et ad bonam, ut dicitur, frugem reducere studeat, quidqiiid in eis emen- dandum el reformandiim noverit, secuiuliim sacros canones, el Ordiuis sui regularia insti- tuta emendans atque reformans. Elsi aulem commuDiler aliis litleris omnes.qui dioecesanae

' Epist. XII, lib. I.

An.«(. — ToMUS XXXV. — Laderchi, 1.

Frisingensi Synodo interfuturi siint, borlati su- mus, ut ad Seminarium in civilale Fiisingensi, ex decreto sacri Concilii Tridenlini instiliien- dum, de reddilibus beneficiorum Ecclesiasti- corum conferanl; tamen liis quoque litlcris vos proprie horlamur, ut proinpto animo in opus tam |)iuin, quanliim a'(|uiim fiierit, pro modo reddiluum veslrorum, coiiferalis, cum niillam in rem, vel Deo graliorem, vel Ecclesia; ac toti dioecesi salubriorem, eam pecuniam erogare possilis. Datum Roma;, apud S. Pelriim, sub annuio Piscaloris, die ullima Februarii mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

223. At licel Pisterius seminarii conslruc- tioni, qiio pollebat zelo, lolis viribus incubue- rit, et insuper Synodi coaclionem urgcre baud deslilerit ; lamen ptcne insuperabiles offendisse difficullales, diuqiie rem ulram(|ue dilatam fuisse, qua; sequeutibus annis dicenda crunt, ostendent.

224. Possonii cotnitia, in qidbus Maximilia- nus se vere principem CaUioUcum ostendit, sub- sidiorum in Titrras promissionem recipit, et tandem alese prwcavens tentat inire pacem cum Turcis. — Non inodo in Ponlifice circa Germa- nicas res, sed etiam in imperatore, Calholicae religionis zelus (ut supra iiinuiinus) lioc anno enituit ; nam, cum I>ossoiiium in Pannonia Vienna venisset, Hungari ab eo peliere, ut per delegalos, tam Hiingaros quam Gerinanos, qui ad utram(|iie Daiiubii ripam niillerenliir, de bonis injusle antiqiiis |iossessoribus ademptis agnosceret, in grassalores ac peculatus reos animadverleret , vectigalia ac portoria nova amoveret, et liiijiismodi alia. Sed prae ca^leris illud potissimiim ab eo oblinere coniiixi siint, ut Augustana Coufessione iis qiii vellent uli li- berum esset ; quod ilem, (iit narrat Thuanus) et in aliis comiliis, et priore et lioc anno coactis, petilum fuil. Sed neutiquam piissimum princi- pem assensum prabuisse, refert ; quod forte intelligeret, hac ratione turbulenlo illius gentis ingenio, turbas excitandi, ut alibi contigerat, majorem fomilem niinistrari. Addit Traca- gnotta, summo eximioque studio inveclura fuisse in illos, qui ba;resim vel clam vel palam profllebantur, ac inler alios piiniri severe ad- modum mandasse ludi qiiemdam magislrum, quod de Ponlifice obloculus esset ; ac digni- tatibus exturbasse ministros nonnullos, qui inter loqiiendum , noiinulla pronunliaverant, quffi a Romana; Ecclesia fide erant aliena. Epi- scopo etiam cuidam imperavil, ut cui (ira-erat urbis senatum, publicie su|)plicationi inleresse compelleret, qua; quolannis in solemnilale Cor- poris Christi fieri consueverat : quod proxime pralerilo anno id facere delreclasset : et de- mum laliler sese Maximilianus gessil, ut vere Calholicum principem, ac veraE religionis exi- mium defensorem sese prsubuerit ; nara Eccle-

44

346

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

siasdcas prwfecturas, non modo Hungaris tan- tum, sed etiam dumtaxat idoncis confcrri voluisse, refert ab Isselt ; et senatum Possonii in pra-fata solemnilate CorporisCliristi, se suos- que proceres sequi imperasse. idem tradit.

2'25. Coegerat autem Maximilianus in ea urbe Hungarorum comitia, quia adhuc de in- duciis cum Turcis incertus, imparatus ab hoste aggredi verebatur. Hac ipsa de causa, Ratis- bona\ Erfordia; et Praga' non conlemnenda auxilia ei fuere decrcta, dummodo exercitus contra communeni hostem esset educendus. Et hic (|uo(]ue Possonii ipsi Ca-sari non minora subsidia promissa sunt. At Svendius, post di- scessum e.xercitus barbarorum et Transylvani, auctis copiis iii a|)ertum exierat, medioque Hveme Zatiiarium obscdcrat. Id ad Georgium Berbecium, hominem nefarium, pertinebat, qui pccne primus turbarum auclor fuerat, et inter Cajsarem et Transylvanum inimicitias fovebat, et conscientise tunc punctus acuJeo, ne, castro expugnato, in Maximiliani manus veniret, con- tempto uxoris familia?que periculo, quam in ipso castro reliquit, fuga propri;c saluti consu- luerat. Aliquandiu, in obsidione toleranda, quos ipse posuerat, pra?sidiarii nihilominus perstitere, sed tandem ad extremam redacti de- sperationem, uxori ac familia? Berbecii, sibique salute pacta, Svendio castrum, medio mense Januarii hujus anni, tradiderunt. Proxime vcro sequcnti Februario, Monca/ium Svendius idem oppugnat,et hinc Hunstianam obsidione cinxit: quod graviter ferens, non Transylvanus modo, sed et Purpuratus Budensis, datis ad Maximi- lianum frequenlibus litteris, hortari non desti- tit, ut a cffipta obsidione Svendium revocaret, ne inchoatum pacis componenda? negotium in- terrumperet ; cum tamen uno eodemque tem- pore rationem exquireret, qua vi et armis obsessis subveniret. Itaque sive Caesaris jussu, sive rei difficultate permotus, tandem Svendius obsidionem solvit, et Cassovia? se recepit.

226. At licet Budensis multoties fidem obli- gasset, se jussurum palis transfigi eos omnes, qui per Cajsaris fines excurrendo, damnum ali- quod intulissent ; tamen, vix Svendio digresso, Transylvanus, ut spem pacis perturbaret, im- pressione inopinata, Dedensem arcem Risua- rum, et Thermas, quas Rivulos Dominorum appellant, occupavit. Verum, ubi factum in- notuit Rubero, Svendii legato, mox, cum justis equitum peditumque co[)iis accurrit, et ho- stibus, inexpectato suo territis adventu, in fii- gam actis, arcem Risuarum ac Rivulos statim recuperavit.

227. Ipse autem Budensis , ad compri- mendum Svendium, non tantum copias con- traxerat, sed de iis etiam, qua? idem gesserat, ad sultanum Selymum retulerat , qui indi- gnatus, Pertavum Bassam, exercitum suum,

cum Romania> Beglerbegi copiis conjunctum, in Hungariam trajicere pra?ceperat. Utrumque tamen ab instituta expcditione mox revocavit, cum intellexit Antonium Verantium, Agrensem episcopum, et Christophorum Tiefenbachium baroncm, Vienna Constantinopolim legatos ad se conlendere. Eduardus siquidem Carnovi- chius, ut narrat Thuanus, vcl, ut Natalis Comes censet, Georgius Hossetutus, seu utalii, Odoar- dus quidam,nobiIis Mantuanus, ad eam urbem, ad pacis rationcs ineundas, a Maximiliano jam- pridem missus, cum rediisset, ac pro certo asseruisset, Selymum novas copias parare, qui- bus rursus Pannoniam aggrederetur, atque in ea Canissfe expugnationem decrevisse ; com- monuerat tamen, quod, si qui legati de pace acturi illuc propere mitterentur, futurum, ut Turca; a sententia discederent : quibus per- motus Maximilianus, quos diximus, legatos Bizantium miserat, quo, undecimo kalend. Se- ptembris, incolumes pervenerant. Benigne, pro gentis barbara? consuetudine, recepti, negotium tamen pacis usque in annum sequentem pro- tractum fuisse narrat Thuanus. Qua? vcro ad ea, qua? pacis erant, qurerenda, Selymi animuni inflexerint, fuisse dicunt, ipsius ad voluptates potius, quam ad arma propensum ingenium ; vel quod ad Melitensem respiceret, cum iniquis- sime, tum ipse, tum proceres illius ferrent par- vam insulam, summo eorum dedecore, potis- simam classem , tolque tormentorum vires, tantos insignium copiarum impetus , totque prcEstantissimorum ducumingenia eluisse.Neu- gebavarus tamen scribit , ad eam ineundam, tyrannum fuisse compulsum, quod omnis fere Arabia ab eo deflcere cum flnitimis populis coepisset.

228. Ariani Transylvani libnim ediint ple- num blasphemiis contra Christi incarnationem, — Cum vero in Pannonia pacis rationes cum Christianis Barbari inirent, cunctis barbaris de- teriores ha;retici. Deo ac Unigenito Filio ejus bellum jam indictum acrius prosequebantur; ita ut rite ipsis aptari potuisse cognosceretur Ambrosianum illud : Mare habet otia sita, tit nunquam tua. Nam Transylvanici Trideistje ministri , qui ab anno superiori divinitatem Christi sacrilego ausu impetere coeperant , hoc anno, ut refert Rescius', librum contra ejus- dem Incarnationem ediderunt. Inter horrendas alias blasphemias, in eo contentas, cum ea verba Joannis primo In principio erat Verbum explicarent, hrec protulerunt lib. p. cap. ii; non significari videlicet per ea initium creationis rerum, sed tantum innovationis per Christum facta; ; quapropter legendum ac intelligendum dixerunt : ■< In principio renovationis Ecclesiee, Verbum, hoc est, Christus homo, erat quidem

' Rescius in Atheis de Symb. cap. 2. pag. 20.

PII V ANNUS 2, — CHRISTI 15G7.

347

in mundo, quia jani erat nalus ex Maria, sed erat apud Deum, quia erat occullus iiominibus, et soli Deo notus, donec a Joanne manifestatus est ». Et capite tertio : « Christum proplerea vocari a Joanne Verbum dixerunt, quod verba Dei pra^dicaverit ». Utrasque hujusmodi blas- phemias Possevinus etiam recenset.

In fine vero praefati iibri ', triginta et sex argumenta coacervarunt , quibus pueros ba- ptizandos minime esse comprobarent ; in iis- que, baptismum parvulis collatum, sxpe ne- fario ore vocant suillum balneum, lutulentam lotionem, cccnum foetidum , et monachorum imposturas : et dum ad suscipiendum baptis- mum, actualem fidem necessariam esse oslen- dere contendunt, horrendis blaspbemiis fldei fundamenta prorsus evertisse agnoscuntur.

229. Be//a inter Po/onos. Suecos et Mosco- vitas. — Interim in Livonia Poloni a Suecico duce, Nicolao Horselio, oppressione Polonici prsesidii, in oppido Lensal, irritati, cum Suecis congressi, in fiuibus ^Vichise, insignem victo- riam, ad duo millia liostium ca;sis, reportarunt. Mense autem Martio , Maximilianus pacifica- tionem inter Suecum et Danum tentaverat ; sed frustra, cum Suecum ad conventum, in quo de pacis negotio agendum erat, neminem posse mittere respondisset : hinc mense Aprili inNor- wegiam erumpens, arcem Aggersahusen oppu- gnaverat ; sed missis Hafnia copiis, Sueci re- pulsi, afque arx conservata. Post quae, quid Sueco ipsi regi acciderit, accipe ex Rajmundo -, ex quo rem altius repetendam duximus, his verbis :

« Henricus rex Sueciee, mortuo Gustavo pa- tre, religionem eodeni in statu reliquit, quo eam inveuerat. Joanues vero ejus frater, Fin- landicB dux, non vulgare Catholica^ religionis studium semper ostendit. Erat quidem Henricus multis auimi et corporis dotibus, ac tanta for- tuna dignis virtutibus ornatus, quas tamen Astrologise Judiciarite ac Necromanlia; studium valde deformavit. Cum enim malis illis artibus intellexisset, se ab uno ex Magnatihus regno expulsum iri, Joannem ducem Finlandia? sta- tim suspectum hahere coepit, ac tanto magis, quod is, ducta in matrimonium Sigismuudi Augusti, Polonise regis sorore, foemina Catho- lica; religionis studiosissima, nova illaaffinitate res suas vakle munivisset. Ha'C prima odii iuler fratres semina, quod nonnisi cum vita ipsorum extinctum.

« Joannem eniraePoIonia cum conjuge vix reversum, Henricus in arce Wihurgensi obsedit, ac tandem ad dedilionem coegit, iuter alia his centies millium aureorum jacturam passum. Joanni custodia incluso, Orbejse in Finlandia,

> Idem Resc. Cap. 3. pag. 43. — s Raemuud. Histor. Haeies. lib. 40. cap. IG pag. 300.

laudatissima uxor, sprela quam Henricus ei offerebat libcrtate, perpetua comes esse voluit, iueaque captivitate filium etduasfilias peperit: ad eas, Georgii Personi potissimum malitia, uterque redacli angustias, ut vix necessaria supiieterent, quibus vitam sustentarenl. » Ha?c Rajmundus, qua? quidem superiorihus annis evenerunt ; at quse sequuntur ex Thuano, ab Isselt et aliis, hoc anuo, post frustra a Suecis tenlatum, ut diximus, Aggershausen, accedere; sequitur enim Raemundus, dicens :

230. " Henrici erga fratrem inhumanitas multorum procerum animos ab ipso alienavit, et plurimarum suspicionum ac perpetua? diffi- dentia; causa fuit. Deferebantur fere quotidie nomina eorum, qui conlra regem macliinari aliquid dicebantur, et falso accusati, aut per formam justiti», aut per sicarios toliebantur. Quosdam etiam rex ipse manu sua occidit, et inter alios, puerititc sua3 formatorem, hominem sexagenarium, a quo admonitus, ut mansuetius ageret, nec se,regnumque suuni perditum iret; tyrannus,ipsoXerone crudelior, iaomini optime de se merito pugionem in pectus adegit. Ab eo tempore nunquam mentis illum compotem fuis- se, Manibus pra;cc|)toris ab ipso [loenas exigen- tibus, et velut alterum Orestem in furorem agentibus, qui illi perpetuus ad mortem usque fuitcomes. Aiunt in ipso oculos ita scintillantes seepe visos, ut eorum aspectum uemo ferre posset , nec propius quisquam accedere au- deret.

« Inter htec, animo variis curis distracto, praeter omnium opinionem, Henricus, exacto septennio, quod periculosum sibi fore, ex fati- dicis coguoverat,velutomni periculo defunctus, fratrem Joannem in carcerem accedit, eumque amantissime non sine lachrymis complexus, rogat ut ignoscere sibi velit, eductumque et libertati restilutum, regni guhernatorem pro- nuntiat. Joannes, actis quam humillime regi gratiis, oblatum munus recusat. Rex nihilo- minus Stocholmiam reversus, in conventu pro- cerum, Joannem regni gubernatorem iterum designat ; cui tamen illi, quibus regis ingenium perspectum eral, aperte contradicunt, ac nul- lius, prseterquam ipsius regis imperium ferre se posse aut velle dicunt. Rex tamen in sen- tentia persistens, Joannem gubernatorem regni iterum pronuntiat, et ad se vocatum magno honore excipit, omnibus parere ei jussis. » Haec Ra?mundus.

231. At Aatalis Comes rem aliter narrat : nam Suecorum regem repentino quodam casu exagitatum, mentis captum delirio atque in- sania refert ; ideoque publicis tractandis ne- gotiis inepto, et in vincula necessario conjecto, fratrem vinculis absolutum suffectum fuisse. Verum, qua; ex Ra;mundo proposuimus proba- biliora ceeteri scriptores testantur, inter quos

348

PII V ANNUS 2,

CHRISTI 1567.

