© OE  ' zl, 


© R Ld he K En 
net kt | TLN ER 
hd _ % Rd en 
nd nn a nd ma Me 4 
% 5 i vn nj N 4 ge CAN 
ie | he 4 Y %, re Ë » : 
b - à 6 
Fe L 
\ t p 
Ld 


hl fi « 
pe $ 
neh k 
N „7 en ĳ en 
7 r Ie rap AT 
EUN jk Ö ket i Kir zer 


nie” 


OK NOPT LEERBOEK DER PLANTKUNDE 


Ll 


4 


ce 
BEKNOPT LEERBOEK 


DER 


PLANTEKUNDE 


VOOR NEDERLANDSCH-INDIE 


DOOR 


Dr. Z. KAMERLING 


OUD:LEERAAR AAN DE PRINS HENDRIK SCHOOL EN 
DE SCHOOL TOT OPLEIDING VAN INDISCHE ARTSEN 


H:D 


TZ 


iis PARY 
Ki MA X ORK 
BOTANICAI 

GARDEN 


HAARLEM 
H. D. TJEENK WILLINK & ZOON 
1925 


VOORWOORD. 


Sinds in 1915 de eerste druk van het „Leerboek der Plantkunde 
voor Ned. Indië” van schrijver dezes verscheen, heeft het drie- 
jarige voortgezette onderwijs, zoowel Mulo als H. B.S. III, een 
zeer groote vlucht genomen. Voor een dergelijken driejarigen leer- 
gang is het „Leerboek der Plantkunde” in zijn oorspronkelijken 
vorm te uitvoerig, het is vooral in den tegenwoordigen tijd niet 
gemotiveerd een omvangrijk leerboek in te voeren, waarvan bij 
het onderwijs een groot gedeelte moet worden overgeslagen. 

Dat het „Leerboek der Plantkunde” in zijn oorspronkelijken 
vorm voldoet, voor zelfstudie en voor inrichtingen waar het onder- 
wijs verder gaat dan op de Mulo of H.B.S. HI, blijkt afdoende 
uit het feit dat er een tweede druk van noodig is, maar tevens 
deed zich ook de wenschelijkheid gevoelen om een beknopter 
leerboek het licht te doen zien. 

Er is naar gestreefd om in dit beknopte leerboek niet meer 
te geven dan wat, voortbouwend op het gewone lager onderwijs, 
in een driejarigen leergang gemakkelijk verwerkt worden kan. De 
bedoeling is, zooals uit het overzicht van den inhoud blijkt, om 
elk jaar te beginnen met de behandeling van bepaalde planten- 
soorten en families en daarop dan telkens de behandeling van 
eenige algemeene kwesties te doen volgen. Dat er hierbij rekening 
gehouden is met het in den loop van den driejarigen leergang 
geleidelijk stijgend ontwikkelingspeil van de leerlingen, spreekt 
van zelf. 

Het grootste gedeelte van de figuren is overgenomen uit het 
uitvoerige leerboek maar de uitgevers waren onmiddellijk bereid 


VI 


om ook tal van nieuwe figuren op te nemen. Enkele daarvan zijn 
ontleend aan deeltjes van de Koloniale Landbouwbibliotheek, 
verreweg de meeste, zeven en veertig, zijn reprodukties naar 
penteekeningen van den schrijver. 

Dat de bijzondere zorg door de firma H. D. TyrerK WirLinK 
EN ZOON aan de uitgave van dit werkje besteed, het Indische 
onderwijs in plantkunde en het wekken van belangstelling voor 
de levende natuur bij de Indische jeugd ten goede moge komen, 
is de wensch van den schrijver, die slechts noode zijn werkkring 
in het paradijs voor den natuuronderzoeker heeft neergelegd. 


Z. KAMERLING. 


Den Haag, Januari 1928. 


TEEN MERS OE DE 


Bladz. 
NS RE l 
Es je ear vnl edn IE SE 4 
EEEN Olematie”. 1 on alt Be ed et 7 
BEENEMErBruidstranen. …… : … …s. oen ne ate  e AERO RE 
De Lotos, de Waterlelie en de Victoria regia. ...... ENE > 
Enten en hun verwanten . ….…..e as er ee EWE ae, 
WER appel en haar famiheleden , …..….....ae et D 
De Papaja en de Passiebloemen. .......... es ALTER 
De Kokospalm of Klapper en de Nipahpalm. .... REN rt Wp 
De Kembang sepatoe, de Waroe, de Katoen en de Kapok . ..... 39 
De Djoear en diens naaste verwanten. ..... TROP zit 4 
En A eh a EEN Ne 2e 
BRE bladstelling.. Sen en a ee ee ee eN eh 
Het onderscheid tusschen stengel, wortel en blad; bollen, stengelknollen, 
wortelstokken, wortelknollen en knolvormige wortels .. ... eg 
ND ee en EENES 66. 
ens het- zaad . te toneel ete dS 75 
ME en diens verwanten ….…. . ……. «et mn etn 84 
De Stinkbloem en haar verwanten. ........ DNR Eee GON 
EE Ane eren a oe a eer EE 
ne el are oe beven her een ween bern add 
BERWNaringin en diens verwanten .. .. ee. sars ALO 
en TEA „1138 
Msane en diens verwanten …. „us. 4 0 enn ee „419: 


ma en hun verwanten … …. …:4- . … . … a uele de du 125. 


VII 


Bladz 
Klimplantens7 fn 0 0e ee EE 131 
De plantengroei aan het zeestrand. Verspreiding van vruchten en zaden . 138 
Bestuiving en bevruchting; Naaktzadige planten. .......... 151 - 
Varenssens hunne verwanten: … us nenten eme ee DE 161 


Bladmossen, Levermossen, Korstmossen, Wieren en Zwammen . . . . 168 


Enzymen, ademhaling en assimilatie. .......-... 176 
De verdamping, de fijnere bouw en de groei van de plant. . .... 180 
Minerale voeding, waterkultuur en stikstofopname. ......... 188 
De invloed van de temperatuur op het plantenleven .. ....... 192 
Xerophyten, succulenten, halophyten, epiphyten, saprophyten, para- 
sieten en insektivoren ......-.. bne Had 198 
Levensverschijnselen van de lagere zwammen . ......... 209 


De hoofdindeeling van het plantenrijk. … at. 216 


De Tjampaka. 


De welriekende bloemen van de tjampaka worden op Java op 
iedere passar verkocht, zij worden door de vrouwen vaak in het 
haar gedragen en, met andere welriekende bloemen gemengd bij 
feestelijke en plechtige gelegenheden gestrooid. Dikwijls worden 
daarvoor niet de bloemen in hun geheel genomen maar de uit- 
gevallen losse bloemblaadjes, deze kunnen een paar dagen frisch 
blijven en hun geur behouden. 

De tjampakaboom wordt heel Indië door vaak bij de huizen 
geplant, in iedere kampong kan men hem vinden. Het is een 
middelmatig hooge boom die het geheele jaar door bloemen draagt. 
In het wild vindt men hem op Java niet, waarschijnlijk 1s hij 
oorspronkelijk afkomstig uit het gebergte van Voor- en Achter- 
Indië waar hij tegenwoordig nog in het wild wordt aangetroffen. 
Ook de Hindoe's zijn zeer op de bloemen van de tjampaka 
gesteld, zij beschouwen van oudsher den boom eenigermate als 
heilig, planten hem dikwijls bij hun tempels en spreken bijv. ook 
van de blauwe tjampaka die alleen in het paradijs groeit. 

Waarschijnlijk is de tjampaka dan ook reeds omstreeks vijftien 
eeuwen geleden, in het begin van den Hindoetijd, op Java ingevoerd. 

Behalve de gewone oranjegele tjampaka of tjampaka merah, 
die den Latijnschen naam Michelia Champaca draagt, kent men 
nog een tjampaka poetih, tjampaka gondah, tjampaka goenoeng, 
enz. die alle met de gewone tjampaka verwant zijn en er min 
of meer op gelijken. 

Van onze gewone tjampaka is een bloeiend takje verkleind in 
fig. 1 en een afzonderlijke bloem ongeveer op de ware grootte 
in fig. 2 afgebeeld. Bij deze boomsoort zijn de bladeren tamelijk 
stevig, zoogenaamd leerachtig, zij hebben een tamelijk korten steel, 
zijn zoowat vier- of vijfmaal zoo lang als breed, aan den voet iets 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 1 


2 


breeder dan aan het boveneinde, men noemt een zoodanig gevormd 
blad eirond-lancetvormig; zij zijn verder aan den top toegespitst 


y 


Fig. 1. Bloeiend takje van de gewone Tjampaka (verkleind). 


en hebben een golvenden rand. De bladeren staan verspreid aan 
de takjes, niet twee aan twee zooals dat bijv. bij de mangistan 


Fig. 2. Bloem van de Tjampaka, 
ongeveer ware grootte. 


het geval is. De bloemen staan af- 
zonderlijk in de bladoksels, d. w. z. 
in den hoek dien de bladsteel met 
het takje maakt. Voor dat zij open- 
gaan worden de bloemknoppen door 
eenige grijsachtige wollige blaadjes, 
zoogenaamde schutblaadjes, omslo- 
ten. Aan het in fig. 1 afgebeelde 
takje ziet men in de oksels der 
bovenste bladeren bloemknoppen en 
in de oksels der onderste bladeren 
knoppen die zich tot zijtakjes kun- 
nen ontwikkelen. Er is bĳ de 


tjampakabloem geen duidelijk onderscheid tusschen kelk en 
bloemkroon, er zijn totaal van 9 tot 21 donkergeel tot oranje 
gekleurde, tamelijk dikke, vleezige bloemblaadjes. Wanneer men 


3) 


een bloem middendoor snijdt vindt men midden in de bloem eerr 
steeltje waarop onderaan een groot aantal meeldraden en hoogerop’ 
talrijke stampers zitten. Ken dergelijke middendoor gesneden 
bloem is afgebeeld in fig. 3. De 
vruchtbeginsels van de stampers 
groeien, wanneer de bloem uitge- 
bloeid is, tot groenachtig bruine, 
met wratjes bedekte vruchtjes uit. 
Uit één bloem ontstaat zoodoende 
een takje met een groot aantal 
vruchtjes. Deze zitten zonder steel- 
tjes aan het takje, zij zijn ongesteeld 
of zittend. Ken dergelijk vruchttakje 
dat dus uit‚één bloem is ontstaan 
is afgebeeld in fig. 4, onder aan het 


: , be Fig. 3. Middendoorgesneden 
takje ziet men bij 1 het vroegere bladen de mieke. 


bloemsteeltje, bij 2 de plaats waar 1. bloemsteel, 2, meeldraden, 


de meeldraden, bij 3 die waar de 3. bloemblaadjes, 4. stampers. 


bloemblaadjes hebben gezeten. 

Als de vruchtjes rijp zijn springen zij open en men ziet dan 
dat elk vruchtje een gering aantal donkerroode zaden bevat. 

Bij de sirikaja en ook bij de zuurzak en de boea nonna vinden 
wij evenals bij de tjam- 
paka in de bloem een 
groot aantal stampers 
waarvan de vruchtbe- 
ginsels zich later tot 
vruchtjes ontwikkelen. 
Bij deze planten ver- 
groeien echter al die 
vruchtjes te samen, de 
vakjes waarin het 

Fig. 4. Vruchttakje van de Tjampaka, vruchtvleesch van een 
de cijfers stemmen overeen met de cijfers in fig. 3. sirikaja uiteen valt zijn 
deafzonderlijke vrucht- 

jes die elk wt één vruchtbeginsel zijn ontstaan. 

Dergelijke vruchten als die van de tjampaka en de sirikaja, 
die wt een bloem met meer dan een vruchtbeginsel ontstaan, 
noemt men veelvoudig en men maakt dan onderscheid 
tusschen veelvoudige vrije vruchten zooals die van 


4 


de tjampaka en veelvoudige vergroeide vruchten 
zooals die van de sirikaja, zuurzak of boea nonna. 

Veelvoudige vrije vruchten vindt men o.a. ook bij de kananga. 

Veelvoudige vruchten moet men niet verwisselen met samen- 
gestelde vruchten, deze laatste ontstaan uit een ver- 
zameling bloemen die elk één vruchtbeginsel hebben. Zoo is 
bijv. de ananas een samengestelde vrucht, ieder vakje dat van 
bwten aan de ananas te zien is vertegenwoordigt het vrucht- 
beginsel van een afzonderlijk bloempje. 

Ook hier kunnen wij weer onderscheid maken tusschen samen- 
gestelde vergroeide vruchten, zooals die van de 
ananas en samengestelde vre vruchten zooals bijv. 
de maïskolf. ledere korrel is bier uit een afzonderlijk bloempje 
ontstaan, al de korrels vormen te zamen een geheel, zonder echter 
met elkander vergroeid te zijn. 


De Pompelmoes. 


In tegenstelling met verscheidene van haar naaste familieleden, 
sinaasappelen, citroenen, limoenen, die vooral in warmere gema- 
tigde luchtstreken, in de subtropen tehuis behooren en bijv. in 
Californië, in Palestina en Klein-Azië, in Italië, Spanje en Por- 
tugal zeer veel gekweekt worden, is de pompelmoes een echte 
tropenbewoner. Waarschijnlijk hoort deze plantensoort oorspron- 
kelijk in Zuid Oost-Azië tehuis, maar zij is, evenals met de meeste 
andere tropische kultuurplanten het geval is, uit haar oorspron- 
kelijke vaderland naar allerler andere tropische streken over- 
gebracht. In het wild komt men deze plant in Ned.-Indië niet 
tegen, des te meer echter gekweekt al worden de vruchten niet 
overal zoo sappig en smakelijk als de beroemde Bataviaasche 
djeroek dalima, die vooral uit de streek tusschen Weltevreden 
en Depok komt. 

De pompelmoesboom, waarvan een bloeiend takje in fig. 5 1s 
afgebeeld, draagt den wetenschappelijken naam Citrus decumana. 
Het is een lage, kort boven den grond vertakte, gedoornde boom 
met donkergroene, leerachtige, langwerpig-eironde bladeren die 
verspreid aan de takken staan. De bladsteel is verbreed, zoo- 
genaamd gevleugeld, de bladschijf breekt gemakkelijk van den 
bladsteel af. Men spreekt bij de pompelmoes en bij andere soorten 


van het geslacht Citrus dik- 
wijls van éénbladig gevinde 
bladeren en beschouwt dan 
het blad als een onevenge- 
vind blad waarvan alleen 
het eindblaadje tot ontwik- 
keling is gekomen. Wanneer 
wij bijv. van de naverwante 
djeroek kingkit, waarvan 
een takje in fig. 6 is afge- 
beeld, het blad bekijken, dan 
vinden wij daar een groot 
eindblaadje en twee kleinere 
zijdelingsche blaadjes. Men 
stelt zich nu voor dat bij 
de pompelmoes en andere 
Citrus-soorten deze onderste 
kleine blaadjes in het ge- 
heel niet tot ontwikkeling 
zijn gekomen. 
De bloemen van de pom- Fig. 5. Bloeiend takje van de Pompelmoes. 

pelmoes zijn tamelijk groot, 

helderwit, zeer welriekend, zij staan afzonderlijk of in kleine, 
wêinigbloemige bloeiwijzen in de bladoksels. Zij hebben een 
vergroeidbladige, drie- tot vijf- 
tallige kelk, vijf of bij uitzonde- 
ring vier, losse, vleezige bloem- 
kroonblaadjes, talrijke meeldraden 
die tot eenige bundels vereenigd 
zijn en een bovenstandig vrucht- 
beginsel met een dikken stijl en 
een knopvormigen stempel. Wan- 
neer men een middendoor gesne- 
den bloem bekijkt, (Fig. 7) ziet 
men onder het vruchtbeginsel een 
vleezige, schijfvormige verhooging 
van den bloembodem, die honig- 
schijf wordt genoemd omdat aan 
de oppervlakte ervan rijkelijk 
Fig. 6. Takje van de Djeroek kingkit. honig wordt afgescheiden. In de 


6 


gave bloem ziet men de honigschijf als een vleezige ring tusschen 
de meeldraden en het vruchtbeginsel. 

De welbekende pompelmoesvrucht is ongeveer bolvormig, met 
een middellijn van twee tot drie decimeter en heeft een zeer 
eigenaardigen bouw. Men vindt een dikke, vleezige schil waarin 
dicht onder de oppervlakte zeer 
talrijke kliertjes met sterk rie- 
kende vluchtige olie voorkomen. 
Het vruchtvleesch bestaat uit met 
sap gevulde blaasjes en Is in een 
aantal vakken verdeeld die ieder 
door een taai vlies omgeven zijn. 
Gewoonlijk bevat ieder vak eenige 

Fig. 7. Middendoor gesneden zaden. Dezelfde bouw van de 

bloem van de Pompelmoes. vrucht vindt men bij alle soorten 

van het geslacht Citrus terug, 

men spreekt hier van een oranje- of citroenvrucht. In fig. 8 Is 
een dwarsdoorsnede door een dergelijke vrucht afgebeeld. 

De pompelmoes wordt in den regel niet uit zaad gekweekt 
maar door tjangkokkans vermenigvuldigd. 

De talrijke andere soorten van het geslacht Citrus, de sinaas- 
appel, de citroen, de limoen, de 
djeroek nipis, de djeroek manis, de 
mandarijntjes, de djeroek keproh, 
enz. vertoonen alle in bouw van de 
bloem, in bladvorm en in groeiwijze 
veel overeenkomst met de pompel- 
moes. 

Naverwant met het geslacht Citrus 
is het geslacht Friphasia waar de 
welbekende djeroek kingkit toe be- Fig. 8 Dwandonsenn 
hoort. Waarschijnlijk 1s deze plant Citroen vrucht. 
oorspronkelijk afkomstig uit China, 
maar zij komt half verwilderd overal in Indië veel voor en wordt 
vooral vaak in heggen geplant. De djeroek kingkit is een sterk 
gedoornde kleine heester waarvan de kleine, roode, geurige vruchtjes 
wel eens worden geconfijt. Aan de regelmatige rangschikking in de 
bladoksels ziet men dat wij zoowel bij de pompelmoes en andere 
Citrus-soorten als bij de djeroek kingkit met dorens en niet met 
stekels te doen hebben. De bladeren van de djeroek kingkit zijn 


7 


doorschijnend gestippeld, er komen in het bladmoes overeen- 
komstige oliekliertjes voor als in de vruchtschil van de pompelmoes. 

Nog een ander welbekend familielid van de pompelmoes is de 
kemoening, een ongedoornde kleine boom die in Ned.-Indië in 
het wild voorkomt, maar ook zeer vaak wegens de welriekende 
witte bloempjes wordt aangeplant. Ook in andere tropische landen 
wordt de kemoening vaak als sierplant gekweekt. 

Dan kunnen wij als familieleden van de pompelmoes nog ver- 
melden de olifantsappelboom, anijsbladboom of kawista, waarvan 
de bladeren, vooral wanneer ze tusschen de vingers gewreven 
worden, zeer sterk naar anijs ruiken en de wijnruit of daoen 
ingoe, een laag heestertje met- tamelijk dikke, blauwgroene, 
doorschijnend gestippelde, zeer sterk riekende bladeren dat in 
Indië niet zelden als geneeskrachtige plant in bloempotten wordt 
gekweekt. 

Bij de meeste familieleden van de pompelmoes vindt men in 
de bladeren en dikwijls ook in de vruchtschil kliertjes met sterk 
riekende vluchtige olie, de bladeren zijn dientengevolge gewoonlijk 
doorschijnend gestippeld. De bloemen vertoonen altijd in bouw 
veel overeenkomst met die van de pompelmoes, het aantal 
bloemkroonblaadjes wisselt af van drie tot vijf, ook het aantal 
meeldraden is nogal verschillend bij de verschillende soorten, 
maar het bovenstandige vruchtbeginsel, den dikken stijl met knop- 
vormigen stempel en de honigschijf vindt men bij alle familieleden 
terug. 


De Japansche Clematis. 


De Japansche Clematis, waarvan de wetenschappelijke naam 
Clematis paniculata 1s, wordt in Indië zeer veel als sierplant 
gekweekt. De sierlijke, geelachtig witte, eenigszins welriekende 
bloempjes komen in grooten getale aan de klimmende stengels 
voor. De plant laat zich gemakkelijk uit stek opkweeken en 
vormt wanneer zij goed behandeld en af en toe gesnoeid wordt, 
telkens nieuwe stengels die alle na verloop van eenige weken 
rijkelijk bloemen dragen. De Clematis wordt meestal in bloem- 
potten gekweekt, de stengels worden in den regel niet langer 
dan 142 à 2 meter en sluiten dan hun lengtegroei voorgoed af 
om te gaan bloeien. Zij zijn dan nog groen, zeer dun en ter- 
nauwernood verhout, maar de oudere, dikwijls meerjarige stengel- 


8 


deelen aan den voet van de plant, waaruit zich telkens nieuwe 
bloemdragende stengels ontwikkelen, zijn houtig en soms meer 
dan een centymeter dik. 

De plant klimt doordat zij zich met de stelen der blaadjes aan 
allerlei steunsels 
vasthecht. De bla- 
deren zijn oneven- 
gevind, doorgaans 
met twee paar blaad- 
jes en een eind- 
blaadje. De steeltjes 
van de blaadjes zijn 
zeer lang en kronke- 
len zich om allerlei 
dunne voorwerpen, 


Fig. 9. Blad van de Japansche Clematis. om touwen, dunne 
stokjes, takjes enz., 


en hechten zoo de plant stevig aan een dergelijk steunsel vast. In 
fig. 9 is een dergelijk blad afgebeeld. De bladeren van de Clematis 
zijn tegenoverstaand, d. w.z. er staan telkens twee tegenover 
elkander op dezelfde hoogte van den stengel. 

De bloemen staan, zooals in fig. 10 is afgebeeld, in groepen 
van drie of van zeven waarbij 
dan telkens de middelste bloem, 
die aan het eind van het bloem- 
stengeltje zit, het eerste open- 
gaat en pas daarna de twee 
zijdelingsche bloemen. Men 
spreekt bij dergelijke bloeiwij- 
zen waarbij de bloem aan het 
einde van den bloemstengel het 
eerste opengaat, in het alge- 
meen van middelpuntvliedende Fig. 10. Gevorkte bijschermen van de 
bloeiwijzen en in het geval van Clematis; de letters a, b, c duiden de 
de Clematis, waarbij aan de volgorde aan, oe bloemen zich 
bloemstengels telkens twee zij- Ten 
takjes tegelijk tegenover elkander ontstaan, van gevorkte bijschermen. 

Deze drie- of zeventallige bijschermen staan in de oksels van 
de hoogere bladeren van den stengel of zijn tot een eindelingsche 
pluim vereenigd. 


9 


Aan de bloemen van de Clematis vinden wij geen afzonderlijke 
kelk en bloemkroon, wij zouden in dit geval kunnen spreken 
van een bloemdek maar spreken hier toch liever van een kelk 
omdat wij, op grond van vergelijking met verschillende van hare 
familieleden mogen aannemen dat bij de Clematisbloem de bin- 
nenste krans van 
bloemblaadjes, de 
bloemkroon, niet 
tot ontwikkeling 
gekomen en de 
buitenste krans, de 
kelk, bloemkroon- 
achtig gekleurd is. 

Er zijn bĳ de 
Clematis vier even 
groote, losse, geel- 
achtig-witte kelk- 
blaadjes, een groot 
aantal, van veertig 
tot vijftig meeldra- 
den, en in het mid- 
den van de bloem 
eenige, drie tot tien 
stampers, waaraan 

vruchtbeginsel, 
stijl en stempel du1- 
delijk te onder- 
scheiden zijn. leder 

vruchtbeginsel 

ontwikkelt zich tot 
Sen afzonderlijk Fig. 11. Bloeiende tak van een in Indië in het wild 
vruchtje, WIJ heb- voorkomende Clematissoort. 

ben bij de Clematis, 

evenals bij de tjampaka met veelvoudige, vrije vruchten te doen. 
Bij het rijpen van de vruchtjes van de Clematis gaat de stijl 
niet verloren maar groeit in de lengte en ontwikkelt zich tot 
een lang veervormig vliegtoestel, zoodat de kleine vruchtjes ge- 
makkelijk door den wind kunnen worden medegevoerd. 

De Japansche Clematis komt in Indië alleen in gekweekten 
toestand voor, enkele andere soorten van dit geslacht kan men 


10 


echter hier en daar in het wild tusschen kreupelhout tegenkomen. 
Zoo komt o.a. op de asch- en lavavelden van de Goentoer de 
in fig. 11 afgebeelde Clematis zeer veel voor. Het geslacht 
Clematis is in tal van soorten over een groot gedeelte van de 
wereld verspreid, ook in Noord-West Europa vindt men een 
Clematissoort in het wild. Alle Clematissoorten klimmen, de 
meesten op overeenkomstige wijze als de Japansche. Opmerkelijk 
is nog dat de eerste blaadjes die 
zich aan de stengels ontwikkelen 
gewoonlijk miet geveerd zijn. Dit 
Is vooral zeer duidelijk bij jonge 
planten die nog geen lange sten- 
gels hebben. Pas wanneer de 
stengel wat langer geworden en 
de tijd om te klimmen gekomen 
is, ontwikkelen zich de geveerde 
bladeren met de lange bladsteel- 
tjes die bij het klimmen dienst 
doen. Wij hebben hier te maken 
met zoogenaamde jeugdvormen 
van het blad, in fig. 12 is een 
dergelijke jonge Clematisplant, 
die pas boven den grond kwam, 
afgebeeld. Bij de afgebeelde jonge 
plant vindt men nog slechts enkel- 
voudige bladeren, het blad van 
deze soort is echter gewoonlijk 
Fig. 12. Jonge Clematisplant met samengesteld, drietallig. De on- 
denshnoren Srán. He DIad: derste bladeren hebben nog korte 
stelen, bij het hoogste afgebeelde 
bladpaar ranken de bladstelen al. 

Behalve de enkele in het wild groeiende soorten van hetzelfde 
geslacht komen in Indië bijna geen andere familieleden van onze 
Japansche Clematis voor, hoog in het gebergte vindt men een 
enkele boterbloemsoort. De boterbloemen, die op de Hollandsche 
weilanden het geheele jaar door zoo veelvuldig aan te treffen 
zijn, behooren namelijk met verscheidene andere planten uit 
gematigde luchtstreken tot dezelfde familie als onze welbekende 
Japansche Clematis. 


(et 


De Roode Bruidstranen. 


Nog vaker dan de Japansche Clematis komt men in onze 
tuinen de roode bruidstranen tegen. Toch is ook deze plant oor- 
spronkelijk niet in Indië inheemsch en zij wordt er ook nooit in 
het wild aangetroffen, de plant is oorspronkelijk afkomstig uit 
tropisch Amerika maar wordt in alle tropische landen als sier- 
plant gekweekt. De roode bruidstranen laten zich zeer gemakkelijk 
uit zaad opkweeken, de 
plant kan wanneer zij goed 
groeit vele jaren in leven 
blijven zonder ‘ bijzondere 
zorgen te vereischen. Het 
is een forsche groeier die 
ook met schralen grond 
voor lief neemt, verscheidene 
meters hoog klimmen kan 
en soms geheele afdaken en 
muren met haar helderroode 
bloemen overdekt. 

Behalve de gewone hel- 
derroode komt er ook een 
witte variëteit van voor, deze 
witte variëteit van de roode 
bruidstranen onderscheidt 
zich alleen in de bloemkleur 
van de gewone, roode varië- 
teit, beide dragen dan ook 
dezelfde wetenschappelijke 
naam Antigonon leptopus. 
Men moet deze witte varië- 
teit van de roode bruidstranen vooral niet verwisselen met een 
andere, minder vaak gekweekte klimplant met groote, eindelingsche 
pluimen van kleine, witte bloempjes, die gewoonlijk witte bruids- 
tranen genoemd wordt, maar in het geheel niet met de roode 
bruidstranen verwant is. Deze zoogenaamde witte bruidstranen 
zijn wel inheemsch in Ned.-Indië, men komt deze plant ook in 
het wild af en toe tegen, haar wetenschappelijke naam is Porana 
volubilis. 

De oude gedeelten van den stengel der roode bruidstranen zijn 


Fig. 13. Bloeiende tak van de Roode 
Bruidstranen (verkleind). 


12 


houtig, de plant klimt met behulp van ranken. Ranken noemt 
men in het algemeen de draadvormige organen waarmede som- 
mige klimplanten zich aan hun steunsel vasthechten. Zoo kan 
men ook bij de Clematis van rankende bladsteeltjes spreken. De 
ranken van de roode bruidstranen zijn echter, zooals men op het 
eerste gezicht zien kan, geen vervormde bladeren of deelen van 
bladeren maar het zijn de uiteinden van de bloeitakken. Terwijl 
wij bij de Clematis met bladranken te doen hadden, leveren de 
roode bruidstranenons 
een voorbeeld van tak- 
ranken op. 

In fig. 13 is een 
bloetende tak van de 
roode bruidstranen af- 
gebeeld, men ziet hier 
zeer duidelijk hoe in 
den oksel vanieder blad 
een bloemdragende zij- 
tak ontstaat die aan 
het uiteinde vertakt 
en rankvormig ontwik- 
keld 15. 

De bladeren van deze 
bekende klimplant zijn 
hart- tot pijlvormig of 
driehoekig, met gol- 

Fig. 14. Chineesch gras (verkieind). venden rand, zij staan 

verspreid aan den sten- 

gel, zijn tamelijk lang gesteeld, de bladsteel is aan den voet 
stengelomvattend. 

De bloemen staan meestal in groepen van twee of drie bij 
elkander, in de oksels van kleine schutblaadjes. Er komt geen 
kelk en bloemkroon aan voor, maar een gekleurd bloemdek dat 
uit vijf losse blaadjes bestaat waarvan de buitenste twee veel 
grooter zijn dan de binnenste twee. Het vijfde staat tusschen de 
buitenste en binnenste in, zoowel wat de grootte als wat de 
plaatsing betreft. 

Er zijn acht meeldraden waarvan de helmdraden aan den voet 
tot een ring vergroeid zijn en er is een bovenstandig vrucht- 
beginsel met drie korte stijlen. De vrucht is een driekantig, één- 


15 


zadig droog vruchtje, een zoogenaamd 
dopvruchtje dat door de meegegroeide, 
later verdrogende bloemdekblaadjes 
wordt omhuld. 

De bloemen bevatten zeer veel honig 
en worden, evenals in Europa die van 
de verwante boekweit, zeer druk door 
bijen bezocht. De roode bruidstranen 
bloeien het geheele jaar door met een 
overvloed van bloemen. 

Verscheidene familieleden van de 


Fig. 15. Bloem van een Poly- 
gonum met honigkliertjes tus- 
schen de meeldraden (vergroot). 


roode bruidstranen komen in Indië voor. In tuinen ontmoet men 
af en toe een zeer eigenaardige plant, met platte, bandvormige, 


Fig. 16. Polygonum perfoliatum, een kleine 
stekelklimmer. 


groene stengels die 
alleen aan de uiteinden 
kleine blaadjes dragen, 
het zoogenaamde Chi- 
neesche gras. Hoewel 
deze plant, waarvan 
een takje in fig. 14 is 
afgebeeld, op het eerste 
gezicht niet de minste 
gelijkenis met de roode 
bruidstranen vertoont, 
wordt zij toch wegens 
de overeenkomst in 
bloembouw tot dezelf- 
de familie gebracht. 

De boekweit, die wij 
reeds noemden, wordt 
in het gebergte, o. a. 
bij Lembang wel eens 
gekweekt en is daar 
ook wel verwilderd te 
vinden. 

Van het geslacht 
Polygonwm komen ver- 
scheidene soorten in 
Indië voor, in de laag- 
vlakte enkele soorten 


14 


die niet bijzonder de aandacht trekken, op moerassige plaatsen, 
aan de kanten van slooten of op vochtig grasland maar in het 
gebergte een paar soorten die er zeer algemeen op eenigszins 
beschaduwde plaatsen aan te treffen zijn en die er onmiddellijk 
in het oog vallen door hun groeiwijze. De bloemen zijn bij het 
geslacht Polygomum veel kleiner dan bij de roode bruidstranen, 
maar vertoonen bij onderzoek met een vergrootglas eeu ongeveer 
overeenkomstigen bouw, een vijf bladig bloemdek, acht meeldraden, 
een bovenstandig vruchtbeginsel met drie stijlen, de vrucht 1s 
een éénzadig dopvruchtje. Opmerkelijk zijn hier nog de homig:- 
kliertjes aan den voet der meeldraden. In fig. 15 is een bloempje 
van een Polygomwwmsoort vergroot weergegeven. Opmerkelijk is 
vooral de in het gebergte op Java zeer algemeen verspreide, 
kleine, met behulp van stekels aan de stengels en bladstelen 
klimmende Polygonum perfoliatum, die in fig. 16 is afgebeeld. 


De Lotos, de Waterlelie en de Victoria regia. 


Van deze drie planten is de lotos wel het meest bekend, iedereen 
hier in Indië heeft de zeer groote rose bloemen wel eens gezien, 
misschien wel niet groeiend aan de plant maar 
toch zeker wel de afgesneden bloemen die in 
de groote steden niet zelden langs de deur 
worden verkocht. Ook de groote bladeren 
die weleens, evenals pisangbladeren, gebruikt 
worden om er spijzen op te leggen en de 
eetbare vruchten zijn welbekend. Behalve in 
het rose komen de lotosbloemen ook in het 
wit voor. De wetenschappelijke naam van de 
lotos 1s Nelwmbium speciosum. 

De lotosplant, die in fig. 17 sterk verkleind 
is afgebeeld, is een echte moeras- of in den 
bodem wortelende waterplant. Voor de Hin- 
doe’s is het een heilige, aan Brahma gewijde 


Fig. 17. Lotosplant 
met bloemen en 


vruchten. bloem, in de Boeddhistische beeldhouwkunst 
komt men het lotosmotief telkens tegen. Het 

water, waarin deze plant groeit moet niet te diep zijn, liefst 
niet veel dieper dan een halve meter, het mag ook niet brak 
zijn en de plant moet zeer veel licht hebben. Wanneer aan 


15 


deze drie voorwaarden voldaan is, laat de lotos zich zeer ge- 
makkelijk kweeken en wanneer men een enkele plant in een hoek 
van een vijvertje zet, breidt zich deze gewoonlijk binnen een 
jaar naar alle kanten tot op een afstand 
van een paar meter van de oorspronkelijke 
standplaats uit. Deze uitbreiding geschiedt 
door middel van de dikke, lange, onder 
de modder kruipende wortelstokken. De 
bladeren, bloemen en vruchten steken op 
lange stelen ver boven het water uit. De 
bladeren zijn schildvormig, d. w. z. dat de 
bladsteel niet aan den rand maar in het 
midden van de bladschijf is vastgehecht. 
De bloemen hebben vier of vijf kelkbladen, ER 
talrijke bloembladen en meeldraden en tal- vande ets 
rijke stampers. De plaatsing van de laatste 
is zeer eigenaardig, zij zijn weggedoken in uithollingen van een van 
boven vlakken, omgekeerd kegelvormigen, sponsachtigen bloem- 
bodem. De rijpe dopvruchtjes zitten later los in de uithollingen 
van den tot een schijnvrucht uitgegroeiden bloembodem. Een der- 
gelijke schijnvrucht is in fig. 18 af- 
gebeeld. Wanneer zij rijp zijn, breken 
deze schijnvruchten van den vrucht- 
steel af en blijven dan in het water 
ronddrijven totdat zij geheel verrot 
zijn. Langzamerhand, hier en daar, 
vallen de dopvruchtjes er uit en 
kunnen, vooral met overstroomingen, 
6 __zoodoende dikwijls tot op grooten 
afstand van de moederplant worden 
verspreid. 
Van het geslacht der echte water- 
Fig. 19. Diagram van de bloem _ lelies komen o.a. een soort in Neder- 
maande” Waterlelie. land en twee soorten in Ned.-Indië 
in het wild voor, Nymphaea Lotus 
met roode, rose of witte en Nymphaea stellata met blauwe of 
witte bloemen. De bladeren en bloemen drijven bij het geslacht 
Nymphaea aan de oppervlakte van het water, de bloem- en blad- 
stelen zijn hier veel slapper dan bij de lotos en zij kunnen ook 
veel langer worden, zoodat deze planten dan ook in dieper water 


Dd 


16 


kunnen groeien. De bloemen zijn wat kleiner dan die van de lotos 
maar vertoonen wat kelk, bloemkroon en meeldraden betreft veel 
overeenkomst. Een belangrijk punt van verschil is gelegen in den 
bouw van het vruchtbeginsel, bij Nymphaea is de vrucht een 
veelhokkige, veelzadige doosvrucht. 

In fig. 19 is een schematische dwarsdoorsnede door de bloem 
van een waterlelie, een zoogenaamd diagram geteekend. Men ziet 
de vier kelkbladen, de zeer talrijke bloembladen en meeldraden 
die in een spiraal gerangschikt zijn en langzamerhand in elkander 
overgaan en de in een kring gerangschikte, met elkander ver- 


Fig. 20. Victoria regia. 


groeide vruchtbladen. Kort nadat de bloemen van de waterlelies 
uitgebloeid zijn, buigt zich de vruchtsteel zoodanig dat de vruchten 
onder water rijpen. Wanneer de rijpe vrucht verrot, komen de 
zaden vrij. Deze zijn dan nog omgeven door een zakvormigen, 
luchthoudenden zaadmantel, stijgen dientengevolge naar de opper- 
vlakte van het water en kunnen daar nog geruimen tijd blijven 
ronddrijven totdat ook de zaadmantel verrot is en de eigenlijke 
zaadkorrel weer naar beneden zinkt om tot een nieuw plantje 
uit te groeien. 

De Victoria regia (Fig. 20), ten slotte, is niet in Ned.-Indië 
inheemsch maar in tropisch Zuid-Amerika, in het Amazonegebied. 
De familiegelijkenis met lotos en waterlelies is echter onmis- 
kenbaar, het is als het ware een waterlelie in het groot, met 


17 


eirkelronde, schildvormige, drijvende bladeren van omstreeks een 
meter middellijn, met een opstaanden rand, den bladsteel en den 
onderkant van het blad rijkelijk gestekeld. In vijvers hier in Indië 
en in broeikassen in botanische tuinen in Europa wordt de plant 
piet zelden gekweekt. 

Opmerkelijk is bij al de besproken waterlelieachtige planten 
nog het verschijnsel dat de blad- en bloemstelen inwendig wijde 
luchtgangen vertoonen, ongeveer overeenkomstig als ook in de 
bladsteel en bladscheede van 
de pisang worden aangetrof- ABL 
fen. Bij moeras- en in den {#, 
bodem wortelende water- 
planten, zooals de lotos, 
waterlelie en Victoria regia 
kunnen deze luchtgangen 
beteekenis hebben voor de 
ademhaling van de in de 
modder ondergedoken wor- 
telstokken en wortels. 

Dan verdient ten slotte 
nog vermelding dat bij al 
deze planten de eerste bla- 
deren die aan de kiemplant 
ontstaan, die nog geheel 
onder water zijn gedoken, 
anders van vorm zijn dan 
de latere, drijvende of boven 
het water uitstekende bla- Fig. 21. Kiemplant van een Victoria regia. 
deren. 

Zoo is in fig. 21 een kiemplantje van de Victoria regia afge- 
beeld, men ziet nog de zaadkorrel waaruit het plantje opgroeide 
en vier bladeren, 1, 2, 3, 4 die in deze volgorde zijn ontstaan. 
De bladeren 1, 2, 3 waren nog geheel ondergedoken, het vierde 
blad dreef reeds aan de oppervlakte maar het is toch nog zeer 
veel kleiner en het is nog niet schildvormig, het mist ook nog 
den opstaanden rand van de groote bladeren die aan de volwassen 
plant worden gevonden. 

Wij hebben hier weer met jeugdvormen van het blad te doen, 
zooals wij ook reeds bij Clematis leerden kennen. 


í 


Beknopt Leerboek Plantkuude. 2 


18 


Bolplanten en hun verwanten. 


De Hollandsche tulpen, hyacinthen en narcissen kan men in 
Indië niet kweeken maar de plantenfamilies waartoe deze be- 
hooren hebben toch in Indië ook enkele welbekende vertegen- 
woordigers die voor hunne beroemde Hollandsche familieleden 
niet onderdoen. 

In de eerste plaats kunnen wij als zoodanig noemen de in 
fig. 22 afgebeelde Crinum Asia- 
ticum, die op het eerste gezicht 
wel wat op een lelie gelijkt en 
dan ook in Indië zeer vaak lelie 
genoemd wordt. 

Deze plant komt overal langs 
de kusten van tropisch Azië 
op zandig terrein in het wild 
voor en wordt ook vaak als 
sierplant in onze tuinen ge- 
kweekt. Zooals ook het geval 
Is met vele van haar verwanten, 
is Crinum Asiaticum min of 
meer vergiftig. De plant heeft 
een grooten bol die op de 
gewone wijze gebouwd is, 
met een schijf waaruit de 
wortels ontspringen en tal- 
rijke elkander dicht omslu- 
tende vleezige schubben, de 

Fig. 22. Crinwum Asiaticum. zoogenaamde rokken. 

In de oksels van de rokken 
ontstaan hier en daar nieuwe bollen en ook de bloemstengels 
ontwikkelen zich hier. 

In onze Indische tuinen en ook bij de in bet wild groeiende 
Crinwm in streken waar het ook in den drogen tijd nog wel af 
en toe regent, sterven de bladeren gewoonlijk in het ongunstige 
Jaargetijde niet alle af, de plant groeit in den drogen tijd door 
zonder duidelijke rustperiode. In streken echter met een fellen 
drogen tijd en ook nabij de keerkringen, waar zich al een duidelijk 
verschil tusschen zomer en winter vertoont, zijn de Crinum’s 
echte overblijvende planten, die in het ongunstige jaargetijde al 


19 


hun blad verliezen en dezen tijd rustende overblijven door middel 
vanede in den grond verborgen bollen. Bij het begin van het 
gunstige jaargetijde vormt de plant dan snel nieuwe bladeren en 
bloemstengels. Wat het bloeien betreft is de invloed van het 
jaargetijde ook op onze in tuinen gekweekte Crinum’s nog dui- 
delijk genoeg; wanneer er op een langeren of korteren drogen 
tijd een paar zware regenbuien gevolgd zijn, ziet men gewoonlijk 
onze gekweekte Crimum’s zeer rijkelijk in bloei komen. De bla- 
deren van deze bolplant zijn alle grondstandig, lang en smal, 
evenwijdig-nervig, lintvormig. De onbebladerde, bruinroode, om- 
streeks een meter hooge bloemstengel draagt aan den top, vlak 
bij elkander, omstreeks een twaalftal kortgesteelde bloemen. 
Zoolang de bloemstengel nog niet zijn volkomen lengte bereikt 
heeft, zijn deze bloemen allen gezamenlijk ingesloten in een paar 
vliezige schutbladen, die later teruggeslagen worden en verdrogen. 
De bloemen gaan niet alle tegelijk open, iederen dag één, twee 
of drie en doordat elke bloem niet veel langer dan vier en twintig 
uur frisch blijft, zijn er zelden meer dan drie of vier tegelijk aan 
een bloemstengel geopend. De bloemen openen zich ’s avonds 
tegen zonsondergang, blijven ’s nachts en den geheelen volgenden 
dag frisch en verwelken in den loop van den tweeden nacht na 
het opengaan. Zij zijn eenigszins welriekend en worden in de 
avonduren druk bezocht door groote pijlstaartvlinders die er voor 
blijven zweven en er met hun lange roltong honig uitzuigen. De 
bloemen zijn regelmatig gebouwd, zeer groot, helderwit met rose 
gekleurd. Het vruchtbeginsel is onderstandig, driehokkig, met 
talrijke eitjes in ieder hokje. De stijl is lang en dun, draadvormig. 

Er zijn geen afzonderlijke kelk en bloemkroon maar twee in 
grootte en kleur overeenstemmende kransen elk van drie bloem- 
dekblaadjes. De blaadjes van beide kransen wisselen met elkander 
af en zijn met elkander vergroeid. Het bloemdek is trechter- 
vormig, de zes slippen zijn gewoonlijk min of meer naar buiten 
omgekruld. Er zijn zes meeldraden met lange helmdraden, die 
op het bloemdek zijn ingeplant. 

De vruchten van Crinum Asiaticum rijpen in onze tuinen 
slechts zelden, ook omdat de bloemstengels vaak worden afge- 
sneden voor het zoover is. Bij een andere, ook in onze tuinen 
veel voorkomende Crinum soort met iets breedere bladeren en 
zuiver witte bloemen ziet men dikwijls rijpe vruchten. De vrucht 
van Crinum heeft een dunnen, vliefigen vruchtwand die onregel- 


20 


matig openscheurt en bevat eenige zeer onregelmatig gevormde, 
groote zaden. Deze vertoonen een zeer dunne zaadhuid, een kleine 


O 
STN 
E3 
D Se 
k Con 
ROE 
ES 
dl 
Fig. 23. Diagram van 
een lelieachtige plant. 


kiem en sappig kiemwit. Als reservestof 
komt hier in het kiemwit namelijk geen 
zetmeel, vet of eiwit voor zooals in de 
meeste andere zaden het geval is maar op- 
geloste suiker. 

De zaden zoowel als de bollen van Orú- 
wvm kunnen een tijd lang in zeewater rond- 
drijven zonder af te sterven. Wanneer hier 
en daar het strand afbrokkelt door den golf- 
slag en de bollen van Crinmm zoodoende in 
zee terecht komen, kunnen zij op andere 


plaatsen weer aan land worden gespoeld en zoodoende de plant 


verspreiden. 


Bij de verwanten van Crinwm vinden 


wij altijd het uit twee kransen van drie 
blaadjes bestaande bloemdek terug, meest- 
al regelmatig, in enkele gevallen sym- 
metrisch ontwikkeld. In den regel zijn 
er ook zes meeldraden. De bloemdek- 
blaadjes zijn soms alle met elkander ver- 
groeid, soms alle vrij van elkander. Het 
in fig. 23 geteekende diagram geeft het 
laatste geval weer, men ziet duidelijk de 
twee met elkander afwisselende kransen 
van drie bloemdekblaadjes, de twee met 
elkander afwisselende kransen van drie 
meeldraden en het driehokkige vrucht- 
beginsel. De verwanten van Crinum zijn 
meerendeels overblijvende planten, hetzij 
met bollen of met 
stokken. Er is echter nog veel verschil 
wat het vruchtbeginsel betreft, men maakt 
dan ook onderscheid tusschen een familie 


knollen of wortel- 


der Narcisachtigen met een onderstandig Fig. 24. Taberoos 
en een familie der Lelieachtigen met een (Polianthes tuberosa). 
bovenstandig vruchtbeginsel. 

De Orinum’s behooren tot de Narcisachtigen, evenals bijv. ook 
de groote oranje „lelie” (Höppeastrum equestre) die zoo vaak in 


onze tuinen wordt gekweekt en die vooral opmerkelijk is doordat 
in het begin van den Westmoesson alle planten ongeveer gelijk- 
tijdig in bloei komen. Ook de tuberoos (fig. 24) en het chocolade 
bloempje behooren tot deze familie en ook de zoogenaamde 
„sterlelie” (fig. 25) met de gesteelde, ovale, kromnervige bladeren, 
het helderwitte, stervormige bloemdek en de eigenaardige groen- 
achtige bijkroon. 


Fig. 25. Sterlelie (Wucharis Amazonica) 
bol aangesneden. 


Fig. 26. Sanseviera, 


Van de Lelieachtigen noemen wij voorloopig de Uien, Knoflook 
enz. en de welbekende Sanseviera (fig. 26) waarvan de bloemen 
maar weinig in het oog vallen maar die vooral als bladplant de 
aandacht trekt door de stevige, opgerichte, zwaardvormige, grijs- 
achtig groene bladeren met onregelmatige dwarsbanden. 

Dan behooren gedeeltelijk tot de Lelieachtigen, gedeeltelijk tot 
de Nareisachtigen ook nog Agave, Aloë, Yucca en meer dergelijke 
groote woestijn- en steppenplanten met een roset van dikvleezige, 
stevige, stekelige bladeren en hooge bloemstengels. Bij sommige 


00) 


Agave's komen aan de eenige meters hooge bloemstengels eerst 
bloemen tot ontwikkeling die echter afvallen zonder vrucht te 


: Fig. 28. Broedknop van 
Fig. 27. Bloeiende Agave. een Agave, 


zetten. Daarna ontstaan er in grooten getale broedknoppen die 
gemakkelijk afbreken en waaruit nieuwe planten kunnen opgroeien. 

Ken bloeiende Agave is in fig. 27, een afzonderlijke broedknop 
in fig. 28 afgebeeld. 


De Aardappel en haar familieleden. 


De aardappel, Solanum tuberoswm, hoort niet in Indië maar 
in het gebergte van Zuid-Amerika thuis; eerst na de ontdekking 
van Amerika werd deze plant in Europa ingevoerd en het duurde 
nog geruimen tijd eer de aardappel de beteekenis als voedings- 
gewas kreeg die haar tegenwoordig bijna overal in de gematigde 
luchtstreek toekomt. De soortnaam tuberosum beteekent knol- 
dragend en heeft betrekking op het feit dat bij de aardappelplant 


28 


knollen voorkomen, wat bij de meeste andere soorten van dit 
geslacht niet het geval is. Hier in Indië worden aardappels op 
vrij groote schaal in het gebergte gekweekt, in sommige streken, 
bijv. in de omgeving van Sindanglaja, van Lembang en in de 
Tenger is de aardappelkultuur van zeer veel beteekenis. In 
gematigde luchtstreken worden aardappelen niet alleen verbouwd 
als voedingsgewas voor den mensch maar ook als veevoer en om 
er zetmeel uit te bereiden of spiritus uit te stoken. 

De aardappelknol is eigenlijk niets dan een kort, dik opgezwollen 
stengeltje waarin een zeer groote hoeveelheid reservevoedsel Is 
opgehoopt. De knoppen, die aan iederen stengel voorkomen, 
vinden wij aan den aardappelknol ook terug, men noemt ze in 
dit geval oogen. Zij zitten over de ge- 
heele oppervlakte van den knol verspreid. 
Wanneer een aardappelknol geplant is, 
groeien eenige oogen uit tot stengels, 
die al spoedig boven den grond komen, 
zich vertakken en een groot aantal bla- 
deren vormen. De oude knol wordt in 
den loop van eenige weken leeggezogen 
en verrot ten slotte. Wanneer de plant 
rijkelijk bebladerd is beginnen zich aan Fie do. Aumtanselenol 
het stengelgedeelte onder den grond, begin van de kieming. 
talrijke zijstengels te ontwikkelen, die 
echter niet boven den grond uitkomen maar ongeveer horizontaal 
groeien en waaraan ook geen groene bladeren voorkomen maar 
alleen kleine, kleurlooze schubben. Aan de toppen van deze 
onderaardsche zijstengels ontstaan talrijke, nieuwe aardappels. 
Na verloop van eenige maanden beginnen de bladeren te ver- 
welken en af te sterven, de knollen zijn dan rijp om geoogst 
te worden. Zij kunnen dan niet weer dadelijk gepoot worden en 
zouden ook wanneer zij in den grond bleven zitten niet dadelijk 
gaan ontkiemen, zij moeten eerst een rusttijd doormaken op over- 
eenkomstige wijze als bij de ontwikkeling van de plant in de 
gematigde streken het geval Is, waar ook de in den nazomer en 
herfst rijpende knollen pas in het volgende voorjaar ontkiemen. 

De bladeren van de aardappelplant staan verspreid, zij zijn 
zoogenaamd afgebroken gevind, d. w.z. dat telkens een paar 
groote blaadjes met een paar kleine afwisselt. De bloemen zijn 
regelmatig, vijftallig met een vergroeidbladigen vijftalligen kelk, 


24 


een vergroeidbladige stervormige vijftallige bloemkroon, vijf meel- 
draden met zeer korte helmdraden en lange kegelvormige helm- 
knoppen. De helmhokjes springen aan den top met een porie 
open. De helmdraden zijn niet met elkander vergroeid, de vijf 
helmknoppen zijn echter samengebogen en eenigszins met elkander 


Fig. 30. Aardappelplant met talrijke jonge knollen. 


verbonden. Het vruchtbeginsel is bovenstandig met een knop- 
vormigen stempel, het is tweehokkig met talrijke eitjes. De vrucht 
Is een sappige, veelzadige, ronde besvrucht. Bij de aardappelplant 
is deze vrucht oneetbaar en zelfs evenals het loof eenigermate 
vergiftig; bij verschillende andere soorten van hetzelfde geslacht 
zijn de vruchten echter wel eetbaar. Deze andere Solanwm soorten 
worden gewoonlijk terong genoemd, bij de gewoonlijk gekweekte 


25 


soort zijn de vruchten zeer groot, tot meer dan 20 centimeter 
lang, langwerpig van vorm, meestal donker 
paars gekleurd; bij verschillende in het wild 
als onkruid groeiende terong soorten zijn de 
vruchten veel kleiner, bolrond, meestal rood 
of oranje gekleurd. Bij zeer vele Solanum 
soorten, echter niet bij den aardappel, komen 
aan den stengel, de bladstelen en ook langs 
de groote nerven van het blad stekels voor. 
Het zijn meest kruidachtige planten of kleine Pia BIA 
heesters, sommige zijn groote heesters, een een Aardappel. 
enkele, niet in Indië inheemsche maar als sier- 

boom af en toe gekweekte soort is-boomvormig: Dit is de reuzen 


Fig. 32. Solanum giganteum, Blad, bloemen, afzonderlijke meeldraad 
en kelk met stamper. 


solanum, (Solanum giganteum) of aardappelboom, zoo genoemd 
wegens de groote gelijkenis van de bloemen met die van de 


26 


aardappel. Opvallend is bij deze plant vooral de eigenaardige 
verkleuring der bloemen die bij het opengaan donkerpaars zijn 
en dan langzamerhand verkleuren totdat zij ten slotte wit zijn. 
Ook een klimmende soort van dit geslacht, het bitterzoet, ziet 
men wel eens als sierplant in onze tuinen. De welbekende tomaat 
wordt gewoonlijk ook tot ditzelfde geslacht gerekend en heet 
dan Solanum Lycopersicum. 

Van andere familieleden van de aardappel verdient in de 
eerste plaats de lombok, tjabé of Spaansche peper vermelding. 
De bloemen zijn bij dit ge- 
slacht Capsicum over het 
algemeen wat kleiner dan bij 
de meeste Solanmwm soorten 
het geval is, zij vertoonen ech- 
ter denzelfden bouw en den- 
zelfden stervorm. Het belang- 
rijkste verschil is gelegen in 
de vrucht, bij de Capsicum 
soorten vinden wij een lang- 
gerekte, aan den top toege- 
spitste, leerachtige bes die in 
den vruchtwand en de zaden 
een uiterst scherp smakende 
stof bevat. Dit bestanddeel, 
capsaïcine, waaraan de Spaan- 

Fig. 33. Takje van de Doornappel sche peper haar waarde als 
(Datura stramondum). specerij ontleent, smaakt zoo 
scherp dat aan hoeveelheden 
van minder dan het millioenste deel van een gram nog zeer duidelijk 
de heete smaak te herkennen is. Van het geslacht Capsicum, 
dat oorspronkelijk ook in tropisch Amerika tehuis behoort, bestaan 
verschillende soorten die in alle tropische en gedeeltelijk ook mm 
verschillende subtropische landen worden gekweekt; gedeeltelijk 
kort levende, lage kruidachtige planten, gedeeltelijk houtige, langer 
levende heestertjes, sommige met groote, niet bijzonder scherp 
smakende roode, andere met kleine, buitengewoon scherpe, groene 
vruchten. 

Nog andere, welbekende planten die tot de familie van de 
aardappel behooren zijn de doornappel- of ketjoeboengsoorten, 
wetenschappelijke naam Datura, als vergiftige planten zeer be- 


Aid 


rucht. De bloemen zijn hier zeer groot, de bloemkroon is trechter- 
vormig, wit of paars, de bloembouw is echter in hoofdzaken dezelfde 
als bij de aardappel en de Spaansche peper. Eigenaardig 1s hier 
vooral de kelk, die zich bij het verwelken van de bloemen in 
tweeën verdeelt, het bovenstuk valt met de verwelkte bloemkroon 
af, het benedenstuk blijft als een manchet om den steel van de 
rijpende vrucht zitten. In onze fig. 33 is de groote vergroeid- 
bladige kelk van de geopende bloem en de manchetvormige 
kelkrest om den vruchtsteel duidelijk te herkennen. De naam 
doornappel heeft betrekking op de stekelige vrucht. In de laag- 
vlakte vindt men tamelijk vaak als onkruid de tamelijk lage 
soort die in fig. 33 is afgebeeld, in het gebergte vindt men, vooral 
op vochtige plaatsen, in ravijnen en aan de oevers van beekjes 
een grootere heestervormige soort met zeer groote, hangende, 
eenigszins welriekende bloemen. Deze soort komt men ook in 
andere tropische landen vaak als sierheester in de tuinen tegen, 
in het Fransch wordt zij bazuin van het laatste oordeel, (trom- 
pette du jugement) genoemd. De vruchten van deze soort zijn 
ongestekeld, komen echter op Java slechts bij zeer groote uit- 
zondering tot ontwikkeling. Ook een doornappelsoort met paarse 
bloemen komt men in onze tuinen af en toe als sierheester tegen. 

