Ees 


en bit ine | 
ge toine 
_ Í 


OK 


BIJDRAGEN 


TOT DE 


NATUURKUNDIGE 


WETENSCHAPPEN, 


VERZAMELD DOOR 


H. C. VAN HALL, W. VROLIK, 


EN 


G. J. MULDER. 


$ De 


ED erde Deer. 


voor 1828. 


ke 
CMK 


re AMSTERDAM, zis 
DE ERVEN H. GARTMAN, 


ha Eh WR : 

SEON U 
hik EEN ne cP 

D Ì in eb b PC, NAA 


é 


r 


te MAGAFEOMÀ ar > 
MENT HAD Wv ar sd 


_VOORBERIGT.. 
DEE 


Ben werk, waarvan het plan rijpelijk is overwoe 
gen, en dat geene andere verandering ondergaat, 
dan dat het jaarlijks met een Deel vermeerderd wordt, 
heeft geen telkens herhaald voorberigt noodig. Wij 
hebben ons daarom ook in het vorige jaar van eene 
voorrede. voor ons tweede Deel onthouden, en zou- 
den nu. even zoo gehandeld hebben, ware het niet, dat 
de verandering van Uitgever , ons noodzaakte aan 
onze lezers bekend te maken, dat ons Tijd/chrift in 
denzelfden vorm, op denzelfden tijd, en in gelijke 
grootte voortgaat uitgegeven te worden. 

De algemeenmaking van een derde Deel, is zelve 
reeds cen genoegzame waarborg dat wij verre van re- 
den te hebben, ons over den uitflag onzer pogingen te 
bedroeven , integendeel, ons over het welflagen der- 
zelve mogen verheugen. Wij hebben gedurende twee 
jaren de hulp en het vertrouwen der uitflekendfle en 
gverigfte geleerden van onzentijd, zoo wel inde noor- 
delijke als zuidelijke Provinciën , mogen genieten. Wij 
zijn hierdoor in flaat geweest de vruchten hunner 
nafporingen ten fpoedigfle en op eene gefchikte wijze 
aan een verlicht publiek mede te deelen. Zoo wij hier- 
door icts tot den bloei der Wetenfchappen, welke wij 

be- 


Iv VOORBERIGT. 


beoefenen, in ons Vaderland hebbenbijgedragen, zul- 
len wij ans, BENGEZAADe, VOOr de ogiten en opoffe- 
ringen , welke aande witguve wan ‘een Tijdfchrift 
verknocht zijn, beloond rekenen. Even als aan alle 
menfchelijke zaken, zal zeker ook aan onzen ar- 
beid, veel onvolmaakts verknócht zijn. Aangenaam 
echter zal het'ons zijn, de fouten, aan welke wij 
ons fchuldig gemaakt hebben, te leeren kennen, zul- 
lende wij de aanwijzing derzelve met die onpartij- 
digheid ontvangen „welk „ naar ons: indien, eert der 
hoofdtrèkken yvan. de Redactie vens Tijd/chrifts- behoort 
te zijn. Op. de. verdere. medewerking onzer. Land» 
genooten vertrouwende, en “dat wij-dit-magen doen; 
teert ons dedagelijkfche ondervinding „eindigen wij dit 
kort. Voorberigt „met het verzoek „aan hen ‚„dieons 
met „hunnie “bijdragen willen vereeren;:van-voortaan 
dezelve „ “het zij aan onze onderfcheidèene vadresfen; 
het. zij aan. onze tegenwoordige Uitgevers de Erven 
H. GaRTMAN-vrachtvrij te willen doen toekomen > 


De Repacrik: v- 


BIJDRAGEN 


NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN: 


over, HET GEBRUIK vn DEN STOOM BĲ HET 
KUIPEN DER VATEN 3 


Door F. ELN Kuiper te Nijmegen. 


Medegedeeld door C. M. VAN DIJK » Apotheker — 
te Utrecht. 


L het. afgeloopen- jaar vervoegde zich de kuiper 
HAGEMAN bij mij, en deelde mij zijne nieuwe wijze 
_ van kuipen door ftoom. mede, waarbij hij mij tevens 
opgaf de belangrijke voordeelen , die deze bewerking 
boven de oude vooruit had, vooral met betrekking 
tot de vaten en het bewaren van verfchillende, vloei- 
ftoffen in dezelve. Offchoon ik weinig of geene ken- 
nis van zijn beroep had, kwam mij zijne vinding be- 
langrijk genoeg voor , om aan het publiek medegedeeld 
te worden. Alzoo de man nimmer iets voor het pu- 
bliek gefchreven had, was hem mijn aanbod, omt 
dit, als uit zijn’ naam te doen , zeer welkom ; ik ver- 
zocht hem dus mij zijne wijze van werken , vergezeld 
van zijne aanmerkingen ; fchriftelijk mede te deelen. 
De man voldeed hieraan » Op zijne wijze „en hetgeen ik 
den lezer nu zal voordragen, is, offchoon in ecn’ 
anderen vorm , oorfpronkelijk van hem zelven. 
„Een ieder weet, dat de kuipers, ten einde de dui- 
BIJDRAGEN , D, ÏIL sr, 1. A geyl 


€ BT 


gen buigzaam te maken en vast in elkander te wer= 
ken, zich van vuur bedienen, en te dien einde eener 
zekere hoeveelheid krullen of fpaanders, tusfchen ijze- 
ren ftaven. gelegd en in het midden van het vat ge- 
plaatst, verbranden. Door dit branden nu, ontf{taan 
meest altijd blaren in het hout, en het vat wordt 
hier en daar verkoold. Ten einde het daarvan te be- 
vrijden, moet de kuiper het vat met de ronde fchaaf 
goed beloopen, of wel het vuur zoo befturen, dat 
de blaren.knappen , breken; dit Jaatfte„ echter„-gebeurt 
zelden , naardien dit werk meestal aan leerlingen wordt 
overgelaten, die het nadeel dezer blaren niet kennen. 
De eerfte bewerking, met de ronde fchaaf namelijk , 


is daarom in alle gevallen het noodzakelijkfte : -hier= 


door echter , verliest het hout veel van deszelfs dikte, 
en diensvo!gens het vat veel van deszelfs waarde, 
zoo zelfs, dat fommige biervaten, na driemaal brou- 
wens, in den buik verfleten zijn. Offchoon het 
hieruit reeds duidelijk is, dat deze wijze van werken 
voor de vaten zeer fchadelijk is, en de kuiper niet 
altijd meester is dit voor te komen; zoo blijkt het 
ondoelmatige en nadeelige, om: bij het kuipen vuur 
te gebruiken „nog meer uit de verfchijnfelen „ die men 
ontwaart , wanneer men verfchitlende vloeiftoffen in 
zoodanige vaten korter of langer tijd bewaart. Zoo, 
bij voorbeeld, zal men een kennelijk onderfcheid 
ontwaren tusfchen verfchillende vaten bier, al is het 
dat dezelve van éen en hetzelfde brouwfel zijn ; want , 
terwijl het eene vat zuiver blijft, hoe lang het ook 
blijft liggen, zal het andere eenen vuilen wrangen 
fmaak aannemen, of ook wel ftinken. De reden 
hiervan is, volgens de ondervinding van HAGEMAN, 

al- 


(3 } 

alleen in de blaren gelegen, die niet Zorgvuldig” ge- 
noeg zijn of konden weggenomen wôrden ; en’ waarin 
zich de moer van het bier verzamêlt, en zoo “vast 
zet, dâtzij bij het fchoonmaken der vaten“ niet kan 
worden weggenomen, althans niet op’ de gewone 
wijze met den bezem; men kan, ja, den bodem uit- 
flaan, maar alsdan kan het vân dit vuil nog niet ant 
ders worden gezuiverd, dam met de ronde fchaäf „en 
loopt dit alzoo weder ten nadeele van het vat uit. 

Om deze ongemakken zoö- veel mogelijk vóor té 
komen , kwam HAGEMAN op de gedachten , om vuuf 
door ftoom te doen vervângen. Hij beloofde zich 
van deze bewerking een’ goeden uitflag, naardien hij 
wist, dat men zich hier en- daar in Frankrijk van heet 
water bediende, om de duigen buigzaam te maken: 
Het werktuig, dat hij voor ‘zijne ftoombewerking ver: 
vaardigde, ís, zoo als de ere aanduidt , zeer een= 
en: 


Al ae 
| | 
Te 


(F4) 


A is een ketel, die tot op:de helft met water ge 
vuld en. vooreen gedeelte in een gemetfeld fornuis 
G geplaatst. is ;- het, water. wordt met-afval ‚ krullen, 
fpaanders-enz. aan de kook gebragt, waartoe men een 
derde minder brandftof. noodig heeft, dan op de, ge- 
wone -manier.- Bis eene pijp , die den ftoom in een 
groot gekuipt vat C voert. In dit vat worden de va- 
ten geplaatst, die men. kuipen wils een dekfel, met 
een’ ijzeren rand omgeven 4 fluit.de opening vrij digt 5 
het te.kuipen. vat F_ftaat op een? driepoot „ hetgeen 
noodzakelijk is-, naardien hetzelve anders in het water 
zoude taan’, dat zich door verdikking van den ftoom op 
„den bodem verzamelt. Dit water kan door middel van 
eene kraan -worden.afgetapt. Aan de andere zijde van 
den ketel ziet men de pijp D, die in het vat E., 
met water gevuld, uitkomt, en dient, om het ver- 
dampte water, weder- aan te vullen, Wanneer , name- 
lijk, de bewerking afgeloopen; het vuur -uitge- 
doofd, en de kraan a gefloten is, zal het vocht uit 
het vat E opklimmen, naarmate het water in den 
ketel verkoelt , en dezen eindelijk tot op de bepaalde 
hoogte vullen , wanneer dezelve geheel koud gewor- 
den is. 

Deze toeftel , hoogst eenvoudig „ beantwoordt volko- 
men aan deszelfs oogmerk, en HAGEMAN bedient er 
zich niet alleen met voordeel van, maar levert ook 
aan eene der brouwerijen in Nijmegen geene andcre 
biervaten, dan die op deze wijze gekuipt zijn. 

Na het geen hierboven gezegd is, omtrent het na- 
deel van de gewone wijze van kuipen, zal men de 
voordeelen der ftoombewerking in deze gemakkelijk 


kunnen opmaken. 
Voor- 


(5) 

Vooreerst , toch, behoudt het vaatwerk zijne oor- 
fpronkelijke dikte en kan langer duren. 

Ten tweede , loopt men geen heteminfte gevaar , dat 
hetzelve blaren zal trekken, en bederf in de vloei- 
ftoflen te weeg brengen. Wo 

„Volgens proefnemingen van HAGEMAN „ ‘zoùde het 
water daarin zeer goed blijven, en meent hij, dat 
het voor watervaten op zeefchepen zeer dienftig zoude 
zijn. Daar men zich echter tegenwoordig met goed 
gevolg van ijzeren, waterkisten bedient, fchijnt het 
gebruik van geftoomd vaatwerk onnoodig. 

Ten derde, worden de duigen zoo buigzaam en 
moeijig, dat zij zonder moeite in elkander kunnen 
gedreven worden , en zetten zich daarbij zoo rond 
naar de banden, dat men aan de binnehfte en buiten- 
fte oppervlakte geene platte plaats onsdekken kan. 

Ten vierde, is de ftoombewerking in deze ook 
zeer gefchikt, om een groot gedeelte van den zooge- 
naamden eik of eek uit het hout te trekken , waardoor 
een nadere uitkoking onnoodig wordt... Uit deze 
voordeelen zouden wij, dunkt. mij, met HAGEMAN 
kunnen -befluiten ‚dat het gebruik van {toom bij het 
kuipen der vaten „ voordeeliger en doelmatiger is, dan 
het aanwenden van vuur, en dat de door ftoom ge- 
_ kuipte vaten niet alleen te‘verkiezen zijn, ter bewa- 
‘ring van verfchillende vloeiftoffen „maar ook ter verzen- 
ding van fommige zelfftandigheden naar Oost en West. 
Om over de waarde vande hierop gegevene bewer- 
king beter te kunnen: oordeelen , heb ik mij een vat 
op. deze: nieuwe wijze doen vervaardigen, Nimmer, 
dit moet ik bekennen „ heb ik iets fchooners van 
dien aard gezien; het vat was” zoo blank als men 
verlangen kan, de duigen zoo glad en zoo vast in 

Ag vere 


(6 4 


elkander gewerkt, dat ik ‚alleen aan de letters , die 
aan den onderkant van de:duigen ingedrukt waren; 
deze laatfte kon onderfcheiden, 

Meer over deze bewerking te: zeggen is onnoodig, 
dezelve is eenvoudig „ en door iederen kuiper gemakke- 
lijk te begrijpen. Aangenaam is het mij in de gele- 
genheid te zijn , een bekwaam en nijver handwerksman 
deze drenst te kunnen bewijzen, Mogt HAGEMAN 
zich hierdoor aangemoedigd winden voort “te ‘gaan in 
de verbetering en volmaking van zijn noodzakelijk 
beroep, en mogt het eene aanfporing zijn voor vele 
handwerkslieden ‚om hun bedrijf mèt oordeel uît te 
oefenen, en een nuttig gebruik te maken van. uitvin= 
dingen en ontdekkingen , waarin onze eeuw zoo rijk is. 
NASCHRIFT OP DE BESCHRIJVING VAN DEN TOE- 

STEL , OM MET STOOM TE KUIPEN. | 


Door G. MOLL. 


Mee bijzonder welgevallen heb ik de welgeflaagde 
poging van den Nijmeegfchen kuiper HAGEMAN, om 
ftoom tot het buigen van duigen te gebruiken, vers 
nomen. Te Glasgow fchijnt de {toom tot het kuipen 
gebruikt te worden 3 of echter de duigen door ftoom „ 
of op eene andere wijze gebogen worden, blijkt niet 
uit de zeer oppervlakkige befchrijving, die mij hier- 
van bekend is, Daarenboven meen ik ook, dat het 
hout, tot den, fcheepsbouw „ op Engelfche werven , 
mogelijk ook op de onze „ door’ beftooming buigzaam 
gemaakt wordt. Het is duidelijk; dat-de toeftel van 
HAGEMAN voor groote verbetering vatbaar is , vooral ; 
wanneer men deze inrigting in ’t groot wilde invoe- 

3 ren, 


Cr 3 


ren. De floomketel-zoude , mijnsinziens; omtrent 
dezelfde gedaante, als die van eene ftoommachine 
moeten hebben, ten einde brandftof te fparen. Men 
zoude dan ook den ftoom tot wat hooger drukking, 
bij voorbeeld tot 5 pond op den vierkanten duim kun- 
nen gebruiken „en het zoude ook niet moeielijk zijn, 
om het vêrdikte water uit het groote vat, waarin 
de ton, die men kuipen wil, geplaatst is, tot voe- 
ding naar den ketel te leiden. Wanneer HAGEMAN 
eens in de gelegenheid is, om eene ftoommachine te 
befchouwen , zullen hem deze en vele andere verbe- 
teringen van zelf in *t oog vallen- Zij zullen zoo 
wel dienen om de beftooming fpoediger en gemakkelij- 
ker te doen plaats hebben, als om brandftof te fparen. 

Bij de veelal billijke klagten, over het gebrek aan 
nijverheid bij onze handwerkslieden, ontwaart men 
met groot genoegen zulk eene nuttige, en zoo ik 
vertrouw „ voordeelige verbetering eener nutte kunst, 
door een’ kuiper daargefteld. De kunst van kuipen, 
hoewel oud, is zeer vernuftig; indien dezelve niet 
bekend was, zoude de grootfte werktuigkundige mis- 
fchien verlegen ftaan, wanneer hem het volgende 
voorftel werd opgegeven: „Uit losfe ftukken hout, 
alleen door dezelve naast elkander te tellen , en door 
drukking te verenigen, zonder nagel of fpijker, een 
hol ligchaam te vervaardigen, niet alleen volkomen 
waterdigt , maar gefchikt om wederftand te bieden 
aan de perfing van gistende vloeiftoffen.” In de op- 
losfing van dit voorftel, b@ftaat het bedrijf van den 
kuiper. (*) 
Over 

CC) Zie Mm. de Acad. d. Sc. 1763. pe 140. 

A4 


C 8 
DONS OD ee rit Gj 


OVER DE SNELHEID VAN PAARDEN, EN IN °T Bij 
ZONDER OVER DIE ONZER HARDDRAVERS. 


Door. G. MOLL. 


Van alle tijden heeft men fchier bij alle volken, die 
het paard wisten te temmen, behagen gefchept in de 
meerdere of mindere fnelheid, waarmede deze uit- 
muntende dieren, in een’ gegevenen tijd eene gegeven 
ruimte, nu eens met, dan eens zonder ruiter „ veeltijds 
voor den wagen doorliepen. Van alle deze fpelen der 
oudheid , waarvan ons HOMERUS €N VIRGILIUS zulke 
fchoone befchrijvingen hebben gegeven , hebben de wed- 
loopen met paarden zich bijna alleen ftaande gehouden. 

Bij de Noord-Nederlanders en bij de Engelfchen 
is het wedrennen, tot op den huidigen dag in zwang 
gebleven , en hoewel onze harddraverijen op verre 
na niet bij de wedloopen der Engelfchen te vergelij 
ken zijn, en deze lief bebberij zeker ook federt vele 
jaren merkelijk is verminderd, blijft echter dit over- 
oud gebruik nog vooral in MZolland, Vriesland en 
Groningen aanhoudend in zwang. 

Toen er den ro Aprll 1827 hier te Utrecht eene 
harddraverij in de Maliebaan plaats had, kwam het 
mij niet onbelangrijk voor de fnelheid van de vlugfte 
dravers , die daar liepen, waar te nemen, en dezelve 
te vergelijken met het geen men van de fnelheid 
wist van andere paarden, zoo ‘wel binnen als buiten 
’s lands. 

De Hoogleeraar aan ’s Rijks veeartfenijfchool p. y. y. 
DE erpel. en ik, deden deze waarnemingen te za= 

men 


C 90) 


men „en „de leden der: Regering van Utrecht, aan 
wie het opzigt over den wedloop was opgedragen , 
hadden de goedheid ons hiertoe eene gefchikte gele- 
genheid te verleenen. E35 
„Debaan „door ons naauwkeurig- gemeten, werd 
bevonden lang te zijn » 1o2 Rijnlanáfche roeden, 

Nl ==" 1924 Rijnlandfche voeten, 

== 1261 Engelfche voeten. 

== 38408 «| a 

Deze ruimte. werd door : fommige paarden, met 
mam, door dat, hetwelk den prijs behaalde, en 
hetwelk „ geloof ik , de Morra genaamd werd , in" 34” 
doorloopen. Dierhalve liepen deze harddravers met 
eene fhelheid van 

36 Rijnlandfche 
37 Engelfche 
Dit is zekerlijk, voor paarden, die draven, al vrij 
fnel; doch men moet in aanmerking nemen, dat de 
baan korter is, dan de meeste andere renperken. Men 
mag zekerlijk twijfelen of deze paarden eene langere 
‚ baan, met dezelfde {nelheid zouden doorloopen heb- 
ben, bij voorbeeld : krak 

204 Rijnlandfche in 68° of 
306 Rijnlandfche roeden in roo? 

Men heeft toch bij langer wedloopen opgemerkt, 
dat vele paarden in de laatfte helft beginnen te ver- 
flaauwen , en de grootfte fnelheid flechts korten tijd 
kunnen volhouden. Berrnev (*) verhaalt ons ook, 
dat doorgaans de ridden op 150 roeden genomen wor- 

den, 


voeren of 11%, 3 in eene fekunde. 


_(*) Natuurl, Historie van Holland ‚ T. IV. pag. 268. 
A8 


( ro) 


den, terwijl dezelve hier flechts even meer dan zoo 
roeden bedroegen. | 

De beroemfte Hollandfche harddravers „ waarvan ik 
melding vindt gemaakt, waren de bekende Male 
Jan, wiens afbeelding in plaat is gebragt, en een 
ander , waarvan BERKHEY fpreekt „en dien hij den ruin 
van de Hoogelind noemt. (*) Men:zegt, dat deze 
paarden 40 voeten ‚ waarfchijnlijk rijnlandfche , in de 
fekunde afliepen. Dit is zeker vrij wat meer dan 
onze Utrechtfche. dravers ; Malle Jan zoude, volgens 
deze rekening’, de roa roeden in. 30’,6. hebben afge- 
legd. Elders (*) vind ik opgeteekend , dat dravers te 
Leeuwarden flechts 295 voet Rijnlandsch., of 9,2 of 
30,2 Engelfche voeten, in eene'fekunde „doorliepen. 

Het fnelfte, hetwelk ik van Engelfche dravers heb 
gehoord, is van 16 Engelfche mijlen in het-uur, 
en ik geloof „ dat men dit veilig als het uiterfte mag 
flellen. Doch 16 mijlen ‚in het uur komt overeen 
met 23,47: Engelfche voeten, in de fekunde „ terwijl 
onze dravers 37 Engelfche voeten in denzelfden tijd 
afleggen. Zoo vind ik een’ wedloop van twee Engcl- 
fche. dravers opgeteekend, waarvan de fnelfte in 36% 
“minuten ro Engelfche mijlen aflegde, dat is eene (nel- 
heid van 7,3 of 94,1 Engelfche voeten in de fe- 
kunde had. Doch de rid was hier vrij wat grooter , 
of 160go meters of 2 uren 55/ gaans ; terwijl dezelve 
hier te Utrecht maar 384 m. bedroeg. Indien onze 
harddravers , met de fnelheid „ die zij hier vertoonden, 
een uur konden voortgaan, zouden zij eene ruimte 

van 
(*) Berkuey, ibid, pag. 279. 
(4) Pasteur, Natuurlijke Historie, Te I. p. 225. 


nnn ann edn A enn end 


Can U 


van: meer “dan 95 Engelfche mijlen in dien tijd afs 
leggen, iets, hetwelk ik niet aninoEs dat immer 
gedaan zij. 