Thuanus ' hirc eadem fere habet : « Henricus mense insetiiienti (nempe Apriiis) in Norvegia, ad Aslojnm, cum exerci(u ei ti|iit, arcemque Ag- gersansenam irrilo conalu 0|ipiignavit ; nam, cum priTfcctus loci, ut obscssoriluis incommo- daret, Aslojam oppidum incendisset, missis in- terim Hiifnia a H.ino copiis, Siievi repulsi stint, solutaijue obsidione, arx servata est. Inde Sue- cus, quasi satis iion esset foris hoslem tiabere, etiam iiilus silii fecil, aut invenit ; nam mox, quasi fiirore adactus, [iriccipiios consiliarios, ex levi suspicione in crimen vocatos, Suantonem Sturam t^omilem cum diicbus filiis Nicolao et Henrico ; Abrahamuin Gustavi lllium, Juarum Juaii filiiim, et iit sceleri impietalem admis- cerel, Dionysium Biirgiiim, praeceptorem suiim, instigaiile felro ab Epistolis, acerriiiio turbu- lenti regis ingenii incenlore, quasi conspira- tionis conlra se inilae reos, inaudilos Upsalia} a salellitibiis interfici niand.ivit. Uua csede per- pelrala, (uidore ac conscientia iiilus exagitalus, ut aliquo facto coiitrario crimen diiueret, Joan- nem fralrem, quem cum conjiige captivum, jam ali(iiiot aimis ctistodieral, carcere emillil, ut esset qiii lot iniiocenlium immaniter occi- sornrn ullor, ipsum de regni culmine dettir- batum vicissim iii carcerem conjicerel ». Sic ille, et alii passim, Ila efleclum est, ut Sue- corum regno, praeler omnium expeclationem, rex Catboiicus rursum procficeretur , criideli tyranno detuibato. Ponlificem, ubi inleliexerat Joannis Finlandia; ducis et uxoris caplivitatem, ut eos in libertatem, et cum ipsis in Siiecia pro- fligafain Catholicam religionem reslitueret, lit- teriset nuntiis Sigismundo Aiigtisto inculcasse, atqiie auxilia oblulisse, ut bellum in Himricum, tam justum (|uam necessarium susciperet, scri- bit Bzovius : verum, cum diii anle adeptum a Pio Ponlificalum, Joannis et uxoris caplivitas accidisset, ex secula eadem cajitivilale motum Pium ipsiim, ad ea peragenda quas Bzovius re- fert, nemo facile credet ; eo magis, quod loiige probabilius appareat, peractum inter Polonos ac Suecos bellum, a Suecis polius in Polonos quam a Polonis in Suecos fuisse susceptum, cum patenter Thuanus , aliique asserere vi- deantur, illos ab Henrici temeritale primum irritatos. Minuseliam veritati consonum agnos- citur, quod de Basilio, Mngno Moscovia; duce, qui una cum Suecis Poloniaj regno instiltabat, scriplor idem affirmat ; nam ideo narrat, Po- lonos Basiliiim aggredi decrevisse, quod Sigis- mundus Augustus rex Joannem Finlandise ducem, tradita ipsi in iixorem sorore, sibi prae- tulisset,cum illam ipse ducere cogitasset ; nam, cum diu ante, inter Finlandiae ducem ac Sigis- mundi sororem, nupiias has (ex quibus plures filii, ut diximus, nati sunt, dum captivi simul

< Thaan. bistor. lib. 41. pag. 445.

tencrentur) celebratas fuissc constet ; veritati idcirco consenlanetim ininime aeslimatur, hac de causa pracsens iioc belium Polonis a Mos- covia fuisse illatum ; cum praeterca tradant auctores, controversiam de fuiibus Lituaniae, potissimum fuisse illam, quic inter utrosque hujiismodi concerlalionibiis fomitem mini- stravit, ac perspicue inlelligalur, exorlo pri- mum inter Danos et Suecos bello, his Mosco- vitas, iilis Polonos se dumtaxat postmodum addidisse ; ita ut invicem isti, ab illorum polius discordia, quam a singulorum propria provo- cali, inter se pugnasse, merito censendi essent.

232. Interea Daniel Zanzoviva, mililiae Da- nicae pracfectus, mense Oclobri hiijus anni, per fauces angustas, vulgo Caveas diclas, Sueciam ingressus, el aliqtiol menses impune incendiis ac direplionibus lale grassatus, ad Vaslenum usque pervenit, ingenliquc praeda parta et sui late lerrore sparso, ad suos iiicoltimis reversus est. Quo eodem tempore inler Polonos (|uoque et Moscos ad Silinum lacum commissum est praclium ; ex quo Poloni victores evasere, mul- tis Iiostium inteifectis et optimis i|(Sorum spo- liis politi. Nec mullo post, ut vult Thuanus, nempe prid. id Decembris, juxta arcem Vio- lissam ciim iisdein feliciter fausteque etiam congressi, et i()Soriim |iiurimos ceciderunt, et alios ad fugam adegerunt , quoriim partem Dwina flumen absorbuit , ex (irimaria quoque nobililate mullis comiireliensis. Verum haec, et a Thuano, et a caeteris scriptoribus in sequen- tem annum rejiciunlur. At antequam hacc eve- nirent, vel quod Moscovitarum iiolenliam Po- loniae regno exilialem perlimesceret Pontifex, sive quod ad deterrendtim a pro(tosito, Pan- noniam, vel alias Christianoruin regiones Tur- carum tyrannum invadendi, opporlunum agnos- ceret, si in eum insurgeret, misit, ut narrat Gabutius ', qui de magni Moscorum ejusdem Ducis consiliis cognoscerent, agerenlqiie cum eo, ut sese Christianis cum (irincipibus com- muni foedere consociaret, seque potius ad bel- lum adversusTurcam,hostem suum,proviribus compararet ; quin etiam, ea de causa, cum Po- lono pacem conficet,re ob quam ineundam, si opus fuisset, Pius ad ipsum Moscum oratorem missurus esset.

233. Et forte Ponlificis industrife ac labori non immerito tribuendum,quod hoc ipso anno, ut Campana, Tracagnotta, aliique referunt, Ma- gnus idem Moscorum Dux,pro pace legationeni ad Polonise regem decreverit, de qua liaec Na- talis Comes - :

« Lithuani magnopere institerant Polono regi, ut inleresset quibusdam comitiis, quae habebantur Pelricovii, qui cum Polonis proce-

' Gahul. Vil. Pii cap. 10. - » Nalal. Com-. Hislor. I.

i05.

I

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

349

ribus re consulla, poUiceliir se inlerfuturiim. PrKmilti octo eqiiitum millia interim.ne Littiu- ani reiientino iioslium advenlu opprimerenlur, quia intellexisset, ijisum Moscliuin cuin ma- gnis virihus ac inultis millibus armatorum eo contenclere. Veruinlamen, ut ijise audiret lega- tiones boslis de pace, Lilbuaniam proficiscitur, ne \ideri posset bellum, vei honesta? paci prae- tulisse, vel [larum f^ratam liabuisse populorum salutein el tranquillitalem ; cum tainen facile cognosci posset, ex apparatuum magnitudine, rem, non ad pacem, sed ad moleslissimum bel- lum spcctare. Accedunt legationes ducis Mosco- vitarum ad Poloniim, cuin duobus millibus equitum, ac multa comitum magnificentia, et veslium ornalu. His procedunt obviain Iria millia equilum Polonorum, qui, ubi convenis- scnt, neulra legalio prior ad salulationem vult ex equo desccndere, iie allera alteri cedere vi- deretur. Coiiveniunt deni(|ue, ut ambo uno tem|iore descenderenf. Factis ibi mutuis salu- tationibus, dein ad Polonorum regem perveni- unt. Proponunt legationes, suum Magnum Du- cem, lot po|iuloruin cladibus utrini|ue ca^sorum conimolum, facile pacein esse amplexuriim, si antiquum suum patrimonium Taiiroscjtliarum Prulenorum(|ue regio sibi dederelur ac reddere. tur;sic enim acceptarum iiijuriarum sempiler- nam oblivionem posse lieri omnemque illarum memoriam penitus ex animo obliierari. Hisce responsum est, Polonum regem pacem amare, si lionesta quidem sit ; sed lamen bellum quo- que non aspernari, ad quod esset, si inique inferalur, jam paratus.Se velle Ploxum tantnm restituere in nnibiis Lilbuani», de ca;teris locis fruslra serinonem baberi. QuiB dum tractantur ad pacem speclanlia, |UtEfeclus Ploscui cum tribus millibus equitum flnitimum quoddain oppidum tentat, sed a Polonis circumventus, niultis e suis amissis, vix ipse in tutum se re- cipit. Missa sunt, et sex equitum, et duo pedi- tum millia in regionem Tbauroscytbarum, ad reprimendas Scytliarum incursiones, qiiorum circiter quadraginta millia in unum convene- rant, ad prsedam, uti dicebatur. Scylliaj, ubi audivissent missas esse legationes de pace a Moscovitis, et ipsi mitlunt legationes, proGten- turque, sese Polono regi adversus Moscovitas mililaturos. Hortanlur Polonum ut e Livonia cselerisque locis occiipatis hoslein ejiciat, ad quod tam honestum facinus pollicentur ultro se opem ferre. At Polonus, quia suspectye essent vires Scylharum, cum propler magniludincm ipsam copiarum, tum propter multos Scylhas Moscovilis militantes, rejecit polius bumaniter eorum auxilia quam accepit. Illis igitur im- mortales gratias egit,|iro tam propenso lamque liberali in se animo, seque perpeluam memo- riam tanti beneficii babiturum inquit, et serva- turum quod vel ultro obtulissent ; sed tamen

eorum auxilia in magis o|iportunum magisque necessarium tempus reservare ; cum lantas niinc liaberet vires, ut jiosset esse liosle multo superior. At in finibus LitliuanitE, quia Mosco- vita^ populabundi ct palantes vagabantur, Pala- tinus Romnnus, collectis viginti (|uin(iue e(|ui- tuin millibus, tanto iinpetu, tanlisque viiibus illos invadit, ut, caesis non paucioribus seiitem millibus hominum et duobus amplius millibus captis, in proxima paludo suUocalis sex milli- bus, reliquis in fugam versis, gloriosam maxi- meqiie venerabilem victoriam reportaverit.

" Post cladem illam acce|)lam, legationes, qure [iriiis pacem, per graves [tro|iositas condi- tiones, dislrahebanl, nunc apparent jdacidiores; at conlra Lilliiiani inslant Polono regi, ul lega- tiones dimiltat. Horlanlur, ne tanlam ojiportu- nilalem rei [uaeclare gercnda; praMermittat, quam Deus et foilun<B benigiiitas coiicessisset ; non esse bumanae facullatis, cum |ira;leimissa sil, aliam consimilem revocare etc ». Haclenus ille.

234. Hosiiis monet Polonum regem iit contra Moschnm incedere desinat. — Verum, ut scribit TracagnoUa, lexminime ulterius belluin [trose- quendum exislimavit, quod cum bosle [lotius congressus fiiisset, ut eum e |iro|iiiis finibus pelleret, non ut repulsum, domo etiam sua de- turbarel. Ab eo quoque beilo eum longe ante revocare conlenderat Stanislaus cardinalis Ho- sius, qui, cum regem videret, remissius quam opus erat, agere, in ha^reticos Elbingenses, eorum(|ue |iunilionein in dies prolelare, a consi- lio contra Moschum incedendi abslinere admo- nueral, nisi prius iram Dei , ha;resibus extirpa- tis, placasset, litteris [tluribus, sed juaicipue, tanto sacerdole digna, praeclara hac Eiiislola * :

« Qiiod majeslas vestra facturam se promit- tit, simul ut ab iis tantis occu|tationibus libe- rior fuerit, se causam, qnaj mihi est cum ha^dis meis Elbigensibus cognitiiram ; non parvam ex his litteris majestatis vestrw consolalionem ac- cepi. Sed cuperem tamen ad rcm aliquando verba conferri, cum non videam, cur aliis cau- sis cognoscendis vacare magis debeat majestas vestra, qiiam iis,quibus illius bracbinm contra violatores divinorum jurium im|ilora!ur. Pri- mum qiiserite regniim Dei, dicit Scrijitura, et csetera adjicientitr vobis. Nunc nos, et ca;lera lantum qua;rimus de regno Dei, vel nullam, vel cerle [terexignam sollicitudinem gerere vi- demur. Veliemenler metuo, ne desinat i|tse quo- que Deus pro nobis esse sollicitus. Verum ego bona spe sum, facluram landem aliqiiando maje- slatem vestram, ut re pra;slel, qudd verbis mihi tolies promisit, neque commissuram, ut in ea opinione liomines veniant, qnid(|uid fiat de causa Christi, deque religione, nihil ad se per-

' Epist. 80 inter Osii Epist. pag. 228.

350

PII V AXXUS 2.

CHRISTI 15G7,

tinere putel : quam, si prorsus everti passa fu- erit, sicut jam e\ magua parte factum videmus, non est qui exislimel, everso Cliristi reguo, suumregnum sfare posse diutius. Xam, si Deus pro iiodis, dixit ille, rji/is contra nos ? Si vero crit Deus conlra nos, quis erit pro nobis ? Ego vero moluo ne flagellum irae Dei sit ille ipse, conlra quem belluui suscipere nunc majestas veslra dicilur, et erit majestati vestnv valde durum contra stimulum calcitrare. Millo niaje- stati veslra;, quff mihi scripta sunt ex Litbua- nia, de nuntiis illius tyranni, quales erga quemdam Lutheristam vel Cal\inistam se ges- serinl. Quamvis autem non dubilem, quin pri- dem ha'c sint ad majestatem vestram perlata, tamen in hoc eadem illi nova mittenda putavi, ut videret, etiam barbaros homines islorum blasphemias ferre non posse. quos apud nos augeri cernimus et honestari. Quid autem pu- tat majestas vestra, non islos facile contemptu- ros omnem illius bellicum ap[)aratum, cum graviter peccatis nostris Deum offensum , et prorsus a nobis aversum videant? in quo, cum illi spem suam collocatam habeant, etiamsi schismatici sint, minus tamen a Christi fide aberrantes, quamex nostris mulli, valde raetuo, ne de nobis dictum sit : Gens absque consilio est, et sine pruclentia. Utinarn saperent, et intel- ligerent et novissinia providerent. Quomodo per- sequebatur unus mille, et duo fugabant decem millia ? Xonne ideo , quia Deus suus vendidit eos, et Dorninus conclusit iUos ; neve, quod in Levitico scriptum est, sicut in scheda majestas vestra videbit, de nobis impleatur. Audio, quod in iis comitiis majestas vestra majora quani proximis superioribus temporibus pietatis erga Deum suae religionisque documenta dederit et exempla ; qucC res non mediocrem animo meo consolationem attulit. Sed hajcSigismuudo quidem satis essent; verum a rege Sigismuudo plus aliquid requirilur : is enim, non suam tantum salutem, sed et eorum, quos imperio suo subjectos habet, fidem et religionem, exem- plo sancti " sui patris majorumque suorum, integram et inviolatam Deo prccstare dignetur. Cum non solum pro se, verum et pro illis ra- tionem se redditurum certe scire debet. Si vero tales erunt prfefecturis efiam et dignitatibus aucti et honestati, quid responsurus est, cum ab eo rafio villicationis suai e.\igetur? Ego vero majestatem vestram horlor ac moneo, supplex etiam oro, si se regnumque suum et adjunctas illi terras salvas esse vult, ut ab hoc bello sibi temperet, quin illud pace commutet, quaii quali, Aliquid retinere satius fuerit, quam et suam et regni salutem in summum discrimen, irato nobis Deo, adducere : quem ego supplex pre- cari non intermitto, ut misereatur nostri, illu- minet vultum suum super nos, convertat nos et avertat iram suam a nobis. Vehementer enim

terrent me comminationes illae, quBc sunt in Levilico, qua? milii quasi proprie contra nos facta^ videntur. Iterum atque iterum Deum precor, ut misereatur nostri. V Julii, Heilsperga; MDLXvii ». Sic Epistola.

235. Elbingensium hsereticorum cum Hosio dissidia. — Quimain vero fuerit causa. quam cum Elbingensibus habuit llosius, apparet ex ipso Hosio ', qui ejusdcm Acta conscripsit ; nam ex ipsis colligitur, ab anno mdliii, vel paulo ante, Elbingenses haereticis opinionibus adha^^sisse, ac Catholicam religionem abjicere medifatos fuisse ; sic enim incipiunt : « Cum venissem Elbingam, absolutis lerrarum harum negotiis, de quibus alii consiliarii consullaturi veneramus, congregandum curavi senatum et populum Elbingensem, qui, cum in prsetorium convenissent, in hanc sententiam ad eos verba feci. Cum in his terris praesens adfuisset raa- jestas regia, me prffisente et audiente, petitum ab illa fuisse, purum ut Evangelium pra^dicari permitteret. Ex ea re magnum animo meo me dolorem accepisse ; qui, cum pastor et episco- pus esseni civitatis hujus, non modo nihil a ine postulatum fuerit ejus generis ab ovibus meis ; verum etiam pro Turca aliquo et infideH habitus essem, ut qui cursum Evangelii impe- dire couarer.Hac me suspicione perstringi, non potui, non graviter, et moleste ferre, etc. »

236. Sub anno autem mdlxv, inter eumdem Hosium ac prfffatos Elbingenses, nova rursus exorta est contentio - ; nam, cum ipse gravibus magnisque sumptibus Academiam in civitate Braunsberk instaurasset , quae non tantum Prussiffi terris futura erat ornamento, sed et cum regno Poloniae utilitatem conjunctam, communemque habitura ; tanti vero ad eam sustentandam sumptus requirerentur, ut car- diiialis, neque per se solum, neque etiam cum capitulo Varmiensi ipsos ferre et sustinere va- leret ; cum rex cognovisset in civitate Elbia- gensi plurima, eaque non exigua beneficia et Ecclesiasticos proventus existere, atque illos omnes, exlegitirno usu, cui initio destinati fue- rant, in peregrinum longeque alium quam de- bitum usum, fuisse translatos ; jussit omnino ea ipsa Ecclesiastica bona cum proventibus suis, ad utililalem scholse Braunsbergensis tra- di : quod i[uidem, ut fieret, nuntius cardinalis, tum a regiis commissariis, tum a senatu Elbin- gensi statini postulavit. Senatus autem, com- municato ex more cum delectis quibusdain civibus consilio, de eorum sententia hoc modo respondit : ut spem haud dubiara faceret regiae majestatis voluntati satisfactum fuisse, atque cardinalem in eo esse acquieturum. Accidit autem, ut prseter omnium expectationem, me-

' Exlant inter Oper. Hosii sub anno 1553. Tom. 2. pag. 70 - Ei aclis ann. 1563. inter Opera Hosii To:ij. 2. pag. 100.