Als laatste familielid van de aardappel willen wij nog de 
tabak vermelden, ook oorspronkelijk uit tropisch Amerika afkom- 
stig maar tegenwoordig bij alle volkeren in alle tropische en 
subtropische landen en ook hier en daar in de gematigde lucht- 
streek een welbekende kultuurplant. Het is een zeer snelle groeier 
die bij zorgvuldige kultuur in 3 à 4 maanden meer dan 21/2 meter 
hoog worden kan en dan per plant tot 30 of meer groote bla- 
deren heeft, waarvan de grootste 50 tot 60 c.M. lang en half 
zoo breed zijn. Fig. 34 geeft ons een beeld van een dergelijken 
welig groeienden tabaksaanplant. De fraaie, meestal rose bloemen 
van de tabak zitten in een groote pluim aan den top van de 
plant, de bloemkroon is trechtervormig en de bloem vertoont 
overigens denzelfden bouw als de bloemen van de aardappel, de 
Spaansche peper en de doornappel. De vrucht is een doosvrucht 
die zeer talrijke fijne zaadjes bevat, er gaan er ongeveer 12000 
op een gram. Eén goed ontwikkelde plant kan omstreeks 300000 
zaadjes leveren. Bij het uitzaaien van de tabak wordt het zaad 
gewoonlijk met asch of zand vermengd ten einde het voldoende 
over de kweekbedden te kunnen verspreiden. 


98 | 


De bladeren van de tabaksplant worden gewoonlijk geplukt 
naarmate zij rijp worden en ondergaan dan een lange reeks be- 
werkingen, drogen, fermenteeren, sorteeren, voor zij eenige 
maanden nadat zij geplukt werden, geschikt zijn om gerookt te 
worden. Alle deelen van de tabaksplant en ook de bereide 
tabak, bevatten een zeer sterk werkend vergif, nicotine. Deze 


Fig. 34. Tabaksaanplant in Deli. 


naam is afgeleid van den wetenschappelijken naam van de tabaks- 
plant, Nicotiana. 

Vergiftige bestanddeelen komen over het algemeen in deze 
geheele familie veelvuldig voor, er behooren o.a. ook nog een 
paar zeer beruchte Europeesche gifplanten toe. 


De Papaja en de Passiebloemen. 


De papaja, Carica papaya, is een zeer snel groeiende lage 
boom met een niet of weinig vertakten stam, die aan den top een 
aantal groote, langgesteelde bladeren draagt. Het hout van den 
stam Is zeer week en de boom wordt dan ook niet ouder dan 
een jaar of vijf. Reeds op een leeftijd van één jaar draagt deze 
boom vrucht. De plant wordt in alle tropische landen gekweekt 


29 


en is waarschijnlijk afkomstig uit Midden-Amerika. De vruchten 
lijken uitwendig wel wat op meloenen en in het Duitsch wordt 
de papaja dan ook Melonenbaum genoemd. De bladeren zitten 
verspreid aan den stam en laten bij het afvallen duidelijke blad- 
htteekens achter, deze hitteekens worden, naarmate de stam in 
de dikte groeit, hoe langer hoe grooter 
en men kan, lang nadat de bladeren af- 
gevallen zijn, aan een stamstuk van de 
papaja nog zien hoe de bladeren gezeten 
hebben. Men kan aan een dergelijk stam- 
stuk van de papaja zeer gemakkelijk deze 
rangschikking der bladeren of bladstelling 
nagaan wanneer men om den stam zoo- 
danig een touwtje spant dat dit achter- 
eenvolgens over het midden van alle blad- 
htteekens loopt. Dit touwtje loopt dan als 
een schroeflijn rondom den stengel en 
men kan dan de bladhitteekens achtereen- 
volgens nummeren, 1, 2, 3, enz. Het blijkt 
dan dat de opvolgende hitteekens langs 
de schroeflijn zoodanig geplaatst zijn dat 
telkens twee op elkander volgende, van 
het midden tot het midden gemeten, °/; 
van den stengelomtrek van elkander ver- 
wijderd zijn. Wanneer wij dus de schroef- 
lijn volgen van het eerste tot het zesde 
blad, hebben wij vijfmaal dezen afstand 
van % deel van den stengelomtrek af- 
gelegd, moeten dus tweemaal den stam 
rondgegaan zijn en ons weer recht boven 
het eerste hitteeken bevinden. Zoo moet onee 

ook weer het elfde, recht boven het zesde ke ee 
en eerste hitteeken staan. Eveneens staan schroeflijn. 

het 2de, 7de en 12de litteeken en zoo ook 

het 5de en 10de recht boven elkander aan den achterkant van 
het afgebeelde stamstuk. Het 14de en 9de hitteeken staan recht 
boven het vierde, aan de voorzijde van het afgebeelde stamstuk 
dicht bij den rand rechts, het Sste en 13de ook weer recht boven 
het derde, dicht bij den rand links. De breuk %5 noemen wij in 
dit geval de bladstellingsbreuk van de papaja. Bij vele andere 


50 


planten komt deze zelfde bladstellingsbreuk voor, maar behalve 
deze kan men ook verschillende andere breuken aantreffen. 

Het blad van de papaja is min of meer schildvormig, het is 
zeer diep handdeelig ingesneden, meestal met zeven of negen 
slippen die zelf ook weer ingesneden zijn. 


fj 7 


Fig. 36. Blad, vrouwelijke bloem en trosje mannelijke bloemen van de Papaja. 


Het is een welbekend feit dat aan de meeste papajaboomen 
de vruchten zeer kort gesteeld zijn en vlak onder of tusschen 
de bladeren zitten, maar dat er ook papajaboomen voorkomen 
die lange, hangende bloemtrossen voortbrengen waaraan zich 
echter slechts zelden en dan nog slechts enkele kleine en minder- 
smakelijke vruchten ontwikkelen. Onderzoekt men dit verschijnsel 
nader dan vindt men aan de gewone papajaboomen tamelijk 
groote bloemen die wt een kleinen vergroeidbladigen, vijftalligen- 


òl 


kelk, vijf losse, vleezige, geelachtiggroene bloemkroonbladeren en 
een bovenstandig vruchtbeginsel bestaan, met vijf, bijna zittende, 
gewoonlijk franjevormig ingesneden stempels. Dergelijke bloemen 
die wel een stamper maar geen meeldraden bevatten noemt men 
vrouwelijke bloemen. | 

De bloemen aan de andere papajaboomen met de lange, hangende 
bloemtrossen zijn veel kleiner, zij vertoonen ook een vijftalligen, klei- 
nen vergroeidbladigen 
kelk, een vergroeid- 
bladige, trompetvor- 
mige bloemkroon met 
een lange buis en vijf 
groote slippen en tien 
meeldraden, vijf zit- 
tende en vijf met korte 
helmdraden. Soms is 
er in het geheel geen, 
soms een klein slecht 
ontwikkeld vruchtbe- SET 
ginsel. Dergelijke bloe- 
mep die wel meeldra- 
den maar geen goed 
ontwikkelden stamper 
bevatten noemt men £ 
mannelijke bloemen. 
Omdat men bij de pa- 
paja de mannelijke en 
de vrouwelijke bloe- 
men aan verschillende Fig. 37. Een Passiebloem. 
exemplaren vindt, 
noemt men deze plant tweehuizig. Bij uitzondering komen aan de 
mannelijke papajaboomen enkele vrouwelijke of tweeslachtige 
bloemen voor, waaruit zich dan de vruchten ontwikkelen kunnen 
die men soms aan deze boomen vindt. 

De vrucht van de papaja is een vleezige besvrucht die aan 
vijf wandstandige zaadlijsten een zeer groot aantal zwarte zaden 
bevat. 

De bladeren, de stam en de onrijpe vruchten van de papaja- 
boom bevatten veel melksap, waarin een stof voorkomt, een zoo- 
genaamd ferment of enzym, dat evenals een dergelijk bestanddeel 


32 


uit het maagsap van mensch en dier verterend werkt op vleesch. 

Tot de familie waar de papaja toe behoort, rekent men slechts 
betrekkelijk weinige plantensoorten. Tamelijk na verwant met 
de papaja is het geslacht der passiebloemen, dat soms tot een 
afzonderlijke familie wordt gerekend maar door andere plant- 
kundigen met de papaja tot één familie wordt vereenigd. 

De passiebloemen — Passiflora — zijn rankende klimplanten 
met groote, zeer eigenaardig gevormde bloemen, de kelk vergroeid- 
bladig met een zeer korte buis en vijf (of vier) groote slippen, 
die aan den binnenkant gewoonlijk gekleurd zijn, vijf (of vier) losse 
bloemkroonbladen, slechts weinig grooter dan de kelkslippen en 
een zeer eigenaardige bijkroon die uit talrijke, gekleurde vleezige 
draden bestaat. De vijf meeldraden en het vruchtbeginsel zitten 
op een gemeenschappelijk steeltje, een zoogenaamden stamper- 
drager, midden in de bloem. Het vruchtbeginsel vertoont drie 
stijlen met knotsvormige stempels. De vrucht is een sappige 
besvrucht met talrijke zaden. 

De bladeren zijn zeer verschillend van vorm, soms gaafrandig 
soms diep gedeeld, de bladstelling is verspreid. De ranken die 
zich gewoonlijk op lateren leeftijd kurketrekkervormig oprollen, 
zitten in de bladoksels. 

Een uitheemsche soort, de marquisaat, wordt wegens de groote, 
eetbare vruchten wel eens aangeplant, enkele andere uitheemsche 
soorten worden wel eens als sierplanten gekweekt, enkele soorten 
treft men ook in Indië in het wild aan, eene daarvan — Passi- 
flora foetida — komt zeer veel tusschen het kreupelhout als 
onkruid voor. 


De Kokospalm of Klapper en de Nipahpalm. 


De kokospalm of klapperboom is waarschijnlijk wit tropisch 
Amerika afkomstig maar vermoedelijk reeds in voor-historische 
tijden overgebracht naar Zuid-Oost-Azië waar deze plant tegen- 
woordig een van de belangrijkste kultuurgewassen is. Vooral 
in streken waar geen al te felle droge tijd heerscht en waar nog 
geen duidelijk verschil is tusschen een warmen zomer en een 
koelen wintertijd, voelt zich deze palm thuis. In de nabijheid der 
keerkringen is het in den wintertijd al te koel voor een goede 
ontwikkeling van den klapper, in Hongkong op 22° N.B. of in 
Rio de Janeiro op 23° Z.B. lijdt de klapperboom nog slechts een 


ap) 


kwijnend bestaan en brengt geen of ternauwernood vruchten voort. 
Er zijn in Indië ook wel hooger gelegen streken in het binnen- 
land waar de klapperboom zeer goed groeit en zeer rijkelijk 
vrucht draagt, bijv. in de omgeving van Garoet of rondom het 
meer van Singkara, maar over het algemeen ontwikkelt zich deze 
palm het best in de laagvlakte, bij voorkeur zelfs in de nabijheid 
van het zeestrand. De meeste van de tallooze kleine eilandjes in 
den Indischen en Stillen Oceaan, tusschen 15° N.B. en 15° Z.B. 
zijn omgeven door een gordel van klapperboomen. Meerendeels 
zijn deze klapperboomen door menschenhand geplant, maar ten 
deele komen deze klapper- 
boomen op het strand van 
vulkanische en koraaleilan- 
den van zelf op, uit vruchten 
die er door den golfslag 
aan land zijn geworpen. Op 
Krakatau en de naburige 
eilanden waar bij de groote 
uitbarsting van 1883 de ge- 
heele plantengroei totaal uit- 
geroeid werd, vindt men 
tegenwoordig in de nieuw 
ontwikkelde strandbosschen 
ook enkele klapperboomen 
die er ongetwijfeld zonder 
eenig toedoen van den stam of een stengel zonder diktegroei, 
mensch zijn opgegroeid. De (palmstam, suikerriet- of maïsstengel). 
groote holle kern en de dikke 
vezelige bast maken de klappernoot zeer geschikt om lang te 
blijven drijven en het kiemvermogen gaat niet verloren, ook 
wanneer de vrucht eenige weken ronddrijft en door de een of 
andere zeestrooming voortgestuwd, een grooten afstand aflegt. 
De klapperboom kan omstreeks honderd jaar oud en meer dan 
25 Meter hoog worden. De stam is recht en onvertakt en heeft 
overal ongeveer dezelfde middellijn; alleen aan den voet waar er 
talrijke wortels uit ontspringen is de stam dikwijls wat verdikt. 
De stam van den kokospalm en van andere palmen groeit ook 
niet in de dikte, een boom van zestig jaar oud is niet dikker 
maar alleen langer dan een van zes jaar. Aan een dwars door- 
gezaagden klapperstam ziet men dat deze niet, zooals bijv. bij 
Beknopt Leerboek Plantkunde. 3 


Fig. 38. Dwarsdoorsnede door een boom- 


34 


een assem-, djoear- of mangaboom wel het geval is, uit bast en hout 
bestaat. Men vindt er ook geen jaarringen maar ziet alleen talrijke 
over de snijvlakte verspreide stippels, dit zijn de dwarsdoorgesneden 
vaatbundels. Deze vaatbundels hebben voor de plant een zeer 
groote beteekenis, hierin wordt het door de wortels opgenomen 
water en ander voedsel naar de bladeren vervoerd. Bij boom- 
stammen die wel in de dikte groeien vinden wij in het hout 
gewoonlijk duidelijke jaarringen, het vervoer van het door de 
wortels opgenomen water en ander voedsel vindt hier plaats in 


Fig. 39. Dwarsdoorsnede door den stam van een boom 
die wel in de dikte groeit. 


de buitenste weekere lagen van het hout, het zoogenaamde 
splinthout. Men vindt hier op de grens van hout en bast een dun 
laagje, het zoogenaamde cambium, van waaruit naar binnen toe 
telkens nieuw hout en naar buiten toe telkens nieuwe bast wordt 
gevormd. Bij een dergelijken boomstam zijn van den bast de 
binnenste, van het hout de buitenste lagen het jongst. In fig. 38 
en fig. 39 zijn doorsneden geteekend door den stam van een boom 
die niet en die wel in de dikte groeit. 

De stam draagt alleen aan den top bladeren. Deze zijn geveerd, 
omstreeks 4 meter lang, met een zeer stevigen, aan den voet 
sterk verbreeden algemeenen bladsteel. Deze verbreede voet 
omvat gedeeltelijk den stam en is aan de randen van een vezelig 


95 


aanhangsel voorzien. De blaadjes zijn stevig, lijnvormig, de 
stevigheid berust vooral op de zeer sterke middennerf die door 
het blaadje heen loopt. Wanneer men de jonge, nog niet ont- 
plooide bladeren onderzoekt, blijkt het dat hier de blaadjes nog 
samenhangen, de bladschijf is hier nog ongedeeld. Bij het ont- 
plooien van het blad scheuren, tengevolge van de strekking van 
den algemeenen bladsteel, de blaadjes zich van elkander los. 
Het blad is bij den klapper en andere vederpalmen in aanleg 


Fig. 40. A. Bloeikolf van de Klapper met schutblad, B. takje 

van de bloeikolf met een vrouwelijke en enkele, mannelijke 

bloemen. C. Mannelijke bloem, 1 van boven, 2 van onderen 
gezien, k. kelk, kr. kroon, m. meeldraad. 


enkelvoudig maar wordt bij het uitgroeien geveerd doordat de 
blaadjes van elkander losscheuren. 

Aan den top van den stam, goed omhuld en beschut door de 
bladvoeten van de jonge bladeren vindt men den grooten eindknop, 
waaruit de nieuwe geledingen van den stam en de nieuwe bla- 
deren ontstaan. Deze eindknop vormt de welbekende palmkool. 

De klapperboom begint op een leeftijd van een jaar of acht 
bloeiwijzen te vormen en gaat hiermede dan geregeld verder 
door. In den oksel van ieder blad dat nieuw gevormd wordt, 
ontstaat een bloeikolf, die tijdens haar ontwikkeling in een groot, 


86 


stevig, leerachtig schutblad, de bloeischeede, ingesloten is. De 
bloeikolf is vertakt, aan iederen tak komt een zeer groot aantal 
zittende bloempjes voor. Verreweg de meeste van deze zijn klein 
en bestaan uit twee kransen van drie harde, leerachtige blaadjes 
en twee maal drie meeldraden. 
Er komt geen goed ontwikkeld 
vruchtbeginsel in voor, het zijn 
dus mannelijke bloempjes. Onder 
aan de takken van de bloeikolf 


vindt men enkele groo- 
te, vrouwelijke bloe- 
men, die ook twee 
kransen van drie har- 
de, leerachtige bloem- 
blaadjes maar dan in- 
plaats van meeldraden 
een groot vruchtbegin- 
sel vertoonen. 

De klapper is een 
éénhuizige plant, er 
zijn afzonderlijke man- 
neluike en vrouwelijke 
bloemen maar deze ko- 

Fig. 41. Ontkiemende Klapper, doorgezaagd. men te samen aan het- 
zelfde exemplaar voor. 

Het vruchtbeginsel van den klapper is driehokkig, elk hokje 
bevat één eitje. Slechts een van de drie eitjes uit het vrucht- 
beginsel ontwikkelt zich echter tot een zaad. De vrucht van den 
klapper is een steenvrucht, d. w.z. dat de vruchtwand uit drie 
lagen bestaat, waarvan de binnenste, de batok, steenhard is. 
De buitenste laag van den vruchtwand is dun, glad, groen of 
bruin gekleurd, de middelste laag is sponsachtig, vezelig. 


37 


‘ounSe[ uoa UBA 19A90 uop ueg vowjedyed 


Ì 


N ue vowoogradder 


‘or 


SLI 


58 


Binnen in de batok vindt men het zaad met een dunne, 
vliezige zaadhuid die tegen den binnenwand van de batok aanligt. 
Het zaad bevat veel vetrijk kiemwit, het vleesch, met een 
groote holte in het midden die oorspronkelijk met vocht gevuld is. 
In het kiemwit higt aan den eenen kant, den steelkant, daar 
waar de batok drie oogen vertoont, een kleine kiem. Bij de 
kieming komt het jonge plantje door één van de drie oogen 
naar buiten. Het kiemplantje ver- 
toont eerst eenige scheedevormige 
bladeren, langzamerhand volgen bla- 
deren met een steel waarvan de 
blaadjes blijven samenhangen ;iedere 
nieuwe geleding van den stam is 
dikker dan de voorafgaande totdat 
op een leeftijd van anderhalf à twee 
jaar er normale bladeren gevormd 
worden en geledingen die de nor- 
male dikte vertoonen. De wortels 
van het kiemplantje blijven de eerste 
maanden binnen in de vezelige 
vruchtschil verborgen, eerst wanneer 
de kiemplant een tamelijke grootte 
heeft bereikt, breken zij uit de vrucht- 
schil naar buiten. Een hoofdwortel 
of penwortel vindt men aan de klap- 
perboomen niet, de wortels van den 
7 5 klapperboom en van andere palmen 
Eer 4e Weele vin de Nipak: zijn alle zoogenaamde bij wortels, die 
palm, iets verkleind. uit de geledingen van den stengel 
ontspringen. Binnen in de holte van 

het zaad vindt men bij den kiemenden klapper een eigenaardig 
sponsachtig lichaam, de kentos. Door bemiddeling van dit orgaan 
wordt het vleesch langzamerhand opgezogen om voor den groei 
van de jonge kiemplant gebruikt te worden. 
Van de zeer talrijke familieleden van den klapper noemen wij 
er voorloopig slechts één, de nipahpalm die op moerassig terrein, 
nabij de zeekust, aan de oevers van riviermondingen en lagunen 
overal in Indië wordt aangetroffen en daar dan niet zelden in 
gezelschap van den klapper is te vinden. In fig. 42 zien wij deze 
twee vertegenwoordigers van de groote familie der palmen te 


59 


samen groeien. De vruchten van den nipahpalm (fig. 48) kunnen 
evenals de klappernoten zeer lang in zeewater blijven drijven 
zonder hun kiemvermogen te verliezen, men vindt ze zeer vaak 
aan het strand aangespoeld. 


De Kembang sepatoe, de Waroe, de Katoen 
en de Kapok. 


De gewone kembang sepatoe of Chineesche: roos — Hibiscus 
rosa sinensis — is in Indië zoo algemeen dat niemand er meer 
naar kijkt en dat de plant | 5 
gewoonlijk alleen maar / 


gebruikt wordt om er 
heggen mee te planten. 
Alleen menschen die pas 
in Indië gekomen en nooit 
in andere tropische lan- 
den geweest zijn, bewon- 
deren de groote, sierlijk 
gevormde, helderroode 
bloemen van deze plant. 
Er zijn miet veel erven 
en tuinen in Indië waar 
de kembang sepatoe niet 
het geheele jaar door in 
bloei is te vinden. Deze 
plant zet in Indië nooit 
vrucht maar zij laat zich Fig. 44. Bloeiend takje van de Kembang 
zeer gemakkelijk stekken sepatoe. 

en wordt dan ook altijd 

op deze wijze vermenigvuldigd. Van ouds is de kembang sepatoe 
overal in den Indischen en Australischen archipel in kultuur; in 
oude plaatwerken van twee eeuwen en meer geleden vindt men er al 
afbeeldingen van, niet alleen van de gewone soort met enkele 
maar ook van die met gevulde of dubbele bloemen. Zooals dit 
met vele sinds langen tijd gekweekte sierplanten het geval is, 
komen er ook anders gekleurde variëteiten van de kembang 
sepatoe voor, met rose en met geel gekleurde, beide ook weer 
zoowel met enkele als met gevulde bloemen. 


40 


In de gevulde bloemen van de kembang sepatoe is bijzonder 
duidelijk te zien hoe de verdubbeling van de bloem tot stand 
komt doordat de meeldraden ten deele door bloemkroonblaadjes 
vervangen of bloembladachtig ontwikkeld zijn. Men vindt er 
gewoonlijk allerlei overgangsvormen van meeldraden in bloem- 
kroonblaadjes. 

De gewone kembang sepatoe is een heester met verspreide, 
langgesteelde, toegespitst eironde, gezaagde bladeren met afval- 
lende, kleine steunblaadjes. De bloemen zijn langgesteeld en staan 
afzonderlijk in de bladoksels, zij zijn regelmatig met vijf losse 
bloemkroonbladen en een vergroeidbladigen kelk, die nog door 
een krans van kleine groene blaadjes, een zoogenaamden bijkelk 
omgeven wordt. De ondereinden van de helmdraden der zeer 
talrijke meeldraden zijn met elkander vergroeid tot een lange 
buis die het vruchtbeginsel en den stijl omgeeft. Wanneer men 
met een speld of naald voorzichtig de meeldradenbuis van onderen 
tot boven openscheurt, kan men het vruchtbeginsel met den stijl 
er uit vrijmaken. Het bovenstandige vruchtbeginsel is vijfhokkig 
maar de vrucht wordt op Java nooit rijp. De zeer lange stijl 
splitst zich aan den top in vijf takjes die ieder een donkerrooden, 
knopvormigen stempel dragen. 

Behalve de gewone kembang sepatoe ziet men ook niet zelden 
een andere soort van dit geslacht die zich hoofdzakelijk onder- 
scheidt door de diep franjevormig ingesneden bloemkroonblaadjes. 
Deze soort, Hibiscus schizopetalus, is uit Zanzibar afkomstig en 
nog niet zoo bijzonder lang in Indië in kultuur. 

Tot hetzelfde geslacht als de kembang sepatoe behoort ook de 
waroe, Hibiscus tiliaceus, die door de oude schrijvers over 
Indische planten gewoonlijk Indische linde werd genoemd, omdat 
de bladeren een overeenkomstigen hartvorm vertoonen als bij de 
Europeesche linde het geval is. 

Men kan dezen boom aan het zeestrand en aan den oever van 
zout- en brakwater zeer vaak in het wild aantreffen, de zaden 
kunnen op overeenkomstige wijze al$ de vruchten van de kokos 
en de nipahpalm langen tijd in zee blijven drijven en dan, wan- 
neer zij door den golfslag aan het strand zijn geworpen, tot 
nieuwe boomen opgroeien. Zoo zijn deze zaden in den loop der 
tijden door zeestroomingen blijkbaar naar alle tropische stranden 
verspreid en men vindt de waroe dan ook in het wild niet 
alleen langs de tropisch Aziatische kusten en aan het strand 


41 


der Australische eilanden maar eveneens in Afrika en Amerika. 

Ook gekweekt ziet men in Indië de waroe vaak, de boom 
groeit snel en laat zich zeer gemakkelijk uit stekken opkweeken 
zoodat men van een nieuwen aanplant van waroeboomen zonder 
veel moeite heel spoedig schaduw krijgen kan. Daarbij is de 
boom sterk en taai, hij laat zich op allerlei wijzen mishandelen 
en blijft dan toch in het leven. Het weeke hout is voor sommige 
doeleinden bijzonder geschikt en wit den bast kan een minder- 
waardig soort touw gedraaid worden. 

De waroe is een lage boom met laag bij den grond vertakten 
stam. De gesteelde, hartvormige bladeren zijn dichtbehaard en 
staan verspreid aan de takken. Aan den voet van den bladsteel 
van de jongste, reeds ontplooide bladeren treft men een paar 
groote steunblaadjes aan, die als knopschubben de nog niet ont- 
plooide, jongere bladeren omhullen. Naarmate er zich nieuwe 
bladeren ontplooien, vallen de steunblaadjes van de oudere 
bladeren af. 

De groote, gele bloemen vertoonen een overeenkomstigen bouw 
als die van de kembang sepatoe, zij openen zich ’s morgens en 
vallen ’s namiddags af. De vrucht is een droge, met vijf kleppen 
openspringende doosvrucht. Het vruchtbeginsel is vijfhokkig maar 
tijdens het rijpen van de vrucht vormt er zich in ieder hokje 
een zoogenaamd valsch tusschenschot, zoodat de rijpe vrucht 
tienhokkig is. Elk hokje bevat enkele zaden. 

Tamelijk na verwant met het geslacht waartoe de waroe en de 
kembang sepatoe behooren, is het geslacht Gossypium, waartoe 
de verschillende katoensoorten worden gerekend. Er zijn ver- 
scheidene soorten van dit geslacht in verschillende tropische en 
subtropische landen in kultuur, ter wille van de lange zaadpluis- 
haren waarmede de zaden zijn bedekt. Voor de verwerking van 
de katoen tot garens en weefsels is vooral de lengte van deze 
zaadpluisharen van belang, bij de Amerikaansche, zoogenaamd 
langstapelige verscheidenheden zijn deze vezels 4 tot 5 cM., bij 
de minderwaardige Indische soorten slechts 2 tot 3 cM. lang. 

Het zijn kruiden of heesters, soms lage boomen met hand- 
lobbige bladeren. De groote bloemen staan afzonderlijk in de 
bladoksels en vertoonen in bouw veel overeenkomst met die van 
de kembang sepatoe en de waroe. De bijkelk bestaat hier echter 
uit drie groote hartvormige blaadjes die de rijpende vrucht blijven 
omsluiten. De kelk zelf is klein en vergroeidbladig, de vijf losse 


42 


bloemkroonbladen zijn meestal geel, soms purper gekleurd. De 
tot een buis vergroeide meeldraden, het bovenstandige vrucht- 
beginsel, de lange, aan den top gespleten stijl stemmen met de 
overeenkomstige deelen van waroe en kembang sepatoe overeen. 
De vrucht is een drie- tot vijfkleppige doosvrucht. De kruidachtige 
katoensoorten die verbouwd worden in de landen waar de kul- 
tuur op een hoogen trap staat, hebben slechts een korten groeitijd; 
vijftien weken na het zaaien kan deze katoen reeds geplukt 
worden. De katoenplant is 
over het algemeen zeer on- 
derhevig aan allerlei ziekten 
en plagen en de kruidachtige 
soorten zijn bovendien zeer 
gevoelig voor de weers- 
gesteldheid, zij verlangen 
veel regen in het begin van 
den groeitijd maar na den 
bloei droogte, tijdens het 
rijpen van de vruchten en 
vooral in den oogsttijd. 

De belangrijkste katoen- 
kultuur vindt men tegen- 
woordig in ede zuidelijke 
staten van Noord-Amerika, 
in Voor-Indië en in Egypte. 

Fig. 45. Katoen, takje met bloemen In Ned.-Indië is de katoen- 

enen dee kultuur van ouds inheemsch, 

zij is er echter tengevolge 

van den invoer van katoenen garens en katoenen weefsels uit 

Europa langzamerhand achteruitgegaan. Tegenwoordig wordt er 

moeite gedaan om deze kultuur, die in Palembang en in Japara 
nog van veel beteekenis is, weer aan te moedigen. 

Als laatste familielid van de kembang sepatoe noemen wij nog 
de kapok, Wriodendron pentandrum. De eigenaardige groeiwijze 
van dezen boom, met de zeer ijle, in den drogen tijd geheel 
bladerlooze kroon en de lange, rechte, horizontaal afstaande takken 
is aan iedereen in Indië welbekend. De plant hoort oorspronkelijk 
misschien in Engelsch-Indië thuis maar wordt in Ned.-Indië zeer 
veel geplant langs wegen, op erven en ook op groote landbouw- 
ondernemingen. 


45 


Bij jonge exemplaren is de stam gewoonlijk met scherpe stekels 
bezet. De bladeren staan verspreid, meestal dicht opeengedrongen 
aan de toppen der takken, zij zijn handvormig, vijf tot negen- 
tallig. De bloemen zijn tamelijk groot en staan in kleine groepen 
in de bladoksels. De boom bloeit gewoonlijk op Java in Mei 
en Juni, de vruchten rijpen in omstreeks drie maanden, zoodat 
men in Augustus en September de kapokboomen, die dan geen 
enkel blad meer dragen, vol rijpe vruchten hangen ziet. 

De kelk is vergroeidbladig, vijftallig, aan de vrucht blijvend, 
de bloemkroon is eveneens vijftallig, geelachtig, de blaadjes 
hangen aan den 
voet eenigszins 
samen. De helm- 
draden zijn aan 
den voet tot een 
buis vergroeid, 
deze buis splitst 
zich in vijf slip- 
pen, iedere slip 
met twee tot vier 


helmknoppen. 
Het vruchtbe- E el 
ginsel is boven- EN ANN Tg 
. . \ ESTE hi en DPS nn 0 EFS: 
standig, vijfhok- ge Nin Eese al EEN Lr 


kig, in 1 ze 
5 5, teder hok Fig. 46. Kapokboomen en Waroeboomen, de laatste 
je twee rijen za- raisvormd door voortdurende mishandeling. 


den. De vrucht 

is langwerpig, omstreeks een decimeter lang en springt met 
kleppen open. De kapokvezels moeten niet, zooals de katoenvezels, 
als uitgroeisels van de zaadhuid worden beschouwd, maar als 
uitgroeisels van de binnenzijde van den vruchtwand. Bij het rijpen 
van de vrucht laten deze haren los en blijven dan los om de zaden 
heen zitten. 

De kapokvezel kan niet versponnen worden zooals de katoen, 
maar levert een uitstekend vullingsmateriaal voor kussens, matras- 
sen, reddinggordels, enz. De zaden bevatten veel olie die er 
uitgeperst kan worden; de perskoeken — boengkil — kunnen 
als veevoeder of als meststof worden gebruikt. 

Op Java wordt alleen kapok van onzen welbekenden kapokboom 
of randoe (fig. 46) gewonnen, in andere tropische landen, Voor- 


Jt 


Indië en Zuid-Amerika, wint men deze vezelstof ook van een 
paar andere, naverwante boomsoorten. 


De Djoear en diens naaste verwanten. 


Twintig jaar geleden werd de djoear, Cassia florida of Cassia 
siamea, overal op Java en ook in andere streken van Indië als 
schaduwboom langs de wegen geplant, 
omdat de boom zoo snel groeit, veel 
sneller dan de vroeger meestal als scha- 
duwboom geplante assem. De djoear geeft 
dus spoedig schaduw en men beschouwde 
het ook als een voordeel dat deze boom 
in den drogen tijd niet kaal staat. 

In de laatste jaren komt men echter 
van het planten van de djoear als schaduw- 
boom weer meer en meer terug; de 
schaduw die de djoear geeft is eigenlijk 
al te zwaar, zoodat de met djoear’s be- 
schaduwde wegen niet goed opdrogen. 
Daarenboven worden de met djoear’s 
beschaduwde wegen voortdurend ontsierd 
door het afgevallen blad en de afgevallen 
vruchten en het is gebleken dat deze 

Fig. 47. Djoearblad. boomsoort allerlei planten in haar om- 
geving sterk benadeelt in haar groei. 
Bovendien heeft men van de djoear wel veel eerder schaduw dan 
van de assem, maar daar tegenover staat dat de djoear lang zoo 
oud niet wordt; een assemboom kan gemakkelijk een leeftijd van 
honderd jaar bereiken, een djoearboom begint al op een leeftijd 
van vijftien tot twintig jaar aan allerlei: ouderdomsgebreken 
te lijden. 

Toch kan men nog overal djoearboomen langs de wegen en 
op erven vinden, en doordat de djoear het geheele jaar door 
bloeit zijn de bloemen het geheele jaar door beschikbaar. 

Op Java komt de boom niet in het wild voor, wel in Voor- 
en Achter-Indië, op Malakka en waarschijnlijk ook op Sumatra. 
De naam djoear is vermoedelijk afgeleid van Djohore. Het is 
een middelmatig hooge boom met samengestelde, even gevinde 


bladeren en aan de toppen der takken groote trossen lichtgele 
bloemen. Dikwijls vindt men onder aan den tros reeds rijpe 


vruchten wanneer de bloem- 
knoppen bovenaan nog niet zijn 
opengegaan. Aan de bloemen 
onderscheidt men vijf geelgroen 
gekleurde kleine kelkblaadjes, 
vijf heldergeel gekleurde, groo- 
te bloemkroonblaadjes, tien 
meeldraden en een stamper met 
bovenstandig vruchtbeginsel. 
De meeldraden zijn zeer ver- 
schillend in grootte, aan den 
naar onderen gekeerden kant 
van de bloem vindt men twee 


En, 


Fig. 48. Bloemen van de Djoear. 


zeer groote en daar tusschen in een kleinere, aan den bovenkant 
van de bloem vindt men drie zeer kleine, de overige vier stemmen 


Fig. 49. Schema van den 

bouw der Djoearbloem. Bij 

J de drie zeer kleine, bij 2 

de twee zeer groote meel- 

draden. Het stippellijntje 

geeft het vlak van sym- 
metrie aan. 


ongeveer in afmeting overeen met de 
kleinere, die tusschen de twee zeer groote 
in staat. Uit het vruchtbeginsel ontwikkelt 
zich een droge, met twee kleppen open- 
springende, zoogenaamde peulvrucht, die 
20 tot 30 zaden bevat. 

De bloem van de djoear is symmetrisch 
gebouwd, aan den kelk en de kroon 1s dit 
wel is waar niet duidelijk te zien maar 
wel aan de meeldraden en het vrucht- 
beginsel. Het vlak van symmetrie, dat de 
bloem in twee gelijke helften snijdt, ver- 
deelt het naar boven gekeerde bloem- 
kroonblad in tweeën en gaat tusschen 
de twee kleppen van de peul en tusschen 
de twee grootste meeldraden door. 

Wanneer wij de meeldraden opmerk- 
zaam bekijken zien wij dat de helmhokjes 
niet met een spleet over de geheele 


lengte, maar met een korte spleet of porie aan den top open- 


springen. 


Van het geslacht Cassia waar de djoear toe behoort, komen 
nog verscheiden andere soorten, ten deele gekweekt, ten deele 


46 


in het wild in Nederlandsch-Indië voor. Een zeer bekende soort 
is nog de Indische gouden regen of trommelstokkenboom — 
Cassia fistula — die in het wild in de djati-bosschen voorkomt, 
maar ook vaak als sierboom wordt gekweekt. Het is een middel- 
matig hooge boom, die in den drogen tijd haar bladeren vallen 
laat en zich bij het doorkomen van den regentijd met frisch 
nieuw loof en talrijke sierlijke hangende goudgele bloemtrossen 
siert. Deze bloemtrossen komen niet aan de jonge bebladerde 
takken voor, maar uitsluitend aan het oude hout. 

De bloemen van de Indische geuden regen zijn eenigszins 
welriekend en de bloemblaadjes blijven, nadat de meeldraden 
afgevallen zijn nog geruimen tijd zitten. De bladeren zijn evenals 
die van de djoear even gevind, echter met een 
geringer aantal grootere blaadjes. De bloemen 
vertoonen een ongeveer overeenkomstigen bouw 
als die van de djoear, de helmdraden van de 
drie onderste meeldraden zijn veel langer dan 
de overige en sterk s-vormig gekromd. Het vrucht- 
beginsel is ook zeer lang en eveneens eigenaardig 


gekromd. 
De vrucht verschilt zeer sterk van die van de 
Fig. 50. djoear en gelijkt op het eerste gezicht op een 


Ba de rolronden zwartbruinen stok van omstreeks een 
vruch van 


de Indische __ halven Meter lang. Zij springt niet open en is door 

Gouden Regen. dwarse tusschenschotten in een groot aantal vakjes 

verdeeld. Elk vakje bevat één zaad dat door een 

strooperig, zoet smakend vruchtmoes wordt omhuld. Dit vrucht- 

moes wordt in Indië in de geneeskunde gebruikt en de vruchten 

van den trommelstokkenboom worden ook in Europa af en toe 
ingevoerd als geneesmiddel. 

De reeds als schaduwboom genoemde assem of tamarinde, 
Tamarindus indica behoort tot dezelfde familie als de djoear 
en de Indische gouden regen. Dat ook bij dezen boom de vruchten 
niet openspringen en de zaden door vruchtmoes omgeven zijn; 
is welbekend. De bloemen van de assem zijn klein en men kan 
ze in bouw vergelijken met die van de djoear, wanneer men zich 
voorstelt dat hiervan enkele deelen niet of bijna niet tot ont- 
wikkeling zijn gekomen. De kelk bestaat uit vier lichtgele blaadjes 
die aan den voet met elkander vergroeid zijn; een van de kelk- 
blaadjes is breeder dan de andere en blijkbaar uit de vereeniging 


47 


van twee ontstaan. Drie bloemkroonblaadjes zijn goed ontwikkeld, 
geel met purperen aderen, de beide anderen zijn zeer klein, 
priemvormig, zoogenaamd rudimentair. Van de meeldraden zijn 
er drie goed ontwikkeld, vier zeer klein, rudimentair, de overige 
drie, die er zouden moeten zijn, ontbreken. Het vruchtbeginsel is 
bovenstandig, gesteeld. 

De assem komt in het wild niet in Nederlandsch-Indië voor, 
de boom is inheemsch in de tropisch Afrikaansche steppen, maar 
reeds sinds zeer langen tijd naar alle tropische landen over- 
gebracht. In Nederlandsch-Indië wordt hij zeer veel als schaduw- 
boom aangeplant; de boom ontwikkelt zich vooral bijzonder goed 

in streken 
waar een lang- 
durige droge 
tijd heerscht, 
zooals in het 
laagland van 
Oost-Java het 
geval is. 

Veelvuldig 
wordt nog in 
Nederlandsch- 
Indië en an- 
dere tropische 

landen de 


Fig. 51. Takje van de Setjang met een dubbelgevind 
kembang me- blad en een vruchttrosje. 


rak of pauwe- 

bloem, Caesalpinia pulcherrima, gekweekt. De Inlandsche naam 
heeft waarschijnlijk betrekking op de schitterende kleur van de 
bloemen en op de lange meeldraden, die als de staart van een 
pauw zijn uitgespreid. Het is een eenigszins gestekelde heester 
met fijn blauwgroen loof en groote trossen rood of geel gekleurde 
bloemen, die het geheele jaar door bloeit. De bloemen zijn lang- 
gesteeld en bestaan uit vijf losse kelkblaadjes, waarvan één grooter 
is dan de overige vier, vijf losse, langgenagelde bloemkroon- 
blaadjes, waarvan één kleiner is dan de andere, tien lange ver 
uit de bloem stekende meeldraden en een bovenstandig vrucht- 
beginsel met langen stijl en zeer kleinen stempel. De vrucht is 
een openspringende, platte peulvrucht die weinige zaden bevat. 
De bladeren zijn dubbelgevind en vertoonen zeer duidelijke slaap- 


48 


beweging, ‘s avonds vouwen zij zich dicht en ’s ochtends breiden 
zij zich weer wt. 

Tot hetzelfde geslacht als de pauwebloem behoort nog de in 
West-Java, bijv. in de omgeving van Batavia zeer veel in heggen 
aangeplante setjang of kajoe sappan, Caesalpinia Sappan. Het 
is een sterk gestekelde heester. of lage boom, die soms ook wel 
als liaan klimmen kan, met dubbelgeveerde bladeren en onaan- 
zienlijke bloemen. Des te meer vallen de zeer eigenaardig gevormde, 
platte, buitengewoon harde, bruin-zwarte, niet openspringende 
peulvruchten in het oog. 

Het kernhout van de setjang bevat, zooals met verscheidene 
andere Caesalpinia soorten eveneens het geval is, een roode 
kleurstof en kan als verfhout gebruikt worden. In vroeger tijd, 
voordat uit steenkolenteer de anilinekleurstoffen werden bereid, 
behoorden het sappanhout en verschillende andere verfhouten 
tot de belangrijke uitvoerprodukten van Indië en van andere 
tropische landen. 

Ten slotte noemen wij als een zeer bekend familielid van de 
djoear, de gouden regen, de assem, de pauwebloem en de setjang 
nog de flamboyant, oorspronkelijk van Madagascar afkomstig, 
maar tegenwoordig als sierboom in alle tropische landen gekweekt. 
De bouw van de bloem stemt in hoofdzaak met die van de 
pauwebloem overeen, maar de bloemen zijn veel grooter. 


De Kieming. 


Wanneer wij zaden van de bruine boon en van de aardnoot 
of de éénzadige dopvruchtjes van de zonnebloem en de zinmia 
in bloempotjes uitzaaien, ziet men na enkele dagen de kiem- 
plantjes voor den dag komen. Aan zulk een kiemplantje onder- 
scheidt men het stengeltje, het kiemworteltje, de twee kiem- 
blaadjes of zaadlobben en het. pluimpje. Dit laatste is niets anders 
dan het eindknopje waaruit zich nieuwe bladeren en nieuwe 
geledingen van den stengel zullen ontwikkelen. Het kiemplantje 
heeft bij de genoemde planten altijd twee zaadlobben, alle vier 
behooren tot de groote afdeeling der tweezaadlobbige planten. In 
het zaad vinden wij bij deze vier voorbeelden geen kiemwit, 
het zaad bestaat hier alleen uit de zaadhuid en de in elkander 
gevouwen kiem. Zaaien wij daarentegen zaden uit van de djarak 


49 


of van Hevea, dan blijkt het kiemplantje hier ook wel twee zaad- 
lobben te hebben, maar in het zaad vinden wij behalve de kiem 
ook nog een groote hoeveelheid kiemwit. In fig. 53 zijn zaden 
van de djarak voorgesteld in twee verschillende richtingen door- 
gesneden, in het eene geval is het mes loodrecht op de zaad- 


Fig. 52. Drie toestanden uit de kiemingsgeschiedenis van een Bruine boon. 


lobben gericht geweest, in het andere geval evenwijdig aan de 
zaadlobben ; e is het kiemwit, st de zaadlobben, c het kiemstengeltje 
en kiemworteltje, ca het wratje dat buiten aan het zaad van de 
djarak voorkomt. 

Behalve dat er dus bij de tweezaadlobbige planten verschil is 
tusschen zaden met en zonder kiemwit is er ook nog veel verschil 
in de wijze hoe zich de zaadlobben gedragen. In sommige gevallen 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 4 


50 


komen deze boven den grond, worden groen en gedragen zich als 
gewone bladeren, al zijn zij dan ook anders gevormd dan de 
bladeren die later ontstaan; behalve de djarak is ook de koffie 
hier een mooi voorbeeld van. In andere gevallen komen de zaad- 
lobben ook wel boven den grond en 
worden gewoonlijk ook wel min of meer 
groen, maar zij worden al spoedig leeg- 
gezogen, verschrompelen dan en vallen 
af; dit is bijv. het geval bij de bruine 
boon, in fig. 52 zijn in het oudste der 
drie afgebeelde toestanden de zaadlobben 
Fig. 53. Zaad van de Djarak al op het punt om af te vallen. Ten slotte 
Bicinus), in twee verschil kan zich nog het geval voordoen dat de 
Tre zaadlobben in het geheel niet boven den 
Ee grond komen maar binnen in de zaad- 
huid opgesloten blijven, alleen het wor- 
teltje en het stengeltje met pluimpje breken dan uit de zaadhuid 
naar buiten, dit hebben wij bijv. bij de erwt, de advokaat en de 
mangga. 

Naast de groote afdeeling der tweezaadlobbige staat die der 
éénzaadlobbige planten, waartoe o.a. de palmen, de grassen en 
de besproken bolplanten 7 
met hun verwanten be- LL \ LRE 
hooren. Al de andere dn | Ae gemeen 
tot nu toe besproken Ï 
planten, de tjampaka, 
pompelmoes, _ Clematis, 
roode bruidstranen, aard- 
appel, papaja, kembang 
sepatoe en djoehar met 
hunne verschillende fa- Fig. 54. Maïskorrel van buiten gezien en 

Ee zc overlangs doorgesneden om de ligging van 
mmlhieleden zijn tweezaad- Heee 
lobbig. Bij de kieming der 
éénzaadlobbigen komen, evenals bij de tweezaadlobbigen, gevallen 
voor dat het zaad kiemwit bevat en gevallen waar dit niet aan- 
wezig Is. Meestal bevat het zaad hier wel kiemwit maar in de 
zeer kleine zaden der orchideeën treft men bijv. geen kiemwit 
aan. Bij zeer vele eenzaadlobbige planten bevat het zaad veel 
kiemwit en is de zaadlob vervormd tot een orgaan dat het kiem wit 
opslorpt en in een voor de jonge plant bruikbaren vorm omzet. 


Mi 


51 


Deze zaadlob hebben wij bij de kieming van den klapper reeds 
leeren kennen, het is de sponsachtige kentos, die zich tijdens 
de kieming binnen in de holte van het zaad ontwikkelt. Bij de 
kiemende zaden van granen en andere grassen spreekt men ge- 
woonlijk van het schildje. In fig. 54 is een maïskorrel geteekend, 
van buiten gezien, de kiem ligt hier bij g en een maiïskorrel, 
overlangs doorgesneden, bij e het kiemwit, bij l het schildje, bij 
pl het pluimpje en bij c het worteltje. 

Een opvallend verschil doet zich nog voor tusschen de kieming 
der één- en der tweezaadlobbige planten, bij de laatste ontwikkelt 
het kiemworteltje zich in den regel goed en groeit later uit tot 
een duidelijken hoofdwortel, maar bij de éénzaadlobbigen houdt het 
kiemworteltje zeer spoedig op met groeien en wordt dan vervangen 
door andere wortels, die zich uit de stengelknoopen van het jonge 
stengeltje ontwikkelen. Dergelijke wortels die uit den stengel ont- 
staan noemt men bijwortels. 

Wij hebben hier reeds met een van de belangrijke verschil 
punten tusschen één- en tweezaadlobbigen te maken, de éénzaad- 
lobbige planten hebben nooit een hoofdwortel, de tweezaadlobbige 
meestal wel. 

Aan kiemplantjes kan men gewoonlijk zeer mooi enkele richtings- 
bewegingen van de plant waarnemen, het kiemworteltje groeit 
loodrecht naar beneden en wanneer het door het licht getroffen 
wordt zooveel mogelijk van het licht af, het kiemstengeltje groeit 
zooveel mogelijk loodrecht naar boven en wanneer het van één 
kant verlicht wordt, zooveel mogelijk naar het hicht toe. 


Bladvormen bladstelltne. 


Om een plant te kunnen beschrijven moet men met enkele 
woorden duidelijk kunnen maken hoe de bladeren gevormd zijn. 
In de eerste plaats moet men er dan op letten of de grootste 
breedte van de bladschijf ongeveer in het midden, boven het 
midden of onder het midden valt of dat het blad over een groot 
deel der lengte ongeveer even breed is. 

Wanneer de bladschijf in het midden het breedst is kunnen 
de bladeren zijn cirkelvormig, ovaal of elliptisch, 
langwerpig of lancetvormig. Het ovale of elliptische, 
langwerpige en lancetvormige blad onderscheiden zich van el- 


52 


Fig. 57. 
Een drietallig 
Fig. 55. blad met omge- Fig. 58. 
Een niervormig Fig. 56. keerd hartvor- Een spatelvor- 
blad. Een pijlvormig blad. mige blaadjes. mig blad. 


kander doordat het elliptische anderhalf tot twee maal, het lang:- 


Fig. 


59. Een palm, Caryota, met wigvormige blaadjes. 


werpige twee tot drie 
maal, het lancetvor- 
mige drie tot vier maal 
zoo lang is als breed. 
Is de bladschijf onder 
het midden het breedst 
dan 1s het blad meestal 
eivormig, hart- 
vormig, niervor- 
mig of pijlvormig, 
eivormig zooals bij de 
kembang sepatoe, hart- 
vormig zooals bij de 
waroe, niervormig Z00- 
als het in fig. 55 of 
pijlvormig zooals het 
in fig. 56 afgebeelde 
blad. Is de bladschijf 
boven het midden het 
breedst dan kan het 
blad zijn omge- 
keerd eivormig 
zooals bij de ketapang, 
omgekeerd hart- 
vormig zooals de 
blaadjes van ‘het in 


58 


fig. 57 afgebeelde blad, spatelvormig zooals het blad in 
fig. 58 of wigvormig zooals bijv. de blaadjes van sommige 
palmen, bijv. in fig. 59. 

Is de bladschijf over een groot deel van de lengte ongeveer 
even breed dan is het blad meestal lijn- of lintvormig, 
zooals bijv. bij suikerriet en maïs of zwaardvormig zooals bijv. 
bij Sanseviera, Agave en Aloë. 

In de bladschijf vindt men de 
nerven die een voortzetting vormen 
van de vaatbundels in den bladsteel. 


% 


8 
\| 
ì Í De 65 


S 

ES 
Es De 
SS EP / 


ze 


7 Ae 
Ee 


ji 
ij 


sÚ 


OR 
A0 
EE 


Lie 
A7 


Fig. 61. Bladskelet van een 
Fig. 60. Bladskelet van een veer- kromnervig blad, niet 
nervig, tevens netnervig blad. netnervig. 


Tusschen de nerven vindt men het weeke bladmoes. Er is zeer 
groot verschil in de wijze waarop de nerven in de bladschijf 
verloopen. In hoofdzaak onderscheidt men hier veernervige, 
zooals bijv. de tjampaka, handnervige, zooals bijv. de papaja, 
kromnervige, zooals bijv. de sterlelie en rechtnervige 
bladeren, zooals bijv. de Crinum. 

Veernervige en handnervige bladeren zijn meestal netnervig, 
zooals bij het in fig. 60 afgebeelde bladskelet zeer duidelijk is, 
bij recht- en kromnervige bladeren zijn de nerven meestal niet 
of ternauwernood vertakt, zooals bijv. in fig. 61 blijkt. 


54 


Behalve op den algemeenen vorm van de bladschijf en op het 
verloop van de nerven let men 
er vooral ook op of de bladrand 
gaaf is of ingesneden. Wij maken 44 5d 
dan in de eerste plaats onder- ie 
scheid tusschen oppervlakkige en 
diepe insnijdingen. Bij de opper- | 
vlakkige insnijdingen kan de blad- 
rand zijn gezaagd, gegolfd, 
getand of gekarteld. 

De diepe insnijdingen komen 
tusschen de groote nerven voor 
en al naarmate zij meer of minder Ee 
diep zijn noemt men het blad 
gelobd, gespleten of ge- 
deeld. In het eerste geval gaan 
de insnijdingen zooals bij fig. 63 
niet tot aan het midden, in het tweede geval zooals in fig. 64 
ongeveer tot, in het derde zooals in fig. 65 verder dan het midden 
van de groote nerven 
waartusschen de in- 
snijdingen voorkomen. 


Fig. 62. a gezaagde, b gegolfde, 
c getande en d gekartelde bladrand. 


A \ 
NS ES EIN € Y, N 
ES ee > > » 5 F 
EER —À A DEV 
nar | Fig. 64 
AEN jk: | Een handspletig blad. 
RU Dy, 


Let men nu tevens op 

het verloop van de 

Fig. 63. Een handlobbig blad. nerven dan kan men 

bij de diep ingesneden 

bladeren onderscheid maken tusschen veerlobbige, veer- 

spletige en veerdeelige of handlobbige, hand- 
spletige en handdeelige bladeren. 


55 


Een samengesteld blad is eigenlijk niets anders dan een blad 
dat zoo diep gedeeld is dat de deelen tot afzonderlijke blaadjes 
worden. Uit een handdeelig blad ontstaat zoodoende een hand- 
vormig, uit een 
vin- of veerdeelig 
een gevind of ge- 
veerd blad. Wan- 
neer men de figuren 
63, 64 en 65 met 
figuur 66 vergelijkt 
ziet men duidelijk 
dat het handvorm:i- 
se samengestelde Fig. 66. Een hand- 
blad zich van het vormig blad, 
gelobde, gespleten zeventallig. 
of gedeelde blad 
alleen door de grootere diepte van de insnijdingen onderscheidt. Zoo 
onderscheiden zich ook het in fig. 67 afgebeelde vindeelige en het 
in fig. 68 geteekende, gevinde blad hoofdzakelijk doordat in fig. 68 
de insnijdingen tot op de middennerf doorgaan. Deze middennerf 
wordt bij een gevind blad dan de 
algemeene bladsteel genoemd. 

Bladeren kunnen ook dubbel- of drie- 
voudig gevind zijn, een voorbeeld van 
een dubbelgevind blad hebben wij al 
leeren kennen bij de setjang, vergelijk 
fig. 51. Soms is het blad aan de basis 
dubbel maar naar den top toe slechts 
enkel gevind, men spreekt dan van een 


Fig. 65. Een handdeelig blad. 


Fig. 67. onvolkomen dubbel gevind Se 
È 5 ig. 68. 
Een is blad, fig. 69. is Een gevind 
Ken bladscheede is eigenlijk blad. 


niets dan een breede, platte, min of 

meer om den stengel heengrijpende bladsteel, het suikerriet en 
andere grassen en vele palmen leveren ons hier voorbeelden van 
op. Zeer sterk ontwikkeld zijn de bladscheeden bij de pisang, zij 
zijn hier om elkander heen gerold en vormen te samen een 
schijnstam. De groote knopschubben die de jonge bamboespruit 
omhullen zijn eigenlijk de leerachtige bladscheeden van bladeren, 
waarvan de bladschijf zeer klein blijft. 


Wanneer er aan gesteelde bladeren geen 


bladscheede voorkomt, vindt men zeer 
vaak aan weerskanten van den voet van 
den bladsteel een klein blaadje, dit zijn 
de steunblaadjes. Wij hebben ze 
reeds bij de waroe leeren kennen, waar 
zij als knopschubben dienst doen. Bij de 
erwt, fig. 70, zijn de steunblaadjes groen 
en zijn grooter dan de afzonderlijke blaad- 


Ne 
3 


EÀ 
SD 


RLAPUNTE 


Fig. 70. Erwt, blad geveerd met 
groote steunblaadjes en naar den 
top toe rankvormig ontwikkeld. 


Fig. 69. Een onvolkomen 
dubbelgevind blad. 


jes van het geveerde en naar 
den top toe rankvormig ont- 
wikkelde blad. 

Bj de karet en de waringin 
en andere Ficus soorten om- 
vatten de twee steunblaadjes 
den geheelen stengeltop en zijn 
met elkander vergroeid tot een 
lang mutsje dat bij de ont- 
plooung van het volgende 
jongere blad opgelicht en af- 
geworpen wordt. 

Steunblaadjes kunnen ook 
dorenvormig ontwikkeld zijn, 
hiervan zullen wij later nog 
verscheidene gevallen leeren 
kennen. 