Ik heb- vergeefs in:de boeken, re mij ten dienfte 
ftaan „eenig nieuw en om{tandig berigt, aangaande 
de “fnelheid der Engelfche renpaarden gezocht, Al 
wat ik er van kon opfporen „was letterlijk nage- 
fchreven van een verflag dienaangaande door MATY 3 
fecretaris van de Koninklijke Maatfchappij te Londen, 
aan LACONDAMINE gegeven. (*) De heer BLUMENBACH 
ende fchrijvers van de Eneyclopedia Brittannica, 
op het woord Race „ die toch nieuwere berigten hadden 
kunnen bekomen, hebben dit berigt van maTy kort- 
weg overgenomen. «Te Newmarket , zegt dit ver- 
háal, zijn twee banen, de eene, the Jong courfe, is 
regtlijnig , de andere, #he round courfe, loopt rond. 
De long courfe is lang 4 mijlen en 380 yards; 
dat is 29260 Engelfche voeten — 6784 meters, of 
een uur 13’ gaans. De ronde baan bevat 6640 yards 
== 1992o Engelfche voeten == 6075 meters. Ge= 
woonlijk doorloopen de paarden de lange baan in 


-z!5o" en de korte in 7’ (of de fhelheid in de lange 


baan is 47,3 Engelfche voeten —= 14,4 in 1’ en in 
de korte baan 47,4 Engelfche voeten of omtrent 14 =,6 
in 1°. Maar Childers , een der fnelst) loopende paar« 
den: der wier eeuw, befteedde 7730’ voor de 
lange, en 640’ voor de korte baan, dat is, hij had 
eene fnelheid van 49;47 voeten in de fekunde, in de 
lange en 49,8 voeten in de korte baan. Dit verfchil 

van 


CO) Mein, de Acad, des Sca1754, Ps 3M4n 


Cm} 


van de fnelheid van ChAilders in de lange regtlijnige, 
ende kortere ronde baan, doet dadelijk reeds zien , 
dat paarden met de uiterfte fnelheid niet lang kunnen 
loopen , en dat hèt dierhalve niet te denken is, dat 
onze harddravers hunne fnelheid van 36 Rijnlandfche „ 
37 Eungelfclie voeten of 11 @, zin de fekunde larig zou- 
den hebben:kunnen volhouden; Het fehijnt dat deze 
Childers voor eenen korten tijd nog veel fneller heeft 
kunnen loopen ; hij legde dan tot 822 Engelfche voeten 
ini” af, dat is veel meer dan eens zoo fnel als onze 
harddravers. Een ander Engelsch renpaard , the Ster« 
ling , hield men nog voor voortreffelijker ; het door- 
kep flechts 46% Engelfche voeten in 1”, doch het 
werd, zegt men, nooit moede , overliep zich nim- 
mer „ bleef zich altoos gelijk „en had, in ’t geheel , 
nooit deszelfs wedergade gehad, « Van de tegenwoor- 
dige Engelfche renpaarden , en van die genen, welke 
voor eenige jaren, ik had bijna gezegd, gebloeid 
hebben , vind ik geene fnelheid opgegeven 3 zulke be= 
roemde paarden waren ZEclipf/e, en de twee mededin- 
gers Diamond en Hambletonian, beiden meermalen 
in plaat gebragt, en waarvan:het geflacht thans nog 
den roem hunner vaderen ophoudt. 

Te Rome houdt men, gedurende het karnaval; 
paardenwedloopen. Deze paarden-dragen geen’ ruiters 
en dus vervalt het voordeel „ hetwelk van de kunst 5 
behendigheid en moed des rijders af hangt. Behalve 
door hunne eigene eerzucht „worden. deze paarden 
van den Romeinfchen Cor/o, aangeprikkeld door bol- 
len met ftekels voorzien , die hen over den rug aan 
cene koord tegen de zijden hangen. Zij loopen op 
den ren, en de rid is van 865 terfes of 1686 meters 

= 447 


C 1310 

447. Rijnlandfche, roeden; «> 
zso4r Engelfche mijk C*). 
55528 Engelfche voeten. … 
{EA CONDAMINE zag dezen rid door Barbarijfche paar- 
dên’ of Barbes in à/81” doorloopen (**); of 11 2,96 
de 38 voetén Rijnlandsch. 
39 voeten Engelsch in de fekunde. 


IL 


_ Dus rennendeze Romeinfche paarden veel minder 
fnel_dan- de Engelche, doch wederom fneller dan de 
Morra draafde, doch Malle Jan en de ruin van de 
„Hoogelind draafden weder fneller, dan die in den 
Corfo renden, Daarentegen is deze Cor/o. tusfchen 
de vier en vijfmalen grooter dan de ridden bij onze 
harddravertjen, 

De Vriefche …fchaatferijders overtreffen nog de 
Morra in fnelheid, Ik vind aangeteekend, dat in 
een’ wedloop. op fchaatfen in Vriesland, de baan var 
175 meters of 557 Rijnlandfche voeten, in 215” werd 
afgelegd , dat is, met eene fnelheid van bijna 11,7 
of 37 Rijnlandfche voeten in 1’ Bij eene ‚andere 
wedloop op fchaatfen te Leeuwarden, door een’ man 
en eene vrouw te gelijk „werd de baan van Go Rijn- 
landfche roeden of 926 in 26’ afgelegd , dat is, bijna 
28 Rijnlandfche voeten, of 8, 69 in Hij 

Het rendier is beroemd wegens deszelfs fnelheid 
niet alleen, maar ook wegens den tijd, welken het 


deze fnelheid kan uithouden. 
He 


jo Engelfche ffatute miles van 5280 Engelfche voeten, 
of omtrent 1609 m. 
PE Mém, de "Acad. des Sciences 1757. P. 394. 


CM J 


Het grootfte voorbeeld wan fpoed door een dezer dies 
ren , waarvan men zegt, dat de afbeelding in het pa- 
leis van Drottingholm bewaard wordt „wordt opge= 
geven te zijn 124 Zweedfche of. bijna 800. Engelfche 
mijlen. (*) in 48-uren‚s of 36,6, mijl in het uur, 
pleisteren er onder. begrepen, dat is 24,3 Engel- 
fche voet, of 7m,4 in 1”. Het dier ftortte echter 
bij de aankomst dood neder. (4) Preter verhaalt „ 
dat hij in Lapland een’ wedloop met Rendieren heeft 
bijgewoond , waarin het fnelfte'dier in 3’ een’ afftand 
van 3089 Engelfche voeten 8,5 duim doorliep , dat is 
25,74 Eng. voeten in 1’. 

Het blijkt dus, dat onze fchaatfenrijders en hard- 
dravers, de fnelheid van het Rendier op eenen korten 
weg overtreffen; doch zeker wordt er geen paard 
gevonden „ hetwelk ín ftaat zoude zijn, om 800 En« 
gelfche mijlen , dat is, 222 uren gaans in twee etmalen 
afte leggen , dit is een fpoed , die onbegrijpelijk is, en 
waaraan ik moeïte heb onbepaald geloof te hechten. 

Wij kunnen met dit alles de gewone fnelhéid, 
waarmede een niet beladen mensch op een’ waterpas- 
fen weg, gaat vergelijken. Onze Nederländfche uren: 
gaans, volgens welke de afftanden der fteden op den 
officiëlen afftandswijzer opgegeven zijn, zijn van 2o 
op eenen graad, hetgeen op 5555 556 of 5556 
of op 14745 Rijnlandfche voeten uitkomt, De heer 
AENEAE heeft, meen ik, zulk eene bepaling bij het 
Gouvernement in der tijd doen aannemen , en dezelve 

is 

(*) Broorr, on the Rendier in the Edinburg new phil. 
journ. June 1827. Pp 36. 

(}) 3oo Engelfche mijten = 1987z2oor, 

“== 231 uren gaans, 


C 25 


is fedèért onveranderd’ gebleven. “Volgens deze bepa: 
ling-geeft het uur gaans , eene fnelheid van 4,9 Rän. 
Jandfche „of 5 o6 Engelfche of 4, 7 Franfche- voeten 


of I”54 in 17, 


‘Hèt zoude mij echter toefchijnen „ dat dit uur. wat 
te groot is genomen, en dat men moeite zoude heb» 
ben om, gedurende eenen eenigzins langen tijd, die 
uren , uur op uur, te gâan. De uren in Owitschland en 
Zwitferland zijn veel kleiner, en bedragen flechts 4444”. 

Meer naauwkeurig en gemakkelijker tevens in de 
berekening zoude het geweest zijn, indien men; zoo 
als de Heer. vAN sWINDEN voorftelde, het uur op 
5 kilometers had gefteld , dat is, op 1327 Rijntand- 
fche roeden , dat is, 4,45 Rijnl. voeten of 1,39 of 
4, 25 Franfche voeten in 1”, Voorheen plagt men ook 
het uur gaans op 1500 rijnlandfche roeden of 5651 
te flellen, hetgeen eene felheid gaf van 5 rijnland- 
fche voeten of 1,”57 in 17, 

De Heer vAN SWINDEN plagt te verhalen. hoe hij 
in Parijs een? fnellooper 24 voeten ik weet niet of 
het Rijnlandfche of Franfche waren.) in 1” zag afleg- 
gen; dit komt uit op 7asd 

Eindelijk, de kameel reist, volgens RENNEL, in 
de Arabifehe woestijnen doorgaans met eene fnelheid 
van ef Engelfche mijl in het uur, dat “is omtrent 
3,7 Engelfche voeten, of re,r in de fekunde. 

Ik hoop, dat degenen , die in het vervolg met het 
toezigt over toekomstige barddraverijen hier te Utrecht 
zullen belast worden, mij ook weder gelegenheid 
zullen geven, om nadere waarnemingen, aangaande 
de fnelheid onzer paarden, in vergelijking van an- 
dere, te doen. In de 7 ‘afd, welke hierbij is ge- 

voegd 


( 


16 


voegd ‚heeft men de fnelheden van verfchillendé die- 
ren „ voor „zoo verre mij, die. bekend waren, onder 
één oogpunt en in verfchillende maten; vereenigd. 


TAFEL van de fnelheden van een 
"yoornamelijk van paarden. 


ige ‘werfchilende. dierc 3 


DIEREN; 


TCT 
De Morra, 
een harddrd- 
ver, Utrecht 
1827. 

De 
harddravers 
Malle Jan, 
en de ruin 

van de 
Hoogelind. 


Vriefclie 
dravers te 
Leeuwarden. 
tart 
Engeliche 

dravers. , 


Engelfche 
renpaarden. te 
Newmarket. 


“ Childers. 
> 


Ed 


Sterling. 


Te Rome in 
“den Corfo. 
mvm 

Schaatfenrij= 

ders in 

Vriesland. 
Andere fchaat- 

fenrijders. 


Hardlooper 


te Parijs. 
Ee 


Rendiere 
Rendicr. 


Kamecl. 


Snelheid in ééne fekunde., 


Meters 


1153 


ep: 


Rijnl, | Eng. 
voeten | Voeteri 


36 | 37 

49 41,2 
Heerma mm 

295 | 30,2 
22,75 23,47 
45--f 4713 
47575 | 4714 
48 [40,47 

48,35 |49: 8 

80,16 | 825 

4535 | 46% 

38 39 
37,1 | 39539 
28 58, 5 
24 | 24,7 
23,5 | 243 
25:74 

35 327 


Fr, 


voeten f ín meters, 


34173 


26,75 


23,16 


22,75 


3,34 


Lengte 
der baan 


rats / 


384,3 ' 


175 


226 


onbekend. 
1267200 


B mideentennsthan 


[Jr dé long course, 


AANMERKINGEN. 


| 


Volgens pasteur. 


In de long eourse. 


In de round course. 


| 


Ande round course. 
Deze snelheid kon 
slechts kort worden '< 

volgehouden. 


Werd, zegt men, nooit 
moede 


Rennen zonder ruiter. 


Stierf na de reis. 


ne een 
Reizende in de woes- 
tijn, volgens RENNEL, 


Cr) 


( 


ee 
Over SCHEIKUNDIGE NOMENCLATUUR. 
Door Ge Js MULDER, 


U: hoofde van het verfchil der voorwerpen „ heeft 
men namen noodig, om aan anderen mede te kunnen. 
deelen , welke van dezelve wij bedoelen. — Deze 
namen worden nu uit de taal, waarin wij fpreken, 
genomen, zoo zij hierin voorhanden zijns anders 
buiten dezelve, en van daar, waar de meesten ge- 
makkelijk de afleiding wan den naam zullen kunnen 
vinden. Is men in het kiezen dezer namen nu niet 
aan zekere regelen gebonden, zoo neemt men ze het 
best van in het oog loopende en merkwaardige eigen- 
fehappen der voorwerpen, Want iedereen, die den 
paam weet, zal hierdoor min of meer het voorwerp 
leeren kennen, en hij, die het voorwerp kent , zal 
gemakkelijker den naam onthouden, en fomtijds zelf 
kunnen opmaken, 

‚Niet altijd heeft men echter zoo over het geven 
van namen aan voorwerpen kunnen denken. Voor= 
dat er vele voorwerpen; die met elkander verwant 
zijn, bekend waren, voordat er eene zekere eenheid 
in de rangfchikking en kennis dezer voorwerpen was 
voorafgegaan, kon men ook geene algemeene regels 
in acht nemen in het geven van namen, omdat er 
hiertoe geene aanleiding was. Doch na de daarftel- 
ling van deze eenheid moest eene goede nomencla« 
tuur, de zuster der. befchrijving en uitbreiding der 
kennis van de voorwerpen zelve zijn, en wij zien 
ook hiervan in alle „wetenfchappen de doorflaandfte 
< BIJDRAGEN ; D. III, s. r. B blij 


CB 


blijken. = Het is welligt het kenmerk van den ftaat 
der wetenfchap. Want, naarmate „er meer orde en 
eenheid in de wetenfchap heerscht, naar die mate zijn 
de namen der voorwerpen, of onderwerpen natuurlijker, 
meer met derzelver aard overeenkomftig en dus beter, 
In de fcheikunde van vroegere jaren, die geens- 
zins den naam eener wetenfchap verdiende , waren de 
namen als uit de lucht gegrepen. Willekeur en wan- 
orde was het kenmerk der nomenclatuur , zoo wel als 
van de geheele wetenfchap. Doch was er geene wan- 
orde voorafgegaan, zoo kon er nooit orde volgen. 
Men kende de ligchamen toen niet, zoo als er waar- 
fchijnlijkheid voor derzelver beftaan was, maar men 
kende ze, zoo als men ze kende , dat is, zoo als een 
of ander ze wilde bekend maken. Hoe zou men ook 
voor al hetgeen de natuur oplevert, en dat aan fchei- 
kundig onderzoek kan onderworpen zijn, goede na- 
men hebben“kunnen geven, daar men vier grondftof- 
fen , door eeuwen ‘heen, had aangenomen, en uit de- 
ze alle andere ligchamen deed ontftaan en beftaan. 
De nameft van zout, zuur, aârde , metaal, die na- 
derhand veel “omvattend werden, waren toen van be= 
perkte beteekenis. Men kende toen niet hetgeen ook 
hierdoor moest uitgedrukt kunnen worden. — De na- 
men plumbum, ferrum , Sulphur ent. waren van 
de oudheid ontleend, die geenie de minste kennis dee 
zer ligchamen konde hebben. Intusfchen heeft de 
oudheid hier boven de reden gezegepraald, en men 
heeft deze namen behoudefi, Voor oude namen is 
ook veel meer voor, dan voor oude zaken. Deze 
laatften moeten op zich zelvén goed zijn, of de ond- 
heid geeft hier geenen voorrange 
De 


€ 19 ) 
» De enkelvoudige ligchamen , voor een’ gedeelte aan 
de Ouden, offchoon niet als zoodanig bekend, zijn 
dus met de eenmaal verkregene namen fteeds genoemd 
geworden, De nieuwe heeft men of willekeurig , of 
naar eene der hoofdeigenfchappen genoemd, Doch de 
zamengefltelde ligchamen, door de vorming en funde- 
ring der fcheikunde, eerst voor nog geen 5o jaren 
voorgevallen , konden hunne namen, vroeger ontvan- 
gen, geenszins behouden, omdat derzelver aanzien 
nù geheel en al was veranderd geworden. 
GUYToN-MoRvEAU was in 1780 de eerfte vormer 
eener goede nomenclatùur. Hij droeg hiervan een 
plan aan de Académie des Sciences voor, en BER= 
THOLLET , FOURCROY EN LAVOISIER , in commisfie 
gefteld, om met hem deze nomenclatuur te onder- 
zoeken , hebben , na veel moeite, bijna de hedendaag- 
fche als zoodanig, ten minste de hoofdtrekken van 
dezelve , gevestigd, en de wetenfchap zal niet ge- 
makkelijk deze kunnen ontberen. Grooter dienst is de 
fcheikunde en geene wetenfchap welligt ooit bewe. 
zen. Hierin is de nätuurlijke historie vooral ten ach= 
teren , die’ nog, met onbegrijpelijke moeijelijkheden 
worstelende, reden heeft het gebrek eener goede no- 
menclatuur zeer te betreuren. De verwarring in de 
fcheikunde hield eensklaps op , en de nomenclatuur ; 
voor al wat er toen bekend was, en voor bijna alles, 
wat er ooit bekend kan worden, gevormd, wees met 
den vinger aan , wat er was en welligt kon zijn. In 
welke wetenfchap is. de wederga der fcheikunde ín 
dit opzigt te vinden ? 
De enkelvoudige ligchameh, wier getal thans aan- 
merkelijk is aangegroeid, hebben fomtijdsniets , fom= 
Be tijds 


C zo ) 


tijds weinig beteekenende, fomtijds ook zeer oneigen« 
lijke en ondoelmatige namen. De mereurius, het 
plumbum enz. behooren tot de eerfte. Tot de tweede 
het azotum; tot de laatfte het oxygenium , hydro- 
genium enz. Vele latere namen, aan ook later 
ontdekte zelfftandigheden gegeven, drukken eene 
hoofdeigenfchap van het enkelvoudige ligchaam uit, 
en zijn dus te verkiezen boven de anderen. Hiertoe 
behooren het chlorium , iödium enz. 

Er beftaat een hoofdregel voor het geven van na- 
men aan nog te ontdekken enkelvoudige ligchamen, 
dien men niet mag over het hoofd zien, zij is deze: 
dat men geheel onbeteekenende namen moet nemen , 
indien men niet dezulke kan uitkiezen, die ons bij 
de befchouwing van het ligchaam duidelijk in het oog 
moeten vallen. De enkelvoudige ligchamen immers 
zijn niet zoo groot in getal, en voor dezen behoeft 
men dus in het zoeken naar namen niet zoo karig te 
zijn. — Kortheid is echter altijd een hoofdvereischte , 
even eens als gemakkelijkheid in het fpreken en fchrij- 
ven. Want dit enkelvoùdige ligchaam kan welligt 
met vele andere vereenigd worden, en dit onder ver- 
fchillende evenredigheden, en omdat de naam dan 
uit noodzakelijkheid lang kan worden, moet men 
hierin, zoo veel mogelijk, te hulp komen. Lange 
namen kosten tijd, die verlóren is. Wat zal men 
b. v. met de namen manganefium , antimontum te 
fchrijven meer tijd moeten verfpillen dan met plumz- 
bum, aurum? En welke reden beftaat er voor, om 
lange namen te bezigen 2 

In de natuurlijke historie heeft men de gewoonte 
de namen van dengenen , die eene foort het eerst- ge- 

von- 


Ca) 


vonden heeft, of die vele wetenfchappelijke verdiens- 
ten heeft, aan de voorwerpen te geven. Men meent 
hiermede deze groote mannen eene dienst te doen. 
— Het zij ons vergund hierop te zeggen, dat indien 
zij waarlijk groot zijn , hun door deze kleinigheid geene 
dienst kan bewezen worden, en wordt hun hier- 
door dienst gedaan, zij niet groot zijn, en dus niet 
als groot behoeven aangezien te worden. Het is ook 
waarlijk al weinig, als men een (tuk mineraal of 
eene planten- of dierfoort, zijnen naam ziet dragen : 
eenen naam, die toch met den perfoon niets gemeen 
heeft, maar hem bij erfenis is ten deel gevallen. 
Heeft men groote zaken, b. v. planeten ondekt, zoo 
beftaat er eenige uitzondering, om het ontzag ver- 
wekkende van hetgeen men heeft leeren kennen, en 
de moeite, die men aan deze ontdekkingen heeft ge- 
had, en de namen van HERSCHEL , PIAZZI, OLBERS en 
_ HARDING hoort men ook gaarne, aan planeten , die zij ons 
leerden kennen , door fommigen geven 3 door anderen 
worden echter deze ook wederom verworpen. Bovenge- 
melde opmerkingen zijn hierop niet toepasfelijk , en deze 
wijze verdient dus. navolging, indien de naam van 
den ontdekker aan hetgeen hij ontdekt heeft gege- 
ven wordt, en men geenen redelijken grond voor 
eenen anderen naam vinden kan. Daar dit echter 
met aardfche voorwerpen nooit het geval is, zoo 
durven wij, deze wijze van doen in de natuurlijke 

gefchiedenis , voor geheel ondoelmatig verklaren. 
Bovendien ziet men wel eens, en nog wel dik- 
wijls, de onderfcheiding der foorten veranderen; zoo- 
dat geleerde planten-namen ook wel eens fpoedig 
vervallen. Indien dit flechts eenmaal kon gebeuren, 
f Bg __moest 


(22 ) 


moest men voor altijd van deze gewoonte afgefchrike 
zijn. Het zou /potter kunnen” genoemd worden met 
deze namen, indien men het geven. van zulke namen, 
vereeren der perfonen noemt, 

Eindelijk, geeft men dezelve aan hem, die het 
eerst eene dier- of plantfoort vond, zoo zal dit toch 
wel niet veel beteekenen; want had Azj het mict,ges 
daan, zoo was er voorzeker iemand na hem geko= 
men , die dit werk zou ‘hebben: verrigt „ en het eerst 
iets vinden, beteekent dus weinig. — Men moet toch 
niet vragen, of men «ook iets heeft- gedaan, en wel 
iets „ hetwelk een ander nog niet deed; maar of men 
eenige dienst aan de wetenfchap heeft gedaan, die 
aanmerkelijk is} of. men niet gemakkelijk deze dienst 
van anderen zal kunnen «erlangen. Beoefenaars im- 
mers vinden de wetenfchappen. wel, maar niet altijd 
bijzondere, eenige, uitftekende beoefenaars. Deze 
alleen verdienen groote onderfcheiding. 