Pir V ANNUS 2. — CHRISTI 1567,

351

dio eo tempore, severum mandatum regis, per

ejusdem cubicularium senatui exhiberetur ,

quo serio rex mandabat, ut senatus civitatis

Elbingensis, de bonis ipsis Ecclesiasticis, aut

intra unum mensem, mulcta denum millium

florenorum Ungaricalium , amice cum Hosio

decidcret, aut decimo quinto mensis Martii,

apud majestatem regiam causam diceret. Hoc

mandato senatus ac priores civitatis non levi-

ter sunt conlurbali ; ideoquc visum est illis, ex

suis duos deligere, qui cardinalem ejus no-

mine accerserent, et primum quidcm civium

omnium debita officia ac voluntatem obse-

quentem deferrent; deinde quam ofQciosissime

peterent, dignaretur cardinalis gratiose apud

animum suum exigere et cogitare, quod, quan-

tum quidem ad vacantia Ecclesiastica bona

pertinebat, earum jus et dispensationem, omni

semper tempore, post hominum memoriam,

etiam cum adhuc penes crucigeros potestas

rerum esset, semper ad senatum primoresque

suos spectasse; idque jus, majorum fctate, sem-

per hoc pacto usurpatum, et ad extremum, pri-

vilegio Casimiri regis Polonife confirmatum et

revocatum fuisse. Deinde iHam etiam semper

fuisse iUorum proventuum Ecclesiasticorum

conditionem, ut bona pars ex ipsis ad fraterni-

tates esset instituta ; nam, cum pecunia ha}c a

civibus tantum esset coHata, ea jam observaba-

tur ratio, ut, si civium aliquis ad egestatem

recidisset, ex ipsa pecunia iterum sublevaretur,

cum aliorsum, quam in iHum tantum usum

proventus isti reservarentur , neque in iHud

usque tempus, a senatu et primoribus quid-

quam ex redditibus iHis in privatum emolu-

mentum fuisset aversum, sed omnis ea pecunia

in mercedem ministrorum Ecclesia; et stipem

pauperum collocatam ; cujus rei quotannis

ratio referebatur. Proinde se, senatus et primo-

rum suorum nomine, quanto poterant studio

et diligentia petere a cardinali hac informa-

tione esse contentum, suaque privilegia, liber-

tates, et jura sarta tectaque conservare ac tueri;

ei vicissim offlcia , studium et observantiam

suam offerentes.

237. Ad hsec cardinalis respondit : nihil se magis cupere, quam, ut salva cuique essent sua jura ac privilegia, ac tantum ab eo se re- motum esse ut ea vellet Elbingensibus labefac- tata, ut quidquid a se praestari posset, ad ea fuenda et conservanda , nihil esset unquam cura?, diligentiee, laboris pratermissurum. Cse- terum, quod sibi Elbingenses fieri nolebant, id alteri quoque non facerent ; quin, sicut sua sibi, sic episcopo quoque sua jura, salva ut essent, velle deberent ; utpote qui, non de civi- tatis juribus violandis, a qua cogitatione quam longissime aberat, sed de suis tuendis et con- servandis sollicitus esset ; quia, quod sibi ma- gistratus Elbingensis erepta volebat, ea demum

causa existeret, ob quam ad regiam majes- tatem pro jurium suorum defensione sibi con- fugiendum esse putaverat. Certum esse bono- rum Ecclesiasticorum disfiensationem, non ad profanum , sed ad Ecclesiasticum pertinere magistratum, nec fuisse, vel imperatores, vel reges, vel principes ullos srcculares, qui qui- dem Catholici esse vidori voluissent. qui sibi in ea juris quicquam vindicarent; sed omnem corum liberam dispensationem episcopis per- misisse. Quo magis se mirari dixit, ausos eos dicere fuisse, quod bonorum Ecclesiasticorum dispositio semper ad senatum pertinuisset , pr.Tcipue cum hoc docere nunquam possent. Nec minus temere ab iis dictum ostendit, a rege Casimiro privilegium hujusmodi conflr- matum ac renovatum fuisse ; nam, cum in om- nibus Ecclesiis, tum regni, tum omnium ferra- rum, qufc illi essent adjunctLC, nunquam sibi rex ullus Polonifp, potestatis hac in parte quic- quam usquam usurpasset, sed liberam bono- rum Ecclesiaslicorum dispositionem episcopis, ad quos semper spectaverat, permisisset, et tunc quoque pormitteret ; non erat certe unde, quod ipse sibi rex licere non voluerat, id eis permisisse , probarent , cum nullam omnino ejus rei potestatem unquam sibi vindicassef.

238. Sicut autem fuerat a diabolo Scriptura contra Christum allegata ; sic ab eis dixit alle- gatum Casimiri privilegium, quod partem ejus protulissent, partom vero, quEC regis sententiam explicabat, omisissent ; nam ubi scriptum fu- erat juspatronatus, ibi ipsos scripsisse allodia monstravit ; quorum nulla prorsus in eorum privilegio erat mentio. Sibi enim rex juspatro- natus Ecclesiarum parochialium in veteri et nova civitate reservaverat ; caiterorum sacer- dotiorum juspatronatus illis concesserat. Uti autem ipse, cum esset patronus utriusque parochialis, non sibi permittebat, ut de paro- chialium illorum bonis et proventibus dispo- nerct ; sic et illis, qui regife majeslatis bene- flcio, aliorum sacerdotiorum patroni erant, minime permisisse, ait, ut in eorum proventus quicquam sibi juris vindicassent, cum hoc tantum eorum esset (uti et regis officium) ut sacerdotes nempe aliquos episcopo ad vacan- tia sacerdotia prasentarent, a quibus, quaj ad cultum divinum pertinuissent (in quem usum proventus collati fuerant) peragerentur.

239. Exprobaverat deinde illis, et sacerdo- tium, et sacriflcium, per impios quosdam Sa- tanaj ministros, apud eos fuisse eversum, imo ipsum Christum in ordinem coactum, et quod fuerat a piis hominibus ad sacerdotes, qui precibus et sacrificiis Deum placarenf. colla- tum, id in Satana; ministros fovcndos et in Sata- nismum propagandum fuisse Iranslatum : quod idcirco, non in pium, sed impium potius usum dicendum erat conversum. Ecclesiaj, quam

352

PH V ANNUS 2.

CHRISTI 1587.

^Ecumcniciim Tridentinum Concilium reprse- sentaverat, Iiinc aucloritate com|)ulsuni se di- xerat, ut de bonis ac i)roventibus Eeclesiasticis, ad seminarium instituendum dis|)oneret; quod quidem Concilium iu conventu Parcoviensi, in frequenti senalu, ab A|)Oslolico nunlio obla- tum, regia majestas reverenter receperat : et demum validissimis argumentis cum singulas ElbintreMsium caviUaliones llosius rejecisset, eorum legatos dimiserat.

2i0. Ab eo tempore, res ad regium jiuticium delata est, a rege dirimenda. Verum Sigismun- dus sententiam in Elbingenses dicere dislulit, quod forle liac ratione novos in alias turbulento regno tumullus excitare ]iertimesceret ; (juas liumaniE pruilentia; arles, quibus divinis liu- mana prajponi videbanlur, pegre ferens Hosii zelus, qiiam pro[)Osuimus, ad illiim scripsit Efiislohim, qiia, juxla divinum Oraculum ' : A7iathema in medio tui, Israel : nnn poteris stare corom hostibus tuis, nisi Deo placuto, ac ElbingiMisibus in officium redactis, a bello contia Moscum abslinere monuit.

241. Inlerea Elbingcnses, vel, quod pro haerelicoriim consuetu<line, novis facinoribus causain suam ac praereplum jiis lueri oplimum censuerunt, vel, quod ad seditionem nati, hae- resum minislri, eos ad nefaria illa ex more in- cilaveriiil, non divino modo, sed regali etiam spreto judicio, ipsa veneranda Deo dicata tem- pla, quorum bona jam sibi usurpaveranl, ne- fandis sceleribus conlaminare verili non sunt, uti jam in Gallia ac in Belgio fecisse narravi- mus : a rege insujier polestalem in comiliis sibi faclam, Augustanam Coiifessionem sequendi, asserere sunl ausi ; cuinque hoc tempore Ho- sius, una cum parocbo Catliolico, a rege, ad quem spectabat, misso, Franciscuin Sunerium et Joannem Aslensem, concionatores Jesuilas destinasset, Elbingensis senalus missum a rege paslorem suscepit, concionatores item ab epi- scopo missos remissos receplurum spopondit, si tamen consentanea Augustanse Confessioni loquerentur ; et claves sacrarii, ne sacrum Ca- tholico ritu tieret, tradere recusavil. Jesuilae ta- men, qui necessarium ap|)aralum secum delu- lerant, sacrum publice, quod longo intervallo omissum erat, ambo fecerunt ; et quoniam erat dies Apostolo Barlbolomajo sacra, concionali quoque sunt. Verum, rursuscum Aslensis verba Dei ministraret populo, is, sua et sponte, haj- retica jam pravitale imbutus, tum Sebastiano quodam errorum pra;cone insliganle, |)rimum tumultuari, et pedibus, manibus, crepitaculis strepitum ciere ac infeslis clamoribus terrere ; deinde |)omis ac saxis im|)elere coeperunt, mi- randa constantia omnia ha2c Dei sacerdote jier- ferente, atque pro fide temporalem mortem

non refugiente. Quac nempe facinora, ut Hosii dolori dolorem addidere, ila congeminalis litte- ris regem de iis, qua' anlea et tunc acciderant, commonere im|)ulerunt ; a qiiibus tnndein rex expergefaclus, ciim, soro licel, et ad ipsum da- tam quinta die Julii.elad posleriores Epistolas, unico hoc responso satisfecisse reperimus ':

« Qiiaj proxime acla siiiil Elbinga; in teinplis illius civilatis, partim ex lilteris P. vestrae, parlim ex sermone reverendi vicecancellarii regni noslri inlelleximus, remque ipsam, pro eo ac debemus, graviler saue tuliinus. Non dubitamus enim hac tanla et tam impia feme- rilate, non solum divinam majeslalein, quod tainen oinnium maxiini facimus, oficnsam esse, nec solum contemi^tam reverend. P. veslrae au- ctoritatem, verum eliam noslram ipsnm digni- tatem regi.im esse violatain. Cui qtiidem, quo magis necessitatem divinilus impositam esse videmus, tum divinae ipsius majeslalis alque gloriae conservandae, lum oinn(!s lam sacri quam polilici ordinis in regno iioslro liiciidi at- qiie defendendi ; hoc magis dulemus, liaec om- nia uno eodemque tempore in illa civilale tan- topere labefactala esse. Sic eiiim jinlicamus, oDensa divina mnjestate.a (jiia piotluxil di- gnitas ipsa noslra regia, spreta eliniii el negle- cla P. vestrae jurisdiclione, qiiae cum cx nostra primum nominatione promannsset, fuit post- ea auctorilate S. Sedis Aposlolicct, cui nos studiufn et obse(|uium nostrum libenter dica vimus, confirinala, ipsnm quoque digiiilnlem noslram offensam et sprelam ac negleclam esse. Alqiie etiam hoc mngis, quod ei ipsi teineritali prajlexi, istic scribit P. veslra, au- ctorilalem qunrumdnm lillernrum nostrarum Wnrschovien., quas nos, cum omnia nobiscura illorum comitiorum Acta in memorinm revo- cavimus, non possumus meminisse, voleiitibus, aut eliam scienlibus nobis, unquam emnnasse. Quamobrem, etsi non ignoramus, qua aniinad- veisione res ipsa tanta, et ad tanlam rerum violationem insliluta, dignissiina esse vide- atur ; lamen hoc tempore, pro bonilale ac mo- deralione naturai ingeniique noslri, simulque pro singulari spe et opinione nostra, i|unm de illius civilatis magistralu conceplam in animo nostro habemus ; fore ut in eo, in quo P. ve- slram offenderunt, abunde illi deiiiceps sntisfa- ciant, commisimus generoso Joanni Koscha caslellano Gedanen. tolius negotii procuralio- nem, nullaque addidimus, quae inlerim occu- paliones noslrae permillcre videbanliir, uli ex illius litteris, quas Palernitali veslrae millimus, cognosci polerit. Confidimiis profecto illos imperata, prffiserlim tain aequa et snlutaria, facturos esse. In quo, si nos forle, quod non arbitramur, spes nostra fefellerit, alia remedia

• Josu. 7. 13.

' Hosii Epist. Tom. 2. Opusculum. pag. ■!',&. Epist. 91.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

353

ex communi jure et legibus desumpta, adhibere profecto non prajtermiltemus, iti eo(iue ne dubitet Palernitas vestra : et Deo Opt. Max. et Paternitati vestrm et officio etiam nostro satisfa- ciemus. Atque hffic quidem Palernitati vestra;, ex itinere jam nostro ad bellum profecturi, scri- bebamus, a quo nos bello Sfppius per litteras Paternilatis vestrse avocatos et retractos fuisse meminimus. Et profecto pro eo, uti nunquam fundendi Christiani sanguinis cupidi fuimus, sed omnia consilia nostra ad pacem, quod ma- xime licuisset, direximus : ila ab hoc quoque bello, si nobis per hoslium iniquitalem atque insoleniiam, et per nostram praeterea dignita- tem licitum fuissef, facile abstinuissemus. Ve- runi tanta fuit earuui conditionum, (\ux nobis ab hoslium legatis ad pacem proponebantur, iniquitas atque indignitas, ut non obscuro nobis indicio essent, nullam eos pacem ex animo vclle, studium modo ejus simulare, re- vera sanguinem nostrum et dominationem, at- que tyrannidem in plurimas diliones nostras appetere ; quod quidem vix victo a victore to- lerandum videretur. Itaque, cum a bello absti- nere propter et dignitatem nostram, et popu- lorum nostrorum salutem atque liberlatem, non possemus, necessitate magis quam ullavolun- tate nostra, ad consilium hujus belli deducti sumus, quod consilium in Dei nomine, quem juslitiffi et moderationi nostrte non esse defufu- rum plane confidimus, exequi cupientes, iter hoc suscepimus, et ad bellum proficiscimur. Postulamus autem aPaternitate veslra, ut insti- tutum hoc nostrum approbet, et precibus suis, suorumque omnium Domino Deo, qui omnium bellorum a?quus et summus est arbiler, etiam atque etiam commendet et benevaleat. Datum Trabis xxvi Seplembris mdlxvii , regni nos- tri XXXVI II ».

242. Ista ad Hosium, qua? quidem scripta agnoscuntur, priusquam Palatinus Romanus ingentem eam Moscovilarum caidem patrasset : postquam, ut diximus, ad componendam pa- cem, ipsorum legati ffquiores ac mitiores con- ditiones proposuerunt. Quo vero ad Elbingen- ses, a prffifato Joanne Koscha, regis nomine, eis centum millium Hungaricorum dicta est mulcta, ni delegatos, tum ab ipso rege, tum ab Hosio, divini Verbi et sacrorum mysterio- rum dispensatores excepissent ; quapropter qui- etius postmodum illi auditi. Verum, cum rem iniquissimo animo senatus ferret, legatos ad regem instituisse, dicetur anno sequenti, ubi etiam spem cardinali factam, quod facile illos ad Catholicam religionem revocare posset, narrabitur.

243. Hxreticos ad veram fidem Bosius redu- cere studet. — Quanto autem studio, non in Varmiensi dumtaxat dioecesi, verum, et toto Polonise regno Catholicae religionis res ageret

Ann. — ToMLS XXXV. — Laderchi, I.