Wat de rangschikking der 
bladeren betreft, moeten wij 
onderscheid maken tusschen 
een bladstelling in kran- 
sen en een verspreide 
bladstelling. Bij een blad- 
stelling in kransen staantelkens 


twee, drie of meer bladeren op dezelfde hoogte. In den regel 
wisselen dan de op elkander volgende kransen met elkander 


57 


af, d. w.z. dat van boven op gezien 
de bladeren van elken krans tusschen 
die van den vorigen en van den vol- 
genden schijnen in te staan. In fig. 71 
vormen de met a, ds, en az ge- 
merkte bladeren de onderste, de met 
b,, be en b; en met c‚, cy en c; ge- 
merkte bladeren de twee volgende 
kransen. De bladeren van den krans 
c staan recht boven die van den 
krans a en die van den krans b 


lele 
wisselen met « en c af. van drie, van boven op gezien. 


ús 
LDR 
6) 4. B 


Fig. 72. Bloeiende tak van de dllamanda, onder aan 
de takken staan de bladeren in kransen van vier, aan 
den top in de bloeistreek is de bladstelling onregelmatig. 


Bladstelling in kransen 


Zeer vaak komt 
voor een bladstel- 
ling in afwisselende 
kransen van twee, 
een zoogenaamde 
kruiswijze bladstel- 
ling, wij zijn deze 
reeds _tegengeko- 
men bij de Clematis 
en vinden haar o.a. 
ook bij de mangistan 
en bij de kina. Af- 
wisselende kransen 
van drie komen o.a. 
voor bij de Oleander, 
afwisselende kran- 
sen van vier bij de 
Allamanda (fig. 72). 

Wat de verspret- 
de _bladstellingen 
betreft hebben wij 
reeds gezien hoe bij 
de papaja de bla- 
deren volgens de 
breuk 2/5 gerang- 
schikt waren. De ge- 
woonlijk bij ver- 


58 


spreide bladstellingen voorkomende breuken zijn 42, °/3, 2/5, S/s, 
Sfi3, 8/21, enz. Nieuwe termen van deze reeks kan men krijgen 
door telkens de tellers en de noemers van de twee laatste termen 
bij eikander te tellen. Bij dikke stengels of stammen zooals bij de 
papaja kan men deze verspreide bladstellingen soms onderzoeken 
door een draad of een touwtje langs de bladlitteekens te spannen ; 
men kan echter ook 
den groeienden top 
van boven op be- 
kijken en krijgt dan 
dikwijls een duide- 
lijk inzicht in de 
rangschikking der 
bladeren. Zoo is in 
fig. 73 een groeiende 
stengeltop met een 
bladstelling volgens 
de breuk 25 van 
boven op gezien af- 
gebeeld, als hulplijn 
is er een spiraal bij 
geteekend die de 
Fig. 78. Bladstelling volgens de breuk ?/5, toppen van alle bla- 
van boven op gezien. deren verbindt. 
Een bladstelling 
volgens de breuk 1/2 komt veel voor, o.a. bij het suikerriet, de 
maïs en de andere grassen en bij de waaierpisang, de bladeren 
staan hier afwisselend links en rechts, in twee rijen boven elkander. 
Aan een stuk van een suikerrietstengel waar de bladeren reeds 
afgevallen zijn is deze afwisselende bladstelling nog aan de rang- 
schikking der oogen te herkennen. 
Ook bladstellingen volgens de breuken 4/3 en %s treft men bij 
vele planten aan. 


Het onderscheid tusschen stengel, wortel en 
blad; bollen, stengelknollen, wortelstokken, 
wortelknollen en knolvormige wortels. 


In den regel is men niet in twijfel of een bepaald deel van 
een plant een stengel is of een wortel, maar in sommige gevallen, 


59 


vooral bij knollen is dit moeilijker uit te maken. De knollen van 
den aardappel bijv. zijn dikke, opgezwollen stengels, die van de 
kassave daarentegen zijn dikke, opgezwollen wortels, maar wanneer 
men niet weet waarop men letten moet, lijkt het verschil tusschen 
beide soorten van knollen zeer gering. 

De stengel is dat deel van de plant waaraan knoppen en 
bladeren voorkomen. Meestal kan de stengel onbepaald door- 
groeien en in den regel bestaat de stengel wit leden. Deze 
verdeeling in leden is vooral duidelijk wanneer de aanhechtings- 
plaatsen der bladeren, de knoopen, goed in het oog vallen. 

Bladeren zijn deelen van de plant die op regelmatige 
wijze gerangschikt aan den stengel voorkomen en niet onbepaald 
doorgroeien. Aan bladeren komen geen knoppen voor. De meeste 
bladeren zijn groen, loofbladeren, maar ook de deelen waar 
de bloem wt bestaat, kelk, bloemkroon, meeldraden en stamper 
zijn bladeren en in weer andere gevallen kunnen bladeren ook 
schubvormig ontwikkeld zijn. 

Wortels zijn deelen van de plant die geen knoppen en 
bladeren dragen en die aan het einde van een wortelmutsje 
voorzien zijn. Wortels kunnen meestal onbepaald doorgroeien. 

Wanneer wij nu zien dat aan den top der jonge knollen varì 
de kassave een wortelmutsje zit en dat men aan deze knollen 
nooit knoppen vindt, kunnen wij daaruit opmaken dat dit ver- 
vormde, opgezwollen wortels, zoogenaamde wortelknollen zijn. Bij 
de knollen van den aardappel daarentegen vinden wij geen wortel- 
mutsje maar wel knoppen, de oogen, die door kleine schub- 
vormige blaadjes bedekt zijn. Hier hebben wij blijkbaar met ver- 
vormde, opgezwollen stengels, met stengelknollen te doen. 

Bij de meeste planten is de stengel stevig genoeg om zelf- 
standig recht omhoog te groeien of de plant hecht zich op de 
een of andere wijze aan het een of andere steunsel vast en klimt 
omhoog. Een uitzondering op dezen regel dat de planten omhoog 
streven, maken de kruipende stengels, de uitloopers 
en de bijzondere stengelvormen van de overblijvende planten, de 
bollen, knollen en wortelstokken. 

Het onderscheid tusschen een kruipenden stengel en een uit- 
looper komt daarop neer dat aan den kruipenden stengel gewone 
groene bladeren voorkomen terwijl aan den uitlooper slechts on- 
gekleurde, schubvormige blaadjes worden gevonden. De kruipende 
stengels blijven even lang in het leven als de plant waar zij toe 


60 


behooren, de uitloopers sterven vaak af en vergaan nadat er zich 
aan den top knollen of nieuwe bebladerde plantjes hebben 
gevormd. Dat de top van den uitlooper tot een knol opzwellen 
kan, hebben wij bij den aardappel reeds gezien, dat er aan den 
top zich een nieuw bebladerd plantje vormen kan, komt o. a. bij 


Fig. 74. Stengelstuk van een Dioscorea, met knolletjes 
in de oksels der loofbladeren. 


de aardbeien voor. 

Bollen, knollen 
en _ wortelstokken 
stemmen alle daarin 
overeen dat het ver- 
vormde stengels zijn 
die reservevoedsel 
bevatten. 

Bollen kennen wij 
in het dagelijksch 
leven als uien en wij 
hebben ze reeds na- 
der leeren kennen 
bij de behandeling 
van de Crinwm. 
Toen hebben wij 
reeds gezien hoe wij 
aan een bol de 
schijf en de vlee- 
zige schubben of 
rokken onder- 
scheiden. De schijf 
is de zeer korte ge- 
drongen stengel, de 
rokken zijn dik op- 
gezwollen bladeren 
of ondereinden van 
bladeren. De buiten- 
ste rokken worden 


langzamerhand leeggezogen en verdrogen vaak naarmate er zich 
van binnen, aan het groeipunt, nieuwe ontwikkelen. Deze buitenste, 
verdroogde, dunne, gewoonlijk bruin gekleurde schubben, die bijv. 
bij een ui zeer duidelijk zijn, beschutten dan het inwendige, 
vleezige, meestal wit gekleurde gedeelte van den bol. 

Een voorbeeld van stengelknollen hebben wij ook reeds be- 


61 


sproken, namelijk de aardappel. Ook bij de bataat of gewone 
ketella hebben wij met stengelknollen te doen. Aan de kruipende 
stengels ontstaan hier en daar uitloopers die in den grond dringen 
en waarvan de top dan tot een grooten knol opzwelt. De knollen 
van de ketella hebben ook talrijke oogen die gemakkelijk uit- 
loopen, de jonge spruiten die zich uit de oogen ontwikkelen 
worden vaak afgebroken en als stekken gebruikt. De tuberoos 
die wij reeds als familielid 
van de Crinum genoemd 
en afgebeeld hebben, 
heeft ook stengelknollen, 
de nieuwe knol ontstaat 
hier echter niet aan een 
uitlooper maar direct uit 
den ouden knol. Bij plan- 
ten waarbij dit het geval is 
vindt men aan de volwas- 
sen plant gewoonlijk twee 
of meer knollen naast 
of boven elkaar,den ouden 
knol die in den vorigen 
groeitijd ontstond en nu 
bij de ontwikkeling der 


NN / 
NI 


| 


É II 
bloemen en jonge sprui- AN ij 
| 


| 


R | | IN 

ten leeggezogen wordt en INI If 

een of meer jonge knollen NL| | 

waarin nu reservevoedsel | | | 

wordt verzameld op welks | | il 

kosten in de volgende IL, ‚Jb 

groeiperiode MEEEDIEUWE Fig. 75. Tegen een boomstam groeiende 
spruiten en bloemstengels orchidee met stengelknollen. 


gevormd zullen worden. 

Zeer eigenaardig zijn de knolletjes die bij vele oebi soorten, 
Dioscorea (fig. 74), worden aangetroffen. Behalve de groote knol 
onder den grond komen hier nog kleine knolletjes in de oksels 
der loofbladeren voor, die gemakkelijk af breken wanneer zij uit- 
gegroeid zijn en zeer goed bestand zijn tegen uitdroging. Deze 
knolletjes kunnen met stroomend water gemakkelijk verspreid 
worden, men vindt ze wel eens nog in kiembaren toestand aan 
het strand aangespoeld, zij kunnen dus in de natuur gemakkelijk 


62 


helpen om de plant te verspreiden. Bij de gekweekte soorten 
worden zij ook als plantmateriaal gebruikt, uit zaad worden 
deze planten nooit gekweekt. De knolletjes kiemen omstreeks 
het begin van den regentijd, de plant ontwikkelt zich dan snel, 
de windende stengels klimmen in enkele maanden eenige meters 
hoog en tegen het einde van den regentijd zijn de knollen rijp 
en gaat de plant afsterven. De knollen moeten dan den geheelen 


Fig. 76, Kurkumaplant (koenjir) met 
vleezigen, knolvormigen wortelstok. 


Fig. 77. Kratervaren met 
lange wortelstokken. 


drogen tijd rustende doorbrengen voordat er zich weer nieuwe 
spruiten uit ontwikkelen. 

Ook aan talrijke op de takken eu tegen de stammen van boomen 
levende orchideeën vindt men stengelknollen die hier, behalve 
als bewaarplaatsen voor reservevoedsel vooral ook als voorraad- 
schuur voor water beteekenis hebben. Men treft ze in allerlet 
vormen en grootte aan, zij blijven gewoonlijk verscheiden jaren 
in het leven. Een enkel voorbeeld er van is in fig. 75 afgebeeld. 

Een wortelstok is een vleezige, onder of aan de oppervlakte 
van den grond of ook wel langs rotsen en boomstammen 
kruipende vleezige stengel die aan het eene einde doorgroeit en 


63 


aan het andere einde afsterft. De jonge groeiende top is ge- 
woonlijk met schubben bedekt, die het teere groeipunt beschermen. 


Aan de oudere deelen van 
den wortelstok zijn de 
htteekens van deze schub- 
ben gewoonlijk nog dui- 
delijk terug te vinden. In 
den regel is de wortel- 
stok meer of minder sterk 
vertakt en van talrijke, 
dunne wortels voorzien. 
De leden van den wortel- 
stok zijn soms zeer lang 
en dun, zooals bij de alang 
alang en andere grassen, 
waardoor hij veel over- 
eenkomst met een uit- 
looper krijgt, in andere 
gevallen is de wortelstok 
kort en dik zooals bij de 
gember en de kurkuma 
(koenjir, fig. 76), waar- 


NA 

= Á, 
Er  / 
ER 


ff, / 


Eikeblad varen. 


Fig. 78. 


door hij op een knol of een verzameling van knollen gaat gelijken. 
Bij de in fig. 77 afgebeelde kratervaren, die overal in de nabijheid 


Wortelknollen van 


Big: 79: 
een Aardorchidee. 
a. de knol die nu bloeit en 
leeggezogen wordt. 
b. de knol die het volgende 
jaar een bloemstengel zal 
voortbrengen. 


van werkende kraters, kratermeertjes 
en zwavelbronnen is te vinden, is de 
wortelstok lang en dun. In fig. 78 is 
een andere varensoort afgebeeld die 
men ook in de laagvlakte niet zelden 
tegen boomstammen groeien ziet. Bij 
deze soort, de eikebladvaren, komen 
twee soorten bladeren voor, lang- 
gesteelde samengestelde en zittende 


enkelvoudige; de dikke wortelstok is 


hier meestal bijna geheel achter de- 
zittende bladeren verscholen. 

Wij vinden wortelstokken o.a. bij 
zeer vele grassen, bij de canna’s en 
de familieleden van de kurkuma en 
de gember en bij zeer vele varens. 


64 


Wortelknollen lijken op het eerste gezicht zeer veel op stengel- 
knollen en worden, evenals deze, van sommige planten als voedsel 
gebruikt. Het zijn echter opgezwollen wortels, zij bestaan dus 
niet uit leden en er komt tijdens den groei een wortelmutsje 
aan voor. Oogen vindt men er ook niet aan, wel ontstaat an 


Fig. 80. Wortelknollen van de Kassave. 


sommige gevallen aan de basis van den wortelknol één knop 
die later weer tot een nieuwe spruit zal uitgroeien. Dit is bijv. 
bij verscheidene Europeesche en ook bij enkele Indische aard- 
orchideeën het geval, wij hebben dan gewoonlijk aan de plant 
twee wortelknollen naast elkander (figuur 79), een oude die leeg- 
gezogen wordt en een nieuwe die nog aan het groeien is en waar- 


65 


uit het volgende jaar een nieuwe 
spruit zal ontstaan. Dergelijke 
wortelknollen die aan de basis 
een knop hebben, kunnen natuur- 
lijk wtgeplant worden. 

Bij andere wortelknollen wordt 
aan de basis geen knop gevormd, 
deze komen gewoonlijk in grooter 
aantal aan de plant voor en wan- 
neer de plant meerdere jaren oud 
wordt, ontstaan er telkens nieuwe 
naarmate er oude leeggezogen 
worden en verrotten. Bij de kas- 
save (ketella pohon, fig. 80) en de 
dahlia (fig. 81) is dit o. a. het ge- 
val. Dergelijke knollen waaraan 
geen knoppen voorkomen kunnen 
natuurlijk niet uitgeplant worden, 
bij de kassave worden altijd voor 
het planten stekken van de oude 
stengels gebruikt, bij de dahlia 
plant men het ondereinde van den 
ouden stengel waar de wortelknol- 
len nog aan zitten, wit het stengel- 


Fig. 82. 


Suikerbiet, een plant met een 


knolvormigen wortel, tegen het 
einde der eerste groeiperiode. 


Fig. 81, Wortelknollen van de 
Dahlia. Uit den stengelstomp ont- 
wikkelt zich een nieuwe spruit. 


Beknopt Leerboek Plantkunde. 


gedeelte ontwikkelen zich dan de 
nieuwe spruiten. 

Planten met wortelknollen zijn 
over het algemeen evenals die met 
stengelknollen, bollen en wortel- 
stokken overblijvend. De wortels die 
tot knollen opzwellen ontstaan uit 
den stengel, het zijn dus bijwortels. 
Men kan van een wortelknol de 
definitie geven dat het een vleezige, 
opgezwollen bijwortel is. 

Bij sommige andere planten komt 
het voor dat niet bijwortels vleezig 
worden maar de hoofdwortel, in dit 
geval spreekt men niet van wortel 


9 


66 


knollen maar van een knolvormigen wortel. Dit is vooral 
het geval bij vele tweejarige planten of bij gekweekte planten 
waarvan de oorspronkelijke wilde stamvorm tweejarig is. In de 
eerste groeiperiode vormt de plant dan eenige grondstandige 
bladeren en de hoofdwortel groeit in de dikte (fig. 82), daarna 
sterven de bladeren af en de knolvormige wortel met den zeer 
korten gedrongen stengel blijft in den grond achter. In een tweede 
groeiperiode vormt de plant, op kosten van het in den wortel 
opgespaarde reservevoedsel een hoogen, dikwijls vertakten stengel 
waaraan bloemen komen. Na het rijpen van de zaden sterft de 
plant af met inbegrip van den geheel leeggezogen wortel. 

Van dergelijke knolvormige wortels leveren de radijs, de lobak, 
de biet en de worteltjes ons voorbeelden op, alle vier ingevoerde 
planten waarvan de oorspronkelijke stamvorm in gematigde lucht- 
streken tehuis behoort. 


De bloem. 


Aan de meeste bloemen onderscheidt men een bloembodem, 
een kelk, een bloemkroon, meeldraden en een of meer 
stampers. De kelk en de bloemkroon noemt men de bloe m- 
bekleedselen, de meeldraden en stampers de geslachts- 
organen. Komt er maar één krans van bloembekleedselen 
voor of wel twee of meer kransen die in grootte en vorm 
ongeveer overeenstemmen, zoo spreekt men van een bloem- 
dek. Komen er aan een bloem in het geheel geen bloembe- 
kleedselen voor, zoo noemt men de bloem naakt. 

Een bloem is eigenlijk een takje met bladeren die op ver- 
schillende wijze ter wille van de vermenigvuldiging van de plant 
vervormd zijn. De bloembodem is de vervormde top van dit 
takje, de bloembekleedselblaadjes en de geslachtsorganen zijn 
op dezen vervormden top ingeplant. De meeldraden zijn ook ver- 
vormde bladeren, men spreekt dan ook wel van stuifmeel- 
bladen. Ook de stamper is door vervorming en vergroeiing 
van een of meer vruchtbladen ontstaan. 

De meeste bloemen zijn regelmatig gebouwd, d. w. z. dat 
men ze in verschillende richtingen kan doormidden snijden, zoodat 
de twee helften aan elkander gelijk zijn, zooals bij de bloemen 
van de meeste der tot nu toe besproken planten het geval is. 


67 


Vele bloemen zijn symmetrisch, d. w. z. dat men ze slechts 
in één richting zoodanig kan doorsnijden dat de twee helften 
aan elkander gelijk zijn. Bij de djoear en diens familieleden is 
dit het geval. Enkele bloemen, die van de canna bijv. zijn 
onregelmatig of onsymmetrisch, deze kunnen op 
geen enkele wijze in twee gelijke helften worden verdeeld. 

De onderlinge rangschikking, het aantal en het al of niet 
vergroeid zijn van de verschillende 
onderdeelen der bloem geeft men 
gewoonlijk aan door een schema- 
tische dwarsdoorsnede of platte 
grond van de bloem; een dergelijk 
schema noemt men een diagram. 


De bloembodem isin verschillende 
gevallen zeer verschillend van vorm, 
bij de kembang sepatoe, de Clematis, 
de roode bruidstranen, de aardappel 
en de djoear was er niets bijzonders 
aan op te merken en zaten de bloem- 
bekleedselbladen, de meeldraden en 
de stamper hier dicht opeen ge- 
drongen op ingeplant. Sterk ont- 
wikkeld is de bloembodem vooral 
vaak in gevallen waar in de bloem 
talrijke stampers voorkomen, zooals 
bij de tjampaka en de lotos. In 
sommige gevallen is de bloembodem _ Fig. 83. Blad, bloem en open- 
steelvormig verlengd, hetzij tusschen Ene kf Pee 
de bloemkroon en de meeldraden steelvormig verlengd. 
of tusschen de meeldraden en het 
vruchtbeginsel; een dergelijke steelvormig verlengde bloembodem 
komt bijv. voor bij de passiebloem en bij een bekende sierplant 
met rose bloemen, Gynandropsis speciosa, waarvan een blad, 
bloem en vrucht in fig. 83 zijn afgebeeld. 

In vele gevallen groeien gedurende de ontwikkeling van den 
bloemknop de randen van den bloembodem met den aanleg van 
den kelk, bloemkroon en meeldraden omhoog terwijl het midden 
van den bloembodem, waar de stamper zit, zich niet mede verheft. 
Vaak blijven dan de vruchtbeginsels vrij in de uitholling zitten 


68 


maar in andere gevallen vult het vruchtbeginsel de uitholling 
geheel en vergroeit aan alle kanten met den bloembodem. Dan 
ontstaat het onderstandige vruchtbeginsel zooals wij dit reeds 
bij Crinum hebben leeren kennen. 
In fig. 84 1s een middendoor ge- 
sneden bloem geteekend waar het 
vruchtbeginsel vrij zit in een 
komvormigen bloembodem, 
in fig. 85 bĳ de roos is de 
bloembodem urnvormig 
en in de holte zitten een aantal 
vrije vruchtbeginsels, in fig. 86 


3 Fig. 84. Komvormige bloembodem, 
ten slotte vult het vruchtbeginsel vruchtbeginsel vrij, bovenstandig. 


de holte geheel en de wand van 
het vruchtbeginsel is met den bloembodem vergroeid, het vrucht- 
beginsel is hier onderstandig. 

In vele gevallen komen er aan den bloembodem uitgroeisels 


voor die honig afscheiden, hetzij afzonderlijke 
honigkliertjes of een samenhangende honigschijf, 
zooals wij bij de pompelmoes reeds tegenkwamen. 


Dat de bloembekleedselen bij verschillende 
planten zeer veel van elkander verschillen, is wel- 
bekend. Soms ontbreken zij geheel, dergelijke 
naakte bloemen komen o.a. voor bij de 
grassen; de bloem- 
pjes zijn hier in 
gering aantal ver- 
Fig. 85. Urnvormige eenigd tot bloem- 
ai een Rogat: pakjes, ieder bloem- 

jeginsels vrij, ì En 

bovenstandig. __Ppje afzonderlijk 
wordt omgeven 

door twee schutblaadjes, die kroon- 
kafjes worden genoemd en het ge- 


: se Fig. 86. Vruchtbeginsel 
heele bloempakje gemeenschappelijk onderst 


door twee andere, grootere schut- 

blaadjes, die den naam kelkkafjes dragen. Het naakte gras- 
bloempje zelf is meestal tweeslachtig en bestaat dan uit een 
vruchtbeginsel met twee pluimvormige stempels en drie, of bij 
uitzondering zooals bij de rijst (fig. 87) zes meeldraden. Soms 


69 


komen bij de grassen ook eenslachtige bloempjes voor, hetzij 
mannelijke die uit drie meeldraden of vrouwelijke die uit een 
vruchtbeginsel met twee stempels bestaan. 

Wanneer er geen duidelijk onderscheid is tusschen een kelk 
en een bloemkroon spreekt men van een bloemdek, uitgezonderd 
in sommige gevallen waar men, zooals bij de Clematis, door ver- 
gelijking met verwante plantensoorten gegronde reden heeft om 
te veronderstellen dat hetzij de kelk of de bloemkroon niet tot 
ontwikkeling is gekomen. Het bloemdek kan opvallend gekleurd, 
groot, bloemkroonachtig zijn 
zooals bij de roode bruidstranen of 
de Crinwum en de meeste andere 
narcisachtigen en lelieachtigen, het 
kan echter ook onaanzienlijk, groen 
of brumachtig gekleurd, kelk- 
achtig zijn, zooals bij den klapper 
en andere palmen. In zeer veel ge- 
vallen waar wij een bloemkroon- 
achtig gekleurd bloemdek aantreffen, 
bestaat dit uit twee afwisselende 
kransen van drie blaadjes, het kan 
dan regelmatig zijn zooals bij de 
Crinwm of symmetrisch, zooals bij 
de orchideeën. 

Zeer eigenaardig 1s het bloemdek 
bij de pijpbloemen of Aristolochia- 
soorten, windende klimplanten die _Fis-*7 « Rijstaar, ® rijstbloempje 

4 ingesloten in de kafjes, c rijst- 
wel eens ter wille van de zeer eigen- bloempje afzonderlijk. 
aardig gevormde maar gewoonlijk 
onaangenaam riekende bloemen worden gekweekt. Het bloemdek 
is hier meestal zeer groot, vergroeidbladig, bloemkroonachtig 
gekleurd, symmetrisch; het onderste gedeelte is ketelvormig 
verwijd, het middelste gedeelte vormt een tamelijk nauwe, dikwijls 
gebogen buis en dan is er nog een breede, grillig gevormde 
en geteekende zoom. Door de onaangename lucht aangelokt, 
dringen dikwijls insekten naar binnen die dan den uitweg uit 
den ketel niet meer terug kunnen vinden en in de bloem omkomen. 
Ten onrechte worden daarom de Aristolochia’s vaak voor vleesch- 
etende planten gehouden. 

Bij een losbladig, symmetrisch, bloemkroonachtig bloemdek 


70 


wordt vaak gesproken van een lip. Hieronder verstaat men in 
het algemeen één sterk van de andere afwijkend bloembladachtig 
deel. In vele gevallen, bij de orchideeën is het een van de zes 
bloemdekblaadjes zelf, in andere gevallen bij de kurkuma en 
verwante planten is de lip ontstaan uit bloembladachtig ver- 
vormde meeldraden. 

In sommige gevallen bestaat het bloemdek uit borstels of 
haren, het blijft dan vaak, bijv. bij de, ook in onze Indische 
moerassen af en toe voorkomende Typha (fig. 89 en fig. 90) 
aan de vruchtjes zitten en heeft dan de beteekenis van een 


Fig. 88. Aristolochia, bloemen van twee verschillende soorten. 


vliegtoestel dat de verspreiding van de vruchtjes door den wind 
in de hand werkt. 

Wanneer er wel een kelk en een bloemkroon voorkomen, is 
de kelk gewoonlijk groen en heeft vooral de beteekenis om de 
andere deelen van de bloem in den knoptoestand te omhullen. 
In den regel valt, wanneer de bloem verwelkt de kelk met de 
bloemkroon af, soms is de kelk blijvend en groeit dan vaak 
met de rijpende vrucht mee zooals bijv. bij de mangistan het 
geval is. De eigenaardige wijze waarop bij den doornappel de 
kelk bij het verwelken van de bloem in tweeën scheurt en het 
onderste gedeelte ervan om den vruchtsteel zitten blijft, hebben 
wij reeds besproken. Zeer eigenaardig is de waterkelk van 
den spuitjesboom, — Spathodea — een uit tropisch Afrika 


el 


afkomstigen maar in Indië vaak als sierboom aangeplanten boom 
met groote oranjeroode bloemen. De bloemknoppen hiervan be- 
vatten water dat, wanneer / 
men het puntje er af- ER, / 
breekt en er vervolgens 
in knijpt, met een straaltje 
er uit spuit. De kelk is 
hier in den knoptoestand 
alzijdig gesloten en dicht- 
gegroeid, door kliertjes 
aan de binnenzijde wordt 
water afgescheiden zoo- 5 
dat de kelk gedurende NM SE EE 
de ontwikkeling van de ERST 
bloem geheel met vocht 
is gevuld. Wanneer de 
bloemkroon zich ont- 
plooit, splijt de kelk aan 
de onderzijde open en = 
door deze opening komt Fig. 89. Typha, groeiwijze. 

de bloemkroon te voor- 

schijn, nog vochtig van het water waardoor zij omgeven werd. 
In fig. 91 zijn afgebeeld een jonge;bloemknop, een knop die op 
het punt staat om open te gaan en een ontplooide bloem van 
de Spathodea. 

Van een bijkelk spreekt 
men wanneer er onder den kelk 
nog een andere krans van 
groene blaadjes voorkomt, 
voorbeelden hiervan hebben 
wij reeds leeren kennen bij 
de kembang sepatoe en de 
katoen. 

De bloemkroon is over het 


Fig. 90. Zypha, mannelijk bloempje, 
vrouwelijk bloempje en doorgesneden 
vruchtje, Bloemdek haarvormig. algemeen het meest in het oog 


vallende deel van de bloem 


en vertoont bij verschillende planten en plantengroepen tal van 
kenmerkende eigenaardigheden. 

Van genagelde bloemkroonbladen spreekt men wanneer 
zij, zooals bij de flamboyant en de pauwenbloem uit een duidelijk 


712 


afgescheiden breed bovendeel en smal onderdeel bestaan, dit 
laatste noemt men dan den 
nagel. 

Van een bĳjkroon 
spreekt men wanneer er 
binnen in de bloemkroon 
of mn het bloemkroonachtig 
bloemdek nog een krans van 
bloemkroonachtige deelen 
voorkomt ; in den regel staat 
een dergelijke bijkroon met 
de meeldraden in verband. 
Bij de sterlelie en verwante 
planten neemt men aan dat 
de bijkroon ontstaan 1s uit 
steunblaadjes van de meel- 
draden, in andere gevallen 
komen er aan den voet van 
de helmknoppen eigenaar- 
dige uitgroeisels voor. Bij 
de passiebloem echter staat 

Fig. 91. Bloemknoppen en bloem van den Bee talrijke, vleezige dra- 
Spuitjesboom, Spathodea. den bestaande bijkroon niet 

met de meeldraden in ver- 

band, hier hebben wij met uitgroeisels van den bloembodem te doen. 

Is de bloemkroon 
vergroeidbladig en 
symmetrisch, zoo Is 
zij vaak tweelip- 
pig, d. w. z. dat zij 
uit twee, tegenover | 
elkanderstaandeon- 4/f 
gelijkvormige dee- 
len bestaat, een bo- 
venlip, waar onder Fig. 99. 


Een tweelippige bloemkroon, van voren 
vaak de meeldraden gezien en van ter zijde. 


verborgen zijn, en 
een dikwijls opvallend gekleurde en geteekende onderlip. 

De losbladige bloemkroon is vaak vlindervormig, namelijk 
bij de erwt en haar talrijke verwanten, de bloemkroon bestaat In 


78 


dit geval uit vijf blaadjes waarvan het bovenste, grootste, dat in 
den knop de andere vier omsluit, de vlag wordt genoemd. De 
twee naar beneden gekeerde kleine bloemblaadjes zijn min of 
meer met elkander vergroeid en vormen te samen de kiel, de 
twee zijdelingsche blaadjes noemt men de vleugels. De bouw 
van de vlinderbloem is in fig. 93 weergegeven. 

Van een spoor spreekt men wanneer er aan de bloemkroon 
of aan het bloemkroonachtig gekleurde bloemdek een of meer zak- 
vormige aanhangsels voorkomen, die gewoonlijk honig bevatten. 


Het aantal meeldraden dat in de bloem voorkomt is zeer ver- 
schillend en loopt uiteen van één tot meer dan honderd. Gewoon- 
lijk staan zij in een of meer kransen, deze wisselen vaak af met 
de _ bloemkroon- 
blaadjes of met den 
binnensten krans 
van het bloemdek. 
In diagrammen 1s 
deze _ rangschik- 
king der meeldra- 
den gemakkelijk 
aan te geven. 

Behalve het aan- Fig. 93. Bloem van de Erwt, bloemblaadjes uit 
talen derangschik- elkaar genomen en diagram van kelk en kroon. 
king der meeldra- 
den is ook de plaatsing in de bloem van zeer veel beteekenis, 
zij kunnen zijn bodemstandig, kroonstandig, kelk- 
standig of zij kunnen op het onderstandige vrucht- 
beginsel zijn ingeplant. Oorspronkelijk ontstaan zij altijd 
op den bloembodem maar wanneer het ondereinde van den helm- 
draad met de bloemkroon vergroeit worden zij kroonstandig (doorn- 
appel) of wanneer wij met een bloemdek te-doen hebben b loem- 
dekstandig (Crinum). Van kelkstandige meeldraden spreekt 
men wanneer de bloemkroon en meeldraden op den rand van een 
kom- of urnvormigen bloembodem zijn ingeplant, de grens tusschen 
bloembodem en kelk is dan gewoonlijk niet duidelijk en het lijkt 
dan wel of de bloemkroonblaadjes en meeldraden op den rand 
van een kelkbuis zitten. 

Tweemachtig noemt men de meeïdraden wanneer er, 
zooals bij vele bloemen met een vergroeidbladige, symmetrische 


74 


bloemkroon, twee lange en twee korte meeldraden voorkomen. 

Dat de helmdraden van de meeldraden met elkander ver- 
groeid kunnen zijn tot een buis, hebben wij al bij de kembang 
sepatoe en diens verwanten gezien. Bij de vlindervormige bloem- 
kroon komen gewoonlijk tien meeldraden voor; de helmdraden 
van deze zijn hetzij alle tot een buis vergroeid of er zijn negen 
tot een gootje vergroeid, en de tiende, naar de vlag gekeerde 
is vrij. 

Vervormde meeldraden die geen stuifmeel voortbrengen komen 
niet zelden voor. Wanneer zij kleiner zijn dan gewone meel- 
draden noemt men ze gereduceerd of rudimentair 
maar zij kunnen ook bloembladachtig veranderd zijn. Bij vele 
gekweekte planten heeft men zoogenaamde dubbele of gevulde 
bloemen, bij de kembang sepatoe en bij de rozen bijv., maar ook 
bij sommige in het wild groeiende planten komt deze vervorming 
van meeldraden tot bloembladachtige deelen voor. 

Het stufmeel dat in de helmhokjes der meeldraden ontstaat 
is soms kleverig, zoodat het gemakkelijk blijft kleven aan 
het lichaam van de insekten die honig uit de bloem komen 
halen, soms droog en stoffijn, zoodat het gemakkelijk door den 
wind wordt medegevoerd en in enkele gevallen is het tot was- 
achtige klompjes vereenigd, die in hun geheel worden medege- 
nomen wanneer een insekt er toevallig mee in aanraking komt. 


Het aantal vruchtbladen dat er in een bloem voorkomen kan 
is zeer verschillend en wisselt af van één tot zeer talrijke. Eén 
vruchtblad komt o.a. voor bij de grassen en bij de djoear 
en diens verwanten, twee vruchtbladen treffen wij o.a. 
aan bij de aardappelachtigen, drie vruchtbladen o.a. bij de 
lelieachtigen, narcisachtigen en palmen, vijf o.a. bij de kembang 
sepatoe en de waroe, talrijke vruchtbladen bij de 
families waartoe de lotos en de tjampaka behooren. Wanneer er 
meerdere vruchtbladen zijn kunnen deze alle met elkander ver- 
groeid zijn tot een gemeenschappeliĳjken stamper of 
er kunnen afzonderlijke stampers voorkomen. Wij hebben 
bijv. bij de tjampaka en de lotos in de bloem talrijke vrije stampers 
gevonden, bij de waterlelie daarentegen of bij de kembang sepatoe 
en diens verwanten zijn de vruchtbladen tot één stamper vergroeid. 

De vorm van den stamper is zeer verschillend, de stijl kan 
zeer lang zijn zooals bij de kembang sepatoe en de Crinum of 


75 


ontbreken zooals bij de mangistan en de papaja, men spreekt in 
dit geval van zittende stempels. 

Bij de papaja gaan de stempels verloren tijdens de verdere 
ontwikkeling van het vruchtbeginsel tot vrucht, bij de mangistan 
blijven zij en zijn aan de rijpe vrucht nog terug te vinden. De 
stempels zijn soms zeer groot, pluimvormig zooals bij de 
grassen, in vele andere gevallen echter zeer klein. 

Op een doorsnede door het vruchtbeginsel ziet men de zaad- 
lijsten waaraan de eitjes vastgehecht zijn. Meestal ontstaan 
de eitjes aan de randen der vruchtbladen en het hangt dan bij 
een meerbladig vruchtbeginsel af van de wijze waarop 
deze met elkander vergroeid zijn, of de zaadlijsten wandstandig 
zijn of asstandig. 

Van het aantal eitjes die er in het vruchtbeginsel voorkomen, 
ontwikkelen er zich soms slechts enkele tot zaden. Bij den klapper 
bijv. bestaat de stamper uit drie vruchtbladen en het vruchtbe- 
ginsel bevat drie eitjes, maar van deze drie eitjes ontwikkelt er 
zich slechts één tot een zaad. Bij de salak daarentegen ontwikkelen 
gewoonlijk alle drie eitjes zich tot zaden. 

Het vruchtbeginsel dat uit meer dan één vruchtblad is ge- 
vormd kan éénhokkig zijn of meerhokkig al naarmate 
de wijze waarop de vruchtbladen met elkander vergroeid zijn. In 
sommige gevallen verandert dit aantal hokjes tijdens de ont- 
wikkeling van de vrucht. Het kan afnemen zooals bijv. bij den 
kruidnagel waar het vruchtbeginsel tweehokkig is en talrijke 
eitjes bevat, maar de vrucht éénhokkig en éénzadig. Het kan ook 
toenemen zooals bij de waroe, doordat er zich valsche tus- 
schenschotten vormen, die niet door vouwing van de 
vruchtbladen zijn ontstaan maar door uitgroeiung tijdens de ont- 
wikkeling van de vrucht. 

De eitjes zijn met de zaadlijsten verbonden door de nave l- 
streng, de plaats waar de navelstreng aan het eitje 1s bevestigd, 
de navel, is aan het rijpe zaad nog terug te vinden. 


De vrucht en het zaad. 


Uit het vruchtbeginsel of uit de vruchtbeginsels ontwikkelt 
zich de vrucht, de wand van het vruchtbeginsel verandert hierbij 
in een harden of vleezigen vruchtwand. Gewoonlijk zijn de 


76 


zaden alleen door middel van de navelstreng met den vruchtwand 
verbonden en liggen zij overigens los in de vruchtholte, in sommige 
gevallen echter zijn vruchtwand en zaadhuid zoodanig met elkander 
verbonden dat er geen vruchtholte waar te nemen valt. Zoo zijn 
bijv. bij de éénzadige vrucht van de rijst, de maïs en andere 
grassen vruchtwand en zaadhuid met elkander vergroeid, men 
spreekt hier van een 
graanvrucht, bij 
de éénzadige vrucht 
van de zonnebloem of 
van de roode bruids- 
tranen _ daarentegen 
ligt het zaad los in den 
vruchtwand, het zaad 
kan gedopt worden, wij 
hebben hier met een 
dopvrucht te doen. 
Behalve het vrucht- 
beginsel nemen soms 
nog andere deelen van 
de bloem of van de 
bloeiwijze aan de 
vruchtvorming deel, 
men spreekt in dit 
geval van valsche 
vruchten of schijn- 
vruchten. Een bij- 
zonder mooi voorbeeld 
hiervan levert ons de 
apenotenboom of djam- 
Fig. 94, Apenotenboom, djamboe monjet, boe monjet, fig. 4, 
Anacardium occidentale. waarbij de bloemsteel 
en bloembodem samen 
tot een sappige eetbare schijnvrucht wtgroeien waar de één- 
zadige, ware, niervormige vrucht boven op zit. 

Vruchten die wit een bloem met één vruchtbeginsel ontstaan 
noemt men enkelvoudig, vruchten die zich uit bloemen met 
meer dan één vruchtbeginsel ontwikkelen noemt men twe e- 
drie- of veelvoudig. Van veelvoudige vruchten hebben wij 
bij de tjampaka, sirikaja enz. reeds voorbeelden behandeld. 


‚in 


ALAN 
ANN 


77 


Ook over het onderscheid tusschen veelvoudige en sam en- 
gestelde vruchten hebben wij toen reeds gesproken. Wanneer 
wij dus letten op de wijze hoe de vruchten met elkander zijn 
vereenigd en of er behalve het vruchtbeginsel nog andere deelen 
van de plant mee tot vrucht uitgroeien, kunnen wij de volgende 
acht gevallen onderscheiden: 


Ë 


Enkelvoudige ware vruchten ontstaan uit een 
bloem met één vruchtbeginsel, alleen dit groeit tot vrucht 
uit, bijv. klapper, katoen, terong, pompelmoes. 
Enkelvoudige schijnvruchten ontstaan uit een bloem 
met één vruchtbeginsel, maar behalve dit groeien nog andere 
deelen mee tot vrucht uit, bijv. de djamboe monjet. 
Veelvoudige ware vrije vruchten ontstaan uit 
een bloem met meerdere vruchtbeginsels, alleen 
deze ontwikkelen zich tot vruchten en zij ver- 
groeien niet met elkander, bijv. de tjanrpaka 
en de Clematis. 
Veelvoudige ware vergroeide 
vruchten ontstaan uit een bloem met 
meerdere vruchtbeginsels, alleen deze ontwik- 
kelen zich en vergroeien samen tot één vrucht, 
bijv. de sirikaja en de zuurzak. Ene ne een 
dige schijnvrucht 
Veelvoudige schiĳjnvruchten ont- _ van de Aardbei. 
staan wt een bloem met meerdere vrucht- 
beginsels, waarbij ook nog andere deelen van de bloem mee 
uitgroeien. Behalve de reeds besproken vrucht van de lotos 
levert ook de aardbei (fig. 95) hier een voorbeeld van op, de 
bloembodem wordt hier sappig en eetbaar, de pitjes die hier 
buiten op zitten zijn uit de talrijke vruchtbeginsels van de 
bloem ontstaan. 
Samengestelde ware vrye vruchten ontstaan 
uit een vereeniging van bloemen, ieder met één vruchtbeginsel, 
de vruchtjes vergroeien niet met elkander maar vormen toch 
een geheel, bijv. een maïskolf. 
Samengestelde ware vergroeide vruchten 
ontstaan uit een vereeniging van bloemen, ieder met één 
vruchtbeginsel, de vruchten zijn met elkander min of meer 
vergroeid. Een voorbeeld hiervan leveren ons op de vruchten 
van de sirih en van de Pandanus (fig. 96); sommige van 
onze lezers kennen de laatstgenoemde planten wel met den 


78 


eigenaardigen, weinig vertakten stam, de dikke steunwortels 


met zeer duidelijk wor- 
telmutsje, de stevige, 
stekelige, lijnvormige 
bladeren en de groote 
ronde vruchten. 

Samengestelde 
schĳnvruchten 
waarbij van een bloei- 
wijze behalve de vrucht- 
beginsels der afzonder- 
lijke bloempjes ook nog 
andere deelen mee aan 
de vruchtvorming deel- 
nemen. Een goed voor- 
beeld hiervan levert de 
ananas (fig. 97) op, deze 
ontstaat uit een bloei- 
wijze waarvan de top 
doorgroeit en weer een 
kroontje van nieuwe 


Mk: 
; flor (l —\ 
En nv Ars Val445 
Zen tn = f 


ES 


Fig. 96. Pandanus aan het zeestrand. 


bladeren vormt. De bloemen zitten in de oksels van groote 


IK 
/ 
1 


NNS / ED TN 
SY, NM | 7 sd DPR 


Samengestelde 
schijnvrucht van de Ananas. 


Fig. 97. 


schutbladen, de ondereinden van deze 
groeien met de vruchtbeginsels te 
samen tot de welbekende ananas- 
vrucht uit. 

Letten wij er nu meer in het bijzonder 
op hoe de vruchtwand is gebouwd, hoe 
de vrucht openspringt en hoeveel zaden 
zij bevat, zoo kunnen wij onderscheid 
maken tusschen droge vruchten 
en vleezige, in het laatste geval is 
een deel van den vruchtwand of den het 
zaad omgevenden zaadrok of zaad- 
mantel vleezig of sappig, in het eerste 
geval is er aan de rijpe vrucht geen 
dergelijk vleezig deel; wij kunnen verder 
onderscheiden tusschen opensprin- 


gende, niet openspringende en splitvruchten 
al naarmate de vrucht bij rijpheid openspringt, niet openspringt 


79 


of in een aantal éénzadige onderdeelen van een splijt; wij kunnen 
tegenover elkander stellen één- weinig- en veelzadige 


C vruchten al naarmate er meer of minder 
zaden in de vrucht voorkomen ; wij kunnen 
spreken van één-, twee-, drie- en meer- 
bladige vruchten, rekening houdende 
met het aantal vruchtbladen waaruit de 
vrucht is ontstaan. 

De meest voorkomende soorten van 
vruchten zijn: 


Fig. 98. Een Eikel. 


a. De graanvrucht, een éénzadige, éénbladige, niet open- 


pakje, bĳ de rijst 


springende, droge vrucht waarvan de zaadhuid met de vrucht- 
wand vergroeid is. Het zaad bevat veel melig kiem wit. Dikwijls 
is de graanvrucht opgesloten tusschen de kafjes van het 


is dit bijv. het ge- 
val, bij de maïs 
daarentegen niet. 
De dopvrucht, 
een éénzadige, één- 
bladige, droge 
vrucht waarvan de 
vruchtwand niet 
met de zaadhuid 
vergroeid is. De 
roode _ bruidstra- 
nen, de zonne- 
bloem, de Clematis 
leveren _voorbeel- 
den van dopvruch- 


ten op. Fig. 99. Indische Kastanje, met rijpe vruchten. 
De nootvrucht 


onderscheidt zich van de dopvrucht door grootere hardheid 
van den vruchtwand en doordat de noot niet uit een één- 
maar uit een meerbladig vruchtbeginsel ontstaat, van welks 
hokjes en eitjes echter slechts één tot ontwikkeling komt. In 
vele gevallen groeien er schutbladen die de vrouwelijke 
bloempjes omgeven mee met de zich ontwikkelende noot- 
vrucht, zoodat wij met schijnvruchten te doen krijgen. Zoo zijn 
de eikels (fig. 98) aan de basis omsloten door een bekertje 


80 


of napje van dergelijke uitgegroeide schutbladen en bij de 
kastanjes (fig. 99) zijn twee of drie vruchten bij elkander 
geheel ingesloten in een vierkleppig omhulsel van uitgegroeide 
stekelige schutbladen. Eiken (pasang) en kastanjes (sarangan) 
komen in Nederlandsch-Indië in de wouden 
tegen de hellingen van de bergen veel voor. 
De splitvrucht bestaat als het ware uit 
twee of meer met elkander vergroeide dop- 
vruchtjes, die bij rijpheid vaneen splijten. Bij 
sommige als onkruid langs de wegen en tus- 
schen kreupelhout voorkomende familieleden SON 
van de kembang sepatoe (fig. 100) komen veel- Mibe. a 
deelige splitvruchten voor; tweedeelige treft _ familielid van de 
men aan bij de geheele familie der scherm- __ kembang sepatoe. 
bloemigen waar o.a. de venkel, de anijs, de 
worteltjes, en de koriander toe behooren; wat men het zaad 
van deze planten noemt zijn in werkelijkheid de splitvruchten 
(fig. 101); vierdeelige splitvruchten vindt men bij de kemanggi, 
de selassi en de geheele familie der lipbloemigen. 
De kluisvrucht verschilt van de splitvrucht doordat de 
deelen met meer of minder kracht 
open springen, zoodat de zaden vrij 
komen en dikwijls weggeslingerd wor- 
den. Ken driekluizige vrucht hebben 
wij bij de djarak, de Mevea en tal 
van verwante plantensoorten. 
De kokervrucht is éénbladig, 
éénhokkig, één- of meerzadig en springt 
langs één naad open. De tjampaka Fig. 101. Tweedeelige split 
levert ons een voorbeeld van veel.  Yrvcht van een Schermbloe- 
À mige plant, de eene nog ge- 
voudige kokervruchten op. sloten, de andere in tweeën 
De peulvrucht is éénbladig, één- gespleten. 
hokkig, in den regel meerzadig en 
springt langs twee naden, dus met twee kleppen open. De 
djoear, de pauwenbloem en de flamboyant leveren er ons 
voorbeelden van op. Men is gewoon ook van peulvruchten 
te spreken bij eenige familieleden van deze planten waar het 
vruchtbeginsel een overeenkomstigen bouw vertoont, de vrucht 
echter niet open springt, zooals bijv. de assem en de Indische 
gouden regen. 


81 


h. De hauwvrucht, fig. 102, 1s tweebladig, tweekleppig, ge- 
woonlijk veelzadig, maar er bevindt zich in de vrucht een valsch 


tusschenschot waaraan de zaden 
blijven zitten wanneer de vrucht 
openspringt. Hauwvruchten ko- 
men o.a. voor bij de kool, de 
radijs en hun verwanten en bij 
de reeds vermelde Gynandrop- 
sis (vergelijk fig. 83). 

De doosvrucht is een meer- 
zadige droge openspringende 
vrucht die uit meer dan één 
vruchtblad ontstaat en zich niet 
op de wijze van een kluisvrucht 
of hauwvrucht opent. De wijze 
van openspringen is zeer ver- 
schillend, met spleten, bijv. bij 


Fig. 102. Opengesprongen 
Hauw vruchten. 


de Orchideeën, fig. 103, met tanden bijv. bij de Anjelieren, 
fig. 104, met kleppen bijv. bij het Viooltje, fig. 105, of ook 


wel met poriën of met een deksel. 


k. De steenvrucht is vleezig en één- of weinigzadig, niet 


Fig. 104. 


Doosvrucht van 
een Orchidee, met 


Doosvrucht van 
een Anjelier, 
met tanden open- 

Fig. 108. springend. 


Fig. 105. 
Doosvrucht van 
een Viooltje, met 

kleppen open- 
springend. 


zes spleten open- 
springend. 


openspringend. De vruchtwand is in drie, 
duidelijk te onderscheiden lagen verdeeld, 
waarvan de binnenste steenhard of leer- 


achtig, de middelste sappig, vleezig of soms vezelig en de 
buitenste gewoonlijk als een dun en taai huidje ontwikkeld 
is. De binnenste laag van den vruchtwand blijft het zaad om- 
geven wanneer de buitenste twee lagen verwijderd zijn. 


Beknopt Leerboek Plantkunde. 6 


MI, 


Nn. 


82 


Meestal is er één steen met één zaad zooals bij den klapper, 
de mangga, de kedondong, de ketapang, soms ook één steen 
met meer zaden zooals bij de kanarie of meer steenen, ieder 
met één zaad zooals bij de koffie. 

De besvrucht onderscheidt zich van de steenvrucht doordat 
de vruchtwand hier slechts uit twee lagen bestaat, de zaden 
worden hier door hun eigen, meestal harde, zaadhuid, en niet 
door de binnenste laag van den vruchtwand beschermd. Zij 
kunnen één- of meerzadig zijn. Voorbeelden ervan zijn de 
papaja, de terong, de sawoe manilla, de semangka en de 
komkommer. De vrucht van de sirikaja of de zuurzak kunnen 
wij een veelvoudige besvrucht noemen. 
De oranje- of citroenvrucht, 
die bij de pompelmoes en andere 
djoeroeksoorten voorkomt, hebben wij 
vroeger reeds besproken (vergelijk 
fig. 8). 

Vruchten met sappige zaad- 
mantels en een leerachtige 
schil: komen in gematigde lucht- 
streken weinig voor, maar wel veel in Fig. 106. Opengesprongen 
de tropen. De mangistan, ramboetan, et maat 
doekoe, doerian en salak behooren alle _ geven door den zaadmantel, 
tot deze groep. de foelie, 
Vleezige openspringende 

vruchten, waarbij dus de vruchtwand vleezig Is, vindt men 
niet veel. De notemuskaat en talrijke andere soorten van 
hetzelfde geslacht leveren er voorbeelden van op. Ook bij 
enkele komkommerachtige planten, o.a. bij de 1m het wild en 
gekweekt algemeen voorkomende paré of peparé doet zich 
dit geval voor. Bij de notemuskaat hebben wij met een één- 
zadige vrucht te doen die met twee kleppen openspringt, bij 
de paré is de vrucht veelzadig en springt met drie kleppen open. 


Aan de zaden vallen nog allerlei bijzonderheden op te merken. 


Zoolang de vrucht aan het groeien is worden, door den vaat- 
bundel van de navelstreng heen, voedingsstoffen naar het rijpende 
zaad getransporteerd. Wanneer het zaad rijp is, houdt deze voedsel- 
toevoer op, bij de droge vruchten droogt het zaad nu in den 
regel aanmerkelijk in voordat het van de moederplant loslaât, om 


83 


op de een of andere wijze hier of daar heen te worden gebracht, 
waar het kan ontkiemen wanneer de omstandigheden daarvoor 
gunstig zijn. Soms kan het zaad niet dadelijk kiemen nadat het 
van de moederplant heeft losgelaten, maar moet eerst narijpen. 

De meeste zaden zijn zeer goed bestand tegen allerlei schadelijke 
invloeden en kunnen, mits goed droog bewaard, zoodat zij niet 
schimmelen, eenige jaren bewaard worden zonder hun kiemver- 
mogen te verliezen. Hierop maken echter eenige groote zaden 
met een dunne zaadhuid een uitzondering, zooals die van de 
mangistan, doekoe, ramboetan, doerian en dergelijke meer. 

De zaadhuid is soms dik en houtig, in andere gevallen dun en 
vliezig of leerachtig; gewoonlijk bestaat de zaadhuid uit verschil- 
lende lagen, soms kan men er onder het mieroskoop vijf lagen 
aan onderscheiden. In sommige gevallen verslijmt de buitenste 
laag van de zaadhuid wanneer deze met water in aanraking 
komt, de zaden van de papaja leveren hier een voorbeeld van op. 

Soms groeit de binnenste laag van de zaadhuid met plooien 
naar binnen, het zaad ziet er dan op doorsnede gemarmerd uit 
zooals dit bij de notemuskaat, de pinang, den zuurzak en de 
sirikaja het geval is. 

In vele gevallen komen aan de zaden haren of vleugels voor, 
die van beteekenis zijn voor een verspreiding door den wind. 

Soms is het zaad geheel of gedeeltelijk ingesloten in een zaad- 
mantel of zaadrok, voorbeelden hiervan hebben wij al verscheidene 
genoemd. 


De Djarak en diens verwanten. 


De wonderolieplant, castorolieplant, Christuspalm, djarak of 
kaliki is een zeer snel groeiende heester of lage boom, die waar- 
schijnlijk oorspronkelijk uit tropisch Afrika afkomstig is, maar 
tegenwoordig in alle tropische landen in gekweekten en verwilderden 
toestand is te vinden. Ook in Europa wordt deze plant wegens 
de sierlijke, groote, handdeelige bladeren vaak als éénjarige, 
kruidachtige sierplant gekweekt, vooral enkele variëteiten met 
donkerroode bladeren, de plant sterft dan in den herfst af. In 
de tropen echter kan de djarak eenige jaren in het leven blijven 
en ten slotte een tamelijk dikken, houtigen stam vormen. Men vindt 
de plant zeer vaak als onkruid op plaatsen waar vuilnis is neer- 
geworpen, in hoeken van tuinen, op onbewoonde erven en der- 
gelijke plaatsen, zij brengt reeds na weinige maanden rijpe zaden 
voort en deze worden bij het openspringen van de driekluizige 
vrucht met tamelijk groote kracht tot op eenigen afstand van 
de plant weggeschoten. 

De hoofdstengel eindigt met een samengestelde, veelbloemige 
bloeiwijze, uit de knoppen in de oksels van de bovenste twee of 
drie bladeren ontwikkelen zich intusschen zijtakken die op hun 
beurt ook weer met een bloeiwijze eindigen en zoo gaat het 
steeds door; iedere tak sluit met een eindelingsche bloeiwijze af 
en vormt dan onmiddellijk onder deze bloeiwijze enkele zijtakken. 
De bloemen zijn tamelijk klein, éénslachtig, maar er komen in 
elke bloeiwijze naast elkander vrouwelijke en mannelijke bloemen 
voor, de plant is dus éénhuizig. De mannelijke bloemen bestaan 
uit een vliezigen kelk die met vier, soms drie of vijf, lobben open- 
splijt, en zeer talrijke meeldraden, waarvan de helmdraden tot 
vertakte bundels met elkander verbonden zijn. De vrouwelijke 
bloemen zijn grooter, de kelk valt bij deze reeds tijdens den bloei 


85 


af en wij vinden hier dan slechts een bovenstandig vruchtbeginsel 
waarvan de wand met weeke, stekelige uitwassen bedekt is en 
drie uitgespreide, rood gekleurde stijlen die ieder aan den top in 
tweeën gespleten zijn. Het vruchtbeginsel is driehokkig, ieder 
hokje met één eitje. De vrucht is, zooals reeds gezegd werd, 
een kluisvrucht. 

Zoowel bij de mannelijke als bij de vrouwelijke bloemen ont- 
breekt de bloemkroon, bij enkele naverwante soorten is deze 
echter aanwezig. 

De zaden van de djarak, waarvan wij den bouw en de kieming 
reeds bespraken (vergelijk fig. 53), zijn tamelijk groot, met een 
gemarmerde, glanzende zaadhuid en een wrat bij den navel. Zij 
bevatten zeer veel olie die er gemakkelijk uitgeperst worden kan, 
deze olie 1s als geneesmiddel algemeen bekend maar werd vroeger 
ook veel voor verlichting en tegenwoordig nog vaak als smeer- 
olie gebruikt. Alle deelen van de djarak zijn vergiftig, de pers- 
koeken kunnen dan ook niet als veevoer worden gebruikt. De 
wetenschappelijke naam van de gewone djarak is Ricinus com- 
muis. 