Gelukkig onthoudt de fcheikunde zich van deze gee 
woonte, Doch nu dezelve zoo aïgemeen wordt , is 
hier waarlijk veel vrees voor te hebben. Men ‘hui- 
vert op het denkbeeld, Steilen wij ons eens voor; 
dat men aat het antimonium den naam van BOUIL- 
LON-LA*GRANGE gaf, zoo zoude /ulphur auratum 
moeten genoemd worden: /ubahydrofulphas fulphuro= 
fus. protoxydi. Bouillon-la-Grangit ! Waarlijk , wij 
hebben al meer dan genoeg aan den naam /ub-hydros 
Sulphas fulphurofus protoxydi antimonti! Het zou 
ons leed doen, als wij de werdienften' van groote 
mannen niet wenschten op prijs te ftellen, zoo ver 
ons vermogen dit toelaat ; maar hiervoor zijn andere 
wegen, en welligt geene betere, dan te trachten, 

om 


Cas mp 


om hunne voetftappen te drukken; en dit met al ons 
vermogen te trachten. Hierdoor zullen hunne namen 
ons telkens voor den geest blijven, en niet flechts 
nu en dan eens door het hooren: noemen eener plant 
worden herinnerd. Dit is veel te weinig voor groote 
mannen. 

De heer BaLarRD heeft. ons onlangs nóg een goed 
voorbeeld gegeven voor het-door ltem gevonden Bro- 
mium ‚en geenen enkelen fcheikundigen is het, zoo ver 
wij weten, op de gedachte: gekomen ; “dit .Bromium 
Balardinum te noemen, -Men- fchijnt-althans tot 
nog toein de fcheikunde hierop geen plan te hebben. 

Doch welke namen men. ook aan de enkelvoudige 
ligchamen geven moge: er beftaat nog een hoofde 
vereischte „waarvan ‚men ‚niet „mag. afwijken. Dit 
is, dat men eenheid hierin beôoge, dat men niet 
twee of meer namen voor dezelfde zelfftandigheid 
willekeurig. bezige, … Want, behalve dat dit het ge- 
heugen bezwaart, zoo blijven -mingeoefenden mee 
nigmaal onkundig van het geen zij hier of elders 
van eene, bij hen bekende zelfftandigheid vinden 
opgeteekend, indien men eenen anderen naam, dan 
dien zij kennen, voor deze zelfftandigheid ge« 
bruikt. Het geeft ook menigmaal aanleiding tot vers 
warring, die anders te vermijden is, De woorden 
mereurius en hydrargyrum ‚ antimonìium en flibium 
en anderen, behooren hiertoe, met nog vele anderen , 
uit welke, allen men eene goede. keuze moest doen, 
en de andere ongebruikt achterlaten. 

Dit dus in het algemeen over het geven van namen 
aan enkelvoudige, het zij bekende, het zij nog te 
ontdekken ligchamen. Wij moeten echter, voor dat 

B 4 wij 


C 24 ) 


wij over de zamengeftelde woorden fpreken , eerst 
nog het een en ander over deze enkelvoudige op- 
merken. 

Vooreerst heeft het gebruik gewild, dezen in het 
Latijn te noemen , althans Latijnfche uitgangen aan de- 
zelven te geven. De woorden echter zelve zijn voor 
velen van Griekfchen oorfprong. Dit geeft voorat den 
letterkundigen een’ onaangenaain gevoel, inzonderheid 
als zulk een Latijnsch-Grieksch woord nog bovendien 
verfranscht of verduitscht wordt. Wij Nedertanders 
zitten er intusfchen het ongelukkigfte mede. Wij 
kunnen dezelve moeijelijk eenen Nederduitfchen uite 
gang geven; en volgen dan mieestal maar de Fran- 
fchen. Het woord Oxyde, -bij voorbeeld, hetwelk 
van öfvs ({cherp) komt, moet beteekenen eene ver- 
binding van zuurftof met een metaal, of, zoo alsde 
beteekenis in latere jaren is vastgefteld: eene ver- 
eeniging van zuurftof met een ander enkelvoudig lig- 
chaam, in welke geene zuurftof genoeg. is, om een 
zuur te kunnen vormen. Intusfchen is noch ieder 
oxyde fcherp , noch de zuurftof , waaruit het gedeel- 
telijk wordt gevormd, fcherp, en dus is deze naam 
voor ‘deze zelfftandigheid zeer onjuist. Beteekent 
oxyde nu eene vereeniging van zuurftof met een 
ander. enkelvoudig ligchaam, hetwelk echter geene 
zure eigenfchappen heeft, bij voorbeeld, de oxyda 
azoti, zoo is er geene de minfte overeenkomst tus- 
fchen- den naam en deszelfs beteekenis; want deze 
verbindingen zijn verre van fcherp te zijn (*). 

Wat 
__(*) Dat THÉNARD ten onregte de oxyda die zelfftandighe- 
den noemt, die de roodgemaakte plantenkleuren weder. 


(sbs 


Wat nu den uitgang van het woord aangaat , deze 
is in het Latijn owydum, De Franfche fcheikundigen 
laten dit wm weg en plaatfen hiervoor eene e. Geen 
van beïden is zuiverz doch de eerfte meer gebruikelijk 
en overeenkomftig met de gewoonte „ om Griekfche 
namen te verbuigen. Het on der Grieken wordt im- 
mers door de Latijnen meermalen in wm veranderd, 
Het was dus voor ons verkieslijker het woord op um 
te laten uitgaan, te meer, daar het dan, wanneer 
het met andere woorden wordt zamengefteld, kan vers 
bogen worden, « ° „ 

Deze oxyda dan, die uit verfchillende hoeveelhe- 
den zuurftof kunnen gevormd worden , worden door 
de woorden proto, deuto, trito en. per onderfchei- 
den. Dit laatfte woord, hoewel voor het laatfte 
oxydum van eenig enkelvoudig ligchaam dikwerf ge- 
bruikt, is, omdat het te onbepaald is, minder goed 
te keuren ; want vooreerst ftaat het in geene verhous= 
ding met de vorige oxyda, met het protoe en deu» 
toxydum, bij voorbeeld; ten. tweede duidt het niet 
aan „de hoeveelfte verbinding van zuurftof het is, het- 
welk het woord #rito4ydum wel aanwijst. — Dit woord 
kunnen wij dus geheel misfen en is beter niet gebruikt. 

De zelfftandigheid , waarmede de zuurftof tot een 
oxydum vereenigd is, wordt in den. tweeden naamval 


56- 


blaauw maken (Tom. I, p. 27); is uit velen, en hiertoe 
allen, die niet metaalaardig zijn, te zien, Deze fout is het 
gevolg van den oneigenlijken naam, Het is dan ook te wen- 
fchen de metaaloxyden, die met zuren tot zouten kunnen 
vereenigd worden, van de anderen door eenen gefchikten 
gaam te onderfcheidep. 

Bs 


(: 26.3 


geplaatst. Zoo zegt men protonydum plumbi (pro- 
toxide de plomb) ; fomtijds doet men deze zelfftandig- 
heid ook wel in o/um eindigen „ bij voorbeeld , het 
carbonium , en men zegt oxydum carbonofum : beter 
echter oxydum carbonii, om niet den fchijn voor 
eerie andere foort van verbinding te geven, ten zij 
men algemeen. den uitgang op o/wm gebruikt, en men 
dus fchrijft protonydum plumbofum. 

Het woord acidum is , zoo wel wat den oorfprong 
van hetzelve aangaat, als wat ‘de toepasfing betreft 
ver van goed te zijn. Het ontleent zijn ont{taan van 
het uitwerkfel , hetwelk fommige ligchamen op onzen 
fmaak uitoefenen. Intusfchen zijn er vele ligchamen 
die dit kenmerk „ hetwelk altijd zeer gebrekkig is „ ge» 
heel misfen ; waarom het dan ook voor een’ niet fchei- 
kundigen vreemd moet luiden van zuren te hooren 
die niet zuur zijn. Vroeger noemde men een. zuur 
zoodanig een ligchaam „ hetwelk uit eene zekere ftof ; 
zuurflof genaamd „ en een ander beftond. Doch deze 
beteekenis is vervallen, omdat er zuren waren „ die 
geene zuurftof bevatten „ hoewel men echter tegenwoor= 
dig nog dezelve door fommige hiervoor ziet houden, Hiere 
door is tevens het woord radical verloren geraakt „ of 
behoorde het althans te zijn „, omdat men van de zuren 
niet bepalen kan „welke ftof de zuurmakende is; want 
in eene tweeledige verbinding zijn zij dit beiden, in 
eene drieledige alle drie enz. Tegenwoordig noemt 
men een zuur zoodanig een ligchaam „ hetwelk blaauwe 
planten-fappen rood maakt, en zich met zout — vate 
bare bafes tot zouten vereenigen kan. 

Men ziet uit deze bepaling van het woord zuur, 
hoe vele gebreken er nog in de fcheikundige nomenclas 

tuur 


DN nr 


Kar R 


tuur aanwezig zijn, hoe goed dezelve ook overigens 
wezen moge; want wij hebben nog: niet het woord 
bafis bepaald , en kunnen,dit zelfs niet doen , zonder 
het woord zuur te bezigen, » Deze gebreken zijn 
intusfchen niet weg te nemen. ten zij men eenmaal 
hoofd-eigenfchappen, en wel wezenlijke en niet alleen 
getieel betrekkelijke eigenfcbappen aande ligehamen ont- 
dekt waarvan men nog geene de minfte fporen vindt. 

De uitgangen der Larijnfche namen van zuren zijn 
waarlijk doelmatig, en er-is-dan. ook geen zuur , hets 
welk niet door de uitgangen ict „ ofwa, aticum en 
het, Griekfche woordje. 2ypa- kan ‘worden » uitgedrukt. 
De Franfche namen „ als ‘hiervan afkomftig , zijn: beter 
door. ons niet gebruikt, daar wij met hetzelfde gemak 
het oorfpronkelijke woord:kunnen bezigen. 

De namen der zuren nu „ worden eenvoudig. geno=: 
men van de ligchamen, ‘uit welke zij beftaan, bij 
voorbeeld weidum Aydroefelphurickm, uit Aydroge= 
nium em fulphur.. Intusfchen is er van het oude 
denkbeeld, dat de zuurftof het zuurmakend,beginfel 
was, nog veel in de nomenclatuur overgebleven, 
waartoe thans geene de minfte reden iss „Alle zuren, 
namelijk , die uit zuurftof en een vander ligchaam bee 
ftaan , worden eenvoudig acidum genaamd, “met bij- 
voeging van het woord, (uitgaande op eene der bo- 
ven opgegevene uitgangen), hetwelk het andere lig- 
chaam moet aanduiden:, bij voorbeeld, aeidum cara 
bonicum , phosphoricum enz. De zuren, waarin Ay= 
drogenium aanwezig is, noemt men AZydracida, en 
dit in tegenoverftelling van «de ‚zoo …evengenoemde , 
die zuurftof bevatten „ en enkel acida genoemd wor- 
den. Zoo lang-men nog niet aan het denkbeeld ge- 

woon 


G- 888 


woon was, dat er in een zuur ook Aydrogentum kon 
zijn, was dit nuttig, maar nu is dit overbodig, ja 
zelfs ondoelmatig. Want heeft men ook zulk eenen. 
naam, voor zuren, waarin ook koolftof en ftikftof 
is? De onderfcheiding der Aydracida is dus van geene 
waarde, 

Deze zuren, waarin ook Aydrogenium is, worden 
vooreerst acida genoemd , en met bijvoeging van het 
woord Aydra wordt hier tevens de andere zelfftandig- 
heid opgenoemd. Zoo zegt men acidum Aydrochlo= 
ricum, hydriödicum enz. Deze bijvoeging is, om 
verwarring. voor te komen , noodig; maar indien men 
goed wilde onderfcheiden , moesten de zuurftof. be- 
vattende zuren ook een woord tot bijvoeging: heb- 
ben, bij voorbeeld, omdat wij hiervoor nog geen 
ander hebben, oxy; zoodat men het acidum fulphu- 
ricum „ acidum oxy-fulphuricum zou kunnen noemen, 
wilde men eenheid hierin beoogen. De zuurftof , wij 
herhalen het, heeft geene eene reden om uitgezon- 
derd te worden, 

Deze woorden worden ook bij vele andere zuren 
gevoegd, bij voorbeeld phéhoro- filicieum enz. … In- 
tusfchen is er nog eene groote gaping in deze bena- 
ming van zuren. De meeste zuren uit het bewerk- 
tuigde rijk behooren hiertoe. De namen van dezen 
zijn meestal willekeurig, welke ook wel eens tot het 
belagchelijke overflaan, zoo als: e//agicum , van gal- 
licum omgekeerd : chyacicum „ van de eerfte letters der 
woorden, waaruit het is zamengefteld; c, Ay en a, 
carbonium „ hydrogenium en;azotum enz. Het is wel 
waar, het is moeijelijk „om voor deze groote menigte 
geheeì doelmatige namen te vinden; maar men had ze 

ten 


Ké } 


ten minfte ‘doelmatiger kunnen noemen, dan thans 
gefchiedt: bij voorbeeld a. tartaricum van den tar- 
tarus der ouden enz. Vooral ware het te wenfchen, 
in deze- namen ook iets van de zamenftelling te kun- 
nen vinden, waarvoor ‘men eenige teekens zou kun- 
nen gebruiken, die altijd het woord moesten verge- 
zellen : teekens , waarvoor de aanleiding in -die der ato- 
mistifche leer zou kunnen gevonden worden, en die 
ook in fcheikundige redenering ‘het geheele woord 
konden vervangen. 

… Deze teekens komen „ wel is waar, min bf. meer in 
ebr uik 5 doch zijn te weinig , en onder ons hoogst 
zeldzaam gebezigd, Intusfchen verdienen zij , om hunne 
eenvoudigheid, algemeen gebruikt te worden. Door 
hen ziet men in één oogopflag, hetgeen men anders 
_ eenige regels ziet beflaan. Zij worden ook zoo ge- 
makkelijk aangeleerd, als men wenfchen kan, en vere 
dienen geenen Eke: omdat zij iets van eene alge 
braïfche uitdrukking hebben. 

Uit deze oxyda en acida worden nu andere lig- 
chamen gevormd, die zouten , /alia of fales genoemd 
worden. Deze zouten worden zeer regelmatig ge- 
noemd, en dit is voorzeker het beste gedeelte der 
nomenclatuur. De zuren. op cum of aticum geven 
voor het- zout ass dieop o/um , ês ; terwijl het woord 
hypo, indien dit het zuur moet helpen uitdrukken , 
er tevens wordt bijgevoegd, Het oxydum, of in het 
algemeen „ de-zoutvatbare bafis wordt in den tweeden 
naamval geplaatst, en is het een ozydum „ het metaal 
hier tevens bij. Zoo heeft men /u/phas protoxydi 
ferri. Velen laten de naam van het oaydum menig- 
maal weg; doch men moest dit nimmer doen , ten zij 

het 


C 30 j 
het ‘metaal flechts één orydum had. Dit is haauw: 
keuriger. Men fchrijft ookwel proto-fulphas „ deuto- 
Sulphas enz., om den naam van het oxydum aan te 
geven doch dit is,om de onnaauwkeurigheid in deze 
benaming, te verwerpen. Men kan op deze wijze de 
zamenftelling van alle zouten uitdrukken. Wanneer 
er meer dan eene bafis aanwezig is, geeft men deze 
aan. In dit geval moest men die bafis, die in dé 
groot{te hoeveelheid-aanwezig was, altijd het eerst 
plaaten. 

Om de hoeveelheid: zuur „in een zout bevat, aan te 
duiden ; heeft men vele namen gebruikt; De ondoel- 
matigfte zijn voorzeker deze : /ub „ hewter en fuper, als 
fteunende alleen op vergelijking met elkander, zon- 
der iets wezenlijks en iets bepaalds aan te geven. 
Beter gebruikt men thans-de woorden bi, #7î enz: 
bij voorbeeld bi-/ulphas, die tevens de hoeveelheid 
van het zuur-leeren kennen , hetwelk in het zout is 
bevat. De hoeveelheid der ligchamen te kennen , dit 
is immers voor den fcheikundigen een hoofddoel, 
Somtijds gebruikt men tegenwoordig het woord zout 
ook wel voor verbindingen van oxydd met enkel- 
voudige ligchamen , bij voorbeeld , met het cAlorium ; 
doch daar deze benaming ondoelmatig is, is zij niet 
navolgenswaardig. _ Men heeft voor deze verbindin- 
gen wel geen ander algemeen woord, fmaar dit ver 
andert de zaak immers niet. 

Voor het Franfche woord alliage „ zijnde eene ver- 
binding van metalen onderling , is geen andere naam 5 
het was te wenfchen „ dat men hiervoor een goed 
woord konde vinden. Indien er kwik mede vereenigd 
is, noemt men het amalgama, In het algemeen ech- 

ter 


Cs 


ter worden de woorden, die de enkelvoudige ligcha- 
men uitdrukken, ook gebruikt, om hunne zamenftel- 
lingen aan te geven. Het eerfte woord: doet men in 
etum eindigen. Zoo, bij voorbeeld, zegt men /u/ 
phuretum , phosphuretum,en het laatfte in den twee- 
den naamval, bij voorbeeld plumbi, ferré enz. Ook 
voor niet metaalaardige enkelvoudige ligchamen bezigt 
men deze namen : Zoo zegt men carburetum fulphus 
ris, enz. Men heeft ook wel de. gewoonte dezen 
naam om te keeren en ‘te zeggen /ulphuretum carbonit, 
Dit is echter niet navolgenswaardig, daar men hier- 
door geheel en al de eenheid mist ,‚ zoo noodzakelijk 
ten duidelijken verftande der zaak, Men moest voor 
eene gewoonte houden, om dat ligchaam , welks 
grootte hoeveelheid tot eene vereeniging aanleiding 
gaf, het laatst te noemens hierom moet men ook 
zeggen carburetum fulphuris, en niet omgekeerd. 
__ Wanneer verbindingen van enkelvoudige ligchamen 
gasvormig zijn, wordt het gas genoemd, hetwelk in 
hetzelve is bevat, en het andere enkelvoudig lig- 
cliaam hierachter. met den uitgang atum, bij voors 
beeld Aydrogenium carbonatum, hydr. arfentatum. 
In deze benaming moet men altijd het enkelvoudige 
gas eerst plaatfen , om dat dit het meest tot den gass 
vormigen ftaat van het.zamengeftelde ligchaam zal bij- 
gedragen hebben , en het andere enkelvoudige ligchaam 
zich bij dit heeft gevoegd, om een nieuw gas daar 
te flellen. Men geeft ook wel eens aan zuren, uit 
hydrogenium gemaakt, deze foort van’ namen, bij 
voorbeeld: Aydrogenium fulphuratum enz. 3 doch dit 
is minder doelmatig „omdat wij hiervoor-eenen beteren 
naam bezitten in het acidum Aydro-fiulphuricum, 

Er 


Ce 


Er blijft ons nog overig om van de terminologic 
in onze taal te fpreken. In de eerfte plaats ontftaat 
hier. de vraag, of het wel goed zij, dat er zoo vele 
fcheikundige termen voor iedere zelfftandigheid zijn, 
als er talen beftaan. Moet deze vraag ontkennend 
beantwoord worden, zoo fpreekt het van zelve, 
dat onze taal geene uitzondering op den algemeenen 
regel kunnende maken, ook «onze terminologie zal 
moeten vervallen, 

Inderdaad ‚. wanneer wij nagaan ‚ met hoe veel moeite 
en hoe gebrekkig: de echte termen voor de onders 
fcheidene zelfftandigheden worden gevonden, en wij 
het geringe aantal woorden bedenken, hetwelk iedere 
taal voor nieuwe ontdekkingen ten dienfte ftaat, zoo 
zal men eenparig moeten toeftemmen, dat men uit 
de meest gefchikte taal, tot dit einde; de termen 
moet zoeken af te leiden, en deze algemeen in alle 
andere talen moet overbrengen, om duidelijk en ver- 
ftaanbaar te fpreken. Geene taal leent zich hier be« 
ter toe ‚dan de Griekfche; en is ook in andere op= 
zigten hiertoe meer gefchikt, en men heeft daarom 
wijsfelijk de meeste „woorden, die in de fcheikunde 
worden gebezigd, uit deze taal afgeleid. Bovendien 4 
de fcheikunde is eerst in de laatfte jaren eene weten- 
felap beginnen uit te maken, en iedere taal is dus 
voor fcheilkundige termen arm, Worden nu de woor- 
den. uit eene niet dagelijks gebruikte taat ontleend; 
zoo hecht men aan de termen (die, al zijn zij van 
Grickfchen oorfprong, daarom toch nog zoo onver= 
beterlijk niet zijn, ) zelden verkeerde begrippen. Zijn 
intusfchen de woorden uit de algemeen. gebezigde 
taal genomen, en minder. gelukkig gekozen, zoo 

ftelt 


«(53 8} 

ftelt men zich de: zaak ook. minder juist voors: ja 
zelfs, al zijn de termen juist ontleend „dat sis „ voor 
digehamen van” hoofdkenmerken derzelwe 5 zoo- moet 
men nog niet onophoudelijk aan deze. hoofdeigen- 
fchap ‘herinnerd worden , omdat ‘het ‘ligehaâm-ook an- 
dere en zeer merkwaardige eigenfchappen “heeft.  Ge- 
‘bruikt men nu eenen term uit eene andere staal, „zoo 
zal men dezen term meestal-als term aanzien, „én 
zelden aan de beteekenis blijven ‘hechten, die, hoe 
goed ook, al de kenmerken van het ligchaam; nooit 
kan uitdrukken. 