Hosius ', ex ipsius aliis Epistolis educi valet, ex (luibus Apostolicum illud inonilum ; arr/ue, obsecra, increpa, iti omiii patientia et doctrina, apprime implevisse deprciienditur ; et ex, his facile intelliges, quae ad Joannem Demetrium Solikovulskii regium secrelarium scripsit :

« Ostenderat mihi dominatio vestra spem, se festa Pentecosles nobiscum celebralurum potius quam in tcrra aliena, in qua non bene cantatur canticum Doinini. Cffiteriun, quid in causa fuerit, nescio, quod mutaveris senten- tiarn. Sus[)icaretur aliquis, qui dominationem vestram non ita bene nosset, ut ego, quod in duas partes claudicet : sed absit ut mihi unquara hoc de illa cogitare in mentem veniat. Sed solet aula sic Deum colere ne Diabolum offendat, apud quam adiaphoron est, intra an extra Catholicam Ecclesiam Deus colalur, sicut etiam nunc apud niultos Lutherisfas, credere vel non credere, sit verum necne, quod Christus dixit : Eoc est corpus meum, adiaphoron est. Nam qui nunc sedern illam obtinetPhilippus.Melancthon, in qua fuit aliquando Saxouicus papatus, a Sa- thana fundatus, quem nunc eversum esse Sacra- mentarii glorianlur, negat condemnandos et ejiciendos ex Ecclesiffi suaj societate Sacramen- tarios, eliamsi mendacii Christum, qui Veritas est, arguant. Et videntur hoc jure facere. Prior enim illum arguit falsitatis primus ille, si Diis placet, papa Saxonicus Lutherus, cum non di cit, sicut Christus loquitur : Boc est corpus meum, sed hic panis est corpus meum ; unde sumpserunt argumentum Sacramentarii : si panis, ergo non corpus. Ita quai prima sunt fidei Christiana; dogmata, si neget unus, aiat alius, nunc adiaphorou censetur ; ac licet fortasse reperire non neminem, qui censeat, et hoc iS-.a- 90COV credere : naturane sit Christus an adoptione, Deus et Dei Filius ; sic multo maxiniam partem mortalium, inter Adiaphoristas numerari vide- mus. Sed vellem tamen, quorum errores non probat, ut eorum communionem, sacris prae- sertim in rebus, defugere, et apertum se Chri- stianum, hoc est, Papistam esse profileretur. Ncque enim hoc ignominiosum putari debet, si quis legitimae potestati, qua? a Deo est, se subjectum agnoscat. Ego vero cum primis me gloriosum esse puto, si quis me Papislam vocet et Registam. Videtur enim laudare me, quod eam fidem, quam debeo, potcstati sublimiori prBesto ; sed neque Ducistam neque Consuli- stam appellari quemquam pudere debct, qui vel Duci vel civili magistratui subditus cst. Nullum autem turpe magis et ignominiosum nomen homini Christiano tribui potest, quam si vocetur et sit, vel Lutherisla, vel Calvinista : vel Blandraista, vel Gentilista. Quamobrem titulo Papista; gloriari dominationem vestram

' Epist. llosii lom. 2. pag. 228. Epist. 29.

45

354

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

cupio, ct eonim, qui Saxonico, vcl Islcbin, potiu? qiiam Romnno papnp creilcrc ct obedirc malunt, comuuionem, in rcbus prKsertim sa- cris, defugere. Hclisperg. xviii Maii mdlxvii ». 211. Sat insupor zolo Hosii miuimc extilisse, Catliolicos in fKlc cjus(]ue profcssionc confir- mare, ni etiam ad veram Ecclesiam erroribus irretifos revocarc contciulcrct, Epistola? tcsfan- tur. ct a Joaiine Kofkicnsicz Samogifia2 capifa- neo ad Hosium scripfa?, et vicissim ab Hosio ' ad eumdem Joanncm missa!, in quibns summa sapientia, docfrina ac lcnitatc simul ipsum erudirc studuif, ac tcnebras, quibus insipicns iHius cor obscuratum erat, veritafis lumine peHcre curavit.

24o. De ?-eg}w Polonix Pontificis soUici- tudo. — Eamdem vero soHicifudinem, qua; de PoIonicB regno erat in Hosio, etiam in corde Pii exfitisse. ef illa qiise paulo ante proposuimus significant, cl cx Epislola quam ad regein Si- gismundum hoc tempore scripsit infelligifur. Pra;stitum cnim pcr oratorem ejus Petrum Barza;um obedienfiae officium, posfquam se grato animo acccpisse, dicit ; ac ejus commen- dationis infuitu , Petro Miscovio coadjufori Placensi. regni vicecanccllario, ut Cracovien- sem dccanalum retincrc posset, sicut rogavc- rat, indulsisse professus est ; ut bffireticis amo- tis, probis ac Cafbolicis adminisfris uti vellct, Sigismumdum ipsum sequenti Episfola ' bor- tatus est :

« Charissimo in Cbristo filio nostro Sigis- mundo regi Poloniae illustri.

« Cbarissime in Clirisfo fili nosfer, salutem et Apostolicam benedictionem.

« Ex obedientia, quam per dilectum filium, nobilem virum, Petrum Barza^um, oratorem tuum, nobis et Apostolicae Sedi, more institufo- que omnium Catbolicorum rcgum, rcverenter admodum pra?slitisti, libentissime agnovimus devotioncm ac pietatem, qua majorum tuorum, pia; memoria! regum exemplo, sanctam banc Sedem prosequeris, ac tale offlcium grafo per- inde ac debuimus animo acccpimus. De dilecto filio, Petro Miscovio, coadjutori Plocensi, regni tui vicecancellario, majestafis tuee desiderio, et tuaj commcndationis causa. ct proptcr ejus vir- tutes ac merita, libentcr satisfecimus. Indulsi- mus enim, ut decanatum Cracoviensem retinere possit, sicut rogasti ; ad Scdis tamen Apostolicae beneplacitum, quam confidere dcbes, non re- Tocaturam gratiam suam, iisdem manentibus causis. Libenter e.x litfcris tuis intclligimus, quam grata tibi et opporfuna sit ejus opera in illo munereobcundo. Talium ministrorum vehe- menfcr cupcremus habere te copiam magnam ; multo enim meliore loco res istius regni es-

' Inter Hosii Epistolas tomo 2. pag. 242. et 243. — * Apud Goub. Epist. 7. lib. primi pag. 18.

sent. Est aiitcm prudenfi;p tua;, viros tali fide et probitatc iira^difos, cf cum bonoris tui, tum Ca- Ibolica! rciigionis sfudiosos diligcnfcr conqui- rere atque provehcre ; eisque polissimum offi- cia, praefccturas et niagistratus committere afque mandare. Id ad continendos in rcligione Catholica et fide, et devotione erga majesfatem tuam populos, remedium omnium ufilissimum experieris ; sicut e contra niliil potest inutilius esse nec perniciosius, quam eorum opera in magisfrafibus ufi, qui ha^reficae pravitatis labe polluti sunt ; tales enim minisfri potesfate sibi commissaad depravandos populos et dissemi- nanda haercticae pravifafis zizania abufuntur. Non honorem, non famam regiam diligunt ; sui similibus, boc est, httrelicis favent ; bonos ct Calholicos insecfantur ct opprimunt ; Eccle- siasticis vero personis in primis inimici atque infesti sunt. Quocirca horfamur, ut in hac re, quammaximam potes seniper diligcnliam ac circumspectionem adhibeas ; et si quos minus tibi qualcs esscnt cognitos ullis olflciis nimia quadamfacilitafeprae|)Osuisti,eosqLiamprimum poteris removeas, aliis in eorum locum, qui Cafholici sint, suffecfis, et omnibus aliis reme- diis, quibuscumque potes, sicut cacteros quos- que reges et principes hortari non dcsistimus, cnitere ut ha?reticae pravitatis pestem in regno tuo reprimas. Hlud enim, charissimc fili, scm- per cogifare debes, quod admonere quoque alios reges consuevimus, ita polesfalem regiam tibi, et caeferis rcgibus ab illo Bege rcgum datam fuisse,uf acfionum et operum vestrorum rationem ei reddifuri sitis. Haec brevi majcsta- tem tuam admonendam duximus, quia nos quo- que de officio nosfro, et de te, ct de caeferis principibus rationem reddendam fore meniini- mus. Quae paferno animo a nobis dicta, majes- tatem tuam non dubitamus ipsam quoque esse pio animo accepfuram. Dafum Bomae, apud S. Pctrum, sub annulo Piscatoris, die xiii Ja- nuarii mdlxvii, Pontificatus nostri anno se- cundo ». Sic Epistola.

246. Ne tamen hac tantum modo ratione Polonici rcgni utilitafi consuleret Pontifex, Ju- lium Bogerium, ut scribit Gabutius, protonota- rium Aposfolicum , eruditum ac prudentem virum, jam a superiore Pontifice destinafum, internuntium Apostolicum, optimis consiliis ac mandalis instrucfum, ad eumdem Sigismun- dum decreverat ; ef in primis regem ipsum in offlcio continere jusserat, eique denuntiare, qui- cumque religionem contcmpsissent, eos (quod perpefuo res ipsa docuisset) divino judicio gra- ves in hac vifa pcenas dedisse, praetcr aGferna quae post morfem cis manserant atrocissima supplicia ; atque ex immutatione religionis re- gnorum excidia sequi consuevisse.Tridentinum Concilium,ab ipso rege jam receptum,in usum induci, sacram jurisdictionem salvam et inte-

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

355

gram conservarl, templa, ccenobia, aliaque sa- cra loca, vel ab haereticis diruta, vel hominum negligenlia collapsa, renovari, sartaque lecla proestari, Cliristianaj disciplina; lejjes pristinum in slatum revocari, inter sacrorum anlistites controversias componi ac dirimi curaret ; se Calholicorum [)atronum vindicemque pra;beret ac proflteretur ; suasque sorores, principibus nuptas viris, |)er homines pios Calholica} veri- tatis in officio retineri studeret ; et Transylva- niae principem, ejusdem Siyismundi regis so- roris fllium, a moribus et consuetudine ha!reti- corum eum seducere conantium , atque ad Ecclesiasticam omnem ibi delendam discipli- nam im[)ie cohorlantium, omnino ut sejunge- ret elaboraret. Isla ex Gabulio.

247. Goanitm archiepiscopum Pius revocat a cogitatione relinquendi onus pastorale, et illi tribuit potestatem concedendi indulgentias in quihusdam diebus solemniorihus. — At, vel fidei propagationem, vel Trideiitiiii Concilii rece[)tio- nem, vel morum emendalionem, non sic totis viribus curare in Poloniee vel aliis Europae re- gionibus visus est Pius, ut ceelerarum orbis partium soUiciludinem idcirco pra^termisisse censeretur. Pastor vigil illa curavit, et istarum nihilominus studium non prffitermisit ; nam vix ad Ponlificatum assumptus, Tridentini Concilii decreta ad longinquas eas regiones observanda transmiserat, novarum plantalionum vinefe Do- mini, in eis constitutarum, providus agricola curam omnimodam gerens ; et eo majorem quo sibi videretur(peccatorum nostrorum poena) Ecclesise vineam quodammodo a nostris hisce partibus, tanquam ab ^'Egyi^to, a Domino fuisse translalam, et in longinquis Indise plagis plan- tatam. Id ipsius testantur Epistol*, hoc eodem anno, ad Gasparum archiepiscopum Goanum,et ad proregem, et consiliarios Portugalliae, et Algarbiorum regis, in parlibus India; Orienta- lis, scriptae ', quas merito hic du.vimus appo- nendas, sunlque ut sequitur :

« Ven. fratri nostro Gaspari, archiepiscopo Goano.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Pervenisse ad te litteras nostras, una cum volumine decretorum sacri Concilii Tridentini, libenter ex tuis litteris cognovimus. De injuncto nobis offlcio, quod nobis, aliorum more, gratu- laris, fraternitas tua vicem nostram potius do- lere debet : sustinemiis enim onus, et meritis et viribus nostris longe impar ; sed non deflci- mus animo in tot tantisque laboribus, de Do- mini misericordia confisi, qui eos qui laborant et onerati sunt confugientes ad se non deserit. Gratum nobis fuit, quod de statu istius provin- ciae nos breviler certiores fecisti. Non sine ma-

' .\pud Goub. Iliol. iQ Epist. 1.

xima consolatione intelleximus, auctam esse Ecclesiam Catholicam tot gentilium millibus, ad fideni Christi conversis, et quotannis novo- rum filiorum accessione crescere. Benediclus Deus, qui tot et tanlas ac tam disjunctas natio- nes, in tenebris ambulanles, respicere et illumi- nare dignatus esl. Sicut lugemus et assidue de- ploramus Ecclesia; damna, quoe in Europa propter Lutheranam et alias haeresum pestes fecit;tantum ejusdem incremenlis in islis orbis terrarum [)artibus gaudemus atque lactamur. Illud oj)landum esset, pro magnitudine messis, operariorum co[)iam suppetere. Quod dilectum fllium nostrum, Ilenricum, Portugalliac cardi- nalem laudas, cujus diligenliae scribis, officium Inquisitionis htereticae pravitatis apud vos vi- gere, ejusque vigilantia multum et sae[)e profe- ctum fuisse, libenter agnovimus ejus insignem ac praestantem Calholicae fldei ac religionis ze- lum : nec dubium habemus, quin is, pro sua pietate, tibi et reliquis istarum |)arlium episco- pis, quidijuid potuit opis et auxilii ad colendam et augendam Vinea) Domini partem studiose et antea lulerit, et semper laturus sit. Ad quod eum, quanquam currentem, ut dicitur, nostra ipsi quoque hortatione incitabimus. Caiterum, quod , commemoratis laboribus et molestiis tuis liberari te ab onere archiepiscopatus, sup- pliciter admodum postulas, desiderio tuo satis- fieri minime expedire putamus. Pro fraterna quidem charitate, dolemus, te, ista atale, tot laboribus fatigari , tot periculis obnoxium esse ; sed memento, frater, per multas Iribula- tiones necesse esse in coelestem nos patriam pervenire. Non est deserenda statio, in qua Do- mino nos constituere placuit. Annon putas in tot tantisque occupationibus, curis et molestiis, quibus, pro suscepto hoc munere indesinenter fatigamur, nos quoque interdum taedere vitae, et optabiliorem nobis videri illum pristinum statum nostrum ? Sed jugum, quod Dominus ferre nos voluit, non excutiendum nobis, sed ferendum forti animo esse statuimus, quoad ei placuerit, his nos vinculis corporis exsolvere ac liberare. Depone lu quoque cogitationem istam, et ad quod offlcium invitus, ut scribis, vocatus fuisti, in eo obsequium et fldem tuam Domino probare persevera, pro istis brevibus laboribus a>ternum tibi pracmium reddituro. Quod nos hortatus es,ad concedendam istarum parlium episcopis facultatem dispensandi cum his qui matrimonia inter se in gradibus a jure prohibitis contra.xerunt, vel in posterum con- trahere contigerit : nos saluti animarum consu- lere volentes, et considerantes, quam difflcile sit ac longum, ex tam remotis orbis terrarum partibus, ab Apostolica Sede hujusmodi abso- luliones et dispensationes |)etere, facultatem eam duximus esse concedendam, sicut ex aliis nostris litteris intelliges. Potestatem eliam tibi

356

PII V AKXUS 2. — CHRISTI 1567.

et episcopis tuis ac successoribus vcslris clar- giemii Cluislifiiielibus, quotaniiis, festisdiebus, quibusdam maxinie solemnibus, Imlulgeiitias quasclam ilfdiuuis ; cujiis coiiccssioiiis (|uo(]uc litleras ad tc, una cuiu liis litlciis milti jussi- inus. Antidotum illud, quod ad nos te misisse scribis, nondiim acccpimus. Id ^ialum fiitiirum est nobis, iioii i|iiia oims co nobis futurum esse pulemus, sed quia tale tuae erga nos cliaritatis indicium non potcst nobis non esse veliemen- ter giatum. Datum Roiii.e, apud S. Pelriim, sub annulo Piscatoris, die vii Oclobris mdlxvu, Pon- tificatus noslri ann. secundo ».