Tamelijk na verwant en eveneens zeer algemeen in alle tropische 
landen verbreid is de djarak kosta, djarak tjina of djarak pagar, 
de purgeernoot, Jatropha Curcas, die wegens den snellen groei en 
omdat de plant door het vee wordt vermeden, dikwijls in heggen 
wordt geplant. De purgeernoot groeit ook als heester, de zaden 
werden vroeger nog wel eens medicinaal gebruikt, zij hebben 
een overeenkomstige uitwerking als die van de wonderolieplant, 
maar zijn veel gevaarlijker, veroorzaken herhaaldelijk vergifti- 
gingen. Er wordt wel olie uitgeperst, deze olie is echter alleen 
als smeerolie of voor verlichting en zeepbereiding te gebruiken. 
De zaden zijn wat grooter dan die van Ricinus, de bladeren 
kleiner, niet zoo diep ingesneden, handnervig, drie- tot vijflobbig. 
Als sierplant komt men wel eens tegen Jatropha maultifida, een 
lagen heester, opvallend door de in talrijke slippen diep gedeelde 
bladeren en de koraalroode bloeiwijzen. Zeer algemeen is verder 
nog tusschen kreupelhout, op ruigten en overal waar vuil en 
afval is neergeworpen, de in fig. 107 afgebeelde Jatropha gos- 
sypifolia, de katoenbladige Jatropha, waarvan de driedeelige, 
bruinroode bladeren in vorm en grootte zeer veel op het blad 
van de katoenplant gelijken. De jonge stengels, de bladsteelen, 
de bladrand en de bloemstelen zijn hier alle dicht bezet met 


86 


groote klierharen. Het is een heestertje van één tot twee 
meter hoog. 

De vrucht is bij Jatropha evenals bij Ricinus een driedeelige 
kluisvrucht, de bloemen zijn éénslachtig, éénhuizig maar hebben 
kelk en bloemkroon. Vermoedelijk zijn alle drie genoemde Jatro- 
pha’s niet in Ned.-Indië inheemsch, waarschijnlijk zijn zij afkomstig 
uit tropisch Zuid-Amerika. 

Ken zeer bekend familielid van de Ricinus en de Jatro- 
“pha’s is nog de kassave, oebi kajoe, ketella pohon, Manihot 
utilissima, die wij reeds bij de bespreking van de wortelknollen 
noemden (vergelijk fig. 
80). Ook hier vinden wij 
éénslachtige, éénhuizige 
bloemen en een drie- 
deelige kluisvrucht. Im 
groeiwijze vertoont de 
kassave veel overeen- 
komst met de djarak 
kosta, de bladstand 1s ver- 
spreid, de langgesteelde 
bladeren zijn zeer diep 
handdeelig, met _om- 
streeks 9 tot 13 slippen. 
De kassave wordt terwille 
van de zetmeelrijke wor- 
telknollen zeer veel op 

Fig. 107. Jatropha gossypifolia. Java geplant, gewoonlijk 
op droge gronden. De 
plant komt oorspronkelijk niet in Ned.-Indië voor, maar is af- 
komstig uit tropisch Zuid-Amerika, waar zij in de meeste streken 
als voedingsgewas een groote beteekenis heeft. Het loof van de 
kassave en ook de niet toebereide knollen zijn in meerdere of 
mindere mate vergiftig, bij sommige variëteiten zelfs zeer zwaar. 
Er komt een zeer gevaarlijk vergif, blauwzuur, in voor. Bij de 
bereiding van het kassavemeel en ook wanneer de knollen ge- 
stoomd of gekookt worden, vervliegt het blauwzuur, zoodat het 
meel of de toebereide knollen zonder bezwaar kunnen worden 
gegeten. 

Ook de als sierheesters en in heggen niet zelden gekweekte 

kroton’s met hun eindelooze verscheidenheid van verschillend 


87 


gevormde en gekleurde bladeren en hun onaanzienlijke bloempjes, 
behooren tot deze familie. | 

Een zeer bekende sierheester, die in de laatste jaren ook 
veel in Europa in kassen wordt gekweekt, maar die in Indië 
bijna als onkruid groeit en niet zelden in heggen wordt ge- 
vonden, is nog de oorspronkelijk uit Mexico afkomstige Poin- 
settia pulcherrima. Deze plant trekt de aandacht door de donker- 
roode, fluweelige bladeren die aan de toppen van de takken in 
de bloeistreek voor- 
komen. Lager aan de 
takken komen gewone, 
groene _loofbladeren 
voor. De vrucht van 
de Poinsettia is ook 
weer een driekluizige 
vrucht maar de bloei- 
wijze wijkt sterk af 
van die der reeds be- 
sproken familieleden. 
Wij zien aan de toppen 
der takken tusschen de 
roodgekleurde blade- 
ren een aantal dik- 
vleezige bekertjes met 
getanden rand en aan 
den butenkant een dik- 
ken gelen knobbel. In 
elk bekertje komen tal- 


Fig. 108. Poinsettia pulcherrima, bloeiende tak en 
ok Mad afzonderlijk vergroot een bekertje met uitsluitend 
ee VOOr mannelijke en een met mannelijke en een vrouwe- 


en in sommige boven- lijke bloem. 

dien nog in het midden 

op een tamelijk lang steeltje een driehokkig vruchtbeginsel met 
drie, ieder in tweeën gespleten stijlen. In fig. 108 is verkleind 
een bloeiende tak afgebeeld en zwak vergroot, onder links, twee 
afzonderlijke bekertjes, het eene met, het andere zonder vrucht- 
beginsel. Men beschouwt ieder dergelijk bekertje als een vereeniging 
van talrijke naakte bloempjes, hetzij uitsluitend mannelijke of 
talrijke mannelijke met één vrouwelijke bloem. Elke meeldraad zit 
namelijk op een kort steeltje en aan de basis er van komt een 
klein schutblaadje voor, zoodat iedere meeldraad als een afzonder- 


88 


lijk bloempje kan worden opgevat. De dikke, gele knobbel aan 
den buitenkant van het bekertje is een honigklier. 

Alle deelen van de Poinsettia bevatten tamelijk veel dik, wit 
melksap, de plant is vergiftig, echter niet in die mate als met 
vele van haar familieleden het geval is. Overeenkomstige beker- 
vormige kleme bloeiwijzen met éénslachtige naakte bloempjes 
zooals bij de Poinsettia komen 
bij de talrijke wolfsmelksoor- 
ten — Euphorbia — voor, de 
Poinsettia wordt dan ook wel 


Fig. 109. Zuphorbia trigona, Fig. 110. Zuphorbia 


Soesoeroe, oud exemplaar, omstreeks trigona, stengeltop iets 
3 Meter hoog. verkleind. 


eens tot dit geslacht gerekend en heet dan Muphorbia pulcherrima. 
De Kuphorbia-soorten bevatten alle veel, meestal zeer vergiftig 
melksap, dat gewoonlijk in dikke, kleverige druppels te voor- 
schijn treedt, zoodra deze planten eenigszins verwond worden, 
maar overigens zien zij er zeer verschillend uit. Merkwaardig zijn 
vooral een paar op cactussen gelijkende, vleezige soorten die 
ook weer dikwijls in heggen worden aangetroffen, omdat men ze 
gemakkelijk uit stek kweeken kan en omdat zij door het vee 
worden vermeden. Beide soorten groeien langzaam, hebben weinig 


89 


water noodig zoodat zij ook in dorre streken kunnen groeien, de 
oorspronkelijk vleezige stengels worden op den duur houtig zoodat 
oude planten boomvormig zijn. Van de eene soort, Euphorbia 
trigona, de soesoeroe of soedoe soedoe, fig. 109 en fig. 110, zijn 
de stengels gewoonlijk driekantig met uitspringende hoeken, op 
iederen hoek heeft oorspronkelijk een blad gezeten en de steun- 
blaadjes van deze bladeren blijven als dorens zitten. Van de andere 


Fig. 111. Zuphorbia Tirucalli, kajoe oerip, verkleind. 


soort, Euphorbia Tirucalli, de kajoe oerip, fig. 111, zijn de stengels 
dunner, rolrond, eenigszins geribd, min of meer geleed. Bij beide 
zijn de bladeren klein en vallen spoedig af zoodat men ze alleen 
in gering aantal aan de groeiende toppen vindt, de rol van de 
bladeren wordt bijna geheel door de vleezige, groene stengels 
waargenomen. Beide soorten bloeien slechts zelden, de vrucht 
is ook weer een driehokkige kluisvrucht. 

Een paar andere kleine kruidachtige Zuphorbia-soorten komen 
zeer algemeen overal in de tropen als onkruid voor, bij de eene, 


90 


het pilkruid, Euphorbia pilulifera, fig. 112, zijn de zeer kleimme 
bekervormige bloeiwijzen tot dicht ineengedrongen pilvormige 
groepen in de oksels van de meestal bruinrood gekleurde bladeren 
vereenigd. 

De familie van de Wolfsmelkachtigen of Euphorbiaceeën, waar- 
van wij de verschillende djarak-soorten, 
de kassave, de kroton’s, de Poinsettia en 
enkele Muphorbia-soorten bespraken, is 
een van de grootste families van het 
plantenrijk, er behooren meer dan drie 
duizend soorten toe die meerendeels in 
warme streken te huis behooren. Het 
voorkomen van de verschillende soorten 
is zeer verschillend, vele zijn boomen of 
heesters, maar er zijn ook verscheidene 
vleezige, cactusachtige soorten en talrijke 
kruidachtige vertegenwoordigers. In het 
algemeen is deze familie gekenmerkt door 
de regelmatige, éénslachtige, één- of twee- 
huizige bloemen, soms met kelk en bloem- 
kroon maar meestal met een bloemdek 
of naakt. Het vruchtbeginsel is gewoonlijk 
driehokkig, met drie stijlen, de vrucht is 
in den regel een driehokkige kluisvrucht. 
De bladeren staan gewoonlijk verspreid, 
zij zijn enkelvoudig of handvormig. Bij 
vele soorten komt melksap voor. Zeer 

vele soorten van deze familie zijn ver- 
Fig. 112. Pilkruid, TE. 
Euphorbia pilulifera, gifug. 
iets verkleind. Behalve de reeds genoemde, kunnen 
wij nog vermelden de zeer veel ge- 
kweekte Hevea of Parárubber, de kenuri, de tjermé en de dikwijls 
als sierheester gekweekte kattestaart, Acalypha, met bruinroode 
bladeren en de bloemen in roodgekleurde, hangende katjes. 
BĲ de tjermé en de kemir is de vrucht afwijkend gevormd, de 
vrucht van de kemiri is een steenvrucht, die van de tjermé een 
besvrucht. 


El 


De Stinkbloem en diens verwanten. 


De in fig. 113 afgebeelde stinkbloem, kerkhof bloem, lijkbloem, 
slangenblad, kembang bangke komt in geheel Zuid-Oost Azië 
voor, in Ned.-Indië vindt men haar veel als onkruid op bescha- 
duwde plaatsen, onder kreupelhout, in en bij heggen en op 
Inlandsche begraafplaatsen. De wetenschappelijke naam van de 
plant is Amorphophallus variabilis. De plant trekt vooral de aan- 
dacht door den walgelijken 
stank dien zij in de avond- 
uren verspreidt, overdag Is 
_de bloeiwijze reukeloos maar 
tegen zonsondergang begint 
zij zich op een hoogst on- 
aangename wijze bemerk- 
baar te maken. Of er in- 
sekten op deze, met die van 
rottende krengen overeen- 
stemmende lucht afkomen, 
die dan misschien een rol 
spelen bij de bestuiving, is 
niet met zekerheid uitge- 
maakt; de bloemen zetten 
geregeld vrucht maar wor- 
den naar het schijnt niet of 
slechts zelden door insekten 
bezocht. s Fig. 113. Amorphophallus variabilis, blad, 

Het Is een overblijvende bloeiwijze, samengestelde vrucht en knol. 
plant met een grooten onder- 
aardschen stengelknol waaruit zich afwisselend een groot samen- 
gesteld blad en een bloeikolf ontwikkelen. Blad en bloeiwijze komen 
nooit tegelijk aan dezelfde plant voor. Het blad heeft een vertikalen, 
tamelijk dikken vleezigen steel met een eigenaardige slangen- 
huidachtige teekening en een in drieën verdeelde bladschijf waar- 
van elk deel enkel- of tweevoudig vindeelig of vinlobbig 1s. De 
bloeikolf heeft een dergelijken steel als het blad, het schutblad of 
de bloeischeede is ook slangenhuidachtig gekleurd of geteekend, 
de vleezige geelachtig wit gekleurde as steekt er ver boven uit. 
Het grootste, bovenste gedeelte van de as is eenigszins knots- 
vormig opgezwollen en niet met bloempjes bezet, onder dit 


92 


onvruchtbare gedeelte volgt een stuk dat met naakte mannelijke 
bloempjes bezet is en geheel onderaan komen eenige naakte 
vrouwelijke bloempjes voor, die slechts uit een vruchtbeginsel 
met stijl en stempel bestaan. Uit ieder vrouwelijk bloempje ont- 
wikkelt zich een rood besvruchtje, de as van de bloeikolf breekt 
intusschen boven de vrouwelijke bloempjes af en de bloeischeede 
verwelkt en verdroogt. 

De groote knollen bevatten veel zet- 
meel maar tevens zeer scherpe, min of 
meer vergiftige stoffen, zoodat zij niet 
als voedsel gebruikt kunnen worden. 
Behalve door zaad vermenigvuldigt de 
stinkbloem zich ook ongeslachtelijk 
doordat er na den bloei wit de groote 
knollen kleine knolletjes ontstaan. 

Bij de zeer talrijke 
familieleden van de 
stinkbloem vinden wij 
altijd de enkelvoudige 
bloeikolf met het min 
of meer bloemkroon- 
achtig gekleurdeschut- 
blad terug. Bij som- 
mige soorten Is, even- 
als bij de stinkbloem, 
de as van de bloeikolf 

Fig. 114. verlengd en draagt aan 
ee hetwborendimndenaten meen 
Aracee, met twee- ie) Fig. 115. Een wortelklimmende 
slachtige, naakte bloempjes, bij andere Aracece (Pothos) met hechtwortels 

bloempjes. is de as betrekkelijk aan de stengelknoopen. 
kort, fig. 114, en niet 

of ternauwernood langer dan de bloeischeede. Meestal zijn de 
bloempjes éénslachtig, naakt, en dan vinden wij in den regel in 
iedere kolf de vrouwelijke bloemen onderaan, de mannelijke 
daarboven, in enkele gevallen zijn de bloemen tweeslachtig, hetzij 
naakt of met een bloemdek. De vrucht 1s altijd een besvrucht. 
Deze familie, die hoofdzakelijk in tropische streken voorkomt, heet 
die der Aäronskelkachtigen of Araceeën. 

Tot deze familie behooren in de eerste plaats een aantal over- 
blijvende kruidachtige planten met knollen of wortelstokken, 


95 


meest bosch- of moerasplanten, dikwijls met hart- of pijlvormige 
bladeren. In alle tropische landen komt men dergelijke Araceeën 
als voedingsgewassen tegen, in Ned.-Indië zijn de tales, de senté, 
de birah, de kimpoel, de keladi gedeeltelijk verschillende namen 
voor dezelfde soort, gedeeltelijk 
verschillende naverwante, als 
voedingsgewas gekweekte soor- 
ten van deze familie. De vlee- 
zige, zetmeelrijke knollen of 
wortelstokken en soms ook de 
jonge bladeren worden als 
voedsel gebruikt, meestal be- 
vatten zij behalve het zetmeel 
nog scherpe, soms vergiftige 
stoffen, zoodat zij niet anders 
dan gekookt gegeten kunnen 
worden. 

Enkele dergelijke grondbe- 
wonende Araceeën, met knol- 
len en bontgekleurde, hart- of 
pijlvormige bladeren, de Cala- 
diwm’s, worden vaak als sier- 
planten gekweekt. Ook ziet 
men in onze tuinen en galerijen 
vaak de Dieffenbachia's, met 
ovale, meestal witgevlekte bla- 
deren, zonder knollen, met 
een lagen, opgerichten, vlee- 
zigen stengel. 

Een andere groote groep van 
Araceeën zijn wortelklimmers 
die met behulp van hecht TE Seema zen zen oren 
wortels tegen boomstammen drie voedingswortels. 
en rotswanden opklimmen. 

Soms komen er bij dergelijke wortelklmmende Araceeën alleen 
hechtwortels aan de knoopen voor, zooals bij de in fig. 115 
afgebeelde soort, in andere gevallen komen over de geheele 
lengte van den stengel, waar deze met den boomstam of rotswand 
in aanraking is, talrijke kleine hechtworteltjes voor den dag, maar 
behalve deze ook nog aan de knoopen enkele dikke voedings- 


94 


wortels die langs den stam of rotswand naar beneden groeien totdat 
zij den grond bereiken om daar water en voedsel uit op te nemen. 
Een stengelstuk van een dergelijke wortelklimmende Aracee, met 
hechtwortels en voedingswortels is in fig. 116 afgebeeld. Tot 
deze wortelklimmende Araceeën behoort, behalve talrijke in het 
bosch in het wild voorkomende soorten, in de eerste plaats de 
bonte sirih, die men vaak als kleine kwijnende plantjes in onze 
galerijen, maar ook wel als forsche klimplant tegen boomstammen 
in onze tuinen ziet. Met de echte sirih is de bonte sirih — Pothos 
aurea — in het geheel niet verwant, 
er bestaat alleen een oppervlakkige ge- 
lijkenis tusschen beide, omdat alle twee 
wortelklimmers zijn en omdat de bla- 
deren van slecht ontwikkelde exem- 
plaren van de bonte simh ongeveer 
dezelfde vorm en grootte hebben als 
het gewone sirihblad. De echte sirih 
Is, zooals wij later nog zullen zien, geen 
Aracee maar een familielid van de peper. 
Wel behooren nog tot de Araceeën 
de verschillende Plilodendron-soorten, 
die wegens de fraaie bladeren soms 
als sierplanten worden gekweekt en die 
in groeiwijze met de bonte sirih over- 
eenstemmen. Zeer veel ziet men ook 
als sierplanten in bloempotten verschil- 
Fig. 117. Kalmoes. lende Anthuriwm-soorten, gewoonlijk 
ohfantsooren of ezelsooren genoemd, 
bladplanten met groote, dikwijls fluweelachtige bladeren en rood, 
geel of wit gekleurde bloeikolven. De Anthurium’s zijn afkomstig uit 
de wouden van tropisch Amerika, zij leven daar gedeeltelijk als wortel- 
klimmers tegen boomstammen of aan beschaduwde rotswanden, 
gedeeltelijk als epiphyten hoog boven op de takken van de boomen. 
Een zeer sterk in voorkomen van de andere afwijkend lid van- 
de familie der Aäronskelkachtigen is nog de kalmoes, djariengo 
of dringgoe, Acorus Calamus, fig. 117, een moerasplant met 
wortelstokken en lijnvormige bladeren, die heel Zuid-Oost Azië 
door en ook in Europa gekweekt en verwilderd voorkomt. De 
welriekende wortelstok van de kalmoes wordt vaak als genees- 
middel of als specerij gebruikt. 


95 


Ten slotte kunnen wij nog een ander eigenaardig zeer alge- 
meen voorkomend hid van deze familie vermelden, de apoe apoe 
of kapoe kapoe, Pistia Stratiotes, een losdrijvend waterplantje 
dat in bijna iedere rawah of zoetwaterpoel te vinden is, met een 
roset van dikke, sponsachtige, omgekeerd driehoekige, fluweelige 
bladeren. Het plantje vermenigvuldigt zich hoofdzakelijk onge- 
slachtelijk. 


De Grassen. 


De familie der Grassen of Gramineeën, waartoe zeer talrijke 
soorten behooren, is voor den mensch van groote beteekenis. De 
belangrijkste voedingsgewassen, rijst, maïs, tarwe en rogge be- 
hooren er toe, runderen en paarden voeden zich hoofdzakelijk 
met gras en ook de bamboe, die in tropische streken, vooral in 
Zuid-Oost Azië een zoo groote rol speelt als bouwmateriaal en 
het suikerriet, een van de belang- 
rijkste tropische cultuurgewassen, 
behooren tot deze familie. De be- 
teekenis van de Grassen voor den 
mensch is voor een groot deel daar- 
aan toe te schrijven dat de graan- 
vruchten veel zetmeelrijk kiemwit 
bevatten en dat er slechts bij uit- 
zondering scherp smakende of ver- 
giftige stoffen in deze planten voor- 
komen. | 

Het zijn meest kruidachtige, soms A ee 
heester- of boomvormige planten, bijwortels. 
dikwijls met een kruipenden stengel 
of wortelstok. De bovengrondsche stengel is meestal niet of alleen 
aan de basis vertakt. Onder den grond is echter in den regel de 
stengel wel vertakt, de grasplanten stoelen bijna alle uit. Een 
hoofdwortel komt niet voor. Fig. 118 geeft het ondereinde van 
een graanplant weer, men ziet de witstoeling en den grooten bos 
bijwortels die zich uit de onderste knoopen van den hoofdstengel 
en de zijstengels hebben ontwikkeld. In fig. 119 is het ondereinde 
van een suikerrietplant eenigszins geschematiseerd weergegeven, 
men ziet de stek waaruit de plant is opgegroeid en de vertakking 


96 


van den stengel onder den grond, waardoor de uitstoeling tot stand 
komt. Aan enkele van de knoopen zijn de in een krans ont- 
springende bijwortels geteekend. 

De stengel van de Grassen vertoont duidelijk geledingen en - 
knoopen, de geledingen zijn bij de meeste soorten hol. De 
bladeren zijn enkelvoudig, gaafrandig, meestal lintvormig met een 
stengelomvattende bladscheede en afwisselend aan den stengel 

gerangschikt. 

De bloeiwijze 
is meestal aar- 
of pluimvormig, 
in enkele ge- 
vallen kolfvor- 
mig. Een aar 
vinden wij bijv. 
bij de rogge en 
tarwe (fig. 120), 
een pluim bij de 
rijst, bij het sui- 
kerriet (fig. 121) 
en bij de man- 
nelijke bloemen 
van de maiïs,een 
kolf bij de vrou- 
welijke _ bloe- 
men van de 


Fig. 119. Ondereinde van een Suikerrietplant, stek waaruit de mais. De 
plant is opgegroeid, uitstoeling en wortelkransen aan de knoopen. bloempjes zijn 


meestal twee- 
slachtig, soms één- of tweehuizig, in den regel zijn ze ten 
getale van twee of meer tot pakjes of aartjes vereenigd. leder 
pakje of aartje wordt door twee kelkkafjes en ieder bloempje 
afzonderlijk door twee koonkafjes ingesloten. Aan deze kafjes 
komen zeer vaak kafnaalden voor. Er zijn meestal drie meel- 
draden in elk bloempje, bij uitzondering minder of meer; bij de 
rijst bijv. zes (vergelijk fig. 87). Het vruchtbeginsel is éénhokkig, 
éénzadig, de vruchtwand en de zaadhuid zijn met elkander ver- 
groeid, het kiemwit is melig, de vrucht is een graanvrucht. 
Tijdens den bloei steken de stempels en de meeldraden tusschen 
de kafjes van het bloempakje uit naar buiten. Een dergelijk 


sj 


bloempakje tijdens den bloei is in fig. 122 geteekend. Het stuif- 
meel van de grassen is droog, de stuifmeelkorreltjes worden 
gemakkelijk door den wind medegenomen, de grassen zijn wind- 
bloeiers, in tegenstelling met de meeste der tot nu toe besproken 
planten waarbij de bloemen grooter en opvallend gee zijn 
en sterk geuren of honig bevatten. 

Bij de meeste grassoorten blijft de rijpe 
vrucht in de kroonkafjes ingesloten, bij de 
maïs is dit niet het geval, bĳ de rijst wel. 
Wanneer de padi voor den eersten keer gestampt 
wordt, worden de grove zemelen verwijderd, 
dit zijn de kroonkafjes die de korrel nauw 
omsluiten maar nu door het stampen loslaten. 
Wanneer men de rijst daarna voor den tweeden 
keer stampt, worden de vruchtwand en de 
zaadhuid, de fijne zemelen, verwijderd en blijft 
alleen het inwendige van de korrel, het kiem- 
wit en de kiem over. 

Enkele zeer bekende grassoorten zijn: 

De rijst, Oryza sativa, die sinds overoude 
tijden in Zuid-Oost-Azië in kultuur is en van- 
daar in de laatste eeuwen naar andere tropische 
landen en ook naar enkele warmere gematigde 
landen is overgebracht. Zoo is er bijv. een 
belangrijke rijstkultuur in Noord-Italië. Er be- 
staan zeer talrijke variëteiten van de rijst, die 
naar de kleur van de kafjes, het al of niet 
voorkomen van kafnaalden, de grootte van 
de korrel en den korteren of langeren groeitijd 
worden onderscheiden. Ook is er nog verschil 
tusschen gewone rijst en kleefrijst (ketan), bij 
de laatste zwellen de korrels bij het koken 
zeer sterk op en veranderen in een kleverige, vormlooze massa. 

De maïs, Zea Mays, fig. 123, uit het hoogland van Peru en 
Bolivia afkomstig, door de Portugeezen naar den Indischen Archipel 
overgebracht. Tegenwoordig wordt de maïs in alle tropische 
landen en ook in zeer vele streken met een gematigd klimaat 
gekweekt, in Noord-Amerika bijv. 1s een zeer belangrijke mais- 
kultuur. Deze plant heeft een zeer korten groeitijd zoodat dit 
graan, wanneer het slechts gedurende drie zomermaanden zeer 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 7 


Fig. 120. Tarweaar. 


98 


Fig. 121. 


Bloempluim van het Suikerriet, in opeenvolgende 


ontwikkelingstoestanden. 


warm is, ook ver buiten de keerkringen kan worden gekweekt. 
In tegenstelling met de meeste andere grassen stoelt de maïs- 
plant niet uit, de bloempjes zijn éénslachtig, éénhuizig, de man- 


Fig. 122. 


Bloempakje van een 


Gras, de meeldraden 
steken tusschen de 
kafjes uit naar 
buiten. 


nelijke bloemen in een pluim aan den top van 
de plant, de vrouwelijke in kolven aan het 
ondereinde van den stengel. De kolf is in een 
aantal schutbladeren ingesloten waar de lange 
draadvormige stijlen en stempels tusschen uit- 
steken. Opmerkelijk zijn nog de steunwortels 
die aan den voet van den stengel voorkomen. 

Het Jobstranengras, djalt batoe, Coix La- 
cryma Jobi, waarvan de eigenaardige, steen- 
harde, als porcelein glanzende grijze vruchtjes 
dikwijls als speelgoed of voor het rijgen van 
halskettingen of armbanden gebruikt worden. 
Deze plant wordt in alle tropische landen 
gekweekt, echter nergens op groote schaal. 


Enkele variëteiten worden wel eens als voedsel gebruikt. De 
stengels zijn tamelijk sterk vertakt, (fig. 124), in de bladoksels 
komen de langgesteelde aartjes voor, die uit een groote vrouwelijke 


99 


en eenige kleinere mannelijke bloempjes bestaan. De vrouwelijke 
bloem zit onderaan, wanneer de vrucht rijpt vergroeien de kafjes 
van het vrouwelijke bloempje en vormen den steenharden, porse- 
lemachtigen, glimmend- 
grijzen wand die het 
vruchtje omsluit. 

Het suikerriet, Saccha- 
rum officinarum, na de 
rijst het belangrijkste kul- 
tuurgewas van Neder- 
landsch-Indië. De dikke, 
eenige meters lange sten- 
gels zijn miet hol. De 
plant wordt gewoonlijk 
gekweekt uit stek, pas 
sinds omstreeks dertig 
jaar weet men dat het 
suikerriet ook kiembaar 
zaad voortbrengen kan. 
Tegenwoordig kweekt 
men af en toe suikerriet 
uit zaad teneinde nieuwe 
variëteiten te krijgen. Tot 
hetzelfde geslacht behoo- 
ren de glagah, Saccharum 
spontaneum en de teboe 
troeboe, Saccharum edu- 
le. Van laatstgenoemde 
plant worden de op visch- 
kuit gelijkende onontwik- —__— 7 
kelde bloempluimen ge- 
gelen. Fig. 123. Maïsplant, rijpe kolf, onrijpe kolf met 

De bamboe, heester- en de schutbladeren en stempels en mannelijk 
boomvormige grassen, die bloem pakje. 
meerendeels slechts zeer 
zelden bloeien en die tot verschillende geslachten (Bambusa, 
Dendrocalamus, enz.) worden gebracht. 

Het geslacht Andropogon dat merkwaardig is omdat eenige 
soorten hiervan, hetzij in de bladeren of mm de wortels, vluchtige 
welriekende olie bevatten. Van het citroengras, roempoet sereh, 


100 


Andropogon Schoenanthus, 
bereidt men door distillatie 
van de bladeren de welrie- 
kende citronella-olie. Van 
een andere soort, Andro- 
pogon muricatus, worden de 
welriekende wortels, akar 
wangì, overal in Indië als 
reukwerk gebezigd. 

Van in het wild groeiende 
grassen vermelden wij nog: 
Spinifex squarrosus, fig. 
125, een blauwachtig grijs 
gras met harde stekelige 
bladeren en eigenaardige 
bolvormige, stekelige bloei- 
wijzen, die bij rijpheid van 
den stengel afbreken en dan 
door den wind kunnen wor- Fig. 124. Jobstranengras. 
den voortgerold. Het is 
een karakterplant van het zandige zeestrand en de duinen die 
onmiddellijk in het oog 
valt. 

De alang alang, Zm- 
AN perata Koenighii, ge- 
makkelijk te herken- 
nen aan de witwollige 
bloeiwijze en de scher- 
pe harde bladeren. 
Deze grassoort, waar- 
van de vruchtjes door 
den wind worden ver- 
breid, nestelt zich 
overal in verwaarloos- 
de aanplantingen van 
meerjarige gewassen 

Ee en is dan zeer moeilijk 
Fig. 125. Spinifer squarrosus. uit te roeien. 
Het speldegras, bad- 
jang badjang, Chuysopogon aciculatus, in tuinen en op gras- 


101 


vlakten zeer verbreid, als voedergras voor het vee zonder waarde 
maar voor den mensch zeer hinderlijk omdat de kafnaalden van 
de vruchtjes met weerhaakjes voorzien zijn en dientengevolge 
gemakkelijk in de kleeren dringen. 


Orchideeën. 


Indië is een orchideeënland, men kan in de laagvlakte, zelfs 
in Batavia, Soerabaia of Semarang geen ouden tamarindeboom 
zien of de takken ervan zijn hier en daar begroeid met epiphy- 
tisch levende orchideeën. Komt men buiten de groote steden, 
vooral in het hewvelland of gebergte, dan neemt het aantal 
orchideeën dat men aan de boomen groeien ziet, steeds toe 
naarmate het klimaat vochtiger wordt. Kwaad doen dergelijke 
epiphytisch levende planten de boomen niet, zij halen er geen 
voedsel wit en leven eigenlijk alleen van regenwater en lucht. 
Nu groeien er nog wel heel wat andere plantensoorten epiphy- 
tisch aan de stammen en takken van boomen en men vergist zich 
leelijk, wanneer men iedere plant die tegen een boomstam of 
boomtak groeit voor een orchidee of angrek houdt. Wanneer 
men zich dan bovendien nog voorstelt dat iedere dergelijke 
„orchidee’”” ook mooie groote bloemen hebben zal en dus de 
moeite loont om haar mee naar huis te nemen en als sierplant 
te kweeken of langzaam dood te martelen, begaat men nog een 
tweede vergissing. Er komen wel een paar duizend orchideeën- 
soorten in Indië voor, maar daarvan zijn er hoogstens vijftig 
waard om als sierplant gekweekt te worden en dit zijn dan nog 
niet eens uitsluitend epiphytisch levende soorten. Er komen in 
Indië ook verscheidene aardorchideeën voor en daaronder een 
paar die zeer algemeen als sierplant in onze tuinen worden aan- 
getroffen. 

Als eerste voorbeeld van deze familie kiezen wij de welbekende 
vlinderorchidee, maanorchidee of angrek boelan, Phalaenopsis ama- 
bilis. Deze soort komt in het wild voor op Java en Borneo, In 
de Molukken en tot op de Philippijnen toe, naar het schijnt echter 
niet op Sumatra. Zij groeit uitsluitend epiphytisch, in tegenstel- 
ling met een paar andere soorten van dit geslacht die wel eens 
als rotsbewoner leven. De plant heeft een zeer korten, tusschen 
de bladscheeden verborgen houtigen stengel met weinige, dicht- 


102 


opeengedrongen, in twee rijen geplaatste, dikvleezige, ovale bla- 
deren. Uit het ondereinde van den stengel ontspringen talrijke 
grijze wortels, die dicht aangedrukt zijn tegen den stam of tak 
waar de plant opgroeit. De bloemen zitten aan lange, dunne eenigs- 


Fig. 126. Vlinderorchidee, bloeiende planten en afzonderlijke 

bloemen, de eene schuin van voren gezien zoodat het vrucht- 

beginsel gedeeltelijk zichtbaar is, de andere recht van voren; 

1 de lip, 2 en 3 de zijdelingsche blaadjes van den binnensten 

krans; 4, 5 en 6 de blaadjes van den buitensten krans van het 
bloemdek. 


zins _ overhan- 
gende _bloem- 
stengels, die uit 
de bladoksels 
ontspringen. Zij 
zijn ongesteeld 
maar het lange, 
dunne, onder- 
standige vrucht- 
beginsel lijkt op 
een steeltje. De 
bloem is sym- 
metrisch, het 
bloemdek _ be- 
staat uit twee 
kransen van drie 
blaadjes, het 
naar onderen 
gekeerde blaad- 
je van den bin- 
nensten krans is 
als een zeer 
eigenaardig ge- 
vormde lip ont- 
wikkeld. Van de 
zes meeldraden 
die er in aanleg 
aanwezig zijn 
geweest, _ont- 
wikkelt er zich 
slechts één en 


deze vergroeit met den dikken stijl van het vruchtbeginsel tot de 
stempelzuil die men in het midden van de bloem aantreft. De 
vruchtbare meeldraad bevat twee helmhokjes, het stuifmeel uit 
ieder helmhokje vormt een kleverige, wasachtige massa. Deze 
twee stuifmeelklompjes zijn door middel van een steeltje ver- 


103 


bonden aan een hechtschijfje. Wanneer de bloem door een 
insekt bezocht wordt, hetgeen slechts zelden gebeurt, blijft het 
hechtschijfje aan den kop van het insekt vastkleven en de geheele 
stuifmeelmassa uit beide helmhokjes wordt zoodoende mede- 
genomen en kan, wanneer het insect daarna nog een tweede 
bloem bezoekt, daar op den stempel worden achtergelaten. Met 
een aangepunt potlood kan men gemakkelijk nagaan op wat voor 
wijze dit transport van de stuifmeelklompjes kan geschieden. 

Het onderstandige vruchtbeginsel bestaat uit drie vruchtbladen 
met wandstandige zaadlijsten en zeer talrijke eitjes. De vrucht 
is een doosvrucht (vergelijk fig. 108) die met spleten openspringt 
en zeer talrijke stoffijne zaden bevat. Ken zaadje weegt omstreeks 
0,005 mgr, er gaan er dus omstreeks 200000 in een gram. 

De wortels van de vlinderorchidee zijn, zooals bij alle epiphy- 
tisch levende orchideeën, met een vloeipapierachtige opperhuid 
omgeven, die ieder druppeltje water dat er opvalt, begeerig 
opzuigt. 

De groote, witte bloemen blijven zeer lang frisch en de plant 
bloeit, wanneer zij goed gekweekt wordt, zeer rijkelijk en bijna 
het geheele jaar door. De bloemstengels sterven gewoonlijk niet 
af wanneer de bloemen uitgebloeid en afgevallen zijn, maar ont- 
wikkelen later weer nieuwe zijtakken. Aan de in fig. 126, rechts, 
afgebeelde plant komt een dergelijke bloemstengel voor, die twee 
nieuwe zijtakken heeft gevormd. 

De bloemen zijn reukeloos en worden slechts zelden door 
insekten bezocht, vruchtzetting komt dan ook bij de vlinder- 
orchidee niet dikwijls voor. Uit zaad wordt de plant eigenlijk 
nooit gekweekt, de in het bosch verzamelde planten worden in 
kultuur genomen en ontwikkelen zich, wanneer ze krijgen wat 
hen toekomt, dikwijls nog beter dan in vrijheid. Zij moeten een 
geschikten boomstam of tak of een stuk hard hout hebben om 
met de wortels overheen te groeien, geen klappervezel of mos 
om de wortels, veel licht maar geen felle zon, geregeld maar 
niet overmatig besproeien. 

De familie van de orchideeën is in hoofdzaak gekenmerkt door 
de symmetrische bloem, met een symmetrisch, losbladig, uit twee 
kransen van drie blaadjes bestaand bloemdek, waarvan het naar 
voren en onderen gekeerde blaadje van den binnensten krans tot 
een lip is vervormd. De bloemen vertoonen allerlei grillige vormen, 
er kan bijv. vaak een spoor voorkomen die hetzij uit de lip 


104 


ontstaat of uit de twee samenhangende zijdelingsche bloem- 
blaadjes van den buitensten krans. Het vruchtbeginsel is altijd 
onderstandig, driebladig, met zeer talrijke eitjes, de vrucht is 
altijd een doosvrucht die met spleten openspringt en tallooze 
stoffijne zaden bevat. Er is altijd een stempelzuil, van de zes meel- 
draden die er in aanleg zijn, ontwikkelen er zich slechts één of 
twee die met de stempelzuil vergroeien. Het stuifmeel is altijd 
tot wasachtige stuifmeelklompjes vereenigd, in het aantal en den 
vorm van deze en den vorm van de hechtschijfjes 1s zeer veel 
verschil. Een enkel voorbeeld van zulk een stuifmeelklompje is 
in fig. 127 afgebeeld. 

De orchideeën zijn allen kruidachtige planten, gedeeltelijk over- 
blijvende grondbewoners met wortel- of stengel- 
knollen, meerendeels echter epiphyten, al of niet met 
knolvormig verdikte stengels. Bij de vlinderorchidee 
vinden wij bijv. geen knollen maar wij hebben vroeger 
reeds bij de bespreking van de stengelknollen een 
geval van een epiphytische orchidee met knollen 
vermeld, (vergelijk fig. 75). 

Enkele bekende of merkwaardige orchideeën willen 

Fig. 127. wij nog bespreken: 

Een stuifmeel __Spathoglottis plicata, onze gewoonste aardorchidee, 
Ee die veelvuldig mm het wild in het gebergte en het 
vergroot. heuvelterrein tusschen het gras voorkomt, is na 
vulkanische uitbarstingen, met alang alang en enkele 
andere grassen en sommige varens, gewoonlijk een der eerste 
planten die zich op de asch- en lavavelden vertoont. In onze tuinen 
heeft de plant dikwijls veel te lijden van de aanvallen van een 
klein kevertje dat de bladeren beschadigt. Spathoglottis plicata 
komt in drie kleur-variëteiten voor, donker lila, licht hila en wit, 
de plant bloeit het geheele jaar door zoodat men haar bijna nooit 
zonder bloemen ziet. Zij heeft kleine, aan de oppervlakte of vlak 
onder de oppervlakte ‘van den grond zittende stengelknollen, die 
eenige groote lancetvormige, kromnervige bladeren dragen. De 
bloemstengels zijn lang, komen aan de basis van de knollen te 
voorschijn en dragen talrijke tamelijk groote bloemen. Aan de 
schutblaadjes van de bloemknoppen wordt honig afgescheiden 

waar gewoonlijk talrijke mieren op af komen. 

Phajus Blumeï groeit op dezelfde wijze en in het wild ook 
op dezelfde plaatsen als Spathoglottis plicata, maar is veel forscher. 


105 


De bloemstengel is dikwijls meer dan een meter hoog, de bloemen 
zijn zeer groot, van buiten wit, van binnen lichtbruin, de lip 
rood. De groote stengelknollen bevatten indigo, hetgeen blijkt 
doordat zij bij doorbreken of doorsnijden blauw worden. 

Vanda tricolor is in het gebergte in het wild niet zeldzaam, 
meestal epiphytisch maar soms ook op lavablokken groeiende. 
Deze soort wordt op Java 
veel gekweekt, in het 
laagland krijgt men haar 
echter moeilijk in bloei, 
in het gebergte bloeit 
zij meestal rijkelijk. In 
Europa ziet men deze ook 
vaak mm broeikassen. De 
Vanda heeft geen knol- 
len, de stengel is houtig 
en bijna niet vertakt, de 
talrijke bladeren zijn zeer 
stevig, riemvormig, de 
bloeiwijzen ontstaan uit 
zijknoppen in de blad- 
oksels. De bloemen zijn 
tamelijk groot, de hip 1s 
karmijnrood, de overige 
vijf bloemblaadjes zijn 
van buiten wit, van binnen 
wit met bruine vlekken, 
dikwijls zoodanig ver- 
wrongen dat de witte 
buitenkant gedeeltelijk 
naar voren komt. Fig. 128. Schorpioenorchidee. 

De spinnekop of schor- 
pioenorchidee, Renanthera Arachnites, fig. 128, komt niet zeld- 
zaam in de djatibosschen in het wild voor en wordt vaak in 
tuinen gekweekt. Het is een halfepiphyt, een wortelklimmer, de 
wortels groeien langs den stam naar beneden tot in den grond. 
De zeer groote, zonderling gevormde bloemen hebben een kleine 
roodgekleurde lip, de vijf andere bloemdekblaadjes zijn groen- 
achtig met donkerpurper gevlekt. De top van het tegenover de 
lip staande bloemdekblad riekt sterk naar muskus. 


106 


Aerides virens, de angrek hilin, is in de laagvlakte zeer algemeen, 
in de djatibosschen en overal langs de kust op de schaduwboomen 
in de steden en langs de groote wegen -{n groeiwijze lijkt de plant 
veel op Vanda 
tricolor, de bla- 
deren staan ech- 
ter niet zoo 
dicht op een. 
De bloempjes 
zijn niet bijzon- 
der groot, wel- 
riekend, licht- 
a paars, zeer el- 
E genaardig ge- 
SA vormd, de lip als 

een _hoornvor- 

mig gekromde 

spoor _ontwik- 
keld. De plant bloeit 
slechts eens in het jaar, 
alle exemplaren in een 
bepaalde streek ongeveer 
gelijktijdig. 

Dendrobium crumena- 
tum, de dwfjes of kip- 
petjes, is met Aerides 
virens onze gewoonste 
epiphytische orchidee ; zij 
trekt af en toe de aan- 
dacht doordat, meestal 
met tusschenpoozen van 
omstreeks twee maanden, 

Fig. 129. Reuzenorchidee, omstreeks alle exemplaren in een 

30 x verkleind. streek denzelfden dag 

bloeien. De onderste ge- 

ledingen van de stengels zijn knolvormig verdikt, naar boven 
loopen de stengels dun wit en dragen daar bladeren en bloemen. 
De stengels groeien niet onbepaald door, telkens komen er uit 
knoppen aan de basis van de oude stengels, nieuwe te voorschijn. 

Tot het geslacht Coelogyne behooren enkele zeer fraaie groot- 


107 


bloemige soorten, deze planten hebben groote knollen die aan 
den top één of twee bladeren en een bloeistengel dragen. Ken 
soort van dit geslacht is afgebeeld in fig. 75. 
De grootste en tevens een der fraaiste soorten 
van de familie is de in West-Java en op Sumatra, 
Banka en Billiton in het wild groeiende reuzen- 
orchidee, Grammatophyllum speciosum met ste- 
vige, dikke stengels van soms meer dan drie 
meter lang. De bloemstengel komt aan den voet 
van de bebladerde stengels te voorschijn, 1s dik- 
wijls meer dan twee meter lang en draagt talrijke, 
zeer groote, geel met rood gevlekte bloemen. 
Een van de kleinste orchideeën is de in fig. 130 
afgebeelde Taeniophyllum, zeer kleine epiphytisch 
levende plantjes, die geen bladeren hebben maar 
waarvan de groene wortels de rol van bladeren 
vervullen. Ze zijn niet zeldzaam op Java maar 
men vindt ze alleen bij nauwkeurig zoeken, 
groeiende tegen de stammen en takken van 
boomen. Aan het afgebeelde exemplaar kan men, 
bij scherp toezien, een klein bloemstengeltje met 
een vruchtje en twee bloempjes vinden. an 
Ten slotte kunnen wij nog melding maken van natuurlijke grootte. 
de uit Mexico afkomstige vanille, Vanilla pla- 
nifolia, waarvan de onrijp geplukte vruchten, na een ingewikkelde 
bereidingswijze, als vanillestokjes in den handel worden gebracht. 


mn a 


Tee 


Nii 
ik: 
5 
AN: 
\ 


NS ee 
ES 


De Waringin en diens verwanten. 


Een vruchtdragende waringin trekt onmiddellijk de aandacht 
door de groote scharen vogels van allerlei soort die er zich ver- 
zamelen, in de kroon en op den grond onder den boom, om van 
de vruchtjes te eten. De kleine roode vijgjes smaken zoetachtig 
maar vormen voor den mensch toch geen bijzondere lekkernij, 
des te meer echter voor de gevederde luchtbewoners die van 
heinde en ver er op afkomen en meerendeels op luidruchtige 
wijze van hun tegenwoordigheid kennis geven. 

Gewoonlijk zitten de vruchtjes twee aan twee in de oksels der 
bladeren zooals aan het in fig. 131 afgebeelde vruchtdragende 


108 


takje onmiddellijk te zien is. De vruchtjes worden gewoonlijk in 
hun geheel ingeslikt, de pitjes gaan in enkele uren, vaak binnen 
het uur door het darmkanaal van den vogel heen en worden dan 
met de uitwerpselen hier of daar gedeponeerd, soms op een ouden 
muur, in een dakgoot, op den tak van een boom of op een andere 
dergelijke plaats waar 
vogels gaarne zitten te 
rusten. Op zulke plaatsen 
kan men dan ook vaak 
de jonge waringinplanten 
aantreffen, deze ontwik- 
kelen zich aanvankelijk 
epiphytisch op een boom- 
tak, in een spleet van 
een muur of tegen een 
steenklomp aan, dikwijls 
hoog boven den grond. 
Een dergelijk jong warin- 
ginplantje van misschien 
omstreeks een jaar oud 
is ook in fig. 131, rechts 
onder afgebeeid. In den 
beginne groeit de jonge 
waringin zeer langzaam 
en het ondereinde van 
het stammetje zwelt knol- 
vormig op, deze verdik- 
Fig. 131. Waringin, vruchtdragend takje, jonge king dient, zoolang het 


nog epiphytisch levende plant en ondereinde van plantje nog geen water 
een Kanarieboom omklemd door de wortels van Ee orond kamen 
een boomwurgende Waringin die zich in de kroon kde p 


heeft genesteld. nemen als waterreservoir. 

De dunne wortels groeien 

zooveel mogelijk langs den muur of boomstam naar beneden, bij 
plantjes van twee tot drie jaar oud hebben enkele wortels in 
den regel den grond bereikt, zijn daarin doorgedrongen en hebben 
er zich in vertakt en tal van haarworteltjes gevormd. Van nu af 
aan gaat de ontwikkeling van de jonge waringin veel sneller, er 
vormen zich talrijke nieuwe takken, de in den grond gedrongen 
wortels beginnen in de dikte te groeien en eenige jaren later 
zit er boven op den muur of op den tak van den boom waar het 


109 


zaadje oorspronkelijk kiemde een jonge waringinboom, waarvan 
de kroon reeds een omvang van eenige meters heeft. De wortels 
hebben intusschen al een middellijn van een decimeter en meer 
gekregen, zij doen door hun diktegroei den muur scheuren of 
groeien als een netwerk om den stam van den boom heen, zooals 
ook in fig. 131 is weergegeven. Er is daar het ondereinde van 
den stam van een ouden kanarieboom afgebeeld, omklemd door de 
wortels van een waringin die misschien omstreeks tien jaar geleden 
in de gaffel van een tak, een meter of acht boven den grond 
ontkiemde. Nog tien jaar later zou de kanarieboom in de doodelijke 


KK 


EIN 


En: 


EE 


eee 


Fig, 132. Waringin, oud exemplaar met veel goed ontwikkelde 
5 Folia) Ì 
steun wortels. 


omhelzing van den waringin langzamerhand zijn afgestorven. De 
waringin behoort tot de boomwurgers; in hun eerste jeugd ont- 
wikkelen deze zich epiphytisch maar op later leeftijd worden het 
zelf boomen die den boom, waar zij oorspronkelijk op kiemden, 
verstikken door voedselgebrek, watergebrek en door den druk 
die de wortels bij hun diktegroei op den stam uitoefenen. Echte 
parasieten zijn deze boomwurgers niet, zij halen geen voedsel of 
water uit den boom waar zij tegen aan groeien, maar zij halen 
zooveel voedsel en water uit den grond dat er voor den ander 
niets meer overblijft. 

De wetenschappelijke naam van den waringin is Ficus benjamina 
of Ficus retusa. 

Dat de waringin als sier- en schaduwboom op groote gras- 


110 


vlakten en op kerkhoven heel Indië door veelvuldig geplant en 
min of meer als heilig beschouwd wordt, is algemeen bekend. 
Dergelijke exemplaren worden hetzij uit tjangkokkans gekweekt 
of uit jonge plantjes die hier of daar tegen muren of in boomen 
worden gevonden en in kultuur genomen. De wortels, die in 
groot aantal uit de takken ontstaan, vergroeien meestal meeren- 
deels met den hoofdstam en worden ook vaak afgesneden, voor- 
dat zij den tijd hebben gehad om tot nieuwe stammen uit te 
groeien. Door den boom echter zeer zorgvuldig te behandelen 
en door geregeld de jonge wortels voor beschadiging te vrij- 
waren door ze met bamboekokers te omgeven, kan men den 
boom zich sterk in de breedte doen uitbreiden. Tedere wortel 
die den grond bereikt wordt dan tot een nieuwe steunpilaar van 
de bijna horizontaal groeiende takken, (fig. 182). 

Vooral mn Engelsch-Indië kan men van een daar voorkomende 
waringinsoort (Ficus bengalensis) op die wijze reusachtige exem- 
plaren kweeken. Zoo komt er in den botanischen tuin te Calcutta 
een exemplaar voor dat een oppervlakte beslaat van meer dan 
twee hectaren en waarvan de kroon, behalve door den stam, die 
omstreeks 15 Meter omvang heeft, door omstreeks vijfhonderd 
steunwortels wordt gedragen. Dit exemplaar is waarschijnlijk 
140 tot 150 jaar oud, de overlevering vertelt er van dat bij de 
stichting van den tuin in 1786 een kleine waringin groeide 
boven in een wilden dadelpalm waaronder een Indische fakir 
gewoon was te zitten. Van den dadelpalm is al sinds lange jaren 
geen spoor meer te zien. 

De welbekende karet, Ficus elastica, die twintig jaar geleden 
overal op Java veelvuldig geplant werd wegens de caoutchouk 
die wit insnijdingen in den stam kan worden verkregen, ont- 
wikkelt zich op overeenkomstige wijze als de waringin; ook dit 
is een boomwurger die aanvankelijk epiphytisch leeft maar later 
reusachtige afmetingen krijgen kan. 

Het geslacht Ficus of vijg, een der grootste plantengeslachten, 
dat overal in de tropen en gedeeltelijk ook in sub-tropische 
streken talrijke vertegenwoordigers telt, is vooral aan vier eigen- 
aardigheden te kennen, aan het voorkomen van melksap en de 
verspreide bladstelling *), aan de eigenaardige wijze waarop de 


1) Bij vele andere planten met melksap treffen wij tegenovergestelde 
bladeren aan. 


111 


steunblaadjes tot een kokertje of mutsje vergroeid zijn en aan 


de bloeiwijze. 

Wat wij de vruchtjes van 
den waringin noemen zijn 
geen enkelvoudige vruchten 
met talrijke zaden, zooals 
wij genegen zijn te denken 
maar het zijn samengestelde 
schijnvruchten. Aan den bin- 
nenkant van een vleezig 
zakje dat aan den top een 
kleine opening heeft, hebben 
oorspronkelijk een grootaan- 
tal eenslachtige bloempjes 
gezeten (fig. 133), alle met 
een in eenige slippen ge- 
spleten bloemdek, de man- 


Fig. 183. Vijg, middendoor gesneden en 
afzonderlijke vergroote bloempjes. 


nelijke met enkele meeldraden, de vrouwelijke met een boven 
standig vruchtbeginsel met stijl en stempel. Uit deze vrucht- 


Fig. 134. Een cauliflore Ficus. 


beginsels ontwikkelen zich de kleine 
dopvruchtjes die als pitjes in de 
vrucht van den waringin of in andere 
vijgen zitten. 

Behalve de reeds besproken en 
eenige andere zich dikwijls op over- 


eenkomstige wijze ontwikkelende 
reuzenboomen, die vooral in de 


bosschen van de lagere streken in 
Indië zeer veelvuldig voorkomen, 
behooren tot het geslacht Ficus nog 
tal van andere soorten. In verwaar- 
loosde heggen en op allerlei terreinen 
die niet onderhouden worden, komen 
vaak allerlei klemere Ficus soorten 
voor, heesters en lage boomen, waar- 
bij men niet zelden nog een ander 
merkwaardig verschijnsel opmerken 
kan, dat namelijk de bloemen of bloei- 


wijzen niet tusschen de bladeren aan de jonge takken maar aan 
den stam en aan de kale, oude takken gevormd worden. Dit 


112 


verschijnsel dat men gewoonlijk cauliflorie noemt, komt bij boomen 
in de gematigde luchtstreek over het algemeen niet voor, maar 
wordt bij verschillende tropische boomen gevonden. In fig. 134 is 
een dergelijke cauliflore Ficus afgebeeld. Behalve verscheidene 
Hicus soorten zijn o.a. ook nog de namnam, de cacao en de 
gewone blimbing caulifloor. 

Dan behooren tot het geslacht der vijgen ook nog de gewone 
vijg, die in de landen rondom de Middellandsche zee veel ge- 
kweekt wordt en eenige kleine soorten die als wortelklimmers 


Fig. 135. Broodvruchtboom, keloewih, Artocarpus incisa. 


tegen rotsen en boomstammen in de tropische wouden voorkomen. 

Na verwant met het geslacht Ficus is het geslacht Artocarpus, 
dat oorspronkelijk in Zuid-Oost Azië en op de Australische 
eilanden tehuis behoort. De nangka, Artocarpus integrifolia, met 
tamelijk kleine, gaafrandige bladeren, is hiervan in Nederlandsch- 
Indië wel het best bekend. Bij dit geslacht komt ook melksap 
voor dat bij sommige soorten zeer kleverig is en wel eens als 
vogellijm wordt gebruikt. Ook de steunblaadjes zijn, evenals bij 
Ficus, tot een kokertje of mutsje vergroeid. De bloeiwijze is 
echter niet zakvormig maar wij vinden afzonderlijke mannelijke 
en vrouwelijke bloeiwijzen, de vrouwelijke meestal rond of bijna 
rond, de mannelijke kleiner, langgerekt, knodsvormig. De meeste 


115 


Artocarpus soorten hebben zeer groote, veerspletige of veer- 
deelige bladeren. De keloewih, de soekoen, de tjampedak zijn 
alle verschillende soorten of variëteiten van dit geslacht, de eerst- 
genoemde is de broodvruchtboom die op de tropisch Australische 
eilanden een zeer groote rol speelt als voedingsgewas. In fig 135 
is een tamelijk jong exemplaar ervan en een takje met een 
mannelijke en een jonge vrouwelijke bloeiwijze afgebeeld, aan den 
top van den tak ziet men het steunbladkokertje. 

Met de geslachten Hicus en Artocarpus meer of minder na 
verwant zijn nog tal van andere planten met in den regel één- 
slachtige regelmatige bloemen, met een enkelvoudig, klein, kelk- 
achtig bloemdek. Bij verscheiden soorten komt in den bast een 
zeer sterke vezelstof voor, waaruit door kloppen een soort papier 
of doek gemaakt kan worden. Ook de moerbei, waarvan de bla- 
deren als voedsel voor zijderupsen dienen, de hennip die een 
vezelstof levert en waarvan de hars of de zaden soms als be- 
dwelmend middel worden gerookt en de brandnetels behooren 
tot deze familie. 


Peulplanten. 