Hierbij ‘komt nog, dat rieder ‘Scheikundige tegen, 
woordig, nu men niet meer algemeen de Latijniche 
taal, onder de geleerden bezigt; verpligt is, om alle 
termen, vin alle talen gebruikelijk’, naauwkeurig te 
‘kennen, terwijl hij anders'in zijne vorderingen zeer 
ten achteren zou geraken. ‘Welke vorderingen ma- 
ken tegenwoordig niet de Franfchen , deEngelfchen, 
de Duitfchers, de Zweden ;: de Italianen in de ‘fchei- 
kunde?» En ‘hoezeer wordt ‘het geheugen bezwaard, 
‘indien iedereen ‘in zijne taal, andere termen gebruike? 

Dit geldt vooral voor die ongelukkige gewoonte , 
om met één woord nog niet te vreden te: zijn, maar 
er twee en meerdere voor dezelfde. zelfflandigheid ‘in 
dezelfde taal te maken, hoedanige wij er voor fchei. 
kundige ligchamen in onze taal velen ‘hebben. « 

‘Wij zeggen dus miet te veel „dat “het „wenfchelijk 
ware, voor ieder, fcheikundig ligchaam over de ge- 
heelé aarde niet meer dan eenen term te hebben. ‘Hier- 
door; zouden wij allen, elkander. verftaan, ‘zonder 
eenige moeite. hiertoe ‚te behoeven- aan te „wenden ; 
hierdoor, zouden, mingeoefenden in vreemde-talen, ge- 
BIJDRAGEN De III. sT. 1. € mak- 


( 34 ) 


makkelijker Scheikundige boeken kunnen lezen, zou 
als wij, vele apothekers, met de Latijnfche phar- 
macopaea zien omgaan; hierdoor zal de taal wel voor 
niet-fcheikundigen vreemd en onverftaanbaar zijn, 
doch dit is zij toch, al gebruiken wij de termen on- 
zer’ landtalen.- Niemand moest hierin eene uitzonde- 
dering maken, en zelfs geenen anderen uitgang aan 
een eenig woord geven, dan die , waaromtrent men 
algemeen was overeengekomen. De Franfchen moes- 
ten het um niet in e, het dewm niet in-igue , het 
osum niet in eux veranderen; want dit zelfs is zeer 
ondoelmatig, omdat het in andere talen niet geheel is 
na te volgen. En waarom toch zal men hetzelfde 
ligchaam „ als men hetzelve wetenfchappelijk behan- 
delt, in ieder land anders noemen? Is hier waarlijk 
eene reden voor, waarom dan niet de planeten-namen 
voor iedere taal insgelijks veranderd enz.? Doch 
niemand zal dit willen beweren, waarom wij ook 
verpligt zijn , zoo veel wij kunnen, deze minder goede 
gewoonte af te fchaffen „én zoo veel mogelijk „de 
ware termen voor fcheikundige ligchamen , waarvan 
het getal zoo verbazend groot ís, te bezigen. - Van 
onze zijde hopen wij dan ook langzamerhand Latijn- 
fche termen in deze ini voor Nederduitfche te 
bezigen. 

Wanneer wijde bij óns gebruikelijke termen voor 
fcheikundige zelfftandigheden ook eens nagingen , zou- 
den wij er al zeer’ weinigen vinden, die maar eenig- 
zins in den geest van den ‘&igenlijken term waren over- 
gebragt. Dit zelfde geldt ook voor de zamengeftelde 
woorden. Voor. vele ligchimen hebben wij echter 
nog geene woorden, en oûze nomenclatuur is dus 

EE en- 


GED 

onnaauwkeurig en: onvolledig. Dit is-eensklaps te ver- 
helpen ; door de-echte termen te gebruiken, welke door 
bekwame Scheikundigen aande ligchamen medegedeeld 
zijn, en door de verbuiging der woorden; voor zamen= 
geflelde ligchamen aan “te nemen „-door GUYTON - MOR= 
VEAU ven andere franfche geleerden - zoo-‘meesterlijk 
daargefteld. Wij zijn ook hiertoe verpligt, omdat 
de: fcheïkunde van onze dandslieden niet dat groote 
voordeel geniet, hetwelk zij van andere natiën-onop= 
houdelijk ontvangt: wij moeten daarom aan anderen 
ook ondergefchikt zijn. (*)- 


ĳ 0 an E f 


OvER DE ONTDEKKING VAN EENIGE VERVAL 
SCHINGEN VAN DE SULPHAS QUININAË. 


Door P‚ Wa: KORTHALS ; te naan: 


Den hooggeleerde heer CL. MULDER gaf , enigen tid 
geleden „ (in de natuur- en, fcheikundige bibliotheek „) 
eenige vervalfchingen op van de /wlphas guininae, 
en wel die met gips, magnefia, boraxzuur, Suis 
ker en flearine; later leerden. wij nog de, met 
_cetine en. mannite kennen. 
Daar ik meende, dat het niet onnuttig zoude zijn 4 
iets bij te dragen ter ontdekking dezer ftoffen, zoo 
waag 


(*) Over eenige wijzigingen in de thans in de Scheikunde 
gebruikte termen te maken, zie men BerzeLIUS, Ann. de 
Chim. et Phys. Tom, 32. p. 6o. Güisourr , ibid. Tom. 33. 
P. 75 hetwelk, als thans met ons doel niet overeenko- 
mende, hier maar alleen wordt aangehaald, 

C 2 


36 J 


waag ik het, hier een middel op te geven ter fpoc- 
dige onderkenning derzelve, Onder de middelen, 
welke de oplosbaarheid der zwayelzure quinine be- 
vorderen, behooren voorzeker het zows- en zwavel 
zuur; en om deze reden onderzocht ik dan, ín hoe- 
verre het laatfte de onderkenning der a detini 
ftoffen begunftigde, je £ 

Ike onderzocht eerst zwavelzure guinine, dewelke 
met magnite, ongeveer 5 gedeelte , “vervalscht was; 
ten dien einde nam ik cen weinig alcohol, en vere 
mengde denzelven met eenige droppelen zwavelzuur ; 
te voren® met eene gelijke. hoeveelheid water ver- 
dund, en merkte op, dat van dit zure vocht, een 
weinig, op zuiver. zout.gegoten, dit geheel oploste , 
maar dat bij het vervalschte. e er. kleine. naaldjes, in het 
water, geheel ‘oplosten. “Waarom ik hier alehol ge- 
bruik „ is, om de groote oplosbaarheid der mannite, 
in water. Op gelijke wijze e en ook met goed gevolg, 
behandelde ik met faker vervalschte zwapelzure 
guinine, 

Ter htt. van celie en boraxzuur behati= 
delde ik de vermeend vervalschte zouten met een 
vocht , uit één deel zwavelzuur en tien deelen water 
beftaande, en ‘het zuivere zot loste in dit mengfel 
geheel op , terwijl "de gebezigde vervalfchingsmiddeten 
in het vocht bleven zweven. 


Ovrr 


Ces 


Pili ente LA 


mma | 


. kf et opt Pe 
OVER EENE „NIEUWE WIJZE: VAN. VORMING VAN 
LA on DE ZWAVEL-KOOLSTOF,. ; 


DE 


„Door A. H. VAN DER BOON MESCH, te Leyden. 

kt a ik mij onlangs. fcheikundig Zuiver kwik „ tot 
bereiding van eenige „kwikverbindingen wilde aan- 
fchaffen „ volgde ik-tot dit einde ‘het aanprijzenswaàr- 
dig voorfchrift van PFAFF, en gloeide 2 deelen, door 
kunst bereiden gekristallifeerd zwavel-kwik en 1 deel 
ijzervijlfel in- eenen: retort ; aan welken eene verleng- 
buis luchtdigt- was aangevoegd, van welke het ander 
einde bijna ‚eenen halven duim onder gedestilleerd wâ- 
ter in eenen. cilinder ftond, om het kwik , vóór het 
op het glas viel, af. te koelens Bij deze bereiding, 
(welke om volkomen zuiver kwik te verkrijgen, eene 
der beste is, en verre de voorkeur verdient boven 
de overhaling van het in den handel voorkomend 
kwik , met 2 of X ijzervijlfel vermengd, daar door het 
fpatten van het kokend kwik, droppels van het on- 
_zuiver kwik in. de voorlaag vallen, en de mengfels 
vaù kwik en bismuth en zink gedeeltelijk met het 
overige kwik overgaan), duurde de ontwikkeling van 
luclitbellen voort, ook nadat de kwikdampen den re- 
tort hadden gevuld; en het kwik begon over te gaan. 
Weldra verkreeg het water eenen ongewonen en ón- 
aangenamen reuk; het kwik liep traag door de ver- 
lengbuis;, liet dáarin eene vetächtige ftreep na, bleef 
in den beginne op den bodem van den cilinder ver- 
Ápreid liggen, miste zijneh heldereú zilverglans ; en 

| € 3 was 


C-38 ) 
was bedekt en als omkleed met een vocht, dat aan 
het water eenen ondragelijken ftank mededeelde, Dit 
vocht bleef het kwik -tot bijna op het einde der bee 
werking vergezellen 5 eindelijk” kwam het laatfte ge= 
deelte kwik zuiver over. 

De ondragelijke flank, die’dit vocht aan ‘hét water 
mededeelde, zonder daarom in hetzelve te worden 
opgelost, en de gedachte: aan -dé-beftanddeelen van 
het mengfel in den: retort „7 én «dat het: ijzer niet zel- 
den eene aanmerkelijke hoeveelheid koolftof bevat „ deed 
mij weldra vermoeden „> dat door deze bewerking de 
vloeibare zwavel-koolftof was: voortgebragt. Om mij 
hiervan te overtuigen ‚nam sik ‘hetr-water, dat boven 
het kwik ftond , met eenenchevel voorzigtig weg, 
fchonk het kwik, dat met/het ftinkend vocht en nog 
met een weinig water: vermengd “was , in een retortje 
van bijna 3 oncen inhoud lag het ontvangertje aan , 
en plaatfte ‘het retortje “in het “koperen « bakje, “in 
plaats van met zand „nw met water gevuld; boven 
de wijngeest-lamp van rucHs, terwijl het: ontvan- 
gertje in fneeuw’ lag, Door de vlam te temperen, 
ging bij eene zachte warmte de vloeiftof over „ en 
de glans van het kwik nam meer en meer toe. Het 
vocht in het ontvangertje. was kleurloos en helder; 
had eenen ondragelijken ftank en eenen fcherpen 
{maak. Een droppel van hetzelve in alcohol en 
aether op horologie-glaasjes gevallen , maakte dezelve 
niet troebel, In water liet het zich niet oplosfen, 
doch hetzelve nam den ftank aan. Een flukje kam- 
fer werd daarin opgelost3 een ‘weinig iödium werd 
door hetzelve opgenomen en het vocht verkreeg plot- 
feling eene heldere „ roode kleur, Het overige vocht 

aan 


C 39 Ì 

aangeftoken zijnde, verbrandde, fnel-met; eene blaauwe 
vlam, had hierbij eenen fcherpen reuk „ en deed het 
horologie-glaasje fpringen.. — Uit, deze eigenfchap- 
pen, waarbij ik mij om de geringe hoeveelheid van 
het vocht bepalen moest, blijkt het, dat de verkre- 
gene vloeiftof, vloeibare zwavel-koolftof was; en ten 
einde mij te overtuigen, of deze onverwachte vorming 
van de zwavel-koolftof , bij. de genoemde bewerking 
eene loutere toevalligheid was, dan of hetzelfde 
vreemde verfchijnfel nogmaals kon worden voortge- 
bragt, gloeide ik op nieuw, met behulp van denzelf- 
den. toeftel , een mengfel , even als het vorige, van 
zwavel-kwik en van hetzelfde ijzervijlfel, waarvan. 
een gedeelte tot de eerfte. gloeijing, gebezigd was, en 
verkreeg dezelfde plikomliep, mas degahide, verli: 
felen gepaard, 

Ik begreep „ dat ik mij nu van de zamenftelling van 
het ijzer, waarvan tot ‚deze proeven gebruikt was, 
verzekeren moest; en niet alleen bevond ik , dat het 
„waterftofgas , hetwelk, ontwikkeld „werd „door een ge- 
deelte van dit.ijzer met verdund zwavelzuur te over- 
gieten, met, kool,waterftofgas vermengd was ,. maar 
ook , dat het ontwikkeld gas , door, het door alcohol 
te leiden „ gedeeltelijk zijnen ftank verloor „dat deze 
alcohol door toevoeging van water melkachtig werd, 
dat alzoo het waterftofgas met die bijzondere vlugtige 
olie, die zich reeds door zijnen reuk verried, ver- 
mengd was, en dat dus het gebruikte ijzer koolftof 
bevatte, Om nu de hoeveelheid van koolftof in dit 
ijzer te bepalen , ontleedde ik hetzelve op de bekende 
wijze van onderzoek der iĳzer- en ftaalfoorten , name- 
lijk met Fasshalp van gefmolten zoutzuur zilver, en 

C 4 Zoo 


C 40 ) 

zoo bevond” ik dat dit’ wi ‘bijna 5 p. C, koolftof 
bevatte. 

Wisten wij derraties dat de sivagër enì de toer: 
ftof „ wanneer zij bij eenen’ hoogen warmtegraad met: 

elkarider id aänraking zijd } zich met elkander ín ver- 
gehillende evenrédighèêden vereenigen, en dat’ deze 
verbinding’ kan worden voortgebragt door zwavel en 
koofpoeder in” eene porfeleinen buis” te’ gloeijen, door 
zwaveldampen over gloeïjende ‘kolen te dóen ftroo- 
men „ ‘door’ natuurlijk zwavel-ijzer of zwavel-aitimo= 
nium” met kolen te glocijen, en door verhitting van 
güïker, was, ‘hars óf andere bewerktuigde ftoffen met 
zwavel 5 nu“lèêren wij wit deze proeven, dât de zwa- 
vel ver koolftof zich ook in flatu nascentt te zamen 
verbinden 3 want terwijl de zwavel var het zwavel 
kwik zich met het ijzer verbindt, en het kwik her= 
fteld wordt, “ vereenigt zich.de hierdoor vrij A, 
dene zwavel tot zwavel-koolftof, < 

Kunhen wij eindelijk de zwavel-koolftof door keset 
ook als een vast ligchaam verkrijgen ; er. is nu eene 
delfftof bekend ; waarin de natuur beide deze beftafid- 
deelen vereenigd heeft, namelijk de /oufre carburté 
van Radobay, in Kroatië, welke ik, oordeelende 
uit éen exemplâar , hetwelk mij Òflarigs’ geworden is, 
onderfcheiden reken van’ de Zeberbraune Schwefel „ door 
joun onderzocht: doch ik hoop in het vervolg nader 
op deze delfftof terug te komen. 


Ie Ts 


C át P 
ES 


ITS AANGAANDE DE AFSCHEIDING' VAN HET IÖDIUM 
EN DE BEREIDING “DER HYDRIODAS“POTASSAE. 


Door P.W. KORTHAL Sja te. GRON 


Ees + in. het BOR van, DUMAS deelende, 
dat, namelijk „ het bròmiuúm uit chlorìum en iödium be- 
‚ftond, zoo wilde ik beproeven, na eenige vergeef. 
fche pogirigen gedaan te hebben têr verkrijging cs 
brómiums uit zeónater hetzelve. te verkrijgen uit 
loog „ welke zödfiùm bevatte, Ik nam van deze eene 
onbepaalde hoeveelheid ; én behandelde, dezelve met 
chlorium. Térftond vérfchieen er eéne bruine kleur , 
welke echter , wafneer het vocht eenigen tijd ftond , 
weder verdween, Dit opgemerkt hebbende , behan- 
delde ik het vocht terffond met aéther, dewelke da- 
delijk door eene fchuddi ing, binin gekleurd wêrd; 
terwijl Het vocht geheel kleurloos zijnde, geen Spoor 
van iödium meer bevatte, of liever, ik kon door 
reagentia hetzelve er niët meer in ontdekken. — De 
ächherifthe oplosfingen nu ònderzoekende ; zoo be- 
vond ik ,„ dat het wel iödium ‚ maar geenszins bro= 
nim bevättes gevende de oBtsed ng met flijffel , de 
tor hérkenning vän hetz0dium opgegevene blaauwe kleur. 
Deze öplosfi ng met verdùnde potassa liguida be- 
händeld én vervolgéns het loogzout met opgelost 
wijnflëéizuur verzadigd; levérdé éen eenigzins geel- 
achtig hydriödds saas. Echter door bijvoeging 
van te veel Zwi/r werd het zout geheel ontleed, ter: 
wijl de potasch met het ijnfleenzúur als Jupertar- 
jras potasfae precipiteerde, èn het zuur in’de op- 

Tosfing bleef, 
/ C 5 M:p- 


MIDDEL TER ONTDEKKING. VAN DE MANNITE IN 
DE ZWAVELZURE QUININE 3 


Medegedeeld door D, BLANKENBYL, Stads-Apothe- 
ker en lid der provinciale geneeskundige Com- 
misfie van Zuid-Holland ‚ te Dordrecht. 


Mn hoort van tijd tot tijd, dat de zwavelzure 
guinine (Sulphas chininae s. quininae) vervalscht 
voorkomt met de fuikerftof uit het manna (maugète); 
eene ftof die, hoezeer een’ flaauw zoeten fmaak 
hebbende, en in water gemakkelijk oplosbaar zijn- 
de, in uiterlijken vorm veel overeenkomst heeft met 
het quininezout; en offchoon geene fchadelijke eigen- 
fchappen bezittende, echter door derzelver vermen- 
ging met de zwavelzure quinine, het genezend ver- 
mogen van dit belangrijk. geneesmiddel, merkelijk 
vermindert, en even daardoor het vertrouwen, dat 
de geneesheer in ‘hetzelve ftelt, wankelen doet. 
Hoezeer wij. door den heer Uirkens, apotheker 
te Groningen , reeds met een middel zijn bekend ge- 
worden „ ter ontdekking dezer vervalfching, gegrond 
op de oplosbaarheid der mannite in water, is het mij 
echter voorgekomen, dat de kennis van een reage- 
rend middel in deze, toch eene wenfchelijke zaak 
zoude zijn. Ter opfporing van zoodanig middel, heb 
ik dan ook verfcheidene proeven in het werk ge- 
fteld „ven ik meen in het zwiver geconcentreerd zwa 
velzuur zoodanig middel gevonden te hebben. 
De zuivere zwavelzure quininelost zich in zuiver 
kleurloos zamengedrongen zwavelzuur op, tot eene 
door- 


C 43 ) 


doorfchijnend helder. lichtgele roplosfing-;-de mannite 
doet dit ook „maar de, oplosfing-is miuderhelder en 
geelachtig bruin. Wanneer, men,deze.oplosfingen 
matig verhit „bij voorbeeld „tot 5o0°c,, dan’ zal de op- 
losfing van zwavelzure:quinine eene roodbruine kleur 
aannemen; die der mannite daarentegen zal zich geheel 
ondoorfchijnend zwart gekleurd. voordoen 3 wordt de 
hitte tot het kookpunt van. water. (zoe° c.) verhoogd, 
zoo. heeft, er ‘als het ware. eene. fterke wverkoling 
van de mannite-oplosfing ‚plaatss- de oplosfing vande 
zwavelzure--quinine daarentegen. wordtsflechts Zooger 
roodbruin gekleurd. Zoodra „nu ‚deze „oplosfingen 
anet water worden verdund; dan zal die der.zwavel- 
zure quinine weder eene doorfchijnend heldere. oplos- 
fing daarftellen „met een weinig bezinkfel wanneer 
de hitte tot -zoo°c:is-verhoogds zonder. bezinkfel , 
wanneer -de-hitte van 5o°c gebezigd. was 3 ‚daarente- 
gen die der mannite zal zwarte, koolachtige vlokken 
uitftooten , in. welke —warmtemaat -dezelve dan - ook 
geweest is (van-5o°c of 1o0°C). 