218. Phts quxdam Purluciallix monasteria convertit in semiiiariii sacerdoluin iii liulias mit- lendoruin. — Ut paucilali igitur operariorum, qui tantaj colligendae messi sedulo inciimbe- rent, suppleret Ponlifex, paucis abliinc diebus, piissimis Scbasliani LusitauiK regis obsecuu- dans Tolis, ejusdem patruo Henrico lit. SS. Qua- tuor C(Moiiat(U'iim, cardinali Iiifanti , et aliis iionnullis amplissimam facullalem atlribuit, qua sutlulti, monasteria qua^dam Ordinum, qui a prima!va rcgiilari observantia aberrasseiit, ad Ordinum .Mciulicantium Fratres, et Societatis Jesu alumnos, ea lege transfiMTe possent, ut singulis aiinis, quisque ex Iradito sibi monaste- rio idoneos aliquot ministros suppeditare tene- retur ; qui, prout regi plus exi)edire visum fuis- set, vel in Indiam, vel regiones alias, quE in Gentilitatis tenebris versarentur, Irajicerent, ista ad Sebastianum ipsum scribens : « Quia vero tibi admodiim gratiim et optalum fuisse intelleximus, si aliquot seminaria in regno tuo institucrentur,ut idoneorum ministrorum copia suppetcret, ad Genliles a simulacbrorum cullu ad salutarem et sanctam religionem nostram convertendos ; nos, hujusmodi seminariis insti- tuendis, divino honori simul ac animarum sa- luti mullum consullum iri videntes,sui)plicante oratore tuo,decrevimus,ut monasteria qiiaidam Ordinum, qui aliis nostris lilteris nominabun- tur, in quibus regularem observantiam defe- cisse cognovimus, ad Fratres Ordinum Mendi- cantium, veluli S. Dominici regularis obser- vantiffi, el aliorum, ac Societatis Jesu, dato hoc negotio cardinali patruo tuo, et aliis quibusdam, auctoritate Apostolica transferantur, ea condi- lione, ut debeant quotannis subministrare ali- quot idoneas personas, de suo cujusque con- ■ventu,mitlendas in Indiam,et in alias regiones, quK a Genlilibus incolantur, prout regi plus expedire visum fuerit, ad curandam ipsorum Gentilium conversionem. Inlelleximus enim ex ipso oratore, et aliorum eliam gravissimo testi- monio, nuillam in illis parlibus messem esse ; operarios autem sane qiiam paucos. Laudamus autem hujus rei piam curam tuam, et ut ei quam intensissime studeas, majorum tuorum inclytse memorise regum vestigiis insistens ,

hortamur. .\d hujusmodi opcra,nostra tibi sem- per auctoritas, nostrumque auxilium paratum erit. Tuaj vero res, tua dignitas, tua jura et commoda ita nobis commcndata erunt ; ut, si- cuti in obscrvantia, devotione ac pielate tua acquiescimus, ita ipse cogniturus sis.neminem esse hodie in terris rcgum ac principum, ad quem ornandum, et allius majeslatem aiigen- dam, propensiores quam ad tuam sumus. Da- tum Uomrc, apud S. Pctrum, sub annulo Pisca- toris, dic xxvii Octobris mdlxvii, Ponlificatus nostri ann. secundo ».

2i9. Concilium Provinciale Goanuin. — Hoc autem anno, ex Tridentini Concilii decrelo, (cu- jus volumeu jam, ut audisti, anno supcriori illuc Pius miserat) Goa;, a prafato Gasparo ar- chiepiscopo , primum Provinciale Concilium celebratum fuisse, scribit Sacchinus, ac in eo de tribus pr»cipue capilibus actum esse refert, primo de adducendis ad Christianam religio- nem Ethnicis, secundo de Ecclesiasticis rebus ; postremo de moribus corrigendis. Inter alia vero, visum fuisse Synodo asserit, ubi prwsidia Lusilanorum exigua essent, ex Religiosis homi- nibus, unius Ordinis, satis fore, unum ; quod ita commodius, per varia loca, ad messem mul- tam coliigendam, operarii pauci dividi possent. Quod vero subjungit, Goam nimirum hoc pa- riter anno quinlo idus Sepfembris appulisse Henricum Taveram, e sacro Dominicanorum Ordine, Cocinensi Ecclesiae futurum pastorem, loco Georgii Ramundi, qui in Goanam succe- debal sedem,cui se abdicandae Gaspar archiepi- scopus veniam a Pontiflce Maximo oblinuerat , omnino commentitium, ex allata Pii Epistola deprehendilur ; ex qua intelligitur, tantum ab- fuisse, quod facultatem pastoralem curam di- mittendi ei Iribuerit Pontifex, quin potius, stu- dio omni, ab ea cogitalione Gasparum revocare contenderit.

230. Potestatem dispensandi in gradibus a jureprohibitis Pius concedit non solum episcopis, sed etiam societatis Jcsu sodalibus iii partibus infidelium laborantibus. — Nec tantum , hoc anno, (ut ex ipsamet Epistola habetur) episcopis, qui in Indiarum illis partibus morabantur, di- spensandi cum iis, qui matrimonia inter se, in gradibus a jure prohibitis contraxissent, vel imposterum contrahere voluissent, potestatera Pontifex fecit ; sed eam insuper Societatis Jesu sodalibus, qui infidelium conversioni eximio zelo insudabant, benigne, sequenti dato Diplo- mate ', elargitus est :

« Generali Societatis Jesu aliisque prae- positis.

PIUS PAPA V.

« Cum gratiarum oinnium largitor Altis-

' Ex Archiv. Vatic.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

357

simus , vestris cordibus tautum honoris sui

amorem, lanfumque salutis animarum sludii

impresserit, ut ex Socictate vestra [ilurimi pro-

pagandffi religionis Ctiristiana>, etliomines Gen-

tiles idolorumque cultores, ad sui Creatoris ac

Salvaforis cognitionem adducendi cupidilafe

flagranles, non itinerum, non uavigationum

laboribus aut periculis terriii, ex his Europae

partibus, iu /Ethiopiam, Persidem, Indiam, us-

que ad Monlucas, et Japoniam, ac alias Orientis

insulas, et regiones alias, a nobis remotissimas,

et in extremo orbe ferrarum iiositas, adire non

dubitent : desideriis vesfris libeufer annuimus,

in iis, per (|uae scandala tollunfur, et inflrmi ac

recens in Ecclesia adscri[iti, tamquam parvuli,

nondum habiles solidiori alimonia», lacte alen-

di, moUiusque tracfandi sunt. Cum igitur, sicut

nobis ex[)oni curastis, acciderc sa?pe soleat, in

regionibus et locis quae a Genfilibus inco-

lunfur. ut mulfi neophyti, consanguinitafe vel

afflnitafe conjuncti, in gradlbus a jure prolii-

bitis, propter pristinam consuetudinem suam,

inter se mafrimonia confraliant, dispensatione

non pefita ; seu, quia in eis locis e[iiscopi non-

dum fuerinf conslitufi, a quibus ipsam petere

possinf, seu, si sint, commode eos adire non

possint, qui sine gravi scandalo separari non

possent. Nos hujusmodi neophylis, aliquid de

canonum rigore remitli Kquum esse censentes :

vestrae Societatis provincialibus et aliis presby-

teris, qui de vesfra Societate a Geuerali vel

provinciaiibus, vel eorum vicariis fuerint de-

putati, in yEthiopise, Arabiae, Persidis, Indise,

regione Sinarum, in Japonia, P.rasilia, et aliis

Orienlis regionibus, auf Oceani insulis quibus-

cumque, a Gentilibus habitatis, ad quas eos

pervenire configerit ; cum neopyhtis, in quo-

cumque, non tamen a jure divino prohibifo,

consanguinitalis et afflnitatis gradu, ut matri-

monia inter se contrahere, vel in contractis

permanere, aut ea solemniter in faciem Ec-

clesiEe de integro contrahere, libere et licite

possint, dispensandi, absolvendique eos in ufro-

que foro, a sententiis, censuris et pa?nis, in

quas propterea inciderint, et prolem suscepfam

jam ac suscipiendam legitimam declarandi : ifa

demum tamen, si aut propriuni episcopum non-

dum babeant, aut si habeant, commode eum

adire non possint, quod inde non minus du-

centis milliaribus Italicis disfef, facultatem,

Aposfolica aucforifate, fenore presentium, da-

mus atque concedimus. Admonentes eos tamen,

ut hac facultate non utantur, nisi ubi expedire

viderent , in quo eorum conscientiam onc-

ramus : mandantesque, ut neophytos ipsi dili-

genter admoneant , ut ab hujusmodi matri-

moniis canonica lege prohibitis se abstineant.

Non obstanlibus prfemissis et quibusvis Apo-

tolicis, ac [in provincialibus et synodalibus

Conciliis editis , generalibus vel specialibus

Constitutionibus et Ordinationibus, cajterisque confrariis quibuscumque. Volumus autem, ut transumptis Iiarum lifferarum, manu alicujus publici notarii, si adsif, vel alicujus [)rovin- cialis, praepositive coUegii, subscriptis, et si- giiloalicujus personir,in dignifate Ecclesiastica constifutffi muuifis, fides habeatur in judicio, et exlra judicium, perinde ac si praesentes ex- hibita" forent et osfensae ; quas post quinquen- nium ab hac dic computandum, minime valere, nulliusque roboriset momenti esse decernimus. Datum Romae, a|)ud S. Petrum, sub annulo Pi- scaforis, die xx Decembris udlxvii. Ponfiflcat. nostri ann. secundo ».

2oi. Domos Catechumenorum eedlficantibus autoratoria Jesuitariim visitantibus indulrjentias concedit. — Prater efiam facultatem, quam ar- chiepiscopo Goano ac successoribus ojus, Pium dedisse scripsimus, ut nimirum, solemnioribus quibusdam diebus, Indulgentias quasdam elar- giri possent, Indulgenfiarum etiam hoc anno munera proposuisse invenimus iis omnibus Christi fldeiibus, qui in Indiarum partibus, ad Catechumenorum aedificandas vel alendas do- mos, aliquid vel ex festamento vel alias suppe- difassent, vel in iisdem, Catechumenis inser- viissenf . Ef, ad fovendam augendamque fidelium eorumdem erga Deo dicata loca venerafionera, iis, qui Ecclesias Sociefatis Jesu, cura et opera in India, xEthiopia, aliisque locis, seu erectas seu erigendas devote visitassent, alias insuper Indulgentias clemenfer concessit. De utraque re, quas Pius expediri Apostolicas lifteras ' mandavit, hic damus :

PIUS PAPA V.

« Ad perpetuam rei memoriam.

« Sancta Romana et Apostolica Sedes spi- ritualium donorum et gratiarum prffimiis, pro dispensatione sibi credita, Christi fldeles ad ea opera incitare libeuter consuevit, per quae Ec- clesia Catholica augetur, et saluti consulitur animarum. Cum iiaque charissimus in Christo fllius nosfer Sebasfianus, Porfugalliaj ef Algar- biorum rex, more majorum suorum inclytae memoriae regum, de Christiana religione op- time meritorum, conversioni Gentilium in- tentus, ut qui eorum salutari baptismate ablui voluerit, habeant unde alantur, donec Orfho- doxte fidei mysferia perceperint, cupiat, sicut ex ejus oratore cognovimus, in civitatibus, op- pidis et locis celebrioribus, ad ejus regnum in India pertinenfibus, domos aedificare, in quibus Catechumeni alantur et instruanfur ; Nos tam pium ejus desiderium, Apostolico favore pro- sequi, et tam salutare opus, ad Dei Omnipo- tenfis laudem perfici cupientes, de omnipoten- tis Dei misericordia confisi, omnibus et singulis

' Ei Archiv. Valic.

358

PII V AXXUS 2. — CHRISTI 1 5G7.

Chrisli fidelibiis, in partibus Indiae constilutis qui ad Catochumenonini domos ctdificandas manus porrexerint adjutrices, vel in alimenta eorum aliquid de substanlia sua fuerint elar- giti , in testamentove le^Mverint, contritis et confessis deccm annos. Illis vero, (]ui Catechu- menis in cjusmodi domibus deservierint , quotiescumque contriti et confessi sacrani Communionem perceperint, septem annos de pcenis quocumque modo debitis relaxanuis, prsesenlibus in perpetuum valituris. Volumus auteni, ut harum transumpfis, maiui alicujus notarii publici scriptis, subscripfisve, ac sigillo et subscriptione inunitis personae in dignitate Ecclesiastica constitutae , fides habeatur, pe- rinde ac si praseiites forent exliibifa', vel osfensa?. Dafum Roma?, apud S. Petrum, sub annulo Piscaloris , die xiv Octobris mdlxvii, Pontific. nostr. ann. secundo ». Diploma aliud sic se habet :

PIUS PAPA V.

« Ad futuram rei memoriam.

« Cupientes, pro dispensatione nobis a Deo Omnipotente credita, licet supra vires et merita nostra, Ecclesias et cappellas in honorcm Dei et Sanctorum ejus erectas, et alia pia loca, a Chri- sti fidelibus, honore et devotione congrua vi- sitari ac frequentari : eorum devotionem, ejus- modi praemiis, veteri hujus S. Sedis instituto, excitare, et invitare consuevimus, quse ipsorum sint animabus profutura. Quocirca omnibus et singulis Christi fidelibus, in partibus ^f^thiopiae, lodiae et Monlucis, Japponiaj, et aliis quibus- cumque Oceani insulis, aut Sinarum regione, aut Brasilia constitutis, praesentibus et fuluris, qui contriti et confessi quamlibet Ecclesiain et cappellam, seu quodlibet xenodochium, in eis partibus, dilectorum filiorum presbyterorum et ministrorum Societatis Jesu cura et opera erectum, aut in posterum erigendum, devote visitaverint, ac pias ad Deum preces, pro con- versione infidelium, et pace et tranquillitate Ecclesiae fuderint : quotiescumque ea ita visi- taverint, quadraginta dies, seinel quolibet anno, alio die festo, queni minister Provinciaj ejus- dem Societatis, qui pro tempore fuerit, con- stituerit: septem annos et totidem quadragenas de vera Indulgentia, Apostolica auctorilate, in perpetuum misericorditer in Domino elargimur atque concedimus. Volumus autem, ut harum transumptis, manu alicujus notarii publici, vel alicujus ejus Ordinis provincialis aut Collegii preepositi subscriptis, sigillo alicujus personae in dignitate Ecclesiastica constitutae munitis, fides perinde habeatur, ac si praesentes exhibitiE forent et ostensae. Datuin Romae, apud S. Pe- trum, sub anuulo Piscatoris, die xv Decembris MDLXVii, Pontific. nostri anno secundo ».

252. Xoviter a gpntilitate conversos in hidiis

Pontifex bene haberi curat. — Veterum tamen Cliristianorum vifae exemplum, ac erga eos, qui vel jam conversi fuissent, vel quorum ad Christi fidcm conversio curabalur, vere Christianam benignitafem ac charitatem, prae omnibus fere, vcl ad eos firmandos, constabiliendosve, vel ad alios illuminandos, qui in Genfilifatis tenebris adhuc sederent, valere Pius existimavit. Qua- propter, ut Gnbutius scripsit, serio admonebat: n Quod si veteranis tyronibusque Christianis unuin esset domicilium, caverent illi, ne hos pravis suis perderent moribus etexemplis : quin- imo ita satagerent, ut eorum perpetua vitae sanctitate, infideles impietatis puderet suae, et ad Ciiristi fidem suscipiendam, magis ac magis incitarenfur. Si vero Christiani jam adulfi pu- blice vitam degerent iniquam, praestare eos pnblice poenas dare, quam iis diu toleratis of- fensionem peccandique occasionem Neopliytis Elhnicisque pracbere. Crapulam, impeslivaque coiivi^ia, et alia, quibus illi populi dediti erant, vitia, sceleraque nefaria, quibus humana so- cielas omnis corrumpebatur, prorsus abolenda, infidelesque ad custodiendum natura? leges adigendos esse, ne qua mulier plures haberet marifos, sed Christiani matrimonii legem in mores inducerent. Nec regii ministri, manci- piorum loco, servitio uterentur Indorum, sed eorum, qui servire sua sponte voluissent, iisque pactam mercedem tribuendam esse, neque eos immoderatis vectigalibus onerandos esse, sed qua par esset ffiquitate omnes habendos ». Ista Gabutius, cui Catena aliique concordant ; abso- lutissimeque comprobant, a Pontifice ipso scri- ptae, hoc anno sequentes Epistolae ' :

(( Dilecto filio nostro Henrico, tit. SS. Qua- tuor Coronaforum presbyt. cardinali Infanli Portugal. Apostolica} Sedis de latere legato.

PIUS PAPA V.

« Dilecte etc.

« Quanta Portugalliae regibus, consangui- neis tuis laus debcatur, quorum studio, cura et animi magnitudine, Deo pios eoruin conafus juvante, Christiana fides usque ad ultimos In- diae fines propagata est, et ipsi pra?dicare so- lemus, et cuncfae Christianae gentes nationesque noverunt . De quibus Ecclesiae Catholicae in- crementis, gratias Deo agere non desistimus, ita maximis et variis curis nostris, ex conversione tot infidelium, ipaximo animum nosfrum so- latio senlientes. Sed quia in tam sanctum opus, omni diligentia incumbendum est, et quidquid illud impedire potest removendum : idcirco vehementer optamus, charissimum in Christo filium nostrum Sebastianum regem, nepoteni tuum, te hortante, proregi Indite et consilio r^gio, aliisque, quibus opus fuerit, mandare ac

' Ei Arcliiv. Vatic.