Van deze zeer groote familie hebben wij vroeger reeds de 
djoear en eenige van diens naaste verwanten be- 
sproken, in hoofdzaak blijven er nu nog de vlinder- 
bloemigen en de kruidje-roer-mij-niet-achtigen van 
over. 

De geheele familie der peulplanten of Legumi- 
nosen is gekenmerkt door het bovenstandige vrucht- 
beginsel dat uit één, langs de middennerf samen- 
gevouwen vruchtblad bestaat, dat aan den rand, 
dus langs den vergroeiingsnaad eitjes draagt. In 
fig. 136 is een dergelijk vruchtbeginsel, dwarsdoor- 
gesneden, vergroot afgebeeld. Bij verreweg de vruchtbeginsel 
meeste soorten van deze familie is de vrucht een van een peul- 
gewone peulvrucht, droog, meerzadig, met twee _ Plant, dwars- 
kleppen openspringend, fig. 137, de vrucht springt A Santa: 
dus open zoowel langs de middennerf van het vrucht- 
blad als langs den vergroeiingsnaad van de vruchtbladranden. 
Afwijkende vruchten komen echter niet zelden voor die wij echter 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 8 


Fig. 136. 


vergroot, 


114 


toch peulen noemen omdat zij uit een overeenkomstig vrucht- 
beginsel als de gewone peulvruchten ontstaan. Zoo hebben wij 
reeds vermeld dat bij de assem en den Indischen gouden regen 
vruchtmoes voorkomt en de peul miet openspringt, bij den Indischen 
gouden regen (vergelijk fig. 50) is de vrucht dan nog bovendien 
door valsche tusschenschotten in talrijke vakjes verdeeld. Eén- 
of weinigzadige, niet openspringende peulen zonder vruchtmoes 
komen bijv. bij de setjang voor. Bij enkele Legwminosen rijpen 
de vruchten onder den grond, zijn weinigzadig en springen niet 
open, bij de aardnoot en de katjang bogor o.a, bij sommige 
andere soorten is de vrucht vleezig en springt niet open zooals 
bij de namnam. Het kan ook voorkomen dat de peul geleed is 
(fig. 138) en bij rijpheid in 
talrijke, niet opensprin- 
gende, éénzadige stukjes 
breekt. Iets dergelijks 
doet zich ook bij het kruid- 
je-roer-mij-niet voor. 
Behalve de overeen- 
komst in vruchtbeginsel 
en vrucht vertoonen de 
Fig. 138. meer dan zeven duizend 
TR Een gelede soorten die tot de familie 
gesprongen peulvrucht. peulvracht. der peulplanten behoo- 
ren, ook nog in allerlet 
andere opzichten groote overeenstemming. Het zijn boomen, 
heesters of kruidachtige planten, dikwijls op allerle1 wijze klim- 
mend, zij hebben meestal gevinde of dubbelgevinde bladeren met 
steunblaadjes, die niet zelden dorenvormig zijn (fig. 189). De 
bladeren vertoonen dikwijls slaapbeweging, vouwen zich ’s nachts 
dicht en spreiden zich overdag uit. De bloem is meestal sym- 
metrisch en vertoont gewoonlijk vijf kelkblaadjes, vijf bloem- 
kroonblaadjes, tien meeldraden en het reeds vermelde boven- 
standige vruchtbeginsel. 
De familie kan mn drie duidelijk van elkander te onderscheiden 
groepen of onderfamilies worden verdeeld. 


De vlinderbloemigen of Papilionaceeën hebben een vlinder- 
vormige bloemkroon (vergelijk fig. 93) met vlag, vleugels en kiel, 
waarvan de vlag in den knop om de andere bloemkroonblaadjes 


115 


heen ligt, een meestal vergroeidbladigen vijftalligen kelk, tien meel- 
draden die hetzij alle tien tot 
een buis vergroeid zijn of waar- 
van er negen tot een gootje 
vergroeid zijn en de naar de 
vlag gekeerde vrij is. Twee 
diagrammen van vlinderbloe- 
mige planten zijn in fig. 140 
afgebeeld, bij A zijn de kelk- 
blaadjes en de eene meeldraad 
vrij, bij B zijn de kelkblaadjes 
en alle meeldraden onderling 
vergroeid. De vertegenwoord1- 
gers van deze onderfamilie 
hebben meestal enkelgevinde 
bladeren, dubbelgevinde komen 
hier niet veel voor. 

Van deze onderfamilie kun- 
nen wij vermelden: 

De aardnoot, katjang tanah, 
Arachis hypogeia, een laag, 
kruidachtig plantje dat oor- 
spronkelijk uit Brazilië afkom- 
stig is maar tegenwoordig als 
een der belangrijkste oliezaden 
in alle tropische landen wordt 
gekweekt. De bruingele bloe- 
men staan in de bladoksels, wanneer de bloem uitgebloeid is 
groeit de kelk uit en omhult de 
jonge vrucht, de bloemsteel strekt eN Ae 
zich, buigt zich naar beneden en 
boort de door den kelk omsloten 


Fig. 139. Gevind blad van een peulplant 
met steunbladdorens. 


0E 


WO © 


jonge vrucht in den grond. Ben 
De Madagaskar aardnoot, kat- ef 
5 : S EA Dd 
jang bogor of katjang manilla, ee 
Voandzeia subterranea, heeft Fig. 140. Twee diagrammen van 
tweeërlei soort bloemen, twee- Vlinderbloemen. 


slachtige, met bloemkroonblaad- 
jes, boven den grond die gewoonlijk geen vrucht zetten en vrouwelijke, 
zonder bloemkroonblaadjes, onder den grond die wel vrucht zetten. 


116 


Het geslacht Phaseolus, waartoe tal van soorten behooren, die 
vooral te kennen zijn aan de langgesnavelde, min of meer spiraal- 
vormig omgedraaide kiel. Van Phaseolus vulgaris worden de on- 
rijpe peulen als snijboonen, de rijpe zaden als bruine boonen gegeten. 
Ook de katjang idjoe en de kratok behooren tot dit geslacht. 

De katjang kedeleh, de katjang pandjang en allerlei andere, 
kruidachtige, vaak klimmende voedingsgewassen. 

Het geslacht Mucuna waarbij de peul van buiten met scherpe, 
gemakkelijk afbrekende jeukharen is bezet, enkele soorten komen 
hiervan in het wild voor, één soort (katjang gatel) wordt wel als 
voedingsgewas gekweekt. 

Het geslacht Zndigofera waarvan verscheiden soorten een in 
water oplosbare kleurlooze stof bevatten, die bij aanraking met 
lucht in het bekende, onoplosbare indigoblauw wordt omgezet. 

De kembang telang, een klimplant met tamelijk groote blauwe 
of witte bloemen, die wel eens als sierplant wordt gekweekt. 

De dadap, Erythrina indica met groote, drietallige bladeren 
en groote, scharlakenroode bloemen, vroeger veel als schaduw- 
boom in de koffietumen geplant. 

De weesboontjes, weegboontjes, daoen saga, Abrus precatorius, 
een klimplant waarvan de zoetsmakende blaadjes veelvuldig als 
hoestmiddel worden toegepast en de rood met zwart gevlekte 
zaadjes bij goudsmeden als gewicht in gebruik zijn maar ook vaak 
als speelgoed of om een halsketting van te maken worden gebruikt. 


De vertegenwoordigers der tweede onderfamilie, die der djoear- 
achtigen of Caesalpiniaceeën, zijn over het algemeen tropische 
boomen, heesters of klimplanten. Er behooren o.a. verscheidene 
met behulp van dorens en stekels klimmende lianen toe, (fig. 141). 
De kelk is bij deze onderfamilie gewoonlijk losbladig, de bloem- 
kroon wel eenigszins maar miet duidelijk symmetrisch, de tien 
meeldraden zijn gewoonlijk vrij. 

Van deze onderfamilie hebben wij vroeger reeds verscheiden 
soorten genoemd, wij kunnen nu nog vermelden de cauhiflore 
namnam, met éénzadige, vleezige, niet openspringende vruchten 
en de muskusboomen, kembang dedes, Saraca, sierboomen met 
kleine, oranje, sterk naar muskus riekende bloemen. 


Ook de vertegenwoordigers der derde onderfamilie, die der 
kruidje-roer-mij-niet-achtigen of Mümosaceeën zijn meerendeels 


1157 


tropische houtige gewassen met dubbelgevinde bladeren. De 
bloemen zijn hier gewoonlijk zeer klein, tot bolvormige aartjes 
vereenigd. De bloemkroon is meestal regelmatig, vergroeidbladig, 
het aantal meeldraden bedraagt dikwijls meer dan tien, de peul- 
vruchten en de 
bladeren wijzen 
echter op de ver- 
wantschap met 
de andere twee 
onderfamilies. 

Het kruidje- 
roer-mij-niet, Mú- 
mosa pudica, fig. 
142, is wit tro- 
pisch Amerika 
afkomstig maar 
komt tegenwoor- 
dig overal in de 
tropen als on- 
kruid voor. De 
bladeren vouwen 
zich ’s nachts en 
ook, wanneer zij aangeraakt worden 
overdag dicht, de bloempjes zijn tot 
kleine, rose bolletjes vereenigd. De 
vrucht is een gelede peul. Hen andere 
soort van dit geslacht, Mümosa 
aspera, Is eemige jaren geleden uit 
's Lands Plantentuin ontsnapt en 
komt tegenwoordig in de omgeving 
van Batavia zeer veel verwilderd 
voor; deze laatste soort is forscher, Ee eeleinmmende Tuasn 
soms meer dan manshoog en de Caesalpiniacee. 
bladeren zijn veel minder gevoelig. 

De regenboom, Pithecolobium Saman, een buitengewoon snelle 
groeier, met een zeer dichte schermvormige kroon, is van Mada- 
gascar afkomstig maar wordt op Java vaak als schaduwboom in 
tuinen en parken geplant. Tot ditzelfde geslacht behoort ook de 
djengkol, waarvan de jonge bladeren en onrijpe vruchten wel als 
toespijs worden gegeten. 


118 


De peté is een reusachtig hooge boom die in het wild op Java 
voorkomt en ook vaak gekweekt wordt; ook van dezen boom 
worden de onrijpe zaden gegeten. 

De koraalboom of kajoe saga, Adenanthera pavonina, heeft 


Fig. 142, Kruidje-roer-mij-niet. 


schitterend roode zaden, wat grooter dan de weesboontjes, waar- 
mede zij wegens den overeenkomstigen Inlandschen naam wel ver- 
wisseld worden; deze koraalerwten worden vaak als speelgoed en 
sieraad ‘gebruikt. 

Accacia Farnesiana is waarschijnlijk uit Zuid-Amerika af komstig 


Ig) 


maar wordt in alle tropische landen en ook in Zuid-Europa vaak 
gekweekt. Het is een doornige heester of lage boom met zeer 
welriekende, gele bloempjes, die in Indië vooral vaak in de 
nabijheid van het zeestrand, o. a. op de koraaleilanden in de baai 
van Batavia, verwilderd voorkomt. Tot ditzelfde geslacht behooren 
ook de klampis en enkele andere inheemsche en zeer talrijke 
Australische en Afrikaansche soorten. 

Albizzia's zijn hooge, ongedoornde, zeer snel groeiende boomen 
met een schermvormige, ijle kroon, die vaak als schaduwboomen 
op landbouwondernemingen worden geplant. 


De Pisang en diens verwanten. 


De pisang en diens verwanten behooren met de palmen tot de 
meest karakteristieke 
planten van de tro- 
pische zône. De pi- 
sang zelf, fig. 148, 
Musa _paradisiaca 
of Musa sapientum, 
wordt overal tus- he 
schen de keerkringen ZS Z 
in tal van verschei- 
denheden gekweekt 
en vormt in som- 
mige streken, bijv. in 
Suriname een zeer 
belangrijk voedings- 
gewas. Bij de meeste 
gekweekte variötei- 
ten bevat de vrucht 
geen zaad, het ver- 
mogen om zaad te 
vormen is tengevolge 
van de sedert vele 
eeuwen voortgezette 
ongeslachtelijke ver- Fig. 143. Pisangplant. 
menigvuldiging door 
uitloopers verloren gegaan. Het is een zeer groote, sterk uit- 


) } , SN 


Ĳj 


NN 


Si 


N 


ijd FS 


SJ) 


| 


MN 


\\ 


$ 


120 


stoelende kruidachtige plant met een dikwijls meer dan drie 
meter hoogen schijnstam van om elkander heen gerolde blad- 
scheeden en groote, oorspronkelijk gaafrandige, echter zeer ge- 
makkelijk inscheurende bladeren met een eigenaardige nervatuur, 
een dikke middennerf en zeer talrijke evenwijdige zijnerven. De 
plant heeft een knolvormigen wortelstok waaruit zich telkens 
nieuwe spruiten ontwikkelen. Wanneer een pisangstam bloeien 
gaat, ontstaat een zeer lange bloemstengel die tusschen de in 
elkaar gerolde bladscheeden doorgroeit en pas aan den top van 
den schijnstam te voorschijn treedt. 

Aan dezen bloemstengel ontwikkelt zich een eigenaardige gelede 
bloeikolf met zeer talrijke groote schutbladeren en in den oksel 
van ieder schutblad een dubbele rij bloemen. Aan het topeinde 
van de kolf zetten de bloemen geen 
vrucht. 

De hloem heeft een onderstandig 
vruchtbeginsel met langen stijl en knop- 
vormigen stempel en een zestallig sym- 
metrisch, tweelippig, geelachtigwit ge- 
nn kleurd bloemdek. Zooals uit het in 

fig. 144 geteekende diagram te zien 

Fig. 144. Diagram van de js, ontstaat de onderlip wt de ver- 

Bee groeiing van twee blaadjes van den bin- 

nensten met de drie blaadjes van den 

buitensten krans, de vrije bovenlip is het derde blaadje van den 

binnensten krans. Er zijn vijf meeldraden, de zesde, die voor de 
bovenlip moest staan, ontbreekt. 

De talrijke verwanten van de pisang zijn bijna alle groote 
kruidachtige planten met wortelstokken of knollen, bladeren met 
sterk ontwikkelde bladscheeden en met een overeenkomstige 
nervatuur als bij de pisang en eigenaardig gebouwde symme- 
trische of onregelmatige bloemen met een onderstandig vrucht- 
beginsel, twee kransen van drie bloemdekblaadjes en gedeeltelijk 
bloembladachtig vervormde meeldraden. 

Soms worden al deze planten tot één familie samengevat maar 
gewoonlijk groepeert men ze in vier families die dan echter als 
na met elkander verwant tot een groep worden vereenigd. 

Deze vier families zijn: 

ie. De Musaceeën of pisangachtigen, die in bloembouw in 
hoofdzaak met de pisang overeenstemmen. 


121 


Van deze familie moeten wij in de eerste plaats vermelden de 
talrijke in het wild in Nederlandsch-Indië voorkomende Musa- 
soorten, sommige kleinere met zeer fraaie, roodgevlekte bladeren. 
Een Musasoort met oneetbare vruchten, Musa textilis, wordt ter- 
wille van de zeer sterke vezelstof die uit de bladscheeden bereid 
worden kan, op de Philippijnen en ook hier en daar in Nederlandsch- 
Indië gekweekt. Deze 
vezelstof is bekend als 
Manilla-hennip. Ook 
uit de bladscheeden 
van onze gewone pl- 
sang kan vezelstof 
worden bereid, die 
echter veel minder 
sterk 15. 

Als sierplanten in 
bloempotten of in den 
vollen grond ziet men 
vaak de uit Zuid- 
Amerika afkomstige 
Heliconia's en in par- 
ken de welbekende 
waaerpisang, zeer ten 
onrechte vaak waaier- 
palm genoemd,fig. 145. 
__ Deze boom die oor- 
spronkelijk van Mada- 
gascar afkomstig Is, 
Ravenala Madagasca- 
riensis, onderscheidt 
zich van al zijn ver- Fig. 145. Waaierpisang, Ravenala Madagascariensis. 


wanten doordat hier 
een echte, houtige stam voorkomt. Bij oude exemplaren ontstaan 
aan den voet van den stam nieuwe spruiten. 

2e, De Zingiberaceeën of gemberachtigen, die hoofdzakelijk 
als boschplanten in tropisch Zuid-Oost-Azië en Afrika voorkomen. 
De wortelstokken bevatten hier in den regel vluchtige, welriekende, 
meer of minder scherp smakende olie, zeer talrijke soorten zijn 
als geneesmiddel of als specerij in gebruik. De bloemen zitten 
meestal in dicht gedrongen aren, de schutbladeren van de aar 


122 


zijn vaak bloemkroonachtig gekleurd. Soms komen de bloeiwijzen 
aan de toppen der bebladerde stengels voor, fig. 146 en fig. 147, 
dikwijls echter aan bijzondere korte bloeistengels, zooals bijv. bij 
de reeds in fig. 76 afgebeelde Curcuma of koenjir. Bij eenige 
soorten verheft de bloeiwijze zich niet boven den grond maar 
zit als een zeer opvallend, scharlakenrood of rood met geel ge- 
kleurde ster tusschen de afgevallen bladeren, die den bodem in 
het bosch bedekken. In de bloem der Zingiberaceeën zijn de 
buitenste en binnenste krans van de bloembekleedselen nogal 
verschillend van grootte, maar beide bloemkroonachtig gekleurd, 
er is slechts één vruchtbare 
meeldraad, twee andere meel- 
draden van den binnensten 
krans zijn tot een groote lip ver- 
vormd. Soms zijn er nog twee 
meeldraden van den butensten 
krans bloembladachtig ontwik- 
keld. De stijl is lang en dun 
en op een zeer karakteristieke 
wijze tusschen de twee helm- 
hokjes van den vruchtbaren 
meeldraad vastgeklemd. 

Als sierplant in tuinen en 
ook wel in het wild ziet men 
niet zelden de patjing, Costus 
speciosus, fig. 146, met één tot 

Fig. 146. Patjing, Costus speciosus. twee meter hooge bebladerde 

stengels en aan de toppen hier- 
van een aarvormige bloeiwijze met kleine, stevige, roodbruine 
schutblaadjes en groote, witte bloemen. In de bloemen vindt 
men behalve de zeer groote, witte lip ook nog een bloembladachtig 
vervormden meeldraad. Aan de schutblaadjes van de aar komen 
honigkliertjes voor die geregeld door mieren worden bezocht. De 
bloemen gaan tegen den ochtend open en verwelken in den loop 
van den namiddag, zij worden in onze tuinen geregeld bestoven 
door de groote, blauwzwarte houtbijen, die op de lip gaan zitten, 
den bloembladachtigen meeldraad naar boven duwen en zoover 
mogelijk in de bloem naar binnen kruipen waarbij zij met hun 
rug den helmknop en den stempel aanraken. 

De patjing is nog opmerkelijk door de afwijkende bladstelling, 


123 


de onderste bladeren staan ongeveer volgens de breuk %/z, naar 
boven toe wordt vooral aan zwakke niet bloeiende stengels de 
hoek tusschen twee op elkander volgende bladeren steeds kleiner 
zoodat deze ten laatste niet meer dan %/7 of */g van den stengel- 
omtrek bedraagt. De geheele stengel is dan tevens in den vorm 
van een wijde schroef- 
lijn verbogen. 

In den oksel van 


ieder blad komt een eh, ONE ee 
Mn NAA eli. 
knop voor, men kan Ns EN Re, 
A ANG Y k Kf PEN Ji \ etl, KEIN 
van de patjing dan Tr ae ban 


ook gemakkelijk, op “dn pee 
overeenkomstige wij- Whw eg ved A NE 
ze als bij het suiker- A4 e 
riet, stengelstukken 
als stekken gebruiken. 

Behalve Costus spe- 
ciosus ziet men in het 
wild vaak een andere 
soort met kleinere, 
eveneens witte bloe- 
men en korteren, 
meer gedrongen wor- 
telstok. 

Verder ziet men in 
tuinen en parken en 
ook wel in het wild 
niet zelden de laos, 


lengkoewas of ladja, Ki gi lk 5 
Alpinia Galanga, fig. Ì Ë Ic / 
147, waarvan de wor- Bh leen 
telstokken vroeger in Fig. 147. Alpinia Galanga. 


de apotheken ge- 
bruikt werden en tegenwoordig nog wel als specerij in gebruik 
zijn. Veel zoogenaamde gember schijnt in werkelijkheid van de 
laos afkomstig te zijn. De stengels worden hier tot drie Meter 
en meer lang en dragen aan den top de bloeiwijze; de schut- 
blaadjes en bloembekleedselblaadjes zijn helderwit, de lip is geel 
met rood gekleurd. 

Als sierplant komt men vaak de tamelijk lage gandasoeli, He- 


124 


dychium coronarium tegen, met welriekende, helderwitte bloemen 
en in het bosch vindt men op zeer vochtige plaatsen vaak een 
andere geelbloemige soort van ditzelfde geslacht. 

Als kultuurplant in en bij de kampongs is verder de kurkuma, 
koenjir of koenjit zeer algemeen, waarvan de knolvormige wortel- 
stokken als specerij, o.a. bij de kerry-bereiding maar vooral ook 
als kleurstof worden gebruikt. 

Ten slotte kunnen wij nog de gember, Zingiber officinale, noemen 
waarvan de geconfijte wortelstokken als specerij over de geheele 
wereld bekend zijn. 

ge, De Marantaceeën of arrow- 
rootachtigen die hoofdzakelijk 
in tropisch Amerika thuis be- 
hooren, maar waarvan toch ook 
enkele soorten in onze bosschen 
in het wild voorkomen en enkele 
als sierplanten zeer veel in onze 
tuinen worden gekweekt. In 
groeiwijze, fig. 148, onderschei- 
den deze zich van de twee 
voorafgaande families, vooral 
doordat de stengels hier meestal 
eenigszins vertakt en de bladeren 
langgesteeld zijn, aan het onder- 
einde gaat de bladsteel in een 
bladscheede over, aan het boven- 
einde is de steel gewoonlijk ver- 

Fig. 148. Maranta. dikt, vormt een zoogenaamd blad- 
gewricht. De bloemen zijn bij de 
meeste soorten tamelijk klein. Enkele soorten met soms fluweelig 
behaarde, aan de bovenzijde groen, geel, bruin, grijs en wit ge- 
vlekte bladeren komt men vaak als sierplant tegen. De uit Zuid- 
Amerika afkomstige arrowrootplant levert in den knolvormigen 
wortelstok zetmeel. 
4e, De Cannaceeën, waarvan enkele soorten in een zeer groot 
aantal verscheidenheden als sierplanten algemeen worden ge- 
kweekt. Wij vinden hier in de bloem het onderstandige vrucht- 
beginsel met een langen, platten stijl, een kleinen drietalligen los- 
bladigen kelk en een eveneens drietallige, iets grootere bloemkroon. 
Van de zes in aanleg aanwezige meeldraden zijn de drie buitenste, 


125 


die met de bloemkroonbladen afwisselen, als groote bloembiaden 
ontwikkeld, zonder helmknoppen; van de drie binnenste meel- 
draden is er een bloembladachtig maar draagt aan den rand één 
helmhokje, dus een halven helmknop, een tweede van deze drie 
meeldraden is als een lip ontwikkeld en de derde ontbreekt. 

De vrucht is een driehokkige doosvrucht met weeke stekels 
bedekt, bij vele gekweekte variëteiten ontwikkelen zich nooit zaden. 

Niet zelden vindt men ook de zoogenaamde wilde canna met 
kleine bloemen die overigens op dezelfde wijze gebouwd zijn als 
die van de gekweekte variëteiten. 


Koffie, Kina en hunne verwanten. 


Tot het geslacht Coffea, fig. 149, behooren omstreeks twintig 
soorten, die in 
de tropische ge- 
westen van de 
Oude Wereld 
inheemsch zijn. 
De gekweekte 

koffiesoorten 
zijn alle uit 
Afrika afkom- 
stig, maar er 
komen wel in 
Ned.-Indië een 
paar voor de 
kultuur waarde- 
looze soorten 
van dit geslacht 
voor. Alle koffie- 
soorten zijn on- 
behaarde hees- 
ters of lage boo- 
men met kruis- 
wijze bladstel- 
hing en tamelijk Fig. 149. Coffea Arabica. 
groote, witte of 
gele, meestal welriekende bloemen, in grooteren of geringeren 


126 


getale in de bladoksels. De kelkbuis is kort, de bloemkroon 
vergroeidbladig, regelmatig, trechter- of trompetvormig, met 4tot 
7, meestal 5 uitgespreide slippen die in den knop dicht ineen zijn 
gedraaid. Er zijn evenveel meeldraden als de bloemkroonslippen 
waarmede zij afwisselen. De helmdraden zijn kort. Het onder- 
standige vruchtbeginsel is tweehokkig, de vrucht is een steen- 
vrucht met twee lederachtige kernen. Deze zijn aan den buitenkant 
bol, aan den binnenkant plat en met een diepe groef voorzien. Het 
sappige, eetbare gedeelte van de zoogenaamde koffiebes wordt 
door de twee buitenste lagen van 
den vruchtwand gevormd, de hoorn- 
schil is de derde, binnenste laag. 
Het zilvervlies dat de koffieboon 
nog omgeven blijft, wanneer bij 
het pellen de hoornschil verwijderd 
wordt, is de zaadhuid. 

Oorspronkelijk heeft men overal 
in de tropen de uit Abessinië af- 
komstige Coffea arabica geplant, 
toen deze in steeds sterkere mate 
door de koffiebladziekte werd aan- 
getast is men in Ned.-Indië omstreeks 
vijftig jaar geleden begonnen deze 
te vervangen door de, uit West- 
Afrika afkomstige Coffea liberica. 
Toen ook deze het begon af te leggen 
pe is men met allerlei nieuwe soorten 
proeven gaan nemen, waarvan tegen- 
woordig vooral veel Coffea robusta 
geplant wordt. 

Opmerkelijk 1s bij de koffie nog de duidelijke tegenstelling 
tusschen den vertikaal groeienden hoofdstam en de horizontale 
zijtakken, alleen aan de laatste komen bloemen voor. Aan de 
zijtakken zijn de bladeren zoodanig gedraaid dat zij alle ongeveer 
in een horizontaal vlak liggen. De neiging van de zijtakken om 
horizontaal te groeien blijft bestaan ook wanneer men van de 
zijtakken door enten nieuwe planten kweekt. Men krijgt op die 
wijze koffieplanten, die zich bijna niet boven den grond verheffen 
maar een oppervlakte van eenige vierkante meters kunnen beslaan. 

De koffie 1s, wanneer men er tenminste het noodige geduld 


Fig. 150. Kieming van de Koffie; 
verklaring in den tekst. 


127 


voor heeft, zeer geschikt om er de kiemingsgeschiedenis van te- 
vervolgen. Men moet dan de nog door de hoornschil omgeven 
zaden in goeden, vruchtbaren, lossen grond te kiemen leggen en 
vooral zorgen dat de zaden wel goed vastgedrukt worden, maar 
dat de oppervlakte van den grond los en vochtig blijft. Het zaad, 
bevat zeer veel kiemwit waarin aan den bollen kant, dicht bij het 
ondereinde een kleine kiem ligt. In fig. 150 A is een koffiezaad 
geteekend, van de hoornschil ontdaan en oppervlakkig aangesneden 
om de ligging van de kiem aan te toonen. Snijdt men het zaad 
dwars door, in de richting van het pijltje in A, zoo krijgt men 
een doorsnede ongeveer als in fig. 150 B afgebeeld. Men ziet 
hoe het kiemwit van den platten kant af door een zeer diep naar 
binnen dringende gleuf bijna in tweeën wordt gesneden. In de 
bovenste helft ligt de kiem. Het pijltje in fig. B wijst op de kiem 
en geeft tevens aan hoe het in fig. A afgebeelde zaad aange- 
sneden werd. 

Bij de kieming ontwikkelt zich betrekkelijk spoedig een hoofd- 
wortel die in den grond dringt, en vijf tot zeven weken nadat 
de zaden uitgelegd zijn, komt een roodachtig gekromd steeltje 
met de bocht boven den grond. Spoedig strekt zich dit en tilt 
het zaad daarbij wit den grond, op het steeltje verheft het 
zaad zich dan enkele centimeters boven de oppervlakte van 
het kiembed, fig. 150 C. Breekt men in dezen toestand het zaad 
voorzichtig open, zoo blijkt het kiemwit reeds grootendeels op- 
gelost en verbruikt te zijn, de zaadlobben breiden zich ten koste 
van het kiemwit steeds verder uit. Een paar weken later, acht 
tot tien weken nadat de zaden te kiemen werden gelegd, is het 
kiemwit geheel opgebruikt en barst de hoornschil, tengevolge 
van den druk der groeiende zaadlobben open. De zaadlobben. 
spreiden zich nu horizontaal uit en ertusschen vertoont zich de 
knop die tot den bebladerden stengel uitgroeien zal, fig. 150 D. 

De kina, fig. 151, hoort oorspronkelijk in het hooggebergte 
van Zuid-Amerika tehuis, reeds betrekkelijk kort na de ontdekking 
van Amerika werd, in navolging van de inheemsche Indianen, 
de kinabast ook in Europa als koortswerend middel in gebruik 
genomen. Tegenwoordig wordt de bast als zoodanig bijna nooit 
meer gebruikt maar wordt er in de kininefabrieken de kinine uit 
bereid. Omstreeks zeventig jaar geleden is de kinakultuur in Ned. 
Indië ingevoerd en zij heeft zich hier zoodanig ontwikkeld dat tegen- 
woordig bijna alle kinabast uit Nederlandsch-Indië afkomstig is. 


128 


De talrijke soorten van het geslacht Cinchona zijn boomen of 
heesters met zeer bitteren bast en tamelijk kleine, vleeschkleurige 
of purperen bloemen in eindelingsche pluimen, fig. 151, 1. De 
bladstand is kruiswijs; opvallend is, vooral aan de toppen van 
de niet bloeiende takken, de eigenaardige stand der steunblaadjes. 
Men vindt niet bij ieder blad aan weerskanten een steunblaadje 
dus vier bij tederen knoop, maar tusschen de twee bladstelen 
komt telkens slechts één steunblaadje voor, dus aan iederen knoop 
twee, afwisselend met de gewone bladeren. Men verklaart dit 
eigenaardige verschijnsel dat zich bijna bij de geheele familie, 


Fig. 151. Kina, 1 bloempluim, 2 bloem vergroot, 3 opengesneden bloemkroon van een 
kortstijlige, 4 dito van een langstijlige bloem, 5 vrucht, iets vergroot, 6 zaad vergroot. 


dus ook bij de koffie voordoet, door aan te nemen dat telkens 
het linkersteunblaadje van het eene met het rechtersteunblaadje 
van het daar tegenover staande blad is vergroeid. De bloemen 
van de kina zijn regelmatig met een vergroeidbladige kroon. Het 
vruchtbeginsel is onderstandig, de kelk is klein, de bloemkroon 
trompetvormig met vijf omgebogen slippen, fig. 151, 2. Er zijn 
vijf meeldraden die met de bloemkroonslippen afwisselen. Het 
vruchtbeginsel is evenals dat van de koffie tweehokkig, maar het 
bevat hier een zeer groot aantal eitjes. De vrucht is een doosvrucht, 
fig. 151, 5, die zeer talrijke, kleine, met een vliezigen zoom of 
vleugel omgeven zaden bevat, fig. 151, 6. 

Eigenaardig is het verschijnsel dat bij sommige boomen de 


129 


helmknoppen boven in de bloemkroonbuis zitten en de twee 
stempels lager dan de helmknoppen, bij andere boomen zitten 
de stempels hoog en de helmknoppen laag. Men noemt den eenen 
bloemvorm kortstijlig, fig. 151, 3, den anderen langstijlig fig. 151, 4. 
Dit verschijnsel dat zich behalve bij vele familieleden van de kina 
en koffie ook bij sommige andere planten voordoet, noemt men 
dimorphie. Wanneer een insekt door elkander heen kort- en 
langstijlige bloemen bezoekt zal het onwillekeurig de stempels 
van de kortstijlige bloemen bestuiven met stuifmeel wt de lang- 
stijlige en omgekeerd de 
stempels van de langstijlige 
met stuifmeel wit de kort- 
stijlige. 

Aanvankelijk heeft men 
op Java allerlei kinasoor- 
ten gekweekt, tegenwoordig 
plant men bijna uitsluitend 
twee soorten, Cinchona suc- 
cirubra en Cinchona Led- 
geriana. De eerste 1s veel 
forscher, heeft veel grootere 
en ook naar verhouding veel 
breedere bladeren en is ook 
veel sterker dan de tweede; 
deze bevat echter in den bast 
veel meer kinine. Daarom 
wordt zeer vaak de C. Led- Fig. 152. Klimhaken van Uncaria ovalifolia. 


4 d Jen Top van een jong takje waarvan de haken 
gervana op de C. succirubra nog niet gepakt hebben en stuk van een 


geënt. ouder takje, waarvan één haak heeft gepakt. 
De Rubiaceeën waartoe 
koffie en kina behooren, vormen een der grootste families van 
het plantenrijk, er behooren ruim vier duizend soorten toe die 
meerendeels over de tropische zóne verspreid zijn. Het zijn 
boomen, heesters of kruiden, vele klimmend, nooit gestekeld, de 
takken echter soms doorn- of haakvormig ontwikkeld. De bladeren 
zijn enkelvoudig, meestal gaafrandig, gewoonlijk tegenoverstaand 
met de eigenaardige steunblaadjes zooals wij bij de kina be- 
spraken. Soms, maar hoofdzakelijk bij soorten uit de gematigde 
luchtstreken, hebben de steunblaadjes denzelfden vorm als de gewone 
bladeren en krijgt men zoodoende schijnbaar kransen van vier, 
Beknopt Leerboek Plantkunde. 9 


130 


zes of meer bladeren. De bloemen zijn regelmatig, meestal twee- 
slachtig, met onderstandig tweehokkig vruchtbeginsel, vergroeid- 
bladigen kelk en bloemkroon. Meeldraden evenveel als de bloem- 
kroonslippen en er mee afwisselend, gewoonlijk een lange stijl 
met twee stempels. De vrucht is bij de Indische soorten gewoonlijk 
een doosvrucht, als bij de kina, een steenvrucht zooals bij de 


koffie of een besvrucht. 


Fig. 153. Mierenplanten, Hydnophytum montanwm en doorgesneden knol van 
Myrmeecodia echinata. 


Wij kunnen van deze familie nog vermelden de katjapiring, 
Gardenia en de sokka’s, Pavetta en Ixora soorten. Van alle drie 
geslachten komen verscheidene soorten als onderhout in onze 
bosschen en als sierheesters in onze tuinen voor. 

Tot het geslacht Uncaria, dat ook in Ned.-Indië inheemsch is, 
behooren klimmende heesters met kleine dicht opeengedrongen 
bloempjes en groote doosvruchten met talrijke gevleugelde zaden. 
Het zijn lianen met eigenaardige klimhaken, fig. 152, die in de 


181 


dikte groeien wanneer zij een steunsel gegrepen hebben. Tot dit 
geslacht behoort de gambirplant waarvan het ingedikte afkooksel 
als gambir in den handel komt en bij het sirih kauwen of als 
looimiddel wordt gebruikt. 

Tot het geslacht Mussaënda behoort o.a. de zeer veel in onze 
bosschen voorkomende daoen poetri, Mussaënda frondosa, een 
heester met kleine oranje bloemen, die vooral gemakkelijk te her- 
kennen is doordat van enkele bloemen één van de kelkslippen 
tot een groot, wit blad is wtgegroeid. 

Onze merkwaardigste Rubiaceeën ten slotte zijn wel de mieren- 
planten, de Myrmecodia en Hydnophytum-soorten, epiphytische 
halfheesters met knolvormig verdikten stengelvoet, waarin ten- 
gevolge van den groet een netwerk van gangen en holten ontstaat. 
Door enkele openingen staan deze holten met de bwtenwereld 
in verbinding. Dat de mieren niet verzuimen om zich in dergelijke 
planten te vestigen, spreekt van zelf; iedere Myrmecodia en 
Hydnophytum-plant die men in het bosch tegen komt, is als 
het ware een levend en groeiend mierennest. 


Klimplanten. 


Een van de meest opvallende verschillen tusschen den planten- 
groet In de tropen en in gematigde luchtstreken is wel daarin 
gelegen dat er in de tropen naar verhouding veel meer houtige 
gewassen, veel meer epiphyten en ook veel meer klimplanten 
voorkomen dan buiten de keerkringen. Wij hebben dan ook bij 
de tot nu toe besproken planten al verscheiden boomen en 
heesters, verscheidene epiphyten en ook reeds eenige klimplanten 
besproken. 

Alle planten waarvan de stengels niet stevig genoeg zijn om 
uit zich zelf recht overeind te blijven staan maar toch sterk in 
de lengte groeien en neiging hebben om zich op te richten, 
zullen klimmen wanneer zij slechts in staat zijn om zich op de 
een of andere wijze aan het een of andere steunsel vast te houden. 
Over het algemeen wordt het klimmen bevorderd door licht- 
gebrek, verscheiden planten klimmen niet wanneer zij in de 
volle zon groeien maar doen dit onmiddellijk wanneer zij op 
een beschaduwde standplaats staan. 

Bj de voorbeelden van klimplanten die al behandeld werden, 


182 


hebben wij al verschillende wijzen leeren kennen waarop klim- 
planten zich vast kunnen houden. Bij de Clematis hebben wij 
rankende bladstelen gevonden, bij de roode bruidstranen tak- 
ranken, bij een familielid van de roode bruidstranen, Polygonaum 
perfoliatum, stekels, bij de passiebloemen weer ranken, bij de 
setjang en andere soorten van dit geslacht stekels en dorens, 
bij de bonte sirih en tal van familieleden van deze hechtwortels, 
bij de gambir haken. 

Wij kunnen in hoofdzaak vier groepen van klimplanten onder- 
scheiden, de wortelklimmers, 
de windende planten, de ran- 
kenklimmers en de stekel-, 
doren- of haakklimmers. Tot 
alle vier groepen behooren 
kleine, meestal kruidachtige en 
groote, meerendeels houtige 
soorten. Groote houtige soorten 
noemt men lianen. | 


De wortelklimmers 
vormen gemakkelijk bij wortels 
uit den stengel en klimmen 
daarmede tegen muren, rots- 
wanden of boomstammen op. 

Ae Eat Het zijn over het algemeen 

Peet Oee KELE NE schaduwplanten die weinig 
bij b een lengtedoorsnede door de vrucht. licht noodig hebben en niet 

snel groeien. Bij vele soorten 
komen groote, fraai geteekende en gekleurde bladeren voor. 
Dikwijls zijn de hechtwortels in staat ook regen en dauw op te 
zuigen, in andere gevallen groeien, zooals bij de schorpioen- 
orchidee de wortels langs den stam of rotswand naar beneden, 
totdat zij den grond bereiken of er komen afzonderlijke, talrijke 
korte hechtworteltjes en weinige, lange voedingswortels voor. 
Meestal zijn de wortelklimmers min of meer onafhankelijk van 
voedselopname wit den bodem, zij leven min of meer epiphytisch 
en worden dan ook wel halfepiphyten genoemd. 

Men vindt wortelklimmers in verschillende plantenfamilies maar 
vooral in de familie der Araceeën, waar wij er reeds kennis mee 
maakten, fig. 115 en fig. 116, en in de familie der peperachtige 


183 


planten of Piperaceeën. Tot deze laatste familie behooren o.a. 
de gewone sirih die overal in Indië, en de gewone peper die in 
sommige streken van Indië, bijv. in de Lampongs en in Atjeh 
veel gekweekt wordt. In fig. 154 is een takje van de gewone 
peper afgebeeld, aan het ge van het takje ziet men de 
hechtworteltjes. De 
kleine, naakte, twee- 
slachtige bloempjes 
zitten in katjes, ieder 
bloempje bestaat uit 
een _ vruchtbeginsel 
met drie stempels 
en twee korte dikke 
meeldraden. Uit het 
vruchtbeginsel _ont- 
staat een éénzadig 
besvruchtje. Het on- 
derscheid tusschen 
witte en zwarte peper 
komt daarop neer dat 
bij de witte peper het 
vruchtvleesch van de 
rijpe bessen door 
weeken in water ver- 
wijderd is, zoodat al- 
leen de zaden over- 
blijven, terwijl de 
zwarte peper verkre- 
gen wordt door de 
onrijpe bessen in hun 
geheel te drogen. Tal- Fig. 155. 7inospora, familie der Menispermaceeën. 
rijke andere peper- 

achtige planten, meest alle wortelklimmers, kan men in het wild 
in onze bosschen vinden. 

Behalve in de families der Araceeën en Piperaceeën vindt men 
nog in verscheiden andere plantenfanulies wortelklimmers, enkele 
orchideeën, o. a. de schorpioenorchidee, fig. 128, enkele Cactaceeën 
en eenige Ficus-soorten klimmen bijv. ook op deze wijze. 


De windende planten of slingerplanten winden 


184 


zich met hun groeiende toppen om het een of andere steunsel 
heen. De groeiende top beweegt zich hier voortdurend langzaam 
ongeveer horizontaal in een kring rond, steeds in dezelfde richting, 
bij de meeste slingerplanten tegengesteld aan de richting van de 


Fig. 156. Zygodium, een Varen met windenden bladsteel. 


wijzers van een horloge, bij eenige soorten in de richting met 
de wijzers mee. Het onderscheid tusschen rechtswindende en 
linkswindende slingerplanten berust hierop. Wanneer de langzaam 
ronddraaiende top van de slingerplant het een of andere steunsel 
ontmoet, windt de stengel zich hier langzaam om heen. Het steunsel 
moet niet te dik zijn en moet ongeveer vertikaal staan om door 


185 


de slingerplant gegrepen te kunnen worden. Voorbeelden van 
windende planten hebben wij ook reeds gehad, de oebi’s, Dioscorea, 
fig. 74, winden, de Aristolochia’s, waarvan bloemen afgebeeld 
werden in fig. 88 eveneens. Ook de daoen saga en tal van andere 


Fig. 157. 
Rank van een komkommer- 
achtige plant, die zich na 
het grijpen kurketrekker- 
vormig heeft opgewonden. 


peulplanten klimmen op deze wijze. De 
als sierplanten vaak gekweekte Beau- 
montia en de echte Stephanotis, voorts 
zeer talrijke familieleden van beide, over 
het algemeen gemakkelijk te kennen aan 
de kruiswijze bladstelling en het voor- 
komen van melksap behooren ook tot 
de slingerplanten. De meeste familieleden 
van de bataat of gewone ketella, waarvan 
er sommige met groote, trechtervormige, 
opvallend gekleurde bloemkroon als sier- 
planten gekweekt worden, zijn ook links- 
windend. In heggen en tusschen kreupel- 
hout vindt men niet zelden de in fig. 155 
afgebeelde Tinospora of een andere Mend- 
spermacee, houtige, tweehuizige, windende 
planten, zonder melksap, met kleine regel- 
matige bloempjes en verspreide bladeren. 

Tot de merkwaardigste windende plan- 
ten behooren enkele varens, Lygodium, 
fig. 156, waarbij niet de stengel windt 
maar de onbepaald doorgroeiende blad- 
steel van het dubbel of drievoudig ge- 
veerde blad. Enkele soorten van dit ge- 
slacht komen veel op Java in het bosch, 
tusschen kreupelhout en in heggen voor. 


De rankenklimmers moeten niet 
met de slingerplanten verwisseld worden, 
bij de slingerplanten groeit de stengel 
(of de bladsteel) zelf langzaam om het 


vertikaal staande steunsel heen, bij de rankenklimmers daaren- 
tegen komen draadvormige hechtorganen voor, die allerlei steunsels, 
waarmede zij in aanraking komen, kunnen grijpen. Dit vastgrijpen 
gaat dikwijls tamelijk snel; bij sommige rankenklimmers kan men, 
wanneer een,potlood of een dun stokje in aanraking wordt 


136 


gebracht met een rank die nog niet gegrepen heeft, zien hoe de 
top van de rank zich in den tijd van weinige minuten om het 
aangeboden steunsel heen buigt 
en dit stevig vastgrijpt. 

Nadat de top van de rank ge- 
pakt heeft, windt zich dikwijls 
het vrije gedeelte kurketrekker- 
vormig op, zooals in fig. 157 af- 
gebeeld 1s. 

Wij hebben indertijd reeds mel- 
Fig. 158. Blad van Gloriosa superba, ding gemaakt van het onderscheid 

top tot een rank uitgegroeid. tusschen takranken en bladranken 
en reeds gezien hoe de Clematis- 
soorten met behulp van rankende bladstelen klimmen, fig. 9 en 
fig. 11, en hoe de erwt klimt met behulp van de in ranken ver- 
anderde bovenste 
blaadjes van het ge- 
veerde blad, fig. 70. 
Bij een tweetal In- 
dische planten is de 
top van het krom- 
nervige blad tot een 
rank uitgegroeid, 
fig. 158. Van deze 
twee planten die, 
als zij niet bloeien, 
wel eens verwisseld 
worden, is de eene, 
de soensang, pracht- 
lelie, Gloriosa su- 
perba, een tot de 
lelieachtigen behoo- 
rende kruidachtige 
plant die niet veel 
hooger klimt dan 
een meter, met zeer Fig. 159. Smilac. 
groote, grillig ge- 
vormde, rood, oranje en geel gekleurde bloemen, die in het wild 
niet bijzonder zeldzaam is en ook af en toe als sierplant wordt 
gekweekt. De andere soort, Flagellaria indica, die-zeer algemeen 


187 


is tusschen het kreupelhout, nabij het zeestrand, is een forsche 
klimmer met taaie verscheiden meters lange stengels die aan 
den top een pluim van zeer kleine, onaanzienlijke bloempjes 
dragen. 

Zeer merkwaardige bladranken komen voor bij het overal in 
de tropen in tal van 
soorten verspreide ge- 
slacht Smilax, fig. 159, 
lelieachtige planten, met 
taaie, dikwijls hoogklim- 
mende, vaak gestekelde 
stengels en gaafrandige 
verspreide bladeren, klei- 
ne bloempjes en bes- 
vruchtjes. Aan den blad- 
voet komen hier twee 
ranken voor. 

Van takranken hebben 
wij reeds voorbeelden ge- 
zien bij de roode bruids- 
tranen, fig. 13, en bij de 
passiebloemen, fig. 87. 
Behalve in deze gevallen 
komen zij o. a. voor bij 
de geheele familie der 
komkommerachtige plan- 
ten, fig. 160, waartoe o.a. 
komkommer, augurk, me- 
loen, pompoen,‚semangka, 
laboe, pare’, enz. enz. be- 
hooren. Ook bij het groote Fig. 160. Takje van een Komkommer met een rank. 
geslacht Vitis waartoe de 
wijnstok en tal van tropische en subtropische lianen worden ge- 
rekend, komen takranken voor. Vitis-soorten treft men in Indië veel 
aan, één soort, de galing, Vitis trifolia, is zelfs als onkruid op 
onze erven, in heggen en tegen muren of boomstammen zeer 
algemeen, verscheidene andere soorten treft men tusschen kreupel- 
hout of als lianen in het bosch aan. 


De stekel, doren- of haakklimmers haken zich op 


188 


de een of andere wijze tusschen de takken van het kreupelhout 
of ook wel hoog boven in de 
kroon der woudboomen vast. 
Es Gewoonlijk zijn de stekels, 
/ dorens en haken hier met de 
punt schuin naar beneden ge- 
richt zoodat zij de plant niet 
___hinderen bij het naar boven 
groeien maar dadelijk vast- 
haken wanneer de plant naar 
beneden zou willen zakken. 
Wij hebben reeds een drietal 
voorbeelden van deze groep 
van klimplanten afgebeeld, de 
kleine kruidachtige Polygonum 
perfoliatum, fig. 10, de Caesal- 
piniacee van fig. 141 en de 
gambir met haar mn de dikte 
groeiende haken in fig. 152. De 
mooiste voorbeelden van deze 
groep van klimplanten leveren 
ons de talrijke, in onze wouden 
voorkomende rotansoorten, fig. 
161, waarbij gewoonlijk de al- 
Fig. 161. Rotanblad. gemeene bladsteel van het 
geveerde blad aanzienlijk ver- 
lengd en aan het boveneinde met talrijke stekels voorzien is. 


B 


De plantengroei aan het zeestrand. 
Verspreiding van vruchten en zaden. 


Bijna de geheele Noordkust van Java en Oostkust van Sumatra 
en ook de meeste andere vlakke kusten in Ned.-Indië zijn om- 
zoomd door een meer of minder breeden gordel van mangrove- 
bosschen. De grensstrook tusschen land en zee die bij vloed 
onder water staat en bij eb tamelijk droog higt is hun eigenlijk 
terrein, maar zoowel aan den zee- als aan den landkant strekt het 
mangrovebosch zich gewoonlijk nog wat verder uit dan deze 
overgangsstrook. Vooral daar waar de kust door aanslibbing lang- 


189 


zaam en gestadig aangroeit, ontwikkelt zich de mangrove ; aan 
den zeekant strekken de voorposten zich dan gewoonlijk uit tot 
waar bij eb nog een halve meter of meer water staat en op den 
vasten wal trachten de achterblijvers zich zoo lang mogelijk te 
handhaven tegen de talrijke soorten van landplanten die het 
terrein in beslag willen nemen. De best ontwikkelde mangrove 
vindt men waar de bodem kleiachtig en de zee kalm is, in 
binnenzeeën en baaien die langzamerhand dichtslibben of in 
kreken die met de zee in verbinding staan maar ook langs 
zandig strand en op koraalriffen en rotsbanken, die niet al te 
diep onder water liggen, kan zich mangrovegroei ontwikkelen. 

De echte mangrovebosschen bestaan slechts uit betrekkelijk 
weinige soorten die door eenige karakteristieke eigenaardigheden 
in staat zijn om zich onder deze zeer bijzondere groeivoorwaar- 
den te ontwikkelen. Meerendeels zijn het boomen of heesters, 
slechts enkele kruidachtige planten komen in de echte man- 
grove voor. 

In de eerste plaats moeten alle mangroveplanten bestand zijn 
tegen het hooge zoutgehalte van het zeewater, zij hebben dit 
zout wel niet noodig en kunnen zich even goed ontwikkelen in 
of aan den rand van zoetwater maar het hooge zoutgehalte hindert 
hen niet in hun groei en doet hen niet afsterven zooals met de 
meeste andere planten wel het geval is. 

Dan vinden wij als tweede eigenaardigheid bij de meeste man- 
groveplanten bijzonderheden aan het wortelstelsel. Ken gewone 
landplant zou in de weeke slib waarin de mangroveboomen ge- 
woonlijk groeien, niet stevig kunnen blijven staan en de wortels 
zouden verstikken omdat zij in de modder niet de voor hun 
ademhaling noodige zuurstof zouden aantreffen. Het wortelstelsel 
der mangroveboomen is er op ingericht om ook in den weeken 
bodem voldoenden steun te vinden en het vertoont eigenaardig- 
heden waardoor de verzorging van de onder de modder ver- 
borgen wortels met versche lucht wordt gewaarborgd. 

Voorts treffen wij bij vele mangroveplanten een hoogst eigen- 
aardige kiemingsgeschiedenis aan. De zaden kiemen dan al terwijl 
de vruchten nog aan den boom hangen en uit de vrucht komt 
dan ten slotte niet een zaad maar een volledig ontwikkelde 
kiemplant voor den dag, die zich onmiddellijk in de modder vast- 
wortelen kan. Men noemt dit verschijnsel de viviparie der 
mangrovegewassen. 


140 


Een vierde eigenaardigheid van de mangroveplanten is gelegen 
in den bladbouw, bij zeer vele soorten blijken de bovenkant en 
onderkant van het blad, onder het microskoop onderzocht, den- 
zelfden bouw te vertoonen. Bij verreweg de meeste landplanten is 
de bovenkant van het blad er op ingericht om sterk verlicht te 
worden, de onderkant is niet op sterke verlichting gestemd, bij 
de mangroveplanten vertoonen over het algemeen boven- en 
onderkant beide een op sterke bestraling ingerichten bouw. Dit 


Fig. 162. Rhizophoor met steunwortels, naar een exemplaar dat in tamelijk 
diep water op een koraalrif groeit. (Eiland Leiden in de baai van Batavia). 


eigenaardige verschijnsel hangt naar alle waarschijnlijkheid samen 
met de welbekende sterke terugkaatsing van het licht door het 
spiegelend wateroppervlak. 

De meest voorkomende en merkwaardigste planten uit de 
mangrove zijn de volgende: 

De rhizophoren, Rhizophora conjugata en Rhizophora mucro- 
nata, komen zeer algemeen voor, vooral aan den buitenkant der 
mangrovebosschen, dikwijls in tamelijk diep water. Zij zijn ge- 
makkelijk te herkennen aan de eigenaardige steltvormige steun- 
wortels, fig. 162, die in grooten getale uit het ondereinde van 
den stam en uit de takken ontspringen. De rhizophoren zijn 


141 


vivipaar, uit de tamelijk kleine, éénzadige vrucht met blijvenden 
vierslippigen kelk ontwikkelt zich een dikke, stevige, min of meer 
knotsvormige kiemwortel die vaak een lengte van meer dan een 
halven Meter bereikt. Ten slotte valt de kiemplant uit de vrucht 
en boort zich dan dikwijls door haar eigen gewicht zoodanig in 
de modder dat zij daarin rechtop blijft staan. Is dit het geval, 
zoo vormen er zich spoedig zijwortels die de jonge plant stevig be- 
vestigen. Wanneer 
de kiemplanten niet 
in de modder blijven 
steken, kunnen zij 
bij vloed naar zee 
afdrijven en ten z 
slotte ergens elders 
aangespoeld _wor- 
den of bij eb op een 
koraalrif vastraken. 
De Bruguiera- 
soorten _ behooren 
tot dezelfde familie 
als de Rhizophoren 
waarop zij dan ook 
veel gelijken. Zij on- 
derscheiden zich er 
o.a. van doordat de 
kelk hier meer dan 
vier slippen heeft 
en doordat de kiem- 
wortels niet zoo Fig. 163. Kieming van Bruguiera. 
lang worden. In 
fig. 163 is de kieming van een Brugwiera-soort afgebeeld, wij zien 
een takje met twee vruchten, de eene nog met de kiemplant, 
bij de andere is deze er reeds uitgevallen; dan zien wij verder nog 
de kiemplant zooals deze uit de vrucht valt met den dikken, vleezigen 
kiemwortel en den kleinen eindknop en een jonge kiemplant 
die reeds aangeworteld is en waarvan de eindknop begint uit te 
groeien. De Bruguiera-soorten komen meestal niet aan den buiten- 
zoom der mangrove voor, zij vormen geen steunwortels, maar 
de wortels breiden zich in horizontale richting ver uit en vormen 
telkens knievormige bochten die boven de modder uitsteken. 


142 


Deze knieën, fig. 164, rechts, dienen als ademhalingsorganen 
voor het onder de modder verborgen gedeelte der wortels. 

Tot het geslacht Sonneratia behooren een drietal soorten, 
groote boomen met tegenoverstaande vleezige bladeren, tamelijk 
groote bloemen en zeer eigenaardige, onmiddellijk herkenbare 
vruchten die afgeplat bolvormig zijn, van onderen door den leer- 
achtigen, stervormigen, blijvenden kelk omgeven en van boven voor- 
zien met den zeer langen, blijvenden stijl. De bloemen hebben tal- 
rijke meeldraden. De vrucht is veelhokkig, vleezig en bevat zeer 
talrijke kleine zaden die vrij komen doordat de vruchtwand verrot. 
De zaden kiemen, nadat zij uit de vrucht vrijgekomen zijn spoedig, 


== 


zl neen LANZ 
tl Ô Ti 


Fig. 164. Ademwortels in de mangrove. Links vertikaal omhoog groeiende 
zijwortels (Sonneratia type), rechts kniewortels (Bruguiera type). 


wanneer zij In zoet water drijven binnen 2 X 24 uur, in zout 
water langzamer. Zij vormen dan terwijl zij nog ronddrijven, een 
zeer langen kiemwortel en blijven waarschijnlijk daarmede bij eb. 
gemakkelijk hier of daar tusschen haken. De Sonneratia'’s, die ook 
zeer veel in de mangrove voorkomen, hebben eigenaardige adem- 
wortels, fig. 164 links, aan de zich horizontaal uitbreidende wortels. 
vormen zich vertikaal opstijgende zijwortels van */2 meter lengte 
en meer die met hun toppen boven het oppervlak van de modder 
uitsteken. 

Avicennia officinalis 1s een heester of boom met tegenover- 
staande, grijsbehaarde bladeren en roodachtige schors, die op veel 
plaatsen het hoofdbestanddeel der mangrove vormt. De oranjegele 
bloempjes staan in kleine groepen, dicht opeengedrongen. De- 


148 


eveneens grijsbehaarde, tamelijk kleine vrucht heeft een leerachtigen 
vruchtwand die met twee kleppen openspringt en bij rijpheid 
inplaats van een zaad een vol- 
ledig ontwikkelde kiemplant 
bevat. Deze kiemplanten vindt 
men wel in zee ronddrijven of 
aan het strand aangespoeld, zij 
kunnen wanneer zij hier of daar 
vastraken onmiddellijk door- 
groeien. 