Deze verfchijnfelen. en uitkomften. gaven mij aan- 
leiding. om te vooronderftellen „dat langs dien “weg de 
vervalfching. zoude kunnen ontdekt worden, 

Om dit te beproeven , heb ik de zwavelzure quini 
ne met. onderfcheidene hoeveelheden mannite -ver- 
mengd, en wel met ;5, E, 3, 2, £ hoeveelheid; 
deze verfchillende mengfels in zuiver zamengedrongen 
zwavelzuur opgelost bij de gewone warmtemaat , en daar- 
na aan de bovengenoemde warmtegraden -blootgefteld. 
De verfchijnfelen en uitkomften hebben mij bewezen , 
dat de mannite zich , in al die vermengde zwavel- 
zure quinine , ‘kenmerkte door bovengenoemde kleur 

p en 


C 44 3) 
en “praecipitatie , namelijk door in eene ziwarte ondoor- 
fchijhentle vlociffof over té ‘gaan door- verwarming , 
dië naat” de mindere of meerdere aanwezigheid van 
mánnites ook - minder of. meerder ‘eene- zwarte koole 
achtige ffof vallen liet ; terwijl de zuivere zwavelzure 
quïnine bij dien graad vân warmte; benoodigd om de 
mannîte door het zwavelzúur, ‘als“hetware , te vere 
kolen, alleen maar eene” roodbruint kleur ‘aanneemt’, 
door het zwavelzuur, zonder uitftooting vàn bezinke 
fel; wantieer er water wordt bijgevoegd, i 
Het zal dus-niet moeijelijk zijn zich te overtuigen 
van ‘de zuiverheid der zwavelzure quinine, althans te 
beproeven; of er in dezelve al dân geen mannîte 
“aanwezig is. Tot dit einde behoeft men flechts 
eenige greïnen van het verdachte kinazout, ín een 
theekopje te doen , en er eepige'druppels zuiver kleur= 
loos zâmengedrongen zwavelzuur op te druppelen; 
tot ‘dàt mens ‘door omroering met een glazen pijpje , 
eene oplosfing verkregen heeft; die men vervolgens 
tot den opgegeven graad van zo°c verhit , door plaat- 
fing; bij voorbeeld; wan het kopje op eene warme 
overdekte ftoof; zullende dan weldra de ondoor= 
Schijnende Zwartheid van de oplosfing en de bezine 
king eener koolachtige flof,- zoodra er water ‘bijge- 
voegd Wordt, de‘aanwezigheid van mannite aanwij- 
zens aangezien deze beide verfchijnfelen zich niet 
zullen vertoonen bij de zuivere zwavelzure quinine, (*) 
De … 
(*) Ware de zwavelzure quinine met gewone fuiker vere 
valscht , zoo zoude bovengenoemde en opgegevene ontdeke 
kingswijze- ook kunnen worden aangewend ; de verkooling 
door zwavelzuur der vervalschte quinine heeft alsdan nog 
fterker plaats, 


„ 


EE ard 


C 45 J 


„De-reactien van andere zuren en van alkaliën enz, , 


op de zwavelzure quinine en mannite bewerkftelligd , 


hebben. mij geene. voldoende onderfcheidskenmerken 
opgeleverd, evenmin als de pyro-chemifche ontleding; 
in deze. van. dienst konde zijn, omdat de. quinine zelve 
zoo wel als de mannite zamengeftelde educten der 
bewerktuigde- natuur. zijns 


ONTLEDING VAN HET. WATER VAN DEN GELDER: 


SCHEN IJSSEL, 
Door-e. Je MULDER. 


Sa: eenigen tijd heb ik mij nu en dan onledig 
gehouden, met eenige waterfoorten, die ín ons land. 
gevonden, worden „ na, te gaan, én hiervan de beftand- 
deelen te leeren kennen, Dit is mij eenigzins cene heb- 
belijkheid geworden, en iederen , die wetenfchappen 
beoefent „ weet dan ook, hoe men, als men eens 
aan -ecnig gedeelte van het groote geheel begint te 
arbeiden, onophoudelijk naar. meer verlangt. Niet dat 
ik mijn heil zou willen zoeken in het leeren ken. 
nen van de beftanddeelen van oogenfchijnlijk niets 
beduidende waterfoorten 3 5 of dat ik: dadelijk het nut 
van die onderzoekingen zeu kunnen aangeven, Maar 
ik heb deze mijne onderzo pekingen gegeven, zoo als 
ik ze vond. - Indien dadelijk zwt ons ook {lechts in 
ons doen alleen bezielde, zou er toch weinig van 
de ‘meeste van onze bedrijven komen; Er is ook 
toekomftig nut mogelijk , en als zoodanig gaf ik dan 
ook dezelve. Het kan, bij voorbeeld, voor fabrijken 
van aanbelang worden, indien men zich de moeite 
wil geven, om „ hetgeen „men verwerkt of tot de 
verwerking noodig heeft, te leeren kennen, Zoo is 

mij 


C 46 ) 


mij van toodwitmakers’ uit andere fteden , dan waarin 
ik thans woon, dikwijls gevraagd , waarom men toch’ 
nergens zulk goed loodwit konde maken , als te Rot= 
terdam enz.? Vragen’, die toch , door toepasfirg van 
algemeene natuurkundige wetenfchap op toegepaste 4 
alleen kunnen opgehelderd worden. 

Uit dit oogpunt geef ik dan hier de beftanddeelen 
op van het water van den Gelderfchen IJsfel, die ik 
voor een pâar jaren (in den ‘zomer 1825) in hetzelve 
gevonden heb. Het ware te wenfchen , dat men eens 
eene juiste opgave Ván- alle! onze wateren had, en 
van de beftanddeelen in-dezelve gevonden; zoodat 
het hierdoor van voren kon bekend worden, welke 
foort van fabrijken hier, welke daar met het beste 
gevolg aangelegd en met voordeel in werking gebragt 
konden worden, Dit onderzoek zou ook voor de 
geneeskunde van veel belang zijn, en zoo wel een 
diaetetisch als. therapeutisch nut hebben. Als men 
over verfchillende waterfoorten hoort fpreken en deze 
of gene ziet aanbevelen , ontwaart men niet zelden, dat 
dit eene groote behoefte is geworden: eene behoefte, 
die des'te grooter is, naarmate het water boven vele 
andere zaken meer algemeen en noodzaaklijk is — 

Het water van den Gelderfchen 1Jsfel, nabij het 
dorp Rheede gefchept „ en. mij door den heer van 
HALL bezorgd , die in behulpvaardigheid , in alles, wat 
wetenfchappen betreft, voorzeker door weinigen, overs 
troffen zal worden, bevatte dan in rooo gr. 


et 
Sub-carbonas calcis o,130 ; 


Hydrochloras fodae o,orr, 
_Sub-carbonas fodae ‘0,013. — 
DERDE 


AE 
DERDE NALEZÍNG OP DE FLÔRÁ -BELGII SEPTEN* 
TRIONALIS 5 « 


door H. C. VAN HALL. 


Bnarve de perfonen, welke onze lezers: reeds als 
beoefenaars der plantkunde in ons Vaderland uit vere 
fchillende ontdekkingen voor onze Flora hebben lee- 
ren kennen, verheug ik mij hierbij ook den naam te 
kunnen opgeven van eenen buitenlander, die mij 
eenige belangrijke nieuwe inlandfche planten heeft 
medegedeeld, De heer Brey, namelijk, Ambtsvoogd 
op het eiland Borkum „ heeft zich federt eenigen tijd 
met uitftekend goed gevolg bezig gehouden met het 
nafporen der vegetatie van dat eiland (*), en heeft 
bij het doen van eenen uitftap op het Nederlandfche 
eiland Rottum, eenige zeldzame planten gevonden, 
waarvan ik die, welke voor onze Flora zieww zijn „ te 
gelijk met eenige andere foorten, als derde bijvoegfel 
tot onze Flora zal opgeven , op gelijken voet , als ik 
vroeger gedaan heb, 

87* Arundo baltica, panicula fubfpicata , glumis 
acuminatis ‚ pilis corolla duplo brevioribus, foliis 


involutís. 
Arundo 


(*) Onder de zeldzame planten, welke de heer Brey de 
goedheid had mij te zenden, was mij bovenal welkom de 
Heltanthemum guttatum (Cistus guttatus L.) van het eiland 
Nörderney. Er is bij ons van deze foort nog. geene «andere 
groeiplaats bekend dan op Vlieland, waar BREYNE haar het 
eerst heeft aangetroffen, de naauwkeurigheid van welke 
opgave door deze ontdekking van, den heer. BLEY allezins 
ge wordt, 


C 48 ) 


Arundo baltica, FLÜGGE , SCHRADER , BLUFF Ct 
FINGERHUTH , Í. Pe 99« Ì 

Pfamma baltica BEAUV, , SPRENGEL „ Syst. Vee. L 
Pp. 361. 

Je, SCHRADER > | Fl. Germ: sf. 3. 

Flor. Julio 24. 

87* Baltisch Rict „ met eene bijna aarvormende 
pluim; gefpicfte kafblaadjes „ de haren tweemaal Zoo 
kort als de klepjes » ipeengerolde ‘bladen. 

Deze foort komt veel overeen met onze gewone 
Helm (Arundo arenaria) , van welke zij echter 
verfchilt door minder meengedrongen pluim » voorzien 
van meerdere bloempakjes ‚ welke een weinig korter 
zijn,” doch: vooral, doordien de kafblaadjes zoo wel 
als de klepjes veel fpitfer zijn. De haren in de bloem 
zijn ook bijna tweemaal langer dan i in het Helm. Riet, 
in hetwelk zij zeer kort zijn. Dezelve is door DE 
GORTER waarfchijnlijk onder zijne talrijke verfchei- 
denheden der Arundo arenaria mede begrepen > ge- 
lijk ik bij de befchrijving dier plant , in mijne Flora 
reeds vermeld had, — Zij is in overvloed tusfchen de 
helmplantingen op het eiland Rottum gevonden , door 
den heer-BLEY , die de goedheid had mij eenige exeme … 
plaren daarvan over te zenden , waaraan de opgegevene 
kenmerken duidelijk zigtbaar waren. 

_155* Festuca bromoides, panicula fecunda erecta, 
flosculis fubulatis aristatis apice fcabris foliis feraceis 
vagina brevioribus. SMITH, Brit. Pe 117 A: 

Festuca bromoîdes L. W. Be. 1596, aak 

Vulpia bromoides DUMORTIER > Agrost. p. ol: 

Ic. Engl. 14 Je 

Flor, Julio © aut J. 

155* Dra- 


C.49 MM 


155 * Drayikachtig Zwenkgras ; met eene eenzijs 
dige, opgerigte pluim, de bloempjes elsvormig ge- 
naald, ruw aan den top, de bladen borstelvormig „ 
korter dan de bladfcheede. smrrn. 

Deze foort, welke ik in den afgeloopen zomer op 
fchralen zandigen grond bij het dorp Valkenswaard, 
boven. Eindhoven in de Meijerij van den Bosch, ge- 
vonden heb , komt het naast bij het langbaardig 
Zwenkgras (Festuca Myurus) , hetwelk „ even als de 
genoemde foort, éénhelmige bloempjes heeft „ die kor- 
ter zijn, dan de daaraan gehechte naalden 5 doch in 
het Jangbaardig Zwenkgras is de halm wan boven 
tot bij de bloempluim’ toe met bladfcheeden bedekt, 
en is de pluim aan den top knikkende en meer ge- 
takt, de onderfte takjes dikwijls weder getakt en veel- 
bloemig. In het dravikachtig Zwenkgras-is de-halm 
van boven naakt en de pluim zeer weinig verdeeld. 

De heer G. BROERS, te Utrecht , heeft mij exempla- 
ren vertoond van eenen bijzonderen vorm van Potamo- 
geton, gevonden in de wateren van Westbroek „ nabij 
Utrecht. De bladen van deze plant zijn ovaal of 
langwerpig , doch loopen uit in eene zeer lange fpits 
(acumern) , welke in fommigen de lengte van het ge- 
heele blad te boven gaat. Deze plant is de Potamo- 
geton cornutum Van PRESLER, of P: acuminatum 
van SCHUMACHER , afgebeeld in de Flora Danica 
tab. 1384. « Zij behoort echter tot ons glinsterend 
Fonteinkruid (Potamogeton lucens n° 214), van 
welke zij, volgens de gegronde uitfpraak van CHA- 
MISSO en SCHLECHTENDAL , in des laatíten tijdfchrift 
Linnaea, Il. p. 198, noch als eene (oort, noch als 
eene werfeheidenheid, maar alleen als eene defigura- 
BĲjDRAGEN D. III. sr. 1. D tie , 


C 50 }) 


tie, moet worden aangemerkt. Ik zelf bezit exem- 
plaren van Pot. lueens , door den. heer: Perie- mij van 
Mannheim toegezonden, in welke aan eene enkele 
fteng fommige bladen. den gewonen vorm, andere 
deze lang gefpitfte gedaante vertoonden. Somwijlen 
blijft de middelnerf van het blad alleen, overig. 
…_228* Sagina maritima, amis erectiusculis , ‘foliis 
crasfiusculis. filiformibus muticis glabris, pedunculis 
erectis. BLUFF €t FINGERHUTH, Ip. 322. 

Sagina maritima DON, MERTe et KOCH, DC. SMITII; 

Je. Engl. 2195. 
Flor. Majo, Aug. ©. 

2o8* Zee Vetmutur , met min of meer regtftandige 
takken, dikachtige „ draadvormige , ongewapende en on- 
behaarde bladen „de bloemftelen. regtftandig. ierse 
EN FINGERHUTHs (sol 

Ook: deze foort is door den hieer BLEW, op dikt Cie 
länd Rottum gevonden. ' De, bladen zijn. in: de: aan 
mij gezondene exemplaren. dan eens {tomp, dan weder 
fpits (acutus), doch - nimmer ‘gepúnt (mucronatus), 
als in het liggend Vetmuur: (Sagina' proeumbens). 

234 *. Myofotis-collina (eum) caule flaccido adfeene 
dente ramofo fubangulato. foliisque lanceolatis hirfutis 5 
racemis laxis ebracteatis , pedunculis calycem patentem 
aequantibus ‚ limbo corollae. erectiusculo: idernmis! 
aequante, Spr. I, p. 558. 

Myofotis- hispida von SCHLECHTENDAL. Kia, 

Flor. Majo, Junio. ©. Aas 

234 * Heuvel Muizenoor ; met flappe osn 
kige , eenigzins kantige fteng., die „ even als. de. lancete 
vormige bladen, ruig=behaard’ is; wijde bloemtrosfen 
zonder fchutblaadjes , de bloemftelen even lang alsde 

à k open” 


C & ) 
openftaande kelk „de-boord der bloemkroon ecnigzins 
opgerigt „ omtrent: even lang als de kelk, SPRENGEL., 
„Een exemplaar. van. deze plant is, mij. door den, 
heer. BLry, van. Rottum gezonden. Zij wordt, vande 
geftrekte „Muizenoor n° 234, (Myofotis flrictas 
LINK5 Me arverfis , REICHENBACH), vooral daardoor, 
onderfcheiden, dat, ‚bij rijpheid der.vrucht inde 
geftrekte Muizenoor de. kelk. gefloten, en langer. is dan, 


de bloemfteel. Waarfchijnlijk komt de heuvel „Muis 


3énoor op meerdere plaatfen in: ons; land, voor. 

Ik „moet. hierbij, ook--nog melding maken. van eene, 
aan. B4yofotis ffricta: zeer nabij komende, plant, ,waars 
van-men-de- volgende kenmerken: opgeeft : 

Myofotis verficolor (euru.) limbo calyceque frueti- 
fero, patulis, ftylo longisfimo, pedunculis calyce bres 
vioribus , „REICHENBACH -(wisfelkleurige Muizenoor). 

Zij groeit op verfcheidene. plaatfen, rondom, Gronóz 
gez, en zelfs. binnen de {tad tusfchen; de fteenen. Zij; 
komt in uiterlijk aanzien, en door de kortheid van. 
den’ bloemfteel. overeen met. Myofbtis frricta:,, ver- 
fchilt daarvan. echter, volgens. REICHENBACH. En: arte, 
deren, doordien de bloempjes eerst geel en, daarna 
blaauw. zijn „ doordien. de. vruchtdragende. ‘kelk. eenig- 
zins.open ftaat, en-door. het zeer. lange ftijltje „ het- 
welk even lang is als de kelk, In de M, ffricta, is, 
bet ftijltje viermaal korter dan de kelk, „die vrucht. 
dragende geflotensis:, en zijn. de- bloempjes alle blaauw , 


__ (zier BLUFF en FINGERHUTH 1,’ pi 262 en’ 253), 


Ik twijfel echter , of deze onderfcheidingskenmerken: op) 
den ‘duur ftandvastig genoeg zullen bevonden worden „ 
om, „deze „Plant anders „dan, Als eene verfcheidenheid 
van M. Alricta te belhouwen. De lengte vän. hèt 

De ftijltje 


i 


C 52 ) 


ftijltje wisfelt zeer af , daar ik exemplaren bezit, die 
overigens alle de kenmerken van MZ. verficolor ver- 
toonen , en waarin het ftijltje half zoo lang is als-de 
kelk , welke daarenboven bij meerdere rijpheid aan- 
merkelijk grooter wordt. Zal het verfchil van kleur , 
waar VON BÖNNIGHAUSEN (p.-57) op aandringt, 
ftandvastiger ‘zijn, en is dan -dit kenmerk alleen 
genoegzaam „ om beide planten /oortelijk te onders 
fcheiden? (*) 

Als eene twijfelachtige inlandfche plant, heb ik in- 
mijne ‘Flora N°. 286 opgegeven de yreemde Lycium 
(Lycium barbarum). Thans echter mag men haar 
burgerregt in onze Flora, als eenigzins meer geves- 
tigd befchouwen, nu de Hoogleeraar j. C. BROERS, 
deze plant op dezelfde plaats heeft wedergevonden , 
waar ik haar, eenige jaren te voren, gezien had, en 
vooral , nu de heer L. MARCHAND , dezelve op eene 
andere plaats , bij de Meren nabij Utrecht, heeft 
aangetroffen. 

349 * Pimpinella banan, foliis omnibus pinnatis, 
pinnis multipartitis, fegmentis fublinearibus acutis. 
De. 3413. 

Pimpinella disfecta RETZ. W. PERSOON, I. p. 323. 

—_faxifraga (3 disfecta rLUFF et FIN- 
GERHUTH ; Í. p. 394. 

Flor. Julio. 2. 

349 * Ingefneden Bevernel, de bladen alle gevind, 

de vinblaadjes weelverdeeld, met bijkans lijnvormige 


fpitfe flippen. Dc. 
De- 


€*) „Color in eadem fpecie mire ludit, hinc in differen- 
tia nl valet” LinNaeus Phil, Bot, S266. 


' C :53 MD 

… Deze plant, door den heer ‘VRIJDAG ZIJNEN 5 in 
de duinen bij 's Gravenhage gevonden, en mij van. 
daar toegezonden, is vooral kennelijk, door dat al 
hare bladen gevind zijn, en de blaadjes der onderfte 
bladen diep-vindeelig ingefneden , met lijnvormige van 
onderen. zachtharige flippen. Zij verfchilt hierdoor , 
reeds op het eerfte gezigt, aanmerkelijk, en van 
Pimpinella magna en van Pimpinella faxifraga. 
Daar echter de vorm der bladen in het geflacht Bé= 
wernel zeer wisfelvallig is, hebben vele fchrijvers, 
en onder deze de beroemde smITH en SPRENGEL, de 
ingefneden Bevernel als eene verfcheidenheid der 
Pimpinella faxifraga of P. magna befchouwd. Ik 
heb echter gemeend, beter te doen, haar als eene 
afzonderlijke foort te behouden, zoo wel omdat zij 
door aankweeking onveranderlijk dezelfde blijft, vol- 
gens de getuigenis van BLUFF E€n FINGERHUTH 
te a. pl., als ook omdat zij mij voorkomt „ van de 
‚beide opgenoemde foorten , door genoegzaam duide- 
lijke kenteekenen onderfcheiden te ziia. 

De exemplaren van den heer vRIJDAG ZIJNENs 
welke overeenkomen met andere exemplaren van Pim- 
pinella disfecta, uit den Paltz ontvangen, verfchillen 
aanmerkelijk van P. magna, door den opgegeven 
vorm der bladen; welke daarenboven alle zachtharig 
zijn, en niet als in de groote Bevernel onbehaard en 
glinsterende, De witachtige middelnerf der lijnvor- 
mige {lippen puilt aan de onderzijde een weinig uit, 
‚en de flippen zelve zijn eenigzins krom naar buiten 
gebogen. 

Van de. Pimpinclla faxifraga komt de ‚zwarte, 
zachtharige verfcheidenheid nader aän onze plant, 

D 8 doch 


C 54 ) 


doch” deze is veel kleiner en toont een groot vere 
fchil tusfchen. de bovenftesen onderfte blaadjes, welk 
werfchil bij P. disfeeta weel geringer is. Bij deze 
zijn de onderfte blaadjes met fimalle , lijnvormige en 
gaafrandige flippen vindeelig ingefneden, bij P. /awi- 
fraga «zijn dezelve rondachtíg of eirond en gezaagd. 
— Het is mogelijk „ dat eene nadere waarneming in 
de Natuur. zelve, ons -den-natuurlijken overgang tus- 
fchen deze verfchillende planten leert kennen , en de 
Pimpinella-disfecta weder tot den rang eener wer= 
fcheidenheid doet nederdalen5 doch zoo lang mij dít 
niet volkomen bewezen voorkomt , houde ik het be- 
têr vdezelve met RETZ, WILLDENOW , PERSOON €n 
„anderen foortelijk van de andere Pimpinellae te 
feheiden. 

546* Cerastium- triviale, hirfutum, adscendens, 
folis injarianceolatis, floribus pedunculatis , pedun-= 
-culis calyce longioribus, corolla calycem fubaequante 
‘(vel «eo parum longiore), LINK, BLUFF €t FINGER- 
HUTHs Ì. p.-579. 
er Cerastium wiscofum Le 
> « eglanduloftm VON BÖNNIG- 
(HAUSEN; Fl. Monast. p. #8 124, 

ie yulgatum-P. Fl. Bat. 259. 

Flor, per totam acstatem ©. 

546* Ruige Hoornbloem, ruigbehaard, opgaand, 
met lijn=lancetvormige bladen, de bloemen gefteeld, 
de bloemfteel langer dan de kelk, de bloemkroon 
omtrent even lang of een weinig langer dan de 
kelk. Link. 