PII V ANNUS 2.

CHRISTI 1567.

359

prsecipere, ut Gentiles ad Cliristi fidem con- versos, cum caHoris in rebus beiiiyne tractent, tum diligenter a militum injuriis tueantur et protegant, et scandala omnia tollenda, atque removenda curent, quibus Gentiiium aninuis a suscipienda Cliristi fide deterreri possit, atque ut ad eorum conversionem, prajlati et alii rc- ligiosi viri auxilium et favorem suum studio- sissime imperliant, ad quos, petimus quoque, ut circumspectio tua diligenlissime scribat : quod officium non dubitamus o|i|)ortunum ad- modum fore et plurimum profuturum. Erit autem Deo et nobis vehementer gratum, teque etipso rege dignum. Cum autem messem mul- tam ibi esse acceperimus, o[)erarios aulem, pro immensa camporum magnitudine, nimis pau- cos.dolendum est, eorum inopia lleri, ut minus multi ad Ortbodoxam fidem convertantur. Nos autem non liabemus, quos hinc mittamus. Cir- Cumspectio tiin facilius ipsa rationem invenire poterit, qua tanto incommodo medeatur. Quam curam ut suscipiat, vehemonter ab ea petimus et requirimus. Nos, praeterquam quod Dei ho- nori et animarum saluti inservire atquc con- sulere debemus, et tum iis qui longe quam iis qui prope sunt nos esse intelligimus debitores; ipsius quoque regis laudem ac merita, ac tua, simul apud Deum et homines, crescere cu- pimus. Datum Romae, apud S. Petrum, sub an- nulo Piscatoris, die ix Octobris mdlxvii, Pon- tificatus nostri anno secundo ».

253. Quamvis vero Pius, pro Indis, apud proregem ejusque consilium, quod audisti, of- ficio,Henricum cardinalem perfungi curaverit, non ideo tamen apud eosdem ipsemet illud pe- ragere preetermisit : quod quidoni, biduo post, ad ipsos scripta; quae sequuntur litterae os- tendunt :

« Dilecti filii, salutem et Apostolicam bene- dictionem.

« Misericordiarum Patri et Deo totius con- solationis gratias agere non desislimus, qui iza maximis et multiplicibus curis, quas pro sus- cepto officio assidue sustinemus, reficere nos et consolari dignatur jucundissimis nuntiis, qui ex istis India? partibus afferuntur. Audimus enim, quantopere istic jam Ecclesia Catholica creverit, quantusque Gentilium numerus quo- tannis ab Idolorum cultu ad Christi fidem con- verti soleat : ex quibus Ecclesise incrementis, et tot animarum salute, tanta cor nostrum Ieb- titia exultat, ut eam non facile explicare possi- mus. Quanta vero hoc nomine laus serenissimis Portugalliae regibus debeatur, cuncti Christiani populi nationesque noverunt ; eorum cniin cura, studio et admirabili animi magnitudine per- fectum est, (Deo pios illorum conatus et ccepta juvante) ut usque in ultimos orbis terra; fines, sacrum Evangelium pervenerit, et ii, qui in te- nebris ambulabant, lucem vera; religionis aspi-

cere, ac Creatorem, et Salvatorem suum agnos- cere coeperint. Quia vero tam iis qui longe quam iis qui prope sunt debitores sumus, ar- dentissime cupientes negotium conversionis Gentilium quam maxime urgeri, et tot animas, qua; periturse essent, augeri, ac diligentissime servari, devotioni vestraj tam sanctum et pium opus duximus esse commendandum. Si sola Domini nostri Jesu Christi gloria ageretur, de- ceret, tam Catholicos viros, pro ejus honore, etiam sanguinom, sine ulla dubitatione profun- dere, qui suum ipse pro nostra salute in ara crucis effudit, sicuti vestrae nationis plurimi, summa sua cum gloria profuderunt, qui nunc meritorum suorum fructum percipiunt. Sed praiter Dci honorem, praeter animarum salutem, agitur quoque charissimi filii nostri regis vestri gloria, agitur vestrum et vestra; inclyt;e nalio- nis decus. Quo plures enim Gentiles Christi fidem susceperint, eo regis nomen gloriosum gloriosius reddetur, imperium ejus in istis par- tibus firmius stabilietur, majores acquirontur vires ad barbaras nationes , divino auxilio , subigendas, et regno Portugalliae adjungendas; vestra porro et vestraj nalionis laus, et in reli- gionem Christianam merita crescent. Qute vos diligenter attendentes, oportet, quidquid pote- stis studii ac favoris, operariis in Vinea Domi- nica laborantibus, praelatis nimirum et reli- quis quorumcumque Ordinum religiosis viris, promptissimo animo praestare. Illud vero in primis necessarium esse, pro nostra prudentia, intelligitis, ipsos Gentiles a militum injuriis diligenter defendi ac protegi, impedimentaque ac scandala omnia removeri ac tolli, quibus eorum conversio quocumque modo impediri aut retardari possit. Quod et si vos facere et facturos esse confidimus, tamen, ut id acrius et diligentius faciatis, vos coram Doo Salvatore nostro obtestamur, atque in remissionem pec- catorum vestrorum vobis injungimus. Datum Roma;, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die XI Octobris mdlxvii, Pontificatus nostri anno secundo ».

2oi. At, cum haud mullo post amoto eo, qui proregis munere fungebatur, in ipsius lo- cum, Ludovicum dc Athaide, a Sebastiano rege subrogatum fuisse intellexisset, statim ad eum, quo fervobat fidoi zelo et animarum salutis ar- dentissimo desiderio, salutaribus monitis con- fertam Epistolam dedisse invenimus, in qua, post nonnulla, haec habet :

« Magnopere gavisi sumus, postquam audivi- mus,te a charissimo in Christo filio rege vicere- gom in Indiam destinatum fuisse. Dilectus enim filius, nobilis vir, Alvarus a Castro, regius ora- tor, multa nobis de tuis virtutibus retulit, ipsius regis judicium de te magnopore commendans : cujus tam luculento testimonio, non parvam in spem venimus, praesentiam et operam tuam in

360

PII r ANNUS 2. — CIIRISTI 1507.

illis partibus opportiinam admodiim forc, cum ad alias rcs, quvc ad Doi obsequium pcrtiue- buiit, tum in primis ad ipsos Genliles convcr- tendos : cui rci tam pia\ tam glorios;r ct tam Deo gratrr, ut quam intontissima cura studeas, nobilitatcm tuam paterna cbaritate noslra duxi- mus excitandam : simul onim, et rcgis gloriam augebis, et Ucgis regum iioiiori iiiscrvics, tan- tique merili mercedem a Deo , non in altero modo sfficulo, sed in iioc etiam rocipios. Illud quoque te, pro tua prudentia, iiilolligore sci- mus, quo plures, pro tua sedulilate, Christia- nam fidem ac religionem siisceperint, fore, ul, Deo favente, imporium regis in illis partibus et firmius stabiliatur et longius propagetur. Quo- circa quidquid poteris studii atque auxilii pra;- latis et quorumvis Ordinum religiosis viris proistare debojjis ; qui, quo plus proficere in conversione Gentilium possint, erunt Gentiles diligenter a militum injuriis tuendi ac prote- gendi, et scandala omnia, quibus oEfendi pos- sint, et a religione Cbristiana deterreri, tua et dilectorum filiorum consilii regii cura, remo- venda atque tollenda. Ipsi vero Neopbyli beni- gne admodum et liberaliter traclandi erunt, honoribiis afficiendi, et ad munera civilia atque officia publica assumendi. Quae omnia quanto- pere profutura sint ad lucrandas animas, sicuti te optime nosse certum babemus ; ita studiose quoque credimus , hnec et quidquid aliud Gen- tilium convorsioni, propagationi vcraj religio- nis, utile ot opportunum essc infolliges, pro tua pietate, sedulo esse facturum. Ut alacriore au- tem animo, si alicujus praelii periculum pro Dei honore subeundum erit, id subeas ; nobili- tati luaj, et omnibus, qui tecum una, pro sancta religione nostra, in aliquam adversus infldeles expeditionem ibunt; quos contigerit in ejusdem bello decedere, contritis atque confessis, om- nium peccatorum indulgentiam, et remissio- nem, et veniam, de Omnipotentis Dci miseri- cordia confisi, Apostolica auctoritafe, tenore prffisentiummisericorditerelargimuratque con- cedimus. Datum Romce, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die xxv Decembris mdlxvii, Pontific. nosfri anno secundo ».

2oo, Quia vero plenariam peccatorum abso- lutionem, omnibus, qui contra infideles decer- tando occubuissent, hic a Pontifice impertifam audivimus, haud abs re vel incongruum esse videtur, addere, ipsum, boc eodem anno, abso- lutionem ab apostasia, et plenariam item con- cessisse Indulgentiam Christianis, qui a fide defecissent atque in infidelium potestate con- stituti essent, si in Ecclesia; gremium, quampri- mum potuissent, sese recipere in voto habe- rent, ac aliquo demum prfeclaro beneficio ac facinore rempublicam Christianam affecissenf, quod non minus ei cordi esset, ut novas Christi OYBs ovili aggregaret, quam ut deperditas revo-

caref. Dipioma ' super hoc ab ipso confectum, hujusmoiii fuit :

PIUS PAPA V.

« Ad perpetuam rei memoriam.

« Noverint omnes et singuli , ad quorum nofitiam prajsenfes nostra; pcrvenerint, quod nos ffiquum esse censemus, ut qui aliquo bene- ficio rempublicam Christianam afficiunt, ipsi quoque bujus S. Sedis erga se benignitatem et grafiam experianfur. Idcirco quicumque eo- rum, qui ab infidelibus capti, seu quocumque modo in eorum pofesfafe positi, Christianam fidem abnegarunt, poenitenlia ducti, cupiunt stafuunfque ad Ecclesiae gremium, cum pri- mum potuerint, reverti ; iis, si quo insigni facto, de republica Christiana bene meriti fue- rint, pro tali suo morito, auctoritate Apostolica, tenore prajsentium, misericorditer in Domino remittimus peccatum suum apostasia^., et ali- orum peccatorum omniuin plenariam absolu- tionem elargimur. Quod si eos decedere ex hac vita contigerit, antequam ex infidelium manibus evadere possint, sciant sibi sufficere votum suum, et nos absolufionem eis, ac plenariam peccatorum suorum indulgentiam, eadem au- ctoritate elargiri atque concedere, perinde ac si more et ritu Ecclesia^, communioni fidelium reconciliati ac restituti fuissent. Datum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, x No- vembris MDLXvn,Pontific.nosfri ann. secundo .).

236. Dsemonis imperium iii Indiis evertitur. — Apostolica hac benignitate pra;cipue Pontifi- cem eos prosequi voluisse, qui apud Turcas Christianam fidem ejurassent, ut hoc eis pro- posito prfemio , ad aliquod reipublicse Chri- stianse praestandum commodum alliceret, vero- similiter putandum cognoscitur. Nihilominus, cum Turcas eosdem speciatim ipse non memo- ret, et generatim, quotquot ad infidelium erro- res transfuga; demigrassent,expresse notet:eos etiam idcirco, qui hiijusmodi in Indiarum par- tibus extitissent, comprehensos voluisse, haud immerito putandum. At videamus, an Pontiflcis studiis votisque, qua3 in Orientali bac India hoc anno, acciderunt, responderint. Ea accipe ex Sacchino ' his verbis :

237. « Idola, (inquit) una cum eorum delu- bris,Franciscanorum Patrum opera in Bardisiis terris, sociorum in Salsettis, eversa. Ad id, quod indignum erat, in Catholici ditione regis re- gnare palam colique Diabolos, vehemenfer Eth- nicoruin superstitionem firmabant publica illa munimenta et offlcinae impietatis, nec leviter obversantia quotidie ante oculos pristini cultus argumenta Neophytorum quatiebant animos. Itaque, quod saepe ante ex occasione cceptum erat, boc demum anno expressum ab Antonio

' E.\ Archiv. Vatic. — - Saccli. Histor. Societ. Jesu lib. 3. pag. 3.

PII y ANNUS 2. — CIIRISTI 15G7.

361

Noronia prorege, ut funditus idola et fana om- nia aboleri juberet. Debetur egregii operis sua non exigua portio Jacobo Fernandio, Salsettanae Arcis prsefecto ; quippe, et litteris fatigavit pro- regem, et simul facta ab eo potestas est, stre- nue adversus infera monstra suscepit bellum ; favilque Deus, ut res tanla, quanta superiori- bus annis vix concipi volis poterat, quanquam summo cum gentis ac Brachmanarum ante omnes dolore, tamen pacate ac sine ullo pror- sus tumuUu transigeretur.

« Initium factum nonis Martii, ab omnium principe fano, meretrici impurissimae dedicato ; Mardor id nominabant. Publica illic impensa gregem fceminarum cujusvis libidini gratis prostitutarum alebant. Structura erat fani ma- gnifica. Itaque quffirenti materiam proregi, ad bombardarum falera,suggessere Patres. ex eo fano auferri oplimum esse. Inde sacrarium in- fame illud impiidicitinR .lacobn Fernandio de- moliendi negotium datur. Illico is et pater Lu- dovicus Goes, cum idonea manu profecti, scorti simulacro, (magna erat moles) in frusta commi- nuto ; fano in prjesens, tecto dumtaxat materiae causa sublato, parcunt. At paulo post, cognito Bracbmanas cumLusitano quodam id agere, ut reliquias a prorege illas ac situm emeret, ipsis postea, ad novi proregis adventum. quem faci- liorem sibi sperabant, quo pretio vellet reven- diturus ; funditus eversum est. In area media, ubi tumulus aliquot gradibus assurgebat, pro- cera Crux, impudicitia? trophaeum omnisque vexillum sanctitatis, locata.

« Firmissimo hoc propugnaculorum Dge- monis solo a?quato. aliis paulatim omnibus va- stitas infertur. Prseter exigua psene innumera- bilia, justee magnitudinis ducenta octoginta, in quibus qusedam sane magnifica, vel igne vel manu corrupta fana : intra quae idolum, angu- sta cella, et tanquam specu tenebricoso, gra- veolenti, spurco, spurcissimum ipsum conde- batur ; plane ut congrueret habitatori domus. Nec idola solum stabulaque eorum deleta, sed et Mahometic[c dua; a?des dirutse, in quibus e Mediterraneis profecti impii, pseudoprophetam suum colebant, sensimque venenum impura; seclcE spargebant, ut, nisi celeriter occurreretur, haud a>que facile, olim vitiatce ea peste indige- narum mentes, purissimis Christi Domini sacris irabuerentur.

« Hac idolorum strage reposita est in India clades Diabolo.quam hoc anno ipse in Gallia et superiore in Belgio, imaginibus sacris et tem- plis Catholicis per haereticorum furorem intu- lit ». Sic Sacchinus, qui infra narrat, sublatis Daemonum postribulis, ad extruenda vero Deo templa studia fuisse conversa, multis indigena- rum, in Salsettis commorantibus, ad Evangelii lucem traductis. In Goana quoque insula, non magno negotio multum fuisse profectum. Ale-

AsN. — ToMUS XXXV. — Laderchi, I.

xandrum Vallam cum aliis, ad arcem Pangim, per anni curriculum, bis mille circiter el octin- gentosidololatras, sacrofonteexpiasse. Centum, Franciscum Petrium. e Sinis revocatum, in Tra- vancoridis ora. Quadringcntos quadraginta in Commorensi ; aliosque in aliis illarum partium regionibus, Chrislo nomen dedisse, scribit.

258. Multis vero [irodigiis ac signis tencllam hanc Indiarum fidem, ex more coalescere, Do- minum voluisse, idem tradit, inter quae haec recensere sufficiat. Ex sanctarum numero Vir- ginum, S. Ursula? sodalium, unius cranium Roma detulit Joannes Baptista Ribera, e Socie- tate Jesu, eo animo, ut Malacam locupletaret. Idem ipse vero, cum a Goa illuc petit, horribili, noctis tempore, tempestate exorta , scapha a puppi ad proram, trajecta, gravissime, undarum impulsu, ad navim allidi coepit ; cui malo, dum nautarum ars, in procella ac tetra caligine te- nebrarum, occurrere haud valeret, rogaturRi- bera, ut, si quid reliquiarum haberet, in mare dimitteret. Mirum dictu! Stalim ac incerti nomi- nis nonnuUis quas deferebat reliquiis maris undas tetigit, continuo tum illa^, tum ventus stetit, et facta est tranquiUitas magna, ita ut commodissime abjungi scapha potuerit, ac no- ctis reliquum, tanquam in tranquillo portu, traduci. Sic sacrarum reliquiarum virtutem, quam impie haeretici insectabantur, ab insensi- bilibus creaturis experiri, ac quodammodo fa- teri Deus voluit.