Carapa Moluccensis is een 
tamelijk lage boom met gevinde 
bladeren en groote bolvormige 
vruchten met een dunne schil 
en eenige groote, lichtbruine, 
tegen elkander afgeplatte za- Fig. 165. Zaad van Carapa Moluccensis., 
den, fig. 165. Deze zaden die 
aan den eigenaardigen vorm onmiddellijk te herkennen zijn, vindt 
men zeer vaak aangespoeld aan het strand. 

Chaysodtum aureum 1s een groote, bijna manshooge varen 
die zeer algemeen aan den binnen- 
kant van de mangrove voorkomt. Het 
is de eenigste varen die zoutwater 
verdraagt. 

Acanthus ilicifolius, de mangrove- 
hulst, is een tamelijk lage kruid- 
achtige plant met glanzend groene, 
dik leerachtige, aan den rand door- 
nige bladeren en blauwe bloemen. 
Ook deze plant treft men overal aan 
den binnenzoom der mangrove aan. 


Daar waar het zoute zeewater zich 
Fig, 166. Vrucht van de Bintaro, met het zoete rivierwater vermengt, 
Cerbera Odollam, door de zee aan ee a 

het strand geworpen langs de oevers van de riviermon- 
strand ge p 
dingen en in de kreken van de 
delta's gaat de mangroveplantengroe1 langzamerhand over in een 
anderen vegetatievorm, de nipahformatte. 
De nipahpalm, fig. 42 en fig. 43, verdraagt ook wel veel zout, 
komt zelfs hier en daar aan den buitenrand der mangrove in het. 


144 


onvermengde zeewater voor, maar het beste ontwikkelt hij zich 
toch in brakwater-moerassen. Waar het terrein bijna voortdurend 
onder water staat, komen tusschen de nipah ternauwernood 
andere planten voor. De stammen van de nipah zijn onder de 
modder verborgen, de lange geveerde bladeren staan recht 
omhoog en hier en daar ziet men, wanneer men door de 
nauwe kreekjes in zulk een nipahbosch vaart, in het halfduister 
de bolronde samen- 
gestelde vruchten of 
de, door oranje ge- 
kleurde schutbladen 
omhulde, bloeiwijzen 
enkele decimeters bo- 
ven den waterspiegel 
uitsteken. 

Op de iets hoogere 
plekken, die zich even 
boven het gewone 
hoogwaterniveau ver- 
heffen en alleen bj 
overstroomingen _on- 
der water staan, treft 
men een ondoordring- 
bare wildernis aan van 
allerlei planten, hier 
Is o.a. de eigenlijke 

groeiplaats van de be- 

Fig. 167. In de nipahformatie aan den mond van : 
de Anei, S,W.K., Nipah en op den achtergrond ruchte bintaro, Gerbera 
sagopalmen. Odollam, van de in het 
vorige hoofdstuk ver- 
melde Flagellaria indica, van enkele rotansoorten en van nog 
tal van andere plantensoorten. De bintaro is een lage, knoestige 
boom met veel melksap, tamelijk groote, witte bloemen en 
groote, op manga’s gelijkende vruchten. Deze vrucht bevat onder 
eene dunne groene schil een oneetbaar kurkachtig vruchtvleesch, 
waar talrijke, stevige, netvormig verbonden vezelbundels door- 
heen loopen. De vrucht bevat twee zaden, de zaadkern Is zeer 
vergiftig. Wanneer de vruchten afvallen en in het water rond- 
drijven wordt de dunne schil spoedig afgeschuurd zoodat de 
vezelbundels bloot liggen. In dezen toestand, fig. 166, witgebleekt 


145 


door de zon vindt men ze overal in Indië aan het strand, meestal 
nog zeer goed kiembaar ondanks de verre zeereis die zij misschien 
al achter den rug hebben. 

Op dergelijke moerassige eilandjes of eilanden en aan den zoom 
van het brakwater is ook de eigenlijke groeiplaats van den sago- 
palm, fig. 167. Op Java vindt men deze niet in het wild, wel af 
en toe gekweekt, maar op de Buitenbezittingen behooren zij met 
de bintaro en de nipah tot de karakterplanten der brakwater- 
moerassen. Het zijn uitstoelende palmen met een stam van niet 
meer dan 6 tot 8 meter hoog en groote, geveerde bladeren. Zij 
zijn onmiddellijk te herkennen aan de eigenaardige wijze van bloei, 
de sagopalm bloeit namelijk slechts eens in zijn leven, als hij 


Fig. 168. Geitenhoefblad op het kale strand. 


volwassen is, en ontwikkelt dan een reusachtige, rijk vertakte 
bloeikolf uit den eindknop. Nadat de vruchten gerijpt zijn sterft 
de stam af. Waar de sagobosschen geëxploiteerd worden, laat 
men het niet zoo ver komen maar kapt de stammen om, kort 
voordat zij zouden gaan bloeien, om uit het merg van den stam 
sago te bereiden. 


Weer een ander beeld biedt ons de plantengroei van het zee- 
strand aan, wanneer het strand zandig en droog is. Dan treedt 
als karakterplant in de eerste plaats op het geitenhoefblad, 
Jpomoea pes caprae, fig. 168, met lange kruipende, dikwijls half 
onder het zand bedolven stengels, vleezige tweelobbige bladeren 
die ongeveer den vorm hebben van den afdruk van een geitenhoef 
en groote trechtervormige paarse bloemen. Deze plant behoort 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 10 


146 


tot hetzelfde geslacht als de bataat en de kankoeng. Te samen 
met het geitenhoefblad treden Spinifer squarrosus, fig. 125, 
enkele andere grassen en een paar kruipende vlinderbloemigen 
gewoonlijk als eerste bewoners van het kale strand op. Zij worden 
later en verder landinwaarts dikwijls opgevolgd en verdrongen 
door een zeer gemengd gezelschap, boomen, heesters, lianen en 
ook nog eenige kruidachtige planten waarvan de zaden en vruchten 
over het algemeen door zeestroomingen kunnen worden verspreid. 
Daar op het zandige strand en in de daarbij aanslmtende duinen 
behooren bijv. thuis de tjemara, de ketapang, de klapper, de 
waroe, de njamploeng met zijn zwaren stam en zijn op knikkers 
gelijkende vruchten, eenige Pandanus-soorten, fig. 96, de Crinum 
Asiaticum, fig. 22, en ook een verwant van de setjang, de Caesal- 
pinia Bonducella, een stekelklimmer, met stekelige peulen die 
twee zeer harde, glimmend grijze zaden bevatten. 


Dat door zeestroomingen zaden en vruchten kunnen worden 
getransporteerd zonder hun kiemvermogen te verliezen, blijkt uit 
de zeer verre verspreiding van de meeste tropische strandplanten. 
In tegenstelling met de planten wit het binnenland die meeren- 
deels een beperkt verbreidingsgebied hebben, komen onze meeste 
strandplanten voor langs alle kusten van tropisch Azië, ver- 
scheidene bovendien ook langs het strand van tropisch Australië, 
tropisch Oost-Afrika en Madagascar, eenige soorten hebben zelfs 
de reis om de wereld gemaakt en komen ook voor langs de 
tropisch Amerikaansche kusten. Dit laatste is bijv. behalve met 
de waroe ook met Zpomoea pes caprae en Caesalpinia Bondu- 
cella het geval. 

Men kan overal aan het strand in Indië bij opmerkzaam zoeken 
in een uur tijds gemakkelijk van een vijftiental verschillende 
strandplanten aangespoelde zaden of vruchten vinden die bij 
onderzoek nog kiembaar blijken te zijn. Er worden echter ook 
heel wat zaden en vruchten aangespoeld die hun kiemvermogen 
door de inwerking van het zoute water hebben verloren. Eikels, 
notemuskaatnoten, kemiri en mangapitten spoelen ook zeer vaak 
aan, maar deze blijken mm den regel hun kiemvermogen al ver- 
loren te hebben, zij zijn miet bestand tegen een eenigszins lang- 
durige inwerking van het zeewater en de zeestroomingen hebben 
dan ook voor de verspreiding van deze planten geen beteekenis. 


147 


In het algemeen kan verspreiding van zaden en vruchten op 
zeer verschillende wijze plaats vinden. De meeste planten brengen 
een groot aantal zaden voort, wanneer deze alle in de onmiddel- 
lijke nabijheid van de moederplant terecht kwamen, zouden de 
jonge kiemplantjes elkander verdringen en zoo dicht opeen en 
zoo dicht bij de moederplant staan dat er geen enkele goed kon 
opgroeien; tengevolge van de verspreiding der zaden en vruchten 
is er meer kans dat sommige ervan onder gunstige omstandig: 
heden komen voor verdere ontwikkeling. 

Vele droge vruchten springen met meer of minder kracht 
open en slingeren daarbij de zaden weg; bij het uitdrogen worden 
de kleppen, tengevolge van het ongelijkmatige krimpen van de 
verschillende lagen waaruit de vruchtwand bestaat, als een boog 
of stalen veer gespannen en zij springen dan plotseling los bij 
het opensplijten. De djarak en de meeste familieleden van deze 
leveren hier voorbeelden van op. In sommige andere gevallen 
springen de rijpe vruchten open tengevolge van bevochtiging of 
bij aanraking zooals bij de balsamienen en de pletekan; ook in 
dit geval zijn de kleppen van den vruchtwand gespannen en springen 
als een veer los, maar de spanning is nu een gevolg van onge- 
lijkmatigen groei en wateropzuiging van de verschillende lagen 
waaruit de vruchtwand bestaat. 

Voor een verspreiding van vruchten en zaden tot op grootere 
afstanden komen vooral in aanmerking het water, de wind, 
de dieren en de mensch. 

Wat het water betreft hebben wij al verscheidene voorbeelden 
besproken, zoowel bij zoetwaterplanten: zooals de lotos en de 
waterlelie als bij vele strandplanten komt deze wijze van ver- 
spreiding voor. 

Van een verspreiding van vruchten en zaden door den wind 
hebben wij ook al voorbeelden gehad, Clematis, orchideeën, de 
Typha, fig. 89 en fig. 90, sommige grassen zooals de alang alang, 
de kina en de spwutjesboom. Ook de kapokzaden: kunnen door 
den wind een eind worden medegenomen. Vooral wanneer er 
vruchtpluis ef zaadpluis voorkomt of een vleugel en wanneer de 
vruchten of zaden zeer klein zijn, kan de verspreiding door den 
wind tot op zeer verren afstand plaats vinden. Drie jaar na de 
uitbarsting van Krakatau groeiden er op dit eiland al weer elf 
verschillende varens en zes verschillende zaadplanten waarvan de 
vruchten of zaden er ongetwijfeld door den wind over een afstand 


148 


van minstens veertig Kilometer van af den vasten wal van Su- 
matra of Java waren heengebracht. Ook bij sommige groote, 
tamelijk zware zaden en vruchten komen vleugels voor, deze 
kunnen wel is waar niet ver verwaaid worden maar wijken toch 
bij het vallen min of meer van de loodrechte richting af en 
komen dan toch meestal niet vlak onder den moederboom, maar 
op eenigen afstand van dezen op den grond. Zoo groeien bij een 
familie van Zuid Oost Aziatische woudboomen, de Dipterocar- 
paceeën, waartoe o.a. de Suma- 
traansche kamferboom behoort, twee 
of meer der kelkslippen tot vleugels 
uit, fig. 169. Een zeer eigenaardig 
voorbeeld van verspreiding door den 
wind levert ons Spinifex squarrosus, 
fig. 125, nog op. De geheele bloei- 
wijze, die er als een bol van lange 
naalden uitziet, breekt hier als de 
vruchtjes rijp zijn van den stengel 
af en kan dan door den wind langs 
het strand voortgerold worden; de 
vruchtjes vallen er hier en daar uit 
en ten slotte blijft gewoonlijk de 
geheele bol hier of daar op een 
windstille plek voor anker liggen 
en raakt dan langzamerhand onder 
het zand bedolven. Op een overeen- 
Fig. 169. komstige wijze breken ook sommige 
Vrucht van een Dipterocarpacee. kleine woestijn- en steppenplanten, 
als de zaden rijp zijn, van den wortel 
af en schrompelen ineen tot een bal die door den wind kan 
worden voortgerold, waarbij de zaden dan langzamerhand hier 
en daar er wit vallen. 
Bj de verspreiding van vruchten en zaden door dieren moeten 
wij twee verschillende gevallen onderscheiden: , 
le. de zaden of vruchten blijven op de een of andere wijze 
aan de huid van de dieren kleven of haken, 
2e, de dieren eten de vrucht of een deel daarvan en werpen 
het zaad hier of daar neer. | 
Het eerste geval doet zich o.a. voor bij de welbekende, lastige 
badjang-badjang, bij het kruidje-roer-mij-niet en bij een tot de 


149 


familie van de kembang sepatoe behoorend laag, half-heester- « 
achtig onkruid met kleine rose bloemen, dat op beschaduwde 
plaatsen veel voorkomt, Urena. De splitvruchtjes zijn hier met 
ankervormige borstels bezet, zoodat zij gemakkelijk aan den pels 
van allerlei dieren — of aan de kleeren van den mensch — kunnen 
blijven haken. Zoo worden ook door moerasvogels zaden van 
allerlei moeras- en waterplanten, die in de modder zitten, welke 
aan hun pooten kleeft, dikwijls tot op groote afstanden verspreid. 

Wat ‚de verspreiding van zaden en vruchten door vruchten- 
etende dieren betreft, komen behalve vogels ook verschillende 
zoogdieren in aanmerking. Het zijn natuurlijk hoofdzakelijk die 
vruchteneters, welke zich met sappig vruchtvleesch voeden, die 
zich op deze wijze verdienstelijk maken, lijsters (koetilang), 
spreeuwen (djalak, kaleng, beo), wielewaal (kapodang), apen, 
kalongs en loewaks. Vruchteneters die bij voorkeur droge vruchten 
en zaden eten zooals vinken (glatik, musch, bondol, manjar), de 
meeste duiven, de papagaaien, eekhorens en muizen komen hier 
niet in aanmerking. 

Om door vruchtenetende dieren verspreid te worden moeten 
de vruchten over het algemeen twee eigenschappen vertoonen: 


a. aan de vruchten moet een eetbaar gedeelte voorkomen, meestal 
de vruchtwand maar bij schijnvruchten ook andere deelen van 
de bloem of bloeiwijze; 

b. de zaden zelf moeten op de een of andere wijze beschut zijn 
tegen beschadiging, hetzij doordat de zaadhuid bijzonder hard 
en stevig is of wel de binnenste laag van den vruchtwand, 
zooals bij de steenvruchten. In sommige gevallen (djamboe, 
mangistan, doekoe, advocaat, ramboetan, enz.) 1s het waar- 
schijnlijk de zeer bittere smaak van de pit die de dieren 
weerhoudt om deze mee op te eten. 


Voorbeelden van vruchten en zaden die door vruchteneters 
verspreid worden, zijn er zeer vele. Djamboe bol, manga en 
sawoe manilla worden bijv. vaak door kalongs verspreid, de 
waringin, allerlei andere vijgensoorten en de papaja door vogels, 
de koffie door loewaks, de notemuskaat in de Molukken door de 
kroonduiven die de foelie opeten en de zaden hier of daar 
neerwerpen, enz. enz. 

Verspreiding van vruchten en zaden door den mensch heeft 
behalve opzettelijk wat de vele gekweekte planten betreft, ook 


150 


, zeer vaak onopzettelijk plaats. Met ingevoerde groenten- of bloem- 
zaden of met zendingen van levende planten 
komen allerler onkruidzaden mee, zoo zijn 
er vooral in de centra van groentenkultuur 
op Java, bij Lembang, Sindanglaja, boven 
Salatiga en in de Tengger langzamerhand 
allerlei Europeesche en Amerikaansche on- 
kruiden ingevoerd die er nu zeer veel voor- 
komen. Ken bekend voorbeeld hiervan is 
de weegbree, fig. 170, een van de gewoonste 
onkruiden langs de wegen in Nederland, die 
tegenwoordig ook in sommige bergstreken 
op Java zeer algemeen voorkomt. 

De verspreiding van dergelijke door den 
mensch onwillekeurig ingevoerde planten 
volgt vaak de groote wegen en de spoor- 
of stoomtramlijnen, de vruchten of zaden 

Fig. 170. Weegbree, worden door de langs den weg loopende 

Plantago major. menschen en dieren onwillekeurig mee- 
genomen of ze waaien met het stof achter 
de treinen aan of in de tremmen mee. 

Ook allerlei planten die oorspronkelijk als sierplant ingevoerd 
zijn, maar die op 
den duur als zoo- 
danig niet vol- 
deden of wt de 
mode raakten, 
zijn verwilderd 
en ook uit den 
botanischen tuin 
te Butenzorg zijn 
in den loop der 
jaren tal van plan- 
ten ontsnapt, die 
dan eerst in de 
omstreken van 
Bwtenzorg en 


Fig. 171. Stinkdistel, Eryngium foetidum. 


Batavia in het wild optraden, maar zich op allerlei wijzen en 
langs allerlei wegen ook verder over Indië verspreid hebben. Zoo 
is van meer dan honderd en zestig der op Java in het wild’ voor- 


151 


‚ komende plantensoorten bekend dat zij er oorspronkelijk niet 
tehuis behooren, zoodat onopzettelijk door den mensch de planten- 
schat van Java hiermede verrijkt is. Verscheidene der bekendste 
onkruiden behooren hiertoe, bijv. de wedoesan, de tjenté, de 
waterhyacinth, het kruidje-roer-mij-niet en de pletekkan. 

Tot deze onopzettelijk door den mensch aan de flora van 
Java toegevoegde planten behoort ook de stinkdistel, Erin gium 
foetidum, fig. 171, die af en toe de aandacht trekt door de sterke 
wantsenlucht die de plant, vooral in half verdroogden toestand 
verspreidt. Het is een laag kruidachtig zeer stekelig plantje dat 
men, vooral in het gebergte maar toch ook af en toe in de 
laagvlakte, niet zelden als onkruid langs de wegen tusschen het 
gras vindt. De vertakkingswijze is hoogst eigenaardig, de korte 
stengel sluit af met een roset van stekelige blaadjes, onder deze 
roset vormen zich twee zijtakken die ieder weer op dezelfde wijze 
afsluiten en opnieuw twee zijtakken vormen, enz. enz. Midden 
uit de roset ontstaat een bloeiwijze met dicht opeengedrongen 
kleine bloempjes. 


Bestuiving en bevruchting; Naaktzadige 
planten. 


Het stuifmeel dat in de helmknoppen der meeldraden ontstaat, 
moet op de een of andere wijze naar de stempels worden over- 
gebracht om ontwikkeling van de eitjes tot zaden en van het 
vruchtbeginsel tot een vrucht te doen intreden. Wanneer er geen 
bestuiving plaats vindt, ontwikkelen zich de vruchtbeginsels niet 
tot vruchten. Slechts in enkele uitzonderingsgevallen kan er vrucht- 
zetting plaatsvinden zonder dat er bestuiving is voorafgegaan. 

Toen de vanille omstreeks het midden der vorige eeuw pas 
van uit Mexico in Nederlandsch-Indië was ingevoerd, bleek het 
weldra dat de planten wel welig groeiden en rijkelijk bloeiden 
maar dat zij geen vrucht zetten. De insekten die in Mexico de 
bloemen van de vanille bezoeken en bestuiven komen in Ned. 
Indië blijkbaar niet voor. Pas toen Teysman had ontdekt hoe 
de vamillebloemen kunstmatig bestoven kunnen worden door met 
een houtje de stuifmeelklompjes op de stempels te brengen, 
kreeg men op Java vruchten aan de vanille. Nog tegenwoordig 
moet de vanille in Indië altijd kunstmatig bestoven worden. 


152 


Zoo wordt er tegenwoordig door vruchtenkweekers in Europa, 
Noord-Amerika en Australië dikwijls veel werk gemaakt van 
bijenteelt omdat het gebleken is dat dientengevolge de vrucht- 
boomen veel beter vrucht zetten. Wanneer er in een streek weinig 
bijen zijn, worden er weinig bloemen van de vruchtboomen be- 
stoven en de boomen brengen dientengevolge weinig vruchten voort. 

In het algemeen moet men onderscheid maken tusschen vreemd- 
bestuiving, zelf bestwiving en kruisbestuiving. 

Van vreemdbestuiving spreekt men wanneer stuifmeel van de 
eene plantensoort op de stempels van een andere soort wordt 
gebracht, stuifmeel van de maïs op de stempels van de waroe 
bijv. of van de rijst op de stempels van het suikerriet, enz. In 
de natuur komt vreemdbestuiving zeer veel voor, bij mieroskopisch 
onderzoek vindt men op de stempels vaneen bloem behalve het 
stuifmeel van de plantensoort zelf, dikwijls nog stuifmeelkorrels 
van tien of meer verschillende andere plantensoorten. Dit vreemde 
stuifmeel kiemt over het algemeen niet op de stempels, vreemd- 
bestuiving heeft dan ook geen invloed op de vruchtzetting, is 
dus zonder beteekenis. 

Onder zelfbestuiving verstaat men dat de stempels bestoven 
worden met stuifmeel dat uit dezelfde bloem of uit andere 
bloemen van dezelfde plant afkomstig is, onder kruisbestuiving 
dat het stuifmeel afkomstig is van andere planten derzelfde soort. 
Het is bij vele proeven gebleken dat over het algemeen bij kruis- 
bestuiving meer en zwaardere zaden worden verkregen waaruit 
sterkere planten opgroeien dan bij zelfbestuiving. 

Bij tweehuizige planten kan natuurlijk geen zelfbestuiving voor- 
komen, behalve wanneer er bij uitzondering, zooals bij de papaja, 
tusschen de mannelijke bloemen een enkele vrouwelijke of tusschen 
de vrouwelijke bloemen een enkele mannelijke bloem zit. 

Bij éénhuizige planten en bij planten met tweeslachtige bloemen 
is echter zelfbestuiving wel het meest voor de hand liggende en 
deze komt ook inderdaad zeer vaak voor maar wordt meestal 
toch af en toe door kruisbestuiving afgewisseld. 

Uitsluitend zelfbestuiving komt voor bij sommige planten waar- 
van de bloemen zich nooit openen, bij enkele familieleden van 
de zuurzak, sirikaja en boea nonna is dit bijv. het geval. Ook 
als de bloemen zoodanig zijn gebouwd dat er wel insekten in 
kunnen dringen maar deze er miet weer uit kunnen komen, 
zooals bij vele Arústolochia-soorten (vergelijk fig. 88) vindt waar- 


> 


153 


schijnlijk uitsluitend zelfbestuiving plaats. Bij andere planten, 
bijv. bij de erwt openen zich de helmknoppen reeds verscheidene 
uren voordat de bloem opengaat en vindt de bestuiving reeds 
in den bloemknop plaats; er kan dan wanneer de bloem open is 
gegaan nog wel kruisbestuiving voorkomen maar deze heeft dan 
toch geen gevolgen meer. Sommige planten, bijv. verschillende 
soorten van het viooltje, hebben behalve de gewone, groote 
bloemen ook nog kleine, onaanzienlijke bloemen die zich niet 
openen. In deze cleistogame bloemen kan alleen zelf be- 
stuiving voorkomen. * 

Gevallen waar de vruchtzetting uitsluitend tengevolge van kruis- 
bestuiving voorkomt, waar men dus geen zelf bestuiving heeft of 
waar de zelf bestuiving onwerkzaam is, zijn ook niet zeldzaam. 
Bj verscheidene planten kiemt het van de plant zelf af komstige 
stuifmeel niet op de stempels, dergelijke planten zetten bij zelf- 
bestuiving nooit vrucht. 

De meeste plantensoorten kunnen zoowel bij kruis- als bij zelf- 
bestuiving vrucht zetten, nu eens komt de eene dan weer de 
andere voor. Wel vinden wij vaak eigenaardigheden in de bloem, 
die kruisbestuiving bevorderen. Eén dergelijke inrichting hebben 
wij al leeren kennen, de dimorphie, zooals die bij de kina voor- 
komt, fig. 151. Het is duidelijk dat een insekt dat door elkander 
kortstijlige en langstijlige bloemen bezoekt om er honig uit te 
zuigen, voortdurend stuifmeel van de kortstijlige bloemen op de 
stempels der langstijlige en omgekeerd overbrengt. Veel vaker 
dan deze bloemdimorphie komt het verschijnsel voor dat in twee- 
slachtige bloemen de stempels en meeldraden niet gelijktijdig tot 
volledige ontwikkeling komen, hetzij dat eerst de helmknoppen 
openspringen en pas eenige uren later of den volgenden dag de 
stempels rijp zijn om stuifmeel te ontvangen of wel dat omge- 
keerd eerst de stempels rijp zijn om bestoven te worden en dan 
pas, nadat de bestuiving heeft plaats gevonden, de helmknoppen 
zich openen. Dezelfde bloem verkeert dus hetzij eerst in manne- 
lijken en daarna in vrouwelijken of wel omgekeerd eerst in vrouwe- 
lijken en daarna in mannelijken toestand. Bestuiving van den stempel 
met stuifmeel dat uit de bloem zelf afkomstig is wordt hierdoor 
onmogelijk, het voor de bestuiving benoodigde stuifmeel moet 
nu afkomstig zijn hetzij van een andere bloem van dezelfde plant 
of van een andere plant van dezelfde soort. Zoo kunnen ook, 
wanneer bij éénhuizige planten mannelijke en vrouwelijke bloemen 


154 


te samen in een bloeiwijze (djarak, klapper) of in afzonderlijke 
bloeiwijzen aan dezelfde plant (maïs) voorkomen, hetzij eerst de 
mannelijke bloemen opengaan en daarna pas de vrouwelijke of 
omgekeerd. 

Gaan eerst de mannelijke bloemen open of verkeert de tweeslach- 
tige bloem eerst in den mannelijken toestand, zoo spreekt men van 
protandrie, het omgekeerde geval noemt men protogynie. 

Een paar voorbeelden van protandrie bij tweeslachtige bloemen 
zijn in fig. 172 afgebeeld: 
a stelt een bloem voor van 
de gebroken hartjes kort na 
het opengaan, de helmknop- 
pen zijn opengesprongen en 
de helmdraden naar voren 
gestrekt, de stijl is nog naar 
beneden gekromd en de twee 
stempels liggen nog tegen 
elkander aan. Een insekt dat 
een dergelijke bloem be- 
zoekt, draagt aan de onder- 
zijde van het lichaam er 
stuifmeel uit mee. b stelt 
een bloem voor die zich den 
vorigen dag geopend heeft, 
de helmdraden zijn verwelkt, 
de verdroogde helmknoppen 

ne aen bevatten geen stuifmeel meer 
Verklaring in den tekst. maar de stijl heeft zich ge- 
strekt, de stempels hebben 
zich uitgespreid en bevinden zich op een ongeveer overeenkomstige 
plaats als de helmknoppen in een bloem die zich pas geopend 
heeft. Een insekt dat door elkaar bloemen «a en b bezoekt be- 
stuift de stempels van de bloemen b met het stuifmeel dat uit 
de bloemen « wordt medegedragen. c en d stellen bloemen voor 
van een agave, c kort na het opengaan, de helmknoppen pas 
opengesprongen, de stijl nog niet gestrekt en de stempel niet 
kleverig, d een dag later, de helmdraden verwelkt, de leege 
helmknoppen verdroogd maar de stijl gestrekt en de kleverige 
stempel op een overeenkomstige plaats als de helmknoppen in de 
bloem c. 


155 


Bij de meeste planten vindt de bestuiving plaats door den 
wind of door insekten. Andere wijzen, van bestuiving komen 
ook voor, bij enkele waterplanten met ondergedoken bloemen 
wordt het stuifmeel door stroomend water overgebracht, 
bij sommige planten schijnen slakken die over de bloemen 
kruipen bestuiving tot stand te brengen, vogels, kolibri’s in 
Amerika en honigvogels in Indië spelen bij de bestuiving van 
sommige bloemen een belangrijke rol, vruchtenetende 
vleermuizen waarschijnlijk ook in enkele gevallen en dan 
komt het nog vaak voor dat in de bloem zelfbestuiving 
plaats vindt doordat de helmknoppen van zelf met de stempels 
in aanraking komen. 

Toch blijft windbestuiving of insektenbestuiving het meest 
voorkomende geval en men onderscheidt de bloemen dan ook in 
windbloemen en insektenbloemen. 

De eerstgenoemde vertoonen over het algemeen de volgende 
eigenaardigheden: 

le. De bloembekleedselen zijn klein of ontbreken, de bloemen 
vallen dientengevolge weinig in het oog. 

ge. Honigafscheiding, geur en opvallende kleur komen in den 
regel niet voor. 

3e. De stempels zijn niet binnen in de bloem verborgen maar 
zijn meestal groot en steken vaak naar buiten zoodat er ge- 
makkelijk stuifmeelkorreltjes tegen aan waaien kunnen. 

4e, Het stuifmeel kan gemakkelijk door den wind uit de helm- 
hokjes geschud worden, de helmknoppen zijn niet tusschen de 
bloembekleedselblaadjes verborgen maar steken dikwijls op lange 
helmdraden ver naar buiten. 

5e, De stuifmeelkorreltjes zijn glad en droog, stoffijn en worden 
dus gemakkelijk door den wind medegenomen. 

6e. Er wordt gewoonlijk zeer veel stuifmeel voortgebracht, dik- 
wijls vindt men éénslachtige bloemen en dan de mannelijke in 
veel grooter aantal dan de vrouwelijke of men vindt tweeslachtige 
en bovendien nog mannelijke bloemen. 

Voorbeelden van windbloeiers zijn de maïs en andere grassen, 
de palmen, de djarak en Zypha. 

Bij de insektenbloemen merkt men gewoonlijk het volgende op: 

le. De bloemkroon is meestal groot of er Is een groot bloem- 
dek; indien de bloemen klein zijn staan zij zoodanig in bloeiwijzen 
bij elkander dat zij gemakkelijk in het oog vallen. Bovendien 


156 


trekken de bloemen de aandacht door opvallende kleur of geur. 
In sommige gevallen is het niet de bloemkroon of het bloemdek 
dat de aandacht trekt maar opvallend gekleurde schutbladen. 

2e, Zeer vaak komt er honigafscheiding in de bloem voor, 
waardoor insekten worden aangelokt. 

3e, De stempels en de helmknoppen zijn zoodanig geplaatst 
dat de bloembezoekende insekten er gemakkelijk mede in aan- 
raking komen. 

4e, Het stuifmeel is kleverig maar wordt gewoonlijk niet in 
bijzonder groote hoeveelheden voortgebracht. 

Merkwaardig zijn onder de insectenbloemen vooral die ge- 
vallen waarbij in de bloeiwijze sommige bloemen onvruchtbaar 
zijn en uitsluitend de beteekenis hebben van een lokapparaat 
voor de bloembezoekende insecten. Wat wij in het gewone leven 
de bloem van een zonnebloemplant noemen, is in de werkelijk- 
heid een bloeiwijze die uit een zeer groot aantal, dicht opeen- 
gedrongen ongesteelde bloempjes bestaat en die door een aantal 
schutbladen, het omwindsel, wordt omgeven. Ken dergelijke bloei- 
wijze, die een hoofdje genoemd wordt, is kenmerkend voor de 
grootste familie van het plantenrijk, de samengesteldbloemigen 
of Composieten, waartoe o.a. zeer vele van onze kruidachtige 
sierplanten behooren, zonnebloem, chrysanthemum, aster, dahlia, 
goudsbloem, cosmea, zinnia, enz. enz. Bij de Composieten is er 
dikwijls een groot verschil tusschen de randbloemen van het hoofdje 
en de meer naar het midden geplaatste schijfbloemen. De laatste 
zijn tweeslachtig met een kleine buisvormige bloemkroon, de 
randbloemen of straalbloemen zijn niet zelden onvruchtbaar, bijv. 
bij de zonnebloem, en hun groote, lintvormige bloemkroon heeft 
dan alleen de beteekenis om de insekten aan te lokken die de 
schijfbloemen bestuiven zullen. 


De stufmeelkorrels die hetzij bij zelfbestuiving of bij kruis- 
bestuiving op de stempels gekomen zijn, beginnen daar gewoonlijk 
spoedig te kiemen en vormen een lange dunne stuifmeelbuis 
die in het weefsel van het stempeloppervlak naar binnen dringt, 
fig. 173. Weldra bereikt de stuifmeelbuis het fijne stijlkanaal 
en groeit dan verder hier doorheen totdat zij in de holte van 
het vruchtbeginsel is gekomen. 

Aan de eitjes, die zich in het vruchtbeginsel bevinden kan 
men onderscheiden een eikern, een of twee eivliezen die 


157 


de eikern omgeven en de navel, waar het eitje door de 
navelstreng met 
de zaadlijst 1s ver- 
bonden. Binnen in 
de eikern vindt men 
bij onderzoek met 
het microskoop den 
kiemzak en in den 
kiemzak de eicel. 
Nabij de plaats waar 
de eicel ligt, ver- 
toonen de eivliezen 
een kleine opening, 
het poortje. In 
fig. 174 is a de e1- 
kern, b het poortje. 
Naar dit poortje 
richt zich de stuf- 
meelbuis wanneer 
zij tot in de holte 
van het vruchtbe- 


ginsel is doorge- CJAPNG 

drongen, de top Fig. 173. Deel van een stempel met kiemende 
van de stufmeel- stuifmeelkorrels, onder het miecroskoop gezien. 
bus dringt het 


poortje binnen en de inhoud van de stuifmeelbuis versmelt met 
den inhoud van de eicel. Deze versmelting noemt men de b e- 
vruchting. Uit deze vereeniging ontstaat 
nu de nieuwe plant, het geheele eitje wordt 
tot zaad, de eivliezen tot zaadhuid, de be- 


Fig. 174, 
Een eitje, bij zwakke 
vergrooting, a. de 
eikern, 5. het poortje. 


vruchte eicel tot de kiem, de rest van den 
kiemzak en de eikern kunnen verdrongen 
worden en verdwijnen of zij groeien uit tot 
het kiemwit. 


Bij verreweg de meeste zaadplanten bevinden 
de eitjes zich in een gesloten vruchtbeginsel, 
de randen van het vruchtblad of van de 


vruchtbladen zijn met elkander vergroeid en alleen het nauwe 
stijlkanaal geeft toegang tot de holte van het vruchtbeginsel. 


158 


Men spreekt in dit geval van bedektzadige planten of 


Fig. 175, Cycas Rumphii, plant, mannelijke bloem, afzon- 
derlijk stuifmeelblad en vruchtblad met onrijpe zaden. 


Angiospermen. 

Bij sommige 
zaadplanten zijn 
de vruchtbladen 
echter niet met 
de randen aan 

elkander ge- 
groeid en de 
eitjes zitten dan 
open en bloot op 
de vruchtbladen. 
Er is dan geen 
gesloten vrucht- 
beginsel en ook 
geen stijl of stem- « 
pel. De zaden zit- 
ten dan ook niet 
in een vrucht 
opgesloten maar 
zitten ook bloot 
aan de vrucht- 
bladen. Planten 
waarbij dit het 
geval Is, noemt 
men _naakt- 
zadige plan- 
ten of Gymno- 
spermen. 

Het meest be- 
kende voorbeeld 
van een derge- 
lijke naaktzadige 
plant is de Cycas 
of pakis hadji 

De Cycas, fig. 


175, is een lage boom die in geheel Indië in het wild op zandig 
terrein nabij het zeestrand voorkomt en die ook dikwijls in tuinen 
wordt gekweekt. Op het eerste gezicht lijkt de plant op een 
palm, maar zij onderscheidt zich hiervan in zeer belangrijke 


159 


opzichten. Alle deelen van de Cycas bevatten veel gom, de bladeren 
hebben geen bladscheeden, zijn reeds in aanleg samengesteld en 
zijn in knoptoestand, evenals die der varens, opgerold. De plant 
is tweehuizig, aan de mannelijke boomen die zeldzaam voorkomen, 
vindt men af en toe zeer groote, op een reusachtigen dennekegel 
gelijkende bloemen, die uit een zeer groot aantal schubvormuge, 
in een stekelige punt eindigende stuifmeelbladen bestaan. Deze 
bloemen ontstaan uit den eindknop; als de bloem uitgebloeid is 
groeit de stam verder door middel van een zijknop die zich in de 
plaats van den vroegeren eindknop dringt. De vrouwelijke bloem 
ontstaat aan den top van den stam van de vrouwelijke boomen 
en bestaat uit een aantal met lichtbruine wol bedekte, dikke, 
schubvormige vruchtbladen die aan den rand eenige eitjes dragen. 
Na de bestuiving, die door den wind geschiedt, ontwikkelen deze 
eitjes zich tot zaden. Opmerkelijk zijn bij Cycas nog de talrijke 
spruiten die bij oude boomen aan den voet van den stam ontstaan 
en de eigenaardige, doordringende lucht, die de mannelijke bloemen 
verspreiden. 

Behalve de gewone Cycas Rwmphii die men miet zelden in 
het wild en zeer vaak gekweekt tegenkomt, vindt men ook nog 
wel eens een kleimere soort, Cycas revoluta. 

In vroeger tijden voordat er bedektzadige planten bestonden 
kwamen er talrijke soorten van Cycadeeën op de wereld voor, 
zooals uit de fossiele overblijfselen blijkt. Tegenwoordig leven 
er nog slechts weinige soorten van deze familie, behalve het over 
Zuid-Oost Azië en Australië verspreide geslacht Cycas komen er 
nog enkele, tot andere geslachten behoorende soorten in de 
tropische en subtropische streken van Australië, Afrika en Amerika 
voor. Het zijn allen tweehuizige, houtige gewassen met gomgangen, 
met een miet of weinig vertakten stam en een kroon van groote, 
geveerde of veerdeelige, leerachtige bladeren. 

Tot een tweede onderafdeeling der naaktzadige planten behoort 
een van onze bekende Indische boomen, de malindjoe of manin- 
djau, Gnetum gnemon, met tegenoverstaande, ovale, veernervige 
tevens netnervige bladeren en kleine aarvormige bloeiwijzen 
waaraan de bloempjes in kransen staan. De mannelijke bloempjes 
hebben één of meer meeldraden, de vrouwelijke één eitje. Het 
zaad gelijkt, doordat de buitenste laag van de zaadhuid hard of 
vleezig wordt, op een dopvrucht of op een steenvrucht. De zaden 
van Gnetum gnemon vormen een bekende toespijs bij de rijsttafel. 


160 


Eenige andere Gnetum soorten zijn houtige klimplanten, fig. 176. 

De grootste van de drie groepen waarin de naaktzadige planten 
verdeeld worden is die der Coniferen, waartoe vooral zeer vele 
houtige gewassen uit koelere streken behooren, meest alle met 
naaldvormige of schubvormige bladeren, pijnboomen, dennen, 
sparren, taxus, larix, cypressen, ceders, enz. enz. De bloeiwijzen 
zijn meestal kegelvormig, de droge zaden liggen dan los op de 


Fig. 177. Araucaria. 


Fig. 176. Gnetum scandens. 


houtige vruchtbladen, bij eenige soorten bevat de vrouwelijke 
bloem slechts weinige vruchtbladen of slechts één eitje dat tot 
een steenvruchtachtig zaad uitgroeit. Alle Coniferen bevatten 
harsgangen. De echte dammarboomen met breede leerachtige 
bladeren en bolvormige vruchtkegels behooren hiertoe en nog 
enkele andere in het wild in Indië voorkomende soorten. Gekweekt 
ziet men niet zelden de uit Zuid-Amerika afkomstige Araucaria’s, 
fg 17d 


161 


Varens en hunne verwanten. 


Aan de varens komen geen bloemen voor, men vindt er ook 
geen vruchtbladen met eitjes en geen stuifmeelbladen of meel- 
draden met stuifmeel, de vermenigvuldiging geschiedt hier niet 
door zaden maar door sporen. Alle andere planten die wij tot 
nu toe behandelden waren zaadplanten of Phanerogamen, 
de varens daarentegen zijn sporeplanten of Cryptogamen. 

Een zaad ontstaat, zooals wij gezien hebben uit een eitje nadat 
de inhoud van de eicel zich met den inhoud van een stuifmeel- 
korrel heeft vereenigd, het zaad is eigenlijk een jong nog in 
elkander gevouwen plantje dat door een zaadhuid wordt omhuld. 
Een spoor kan op allerlei wijzen ontstaan maar nooit uit een 
eitje en een stuifmeelkorrel, een spoor is ook veel kleiner dan 
een zaad en veel eenvoudiger gebouwd. 

Als voorbeeld van een varenplant kiezen wij een of andere 
chevelure, Adiantwm, zooals wij die bij bijna ieder huis gekweekt 
in bloempotten aantreffen en ook in het wild op vochtige be- 
schaduwde plaatsen, aan de kanten van holle wegen, in retsspleten 
of tegen oude muren niet zelden vinden. De plant heeft een 
vertakten wortelstok waaruit talrijke dunne zwarte worteltjes ont- 
springen en die van afstand tot afstand de groote samengestelde 
bladeren draagt. De bladeren zijn bij de verschillende chevelure- 
soorten zeer verschillend van vorm en grootte, meestal dubbel 
of drievoudig samengesteld met een dunnen, stevigen, glimmend 
zwarten bladsteel. In knoptoestand zijn de bladeren opgerold. 
Aan den wortelstok en aan den voet van den bladsteel komen 
talrijke, bruine schubben voor. 

Bij de meeste uitgegroeide bladeren ziet men, wanneer men 
ze van onderen opmerkzaam bekijkt, dat de rand op talrijke 
plaatsen als het ware omgevouwen is en dat onder dezen omge- 
vouwen bladrand zich dan talrijke fijne bruine korrels bevinden. 

Bij onderzoek met het microskoop blijkt elke dergelijke korrel 
een gesteeld, plat zakje te zijn, fig. 178, dat eenige nog kleinere 
korreltjes, die met het bloote oog niet meer te onderscheiden 
zijn, bevat. Zulk een zakje is een sporenzakjeof sporangium, 
de korreltjes die er in zitten zijn de sporen. Een groep bij elkander 
geplaatste sporangiën, zooals die onder den omgeslagen bladrand 
voorkomen noemt men een sorus. De sporangiën springen, 
wanneer zij rijp zijn met kracht open en slingeren daarbij de 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 11 


162 


sporen weg. Dat deze dan door den wind gemakkelijk overal heen 
verwaaid kunnen worden, is duidelijk genoeg. 

Wanneer een dergelijke spoor, zooals er aan één chevelureblad 
ettelijke honderd duizenden worden voortgebracht, op een geschikte, 
vochtige, niet al te duistere plaats terecht komt, kiemt zij en er 
ontstaat een zeer klein mosachtig plantje, een voorkiem of 
prothallium. Aan zulk een voorkiem ontstaan mannelijke 
en vrouwelijke geslachtsorganen, in de vrouwelijke ontstaat een 
eicel, in de mannelijke ontstaan talrijke spermatozoïden. 
Wanneer een spermatozoïd zich met een eicel 
heeft vereenigd, groeit de aldus bevruchte 
eicel uit tot een nieuwe chevelureplant, de 
voorkiem heeft dan haar taak vervuld en 
sterft af. 

Wij hebben bj de chevelures en alle 
andere varens een geslachtswisseling 
tusschen de ongeslachtelijke gene- 
ratie, die wij mm het dagelijksche leven 
als varenplant kennen, en waaraan geen 
geslachtsorganen maar alleen sporen voor- 
komen en de geslachtelĳke gene- 
ratie, die wij in het dagelijksche leven 


Fig. 178. #& 
Sporenzakjes, sporangiën } a 
van een chevelure, onder over het hoofd zien, en alleen bij opmerkzaam 


het microskoop. Een er zoeken als voorkiem vinden en waaraan men 


van is opengesprongen, 5e . es ne 
zooaurt de spbren wa bij mieroskopisch onderzoek mannelijke en 


gekomen zijn. vrouwelijke geslachtsorganen onderscheiden 
kan. 

Men verdeelt de varens in eenige families, talrijke geslachten 
en zeer talrijke soorten. Zij zijn bijna over de geheele wereld 
verspreid maar het talrijkste vindt men ze in zeer vochtige 
tropische en subtropische streken. In onze Indische wouden in 
het gebergte treft men een zeer groote verscheidenheid van 
soorten aan, zoowel epiphytische als grondbewonende, maar ook 
in ‚de laagvlakte komen talrijke soorten voor. Het onderscheid 
tusschen de verschillende families en geslachten berust gedeeltelijk 
op eigenaardigheden der sporangiën die alleen met behulp van 
het miecroskoop kunnen worden nagegaan, gedeeltelijk ook op. 
den vorm en de plaatsing der sor. 

Wij kunnen vermelden: 

le, de familie der mosvarens of Hymenophgyllaceeën. Dit zijn 


165 


kleine op mossen gelijkende varentjes met zeer dunne door- 
schiinende blaadjes, die bijna uitsluitend op zeer vochtige groei- 
plaatsen voorkomen, op den grond, in ravijnen en aan den voet 
van boomstammen in het gebergte op een hoogte tusschen 4000 
en 7000 voet, waar bijna iedere dag regen valt of nevels de 
planten bevochtigen. 

2e, de familie der boomvarens of Cyatheaceeën. Deze zijn de 
reuzen van de familie en gelijken op het eerste gezicht op een 
palm of een Cycas. 
Zij hebben een on- 
vertakten stam en 
twee- of meervoudig 
geveerde bladeren. 
Aan den stam ziet 
men gewoonlijk zeer 
duidelijk de hittee- 
kens van de afge- 
vallen bladeren, dik- 
wijls is de stam 
nog met een dicht 
netwerk van fijne 
worteltjes bekleed. 
Aan de bladstelen 
komen meestal ste- 
kels, schubben of 
haren voor. Men 
treft de boomvarens 
bijna uitsluitend in 
de tropen aan, in Fig. 179. Gleichenia. 
streken waar het 
geheele jaar door regen valt. In de wouden in het gebergte 
ziet men ze in tal van soorten. 

ge, de familie der Gleicheniaceeën. Dit zijn zeer eigenaardige 
varens met kruipenden, diep in den grond verborgen wortelstok 
en stevige, leerachtige, op een eigenaardige wijze gevormde 
bladeren, fig. 179. De middennerf van het blad vertakt zich in 
tweeën, in den hoek tusschen de twee zijtakken vormt zich een 
knop die later weer doorgroeit en zich een paar decimeter verder 
weer in tweeën vertakt, enz. enz. De Gleichenia’s komen vooral 
op zonnige, niet te droge, onvruchtbare groeiplaats voor en vormen 


164 


daar soms meer dan manshooge, ondoordringbare wildernissen. 

4e, De familie der Schizaeaceeën. Tot deze kleine familie be- 
hoort o.a. het geslacht Lygodium, fig. 156, dat wij reeds bij de 
windende planten hebben vermeld. 

5e, de familie der Polypodiaceeën. Dit 1s verreweg de grootste 
familie der varens, om- | 
streeks negen tiende van 
alle bekende soorten be- 


À AAN 
Fig. 180. Hertshoornvaren. w jd ZEN DES 
Platycerium. TN an er GS: 
hoort hiertoe. Wij hebben Fig. 181. Nephrolepis cordifolia, plant met 


5 knollen en knol die begint te kiemen, er 
hiervan vroeger reeds de f 
ontstaat een nieuwe uitlooper uit en daaraan 


eikenbladvaren, Polypo- nieuwe plantjes. 

dium quercifolium, fig.78, 

en de kratervaren, Polypodium vulcanicum, fig. 77, vermeld. Ook 
de chevelures, Adiantum, behooren tot deze familie. De mangrove- 
varen, Chrysodium aureum, een karakterplant voor zout- en brak- 
water in de geheele tropische zóne, hebben wij ook reeds vroeger 
genoemd. Dan behooren tot deze familie nog de eigenaardige 
hertshoornvarens, Platycerium, fig. 180, die in het wild in de 
wouden tegen de berghellingen voorkomen en die vaak als sier- 
planten worden gekweekt; bij dit geslacht komt ook weer twee- 


165 


vormigheid van de bladeren voor, evenals bij de eikebladvaren. 
Zeer algemeen vindt men als epiphyt tegen boomstammen in de 
laagvlakte het duitenblad, Polypodium nummulariaefolimm, met 
lange draadvormige wortelstokken en kleine, dikvleezige, gaaf- 
randige ronde of langwerpige bladeren. Een zeer merkwaardige 
varen ten slotte is Nephrolepis cordifolia, fig. 181, die epiphytisch 
en grondbewonend over de geheele tropische zône verspreid en 
ook in Indië zeer algemeen is. De plant 
vormt zeer talrijke lange uitloopers waar- 
aan gewoonlijk direct nieuwe planten, 
maar soms ook knollen ontstaan. Deze 
knollen, die als reservevoedsel suiker 
bevatten, breken zeer gemakkelijk van 
de uitloopers af en kunnen dan bijv. met 
stroomend water verspreid worden. Na 
een rusttijd van eenige maanden kiemen 
zij en ontwikkelen er zich nieuwe plan- 
ten uit. 


Na verwant met de echte varens zijn 
in de eerste plaats de watervarens, waar- 
toe slechts weinige moeras- en water- 
planten behooren. Een belangrijk punt 
van verschil met de echte varens is daarin 
gelegen, dat er hier aan de plant twee 
soorten sporen ontstaan, groote macro- 

É 5 Fig. 182. Daoen semandi, 
sporen en kleine microsporen. srpsitia quadrifolia, bij « 
Uit de macrosporen ontstaat een vrou- een jong, nog opgerold blad. 
welijk, uit de microsporen een mannelijk 
prothallium. Uit de bevruchte eicel van het vrouwelijke prothallium 
ontstaat weer een nieuwe plant. 

Zeer algemeen Is overal in Ned.-Indië op de sawah’s de daoen 
semandi, Marsilia quadrifolia, fig. 182. Het plantje kruipt met 
een dunnen vertakten wortelstok in de modder en de lange blad- 
stelen steken boven de oppervlakte van het water uit. De jonge 
bladeren zijn opgerold. Aan den voet van den bladsteel komen, twee 
aan twee, op kleine boontjes gelijkende organen voor die een 
groot aantal sori met macro- en microsporangiën be- 
vatten. 

Minder algemeen dan Marsilia maar toch ook niet zeldzaam 


166 


is de in fig. 183 afgebeelde Salwinda, een drijvend waterplantje dat aan 


Fig. 188. Salvinia, B het plantje in zijn geheel, 
A stengelstuk met één bladkrans, C jonge kiem- 
plant, msp maecrospore, p prothallium. 


den eenigszins ver- 
takten stengel kran- 
sen van drie bladeren 
draagt, waarvan tel- 
kens twee ovale aan 
de oppervlakte drij- 
ven en het derde, in 
een bundel sterk be- 
haarde op wortels ge- 
lijkende vezels ver- 
anderde, in het water 
hangt en de rol van 
de ontbrekende wor- 
tels vervult. Aan de 
waterbladen komen 
weer bolletjes voor 


die de sori mef macro- en mierosporangiën bevatten. 


Als verdere verwanten van de varens en watervarens, hoewel 


zij er oppervlakkig heel weinig op gelijken, moeten 
wij nog vermelden de paardestaarten, Equisetum, 
de wolfsklauwen, Lycopodiwm en de Selaginella’s. 

De paardestaarten, fig. 184, zijn overblijvende 
kruidachtige planten met een wortelstok en holle, 
gelede, geribde, meestal sterk vertakte groene sten- 
gels, die kransen van met elkander vergroeide schub- 
vormige bladeren dragen. De sporangiën ontstaan 
in eindelings geplaatste aren. Paardestaartachtige 
gewassen hebben in vroeger tijden een zeer groote 
rol op de wereld vervuld, de meeste steenkool 
bestaat voor een groot deel uit de overblijfselen 
van reusachtige fossiele paardestaartachtige ge- 
wassen. Tegenwoordig leven er nog slechts weinige 
soorten van. én soort paardestaart komt op voch- 
tige, moerassige plaatsen in het gebergte tamelijk 


Fig. 184. 
Paardestaart. 


algemeen voor ; deze Javaanschie soort heeft sterk vertakte stengels, 

veel langer dan bij de in fig. 184 afgebeelde soort. 
Wolfsklauwen, Zyycopodium-soorten, komen in Indië zeer veel 

voor, gedeeltelijk grondbewonende soorten, gedeeltelijk epiphyten. 


167 


De grondbewonende soorten vindt men vooral op zeer onvrucht- 
baar terrein, zij hebben meestal een kruipenden, hier en daar be- 
wortelden stengel met opgerichte zijtakken, dicht met kleine 
groene blaadjes bezet, (fig. 185). De bladeren waar sporangiën aan 
voorkomen zijn tot eindelingsche aren vereenigd. Verscheidene 
epiphytische soorten, waarvan de stengels als kwasten van de 
takken neerhangen, sommige soorten met smalle, toegespitste, 
andere met breedere schubvormige 
bladeren komen in onze wouden voor 
(fig. 186). 

De Selaginella's 
ten slotte lijken veel 
op de Lycopodium’s 
maar de blaadjes zijn 
over het algemeen 
kleiner en teerder en 
de stengels zijn meest- 
al dorsiventraal 
bebladerd, d. w. z. dat 
er duidelijk een bo- 
ven- en een onder- 
zijde aan te onder- 
scheiden zijn. Ge- 
woonlijk zijn er dan 
vier rijen bladeren, 
twee rijen grootere 
bladeren aan den on- 


derkant en twee rijen Fig. 185. Fig. 186. Een epiphytische 
les Blaad: Een grondbewonende Wolfsklauw, Zycopodium ; 
BS BaGjes. aan Wolfsklauw, groeiwijze en afzonderlijk 


de bovenzijde van den Lycopodium. stengelstuk. 
ongeveer horizontaal 

gerichten stengel. De meeste Selaginella’s, zeer ten onrechte dikwijls 
mosplantjes genoemd, groeien op den bodem van het bosch, 
vochtig en in de schaduw, enkele soorten klimmen tamelijk hoog 
met behulp van dorens, sommige soorten komen op kale rotsen 
voor. Aan de meeste bodembewonende Selaginella’s komen nog 
eigenaardige organen voor, vertikaal groeiende worteldragers, 
die men op het eerste gezicht voor steunwortels houden zou. 
In fig. 187 zijn afgebeeld een Selaginella plantje met de wortel- 
dragers, een stukje van den stengel op iets grootere schaal ge- 


168 


teekend en een stukje van den stengel vergroot, om de blad- 
rangschikking duidelijk weer te geven. 


Al de mm dit hoofdstuk besproken planten, de echte varens, de 
watervarens, de paarde- 
staarten, wolfsklauwen en 
de Selaginella’s zijn spo- 
replanten, die wat bouw 
van de plant betreft, veel 
overeenkomst met de 
zaadplanten vertoonen. 
Zi hebben stengels, bla- 
deren en wortels, de wor- 
tels met een wortelmutsje 
en zij vertoonen, onder 
het microskoop gezien 
een ongeveer overeen- 
komstigen bouw als de 
zaadplanten, met vaat- 
bundels voor het trans- 
port van water- en voe- 


dingsstoffen. 
Fig. 187. Selaginella, plant met worteldragers, 5 
stukje van den stengel iets grooter en dito een Men vat al deze plan- 
paar keer vergroot. ten te samen onder den 


naam wvaateryplogamen. 
Zij hebben allen een geslachtswisseling, wat wij gewoonlijk zien 
is de ongeslachtelijke generatie die sporen voortbrengt; de pro- 
thalliën, waaraan de geslachtsorganen ontstaan, kan men slechts 
bij zeer nauwkeurig zoeken vinden. 


Bladmossen, Levermossen, Korstmossen, 
Wieren en Zwammen. 


Al de in den titel van dit hoofdstuk genoemde lagere plan- 
ten zijn sporeplanten, die echter veel eenvoudiger gebouwd zijn 
dan de vaatcryptogamen die wij in het vorige hoofdstuk be- 
spraken. Er komen geen vaatbundels bij voor en geen echte 
wortels en onder het microskoop gezien vertoonen zij eên veel 


169 


eenvoudiger bouw dan de hoogere planten, 
en de vaateryptogamen. 

Bij de bladmossen en de meeste levermossen 
een stengel met regelmatig gerangschikte bladeren 
en men treft hier gewoonlijk rhizoïden aan, 
die eenige overeenkomst toonen met de wortel- 
haren van de hoogere planten en die dienst doen 
om water uit den grond op te nemen. Bij de wieren, 
zwammen, korstmossen en sommige levermossen 
komen geen stengel en bladeren voor, de geheele 
plant bestaat hier uit een zoogenaamd loof of 
thallus, dat allerlei vormen hebben kan. 