De naauwkeurige kenmerken, door LINK opgege= 
ven, hebben mij oplettend gemaakt op de verwar- 

ring a 


 esemnentemmessnd 


C.S 


ring, welke er tot-dus verre in dit geflacht geheerscht 
heeft, De hier vermelde foort, welke zeer. gemeen, 
is bij Utrecht, en welke ik bij Groningen nog op, 
het laatst van October zag bloeien, verfchilt van de 
gemtene Hoornbloem (Cerastium vulgatum L. V. H. 
Ne. 546) door meerdere grootte, doordien ‚de bloem- 
bladen doorgaans een weinig längef zijn dan de kelk, 
en vooral doordien de ‘bloemftelen veel langer zijn 
dan de kelk. De naam van C. viscof/um was. door 
LINNAEUs ongelukkig gekozen; omdat deze plant ge- 
woonlijk niet kleverig is, hetgeen vooral tot de: ver- 
warring van deze foort met-C, vulgatum aanleiding 
heeft gegeven. De plant, welke ik ín mijne Pora 
N°, 547 ‚ onder den naam van:C. viscofwmn ‚heb ver- 
meld, behoort tot C.'wiscidum LINK, C wiscofwm 
PERSOON en denkelijk ook tot C. visco/um, {@ glan- 
__dulofitm VON BÖNNIGHAUSENy welke foort niet zeer 
weel van C, femidecandrum verlthilt, De verdere 
bijzonderheden der! fyronymie kunnen bij voN BÖN- 
NIGHAUSEN en bij BLUFF en FINGERHUTH'S Comp. 
Fl. Gefm.1.-p. 579 En 580. worden: nagezien. 

Ik moet hierbij ook nog melding maken van &ene 
foort van Roos, welke ik op verfcheidene plaatfen 
te Maren bij Groningen, aan de wegen en in de heg- 
gen gevonden heb. Ik wilde onze Botanisten op deze 
plant oplettend maken, offchoon het mij onmoge- 
lijk îs, mer: zekerheid te’ bepalen, of het eéne af- 
zòrderlijke foort, dar wel eene verfcheidenheid van 
‘eene reeds Ybekende foort is, daar wij, volgens de 
getuigenis der ervarendfte Plantkundigen (*) in dit 

| ze 

C) Zien E. SMITH English Botany, tab. 1896, waar 

| DR hij 


C #6 


geflacht inderdaad, niet weten wat eene /vort ‘of wat 
eene werfcheidenheid uitmaakt. Zij verfchilt van Ro/a 
canina, waarmede zij in houding (habitus) overeen- 
ftemt, door korter en met klierachtige haartjes ber 
zette bloemftelen, die geheel verborgen zijn tusfchen 
twee groote fchutblaadjes (bracteae), welke de lengte 
van den ongeopenden kelk bijkans evenaren; de kelk- 
blaadjes zijn van buiten met talrijke kliertjes bezet , 
het vruchtbeginfel van onderen met eenige weinige 
klierachtige haren of fomwijlen geheel onbehaard. 
De bladen zijn van onderen onbehaard en eenigzins 
blaauwachtiger van kleur, dan het bovenvlak derzelve5 
de bladftelen ftekelig, onbehaard of niet dan zeer 
weinig zachtharig. De heer LEJEUNE, aan wien ik 
dezelve gezonden heb, gelooft, dat zij het naast komt 
bij zijne 

Rosa ambigua, germinibus oviformibus, glabris , 
glandulis pedunculatis raris, pedunculis glabris, raro 
glandulofis; foliolis utrinque glaberrimis, duplicato- 
ferratis, acuminatis; bracteis petiolisque glandulofo= 
ciliatis. LrjEuNE, Fl. de Spa, revue p. 98. 

Zij verfchilt hiervan echter door hare klierachtige 
kelkblaadjes enz. Door kenmerken van gering aanbe- 
Jang verfchilt zij van de befchrijving van A. psilo- 


phyle 


hij van Rosa scabiuscula fprekende, zegt: „7 was at first 
»disposed to believe it a variety of Rosa tomentosa, zor 
„can any botanist be certain that it is not so, because we 
„really do not know in this genus, what constitutes a va- 
»riety and what a species. As the acute Botanists of 
„Sweden are attending to the subject, we trust it wil bee 
» come less obscure,” 


nt en 


C 57 


pPhyllas en R. trachyphylla van rAU bij BLUFF en 
FINGERHUTH t.…ae pl. IL. p. 628 en 630, ‘SERINGE 
vereenigtinden Prodromus van DECANDOLLE IL, p. 613. 
deze beide foorten van RAU onder zijne-var. &. ro- 
tundifolia van Rosa canina, doch ook hiervan wijkt 
zij eenigzins af, De bijzondere kortheid der bloem- 
ftelen, vereenigd met de overige opgegeven kenmerken, 
zoude mij welligt overhalen om dezelve , als eene zieuwe 
foort te befchrijven, indienik niet wist hoe bedriegelijk 
vele kenmerken zijn in het geflacht Ro/a, en indien 
ik niet het voorbeeld van zoo vele bekwame Plantkun= 
digen voor mij had, die talrijke nieuwe foorten van 
Rozen bekend hebben gemaakt en hierdoor het heer- 
leger van Synonyma in dit moeijelijk geflacht flechts 
hebben. helpen vermeerderen, — In allen gevalle zij 
deze foort het nader onderzoek onzer Natuurkenners 
aanbevolen. 

643. Ranunculus Flammula B. grandiflora v. H. 

Onder de talrijke afwijkingen van de Ranunculus 
Flammula hebben de Heeren LEJEUNE Een COURTOIS 
in hunne verhandeling over de Ranunculaceae der 
Nederlandfche Flora (Bijdragen, n.1I, bl. 87.) eene 
verfcheidenheid opgenoemd , met zeer groote bloemen, 
bijkans die der R. Lingua evenarende, welke door 
den Hoogl. kors in de Fl, Batava n°. 239 is afge= 
beeld. Deze zelfde verfcheidenheid is mij, met rijpe 


vruchtjes, ter hand gefteld door den Heer G. BACKER 


med. ftud. te Groningen, die dezelve in de veenftre- 
ken van Kortenhoef bij Amfterdam had gevonden. 
De bloemen waren in deze exemplaren ruim tweemaal 
zoo groot als de kelk en dus met deaf beelding der 


Flora Batava overeenkomende. De zamengedrukte 


D 5 : vrucht- 


C 8-9 


vruchtjes waren even vals. de.bloemen tweemaal zoo 
groot als in de gewone R. Flammula, doch onb. « 
haard en door dit kenmerk van R. Lingua ond re 
f:heiden, volgens de, door tejeune en courTroIs 
bl, 86 opgegeven kenmerken, „De bladen waren lane 
cetvormig en tweemaal zoo lang als in de afbeelding 
der Flora Batava. …— Men zoude geneigd zijn.te gee 
looven, «dat deze plant eene bastaard (hybrida) was 
van R, Lingua en Flanmula. 

725 * Orobanche elatior , caule fimplicisfimo , Co= 
rollis qúüadrifidis , tubulofo-cylindricis , crenulatoeCris- 
pis , ftaminibus parce. pilofis fuperne ftyloque glaber. 
rimis „ ftigmate obcordato flavo v. H. ex WALLROTH. 
(Orobanches generis Auworeuys 1825 p. 51.) 

Orobanche elatior SUTTON. Sm. Dc. 2455. 

de. Engl. t. 568. 

Flor, Julio. 2? 


7a5* Rijzige Bremraap, met eene zeer eenvou- « 


dige fteng, vierfpletige , buisvormig-rolronde bloem- 
“kroon met gekarteld-gekrulde lippen, de meeldraden 
weinig behaard en van boven geheel onbehaard, even 
als het ftijltje, de {tempel embee a eee en 
geel van kleur. 

Deze foort is mij Gea den ndam, van Draait 
major gegeven door den vwolijverigen: med. ftud,. Gc. 
BROERS, -die dezelve in duinen bij Kutwpijk had aan- 
getroffen, De wezenlijke groote Bremraap (O. ma- 
jor), welke de: Hoogl. BERGSMA mij van de Grebbe 
gezonden heeft, verfehilt echter van dezelve door 
de fterk-verwijderde lobben van den ftempel enz. Zie 
WALLROTH 8 2e Pl. bl, oge De welriekende 
Bremraap. (O.- argongas welke. mede in de 

Hol- 


€ 59 


Hollandfche duinen voorkomt, werfchilt van de zij- 
zige Bremraap door de grootere, gezwollene en van 
buiten geheel. behaarde ; Bloëmikroon , door den-don- 
kerrooden {tempel enz. , alle welke kenmerken volle. 
diger bij wattrörn- bl. 36 eh volg. en in de uit- 
muntende af beelding der Flora Bataya ne’ Hi kun- 
fen’ worden nagezien. 

87 * Geranintù farguinêttm , pedunculis unifloris , 
foliis- quinquepartitis ‘trifidis orbicülatis. Dc. 354t. 

Geranium fangitineum L. We Sx.'P.-I, p. 254 
‘Te. Dan. rio7s Engl. o72. 

Flor. Junio, Julio 4. 

C87 *Bloedroode Ofevaarsbek , met eenbloemige 
bloemftelen , ‘de bladen vijfdeelig en -drieflippig , cire 
kelrond. Dc. 

Deze foort, welke door hare groote roode bloemen 
en eenbloemige bloemftelen van onze overige foor- 
ten van Ojevaarsbek ligtelijk onderfcheiden kan wor- 
den, is mij doof. den ‘heer BERGSMA opgegeven te 
groeijen aan den krommen Az te gld nabij 
Utrecht. (*) 

Soo* Malya mofchata, caule erecto, foliis radi 
calibus reniformibus incisis, caulinis quinque-partitis 
pinnato-multifidis , og exterioris ‘foliofis linearibus, 
P. II. p. 252. 

Malya mofchata L. W. Sa. Dc. 4512. 

Je. 

(*) De heer G. Backer heeft mij ok eenige exemplaren 
medegedeeld van den alerkleinften Ojevaarsbek (Geranium 

pufillum ne 795,) welke hij op verfcheidene plaatfen bij 

“Amfterdam en te ’sGraveland had aangetroffen. Dezelve 


was vroeger alleen. nog maar door den Hoogt!. REINWARDT 
bij Zutphen gevonden, 


C 6o } 


„de. "Dan. 9053 Engl. 754e 

Flor. Junio, Jnlio 2e 

8oo* welriekende Malowe, met opgerigte (teng, 
de wortelbladen niervormig, ingefneden, de ftengbia- 
den 5-deelig gevind-veelfpletig , de blaadjes van den 
buitenften kelk lijnvormig. P._ 

Deze foort is door den heer c. BROERS achter de 
Bild, en door den heer L. MARCHAND te Blaauw- 
kapel, nabij Utrecht gevonden. Ook is zij mij, te 
gelijk met Malva alcea door den heer De BEĲER 
uit de omftreken van Beek en Ubbergen bij Nijmegen 
gezonden. Zij is van Malva alcea te onderfcheiden 
door de vrij lange ‘open(taande en niet aangedrukte 
haartjes der fteng, welke haartjes op gelijke wijze 
de blad- en bloemftelen bedekken; door de bladen 
welke zeer diep , tot op den bladfteel , in 3 of 5deee 
len zijn ingefneden en door den muskusachtigen reuk 
der geheele plant. 

Sar Zrifolium repens (B pentaphyllum „ foliolis 5-6 
fusco-maculatis. P. IL p. 349. 

841 Witte (wijfbladige) klaver, met 5 of 6 bruin- 
gevlekte bladen. P. 

Op zandige gronden te Maren bij enh vond 
ik deze verfcheidenheid met 4, 5 of fomwijlen nog 
meerdere blaadjes, alle van eene bruinachtig-roode 
kleur, die deze geheele plant ‘fcheen te bedekken. 
Zij vwerfchilt derhalve aanmerkelijk van de gewone 
witte klaver. en is, gedurende anderhalf jaar, dat ik 
haar op kleiachtigen tuingrond gekweekt heb, nog 
in geenerlei opzigt veranderd, 

868. Leontodon Taraxacum y paludofum (scuLecn- 
TENDAL ») fquamis involucriexterioribus brevioribus , 

erec- 


C 61 ) 


erectis ovatis, foliis finuatis dentatis glabriusculis. Sm. 

Leontodon palustre Sm. P. II. p. vase DE. 
„de, Engl. 553. gk 

Flor. Majo, ‚Junio 2. ir 

868. gemeene. Paardenbloem. 

Wersch. .y--moerasfig, ‘met de. buiten fchubben 
van het omwindfel korter, opgerigt en eirond, de 
bladen gegolfd, “getand en bijkans onbehaard. 

Ik maak van deze: verfcheidenheid, welke ik op 
moerasfige en befchaduwde plaatfen te. Helpen en Ha= 
ren veelvuldig. heb aangetroffen , met opzêt afzonder- 
lijke. melding, omdat: zij door. velen: als eene afzone 
derlijke foort wordt befchreven. De beroemde BROWN 
(Werm. Bot. Schrifte 1. p. 397.} befchouwde haar 
echter reeds als te naauw met de gewone Leontodon 
Taraxacum verwant. Von SCHLECHTENDAL (Flora 
Berol. I. p. 405.) en LEjEUNE (Flore deSpa, revue 
ps 167.) rekenen haar te regt als eene verfcheiden- 
heid van genoemde foort. De laatfte zag zelfs in de- 
zelfde plant bloemen met omgeflagen en regtopftaande 
fchubben van het omwindfel (calyx communis). Dit 
laatfte gevoelen is naar mijn inzien alleen beftaanbaar , 
daar ik planten, die volkomen met de befchrijving 
van Leontodon, palustre SMITH overeenkwamen op 
droogen…, vruchtbaren, niet befchaduwden grond 
binnen een jaar tijds geheel in de gewone Leontodon 
Taraxacum zag overgaan. 

054* Doronicum Pardalianches, foliis denticulatis, 
radicalibus cordatis longe petiolatis, mediis fpatulato- 
cordatis, fummis gero caule hirfuto 
fubfimplici. Dc. 3195. 

deed a ls L. W. Sm. P. IL Pe 454: 

Ic, 


C 62 ) 


ke. Engl. 631. prforald 

Flor. Majo, Junio: 4. 

954* Hartvormig Duizelkruid , met. fijngetande 
bladen, de wortelbladen hartvormig, lângsgefteeld , 
de middelfte bladen - fpatel-hartvormig „de boventte 
roddachtig-hartvormig’, de {teng ruig. en cai on- 
verdeêld. Das Rod | 

Deze in het voorjaar Maeianden ‘fraaije plant is in 
boschachtige: ftreken.te Hoogezand. , inde provincie 
Groningen, door mij: gevonden. Zij verfchilt van 
het: knobbelwortelig: Duizelkruid: (Doronicum Scor= 
Pioides n°. 955) vooral door: de: onderfte: bladen „die 
duidelijk hartvormig zijn, gedragen’op een’ langen: (teel 
die met een klein bladvormig aanhangfel de-{teng, oms 
vat, In het knobbehwortelig. Duizelkruid zijn, de one 
derfte bladen niet hartvormig, maar: ovaal en in, den 
bladfteel uitloopende, - 

„Enkele foorten „die mij „ bij den meer en. meer, £og« 
nemende fubtiliteit in „de tegenwoordige onderfcheis 
ding der foorten „ voorals nog twijfelachtig: voorkos 
men „-befpaar-ik tot: eene- volgende gelegenheid. 


BLIK OP DE DIERLIJKE: BEWONERS: VAN' DE SUNDA= 
EILANDEN EN VAN DE' OVERIGE NEDERLANSCHE' 
"BEZITTINGEN IN INDIË, 


Door) Je TEMMINCK 3, Directeur vans Rijks Mufeum. k 


D. „drie, groote. eilanden, der. keerkring = (treken 
welke met eenige anderen’ van den. derden rang, de 
groep, vormen „welke „op: onze landkaarten, onder 
den naam van Archipel der Sunda bekend is, bie- 

den 


(68) 


den ons door hunne ligging en: door eenen. vruchtba- 
ren bodem, de gefchiktfte gelegenheid aan tor de- bes 
wi der dierew van de’ onde der onde 
wereld, : „lg | ette. wobnal: eo 

„Java, Sumatra en Borneo, in: hak midden van 
Á dek uitgeftrekten: Aziatifehety- Oceaan ‘gelegen:, vers 
p bergen onder hun eenzaamen verheven lommer „ons 
telbare- fcharen van, vogels; welke. even „zoa. vers 
fcheiden en niet ‘minder zonderling zijn. dan-de ins 
fekten- en: vend dieren, waarmede: hunne Brand 


Bte ON. 


> Í ah UL Cweredarek oppe ar KÂ A Yv 
‘ „2 N bn A Pal : à 
TOER VCfud aA en h- | sul Dur La 

( JV 4 


de eN Sonde » 9) Û cewi Kak Arg pace den ke M | 


d walredwehumn A ‘a 7e Er , A. 


gelegen: zijn. Zij zijn door eene onaigebroken:-reeus 
van. kleine eilanden. met Timor, aan het zuidelijkst 
gedeelte: van: Zuftralafië gelegen, verbonden. - „De 
oostelijke ‘kust: vaù' het uitgéftrekte Borneo: is vande 
Molukfehe- en Philippijnfcha> reede fechie door 
eenen zeearm, gefcheiden, 

‚Het fchiereiland: van: Malacoa: rte als:- eerhreed 
Binsebiersie in-het: midden,-def:aee tusfehen Bored 
en’ Swínatra uit, en dit, zuidelijk;-gedeelte: van het 
Indifthe. vaste: lánd., is: van: de oostkust:van Sumabnag 
flechtsrdoor de. zeeëngte van. Melaccaigefchieiden. -: 
tiev De- 


jk 
/C 


In 


vaa 


C 62 ) 


ke, Engl. ó31. volralangkih eit 719 

Flor. Majo, Junio' 24. 

954* Hartvormig Duizelkruid, met. fijngetande 
bladen, de wortelbladen hartvormig, längegefteeld , 
de middelfte bladen - fpatel-hertvormig „de boventte 
rogdachtig-hartvormig’, de feng, „tuigen, beswj on- 
werdeëld. Das ros. lak 

Deze in het voorjaar bloeijende: fraaije plant: is in 
boschachtige: ftreken. te Hoogezand. , inde provincie 
Groningen, door mij: gevonden. Zij verfchilt van 


het Anobbelwortelig: Duizelkruid; (Doronicum „Scor= 
nde mt 


paer LE VOO EOD 
FART 4 6 , ; RT 


BLIK OP DE DIERLIJKE BEWONERS: VAN DE SUNDA= 
EILANDEN EN VAN DE' OVERIGE NEDERLANSCHE 
‘BEZITTINGEN IN INDIË, 


ge TEMMINCK 3; Direeyeur van’ Rijk Mufeum. k 


DD. drie. groote eilanden, der keerkring - -ftreken,, 
welke met eenige anderen’ van, den. derden rangs, de 
groep, vormen „welke „op: onze, landkaarten, onder 
den naam van Archipel der Sunda bekend is, bie- 

den 


(3 


den ons door hunne ligging en: door eenen. vruchtba-_ 
ren bodem, de gefchikefte gelegenheid aan tov de- bes 
ftudering der dierew vän de Teven der oude 
wereld. … e Wobniol 

Java, Swmatra en don: in "hek midden. van 
en uitgeftrekten- Aziatifehen - Oceaan ‘gelegen: vers 
bergen onder hun eenzaamen verheven lommer „ons 
telbare- fcharen van vogels; welke. even „zoa vers 
fcheiden. en niet ‘minder zonderling zijn. dan -de ins 
fekten en- kruipende dieren waarmede. hunne grond 
bedekt is. De- verwonderlijke vereeniging varisdeze 
menigte vogelfoorven in dit gedeelte van den aardbol; 
is een: natuurlijk: gevolg van. den rijkdom, ‘welke het 
plantenrijk in deze: ftreken ten ‘toon fpreidtOveris 
gens weinig van het» noordelijk gedeeltedes. vasten 
lands-van Azië verwijderd zijnde-en flechts-door: eene 
kleine zeeftrook , hier en daar ‘met eilandem en-rotfen 
bedekt, van. Oceanië gefcheidem, wordende,’ bieden 
Sumatra ‘en Java eene 'uitgeftrektheid. van: ongeveer 
tien of elf, graden kusten aan , ‘welke onder dezelfde 
parallel tegenover „de oostelijke kusten van „Afrika 
gelegen: zijn. Zij zijn door eene: onafgebroken: reeks 
van. kleine eilanden. met Zúmor, aan het zuidelijkst 
gedeelte: van: Zuffralafië gelegen, verbonden. - „De 
oostelijke ‘kust vaù ‘het uitgéftrekte Borneo: is vande 
Molukfehe- en Philippijnfcha- engel echte door 
eenen zeearm, gefcheiden, 

‚ Het Schiereiland: van: Malacoas. Gienb als:-eeri, breed 
Ee oedierwfeë in-het: midden.-det: zee tusfehen Borzeà 
em Swimatra uit, en dit zuidelijk; gedeelte: van ‘het 
Indifche. vaste: länd., is: van: de oostkust:van Sumatnas 
flechts:door-de zeeëngte van Melaccargefcheiden. -: 
HBV De- 


( 64 ) 


Deze weinig uitgeftrekte ftrook , beflaat flêchts eené. 
ruimte van vijf en twintig graden breedte op vijftien 
graden lengte; de grootfte helft der hieronder begre- 
pen landen, is nog niet onderzocht, en de ‚nafpo= 
ringen, op de meest toegangbare. plaatfen gedaan , 
laten nog een ‘ruim ‘veld voor-nieuwe ontdekkingen 
open. De grond van „Borneo. is-nog niet door den 
natuuronderzoeker betreden; geworden. Dit’ eiland , 
een der-grootfte van den aardbol, heeft. ongeveer 
dezelfde ruitgeftrektheid als Frankrijk, Hetgeen wij 
van zijne natuurvoortbrengfelen kennen, bepaalt zich 
tot eenige zoogdieren, tien. of twaalf vogelfoorten , 
een zeersklein. aantal kruipende dieren en enkele-plan- 
ten, flechts op twee of drie plaatfen der kust ver= 
zameld. - Zijne groote bosfchen en zijn bergachtige 
grond, door eene eeuwige vegetatie bedekt „ verber« 
gen fchatten, tot welke de onderzoekende blik van 
den Natuuronderzoeker tot dus ver geenen toegang 
gehad heeft. Sumatra, door eén minder bloeddorstig 
en meer befchaafd volk dan de woeste inwoners van 
Borneo bewoond, en voordeeliger voor den ‘handel 
gelegen, is meer bekend dan Borzeo. Ketens van 
oorfpronkelijke rotfen. ftrekken zich langs de geheele 
lengte. van het eiland, van de punt van Zchen tot 
aan de engte der Sunda uit. Het is, om zoo te 
fpreken, ten oosten.en ten westen, door een aan- 
merkelijk aantal kleine, onbewoonde of weinig be= 
woonde eilandjes omzoomd. Eenige dezer, zoo als 
het rijke Banka, Billiton en andere, ftellen punten 
van aanraking met Borneo daar, Daar, waar het het 
minst van de zuidelijke punt van Malacca verwijderd . 
is, fcheidt een zeearm, met eene groote menigte 

- van 


ij 
x 
AR 
iik 


C 65.) 


van kleine eilandjes bedekt, het: van het vaste land 
van Indië af. _ Deszelfs zuidelijke. punt vormt een, 
voorgebergte , door. de vernaauwde zeeëngte der Sunda 
befpoeld., hetwelk tot grensfcheiding. tusfchen de 
graniet ketens van Sumatra en het vulkanisch ge-, 
bergte van het vruchtbare Java fchijnt te dienen. 