239. In insulis vero Gothi, ea fuit in priscis illis fidelibus in Deum fides et amor, ut ex mor- bis paene incurabilibus, nullamedici, nulla me- dicamenti ope, fide dumlaxat in Christi Jesu benignitate fixa, multi convalescerent. Quin et illud memorabile accidisse narrant, ut, cum alibi per Japoniam, et praecipue in hac Gothi regione, belluarum magna vis cicurum fera- rumque morbis interiret ; quidam Christiano- rum suis bobusvel cruciculam e colIo,veI can- delam die Purificationis Deipara? consecratam appenderent : alii sua ipsi manu supra eorum capita, signum crucis formarent : quorum vir- tute, stupentibus vicinis et ethnicis, bellufe servabantur illaesae.

260. Quia tamen Ecclesiam Dei oportet hu- militate crescere,ac pressuris et tribulationibus augeri, ideo, uti Romana mater Ecclesia jam creverat, necesse fuit hanc filiam ejus persecu- toribus ac curis incrementa sumere, ut deinde gloriosum Marlyruni fructum gigneret : « To- nus », inquit Sacchinus, « qui ad hanc usque diem, non alienum se Christianis praebuerat, a Bonzio quodam infatualus,vehementer divexare eos, atque ad deserendam fidem minis urgere coepit. Regulus Bartholomaeus, re cognita, revo- care hominem ab diro cceptu conatur ; sed ne- quicquam : Tonus quippe respondit, omnia se ejus causa facturum, de Ghristianis stare sibi

46

362

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

sententiam, vel c vivis universos auferre, vel ad vetusta sacra retraliere. IIa?c ubi compererunt fida pectora, Clirisli milites, domos, patriam fortunasque omnes deserere, quam in defectio- nis impia; necessitatem adduci maluerunt. Ita- que cum uxoribus liherisque, parlim maritimo, partim pedestri itinere Cocinocum, ubi P. Cos- mus (Torres) habilabat migrarunt. Ximabara- nus Tonus fugitivorum domos publicari jussit, intentaque custodia vias obsideri, ne residuis fugae locus pateret ; e quibus tamen non pauci, magno cum vitie discrimine, ad tutiora animis loca evascrunt. Porro Cocinonenses , in exci- piendis profugis hospitaliterque habendis, egre- gia praebuere documenta ejus mirificse chari- tatis,qua2 in primaevaj Ecclesite fervere alumnis solet ». Sic ille.

261. Bartholoma;um autem, quem, ob Chri- sti fidem susceptam, a rlirr nersecutionis pro- cella, pra>terito anno, jactatum vidimus, fidei hostes, hoc tempore, vel ejus constantiam admi- rati, vel ipsius fortitudine ac robore perterriti, quiescere passi sunt. Ipse vero hac pace usus est, ut majus cum inferno bellum committeret, ac Diaboli laqueis irretitas animas, ejus fauci- bus abriperet, nec spes defuit, quod ipse Axi- marus Jacata, ejus frater, quem anteacti belli formido deterruerat, Christianam fidem susci- peret. Suscepere vero , ex ipsius proceribus nonnuili,qui Cocinocum petentes.ibidem sacro fonte expiari meruerunt.

262. Pius tnonet Hispanos itt mitius agant cum incolis. — Quo vero ad Occidentales Indias, in eamdem etiam pra;cipue incubuit curara Pontifex, ne pauperes incolce, vel adhuc in Gen- tilitatis tenebris degentes, vel jam ad fidei lu- men conversi.opprimerentur; quod,eo scelere, in Ccelum exclamante, (ut divina testantur ora- cula)ira ccelestis maxime provocari consueverit, dum miserabilibus pauperum clamoribus ac gemitibus permotus Deus, in reges ipsos ani- madvertere soleat. Ne igitur tanto facinore a Christianis patrato Ethnici perculsi Christianos una ac eorum fldem execrarentur, eos ad Chri- stianam suscipiendam religionem, non barbara vi compelli, sed benigne potius, sacra doctrina, et quod plus valet, piis exemplis attrahi man- davit. Hoc ipsius testantur Epistola; ad Mexica- num archiepiscopum et nova; Hispaniae prore- gem datfe ; et ad archiepiscopum quidem, ab anno superiori, sacri Tridentini Concilii decreta sollicitum misisse, apparet ' ex sequenti ad eum scripta :

« Ven. fratri nostro, Alphonso, archiepi- scopo Mexicano.

« Venerabilis frater, salutem et Apostoli- cam benedictionem.

« Credimus allatas esse ad te litteras no-

stras, quibus te, sicut reliquos quoque istarum parlium fratres, anno proxime pra;torilo, de nostro ad Apostolicse Sedis regimen assum- ptione fecimus certiorem ; et ad te et ad illos officio fungentes, quod fraterna; charitati, et susccpto muneri, tali tempore conveniebat, mi- simus singulis singula sacri OEcumenici Con- cilii Tridentini, feliciter sub nostro pnedeces- sore felic. record. Pio IV peracti, volumina. Nuper autem litteras abs te accepimus, duode- cima Martii datas, gratulantes nobis de officio ad quod vocati sumus:cujus nos oneris magni- tudinem sentientes, consolationem pariter et auxilium piarum precum a fratribus nostris exposcimus potius quam gratulationem expe- ctamus. lliud cuperemus, nobis, de statu pro- vincia; et an Sedis hujus auxilio et auctoritate opus tibi et suffraganeis tuis esset, significasses. Nos enim et tibi et illis, in iis qua> ad bonum vestrarum Ecclesiarum rogimen, ct ad propa- gationem divini cultus, ac Christianffi fidei per- tinebunt, deesse nolumus nec debemus. lliud fraternitatem tuam coram Deo et Domino nostro Jesu Christo obtestamur, ut Gentiles ad fidem Christianam conversos, a militum injuriis quam diligentissime defendas ac protegas, et suffra- ganeos tuos, nostro etiam nomine, ut idem fa- ciant, sedulo admoneas et horteris. Verendum est enim, ne propter talia scandala nomen Dei in gentibus blasphemetur , et minus multi Christianam fidem suscipiant, Christianorum peccatis offensi injuriisque deterriti. Dalum Romae, apud S. Petrum, sub annulo Piscatoris, die viiOctobris MDLXvii,Pontificatus nostri ann. secundo ».

Ad proregem vero ' :

« Dilecto filio, nobili viro, Marchioni de Falces, Novaj Hispania; proregi.

« Dilecle fili, nobilis vir, salutem et Aposto- licam benedictionem.

« Te una cum dilecta in Christo filia nobili muliere, Marchionissa, conjuge tua, prospera admodum navigatione, in commissam tibi pro- vinciam Novam-Hispaniam pervenisse, libenter admodum ex tuis litteris cognovimus. Deum autem precamur, ut qui te istuc adeo feliciter perduxit, ad istos populos regendos, nobilitati tua; semper adsit, detque et concedat ut S. Ec- clesia in istis partibus, sub tuo felici regimine, ad divini sui nominis gloriam et animarum sa- lutem propagetur et crescat. Cui rei non dubi- tamus, nobilitatera tuam toto animo intentam fore. NuUum certe tam Catholico regi obse- quium gratius prsestare, nihil se ipsa dignius facere, nulla re divina; gratia; auxilium certius promereri poterit. Nihil autem a;que necessa- rium esse pro sua prudentia intelligit, ac Chri- stianos novos diligenter, a militum et aliorum

Epist. Xrx Qt sopra.

' Epist. XX. ut supra.

PII V ANNUS 2. — CHRISTI 1567.

363

Christianorutn injuriis tueri, atque defendere, et Gentiles ita tracfare, ut ne a suscipienda Christi fide deterrcantur ; sed potius modis om- nibus alliciantur. Quia vero quam grata tibi et aliis fuerint superiora spiritualia munera signi- ficasti, mittenda ad te tibi duximus alia inter eos, quos tibi visum fuerit, dispertienda, qui- bus debita devotione gestatis, adversus pericula muniamini. Omnipotens Deus te, et nobilcm mulierem uxorem, Marchionissam, incolumes custodiat. Datum Roma5, apud S. Petrum, sub annulo 1'iscatoris, die viii Octobris mdlxvii, Pontific. nostri ann. secundo ».

263. Et quidem, si Hispani mitius se in iis regionibus gerere, ut par erat ac Christianos decebat, didicissent ; grave admodum minime pertulissent damnum, quod hoc aiino eis pri- mum commoliri coepit, et sequenti tandem in- tulit, Gourguesius Aquitanus, vir nobilis, acer ingenio et manu promptus, qui in Italico bello, ab iisdcm Hispanis captiis, vp.l contra fidem da- tam, ut aliquis scripsit, vel saltem certe contra belli inter fideles leges, indigne ad remum ad- dictus fuerat. Nam ab alias memorato Roma- gassio, Hierosolymilano Equite, libertati resti- tutus, tanta erga Hispanos ex acceptata injuria odium concepit, ut nihil magis animo qiiam hostibus injuriam rependere agitaverit. Cum vero ad privatam accessisset injuriam, publica illa de Ribaldo, Gallo quodam, injuriose biennio ante ab Hispanis ca^so, sumptibus propriis, tri- bus navibus instruclis, expeditionem in Flori- dam cum ducentis selectis militibus , pra^ter nautas, suscepit ; dissimulato tamen consilio, et in Brasiliam ire, quo alias navigaverat, fin- gens. Undecimo igitur kalend. Septembris liu- jus anni,e portu Burdigalensi solvit, ac prospera navigatione in Floridam appulit, ubi, tum a barbaris regibus, qui olim cura Gallis amicitiam contraxerant et ab Hispanis se dirissime habi- tos querebanlur, tum prfficipue e Saturoniae re- gulo, qui acceptas ab iisdem injurias, vita sua commutare cupiebat, a quibus servilibus con- tumeliis respersus fuerat, benignissime exce- ptus, renovato cum iis adversus Hispanos foe- dere, eosdem inscqui ccepit.

264. Tres arces, in Ripis Maris, quadringen- tis militibus munitas, hi construxerant ac obti- nebat;e quibus tamen,anno proximo sequenti, decima quinta dic Aprilis, deturbati sunt, ad unum omnibus,prffiternonnullos,occisis Hispa- nis , qui servati sunt ad supplicium ; et post exprobratam iis a Gourguesio immanitatem ac perfidiain.qua in Gallos ante triennium usi fue- rant, ad easdem arbores suspensi sunt, ad quas ipsi Gallos suspenderant, hac Epigraphe : Pen- dent, non quia Hispani, aed quia latrones et ho- micidse. Tormentis vero bellicis ac prajda iiavi- bus imposita, Rupellam appulit, una tamen deperdita navi, cum viris octo, et nobilibus ali-

quot, qui in arcium expugnatione occubuerant. Reversus tamcn in Galliam diu latere compul- sus est, inique admodum tantum facinus Phi- lippo Hispaniarum rege ferente, et pretium in ejus ca|)ut, tanquam in grassatorem, frustra licet, pronuntianle. Quae autem egregia patra- verint, ad fidem Christi disseminandam, tuin in hac Floridaj insula, tum in Canariis, lum in regno Peruano, aliisque nova3 Hispaniw parti- bus, Patres Societatis Jesu, illuc a Pontifice, et S. Francisco Borgia, tunc Societatis .lesu Gene- rali pra?posito, missis, cum fusissime praifatus Sacchinus narret, et ad privatam potius ejus Ordinis historiam, quam ad universalem totius Ecclesiffi pertinere videantur, idcirco tu eum consule.

263. Patriarchss jEthiopix faciiltas datur alio se conferendi. — Ad praisentem vero an- num, ex eodem Sacchino spectare cognoscitur, quod in Vita Pii, Gabutius, his verbis refert, et longe lateque toto orbe ditfusam Pontificiam sollicitudinem ostendit : « Eraf per id tempus in .^ithiopia Andrteas Oviedus, Castellanus, ex Societate Jesu, summus sacrorum antistes, Se- dis Apostolicai missus, patriarchali dignitate, singularique vitae sanctitate ac doctrina prajdi- tus. Is cum maximis laboribus periculisque perfunctus, in illis gentibus ad Christianam fidem perducendis, diu multumque insudasset, cumque aut votis eventus, aut laboribus fructus parum responderet, bellis inibi cum Turca con- tinenter ardentibus, regeque illo, pro sua bar- barie, veram detestante religionem, atque adeo patriarcham ac socios ejus insectante ; ad eum Pius Diploma dedit, omnibus prudentise et pa- terna? charitatis plenum officiis , quibus Dei ministrum , gravissimis a^rumnis et cladibus affectum , benigne consolatus, ad munusque suum strenue prajstandum cohortatus est ; ci prteter caitera prascepit, ut si operam suam inanem ibi esse perspiceret, relicta ^thiopia, quod tamen commodo suo,tutoque fieri posset, in Japonem Sinasque transcenderet ; ibique pastoralibus muneribus, Catholico ritu obeun- dis, ad Klernam illarum gentium salutem in- cumberet. Ad eum sacri Concilii Tridentini de- creta, Apostolico munita suffragio, misit, ut ea potissinium,qua}adfideidoctrinam pertinerent, exequenda usuque retinenda, in illis oris stu- diose procuraret.

'< Andra^as vero, Pontificis se litteris ad dis cessum non urgeri, certumque in via sibi, si discederet, ab hostibus vitai discrimen immi- nere prospiciens, spe quadam etiam allectus, fore, ut tum factse, tum etiam faciendai Evan- gelicaj sementis fructus meteret uberiores in /Ethiopia, si se contineret, satius esse duxit ; ubi, nec ita multo post, variis molestiis et cala- mitatibus affectus, ad a>terna laborum suorum prajmia taudem emigravit ». Sic Gabutius.

364

PII V AXNUS 2. — CHRISTI 1507.

SacchimiJ vero Apostolicain vivciidi rationem Oviedi speciatim describens, narrat, eum ac socios ab Jomache Isacco Barnagazio (Hoc re- guli cujusdam in .Eliiiopico regno peculiari est nomen,compositum.ut Franciscus Alvarez ' in suo .-Elhiopia^ itinere docet, ex ."Elhiopicis dictionibus, Hagaz, (\\\x regem significat, et Bar. quse mare indicat ; ita ut Barnagazius, Rex maris \n\.(A\\'z'\\\\v) m ora Tigrai maritima, soli aliquid ubi sedeiii ligerent impelrasse, ita ut, contluenfibus eo Lusitanis aliisque Catho- licis, duo pagi conflali fuerint ; quorum is, cui Tremona nomea , felicius adoleverat. In liis, tunc quidem (nam paulalim aucta frequentia) circiter trecentos fuisse versatos refert, quibus patriarcha, ac socii, fidelium atque prudeutium pastorum officiis prtesto erant,victum ipsi manu qua^reiites ; adeo ut Oviedus, nec grave sibi, nec indignum patriarchre persona duceret, inter eas anguslias, agrestia ferramenta tractare, et rusticum opus facere, sed pr^cipua cura, assi- duitate et charitate in agri laboribus versa- batur.