Vele zeewieren en de tot de zwammen be- 
hoorende paddestoelen zijn tamelijk groot, som- 
mige zelfs zeer groot maar de overige lagere 
planten zijn meerendeels klein, zoodat men om 
ze goed te bekijken een sterk vergrootglas of een 
mieroskoop noodig heeft. Sommige zeer eenvoudig 
gebouwde wieren en zwammen, zooals de gist- 
zwammen en de bakteriën kan men slechts bij 
een vergrooting van vijfhonderd tot duizendmaal 
onderscheiden. 

Over het algemeen leven al de lagere planten 
in een vochtige omgeving of in het water ; vele, 
vooral de bladmossen en korstmossen drogen bij 
watergebrek geheel in zonder af te sterven en 
leven opnieuw op wanneer zij door regen, dauw 
of nevel bevochtigd worden. 


De bladmossen, fig. 188, hebben gewoonlijk 
een opgerichten stengel waaraan de bladeren in 
een spiraal gerangschikt zijn. Er komen af en 
toe langgesteelde sporenvruchten aan voor 
die aanvankelijk door een mutsje bedekt zijn en 
daarna met een dekseltje openspringen. Rondom 
de opening vindt men dan het peristoom, een 


de zaadplanten 


vindt men wel 


Fig. 188. 
Een Bladmos met 
sporendoosjes, het 
eene nog door het 

mutsje bedekt. 


dubbele rij eigenaardig gevormde tanden en haren, die bij bevoch- 
tiging en uitdroging allerlei bewegingen vertoonen en zoodoende 
de sporen uitstrooien. De steel en de wand van de sporenvruchten 
zijn stevig, deze blijven dan ook lang aan de mosplantjes zitten. 


170 


Bladmossen komen in een groote verscheidenheid van vormen 
over de geheele wereld verspreid voor, het meest in vochtige, 
koele streken, hier in Indië vooral in het gebergte. Merkwaardig 
is vooral het veenmos, Sphagnrwm, waarvan de stengels en de 
bladeren als een spons water opzuigen. Ook hier in Indië vindt 
men veenmos af en toe in het gebergte, vooral dikwijls in de 
buurt van watervallen of aan rotswanden waar voortdurend water 
langs druipt. 


De levermossen bestaan soms uit een loof of thallus, met of 
zonder schubben aan de onderzijde, zooals de in fig. 189 afge- 
beelde soort, meestal echter vertoonen deze plantjes een dorsiven- 
traal bebladerden stengel. De bladeren staan in dit geval in twee 
rijen, zijn zoo gedraaid dat zij on- 
geveer in het vlak van den stengel 
liggen en vertoonen allerlei: merk- 
waardige vormen. Er komen ook 
sporenvruchten aan voor, men vindt 
deze echter veel minder vaak dan 
bij de bladmossen. Deze sporen- 
vruchten zijn zeer vergankelijk, zij 
hebben meestal een lang, teer steeltje 
en_ springen dan met vier kleppen _ rig. 189. Levermos, Marchantia. 
open, soms zijn ze kortgesteeld of 
ongesteeld en openen zich op andere wijze. Verwanten van de in 
fig. 189 afgebeelde Marchantia komen hier in het gebergte zeer 
vaak voor op beschaduwde plaatsen aan de kanten van holle wegen 
en aan rotswanden. Bebladerde soorten vindt men bij opmerkzaam 
zoeken ook in groot aantal, ook vaak epiphytisch aan boom- 
stammen, sommige zeer klere soorten zelfs epiphytisch op allerlei 
stevige langlevende bladeren, bijv. van gemberachtige planten. 


Korstmossen vertoonen allerlei grillige vormen en soms zeer 
opvallende kleuren, zij komen als gele, grijze, groene, bruine of 
zwarte korsten of als draderige ef geweiachtig vertakte of kroe- 
zige massa’s aan rotsen, tegen boomstammen, op steenen, soms 
zelfs op leerachtige bladeren voor, fig. 190. Veel licht en een 
vochtige omgeving bevorderen hun ontwikkeling, men ziet ze dan 
ook vooral in het gebergte. 

Een van de opvallendste vormen is het baardmos dat in het 


Bat 


gebergte als zeer lange, grijsgroene vlokken aan de takken van 
de boomen hangt. 

Men onderscheidt van de korstmossen zeer talrijke families, 
geslachten en soorten. Het IJs- 
landsche mos der apotheken is 
een korstmos. Uit enkele korst- 
mossoorten wordt lakmoes ge- 
maakt. In de steppen en woestijnen 
van Noord-Afrika. en Azië groeit 
op de rotsen zeer veel een korst- 
mossoort, waarvan het loof in Pie 100 Komitee 
stukjes van de grootte van een 
erwt door den wind wordt verbreid. Deze stukjes zijn eetbaar 
en hebben aanleiding gegeven tot de verhalen over mannaregens. 

Bij miecroskopisch onderzoek 
blijkt het dat de korstmossen een 
zeer merkwaardigen bouw ver- 
toonen, fig. 191. Het zijn geen 
enkelvoudige organismen maar 
zij bestaan uit een vereeniging 
van de een of andere zwamsoort 
met een eenvoudig wier. Men ziet 
een net van kleurlooze draden 
van een zwam en daartusschen 
hggen ronde, groene korrels, de 
cellen van het wier. In onze 
fig. 191 ziet men aan den boven- 
kant de sporenzakjes van de zwam, 
waarin in elk acht sporen worden 
gevormd. 


LISE Ee Ô 
| WSD Lus a Wieren zijn zeer eenvoudig ge- 
e bouwde sporeplanten die blad- 


Fig. 191. Dwarsdoorsnede door een groen bevatten, dezelfde groene 
Korstmos, onder het mieroskroop gezien. kleurstof die ook in de bladeren 
van hoogere planten en mossen 

voorkomt. Zooals wij in het volgende hoofdstuk nog nader zullen 
bespreken, zijn zij tengevolge van het bezit van deze groene 
kleurstof in staat om zich zelfstandig te voeden met het koolzuur 
dat zij wt de lucht of uit het water opnemen. Deze groene is 


172 


echter dikwijls door een roode, bruine, gele of blauwe kleurstof 


Fig. 192. Een Bruinwier met 
drijfblazen, Fucus. 


bedekt, op grond hiervan verdeelt men 
de wieren gewoonlijk in bruinwieren, 
roodwieren, groenwieren, geelwieren 
of kristalwieren en blauw wieren. 

Met slechts weinig uitzonderingen 
leven de wieren in het water, ge- 
deeltelijk in zee, gedeeltelijk in zoet 
water. Kenige soorten leven op voch- 
tige plaatsen aan de lucht, tegen oude 
muren, boomstammen, rotswanden, enz. 
als groene, oranjegele, bruine of blauw- 
groene korrelige of slijmige korsten. 
Verscheidene soorten leven met zwam- 
men te samen als korstmossen. Ken 


„merkwaardige aan de lucht levende 


soort vormt kleine, oranjegeel gekleurde vlokjes, die eenigermate 
naar viooltjes rieken. Deze soort komt ook op Java in het 
gebergte vrij veel voor, het 1s de , 
viooltjessteen (Veilchenstein) der /\ 

Nb 


Duitschers. 


Bruinwieren komen witsluitend 


in zee voor, hiertoe behooren 
sommige soorten uit de poolzeeën, 
die meer dan honderd meter lang 
worden. Bij zeer vele bruinwieren 
komen luchtbevattende drijfbla- 
zen voor, fig. 192. Men vindt ver- 
scheidene soorten van bruinwieren 
op de koraalriffen en aan de 
steenen en palen van haven- 
hoofden. Afgebroken stukken 
vindt men aangespoeld aan het 
strand of losdrijvend in zee, hier 
en daar zelfs in reusachtige hoe- 
veelheden, zoodat het oppervlak 
er vele mijlen ver mede bedekt is. 

Roodwieren komen ook bijna 


Fig. 193. Caulerpa. 


uitsluitend in zee voor, zij vertoonen allerlei grillige vormen, 
soms lijken zij op het eerste gezicht op bebladerde hoogere 


175 


planten. Van enkele geleiachtige soorten wordt agar-agar gemaakt, 
van andere soorten zijn de wanden met zooveel kalk doordrongen 
dat zij hard en bros zijn en op koralen lijken, kalkwieren. 

Groenwieren leven ten deele in zee, ten deele in zoetwater of 
aan de vochtige lucht. Zeer merkwaardig zijn de Caulerpa’s, 
fig. 193, die men in Indië op de koraalriffen en aan de steenen 
en palen van havenhoofden niet zelden vindt. Eenige microskopisch 
kleine, zeer eenvoudig gebouwde soorten van groenwieren zwemmen 
met behuip van trilharen rond. 

De geelwieren, kristalwieren of Diatomeeën zijn microskopisch 
klein, geelbruin gekleurd, met een kiezelpantser dat onder het 
microskoop allerlei fraaie, zeer regelmatige 
teekeningen vertoont, fig. 194. Zij komen 
zoowel in zee als in zoetwater zeer algemeen 
en in groote verscheidenheid van vormen 
voor. De kiezelschalen van afgestorven 
kristalwieren vormen hier en daar uitge- 
strekte afzettingen van diatomeeënaarde. 

Blauwwieren zijn de allereenvoudigste 
wieren, vele soorten vertoonen onder het 
microskoop langzame kruipende of glijdende 
bewegingsverschijnselen. Zij komen vooral 
in vul water voor dat allerlei rottende 


stoffen bevat en vormen daarin zwarte, bruine ie AE 
Kiezelpantser van een 
of blauwgroene vlokken. 


Kristalwier, van terzijde 
en van bovenop gezien. 


Zwammen zijn evenals wieren zeer een- 
voudig gebouwde sporeplanten, die echter geen bladgroen bevatten 
en zich niet met het koolzuur uit de lucht kunnen voeden. Zij 
moeten hun voedsel hetzij uit andere levende organismen halen 
en parasitisch leven of zij voeden zich met afgestorven 
stoffen van plantaardigen of dierlijken oorsprong en leven dan 
saprophytisch. 

Voor hun ontwikkeling hebben zij over het algemeen geen 
lieht noodig zooals met de bladgroen bevattende planten wel 
het geval is. 

Meestal vindt men aan een zwam een fijn, draderig weefsel, 
een mycelium, dat verborgen is in de onderlaag waar de 
zwam voedsel uit opneemt en aan de oppervlakte hetzij vruch t- 
lichamen waaraan de zeer talrijke sporen ontstaan of afzon- 


174 


derlijke, dikwijls vertakte draadvormige sporendragers. 
Groote vruchtlichamen van zwammen noemt men paddestoelen. 
Bij eenige soorten, de truffels o.a, zijn de vruchtlichamen onder 
den grond verborgen. De meeste paddestoelen zijn zeer verganke- 
lijk, vele duren niet langer dan enkele dagen, sommige slechts 
weinige uren, er zijn er echter ook, vooral de groote houtige of 
leerachtige Polyporus-soorten, die veel langer leven. Het in de 
onderlaag verborgen mycelium leeft vaak jaren achtereen, breidt 
zich langzaamaan steeds verder uit en vormt af en toe nieuwe 
vruchtlichamen. De paddestoelen vertoonen allerlei karakteristieke 
î vormen, bij zeer vele 
A Ne, gesteelde soorten vindt 


mss es men aan de onderzijde 
Pes 1 le gif Wet INAS nm Ĳ 
SEN ke Vd A\ K EES = 


zm m TnT 


van den hoed talrijke 
straalsgewijs _verloo- 
pende dunne plaatjes 
waaraan de sporen 
ontstaan, fig. 195. Bij 
andere __ ongesteelde 
meestal houtige of 
| leerachtige vormen is 


de hoed zijdelings aan- 
Ent | gehecht en vertoont 
| aan de onderzijde zeer 
eid 4 talrijke fijne buisjes 
Fig. 195. Een Hoedpaddestoel, Agaricus. waarin de sporen ge- 
vormd worden. Eenige 
soorten paddestoelen zijn zeer eigenaardig gevormd en vertoonen 
een steel waarom heen een fijne, kanten sluier hangt. Andere 
weer vormen dunne, helder gekleurde, fluweelige korsten om 
takken van boomen of buigzame, schijf-schotel- of bekervormige, 
soms gekroesde vruchtlichamen. Bij eenige soorten ontstaan de 
sporen binnen in een min of meer bolvormig vruchtlichaam, dat 
zich op verschillende wijze openen kan. 

Van de kleinere zwammen zijn o.a. de microskopisch Ee | 
zwammen die plantenziekten veroorzaken van zeer veel 
beteekenis. Dergelijke plantenziekten kunnen soms buitengewoon 
groote schade aan de landbouwgewassen aanrichten. De sporen 
ontstaan hier dikwijls aan eigenaardig gekleurde vlekken aan de 
bladeren, zoo veroorzaakt bijv. de zwam der koffiebladziekte 


175 


oranje gekleurde vlekken aan de onderzijde der bladeren. Bij 
eenige soorten wordt het aangetaste plantendeel misvormd, bekend 
zijn o.a. de galvormingen, dikke knobbelige uitwassen aan 
de aangetaste plantendeelen en de heksenbezems, die ont- 
staan wanneer aan het aangetaste plantendeel een zeer groot 
aantal zijtakken ontstaan die zich op hun beurt weer sterk 
vertakken. 

Saprophytisch levende sehimmels komen overal voor waar 
het maar vochtig genoeg is en waar de een of andere plant- 
aardige of dierlijke stof aanwezig is, waarin het mycelium zich 
kan ontwikkelen. Zij vermenigvuldigen zich gewoonlijk buiten- 
gewoon snel, zeer vele schimmelplantjes zijn in twee of drie 
dagen tijds volwassen en een dergelijk plantje vormt honderden 
sporen, die alle, wanneer zij maar een gunstige gelegenheid vinden 
voor verdere ontwikkeling, ook weer 
in enkele dagen tot volwassen plantjes 
zijn opgegroeid. 

Nog eenvoudiger van vorm dan de 
schimmels zijn de gistzwammen, 
die zich onder het microskoop ver- 
toonen als bolronde, ovale of lang- 
gerekte blaasjes, waar weer nieuwe Fig. 196. Gistzwam, 
dergelijke blaasjes uitspruiten, zoodat (sterk vergroot). 
er ten slotte een heele verzameling 
van talrijke dergelijke aan elkander verbonden blaasjes of cellen 
ontstaat, fig. 196. 

De kleinste en eenvoudigste zwammen zijn de bakteriën, som- 
mige soorten hebben slechts een middellijn van een duizendste 
millimeter. Zij komen overal in de natuur voor en kunnen zich, 
wanneer de levensvoorwaarden gunstig voor hen zijn, buitenge- 
woon snel vermenigvuldigen. Deze vermenigvuldiging geschiedt 
altijd door deeling in tweeën, de bakterie groeit namelijk, ver- 
deelt zich in twee helften, deze groeien weer, verdeelen zich weer 
in twee helften, enz., enz. Van af het tijdstip dat een bakterie 
door deeling ontstaat totdat de zoodoende ontstane twee bakteriën 
zich elk weer in tweeën verdeelen, verloopt onder gunstige 
omstandigheden slechts een half uur. In drie uren tijds kan een 
bakterie zoodoende reeds een nakomelingschap van vier en zestig 
stuks hebben, in een etmaal van 64#. 

Onder ongunstige omstandigheden vormen zeer vele bakteriën 


176 


rustsporen die aan droogte en hooge temperaturen weer- 
stand kunnen bieden. Deze sporen van de bakteriën bevinden 
zich evenals die van de schimmels en gistzwammen overal, In 
de lucht, in den grond, in het water. 

Vele bakteriën zijn voor den mensch van groot belang, hetzij 
omdat zij in de techniek een belangrijke rol vervullen of omdat 
zij gevaarlijke ziekten veroorzaken of ook wel omdat zij door hun 
scheikundige werkingen voor de huishouding der natuur van 
groote beteekenis zijn. 


Enzymen, ademhaling en assimilatie. 


Wij zullen nu eenige levensverschijnselen van de plant bespreken 
die aan kiemende zaden kunnen worden nagegaan. 

In de rustende graankorrel komt een groote hoeveelheid 
reservevoedsel voor in den vorm van zetmeel. Bij de kieming 
wordt dit reservevoedsel gebruikt voor den groei van de jonge 
plant, voor den opbouw van de nieuw gevormde deelen. 

Het in water onoplosbare zetmeel wordt daarbij eerst in suiker 
omgezet, het ondergaat hierbij geen ingrijpende verandering, 
want suiker en zetmeel hebben ongeveer dezelfde samenstelling, 
alleen bevat de suiker naar verhouding wat meer water dan het 
zetmeel. Op andere plaatsen in de plant kan uit de suiker dan 
ook weer gemakkelijk zetmeel of de in samenstelling daarmede 
overeenstemmende celwandstof of cellulose worden gevormd. 

Deze omzetting van zetmeel in suiker geschiedt niet alleen in 
kiemende zaden maar ook in allerlei andere gevallen, in de plant 
en eveneens in het dierljk organisme. Wanneer wij bijv. een 
hapje rijst of brood lang achtereen kauwen, proeven wij ten slotte 
den zoeten smaak van de suiker die uit het zetmeel wordt gevormd. 

Op groote schaal wordt van deze omzetting van zetmeel in 
suiker gebruik gemaakt bij de bierbrouwerij. De grondstof hier- 
voor is gerst, men laat deze kiemen en wanneer de kiemplantjes 
een zekere ontwikkeling hebben bereikt en het zetmeel uit de 
gerstekorrels grootendeels in suiker is omgezet, wordt de ge- 
kiemde gerst gedroogd en met water uitgetrokken. De suiker- 
houdende vloeistof, die op deze wijze verkregen wordt laat men 
gisten, waarbij dan uit de suiker alcohol ontstaat. 

Deze omzetting van zetmeel in suiker in de kiemplant is een 


Za 


voorbeeld van enzymwerking. Een enzym is een stof van plant- 
aardigen of dierlijken oorsprong, die scheikundige veranderingen 
van andere stoffen tot stand brengt, zonder daarbij zelf te ver- 
anderen. Ken enzym leeft niet maar het vertoont toch in één 
opzicht groote overeenkomst met de levende stof, dat het namelijk 
bij ongeveer dezelfde temperaturen waarbij levend eiwit afsterft 
en stolt, voor goed onwerkzaam wordt. 

De plantaardige enzymen die zetmeel in suiker omzetten worden 
gewoonlijk als diastase of als diastatische enzymen 
aangeduid. Behalve diastatische enzymen komen in de plant ook 
enzymen voor die eiwitstoffen oplossen, door ze in gemakkelijk 
oplosbaar pepton te veranderen, een overeenkomstige omzetting 
als in de dierlijke maag door het in het maagsap voorkomende 
enzym pepsine wordt tot stand gebracht. Van het merk- 
waardige voorkomen van zulk een eiwitsplitsend enzym in het 
melksap van de papaja hebben wij vroeger, bl. 31, reeds melding 
gemaakt. 

Bij de kieming van vetrijke zaden, zooals de djarak en de 
klapper, spelen vetsplitsende enzymen een belangrijke rol; ook 
hier wordt door de werking van het enzym het in water onop- 
losbare vet omgezet in een in water oplosbaren vorm, waarin het 
gemakkelijk naar de groeiende deelen van de jonge kiemplant 
kan worden getransporteerd. 


De reservestof uit het zaad wordt bij de kieming niet uit- 
sluitend voor den opbouw van de jonge plant gebruikt, een deel 
ervan wordt ook verademd. Evenals het dier haalt ook de plant 
adem en deze ademhaling van de plant stemt in hoofdzaken 
met de dierlijke ademhaling overeen. Het is een langzame verbran- 
ding, waarbij zuurstof opgenomen en koolzuur afgescheiden wordt. 

Een eenvoudige proef om deze ademhaling aan te toonen is 
de volgende. Men legt een aantal maïskorrels in het donker te 
kiemen op nat zand of vochtig zaagsel, na eerst het gemiddelde 
gewicht van de droge korrels bepaald te hebben. Van de kiem- 
planten offert men met tusschenpoozen van twee of drie dagen 
telkens eenige op, door ze zorgvuldig met wortels, korrel en al 
te drogen en daarna te wegen. Het blijkt dan dat het gemid- 
delde drooggewicht van de kiemplantjes voortdurend afneemt, 
zij ontwikkelen zich ook niet normaal maar worden spichtig, 
slap, en blijven geel inplaats van groen te worden, zij zijn 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 12 


178 


geëtioleerd, tengevolge van het lichtgebrek. Ten slotte 
sterven deze geëtioleerde kiemplantjes aan uitputting, net zooals 
een dier dat alleen maar water en geen voedsel krijgt steeds 
meer in gewicht achteruitgaat en ten slotte van uitputting bezwijkt. 

De voortdurende achteruitgang van het drooggewicht der kiem- 
plantjes wijst aan hoeveel er van de droge stof die in het zaad aan- 
wezig was, bij de ademhaling van de kiemplantjes verbrand wordt. 

Dat er koolzuur gevormd wordt bij de ademhaling is ook 
gemakkelijk aan te toonen. Wanneer men een trechter vult met 
kiemende zaden en dezen trechter in een hoog cylinderglas zet, 
liefst weer in een donkere omgeving, zakt het gevormde koolzuur 
door den steel van den trechter naar beneden en verdringt lang- 
zamerhand de lucht uit het glas. Na verloop van één tot twee 
etmalen kan men met een brandend kaarsje aantoonen dat er 
zich onder in het glas niet genoeg zuurstof meer bevindt om de 
verbranding te onderhouden. 

Indien men nu nog een thermometer tusschen de kiemende 
zaden steekt, kan men bovendien aantoonen dat er tengevolge 
van de ademhaling warmte wordt ontwikkeld, de thermometer 
tusschen de zaden zal gewoonlijk één tot twee graden hooger 
wijzen dan de luchttemperatuur in de omgeving van den trechter. 

Deze warmteontwikkeling tengevolge van de ademhaling van 
de plant is soms, bij groote bloemknoppen zooals die van de 
Victoria Regia of bij de bloeikolven van palmen en Araceeën zoo 
aanzienlijk, dat men met de hand duidelijk voelen kan dat er 
warmte wordt ontwikkeld. 


Wanneer wij een tweede kiemproef met maïs aanzetten, de 
kiemplantjes nu echter niet in het donker laten opgroeien maar 
in het heldere licht, zien de plantjes er heel anders uit. Zij worden 
nu niet spichtig en schraal, het stengeltje blijft veel korter maar 
wordt stevig en er vormen zich spoedig groene blaadjes. Op het 
tijdstip dat de gelijktijdig ter vergelijking in het donker uitge- 
zaaide plantjes beginnen af te sterven, zijn de in het volle licht 
uitgezaaide plantjes al forsch ontwikkeld. Bepaalt men ook nu 
met tusschenpoozen van telkens twee of drie dagen het droog- 
gewicht, zoo ziet men dit in den aanvang, zoolang de kiemplantjes 
nog miet duidelijk groen zijn, afnemen maar zoodra er goed 
ontwikkelde groene blaadjes zijn, houdt deze afname op en treedt 
daarvoor een aanzienlijke gewichtstoename in de plaats. Onder 


179 


den invloed van het licht vormt de groene plant droge stof, uit 
het koolzuur dat uit de lucht en het water dat uit den grond 
opgenomen wordt. Dit proces noemt men het assimilatie 
proces. 

Dat het koolzuur uit de lucht een van de grondstoffen Is, 
waaruit bij de assimilatie de droge stof wordt gevormd, kan 
gemakkelijk bewezen worden. Men kan de kiemplantjes bijv. in 
het volle licht zetten, maar met een glazen klok bedekken, waar- 
onder men tevens een schaaltje plaatst met bijtende loog of versch 
gebluschte kalk, waardoor het koolzuur uit de lucht wordt op- 
gezogen. In dit geval, in het licht maar in een koolzuurvrije 
omgeving, blijft de toename van het drooggewicht weer uit en 
er treedt weer gewichtsafname op. Op den duur zullen in het volle 
lieht maar in een koolzuurvrije omgeving, de proefplantjes evengoed 
verhongeren als in het donker. 

De gewichtstoename ten gevolge van de assimilatie kan men 
ook op een andere wijze aantoonen. Uit een groot blad, bijv. 
van een tabaks-, van een zonnebloem-, of van een meloenplant, 
snijdt men ’s ochtends vroeg, omstreeks zonsopgang, aan de eene 
zijde van de middennerf een stuk van bepaalde grootte, bijv. een 
halve vierkante decimeter. Men laat het blad zelf aan de plant 
zitten maar het uitgesneden stuk wordt zorgvuldig gedroogd en 
daarna gewogen. In den loop van den namiddag snijdt men, zooveel 
mogelijk symmetrisch, aan den anderen kant van de middennerf 
een even groot stuk wit en bepaalt hiervan ook weer het droog- 
gewicht. Het blijkt dan dat het stuk dat ’snamiddags geoogst werd 
droog aanmerkelijk meer weegt, dikwijls 15 à 20% meer dan het 
’s ochtends geoogste stuk. Deze gewichtstoename berust op de 
assimilatie. Doet men de proef andersom, zoo blijkt het dat in 
den loop van den nacht het drooggewicht per oppervlakte-eenheid 
weer evenredig vermindert. Deze gewichtsafname in den nacht 
berust voor een klein deel op ademhaling, grootendeels echter 
daarop dat de gevormde assimilatieprodukten voortdurend uit 
de bladeren naar andere deelen van de plant, groeiende stengel- 
toppen, groeiende wortels, rijpende vruchten worden afgevoerd. 
Overdag overweegt de assimilatie over den afvoer, °s nachts vindt 
er geen assimilatie maar alleen afvoer plaats. 

Het eerstgevormde assimilatieprodukt is zetmeel, dit kan men 
gemakkelijk aantoonen door gebruik te maken van de bekende 
scheikundige reaktie op zetmeel met een zeer verdunde jodium- 


180 


oplossing. Zetmeel kleurt zich hiermede donkerblauw. Wanneer 
men stukken van hetzelfde blad, die ’sochtendsvroeg en die 
’s namiddags geoogst zijn op dezelfde wijze behandelt, namelijk 
even opkookt in water, daarna met alcohol uittrekt om het blad- 
groen te verwijderen en ten slotte in een verdunde jodium- 
oplossing dompelt, ziet men aan het verschil in blauwkleuring 
onmiddellijk dat de ’s namiddags geoogste stukken veel meer zet- 
meel bevatten dan de andere. 

Bij de assimilatie komt zuurstof vrij; door de ademhaling van 
plant en dier en bij de verbranding van steenkool en hout wordt 
voortdurend zuurstof aan den dampkring onttrokken, maar door 
de assimilatie van de groene planten wordt het zoodoende ont- 
stane tekort aan zuurstof voortdurend weer aangevuld. 

In het licht vormt dus de groene plant haar droge stof uit 
koolzuur en water en deze assimilatie is veel sterker dan de 
voortdurend daarnaast in de plant plaats vindende ademhaling. 

Alle verbrandbare stof van plant en dier 1s oorspronkelijk in 
de groene bladeren van de planten uit koolzuur en water ge- 
vormd en niet alleen die van de thans levende planten- en 
dierenwereld, maar ook de fossiele plantenmassa’s, die men als 
steenkool en turf in den grond vindt. 

Men kan dan ook op goede gronden aannemen dat de damp- 
kring in vroeger tijden, toen de aarde bedekt was met de wouden 
van het steenkooltijdvak, veel rijker aan koolzuur moet zijn ge- 
weest dan tegenwoordig. Er vindt in de natuur een voortdurende 
kringloop van koolzuur en zuurstof plaats, de groene planten 
nemen koolzuur uit den dampkring op en geven zuurstof af, 
zoodat de lucht voortdurend armer aan koolzuur en rijker aan 
zuurstof zou worden, maar daarentegen wordt door de adem- 
haling van planten en dieren en door de verbranding van hout 
en steenkool, steeds weer koolzuur aan den dampkring toegevoegd 
en zuurstof er aan onttrokken. 


De verdamping, de fynere bouw en de 
groei van de plant. 


Behalve door de assimlatie hebben de groene bladeren ook 
nog in een ander opzicht een groote beteekenis voor het leven 
van de plant en wel door de verdamping. Bij afgesneden 


181 


bladeren of bebladerde takken en bij bloemen is deze verdam:- 
ping welbekend, zij verwelken en verdrogen wanneer zij niet in 
water zijn gezet; staan zij in een glas met water dan is het 
gemakkelijk te zien 
dat zij in den loop 
van vier en twintig 
uur een betrekke- 
lijk groote hoeveel- 
heid water op- 
zuigen. 

Om nauwkeurig 
na te gaan hoeveel 
water er door een 

plant verdampt 

wordt, kan men bijv. 
een in een bloempot 
gekweekte mais- of 
zonnebloemplant, 
HERST, op de 
schaal van een ge- 
voelige bascule 
plaatsen en telkens 
met tusschenpoozen 
van een uur wegen. 
Het blijkt dan dat, 
aan den zonneschijn 
blootgesteld, zulk 
een plant wel een 
ter water of meer 
per dag verdampt. 
Door groote boo- 
men, een djatt-, 
mangga- of klapper- 
boom, worden hon- ì GE Ten 
derden liters water Fig. 197. 
per dag verdampt. 

Er is in dit opzicht tusschen de verschillende planten zeer 
groot verschil, boomen die in den drogen tijd hun blad verliezen, 
zooals de djati en de gouden regen, verdampen naar verhouding 
meer dan bijv. een mangga of een mangistan. Vleezige woestijn- 


ii 


ee 
U 


Dn 


Verdampingsproef met een Zonnebloemplant. 


182 


en steppenplanten zooals agaves, cactussen en sommige wolfs- 
melksoorten verdampen bijzonder weinig. 

Naarmate er door de bladeren water verdampt wordt, moeten 
de wortels nieuw water uit den grond opzuigen. In den stengel 
of stam heeft dan ook een voortdurende waterbeweging plaats 
in de richting van de wortels naar de bladeren. 

Over het algemeen verdampen de planten meer wanneer zij 
helder verlicht worden dan in het donker, maar de eene planten- 
soort Is in dit opzicht veel gevoeliger dan de andere. Een 
bebladerde tak van een karet, Ficus elastica, verdampt in de zon 
per uur 50 of meer maal zooveel als in het donker, een peper- 
takje slechts 2 of 5 maal zoo veel. Een blad van een agave 
verdampt in de felle zon 20 tot 30 maal zooveel als in de scha- 
duw, bij een blad van een ananasplant is bijna geen verschil aan te 
toonen tusschen de sterkte van de verdamping in beide gevallen. 
De meeste planten kunnen de verdamping eenigermate regelen, 
maar de eene plant kan dit in veel sterker mate dan de andere. 

Een dergelijke regeling van de verdamping treedt ook zeer 
vaak op wanneer de plant gebrek aan water heeft, wanneer men 
bijv. afgesneden bebladerde takken langzaam laat verwelken door 
ze op een beschaduwde, luchtige plaats op te hangen en ze dan 
van tijd tot tijd weegt. Sommige planten, vooral moeras- en 
waterplanten, maar bijv. ook de meeste in den drogen tijd hun 
loof verliezende boomen, blijken dan hun verdamping niet of ter- 
nauwernood te regelen; de verdamping gaat hier, van den aan- 
vang van de proef af totdat de bladeren beginnen te verdrogen 
en af te sterven, steeds ongeveer in dezelfde sterke mate door. 
Andere planten, zooajs bijv. de kembang sepatoe of de mangga 
verdampen in de eerste uren tamelijk veel, maar de verdamping 
neemt hier weldra zeer aanzienlijk af. Afgesneden takken van 
planten die op deze wijze hun verdamping kunnen regelen, blijven 
lang frisch en dergelijke planten zijn over het algemeen goed 
bestand tegen watergebrek. 


Wanneer men met behulp van een microskoop den fijneren bouw 
van de plant onderzoekt, blijkt het dat de plant als het ware uit 
een zeer groot aantal zeer kleine kamertjes of vakjes bestaat, 
zooals bijv. im fig. 173, de doorsnede door een stempel met 
kiemende stuifmeelkorrels duidelijk te zien is. Een dergelijk 
kamertje of vakje noemt men een cel. 


188 


De plantencellen zijn over het algemeen zoo klein dat men ze 


met het bloote oog niet meer onderscheiden 
kan. De wand van de cel bestaat gewoonlijk 
uit celwandstof of cellulose, een 
stof die met zetmeel groote overeenkomst ver- 
toont, maar zich daarvan o.a. onderscheidt 
doordat de cellulose in kokend water niet in 
stijfsel verandert. De celwand is meestal dun, 
in sommige gevallen is de wand echter dik 
en bard, verhout, bĳjv. bĳ de steen- 
cellen, fig. 198, waaruit o.a. de harde bin- 
nenste laag van den vruchtwand bij de steen- 
vruchten bestaat. De celwand is wel het meest 
in het oog vallende maar daarom toch niet 
het belangrijkste deel van de cel; het be- 
langrijkste deel is de levende celinhoud, het 
protoplasma, dat als een slijmerige, e1wit- 
achtige massa binnen in den celwand is op- 


Fig. 198. Steencellen, 
de zeer dikke, harde 
wand is door zeer fijne 
kanaaltjes, de stippel- 
kanalen doorboord. 


gesloten. Gewoonlijk ligt dit protoplasma als een tamelijk dunne, 


Fig. 199. 
Een éénecellig plantenhaar, 
waarin protoplasma en cel- 
kern duidelijk te zien zijn. 


slijmige, min of meer korrelige laag van 
binnen tegen den celwand aan en de cel 
Is dan verder gevuld met celvocht. 
De celwand is een levenloos afscheidings- 
produkt van dit protoplasma. In het 
protoplasma komt nog voor een levende 
celkern, als het ware het centraal or- 
gaan van de cel en dan kunnen er verder 
nog allerler andere inhoudsbestanddeelen 
in voorkomen, bladgroenkorrels, 
zetmeelkorrels, etwitkristallen, 
kristallen van zuringzure kalk, 
vetdruppels, enz, enz. 

Zoo is m fig. 199 een plantencel af- 
gebeeld waarin het protoplasma en de 
celkern duidelijk te zien zijn, in fig. 200 
een cel uit het vleesch van den aardappel- 
knol met zetmeelkorrels en een kubus- 


vormig elwitkristal, in fig. 201 een stukje van een doorsnede door 
de schubben van een bol eener Amaryllidee, waarin vooral eenige 
cellen met bundels kristalnaalden van zuringzure kalk opvallen. 


184 


In fig. 202 is een dwarsdoorsnede door het groene blad van 
de een of andere plant weergegeven. Aan den bovenkant ziet 
men de dwarsdoorgesne- 
den opperhuid of 
epidermis die uit 
platte, dicht aaneen slui- 
tende cellen bestaat, 


se | Seo, 0 AA PPoe 


2 


55e Or 


Fig. 200. Plantencel met zet- Fig. 201. Doorsnede uit de schub van een bol 
meelkerrels en eiwiikristal van een dmaryllidee, in eenige cellen ziet men 


(aardappel). bundels naaldvormige kristallen. 


waarvan de buitenwand min of meer verdikt is en ondoorlatend 
voor lucht en waterdamp. Onder de opperhuid van den boven- 
kant vindt men twee lagen cellen die langgerekt zijn in een 
richting loodrecht op de epi- 
dermis en die zeer talrijke 
bladgroenkorrels bevatten. In 
deze palissaden cellen 
vindt hoofdzakelijk de assimi- 
latie plaats. Onder de palissa- 
dencellen vindt men een paar 
lagen zeer onregelmatig ge- 
vormde cellen, de spon s- 
cellen, die weimmig blad- 
ú groenkorrels bevatten. Tus- 
Fig. 202. Dwarsdoorsnede door een blad, schen de sponscellen vindt men 
verklaring in den tekst. zeer wijde met lucht gevulde 
openingen, deze openingen 

zetten zich ook voort tusschen de palissadencellen maar zijn daar 
veel nauwer. Dit zijn de intercellulaire ruimten. In de 
sponscellen vindt hoofdzakelijk de verdamping plaats. Aan den 
onderkant van het blad treft men weer een opperhuid aan, maar 


D 
Aon Se 


185 


. hierin komen zeer fijne openingen voor, de huidmondjes, 
waardoor de lucht in de intercellulairen van het blad in verbinding 
staat met de buitenlucht. In fig. 202 ziet men een dergelijk huid- 
mondje dwars doorgesneden. Door de huidmondjes kan overdag 
het voor de assimilatie benoodigde koolzuur in het blad worden 
opgenomen en de overtollige zuurstof ontwijken en omgekeerd 
‘snachts de voor de ademhaling noodige zuurstof binnendringen 
en het gevormde kool- 
zuur worden verwijderd. 
Ook de waterdamp ont- 58) 
wijkt bij de verdamping En, 
door de huidmondjes. ÁJ 

Elk huidmondje be- 
staat uit twee sluit- 
cellen waartusschen 
zich een spleetvormige 
opening bevindt, die 
verwijd en vernauwd, in 
vele gevallen zelfs bijna 
hermetisch gesloten kan 
worden. Door deze ver- 
andering van de wijdte 
der spleten van de huid- 
mondjes komt de rege- 
ling der verdamping tot 
stand. In het algemeen 
worden de spleten der 
huidmondjes wijder ten- Fig. 203. Vaatbundel van de maïs, in lengte- 
gevolge van verlichting doorsnede en van boven in dwarsdoorsnede. 
en tengevolge van rijke- 

lijke watervoorziening der plant, zij worden nauwer wanneer de 
plant minder rijkelijk met water wordt voorzien en in het 
donker. 

In den regel staan dan ook de spleten der huidmondjes het 
wijdste open in de voormiddaguren, de plant bevat dan meer 
water dan ’s namiddags omdat de wortels dan den geheelen nacht 
door water opgenomen en de bladeren slechts weinig verdampt 
hebben. Hoe wijder de huidmondjes open staan, des te meer 
koolzuur kan er in het blad worden opgenomen, des te meer 
assimilatie kan er plaats vinden, hierin ligt de verklaring van 


gi 
rd 


Ô 


e 


nn 
EE 


Ee 
En 


EN En 
5 e 
LD 


hi, 


186 


het welbekende feit dat over het algemeen voor de planten 
ochtendzon veel beter is dan namiddagzon. 

In fig. 203 is nog de bouw van een vaatbundel van de maïs 
weergegeven ; In de teekening is gecombineerd een dwarsdoorsnede 
bovenaan, met een lengtedoorsnede onderaan in de teekening. 
Wij zien de vaten waarin het watertransport van de wortels 
naar de bladeren plaats vindt, lange buizen met een eigenaardige 
wandversterking, die soms uit ringen of spiralen bestaat, terwijl 
in andere gevallen de dikke wand met talrijke fijne poriën is 
voorzien. Behalve de vaten ziet men 
nog lange, dikwandige vezels die 
voor de stevigheid dienen en dan 
nog de gewone groote cellen waaruit 
het stengelweefsel in hoofdzaak be- 
staat. 


De groei van de plant berust in 
de allereerste plaats op celdee- 


\ 


mmm: ling. Eerst deelt zich dan de cel- 


SENA MAAN kern in twee gelijke helften en ver- 
volgens vormt er zich midden door 
de cel een scheidingswand tusschen 
deze twee helften der celkern, zoodat 
er uit de eene cel twee ontstaan. 
Dergelijke celdeeling vindt vooral 
plaats in het vormingsweef- 
Fig. 204. sel van de groeipunten der 
Groeipunt van En Suikerrietstengel, plant, binnen in de knoppen, aan de 
onder het mieroskoop gezien, : 
deed neaes wortelspits vlak onder het wortel- 
mutsje en in het cambium, de grens- 
strook tusschen hout en bast bij de stengels en stammen die - 
diktegroei vertoonen, (vergelijk fig. 39). 

Het groeipunt van een stengel met den aanleg van de jongste 
blaadjes of een zeer jongen bloemknop bestaat geheel uit zulk 
vormingsweefsel, kleine, dicht met protoplasma gevulde dun- 
wandige cellen die nauw aaneensluiten. Hier aan het groeipunt 
ziet men den eersten aanleg der jonge bladeren als kleine knob- 
beltjes ontstaan. In fig. 204 is zulk een groeipunt van een suiker- 
rietstengel onder het microskoop gezien, vergroot, eenigszins 
geschematiseerd weergegeven. Het jongste blad ziet men bij 1 


187 


als een zeer klein knobbeltje, het in leeftijd daarop volgende, 2, 


is al grooter en begint zich 
al naar weerskanten als een 
rand om den stengeltop heen 
uit te breiden, 4 omvat den 
stengel reeds bijna geheel, de 
bladeren 7 en 8 zijn ten deele 
weggesneden om de andere 
duidelijk zichtbaar te maken. 

Op de nieuwvorming 
aan het groeipunt volgt de 
strekkingsgroei waarbij 
de kleine cellen van het vor- 
mingsweefsel zeer aanzienlijk 
in grootte toenemen. Het 1s 
deze strekkingsgroei waarop In 
hoofdzaak de lengtetoename 
van groeiende stengels en wor- 
tels berust. In fig. 205 is een 
lengtedoorsnede door den sten- 
geltop van eensuikerrietstengel 
ongeveer op de helft der na- 
tuurlijke grootte afgebeeld, in 
de richting van het pijltje 1 is 
het groeipunt dat in fig. 204 
sterk vergroot is weergegeven, 
bij 2 is de zóne van den strek- 
kingsgroe1 waar de geledingen 
in korten tijd van een lengte 
van minder dan een millimeter 
tot op een lengte van eenige 
centimeters uitgroeien. Deze 
strekkingsgroe1 berust voor een 
groot deel op uitrekking van 
de cellen door wateropname. 

Niet altijd volgt de strek- 
kingsgroe1 onmiddellijk op de 


Fig. 205. Lengtedoorsnede door den top van 
een Suikerrietstengel. 


nieuwvorming, bij rustende knoppen kan er een lange tijd tusschen 


beide verloopen. 


188 


Minerale voeding, waterkultuur en 
stikstofopname. 


Behalve het water en de droge verbrandbare stoffen die uit 
water en koolzuur worden opgebouwd, bevat de plant ook nog 
een geringe hoeveelheid onverbrandbare minerale stoffen 
die wt den grond worden opgenomen. Wanneer wij planten of 
plantendeelen verbranden, ontwijken de verbrandbare stoffen weer 
als koolzuur en waterdamp maar de wit den grond opgenomen 
minerale bestanddeelen blijven als asch achter. Deze minerale of 
aschbestanddeelen worden met het water uit den grond 
opgenomen en de dieren krijgen hun minerale bestanddeelen, 
bijv. de phosphorzure kalk waaruit de beenderen grootendeels 
bestaan, ook weer uit de planten. 

De plantenasch is een zeer samengesteld mengsel van allerlei 
verschillende zouten, er komen altijd in voor verbindingen van 
kiezelzuur, zwavelzuur, zoutzuur en phosphor- 
zuur met kalium, natrium, calcium, magnesium 
en zer. 

Wanneer een plant gekweekt wordt in een bodem die in het 
geheel geen opneembare minerale voedingsstoffen bevat, kwijnt 
zij op den duur weg en verhongert. Kiemplanten van mais bijv. 
die gekweekt worden in zaagsel of zorgvuldig uitgewasschen 
zand dat alleen met gedistilleerd water of zuiver bronwater 
wordt bevochtigd, gaan op een leeftijd van een week of twee, 
drie, kwijnen; de reservevoorraad aan minerale stoffen die zich 
in het zaad bevond is dan uitgeput. Een goed inzicht in de leer 
van de plantenvoeding heeft men pas gekregen door de methode 
der waterkultuur. Deze methode komt daarop neer, dat 
men zaden laat kiemen in vochtig wtgewasschen zand of zaagsel 
en de kiemplantjes, wanneer deze een zekere grootte bereikt 
hebben, zoodanig in een doorboord deksel van een met water 
gevulden glasecylinder bevestigt, dat de wortel in het water hangt 
en de stengel zich in de lucht bevindt, fig. 206. De plant kan 
zich op deze wijze volkomen normaal ontwikkelen, groeien, 
bloeien en vruchtdragen, wanneer er ten minste in het water de 
voor de ontwikkeling noodige voedingszouten in de goede ver- 
houding zijn opgelost. Men moet alleen zorgen dat de vloeistof 
telkens aangevuld en op tijd ververscht wordt en dat de vloeistof 
zoo koel en donker mogelijk blijft. Men doet dit gewoonlijk door 


189 


den glascylinder met een blikken of kartonnen koker te omhullen. 

Ken goede voedingsvloeistof voor waterkultures krijgt men 
bijv. door in een hiter gedistilleerd water 3 gram met salpeter- 
zuur geneutraliseerde tabaksasch op te lossen. 

Wil men nauwkeurig weten welke voedingsstoffen er ter be- 
schikking van de plant staan, dan kan men op 1 hiter gedistil- 
leerd water toevoegen: 

1 gram kalisalpeter 
Ee CeIDS 
0,5 _„ _zwavelzure magnesia 
0,5 _„ zure phosphorzure kalk 
enkele druppels verdunde ijzerchlorid- 
oplossing. 

In deze volledige voedingsoplossing 
kunnen planten zich volkomen normaal ontwik- 
kelen, deze oplossing bevat dus blijkbaar alle 
minerale voedingstoffen die voor de ontwikkeling 
van de plant noodig zijn. Wanneer wij echter in 
deze oplossing de kalisalpeter door natronsalpeter 
vervangen zoodat de plant geen kalium krijgt, of 
de phosphorzure kalk door salpeterzure kalk zoo- 
dat de plant geen phosphorzuur meer krijgt, of 
door eenige andere soortgelijke wijziging de voe- 
dingsoplossing zoodanig veranderen dat er één 
der elementen aan ontbreekt, zoo ontwikkelt de Fig. 206. 
plant zich niet normaal meer. De plant gaat in Waterkultuur. 
zulk een onvolledige voedingsoplos- 
sing kwijnen en sterft ten slotte af onder verschijnselen van 
stikstof-, phosphorzuur-, zwavelzuur-, kali-, kalk-, magnesia- of 
yzergebrek. 

Kiezelzuur, zoutzuur en natrium die nooit in de gewone planten- 
asch ontbreken, zijn voor de voeding van de plant toch niet 
noodig, zooals uit de waterkultuurproeven blijkt. 

De door de plantenwortels opgenomen voedingszouten vinden 
wij in de asch terug met uitzondering van het salpeterzuur. De 
stikstof van de opgenomen salpeter wordt in de plant omgezet 
in allerlei verbrandbare stoffen, vooral de eiwitstoffen van het 
protoplasma en het reserve-erwit van de zaden en bij het ver- 
branden van de gedroogde planten gaat de stikstof, die als sal- 
peter uit den grond werd opgenomen, de lucht in. 


190 


De kennis van de leer der minerale plantenvoeding is van zeer 
groot belang voor den landbouw, de leer van de bemesting der 
landbouwgewassen berust voor een belangrijk deel op onze kennis 
omtrent de plantenvoeding. 

Evenals in een waterkultuur de planten zich niet goed ont- 
wikkelen wanneer er een van de noodzakelijke voedingsbestand- 
deelen ontbreekt, zoo groeien ook onze landbouwgewassen niet 
goed wanneer zij uit den grond niet genoeg van de verschillende 
noodige voedingstoffen kurmen opnemen. 

De ondervinding leert dat wanneer landbouwgewassen slecht 
groeien, dit dikwijls veroorzaakt wordt doordat er één van de 
drie stoffen, salpeterstikstof, phosphorzuur of kali niet in vol- 
doende hoeveelheid en gemakkelijk voor de plant opneembaren 
vorm aanwezig is. In dit geval kan de ontbrekende stof in den 
vorm van kunstmest worden toegevoerd en daardoor een 
welige groei van de planten mogelijk gemaakt. 

Het is echter in dergelijke gevallen noodig om goed te weten 
en zich er goed rekenschap van te geven wat er eigenlijk in 
den grond ontbreekt, want alleen wanneer men als kunstmest de 
ontbrekende plantenvoedingsstof toevoert, krijgt men er goede 
resultaten mede. Wanneer bijv. het een of andere landbouwgewas 
lijdt aan kalihonger, wordt het door een bemesting met stikstof- 
of phosphorzuur-kunstmest niet gebaat. 

Niet altijd is onvruchtbaarheid van den grond een gevolg van 
gebrek aan de een of andere plantenvoedingstof; een ong un- 
stige bodemgesteldheid zoodat de wortels niet goed 
in den grond kunnen dringen, moeilijke doorlatendheid voor lucht 
of water, een te gering of te hoog watergehalte en meer andere 
dergelijke oorzaken kunnen ook slechten groei van de planten 
ten gevolge hebben. 


Een zeer eigenaardige rol vervullen in de plantenvoedingsleer 
de peulplanten. Bij bijna alle vertegenwoordigers van deze familie 
komen aan de wortels kleine knolletjes voor, fig. 207, waarin 
zich bakteriën bevinden. Wanneer dergelijke knolletjes aanwezig 
zijn, is de plant in staat om vrije stikstof uit de lucht op te 
nemen en tot eiwit te verwerken, iets waartoe planten zonder 
wortelknolletjes niet in staat zijn. Een plant met wortel- 
knolletjes behoeft de benoodigde stikstof niet als salpeterstikstof 
uit den grond te halen, er staat haar een onuitputtelijke voorraad 


191 


van stikstof in de lucht ter beschikking. Peulplanten behoeven 
dan ook niet met stikstofkunstmest gemest te worden, hetgeen 
vooral van beteekenis is omdat de stikstofkunstmeststoffen, 
zwavelzure ammonia en chilisalpeter, veel duurder zijn dan de 
phosphorzuur- en kalikunstmeststoffen. Wanneer peulplanten ge- 
teeld en niet geoogst maar afgesneden en ondergewerkt worden 
als groene bemesting, verrotten de eiwitstoffen van deze 
ondergewerkte groene bemesters langzamerhand en uit de stikstof 
van deze eiwitstof- 
fen ontstaat ten 
slotte weer salpeter 
die voor de voeding 
van andere land- 
bouwgewassen, zon- 
der _wortelknolle- 
tjes, beschikbaar 1s. 
Voor schaduw- 
boomen in aan- 
plantingen van 
meerjarige kultures 
worden dan ook 
bij voorkeur peul- 
planten gekozen om- 
dat deze in het af- 
gevallen blad den 
grond weer ver- 
rijken met stikstof- 
verbindingen die uit 
de stikstof van de Fig. 207. Wortelknolletjes van een Klaverplant. 
dampkringslucht 
zijn opgebouwd. Behalve hierdoor en doordat zij de planten schaduw 
geven, hebben dergelijke schaduwboomen ook nog op een andere 
wijze gunstigen invloed op den groei der beschaduwde kultuur- 
gewassen. De bovenste lagen van den beschaduwden grond drogen 
niet zoo sterk wit in den drogen tijd omdat de grond beschaduwd 
Is en de ondergrond wordt droger in den regentijd omdat er 
door de wortels der schaduwboomen water uit opgenomen wordt. 
De grond wordt onder de schaduwboomen tot op aanzienlijke 
diepte gelijkmatiger vochtig, niet te droog in den bovengrond, 
niet te nat in den ondergrond en dit komt aan de ontwikkeling 


192 


van het wortelstelsel der gekweekte kultuurgewassen ten goede. 

Behalve bij de peulplanten komen wortelknolletjes ook nog 
bij enkele andere planten voor. Men vindt ze o.a. ook bij de 
tjemara’s, fig. 208. Ook hier hebben zij naar alle waarschijnlijk- 
heid beteekenis voor de 
opname van vrije stikstof 
uit de lucht. De snelle, 
welige groei van de strand- 
tjemara op het onvrucht- 
bare aangespoelde puim- 
steengruis van vulkanische 
eilanden, zooals Krakatau, 
en ook de welige groei van 
de bergtjemara in Oost-Java 
op de onvruchtbare vulka- 
nische asch van de Semeroe 
en andere vulkanen, moet 
zeer waarschijnlijk toege- 
schreven worden aan het 
vermogen van de tjemara’s 
om zich door middel van de 
wortelknolletjesde vrije stik- 
Fig. 208. Wortelknolletjes van een Strandtjemara, stof van de dampkringslucht 

Casuarina eqwisetifolia, ten nutte te maken. 

De tjemara’s, Casuarina, 
zijn niet, zooals ten onrechte wel eens verondersteld wordt, met 
de dennen verwant; het zijn geen naaktzadige planten maar zij 
vormen een kleime, op zich zelf staande familie der bedektzadigen. 
De naalden van de tjemara’s zijn geen bladeren maar dunne, 
groene, gelede takjes, die kransen van kleine, schubvormige 
bladeren dragen. 


De invloed van de temperatuur op het 
plantenleven. 


Het plantenleven is in sterke mate afhankelijk van de tempe- 
ratuur; in rustenden toestand kunnen vele planten zeer felle koude, 
ver beneden het vriespunt verdragen en droge zaden en sporen 
zijn ook vaak bestand tegen verhitting boven 60° Celsius, maar 


198 


de levensverschijnselen, groei, ademhaling, assimilatie, water- 
opname uit den bodem, enz. enz. zijn over het algemeen gebonden 
aan temperaturen tusschen + 0° en + 60° Celsius. Toch 1s er 
nog heel wat verschil tusschen verschillende plantensoorten. 
Teere deelen, bladeren, bloemen en sappige stengels van vele 
tropische planten sterven reeds af bij temperaturen van 3 à 4° C., 
lang voordat er van ijsvorming sprake is; de bladeren en soms 
ook de bloemen van sommige planten uit gematigde en koude 
luchtstreken verdragen zonder schade strenge vorst, er vormen 
zich dan wel ijskristallen in de intercellulairen van het blad en 
dikwijls verwelken de bladeren dientengevolge, maar zoodra het 
blad ontdooit, wordt het weer frisch. 

In het algemeen kan men zeggen dat bij één en dezelfde 
plantensoort het weefsel gevoeliger Is voor lage temperatuur, 
naarmate het jonger en waterrijker is en intensiever leeft. Vele 
rustende sporen en zaden kunnen, wanneer zij goed droog zijn, 
door afkoeling niet gedood worden, zij verdragen de laagste 
temperatuur die in het laboratorium bereikt kan worden. Tijdens 
de winterrust bieden ook het cambium, het levende bastweefsel 
en het teere vormingsweefsel in de knoppen der in koude streken 
levende houtige gewassen, weerstand aan de felste vorst die er 
in den poolwinter voorkomen kan. 

Bij verhitting sterven waterhoudende weefsels af bij omstreeks 
de temperatuur waarop het opgeloste eiwit van een e1 stolt, een 
temperatuur van 56 à 60° C. Deze doodingstemperatuur loopt 
voor verschillende plantensoorten en verschillende deelen van 
dezelfde plant ook weer iets uiteen. Enkele soorten wieren die 
in en bij warme bronnen voorkomen en enkele in broeiende, 
rottende stoffen levende, warmtelievende of thermophile bakteriën 
en schimmels zijn op wat hoogere temperaturen ingesteld. Water- 
vrije sporen en zaden en ook allerlei lagere sporeplanten, vooral 
mossen en korstmossen, die geheel indrogen en in een toestand 
van rustend of latent leven kunnen overgaan, verdragen in 
dezen toestand veel hoogere warmtegraden. Zij bieden, mits zij 
goed droog blijven, gedurende eenige minuten, soms wel gedurende 
langer dan een vur, weerstand aan de temperatuur van kokend 
water. Stoom van kokend water verdragen zij minder goed dan 
droge hitte en tegen oververhitten stoom van 110 à 115° zijn zelfs 
de hardnekkigste bakteriën en schimmelsporen niet bestand. 

Van dit dooden der sporen van schimmels en bakteriën door 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 13 


194 


de inwerking van stoom wordt vaak gebruikt gemaakt bij het 
conserveeren van allerlei levensmiddelen in blik, deze worden dan 
kiemvrij of steriel gemaakt, zij worden gesteriliseerd. 

Het weerstandsvermogen van allerlei droge sporen en zaden 
wordt vaak verhoogd doordat er zeer moeilijk vocht indringen 
kan, omdat de wand ondoorlatend voor water is. Bij de zaden 
van allerlei planten, vooral bij vele peulplanten, maar bijv. ook 
bij Canna’s, vertoont zich dit verschijnsel. Dergelijke harde 
zaden blijven, wanneer zij uitgezaaid worden, dikwijls jaren in 
den grond liggen zonder te zwellen maar toch nog levenskrachtig, 
er dringt geen water door de ondoorlatende zaadhuid heen. Om 
dergelijke harde zaden toch tot ontkieming te brengen worden 
zij dan soms voor het uitzaaien aangevijld, met scherp zand of 
tusschen schuurpapier gewreven, soms ook met kokend water 
begoten of oppervlakkig geschroeid, ten einde de zaadhuid te 
beschadigen en voor water doorlatend te maken. 