Door- deze geographifche ligging ‚ grenst Sumatra „ 
als het ware, aan het vaste land van Zudië ; het vormt 
met Java, Bali, Lombok, Sumbawa , Floris, Ome 
baien Timor, eene onafgebroken reeks van eilanden, 
van den tweeden en derden rang, waarvan de on- 
metelijke uitgeftrektheid zuidwaarts het grootfte ge- 
deelte van de groote Zuidzee omvat. 

Deze volgreeks van eilanden dient „ als het ware „ 
tot bolwerk voor alle de Archipels , en voor, die meer 
eenzame eilanden, welke onder de evennachtsftreek 
gelegen zijn. Men zoude uit deze nabijheid van Su- 
matra ten noorden met het vaste land van. Zndië en. 
ten zuiden met Java, fehijnen te moeten afleiden , 
dat dit eiland dezelfde foorten van dieren als het 
fchiereiland van Malacca en als Java voortbrengt 
Het tegendeel heeft echter plaats: op eenige Jand- 
vogels en vele kruipende dieren na, vindt men op 
Sumatra eene geheel bijzondere Fauna, welke zich 
intusfchen flechts weinig onderfcheidt van hetgeen, 
men hieromtrent van Borneo kent, hetwelk toch. veel 


‚meer dan het Indifche fchiereiland of het eiland Java 


van Swmatra verwijderd is. Men zoude meenen 
dat Java een deel van Swmatra uitgemaakt had, in- 
dien de aardbodem, de bergen en de vegetatie niet 
het tegendeel bewezen, zelfs dan, wanneer er geene 
ongelijkaardigheid in de diervormen beftond. Werke- 

BijpraceN D. IL sr. 1. E lijk 


€ MOD 


lijk hebben deze beide eilanden , welke elkander bijkans’ 
raken, zelfs onder de reusachtige zoogdieren niets 
gemeen. — De Olifant en de Tapier leven op Su- 
matra, en de. eerfte ín geheel Zudië, terwijl beide 
op Java onbekend zijn; de Rhinoceros van Sumatra, 
verfchilt vari’ de” Javaanfche en van die van het vaste 
land; terwijl de wilde os , de Bantinger van Java of 
de Gaour- (Bos Sylhetanusy van de Himalaia aan 
het vaste land van Zudië en aan Java eigen is. Twee 
nieuwe fóorten van zwijnen, Sws wervucofus ef Sus’ 
vittatus leven op Javá en Sumûtraz eenige hert- 
foorten, order ‘anderen de fraaïje kleine foôrt van 
Axis , van de eilanden Bavian , welke onder den naam 
van “Ceryus Kuhlit zal befchreven worden , bevinden 
zich noch op Sumatra noch op Java. De groote 
bosfchen van het eerfte eiland brengen ook den Cer- 
yus Rusfa van RAFFLEs en den Ceryus Hippelaphus 
van CUVIER voort; deze laatfte komt niet op Java. 
voor; de beerfoort dezer ftreken , Urf/us Malayanus 
VAN HORSFIELD, is dezelfde te Sumatra, te Borneo 
en te Malacca, zonder dat zij nog op Java gevon- 
den ís ; hetzelfde heeft plaats met de Orang-outangs » 
Hylobates , eenige Semnopitheci, en zelfs met twee 
foorten van …Galeopitheci , waarvan de eene, de Ja-' 
vaanfche „ langs den geheelen Archipel tot aan Zömor 
gevonden wordt, terwijl de andere flechts van Su- 
matra en Bornco is aangebragt geworden (*). De 

kleine 


(*) Wij zullen deze onder den naam wan Galeopithecus 
marmoratus befchrijven; aan de zeer veranderlijke foort 
van Jaya en van den geheelen Archipel den naam vaa Ga- 
leopishecus variegatus latende, 


(67 ) 
kleine dieren vertoonen. dezelfde» fóortelijke: verfchei- 
denheid van drie. of-vier bekende fZy/lagales ;- leeft 
ersflechtsveenezop Java j-de Eekhoorns, zelfs eenige 
Ratten zijn. verfchillend. » De vogels, voornamelijk de 
Woenders"(Gallinacei)\ de. Duiveng en’allen, die 
onder: het: befchermende’ lommer „der groote ‘bosfchen 
leven, zijn van de Javaanfche:foortelijk oriderfcheiden, 
Een kleinsaantal ‘is aân beide. eilanden ‘eigen , en ‘eenis 
ge foorten';' welke ‘meer: of min» algemeen „- of wel 
over de geheelé wereld verfpreid zijn, zijn de vzelfs 
de, over de geheele uitgeftrektheid van den’ grooten 
Archipel , of verfchillen niev vân ‘die „welke tôtin 
Afrika „en zelfs in Europa gevonden worden. ‘Men 


_ windt immers op Javay Sumatra en tot in Japan 


_mifche eiland Java , het zachte ‚ gastvrije en gehoor 


toes eene menigte van’ Europefche» vogels (+); 
wier gedaânte, ja wier -gevederte, geene de minfte 
verfcheidenheid met de individu’s, in verfchillende 
deelen van Zwropa voorhanden , vertoonen. Aan den 
eenen kant verdient derhalve ‘dit geheel verfchil in de 
Fauna dezer twee naburige eilanden „alle opmerking 3 
terwijl aan'den anderen ’kant ‚de menigvuldige punten 
wan overeenkomst , de zoo volmaakte eenfoortigheid van 
dieren, over een zoo groot gedeelte van den aards 
bol, op zulke afftanden en onder geheel verfchillende 
Tachtftreken- verfpreid, niet minder belangrijk zijn. 

De onvergelijkelijke vruchtbaarheid van het Vulka= 


za 


„C*) Zie , voor meerdere bijzonderheden, ten opzigte dezer 
zaak , het Nouveau. Recueil de Planches coloriées faifant. fuite 
à Burron, art. Jafeur phoenicoptère du Japon, Livrais. 


‚5ième, 
6 E2 


( 68 )) 


zam@ karakter’ zijner inwoners” zijne geogfaphifche 
ligging; ven zijne veilige havens „hebben er op’ alle 
punten: den koophandel nâar, toe gelokt „welke eene 
der ‘eerfteoorzaken „der, befchaving en de- bron van-de 
welvaart der volken’ ís.» Jaya- is daarom-ook- het 
meest onderzocht en “meest! bekend. gedeelte, niet al- 
jeen > vän de, SundaÉeilanden:;-mâar. ook van dezen 
geheelen, uitgeftrekteri.» Archipel Evenals de bee 
fchaâäfde „mensch „ en «ook » meer vof. tin, terug:-gedron- 
gen=doór den voortgarig: van: den landbouw, -hebben 
de verfchillende, dierfoortên hunne-woonplaatfen on 
der--het, lommer-van:-de oude bosfehen-gevestigd ; waar 
de! ‘grensbewonets der bosfchén-deel komen „nemen 
aan, den overvloed, welke. door de fchatten van eenen 
werkzamen „ overal en. gedurende: alle jaargetijden le- 
véndigen’ akkerbouw wordt voortgebragt ; de zeeftrane 
den „ met. weekdiereri bedekt , de rivieren en de vischrijke 
ftranden lokken er-eene meenigte van watervogels naar 
toe sterwijlde aarde en de lucht , die in deze ftreken van 
infekten wemelen, in gefloten gelederen  voortgaan- 
de, of de lacht’ door hunne woeste zwermen doende 
trillen , de aanmerkelijke hoeveelheid van infekt-etende 
vogels, alle tot-het geflacht Vliegenjager CM yothera) 
behoorende ; van woedfel voorzien. Deze kleine vo- 
gels en. de verwonderlijke hoeveelheid van, wild, zijn 
op hunne beurt weder lokazen voor de vraatzuchtige 
troepen van_ roofvogels, en ‚het groot aantal van 
vleesch-etende zoogdieren , hetwelk op zulk een klein 
punt, van den aardbol bijeenverzameld is (*). 

; _ Deze 
ee De heer LESSON tracht ín zijne Zoölogie du voyage 


autour du monde, par Á Capitaine DURVILLE, p. et Et 129, 
aan 


Ee 


C 64 ) 


„Dede vergelijkende. hoewet -zeêr! beknopte fchets „ 
kan ain tot een vreten haak dienen. «Zij 
est aroct e &£ WIvOstToberogédfg 
aan. hatin: din 97: van hie een ‚Deél mijner Monoe 
graphies de, Mainmalogies ten opzigte van de buiten allen 
twijfel geftelde gelijkfoorcigheid, vanden, zwarten: Luipaard 
Celis Melas) met den gewonen Luipaard (FE. Leopardus) zeg, » 
te doen twijfelen ; hij noemt ook ‚ men weet niet, regt om 
welke reden, den Sevonen Luipaard, Panther, Deze ge- 
lijkfoortigheid is ‘eene daadzak welke niet op het zeggen 
van eenên onder ref dent, of op PEN, 8e 

kort woor anker liggen ‘behoilien erst; 5 mdar op dé ge- 
tuigenis van drie naturalisten ; de ‘beeren * SREINWARDT, 
KUL “en ’ vÄN “nasseit ‚ dië, gedurertide “acher jaren „ de 
bergeilledde: gedeerten: “vän Java doorkruist hebben 
zij hebben deze variëteit van den Luipaard “gezien, 
waargenomen ‚en gefchöten; en hebben aan ’srijks „Mu 
feum een levend, individu , en/ vele. huiden vergezeld van 
het geheele. geraamte, gezonden, ‚Mijne ,opgaven. ffeunen 
ook, op de verzekering vanden, heer „BOCKARME, diein 
her nest van;eenen, gewonen, Luipaard, „door ‚hem, ter ue, 
der geveld, eenen jongen zwarten „Luipaard, „Ongeveer eene 
zegd Mufeum bewarèn, ‚ alwaar zich bovendien fchèdels ‘en 
geraamten ‘bevinden, welke kunnen dierien, om deze ge 
tijkfoortigheid verder te bevestigen. — leads 

DODE her Lessön beweert ‘ook’ nog „dat: de zwarte Tijger 
bijde Maleijërs' onder den naam van ‘Ariman bekend í s5 
want, zegt hij, 200 noemt. men dit dier-op Javâ. “Dit ‘is 
waar; maar kent de heer resson wel de beteekenis van 
dezen naam ? De Maleijers duiden door, Ariman » Eenyou- 
dig eenen Tijger aan; în de’ Jevaanfche taal is het Mand- 
Jan; de koninklijke Tijg ger draagt in het Maleisch den naam 
van Ariman bezar, en in het Javaansch van Mandjan g gede ; 
beide woordelijk vertaald, beteekenen grooten Tijger. 


PS 
27 » 


(zò ) 


geeft: ons het middel aande hand, om over de kleine 
uitgeftrektheid land’s , hetwelk in dit gedeelte: der wes 
reld onderzocht is, in vergelijking van de groote hoee 
veelheid verfchillende dierfoorten; welke het voorts 
brengt, te oordeelen; welke hoeveelheid te aanmer- 
kelijker is ‚ “daar” het’ grootfte dezer eilanden alleen 
gezegd kan worden 5 goed door de Hatduronderzoekers 
gekend te zijn. where 
“Deze keêrkringftreek , nauwkeurig genòeg « ‘door, de 
reizigers van verfchillende natiën „doorkruist, levert 
reeds een aanmerkelijker aantal, zoogdieren, dan ge- 
heel Europa op; de verwonderlijke menigte, zoogdies 
ren, vogels, kruipende dieren , visfchen en‚ ongewere 
velde dieren, in de eilanden fi Sunda. gevonden z-of 
in de zeeën, welke hunne kusten. befpoelen ; gevan. 
gen, «evenaart: en overtreft zelfs in fommige klasfen 
de dierlijke: voortbrengfels van het’ groote Afrika; 
de Antilopen RGD alleen uitgezonderd, waàrvan’ het 
groot aantal, dat der Merten en Amilopen van de 
Sunda-eilanden ‘verre “overtreft.” Men” kan het ge- 
vogelte dezér eilanden, > ‘zorider vrees van, vergroo- 
ting bij dat, hetwelk in geheel Zuid- Amert a, waar- 
genomen wordt, vergelijken. In het cen 200 \ wel als 
in het andere halfrond bevinden zich, aanmerkelijke 
gedeelten lands, in welke de. natuuronderzoeker. nog 
geenen ‚voet gezet heeft ;,de binnenlanden van Zwid- 
Amerika ;de kusten van Chili ‚van Peru beloven eenen 
A keien over- 


KA Men weet in het algemeen, dar in geheel Afrika 
nog geen Hert gevonden is ; 3 het is het waré Vaderland der 
Antilopen , waarvan er, ook meer foorten dan. ín het geheel 
overige gedeelte van den aardbol. zijn, 


C eze) 


overvloedigen oogst; terwijl de ontdekkingen, welke 
ernog in het grootfte gedcelte van het binnenland 
“ van: Sumatra: te, doen blijven, de, berekening. der 
beftaande. foorten „ten -naastenbij op het dubbele 
brengen dergenen „ welke thans reeds op dit eiland be- 
kend zijn. Jas’ 

„Borneo deze witte. pd op de, wereldkaart *. 
kan; niet dan „voorwerpen „opleveren , geheel „nieuw 
_voor de :weten{chap ; het belooft met woeker. de. po- 
gingen. te zullen, betalen; welke men tot beftudering 
zijner, voortbrengfelen. zal aanwenden ; het is een ‚der 
keerkring{treken , „welke reenmaal , hae dieken, aan- 
merkelijk zal moeten verrijken, _… 

„ De zeeën welke, de kusten. dezer „vruchtbare ned 
ken befpoelen, verbergen; ons nog ‚voorwerpen „welke 
niet minder, zeldzaam en -belangrijk, dan diegenen zijn, 
waarvan de ontdekking, flechts/ voor eenige. jaren.plaats 
greep. De rijke, verzamelingen. van « visfchen en de 
aanmerkelijke, aanwinsten, in; weekdieren door „de 
laar{te reizigers „ „die, zich. naar, deze ftreken hebben 
begeven, „bezorgd „ ftrekken: ten ‚bewijze „ : dat: :deze 
landen „tot ‚nu „toe „weinig uit een wetenfchappelijk 
oogvunt onderzocht ‚de geheele, oplgstenheid van an 
vi it verdienen. „75 niin: 

„De landen , welke wij, voor. als nog te ons zelf 
owerzigt bevat, hebben, „zijn „begrepen, in dat’-ge- 
deelte van, den „grooten Archipel. van duffralafië;, 
hetwelk onder. den : naam van Archipel-der “Sunda 
bekend: is. „Indien „wij: „dit „betoog. tot ‚de, over 
rige. Nederlandfche bezittingen. in Bian ‚zelfden Ar- 

chie 


© Zie RATELES, Hist. of pen 
Ë 4 


C “#2 5) 


chipel uitftrekken , dan omvatten wij eene ruimte van 
eenige meerdere graden in breedte; deze eîïlanden 
worden door den naam van Molukken aangeduid, 
Wij zullen zien, dat daar niet minder dán in den Ar- 
chipel der Sunda ‚ nog veel behooft onderzocht te wor- 
den. Celebes, een eiland van den eerften, Timor s 
een eiland van den derden rang en’ eenige andere 
minder groote ; als Ceram „Floris ; Booro „ Gilde, 
Amboinaenz. zijn allen onder dezelfde-parâllel als Bor- 
neo, Sumatra en Java gelegen, maar grootendeels 
met zoogdieren, vogels en kruipende dieren bévolkt, 
welke geheel van'-die der Stndá-eilanden ver- 
fchillen. Celebes, fchiér even”weinig als Borneo be- 
kend, levert ‘näar de voorwerpen „welke men er 
verzameld heeft, te oordeelen,-vele zoogdieren “en 
een aantal vogels op; welke gelieël aan Java en Sus 
matra vreemd zijn. Wij zijn onkundig of’ men’ aati 
dit groot eiland dezelfde dieren moet toefchrijven als 
aan Borneo, waarvan het, in zijne: geheele“ uitges 
ftrektheid flechts door de engte van Macasf/ar ge- 
fcheiden is; zijn zuidelijk gedeelte, de punt van Ma- 
easfar en het noordelijk uifeinde van ‘hèt eiland, uit 
de” districten - van  Monado “en: Gorontalo beltaan- 
de, zijn de eenige een weinig bekende gedeelten , 
die! bovendien flechts: zeer ‘oppervlakkig zijn" onder- 
zocht, Eenige Apen, de Phalangers, de zonder: 
linge zwijnfoort; onder den naam van Sus babirusfa 
bekend „welke men ook op  Booro vindt en die in 
de moerasfen leeft; twee nieuwe Antilopen, Herten, 
vele foorten van Calaos , vari Koekoeken , een groot aan- 
vl Duiven , de foorten van dat zonderlinge geflacht MZe- 
gapode , welke hunne eijeren niet uitbroeijen, vele an- 

dere 


ee 


GC mr 


dere Hoénders en fommigc kruipende dieren’, vertoonen 
ons dieren’, welke Jaya en Sumatra-nog niet opge» 
leverd hebben, De zeeën dezer ftreken voeden eene 
menigte ‘van nieuwe’ foorten van © visfchen „ wal- 


‚ wisfchen ven de Dugong (Halecorus Dugong), een 


dier ; hetwelk’ men -lang voor: ‘fabelachtig gehou- 
den heeft ; maar hetwelk nu wel: bekend is. Ténz07'3 
im het zuidelijkst gedeelte van dezen. Archipel -gele- 
gen,’ op eenen fchier gelijken: afltand- van de eilan- 
den der Sunda, van de Molukken en van Oceanië 
of Nieuw-Holland , is arm in zoogdieren „-maar zeer 
rijk in vogels. Wij hebben inderdaad nog geen groot 
zoogdier (*) van dit eiland bekomen , hetwelk. eenen 
gedeeltelijk: madreporifchen en fchieferachtigen.… grond 
heeft „ welke met eene veel armere. en-minder krach- 
tige vegetatie dan de overige eilanden , meer naar het 
Noorden gelegen , zoo als gien, gans Gilolo, 
ei el bedekt: is. 