266. PontiOcis autem consiliis potius quam mandafis, quibus ^thiopiam deserere hortaba- tur, Oviedi fusius responsa referens, dicit : pri- mum,permagni momenfi esse.rescripsisse.non solum propter tot animarum salutem, quce in Abbassia essent, sed etiam, ad vires Turcarum infringendas, afque tutandam Indiam, evpedi- tionem.-Efhiopicam ab Lusitano rege non ainitti. Infinitam ex ^thiopia adolescentium viin ab- duci ad Turcas, et institui bellicis artibus, fir- missimuin inde confra Chrisfianos robur. Ad haec esse mulfas in .-Efhiopia Elhnicorum pro- vincias, qui simplices pra; se animos ferant, tractabilesque, nec magno negofio religionis se- mina suscepturi sint. Abassinis prseterea ipsis, magna jam e\ parte, cum dispufationibus Pa- trum, tum libris, gentis lingua vulgatis. cogni- tas esse Calholicas res : non abhorrere a veri- tate eos, si sit qui ab injuriis advcrsanfium fueatur. Isaacum vero Barnagazium, pra-poUen- tem opibus, haud obscure profiteri, se Catholi- cum fore, si beliici motus considant. Id vcro facile fieri posse, si vel modica Lusitanorum classis auxilio veniat, sexcentos aut plures desi- derari, qui arma ferant. Id se maximo quanto posset studio precari ab ejus Sanclitate ut cum rege Sebastiano transigeret. Deinde, quod se jubeat Pontifex ex .•Efhiopia demigrare, id sine cerfo vitjc discrimine, cum per illa maria Tur- carum volitarent navigia , lafeque maritimos occuparent aditus, fieri nullo modo posse ; ne- quevero suum animuin pati,ut illius commodi sui respectu, quas habebat oviculas, in luporum faucibus destifueref, quamvis etiam numero

' Francis. Alvarez. Iiiit.t. .Elhioph. c. 24 apud Joan. Bap. Ba- mns tom. 1. pag. 119.

pauciores haberet ; «quia bonus ille, inquit, et sanclissiinus pastor, qui aniinam suam posuit pro ovibus suis, Clirisfus Doininus noster, si unam solam vidisset perditam, non utique eam deseruisset, sed imposuisset in humeros suos : et lioc idem vull, iif nos faciamus omnes, tum sua causa, tuin proximorum. Quid enim, si nos discesserimus, ac vel unum reliquerimus, di- cfurum censomus eum, qui mortuus est pro omnibus,atque,uf unum confirmaret Tliomam, ostendit ei fixuras clavorum, seque attrectan- dum prwbuit ? Ui'od quidein ad me attinet, pa- ter sancfissime, parafus per Dei gratiam sum vesfram sequi volunfatem ; sive manere in .'Ethiopia, sive ire in Japoniam jubeatis, sive mitfatis ad Turcas, sive deponatis a dignitate patriarchali, ul pafribus meis de Societate, vel vobis in Coquina, aut in quocumque volueritis ministerio serviam ». Sic ille , Apostolicorum virorum atque laborum fidelis sectator.

267. Ejusdem auctoritatis et argumenti, quibus prffifatas ad Oviedum, Apostolicas quo- que lifferas dedisse Pium ad .Melchiorem Carne- rium Lusitanum, ex eadem Societate, electum Nicfenum episcopum, idem Gabutius tradit. Hunc, ex dccreto Julii III Romani item Ponti- ficis, una cuin ipso Oviedo atque aliis sociis iniEthiopiam dimissum,illi in ea Missione suc- cessisse scribit : deinde addit, Pii lifteris ac- ceptis, ejus jussa facturum, ad Amacanum, Lusifanorum einporium, haud longe a Sinis, qua pafet ad Japonem adifus, transmeasse, ibi- que Japonicos Sinosque Christianos, ad se con- iluentes, sacris initiasse sacramentis, ac Ponli- ficiae pofestatis offlcia rite per aliquot annos prsestasse, ac demum, dum in Japonem iter adoriretur, summis laboribus curisque defun- ctum, de re Christiana optime meritum, sancti- tatis cseterarumque virfutum gloria clarum, excessisse. Verum, si Oviedus se in yEfhiopia confinere satius duxit, nec Pio discessum sua- denti assentiri voluit, et e confra Carnerius ejusdem argumenti litteris statim obtemperavit, ut ipse dicif, confirmatque Sacchinus, qui hoc eodem anno .Malacam pervenisse Carnerium scribit ; qua ratione Gabutius in ^fhiopica mis- sione eumdem Carnerium Oviedo successisse asserit ? Dicendum igitur melius videtur, non quidem Oviedi loco Carnerium suffectum, sed ea lege missum in ^thiopiam Oviedum cum Carnerio a Julio Ponfiflce, ut si forfe unquam contigissef, quod e vivis subtraheretur, vel alio forfe infortunio Missionis oneri ferendo impos Oviedus evasisset, ejus locum sfatim Carnerius obtineret.

268. ConciUum Valentimim in Hispania con- firmatur. — In Hispania Valentinum Concilium, quod .Martinus de .\yala, archiepiscopus coege- rat, afque tandem absolverat, anno prffiterito, correctum atque emendafum Pontifex confir-

PII V ANNUS 2. — CHRISTl 1567.

365

mavit, datis ad Ferdinandum Antiochenum pa- triarcham,novum archiepiscopum Valentinum, loco Ayala qui eodem anno e vivis decesserat, Apostolicis hisce litteris :

« Ven. fratri, Ferdinando, palriarchae Antio- cheno, archiepiscopo Valentino.

PIUS PAPA V.

« Ven. frater, salutem et Apostolicam.bene- dictionem.

" Provinciale Concilium Valentinum, supe- rioribus annis celebratum, quod correctioni nostrae subjiciens misit ad nos bo. mem. prai- decessor tuus, vidimus, et a venerabilibus fra- tribus nostris, quos ad interpretationem sacri Tridentini Concilii assumpsimus in consilium, quoad ejus in praesentia fleri potuil, emendan- dum curavimus. Quse autem corrigenda, de ipsorum etiam venerabiiium fratrum sentcntia, nunc visa sunt, ea hic infra scribi jussimus. Forro fratornitati tuae, tuorumque coepiscopo- rum officium erit, illa diligenter animadvertere, etutadea ipsa Concilium istud omnino accom- modetur et conformetur, sedulo curare. In his vero etiam, quse deinceps istic, Deo approbante, Provincialia Concilia habebuntur, earumdem infra'scriptarum correctionum nostrarum sem- per meminisse ; ita ut ab illarum ratione atque sententia nullo unquam tempore discessisse videamini. Datum Romse, apud Sanct. Petrum, sub annulo Piscatoris, die quarta Novembris MDLXvn, Pontific. nostri ann. secundo ».

269. S. Thomas Aquitias inter doctores col- locatur. — Hoc anno, inter Ecclesia; doctores Pius merito retulit nitidissimum illudCatholici orbis lumen, S. Thomam Aquinatem, ex suo ipsius Ordine Prsedicatorum, ejusque festum, uti illud quatuor aliorum Ecclesiai Doctorum, de caitero celebrari mandavit ; terlio idus Apri- lis hujus anni, edita Constitutione, in qua se id statuisse asserit, quod Omnipotentis Dei provi- dentia factum esset, ut Angelici ejusdem Docto- ris vi et veritate doctrinee ex eo tempore, quo ccelestibus civibus adscriptus fuerat , multa) quse deinceps exortse erant hsereses confusa; et convictse ac dissipata; extitissent; quod et antea ssepe et liquido nuper, in sacri Tridentini Concilii Decretis apparuerat, Idque officium, prffiter beneficia ex illius salutari disciplina in diem magis profecta,in sacrosanct» Ecclesiti! filios, ad quorum pastoralem paternamque cu- ram, Dei benignitate, humilitatem suam evo- care placuerat, aliqua etiam ex parte postularet ejusdem Praedicatorum Ordinis societas et com- munio ; unde , imparibus licet merilis , ipse quoque, tanquam exfonte, profluxerat. Primum itaque, in civitate et regno Neapolitano, quod in eam provinciam, quse ad salutarem omnium gentium institutionem, ex nobilissima familia Aquinate, clarissimum hoc edidit Ecclesiaj Dei

lumen, tantum inde laudis decorisque divina bonitas redundare volucrat, die nonarum Mar- tii, qua prtestantissimus doctor in Coelum mi- graverat, posthac universis utriusque sexus Christi fidelibus, ab omnibus vetitis ac servili- bus operibus laboribusque abstinere jussit, ac festum D. Thomae solemniter sub duplici ma- jori officio, sicut caeteras ejus generis solemni- tates, quae de ipsius Ecclesiac praecepto serva- bantur , celebrari voluit. In aliis vero orbis terra3 parlibus, quemadmodum sanctorum qua- tuor Ecclesiae Doctorum festivitates, Bonifacii Papae VIII praecepto, celebrabantur, sic D. Tho- ma; festum imposterum venerari Apostolica aucloritate decrevit.

270. Ut vero etiam S. Doctoris memoriffi, major cultus pietate, ac studio, et debita adhi- beretur veneratio , omnibus utriusque sexus Christi fidelibus,vere poenitentibuset confessis, qui in ipso S. Thomae festivitatis die sacellum vel altare, in Ecclesia S. Dominici Neapoli si- tum, in quo Angelici scriptoris doctrina, (sicuti pia testabatur historia) Salvatoris Crucifixi ore mirabiliter fuerat probata, a primis ejus diei Vesperis, usque ad occasum solis sequentis, devote visitassent, ex injunctis sibi pcenitentiis septem annos et totidem quadragenas, Aposto- lica benignitate relaxavit. In caeteris aulem or- bis terrae partibus, iis, qui eumdem festum diem solemniter celebrassent, ct ad Ecclesiam, sa- cellum, aut altare, sub ipsius S. Thoniffi invo- catione, pie ac devote accessissent ; quoties id fecissent, toties centum dies,de injunctis iisdem poenitentiis misericorditer in Domino indulsit.

271. Faventiw imago sacra in mediis flammis incolumis miracido asservatur. — Hoc demum anno, et eo ipso ferme tempore, quo scelestis- simi iconoclastae in Gallia et Belgio sacras imagines infringere, incendere, penitusque de- lere connixi sunt, sacrarum earumdem imagi- Hum venerationem ac cultum firmatum magis divina bonitas voluit, prajclaro prodigio, quod, sub die secunda Augusti, Faventiaj in ^milia patratum fuisse, publicae ejusdem Ecclesia ta- bulffi testantur. Erat ibi extatque adhuc modica tunc, magnifica modo, Deo, in lionorem S. Cae- ciliaj Virginis et Martyris dicata Ecclesia, ac Monialium Ordinis Sancti-Dominici coenobium, ad quas, finitimir exigutc quaedam acdes, extero- rum usui addictae, spectabant. In earum igitur altera, ad summum tecti culmen, in quo ligna plurima servabantur, noctu parva candela adhi- bita, puer, Carolus nomine, ascendit, ibique somno correptus est. Eo sic dormiente, dilapsa (ut creditur) in subjectas quasdam paleas can- dela, iisque incensis, haud multo post, ligno- rum struem ignis invadit, et domus tectum ct muros et csetera adoritur. Jam undequaque diffusa flamma erat, cum tandem ex|)ergefactus puer, non sine protegentis Dei peculiari bene-

366

PII V ANNUS 2, — CnRISTI 1567.

ficio, ex inccndio prosilire visus est, adeo inco- lumis,ut ignis eum omnino non tctigerit, neque contristaverit. nec quidquam niolcstia: intule- rit : licet in locum, in quo ipse obdormicrat, (eralquc tabulatum infcrius siti cubiculi) flam- ma? irruissent, ipsumque et cubiculum haud multo postvoracissime absumpserint. Habitacu- lum id crat paupercula; ac simplicis vidure, no- mine Paula\ qua^ ad cubile suum, Dei Geuitri- cis, filiuni i^estantis, iconem ligneam (quam vili sex denariorum pretio, a niuliere altera. quce ab extero quodam hcremita, pretio eodem, se illam emisse affirmabat) clavo muro affixam, ac serico rubei et viridis coloris funiculo pen- dentem , devote servabat. Furentibus idcirco circumquaque flammis,ac longe lateque omnia vastantibus, muri, laqueare, trabes, et multo magis quidquid suppellectilis obvium habuit, vorax ignis consumpsit. Una fuit nihilominus, quse in medio ignis non est aistuata ; sacra ni- mirum quam pra?diximus imago, nam, licet a flammarum impetu hinc inde agitaretur,licet clavus, quo a muro pendebat, candens adeo evasisset, ut postridie conceptum adhuc ardo- rem servaret : licet serico, ut diximus. funiculo suspensa esset : licet demum coUiquefacta imago quredam stannea, ignito superimposita clavo : tamen. cum proxime eidem adhserente, flloque alllgata, stannea item Cruce, illaesa in- tactaque adeo permansit, ut, nec fumi densissi- mus vapor, aut odor ignis in ea fuerit.

272. Qua; ad incendium restinguendum frequeus accurrerat turba, faclum primum ani- madvertere, deinde mirari, postremo, uti mira- culum, praidicare occepit. Aderat cum nobili- bus plurimis etiam pra?sul Corradus , urbis gubernator, qui, cum, ex injuncto sibi munere, locum omnem quem vastabat incendium stu- diose lustraret, inter furentes eos flammarum globos, nescio quid sibi videre visus est, quod flammis ipsis nitidiorem splendorem emitteret, suspicatusque muliebre fuisse speculum : En tandem (inquit) harum mulierum speculum ignis consumet. Verum, haud multo post, subti- lius re indagata, sacraque icone inter flammas illaesa perspecta, ab ipsa quoque insuetam eam nitidioremque lucem, quaj nil commune cum ignislumine habere videbatur, emissam depre- hendens : prodigium et ipse miratur ac fatetur.

273. Ad cohibendum interea incendium, ne latius serperet, unum superesse tantum videba- tur reniedium ; ut dejeclis videlicet incensarum

oedium muris, ipsarum ruinis opprimeretur, ac injecta dcindc aqua, extingueretur. Verum cir- cumpositi putei, aqua prorsus expertes depre- hensi sunt.Faciliori negotio muri diruti omnes: nihilominus, cum ad illum ventum est, a quo sacram iconem suspensam pendere diximus, quamvis, is pra; aliis, ab igne non tantuni con- sumptus, sed ferc in cinercm rcdactus, atque, a summo ad imum, magnis hialibus pateret, totisque nisibus ipsi dejiciendo incumberetur ; frustra tamen semel, et iterum.ac demum sem- per impetitur ; et, ac si murus illc a?reus existe- ret, quem memorat Jeremias, impetus omnes et conatus impellentium elusit ; adeo ut, obti- nendi quod vellent, spe frustati impulsores, animum desponderint, a cceptis destiterint, rem- que infectam prEetermiserint.

274-. Ubi tot signis divinitus decoratam, sa- cram imaginem, cujusvis conditionis homines tandem deprehendissent : tequum erat, ut re- stingueretur incendium, quod ad eam lionestan- dam permissum excitatumque visum fuerat. Et id etiam novo miraculo, quo anteactorum fides adstrueretur, coelitus effectum. Proximarum si- quidem fedium putei omnes, quos arentes ex- siccatosque repertos paulo ante diximus, post ea, qua? retulimus, visi denuo recognitique, re- pente affluenti adeo ac inexhausla aquarum copia referti inventi sunt, ut ex eis abunde ex- trahi potuerit, quo tandem incendium omne suffocaretur.

273. /Emilife praeses tunc erat alias a nobis memoratus Mons Valentis, aderatque praeterea hoc ipso tempore Faventiae, a quo cum ejusdem urbis episcopo, Joanne Baptista Segicello, juris ordine servato, res tota, prout retulimus, co- gnoscitur riteque comprobatur, et inde pra?ci- pui peculiaresque sacrae imagini decernuntur honores; quibus clementissimeDeipararespon- dens, fideles innumeris prope gratiis prosecuta est : authenticis namque tabulis consignatum habemus, claudos gressum, ccecos lumen, aegro- tos salutem, ac vexatos demum a spiritibus immundis liberationem esse consecutos. No- strum non est, hajc omnia per singula recen- sere : uti nostrum fuit, quae hucusque diximus, commemorasse,fum quod hoc anno acciderint; tum grati ergo animi , erga hanc Dei Matris, omni veneratione dignissimam imaginem, quam a puero sedulo venerari ac devote invisere di- dicimus et consuevimus.

FIMS

BAEKI-DUCIS. — EX TYPIS COXSOCIATIONIS SANCTI PAULI

^U.

fi

•/^^
	P^
iqp^ "5^7	'/"jft .^ i
^B^Kk^^k	^i^
r^\^^

Vl-J^ 1)

■^^'

xy^^

^-^^»

^Ljl

,'C m ^

:4_ ^ « f

«««;*

':m-'^

■m^A

^ M;C -^ ^^. ;^'

iaf * "af

♦ rr

r t t

I f

» » • •

• I

^>r f f I ^ r r f

r r r

v f f /fS*-'.* • • I

• % I I

f r f

' r r r ' ^ 1 f

r f f I

r f j

• « I

• •^••;%» •

• ^ II

r.f r r

r r f f f f

5f f f t f •

• « f

f t f ^

.« « i I * «♦ • J

« « I

» I I

'•*

• • • I

I . . • ■ «

••'• ■• ^

^ ^^•..■^.

« i 4 1

' ^ f f f

* f r

f s

• • I t I i

« < f f

• • I < • • I

• •

• • %

^i^

!^ * • ^

» M «

t C f1 • •

• • •

t«_ I f

» •

• • I ,4 • i

r gj

fS^

^^^

.^■b

i..j:«

^..t,f ;

X :4

:% .•€ *

C .4

'..M.^ M. -^

■■> /^- •€ '^ ^^ :^ "

^ .,* i^ ■ -V ■

		im	'^
f M/ -^f				4 '
i -i ;^L			"^;	i;?
i*f ^r li^r	i-r			..*1 ^