Behalve met doodingstemperaturen door afkoeling en verhitting 
houdt men in de leer van het plantenleven ook nog met andere 
temperaturen rekening, namelijk met minimum-,opt1imum- 
en maximumtemperaturen voor de verschillende levens- 
verschijnselen. Onder minimum kiemingstemperatuur verstaat 
men dan bijv. de laagste, onder maximum dito de hoogste tem- 
peratuur waarbij kieming plaats vindt, onder optimum dien warmte- 
graad waarbij de Ene het stietste verloopt. 

Voor enkele planten zijn in het volgende lijstje deze Ee 
optimum en maximum kiemingstemperaturen vermeld. 


Minimum. [| Optimum. | Maximum. 

Witte mosterd, verschillende 

klaversoorten en vlas . .… 0—2° J 21° + 28° 
MDN ers et Pare alens SON RN Be 78° 27° 34° 
Tarwe. : 3 à 4° 29° 42,5° 
Rijstvariëteiten uit subtropi- | 

sche streken. . . . . .| 10—12° | 30—32° | 36—38° 
Rijstvariëteiten van Java . .; is 35—37° 44° 
Maïs en bruine boonen. . .… 95 34° 46° 
Pompoen, terong en tabak . | 13—14® 34° 46° 
Meloen en "CacaD. … mn IG — — 


195 


De eerste drie, witte mosterd, verschillende klavers en vlas 
kunnen hier in Indië in de laagvlakte niet goed groeien omdat 
het er veel te warm is. De gewone ochtendtemperatuur van 
+ 23° is al boven het optimum, de gewone middagtemperatuur 
van —+ 29° C. m de schaduw is al boven het maximum voor 
dergelijke planten. Het zijn planten die in koude en gematigde 
luchtstreken te huis hooren. 

Ook de den is een plant uit de gematigde en subtropische 
luchtstreek, deze is echter beter tegen hooge temperaturen bestand 
dan de vorige. In Zuid-China, op de breedte van Hongkong, 
ongeveer onder den Noorderkeerkring vindt men uitgestrekte 
dennebosschen. Het klimaat stemt daar in den zomer ongeveer 
met ons Indische regentijdklimaat overeen maar in den winter 
is het er veel koeler en de groei van de den, de vorming van 
nieuwe takken en naalden vindt daar in het koele voorjaar plaats. 
De den en vele andere meerjarige gewassen uit subtropische 
streken verdragen wel zeer hooge zomertemperaturen, mits deze 
echter met koele winters afwisselen. 

Ook met de tarwe is dit het geval, de normale ontwikkelingsgang 
van dit graangewas is deze dat het zaad ontkiemt in het najaar 
en dat de jonge plant zich dan in den herfst, tijdens den winter 
voor zoover het niet vriest en in het voorjaar langzaam ontwikkelt. 
Wanneer het warme zomerweer komt, gaat de ontwikkeling dan 
zeer snel verder en schiet de plant weldra in de aren. De tarwe 
is er op gestemd om het eerste deel van haar ontwikkeling in 
een koele, het tweede deel in een heeten tijd door te maken. 
Het is in Indië in de laagvlakte niet te warm voor het tweede 
maar wel voor het eerste deel van de ontwikkeling van de 
tarweplant. Hoog in het gebergte is het koel genoeg voor het 
eerste maar niet warm genoeg voor het tweede gedeelte van den 
ontwikkelingsgang. 

De overige planten van onze tabel met een minimum van + 10° 
en hooger, een optimum van + 30° of hooger en een overeen- 
komstig maximum, hooren alle in tropische en subtropische 
streken tehuis. Wanneer de groeitijd echter zeer kort duurt, 
kunnen zij ook als zomergewas in gematigde luchtstreken worden 
gekweekt; dat de grenzen voor de kultuur van bruine boonen, 
maïs en tabak veel verder van den evenaar verwijderd zijn dan 
die van de rijstkultuur, ligt niet zoozeer daaraan dat de rijst 
hoogere temperaturen eischt maar hoofdzakelijk daaraan dat de 


196 


‚ rijst gedurende langeren tijd zomerwarmte verlangt, de rijst heeft 
een groeiperiode van 5 à 6 maanden, maïs, bruine boonen en 
tabak slechts van omstreeks drie maanden. 


Wanneer wij in het gebergte komen neemt de temperatuur af, 
gemiddeld op Java omstreeks met een halven graad Celsius per 
honderd meter stijging. Op een hoogte van omstreeks 600 M. 
boven zee is de luchttempe- 
ratuur ’s ochtends + 20°, in 
de middaguren in de scha- 
duw + 26°. Sommige plan- 
ten die in dit opzicht zeer 
gevoelig zijn kunnen reeds 
op een hoogte van 600 M. 
boven zee niet meer zoo 
goed groeien als in de laag- 
vlakte. 

Op een hoogte van 1000 
à 1500 M. boven zee, maakt 
de plantengroei van de 
vlakte langzamerhand plaats 
voor de flora van het ge- 
bergte. De gemiddelde tem- 
peraturen in het gebergte 
stemmen min of meer over- 
een met de gemiddelde 
zomertemperaturen in ge- 

Fig. 209. Vaccinium lucidum, boomvormige matigde luchtstreken, at 
boschbessoort uit het hooggebergte van Java. er is toch nog een zeer be- 

langrijk verschil tusschen 
het klimaat van gematigde luchtstreken en het tropische berg- 
klimaat. Hier heeft men namelijk het geheele jaar door ongeveer 
dezelfde temperaturen, daar heeft men de afwisseling tusschen 
een koud jaargetijde waarin de groei stilstaat met een warm 
jaargetijde, waarin zich welige groei vertoont. 

Voor planten met een zeer korten levensduur, zooals de Euro- 
peesche groentensoorten, is dit verschil van minder beteekenis, 
deze groeien in het gebergte in Indië meestal evengoed als in 
den zomertijd in Europa. Ingevoerde overblijvende of meerjarige 
gewassen, gestemd op een afwisseling tusschen een koud en 


197 


een warm jaargetijde, ontwikkelen zich in het gebergte in de 
tropen over het algemeen niet normaal omdat het klimaat te 
gelijkmatig 1s. 

Wij vinden dan ook in het gebergte in de tropen een zeer 
eigenaardigen plantengroei die wel in menig opzicht herinnert aan 
dien uit gematigde luchtstreken maar er toch volstrekt niet mee 
overeenstemt. 

Enkele zeer karakteristieke vertegenwoordigers zijn hier afge- 


Fig. 211. Albizzia montana, met takgal. 


Fig. 210. Gaultheria fragrantissima, beeld. Fig. 209 stelt voor een 
de plant waaruit de gandapoera- E en g 
Enon eedisnleerd. takje van Vaccindum lucidum met 
bessen. Verschillende Vaccinium- 
soorten komen als knoestige, sterk vertakte, lage boomen of 
heesters met kleine leerachtige bladeren voor in het hooggebergte, 
nabij de boomgrens en in de omgeving van de kraters, zwavel- 
meren en zwavelbronnen. Het is hetzelfde geslacht waartoe de 
West-Europeesche boschbessen behooren, deze Buropeesche bosch- 
bessen zijn echter slechts kleine halfheestertjes van enkele 
decimeters hoog. | 
Fig. 210 stelt voor een bloeiend takje van Gaultheria fragran- 
tissima, een heestertje dat overal in Indië in het hooggebergte 
wordt aangetroffen en waarvan de lederachtige, zeer welriekende 


198 


bladeren gebruikt worden om er de echte gandapoera-olie uit te 


distilleeren. 


Fig. 211 stelt voor een takje van de bergalbizzia, Albizzia montana, 
met een, door een parasitische zwam veroorzaakte takgal. Deze 
soort is overal in West- en Midden-Java in het hooggebergte 
zeer algemeen en men vindt er bijna altijd de afgebeelde gallen 
aan, niet zelden in exemplaren van de grootte van een vuist. 


Xerophyten, succulenten, halophyten, 
epiphyten, saprophyten, parasieten 


en insektivoren. 


Onder merophyten verstaat men planten die in hun gewone 
leven zeer weinig water noodig hebben en die dientengevolge 


Fig. 212. Een Cactus. 


zeer goed weerstand kunnen bieden aan 
droogte. Dergelijke planten kunnen leven 
en groeien onder omstandigheden waar- 
onder de meeste andere planten door water- 
gebrek zouden afsterven. Behalve vele epi- 
phytisch levende gewassen behooren ook 
vele woestijn- en rotsbewoners tot de 
xerophyten, cactussen, fig. 212, agaves, fig. 27, 
yucca’s, vleezige wolfsmelksoorten, fig. 109 
en fig. 111, enz. 

Planten zooals de djati, de kapok en de 
gouden regen, die wel in dorre streken kunnen 
leven maar die alleen in den regentijd be- 
bladerd zijn en dan veel water gebruiken 
maar die in den drogen tijd kaal staan, kunnen 
wij niet tot de xerophyten rekenen. Ook de 
bladmossen en korstmossen, eenige varens 
en enkele Selaginella-soorten die bij iedere 
regenbui en telkens na bevochtiging door 
dauw opleven, om bij droogte dadelijk weer 
in een toestand van schijndood over te gaan, 


behooren niet tot de xerophyten, hoewel zij soms op zeer dorre 
groeiplaatsen voorkomen. 

Grondbewonende xerophyten treft men onder de in Indië 
inheemsche planten slechts weinige aan, zij komen hoofdzakelijk 


EEN) 


voor in woestijn- en steppengebieden waar de regenval gering en 
bovendien dikwijls nog zeer ongeregeld is. Agaves, cactussen, 
yucca’s zijn uit de dorre streken van Noord- en Zuid-Amerika 
afkomstig, aloë en vleezige wolfsmelksoorten behooren vooral 
in de steppen en woestijnen van Afrika te huis. 

Over het algemeen groeien de xerophyten langzaam, dikwijls 
zelfs zeer langzaam. Zij hebben gewoonlijk een zeer dikken, voor 
waterdamp ondoorlatenden buitenwand der opperhuidcellen en 
slechts weinig huidmondjes. Er kan dus weinig waterdamp ont- 
wijken maar ook slechts weinig koolzuur, ten behoeve van de 
assimilatie, worden opgenomen. Bij vele xerophyten zijn de 
bladeren klein en vallen spoedig af, de stengels zijn dan groen 
en nemen de rol van de bladeren over; bij onze vleezige wolfs- 
melksoorten is dit bijv. het geval, bij de cactussen ontbreken de 
bladeren geheel en zijn door dorens vervangen. 

Ten onrechte heeft men vaak verondersteld dat dan ook alle 
planten met kleine, gereduceerde bladeren en groene stengels 
xerophyten zouden zijn; dit is niet juist, de paardestaarten, 
fig. 184, en de tjemara’s hebben integendeel zeer veel water 
noodig. Zoo zijn ook bij sommige xerophyten de bladeren onge- 
veer vertikaal gesteld, het blad is dan 1solateraal gebouwd, 
wij vinden bij miecroskopisch onderzoek aan beide kanten een 
opperhuid met huidmondjes, daaronder aan weerskanten palis- 
sadenweefsel en in het midden sponsweefsel. Dergelijke vertikaal 
gerichte bladeren worden, wanneer de zon hoog staat, bijna niet 
beschenen en geven weinig schaduw. Enkele planten met derge- 
lijke isolaterale bladeren zijn xerophyt, echter ook weer lang niet 
alle, bijv. de in onze strandbosschen voorkomende Sonneratia’s, 
de Australische, af en toe in Indië aangeplante Eucalyptus-soorten 
en onze Indische kajoe poetih hebben allen veel water noodig, 
zijn dus niet xerophyt. 

Bij sommige planten, vooral vaak bij xerophyten, zijn de bla- 
deren klein en gereduceerd maar de stengels plat en min of 
meer bladvormig, zoodat men deze op het eerste gezicht voor 
bladeren houden zoude. Dergelijke platte bladvormige stengels 
waarvan wij vroeger al een voorbeeld hebben afgebeeld, fig. 14 
bij het Chimmeesche gras, Mühlenbeckia platyclada, noemt men 
phyllocladiën. Men vindt ze o.a. ook aan de asperge- 
soorten. Dat de phyllocladiën geen bladeren zijn maar bladvor- 
mige stengels, blijkt onmiddellijk daaruit dat er bloemen, vruchten 


200 


en grootere of kleinere bladeren aan kunnen voorkomen of door- 
dat zij evenals andere zijtakken van den stengel in den oksel van 
bladeren zijn geplaatst. 

In andere gevallen zijn wel de bladschijven gereduceerd maar 
de bladstelen plat en bladvormig ontwikkeld; dit geval doet 
zich o. a. voor bij zeer vele Australische Accacia-soorten. Men 
spreekt in dit geval van phyllodiën; een paar voorbeelden 
hiervan zijn in fig. 213 afgebeeld. Dat deze phyllodiën inderdaad 


NS 


CLAPUNTE 


Fig. 213. Phyllodiën van Oxzalis ruscifolia en Accacia diversifolia. 


verbreede bladstelen zijn, blijkt doordat er zich soms, vooral 
bij kiemplanten en bij kultuur in zeer vochtige omgeving, grootere 
of kleinere bladschijven aan ontwikkelen. In fig. 213 komen aan 
het afgebeelde phyllodium van Oxalis drie bladschijfjes voor, 
aan het Accacia-takjĳe neemt men allerlei overgangen tusschen 
normale dubbelgeveerde bladeren en phyllodiën waar. 


Onder succulenten of vetplanten verstaat men plan- 
ten met zeer dikke vleezige bladeren of stengels, zooals bijv. 
cactussen, agaves, vleezige wolfsmelksoorten, de tjotjor bebek, 


201 


Bryophyllwm, het duitenblad en verscheidene kruidachtige strand- 
planten, zooals bijv. de in fig. 214 afgebeelde zeepostelein, 
Sesuvium Portulacastrum. 

In onze Indische flora komen niet veel succulenten voor, men 
vindt ze over het algemeen vooral in woestijn- en steppenge- 
bieden en op het zandige zeestrand. In de Zuid-Afrikaansche 
woestijnen en steppen treft men er zeer vele aan. 

Talrijke vetplanten zijn xerophyt, echter lang niet alle. Over 
het algemeen kan men die succulenten welke in woestijnen of 
steppen te huis behooren of die epiphytisch leven als xerophyten 
beschouwen en blijkt het bij onderzoek dat de verdamping van 


Fig. 214. Zeepostelein. Sesuvium Portulacastrum. 


deze gering of zeer gering 1s. Bij de succulenten van het zee- 
strand is echter de verdamping gewoonlijk sterk of tamelijk 
sterk, de strandsucculenten kan men dan ook meerendeels niet 
als xerophyten beschouwen. 


Halophyten of zoutplanten noemt men die planten welke 
kunnen groeien op een bodem die veel zout bevat. De meeste 
planten zooals bijv. onze gewone boomen, sierplanten en land- 
bouwgewassen kunnen een eenigszins aanmerkelijke hoeveelheid 
zout niet verdragen, zij sterven bijv. af wanneer zij met zout 
water worden begoten of wanneer er bij een overstrooming 
zeewater op het land komt. Op zilte gronden, nabij het strand 
ziet men vaak suikerriet en maïs goed groeien zoolang het veel 


202 


regent, maar kwijnen en afsterven, wanneer de regens ophouden. 
Door het regenwater wordt het zouthoudende grondwater ver- 
drongen maar wanneer de regens opgehouden zijn, begint, naar- 
mate de grond aan de oppervlakte uitdroogt en de planten- 
wortels water uit de bovenlagen van den grond opzuigen, het 
zoute water uit den ondergrond op te stijgen. 

Halophyten verdragen, in tegenstelling met de andere planten, 
zonder er nadeel van te ondervinden groote hoeveelheden zout 
in den grond, zij groeien zelfs bij voorkeur op zouthoudenden 
bodem, in de nabijheid van het zeestrand of in de omgeving van 
zoutmeren. Het zout is voor het leven van de halophyten niet 
noodig, misschien echter in vele gevallen wel nuttig. Men kan 
de zoutplanten wel kweeken op een bodem die geen zout bevat, 
in de natuur vindt men ze hier echter bijna nooit. Waarschijnlijk 
ligt dit hoofdzakelijk daaraan dat de halophyten op zoutvrijen 
grond verdrongen worden door de talrijke andere planten die daar 
groeien kunnen, terwijl zij op zouthoudenden bodem zich hand- 
haven omdat zij minder concurrentie ondervinden. 

Al onze Indische strandplanten zijn in meerdere of mindere 
mate halophyt. 


Van epiphyten hebben wij reeds talrijke voorbeelden geliad, 
zij moeten vooral niet verwisseld worden met de parasieten; 
een epiphyt leeft op andere planten zonder er voedsel of water 
aan te onttrekken, de epiphyt assimileert zelf en is voor de op- 
name van water aangewezen op regen en dauw. 

In Indië is vooral in het gebergte het aantal epiphytisch 
levende planten zeer groot. Talrijke varens en orchideeën, maar 
ook vele planten uit andere families, leven epiphytisch. Men ziet 
vaak in het gebergte boomen waarvan de stam en de takken 
bijna geheel bedekt zijn door een groote verscheidenheid van 
epiphytisch levende planten. De meeste planten die gewoonlijk 
epiphytisch leven, kunnen ook tegen kale rotsen en muren groeien. 

Over het algemeen zijn vooral die planten voor een epiphytische 
levenswijze geschikt, welke weinig verdampen en goed tegen uit- 
droging bestand zijn, die langzaam groeien en waarvan de zaden 
of vruchten gemakkelijk op de een of andere wijze op stammen 
of takken van boomen terecht kunnen komen. 

Dat alleen planten welke langzaam groeien voor een epiphy- 
tische levenswijze geschikt zijn, hangt daarmede samen dat 


planten die snel groeien veel water en veel minerale voedings- 
stoffen noodig hebben, waarover zij tegen den stam of op de 
takken der boomen niet kunnen beschikken. De epiphyten moeten 
hun minerale voeding krijgen uit het regenwater waarin altijd 
sporen salpeterzuur voorkomen, uit het stof dat opwaait en 
tegen de stammen en takken blijft zitten en vooral uit de 
buitenste afgestorven lagen van de boomschors, die door het 
erlangs druipende regenwater worden uitgeloogd. 

De epiphyten verdampen over het algemeen weinig, zij hebben 
gewoonlijk tamelijk stevige, dikwijls leerachtige of vleezige bladeren 
en niet zelden knollen of vleezige stengels die als waterreservoir 
dienst doen, zoodat de plant dan in den drogen tijd teren kan 
op het water dat gedurende den natten tijd werd opgeschuurd. 
Er is in dit opzicht tusschen de verschillende soorten nog zeer 
veel verschil, talrijke soorten epiphyten kunnen alleen leven in 
de bosschen in het gebergte, waar het bijna iederen dag regent, 
eenige soorten zooals de wasbloem, Hoya, het duitenblad en 
sommige andere varens, de duifjesorchidee en enkele andere orchi- 
deeën kunnen zonder nadeel eenige maanden droogte doorstaan. 

Bj enkele epiphytische varens, zooals de eikebladvaren, fig. 78, 
en de hertshoornvaren, fig. 180, komt een eigenaardige tweevormig- 
heid van de bladeren voor en verzamelt zich achter de zittende 
bladeren een tamelijk groote hoeveelheid humus die‘als een spons 
water vasthoudt. Bij de overal in het bosch zeer veelvuldig epi- 
phytisch voorkomende nestvaren vormen de bladeren een trechter, 
die bij oude exemplaren meer dan een meter middellijn krijgen kan 
en waarin zich ook weer een groote hoeveelheid humus verzamelt. 

Een van onze merkwaardigste epiphyten is de Dischidia Raffle- 
siana, fig. 215, die in de djatibosschen veel voorkomt. De leer- 
achtige bladeren hebben meerendeels een hoogst eigenaardige 
gedaante, zij vormen als het ware een zakje met een nauwe 
opening waarin zich water verzamelen kan. Bij de aanhechtings- 
plaats van het blad ontspringt uit den stengel een wortel, die 
door de opening in het zakje naar binnen groeit en het water 
dat zich hierin verzamelt langzaam kan opzuigen. De zakjes van 
Dischidia waarin zich geen regenwater verzamelt, omdat de opening 
naar beneden gekeerd is, worden gewoonlijk betrokken door 
mieren die hier een zeer geschikte gelegenheid vinden om hun 
nest te maken. Behalve de zakvormige komen er ook kleine, 
eironde, vlakke, vleezige bladeren voor. 


204 


Saprophyten zijn planten die zich voeden met levenlooze stoffen 
van plantaardige en dierlijke herkomst, zij bevatten geen blad- 


Fig. 215. Dischidia Rafflesiana, een epiphyt uit de djatibosschen. 


groen en assimileeren dus niet. Vooral onder de zwammen vindt 
men zeer talrijke saprophyten maar er zijn ook enkele zaad- 
planten die saprophytisch leven, op Java o. a. enkele orchideeën- 
soorten. Dergelijke saprophytisch levende zaadplanten zijn altijd 


205 


boschplanten, die zich voeden met het rottende hout en de 
rottende bladeren die den bodem van het woud bedekken. Zij 
hebben bleekgele stengels met kleine schubvormige blaadjes en 
koraalachtig vertakte wortels zonder wortelharen. Zij halen het 
voedsel uit de humuslaag van den boschbodem door bemiddeling 
van schimmels waarmede zij als het ware in gemeenschap leven, 
bij microskopisch onderzoek vindt men deze schimmeldraden, 
mycorrhiza, in sterke ontwikkeling om de wortels heen en in de 
buitenste cellagen van het wortelweefsel. 


Parasieten of woekerplanten voeden zich geheel of ge- 
deeltelijk met stoffen die zij onttrekken aan andere planten, 
waarop zij parasiteeren of woekeren. Zeer talrijke zwammen 
leven parasitisch maar ook onder de zaadplanten komen ver- 
scheidene parasieten voor; enkele hiervan zijn zelfs zeer algemeen. 
Men kan bij deze parasitisch levende zaadplanten nog twee gevallen 
onderscheiden, vele soorten assimileeren zelf en ontnemen aan de 
planten waarop zij leven hoofdzakelijk water en de daarin opgeloste 
voedingszouten, andere soorten hebben zeer weinig of in het geheel 
geen bladgroen, kunnen dus niet voldoende of in het geheel niet 
assimileeren en moeten dus ook de verbrandbare stoffen waaruit 
zij zijn opgebouwd onttrekken aan de planten waarop zij woekeren. 

Tot het zeer groote, hoofdzakelijk over de tropen en subtropen 
verspreide geslacht Loranthus, behooren enkele soorten, fig. 216, 
die in Indië zeer algemeen ‘voorkomen op de takken van allerlei 
loofboomen, kapok, manga, djati, ketapang, enz. In de kapok- en 
djatiboomen vallen de Loranthus-struiken onmiddellijk in het 
oog wanneer deze boomen in den Oostmoesson kaal staan. De 
Loranthus-soorten hebben groene bladeren die sterk verdampen, 
zij benadeelen de boomen waarop zij voorkomen vooral door er 
water aan te onttrekken. De vrucht is een éénzadige bes, waar- 
van het zaad door een zeer kleverige lijmlaag wordt omgeven. 
De vogels die deze vruchtjes eten, slikken het vruchtvleesch in, 
maar strijken het zaad dat aan den bek blijft kleven, gewoonlijk 
tegen den een of anderen tak af. Het zaad blijft hier kleven, kiemt 
spoedig, het worteltje dringt door den bast van den tak heen en 
er vormt zich gewoonlijk spoedig een groote vergroeungsknobbel 
die gedeeltelijk wit het weefsel van de Loranthus, gedeeltelijk 
wt het weefsel van den waard bestaat. 

Behalve de Loranthus-soorten met tamelijk kleine bloemen die 


206 


men gewoonlijk in de laagvlakte ziet, komen in het gebergte nog 
sommige soorten met groote, opvallend gekleurde bloemen voor. 

Tot dezelfde familie der Loranthaceeën behoort ook het ge- 
slacht Viscum, waarvan een soort, de mistel, maretakken, vogel- 
lijm of mistletoe in West-Europa voorkomt en algemeen bekend 
is. De bloemen zijn bij het geslacht Vúscum klein, éénslachtig, 
twee- of éénhuizig, met een klein bloemdek. Bij sommige Viscum- 
soorten komen tegenoverstaande, dikvleezige loof bladeren voor, 
o.a. bij een soort die men niet 
zelden parasitisch op de boomen 
in de mangrove en nipah-formatie 
aantreft; bij andere Viscum-soor- 
ten zijn de bladeren gereduceerd 
en de stengels groen en min of 
meer afgeplat. Dit laatste is bijv. 
het geval bij Viscum articulatum, 
fig. 217, die men zeer vaak als 
secondaire parasiet op de Loran- 
tIrus-struiken inde boo- 
men van onze tuinen 
en langs onze wegen 
aantreft. 

In het kreupelhout 
nabij het strand komt zeer alge- 
meen Cassytha filiformis voor, een 
plant die wit sterk vertakte, geel- 

Fig. 216. Jonge Loranthusstruik. roode, tamelijk dunne, vleezige 

draadjes bestaat waaraan hier en 
daar kleine bloempjes of witte besjes voorkomen. Door middel 
van hechtschijfjes zijn de draden van de Cassytha hier en daar 
bevestigd aan de takjes van de planten waar zij omheen en 
overheen groeien. De stengels van de Cassytha bevatten nog: 
wel bladgroen, assimileeren dus gedeeltelijk zelf maar nemen 
hun water en minerale zouten op uit de planten waaraan zij zich 
vastgehecht hebben. De besvruchtjes worden door vogels gegeten 
die de zaden hier of daar weer onbeschadigd neerwerpen en 
zoodoende de plant verspreiden. 

Geheel bladgroenvrij zijn eenige tamelijk zeldzaam in het 
bosch voorkomende, parasitisch levende zaadplanten. De Raf 
flesia’s parasiteeren in de over den grond liggende stammen van. 


207 


verschillende tot het geslacht Vitis behoorende lianen, het „weefsel 
van de Rafflesia zit als het mycelium van een zwam in den aan- 
getasten stengel verborgen. Af en toe vormen er zich dan groote 
knobbels aan de aangetaste stengels waaruit zich dan een enkele 
reusachtig groote, vleezige bloem ontwikkelt. Op Noesa Kem- 
bangan komt een Rafflesia-soort tamelijk veel voor, een andere 
soort met bloemen van een halven meter middellijn wordt op 
Sumatra aangetroffen. De Balanophora’s komen over geheel Indië 
verspreid in het oerwoud voor, uit een knollige uitwas aan de 
wortels van de aangetaste plant » 

ontstaat hier een, met eenige N 
schubvormige bladeren voorziene 
vleezige bloemstengel die talrijke 
kleine bloemen draagt. 


Insektivoren of vleesch- 
etende planten zijn in staat 
om op de een of andere wijze 
insekten of andere kleine dieren 
te vangen en als voedsel te ge- 
bruiken. Bij sommige soorten 
worden vleeschverterende enzy- 
men afgescheiden, bij andere trekt 
de plant alleen voordeel van de 
rottingsproducten der afgestorven Fig. 217. Viscum articulatum. 
diertjes. Planten waar, zooals bij 
Aristolochia-bloemen, fig. 88, de plant de insekten wel vangt 
maar niet als voedsel gebruikt, mogen niet tot de insektivoren 
gerekend worden. 

De in Europa en Noord-Azië zeer algemeen op veengrond 
voorkomende zonnedauw, Drosera, komt hier in Indië ook voor, 
echter uiterst zeldzaam. Tamelijk veelvuldig treft men hier echter 
verschillende soorten bekerplanten, Nepenthes, fig. 218, aan. Deze 
groeien in het bosch of tusschen kreupelhout, gewoonlijk min 
of meer klimmend. De bladeren zijn hier zeer eigenaardig van 
vorm, het ondereinde van den eigenlijken bladsteel is als een blad- 
schijf verbreed, daarop volgt een steelvormig gedeelte dat dikwijls 
als een rank om takjes van het kreupelhout heengeslingerd is en 
ten slotte een beker waaraan ook nog een deksel voorkomt. 
Tijdens den groei van den beker is deze door het deksel gesloten 


208 


als de „beker uitgegroeid is opent het deksel zich en sluit zich 
daarna niet weer. Reeds voor het deksel opengaat vindt men in 


Fig. 218. Blad van een Bekerplant, Nepenthes. 


den beker een waterige vloeistof, die door kleine kliertjes aan de 
binnenzijde wordt afgescheiden. De rand van den beker is aan 

| de binnenzijde zeer glad en ge- 
5 La deeltelijk met naar beneden gerichte 
it p/ S spitse haren bezet, zoodat insekten 


\ _ gemakkelijk naar beneden glijden 
en niet weer naar boven kunnen 
DV klimmen. Gewoonlijk zijn de ge- 


opende bekers dan ook gedeeltelijk 
gevuld met een kwalijk riekende 
vloeistof, waarin zich allerlei half 


Bae DA 


Fig. 219. Blaaskruid, stuk van een plant in natuurlijke grootte 
met een bloemstengel en afzonderlijk blaasje (vergroot). 


vergane resten van verdronken insekten bevinden. De plant voedt 
zich ten deele met de rottingsprodukten van deze drenkelingen. 


209 


Nepenthes bevat bladgroen, assimileert dus zelf, het is bij de 
insektivorie waarschijnlijk uitsluitend te doen om de stikstof- 
houdende rottingsprodukten. 

Nog veelvuldiger dan de bekerplanten komen in Indië ver- 
schillende blaaskruidsoorten, Utricularia, fig. 219, voor. Dit zijn 
losdrijvende waterplantjes waarvan de ondergedoken bladeren in 
talrijke fijne slippen verdeeld zijn. Een bloemstengel met kleime 
bloempjes steekt boven het water uit. Men treft verschillende 
soorten in stilstaand of zeer langzaam stroomend zoetwater aan, 
een enkele soort ook tusschen veenmos bij bronnen en aan rots- 
wanden waar water langs druipt. Hier en daar vindt men aan 
de ondergedoken bladeren kleine blaasjes die voorzien zijn met 
een eigenaardig klepje dat gemakkelijk naar binnen opengaat, 
maar van binnen naar buiten niet opengeduwd worden kan. 
Kleine, in het water levende diertjes, schaaldiertjes en zeer kleine 
vischjes die toevallig door het valdeurtje in deze blaasjes ver- 
dwalen, kunnen er niet weer uit, zij sterven weldra en de plant 
zuigt ook weer de stikstofhoudende rottingsprodukten op die zich 
uit de lijken van de afgestorven diertjes ontwikkelen. 


Levensverschunselen van de lagere zwammen. 
IJ g 


De lagere meestal microskopisch kleine zwammen zijn over 
het algemeen voor den mensch en in de huishouding. van de 
natuur van veel grooter beteekenis dan de groote, met het bloote 
oog zichtbare paddestoelen. 

In de eerste plaats worden tal van ziekten van onze landbouw- 
gewassen en sierplanten door microskopisch kleine zwammen 
veroorzaakt en dergelijke ziekten kunnen in onze landbouw- 
gewassen bwtengewoon groote schade aanrichten. De koffie- 
bladziekte heeft indertijd de koffiekultuur op Ceylon te gronde 
gericht en op Java zeer ernstig benadeeld. Roest- en brandziekte 
in de granen en de aardappelziekte veroorzaken overal in de 
gematigde luchtstreek jaar in jaar wit zeer belangrijke schade en 
hier op Java zijn enkele schimmelziekten van het suikerriet 
terecht zeer gevreesd. In alle beschaafde landen heeft men tegen- 
woordig proefstations en laboratoria die zich met de studie van 
plantenziekten bezig houden. 

Bij sommige zwammen die plantenziekten veroorzaken komen 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 14 


210 


sklerotiën voor, hieronder verstaat men harde lichaampjes 
van de grootte van een erwt of kleiner, die uit een zeer dicht 
ineengevlochten, met reservevoedsel gevuld weefsel van de zwam 
bestaan. In dezen vorm van sklerotiën kunnen sommige para- 
sitische zwammen een langen rusttijd doormaken. In den regentijd 
rotten in onze tuinen de bladeren van verschillende narcisachtige 
planten, vooral van Hucharis Amazonica vlak boven of onder 
de oppervlakte van den grond af, waarbij zich dan op de aan- 
getaste bladstelen witte, slijmige schimmeldraden vertoonen. 
Tusschen die schimmeldraden vindt men hier en daar kleime, 
ronde, geelbruine korreltjes. Deze korreltjes zijn de sklerotiën 
van de schimmel die deze ziekte veroorzaakt. Deze zelfde schim- 
mel komt op de bladscheeden van het jonge suikerriet voor en 
veroorzaakt daar roodgekleurde rotplekken, zij draagt dan den 
naam roodrotschimmel. 

Men bestrijdt de door schimmels veroorzaakte plantenziekten 
op allerlei wijzen. In de eerste plaats door te zorgen dat de 
aanplant zoo gezond en sterk mogelijk is en dan door zooveel 
mogelijk de door de een of andere ziekte aangetaste planten of 
plantendeelen te verwijderen en te verbranden, om te voorkomen 
dat er weer nieuwe sporen gevormd worden, waarmede de ge- 
zonde planten zouden kunnen worden besmet. Wondvlakten van 
stengels of stammen worden dikwijls geteerd om te zorgen dat 
hier geen schimmels kunnen indringen. Soms worden de bladeren 
bespoten met bouillie bordelaise, in water fijn verdeeld koper- 
hydroxyde, om de ontwikkeling van parasitische schimmels tegen 
te gaan. Het loof van de aardappelen en van den wijnstok wordt 
in Europa geregeld een keer of wat per jaar op deze wijze 
behandeld. De bouillie bordelaise wordt verkregen door oplos- 
singen van kalk en van kopersulfaat van bepaalde sterkte in 
bepaalde verhouding met elkander te vermengen. 


Saprophytische schimmels ontwikkelen zich in een vochtige 
omgeving op allerlei voorwerpen, op schoenen, op de banden 
van boeken, op alle mogelijke levensmiddelen. De sporen van 
deze schimmels zijn overal in de lucht aanwezig en ontwikkelen 
zich onder gunstige omstandigheden in enkele dagen tot schimmel- 
plantjes. Het zijn vooral drie verschillende schimmels die zich 
in Indië zeer veelvuldig vertoonen, de groene penseelschimmel, 
Penicillium, de zwarte kopschimmel, Mucor, en de oranjeroode 


211 


Monilia. Bij de penseelschimmel ontstaan de sporen aan kwast- 
vormig vertakte sporendragers, fig. 220a, bij Mucor in bolronde 
langgesteelde sporangiën, fig. 220b, bij Monilia aan lange, weinig 
vertakte draden, fig. 220c. Behalve deze bestaan er nog zeer 
talrijke andere, groene, gele, grijze, zwarte en roode schimmels 
waarvan vele zich bij voorkeur of uitsluitend op bepaalde stoffen 
ontwikkelen, terwijl andere zooals de drie bovengenoemde, minder 
kieskeurig zijn. 

Stoffen die niet voor voedsel bestemd zijn, kunnen door toe- 
voeging van verschillende desinfecteerende stoffen, zooals carbol, 


Fig. 220. a. Penseelschimmel, Penicillium, b. Kopschimmel, Mucor, met jong 
sporangium, volwassen sporangium en de steel met zuiltje waaraan nog enkele 
sporen kleven van een opengesprongen sporangium, e. Monilia. 


creoline of sublimaat tegen schimmel beschut worden. Om levens- 
middelen voor bederf en schimmel te vrijwaren kunnen dergelijke, 
meestal vergiftige stoffen niet worden gebruikt en moeten andere 
methoden worden toegepast. De gebruikelijkste dergelijke co n- 
serveeringsmethoden zijn: 

Drogen. Voor de ontwikkeling van schimmel is water 
noodig, hoe droger iets is, des te moeilijker ontwikkelt er zich 
schimmel op. Zorgvuldig gedroogde voedingsmiddelen die goed 
droog bewaard worden, schimmelen en bederven niet. Soms 
wordt het drogen gecombineerd met rooken, de rook van 
hout bevat allerler carbol- en ecreolinachtige stoffen, die dan in 

Beknopt Leerboek Plantkunde. 14, 


212 


geringe hoeveelheid in de gedroogde en gerookte levensmiddelen 
dringen en meehelpen om deze voor bederf te bewaren. 

Inzouten, in ’t zuur zetten of confyten. Alle 
drie methoden komen daarop neer dat er aan de levensmiddelen 
een stof wordt toegevoegd die voor den mensch niet schadelijk 
is maar die in sterke concentratie de ontwikkeling 
van schimmels en bakteriën verhindert. 

Bevriezen. Bij temperaturen beneden 0° C. kunnen schim- 
mels en bakteriën zich niet ontwikkelen, de sporen worden niet 
gedood maar er vindt geen ontwikkeling plaats. 

Steriliseeren en kiemvrij bewaren. Dit is wel 
de meest gebruikelijke methode; de gevulde blikken of flesschen 
worden zoo lang verhit tot men zeker is dat alle, ook de hard- 
nekkigste sporen, gedood zijn. Wanneer men dan snel sluit, zoo- 
danig dat er geen nieuwe sporen uit de lucht in kunnen komen, 
blijven de levensmiddelen voor bederf bewaard. Onder paste u- 
riseeren verstaat men een eenigszins gewijzigde methode om 
levensmiddelen zoo goed mogelijk kiemvrij te maken, door niet 
tot kookhitte maar slechts tot omstreeks 60° C. te verwarmen, 
zoodat de op deze wijze behandelde levensmiddelen, bijv. wijn 
of melk, geen kooksmaak krijgen. 

Vele saprophytische schimmels scheiden enzymen af, die allerlei 
scheikundige omzettingen te voorschijn kunnen roepen, bij de 
bereiding van tempeh en andere dergelijke Indische voedings- 
middelen wordt van deze enzymafscheiding door schimmels veel 
gebruik gemaakt. Zoo wordt bijv. van gekookte rijst of van ge- 
stoomde kassaveknollen door de inwerking van een schimmel 
het zetmeel versuikerd. 


Van oudsher wordt door den mensch gebruik gemaakt van de 
levensverschijnselen van de gistzwammen, fig. 196, die in staat 
zijn suiker om te zetten in alcohol en koolzuur. In het algemeen 
verstaat men onder gisting de een of andere scheikundige werking 
die door lagere organismen in een vloeistof te voorschijn wordt 
geroepen en waarbij sterke gasontwikkeling optreedt. Bij de 
werking der gistzwammen ontstaat koolzuur maar bij verschil- 
lende bakteriëngistingen kunnen behalve koolzuur ook andere 
gassen, o.a. waterstof en moerasgas, gevormd worden. Over het 
algemeen hebben organismen die gisting veroorzaken weinig of 
geen zuurstof noodig, zij kunnen zonder lucht of anaërob leven. 


213 


Gistzwammen komen overal in de natuur voor, waar maar 
suiker is te vinden, in de lucht zweven altijd kiemen er van, 
men vindt ze ook in den grond en onder gunstige voorwaarden 
voor de ontwikkeling treedt dan ook altijd in suikerhoudende 
vloeistoffen alcoholgisting op. In opengebarsten of door vogels 
aangepikte suikerhoudende vruchten die nog aan den boom hangen 
of die op den grond liggen te rotten, ontwikkelen zij zich even- 
zeer als in stukken suikerriet die na den oogst op het veld zijn 
blijven hggen of in de ampas van het suikerriet die niet dadelijk 
verbrand wordt, ja zelfs in den honig in de bloemen vindt men 
vaak gistzwammen die dan door de bloemenbezoekende insekten 
van de eene bloem naar de andere worden overgebracht. Het 
suikerhoudende sap dat uit den bloemsteel van den arènpalm wordt 
afgetapt gaat uit zich zelf in gisting over. Bij de bereiding van 
alcoholische dranken maakt de mensch op groote schaal van de 
werkzaamheid der gistzwammen gebruik. De wijngisting wordt 
veroorzaakt door wilde gisten die reeds aan de oppervlakte der 
gave, maar vooral in de scheuren der gebarsten druiven voor- 
komen en die zich in het uitgeperste druivennat sterk vermenig:- 
vuldigen. Bij de bierbrouwerij werkt men tegenwoordig meestal 
met reinkulturen, d. w. z. met zeer bepaalde gistvariëteiten 
die voor dat doel kunstmatig worden gekweekt. Ook bij de 
broodbakkerij wordt altijd gist gebruikt, het is hier echter niet 
om den alcohol te doen, maar om het koolzuur dat het deeg 
doet rijzen. 


Onder de bacteriën zijn sommige soorten, de pathogene 
of ziekteverwekkende, die parasitisch bij den mensch voorkomen en 
zeer gevaarlijke ziekten veroorzaken; de pest, de typhus, de 
cholera, de longtering, de diphteritis worden alle door bepaalde 
bakteriesoorten veroorzaakt. In geïnfecteerde wonden ontwikkelen 
zich bakteriën die tot verettering aanleiding geven en die soms 
de oorzaak van bloedvergiftiging of klem kunnen zijn. Hoofdzaak 
bij wondbehandeling is daarom de uiterste zindelijkheid en het 
vermijden van alle aanraking van de wond met stoffen of voor- 
werpen waarvan men niet zeker weet dat zij kiemvrij zijn. 

Verreweg de meeste bakteriën zijn echter niet gevaarlijk, kunnen 
geen ziekten veroorzaken; van deze niet pathogene bak- 
teriën zijn sommige van zeer groote beteekenis, omdat zij de 
oorzaak zijn van belangrijke scheikundige werkingen die voort- 


214 


durend in de natuur of in de menschelijke huishouding voorkomen. 

Talrijke bakteriën kunnen zich anaërob ontwikkelen, de soorten 
die voor hun ontwikkeling wel zuurstof noodig hebben noemt 
men aërob. In het algemeen wordt de ontwikkeling van bak- 
teriën bevorderd door hooge temperaturen, de meeste soorten 
ontwikkelen zich het best bij omstreeks 35° C., door vochtige 
omgeving, door de aanwezigheid van voldoende voedende stoffen 
en door een zwak alkalische reaktie. Licht, rijkelijke luchtver- 
versching en een zure omgeving werken over het algemeen de 
ontwikkeling van bakteriën tegen. Wat zuur betreft verhouden 
de bakteriën zich over het algemeen anders dan de schimmels, 
deze toch hebben liefst een zwak zure omgeving. 

Bj het onderzoek van bakteriën wordt op groote schaal gebruik 
gemaakt van reinkulturen op kunstmatige voeding s- 
bodems en van kleuringsmethoden. In het laatste 
geval worden in het microskopische praeparaat de bakteriën met 
de een of andere kleurstof gekleurd om ze duidelijker zichtbaar 
te maken. 

Van de zeer talrijke niet pathogene bakteriënsoorten vermel- 
den wij: 

De eiwitrottingsbakteriën, waarvan talrijke soorten 
bestaan, die alle in staat zijn om eiwitstoffen om te zetten In 
eenvoudige verbindingen onder ontwikkeling van onaangenaam 
riekende gasvormige stoffen. Vooral wanneer de ontleding anaërob 
verloopt, ontwikkelt er zich een hoogst onaangename lucht. Ten 
slotte ontstaat er wt de eiwitstoffen water, koolzuur, ammomiak 
en zwavelwaterstof. 

De cellulosebakteriën, die bij afwezigheid van zuur- 
stof de cellulose van afgestorven planten omzetten in een mengsel 
van gelijke deelen koolzuur en moerasgas. Op den bodem van 
moerassen komen zij steeds voor, het gas dat in het moeraswater 
opstijgt is door hun werkzaamheid ontstaan. 

De azijnzuur, melkzuur- en boterzuurbakteriën 
kunnen alle oorzaak zijn dat levensmiddelen zuur worden. De 
azijnzuurbakteriën vormen uit alcohol azijnzuur, zij komen overal 
in de natuur voor in het gevolg van de gisten die suiker tot 
alcohol verwerken; alle suikerhoudende en alcoholhoudende vloet- 
stoffen worden, wanneer er geen maatregelen tegen worden ge- 
nomen, op den duur zuur door de ontwikkeling van azijnzuur- 
bakteriën. De melkzuurbakteriën verwerken hoofdzakelijk de 


215 


melksuiker tot melkzuur, zij spelen een groote rol bij de bereti- 
ding van boter en kaas maar veroorzaken ook in het huishouden 
het zuur worden van de melk en komen verder overal in de 
natuur voor waar maar melk te vinden 1s, bijv. ook in het darm- 
kanaal van zuigelingen. De boterzuurbakteriën ontwikkelen zich 
bij voorkeur anaërob en kunnen uit zetmeel en suiker het zeer 
onaangenaam en scherp riekende boterzuur doen ontstaan. Suiker- 
rietstekken die te diep in ondoorlatenden grond zijn geplant of 
het staande suikerriet dat afsterft tengevolge van langdurige 
overstrooming, verrotten onder medewerking van boterzuurbak- 
teriën. In kassavemeelfabrieken treden zij niet zelden op in de 
bezinkbakken waarin het zetmeel zich afzet en in hoopen vochtige 
ampas, waar het zetmeel uitgewasschen 15. 

De salpeterbakteriën komen in de meeste bouw- 
gronden voor en vormen bij aanwezigheid van zuurstof uit am- 
moniak salpeterzuur. Door hun werkzaamheid wordt het bij de 
rotting van eiwit ontstane ammoniak weer in een voor de groene 
plant opneembaren vorm omgezet. Hun werkzaamheid wordt vooral 
bevorderd door goede grondbewerking en door de aanwezigheid 
van voldoende kalk in den grond. 

De yzerbakteriën vormen, bij aanwezigheid van zuurstof, 
uit de opgeloste ijzerverbindingen die in geringe hoeveelheid 
voorkomen in het water dat uit den grond opstijgt, onoplosbare 
bruine ijzerroestachtige stoffen. Waar men aan de oppervlakte 
van het water of in buisleidingen zich bruine vliezen en vlokken 
ziet vormen, heeft men gewoonlijk met ijzerbakteriën te doen. 

De stikstofbakteriën der peulplanten zijn vroeger 
reeds ter sprake gekomen, bl. 190. 

De zwavelbakteriën komen overal voor waar zich zwa- 
velwaterstof ontwikkelt en tevens vrije zuurstof aanwezig is. In 
de bovenste lagen van de modder der mangrovebosschen en in 
zwavelhoudende bronwateren vindt men ze overal rijkelijk ver- 
tegenwoordigd. Uit de zwavelwaterstof maken zij weer zwavel 
vrij, de witte troebeling van zwavelhoudende bronwateren is 
aan deze, door de zwavelbakteriën vrijgemaakte zwavel toe te 
schrijven. 


216 


De Hoofdindeeling van het plantenriĳk. 


De hoofdgroepen, waarin het plantenrijk verdeeld wordt, zijn 
in het volgende schema overzichtelijk vermeld: 


Zaadplanten of 
Phanerogamen. 


Bedektzadigen. 


Naaktzadigen. 


Vaateryptogamen. 


| 


ded 


Eenzaadlobbigen. 
Tweezaadlobbigen. 


Gnetaceeën. 
Coniferen. 
Cycadeeën. 


Varens en 
watervarens. 

Paardestaartem 

Wolfsklauwachtigen. 


Sporeplanten of Mos | Bladmossen. 
Cryptogamen. p Levermossen. 
Korstmossen. 
Loofplanten. Wieren. 


Zwammen. 


Het onderscheid tusschen zaadplanten en sporeplanten 1s reeds 
besproken op bl. 161. Wij hebben gezien dat bij de zaadplanten 
bloemen voorkomen waarin men vruchtbladen met eitjes en meel- 
draden of stuifmeelbladen met stuifmeelzakjes of helmhokjes 
vindt. Uit de vereeniging van een stuifmeelkorrel met een eicel 
ontstaat de kiem van een nieuwe plant, het eitje groeit dan uit 
tot een zaad. Bij de sporeplanten komen geen bloemen, geen 
vruchtbladen, geen meeldraden voor, een spoor is in den regel 
één enkele cel, die op de een of andere wijze maar nooit uit de 
vereeniging van een eicel en een stuifmeelkorrel ontstaat. 

Het onderscheid tusschen bedektzadigen en naaktzadigen is 
ook reeds behandeld op bl. 158. Wij hebben gezien dat bij de 
bedektzadige planten de randen van het vruchtblad of van 
meerdere vruchtbladen zoodanig met elkander vergroeid zijn, dat 
er een gesloten vruchtbeginsel ontstaat, waar zich de eitjes binnen 
in bevinden. Aan het vruchtbeginsel komen een of meer stempels 
voor en meestal ook een of meer stijlen. De zaden zitten hier 
in een vrucht ingesloten. Bij de naaktzadige planten zijn de 
vruchtbladranden niet met elkander vergroeid, de eitjes liggen 
bloot en de zaden eveneens op de tot een vruchtkegel vereenigde 


217 


of zij zitten vrij aan de zeer verschillend gevormde vruchtbladen. 

Omtrent het onderscheid tusschen één- en tweezaadlobbigen 
hebben wij vroeger ook reeds het een en ander vermeld, bl. 51. In 
de eerste plaats vinden wij aan de kiemplant van de éénzaad- 
lobbigen slechts één zaadlob, aan die der tweezaadlobbigen twee 
zaadlobben, maar er zijn nog tal van andere verschilpunten die in 
het volgende schema vermeld zijn: 


e Eenzaadlobbigen. Tweezaadlobbigen. 

Stengel. Weinig of niet vertakt, Gewoonlijk sterk ver- 
geen diktegroei, de takt, meestal wel dik- 
vaatbundels op dwars- tegroe1 door middel 
doorsnede verspreid. van een cambium, op 

dwarsdoorsnede dui- 
delijke tegenstelling 
tusschen merg, hout 
en bast of de vaat- 
bundels in een kring. 

Bladeren. Meestal eenvoudig van De rand dikwijls inge- 
vorm, de rand niet sneden, meestal hand- 
ingesneden, dikwijls of veerner vig, gewoon- 
recht of kromnervig, lijk netnervig. 
meestal niet net- 
ner vig. 

Wortel. Nooit een hoofdwortel, Dikwijls een hoofdwor- 
gewoonlijk bijwortels tel, in vele gevallen 
uit de stengelknoo- bijwortels. 
pen. 

Bloem. Meestal drietalig, ge- Meestal vier- of vijftallig, 


woonlijk een bloem- 
dek, hetzij kelkach- 
tig of bloemkroon- 
achtig. 


dikwijls onderscheid 
tusschen kelk- en 
bloemkroon. 


Van de éénzaadlobbigen hebben wij leeren kennen de families 
der lelieachtigen, narcisachtigen, palmen, Aäronskelkachtigen, 
grassen, pisangachtigen, gemberachtigen, cannaächtigen en Maran- 


218 


taceeën. Bekende vertegenwoordigers van andere families der 
éénzaadlobbigen zijn o.a. nog de Dioscorea-soorten, de ananas, 
waterhyacinth, Flagellaria indica, Typha en Pandanus. 

De belangrijkste families der tweezaadlobbigen die wij vermeld 
en besproken hebben zijn de tjampakaächtigen, djeroekachtigen, 
boterbloemachtigen (Clematis), Polygonaceeën (roode bruids- 
tranen), waterlelieachtigen, aardappelachtigen, papayaächtigen, 
passiebloemachtigen, kembang sepatoeachtigen, peulplanten, 
Euphorbiaceeën, moerbeiachtigen (vijgen, nangka enz.) en Ru- 
biaceeën (koffie, kina, enz.) 

Het onderscheid tusschen de drie groepen der naaktzadigen, de 
Gnetaceeën, Coniferen en Cycadeeën is reeds besproken op bl. 159 
en 160. De Gnetaceeën zijn, voor zoover zij in Indië voorkomen, 
boomen of klimmende heesters die in hun voorkomen veel op 
tweezaadlobbige planten gelijken, met netnervige bladeren, zonder 
gom- of harsgangen. De Coniferen zijn meestal hooge boomen, 
soms heesters met vertakten stam, met harsgangen, met leer- 
achtige, meestal naald- of schubvormige bladeren. De Cycadeeën 
lijken, wat hun voorkomen betreft, veel op boomvarens, zij hebben 
een niet of weinig vertakten stam, groote, geveerde, leerachtige 
bladeren die in den knoptoestand evenals die der varens inge- 
rold zijn; zij bevatten altijd talrijke gomgangen. 

Het onderscheid tusschen de drie groepen waarin de sporeplanten 
worden verdeeld is reeds ten deele besproken op bl. 168 en vol- 
gende. Tot de vaateryptogamen behooren de hoogst ontwikkelde 
sporeplanten, zij hebben stengels, bladeren en wortels evenals de 
zaadplanten, zij bevatten vaatbundels en stemmen ook in andere 
opzichten in microskopischen bouw met de zaadplanten overeen. 
Bij de mossen is de bouw veel eenvoudiger, wortels komen 
hier niet voor, vaatbundels ook niet, wel vaak een stengeltje 
met bladeren. Men treft bij de mossen eigenaardige sporen- 
vruchten aan, die zich uit de bevruchte eicel ontwikkelen. De 
loofplanten zijn de eenvoudigste sporeplanten, stengels, wortels 
en bladeren komen hier niet voor, de geheele plant bestaat 
uit een soms zeer grillig gevormde weefselmassa, een loof of 
thallus. 

Het onderscheid tusschen de drie hoofdafdeelingen der vaat- 
eryptogamen, de varens (en watervarens), paardestaarten en wolfs- 
klauwachtigen berust hoofdzakelijk op den bouw en vorm van de 
plant. Bij de varens zijn de bladeren meestal goed ontwikkeld, 


219 


groot, dikwijls diep ingesneden of samengesteld, gedurende de 
ontwikkeling meestal spiraalvormig opgerold. De sporangiën ont- 
staan aan gewone of eenigszins vervormde bladeren, aan den 
voet van den steel of aan de bladschijf, meestal zijn zij tot sori 
vereenigd. Bij de paardestaarten zijn de bladeren klein en staan 
in kransen. De bladeren waaraan geen sporangiën voorkomen zijn 
tot stengelomvattende kokertjes vergroeid, de sporangiëndragende 
bladeren zijn schildvormig en zijn tot eindelingsche aren vereenigd. 
Bij de wolfsklauwachtigen zijn de bladeren ook klein maar zijn 
verspreid en niet tot kokertjes vergroeid, de sporangiën staan 
afzonderlijk in de bladoksels, meestal zijn de sporangiëndragende 
bladeren tot eimndelingsche aren vereenigd. De wortels en stengels 
zijn bij de wolfsklauwachtigen zeer vaak dichotoom vertakt, 
d. w. z. dat een stengel of wortel geen zijtakken vormt, maar zich 
telkens in twee gelijke deelen splitst. Deze dichotome vertakking 
van den stengel is in fig. 186 zeer duidelijk. Bij de vaatcrypto- 
gamen komt altijd een geslachtswisseling voor tusschen de groote, 
ongeslachtelijke generatie die sporen voortbrengt en het kleine, 
onaanzienlijke, zeer vergankelijke prothallitum waaraan vrouwelijke 
en mannelijke geslachtsorganen ontstaan. Uit de bevruchte eicel 
ontstaat dan weer een nieuwe ongeslachtelijke generatie. Bij de 
meeste vaateryptogamen wordt slechts één soort sporen gevormd, 
waaruit hetzij éénhuizige of afzonderlijke mannelijke en vrouwelijke 
prothalliën ontstaan, bij eenige vaateryptogamen ontstaan aan de 
ongeslachtelijke generatie groote of macrosporen waaruit 
zich vrouwelijke voorkiemen en kleine of microsporen waaruit 
zich mannelijke voorkiemen ontwikkelen. Zoo hebben de echte 
varens slechts één soort, de watervarens twee soorten sporen 
en zoo vindt men ook onder de wolfsklauwachtigen bij de echte 
wolfsklauwen, Lycopodium, slechts één soort sporen terwijl bij 
Selaginella macro- en microsporen worden aangetroffen. 

Het onderscheid tusschen de bladmossen en levermossen werd 
ook reeds besproken op bl. 169 en 170. Behalve dat bij de bladmossen 
altijd een bebladerde stengel voorkomt en bij de levermossen 
dikwijls niet, is hier vooral de bouw van de sporenvrucht van 
beteekenis. Bij de bladmossen is deze aanvankelijk door een mutsje 
bedekt, opent zich met een dekseltje en de opening is dan nog 
door een peristoom omgeven, bij de levermossen komen geen 
mutsje, dekseltje en peristoom aan de sporenvrucht voor. 

Het onderscheid tusschen de drie hoofdafdeelingen der loof- 


N Le 220 | En 


de wieren komt bladgroen voor, bij de zwammen is dn 
voorhanden en de korstmossen zijn eigenlijk geen zelf: 
organismen, maar bestaan uit een vereeniging van wi 
zwammen. e 


New 
K34 


R 
oe) 
4 
le)