‚Het „plantenrijk fpreidt over die ftreken- Dn fchatten 
ten toon, welke niet genoeg bewonderd kunnen 
worden. „De wateren zelfs; welke hunne kusten be- 
fpoelen , nemen deel in deze wonderbare vruchtbaar- 
heid3 de oevers zijn met:digte bosfchen bedekt, 
welke zich tot op den top der bergen uitftrekken , 
terwijl, volgens- de verzekering der reizigers, ook 
het ftrand der zee, met een woud. van zeegewasfen 
E tar } ‘> Ö \ be= 


rh en Als aan de) getuigenis van’ fommige kooplieden, die 


dieper in het eiland gedrongen zijn, geloof gehecht kan 


worden , moet men er eene foort van Buffel vinden, welke 
van en Bos Sylhetanus vau Java en hect vaste land van 
Indië verfchilc, 

Es 


CC np 3 

bezet is, waarvan de groote planten-op. den bodem 
van het zoute water „groeijen: „De „vogelen; welke 
dit verblijf bewonen z-deeleni ook „: volgens de verzet 
kering. van der fchrijvers, van het zoölogisch gedeelte 
der reize vari Kapitein-rrevcineTt, ún het trotfche 
dezer fchoone nâtuurjomen:sziet ser: bijna, geene van 
die kleine. foórten,’ met glinsrérend geverderte „welke 
in deze uitgeltrekte bosfchen:, die bovendien: gras en 
kleine infekten-misfen:, fchier verloren.-zouden, gaan; 
dezelve zijn veeleer de fchuilplaatfen. van’. Cd/aos , 
van groote -duiffoorten; van de ,gekróonde. duiven 
van de twee onderfcheiden foorten ‘van Cacatoes’ of 
zwarte Zra’s (1), van die menigte van papégaaê= 
foorten en zoo vele andere vogels en zoogdieren; 
van middelbare--grootte„ welke deze luchtftreek bes 
woren, maar in geen ander eiland hans Sunda ed 
den worden, 

Eene zeer bijzondere gioraphtie affeheiding heeft 
op Timor jin de verdeeling det eier welke ‘dit 
eiland bewonen plaats. … 3d e Ga0r m93 

„Gelegen onder den-dertieniden. pedel is Timor 
in zijne geheele lengte „met eêne keten van -verhe+ 
ven bergen doorfneden ;:het noordelijk gedéelte ligt 
tegenover ‘de Molukken ‚ens het «zuidelijk gaat-lângs 
een gedeelte der kusten: wan Nieuw -dlolland „waar: 
van het “door een’ matig, breeden, zeearm gefcheiden 
is deze rotfen , waarfchijnlijk van eenen fchieferach- 
vigen aard, debijnen. tot, Brennan tusfchen. mein 

| zal lijke 
mee, De eene de zwarte Ara, of de Ara grs à vrome 


van VAILLANT3 de andere een derde kleiner , welke wij 
onder den naam van Psittacus alcato zullen befchrijven, 


CDE 


lijke bevolkingen te -dienen. Die ván, het noorden 
gelijkt, ‘zoo: wel door de verfchillende vals „door: de 
gelijkaardige foorten „ naar de geflachten “van: zoogdie= 
ren 5 vogels en infekten , met welke: de andere eilan- 
den van den ‘grooten Archipel bevolkt zijn 5 aan den 
anderen ‘kant van deze bergketen « vertoonen zich 
eensklaps «de vertegenwoordigers van eene bijzondere 
Fauna; van eene fchepping , welke men zich zoude 
kunnen veroorloven , ‘Oceanisch te. noemen. De ves 
getatie „ draagt: er, het karakter, «hetwelk ons: aan 
dat gedeelte van de noordkusten van MNieuw-Holland 
herinnert, hetwelk’ de zeevarenden ons als «woest, 
onbebouwd „en ‘alleen: door eenige wilde en zwer- 
vende horden bewoond; affchilderen. Zoo wel op den 
eehen als-op den “anderen, dezer weinig door de 
natuur bevoorregte kusten, wonen dezelfde: foorten 
van vogels. De waarzeggende gootbek (Scythrops 
presageur) voorfpelt-er door zijn wanluidend -ge- 
fchreeuw den regen „en die-dikke misten , in welke 
de kusten met klippen. bezaaid „aan ‘het gezigt. der 
zeelieden. onttrokken worden ; «de vogels met. eene 
penceelvormige tong „ voornamelijk die van het gee 
lacht Meliphaga , vertoonen: er zich in vele fóor- 
ten ;‚-gelijkaardig-aan die van Oceanië, men heeft er 
de Corbi-calao ,: in jeugdigen leefdtijd: zoo verfchil- 
lend van hetgeen hij bij vollen wasdom is 5 de Zan- 
greyens ‚met ‘nelle vlugt,‘ voor het sgroótfte. ger 
_deelte ‘bewoners der: ftrandens, + en ‘een «groot «aantal 
andere vogels van Nieuw - Holland. Men.kenr- noch 
‘de zoogdieren: noch. de reptilia: van dit :gedeelte. des 
eilands ;- het kleine aantal „voorwerpen, welke men 
ri er 


CJ 


er ‘van daan’ gebragt heeft, bepaalt zich tot drie of 
vier foórten van «dé orde der. Vleermuizen (Cheirop= 
tera) een Phalanger en drie of: vier knagende die- 
ren; » Verder dan Zémor en. vaan ‘het «einde van de 
groote: uitgeftrektheid dezer Zuid-zeeën , bevinden zich 
ten oosten en ten noorden deze menigte ván madre= 
porifche eilanden, meer of min door groen „bedekt „ 
of ter maauwernood. boven de oppervlakte van het 
water zigtbaar ; in-deze zeeën fchijnt de natuur meer 
en meer klippen uit den bodem van:den Oceaan: te 
doen. oprijzen, welke door de verwonderlijke opeen 
hooping van -zoöphyten gevormd worden. Aldus zijn 
ook deze kleine Archipels. en die eenzame, meer 
uitgeftrekte eilanden,’ zoo” als Booro „Ceram ven 
andere, waarvan de ligging ter riaauwernood be- 
paald en-de voortbrengfelen onbekend zijn, het vader- 
land van eeriige zeldzame, weinig beftudeerde zoog- 
dieren; van: enkele “vogels met een glinsterend ge- 
vederte: of met buitengewone verfterfels „zooals; de 
Paradijsvogels , de. Promerops ; van veenige- visfchen 
met eene zonderlinge gedaante, en_ met de levendigfte 
‚en juist afgeteekende kleuren geteekend enz. 
Het is waarfchijnlijk- aan ‘de’ Franfche Marine en 
aan’ de Naturalisten „ aan boord. der {chepen vande 
Kapiteinen purerrEY- en D'URVILLE ingefcheept;, 
woorbehiouden , ons meer zekere inlichtingen omtrent 
deze ‘eilanden , omtrent .die der Papous en omtrent 
Nieuw-Guinea „het eindoogmerk:van hunnen: En 

te leveren. 
De terugkeer der, naturalisten „ (ie zich aan haet 
van de corvet /Astrolabe bevinden „voorfpelt aan de 
ge- 


Gide) 
geleerde wereld „eene‚menigte van,belangrijke, geográ- 
phifche bijzonderheden en cen niet minder leerzaam 
aantal waarnemingen over de natuurlijke. gefchiedenis 
van dit gedeelte der wereld „ hetwelk voor. de weten- 
fchap, nog. niet ontgonnen is. > 
„In afwachting, dat men in dit berigt. den geheelen 
omvang van den grooten Archipel zal mogen, bevat, 
ten „ gelooven wij geene, ondienst, te doen ; aan die 
genen „welke „zich met de. -geographifche verdeeling 
der dieren in, de verfchillende- deelen van den aardbol 
bezig houden, door eenige aanwijzingen te voegen bij 
die genen, welke in de reisverhalen, vooral indie 
der, uitrustingen, „onder het bevel, van de Kapiteinen 
FREYCINET € DUPERREY » „opgeteekend zijn. ‚Dit 
overzigt is ingerigt, „om als inleiding tot meer, uitge- 
werkte betoogen over deze foort van nafporingen te 
dienen. «De heeren Bô1r en‚mAcKLOT (tellen zich 
voor er de bouwftoffen toe. te leveren. hay 
„De uitgave van het gefchiedkundig verhaal der reize 
van den Hoogleeraar REINWARDT in de eilanden der 
Sunda en in de Molukken, wordt met ‚ongeduld ver- 
wacht. Een verblijf van zeven jaren in verfchillende 
deelen van den Archipel heeft hem in flaat gefteld 
eene menigte waarnemingen van het grootf{te aanbe- 
lang, ten opzigte van de geographifche verdeeling der 
dieren dezer keerkringftreken, bijeen te zamelen. Mogt 
hij befluiten Spoedig aan het verlangen van hen te vol- 
doen, die er ren fterkfte prijs op ftellen, de vruchten 
der vorderingen te genieten, welke de natuurkundige 
k we= 


@ Eenige losfe ftukken of uittrekfels hunner brieven 
zijn in dit zelfde Tijdfchrift bekend gemaakt. Zie D. II. ne. 2. 


(#8 3 


wetenfchappen federt eén klein getal jaren gemaakt 
hebben. Bec, + aub 
“Mijn doel’ “met” de itgdve van” dít berigt iss 
om hét tot: voorberigt eener proeve’ van ectie ‘Fait 
der eilanden van de. Sunda te ‘dóen dienen. De bee 
kende foorten“ zul len (er: eefvoùdig’ in- aangeduid wor= 
den, met térugwijzing * tot de” fjstemata ‘of tot de 
plaatwerken; ‘men zal eene mêer óf min breedvoe- 
rige befëhrijving van de” onuitgegeverie foörten” ge 
ven , de’ foortonderfcheidende bepalingen: zúllën later 
in het groote’ werk komen , miet ‘hetwelk ik mij on- 
Tedig houde. Het zal’ gemakkelijk zijn, het ‘beftek 
vän dit berigt te’ vergrooten , “ naar - gelang ‘der’ ont: 
dekkingen, welke onzerreizendé Natúironderzoekers 
ons zuilen mededeelen. ‘Dete naamlijst zal gevolge: 
lĳĳk de aanwijzing kunnen bevatten van al de dieren, 
in de overige gedeelten van den grooten Archipel der 
keerkringen, gevonden. Ten flotte ftel ik mij voor ; 
bij wijze van bijvoegfel, een min of meer omftandig 
overzigt van de Fauna van Japan te geven; van dat 
eiland, hetwelk’, ‘wat zijne dierlijke voortbrengfelen 
aangaat, zeer weinig bekend is, en hetwelk het Ne- 
derlandsch Gouvernement, zich bevlijtigt uit een we- 
tenfchappelijk oogpunt te doen onderzoeken. 


Pror- 


on 9 Ke 

ber each 101 Á ggn 
sado 

PROEVEN OVER DEN INVLOED vÂN HET ZENUW- 
B STELSEL OP DEN BLOEDSOMLOOP. 


„Door, Fe, THYSSEN. €/,-We VROLIKé 


edig gedeeld door den ‘Taatflén).” 


Rn welligt de blaysloren zoo dikwerf be- 
zig gehouden en tot Zoo meenigvuldige en zoo tegen- 
ftrijdige meeningen ‘aanleiding gegeven , dan de vraag , 
of de bloedsomloop ° van den invloed van het zenuw= 
ftelfet * af hankelijk zij of niet. De” groote HAELER (4) 
meende, dat de prikkelbaarheid van het hart, door 
het bloed in gedurige werking gehouden, de eenige 
oorzaak van dé afwisfelende bewegingen van hetzel= 
ve, en dus ook van der bloedsomloop in het alge- 
meen ‘was, en dat de zenuwen hierop geénen in- 
‚Vloed hadden ; hoewel hij echter aan den anderen 
“kant den invloed, welke‘ de zenuwen op de prikkel- 

baarheid der flagaders uitoefenen „ niet loochent. ’ 
Le GALLoIS (6) onderwierp de meening van HaL- 
LER aan een bepaald onderzoek, en door levende 
dieren, bepaaldelijk konijnen aan eene geheele of ge= 
deelrelijke vernietiging van het ruggemerg bloot te 
ftellen en aldus de zenuwwerking te vernietigen , 
kwam 


(a) A. v. Harrer, Elementa Phyfiologiae Corporis Hu- 
mani, Tom. 1. p. 459. en en Tom, II. p. 202, 2 206 en 255 
Lausannae 1757. 

(B) Mm. Le GÄLLOIS, Experiences sur le principe de la vie. 
Paris r3re, 


C ‚50 } 


kwam hij tot het hoogst belangrijk befluit, dat in 
die deelen, in welke dezelve was te niet gegaan , of 
in het geheele ligchaam„ als het gantfche ruggemerg 
was. weggenomen, de, bloedsomloop ook geheel ftil- 
ftond. 

Hierbij ‘behoort darigerierkt te worden,’ dat hij de 
vernietiging van het ruggemerg meestal door metalen 
draden, tusfchen de bogen der wervels ingebragt 
en aldaar fnel en met geweld rondgedraaid, bewerk- 
ftelligde., hb | Hud 1e 

WiLson, PHILIP @ ging op den door LE  GALLOIS 
geopende, baan, voort, maar kwam, hoewel eene, 
fchijnbaar gelijke wijze van, handelen volgende, tot 
een geheel, tegenovergefteld, ‘befluit ; bij vond name- 
lijk, de kracht, van, het hart, als ook van het geheele 
vaatgeftel, van het ruggemerg, geheel onafhankelijk, 
daarbij echter te geliĳker tijd opmerkende, dat prik- 
kelingen van het, ruggemerg invloed op de bewegine 
gen van het hart hadden en deze verfnelden.. Men, 
mag evenwel niet. met ftilzwijgen voorbijgaan, dat. hij 
zich meest met eene oppervlakkige en langzame be-, 
lediging van het. ‚rnggemerg vergenoegd heeft , en zich 
foms. flechts bij eene kwetfing der dura mater fchijnt 
bepaald te hebben, 

Zoo wij nu de proefnemingen en derzelver uitkom- 
ften van deze, „beide geleerden te zamen vergelijken, 
blijkt het genoegzaam, dat, zoo als NAsse (}) te 
regt aanmerkt, de een te veel, de ander te weinig 
heeft gedaan. 

… Ter= 

(*) wiLson pricip, Znguiry into the laws of the vital 
fnctions en verfuche enz, in mecker’s Archiv, B. II. p. 320. 

(}) F. Nasse, Unterfuchungen zur Lebens naturlehre 
und Heilkunde. Malle 1118. 1. B. 1. Abcheil. 


C 8 


! Terwijl de eerfte door het hevig en fpoedig- rond= 
draaijen der metalen draden in de ruggegraat, aan het 
geheele geftel eenen fchok mededeelde,; welke op 
zich zelven, zonder dat men naar andere oorzaken 
behoefde te zoeken , voldoende zoudekunnen geweest 
zijn, om den bloedsomloop tegen te houden „ oefen= 
de de ander, door zijne zachte handelwijze’, geene 
genoegzame werking op denzelven uit. Men zie ter 
nadere bevestiging van dit gezegde , de egte proef! van 
WILSON PHILIP, in welke deze, de handelwijze van 
LE GALLOIS „door het hevig en plotfeling ronddraaijen 
van eenenfgloeijenden draad in de ruggegraat , volgende , 
ook oogenblikkelijk de beweging van het ‘hart zag vere 
minderen. Geen wonder derhalve, dat latere phyfio= 
logen „ door dit verfchil van uitkomften , in twijfel ges 
bragt; de zaak op nieuw onderzochten. TreviRae 
NUs (*) doorfneed bij kisvorfchen den -zenuwftam 
van de dij , of ook wel het ruggemerg „ en daarna het 
zwemvlies van den achterpoot. onder het microscoop; 
brengende, wond hij, dat hierna de bloedsomloop 
foms in hetzelve opgehouden had, «en ook foms in: 
hetzelve was blijven voortgaan. Hij werd hiërdoor 
eenigzins tot een gemengd befluit gebragt, en ver- 
klaarde wel de kracht , door welke het bloëd . voort-. 
bewogen wordt, volgens. hem, in deze vloeiftof: zelve 
gelegen en flechts door de zamentrekkingen- van -het 
_ hart onderfteund , voor af hankelijk: van ‘het zenuw- 
_ ftelfel ,. maar voegde er tevens bij, dat deze invloed 
door individueel onderfcheid gewijzigd wordt. ‘Nasse 

on- 


‚(P) GR TREVIRANUS» Biologie, Göttingen 1814, S. 644 
B Alet 
BĲDRAGEN , D. [IL sr. 1. F 


C BE 15 


onderzocht daarna met zijne gewone {cherpzinnigheid , 
de verfchillende , zoo even aangeftipte meeningen en, 
na geene van allen voldoende gevonden te hebben, 
trachtte hij de feilen „ welke anderen in hunne proef- 
nemingen begaan hadden, te ontwijken en kwam 
eindelijk tot een befluit, hetwelk weinig van dat van 
TREVIRANUS verfchilt, waarbij aan de zenuwmasfa’s 
de invloed op de beweging van het hart niet ont- 
zegd, maar behalve deze, in dezelve nog eene an- 
dere kracht erkend wordt, welke vande eerfte onaf- 
hankelijk is en in het leven van het deel zelve 
berust. 

In weerwil dat hiermede alles fcheen verklaard te 
zijn, en de zaak welligt voor afgedaan had kunnen 
befchouwd worden, kwam -w. KRIMER (*) toch nog 
eens op dezelve terug; zulks echter meer bepaalde- 
lijk om te zien, welken invloed de zenuwen op de 
ontfteking uitoefenen. «Hij doorfneed den ftam der 
dijzenuw bij eenen kikvorsch , en het zwemvlies van 
den beledigden poot onder het microscoop gebragt 
hebbende, was het hem onmogelijk door eenigen 
prikkel, ontfteking in hetzelve voort te /brengens 
terwijl ook de bloedsomloop langzamer werd en ein- 
delijk “ophield. Ook gelukte het hém’ ret: in den 
poot van eenen jongen hond, van welken hij de dij 
en zitbeenszenuw doorfneden had , ontfteking te ver- 
wekken. « Deze’ proeven gaven later aanleiding tot 
eene onnaauwkeurigheid van LANGENBECK(}). Ook 
EE AZG Je … were 
-(*) w. KrIMeR, Phfiologifche Unterfuchungen. Leipzig’ 
1820, $. 162 und Folgg. 4 kk 

(4) LAncensecr zegt in zijne Chirurgifche Krankheiten , 
Th. LS. 935 „Er (krimer) brachte einen Prosch mit der 


| 


Á 


C 4 M 


werden: zij met ongepaste-heftigheid door jarcrer (*) 
beftreden5; zoodat men in al dit verfchil van. meenin- 
gen fchier niet meer weet wat te gelooven. Het 
werd derhalve noodzakelijk , de zaak op nieuw te on- 
derzoeken (f). Sj 
De 


»Schwimmhaut unter das Microscop , und durchfchnitt ihm 
den Schenkelnerven der nämlichen Seite, worauf fogleich der 
» zuvor fchnelle Kreislauf in einigen Stunden langfamer wurde, 
„Nachdem eine kleine Stelle der Schwvimmhaut mit einer 
» Kochfalzauflöfung beftrichen war , erweiterten fich die Ge- 
„fäsfe wieder, wie dies der Fall bey ähnlichen Verfuchen 
„ohne Durchfchneiden der Nerven gewefen war. Nach der 

„ Durchfchreidung des Rückenmarkes verfchwand die Röthe, 
nehtland auch nach der Anwendung der Salzauflöfung nicht 
„wieder, und in 8 Minuten hätte in allen Gefäsfen der Kreis- 

»fauf aufgehört” 

Krimer zelf zegt: „Nun beffrich ich eine kleine Stelle der 
» Schwimmhaut mit einer Kochfalzauflöfune , wonach die uin 
„diefe. fowohl als an diefer Stelle gelegene Gefäsfe weder er- 
»weitert noch röther als zuvor wurden u. S. We 

m(*). Etwas zur Würdigune der Phyfiologifchen Uierfiichan: 
gen von KRIMER. Leipzig 1820 von Dr. JAECKEL in Deutfches 
Archiv. für Phofiol. 7. B. 3 H-ft. S. 395. 

“(f) Ik had hierbij nog een paar proeven van MILNE 
EDWARDS € P, VAVASSEUR, (Annales des Sciences naturel- 
les, Tom. IX. p. 329) kunnen vermelden, zoo ik dezelve 
niet voor te weinig afdoende hield , om in den tekst eene 
plaats te verdienen. « Na opening der borstholte’, ‘en-door- 
fuijding of wegneming der middelfte en onderfte halsvlechten 
van de nervus fympathicus magnus, vonden zij dat toch het 
hart, gedurende eenigen tijd bleef kloppen: Dit werfchijn- 
fel heb ik meermalen onder de proeven van MAGENDIz te 

Fa Pa. 


C 84) 

De hoop van eenig licht over dezelve te züllen 
verfpreiden, voerde den heer Tryssen en mij tot het 
befluit„ op nieuw den ftaat der vaten en van den 
bloedsomloop ‚ na het doorfnijden van ruggemerg of 
dijzenuwen in de zwemvliezen van kikvorfchen na te 
gaan. Het refùltaat onzer nafporingen deelen wij 
hiernevens mede en voegen er alleen bij, dat bij 
fommige derzelve , de Hoogleeraar SCHRÖDER VAN DER 
KOLK tegenwoordig was. ds 
_ifle Proef. ‘Den gier Augustus van het vorige jaar ; 
doorfneden wij bij eenen ‘vrij grooten en zeer levens 
digen kikvorsch, den ftam van de zenuwen der on= 
derfte extremiteit, welke zich in het bekken be- 
vindt, door eene zijdelingfche infnede ín de buik- 
holte, waarbij het dier weinig leed en fchier- geen 
bloed verloor (*). Oogenblikkelijk was deze poot 

el ge 


Parijs, ade opening der borstholte en den hierdoor voort- 
gebragtem dood van het dier, zien plaats grijpen , en ik 
geloof gaarne ‚dat het doorfnijden- van zenuwên hier niets 
toe- of afdoet, daar het mij alleen een gevolg fchijnt te 
zijn. van de irritabiliteit, die na den dood nog im het hart 
overbiijft, en welke ik uren na denzelven, in het hart 
van: eenen „grooten fchildpad , nog zamentrekkingen in het- 
zelve zag voortbrengen, De heeren EDWARDS Een vavas- 
SEUR fchrijven aan hunne dieren, na opening der borste, 
holte (welke zij zelve zeggen kargement gedaan te heb- 
ben) nog Jeven toe. Hoe echter leven na het plotfeling 
ophouden der ademhaling , ten minste zoo deze niet kunsc- 
matig vervangen wordt, zoo als re caLLOIS het deed, kan 
beftaan, verklaar ik niet te begrijpen. 

(£) Hierbij dient vermeld te worden, dat wij de door-, 

(nee 


C 85 ) 


geheel “verlamd. en- hing als. een-…dood deel bij het 
ligchaam. Het zwemvlies dezer. zijde. onder ‘het mie 
eroscoop brengende, zagen; wij, datde bloedsomloop 
in hetzelve, onder den vorm van, een wits-doorfchij- 
nend vocht , roode bolletjes rondvoerende,. op eene 
zeer gelijkmatige wijze voortging „welke in het ger 
heel niet verfchilde van den bloedsomloop; welke 
wij aande tegenovergeftelde zijde , waar de. zenuw 
niet doorgefneden was, waarnamen: ,, 

Beide zwemvliezen „met /wbcarbonas. amm. En 
geprikkeld hebbende „ vertoonde het dier.aan de zijde „ 
waar de zenuwen doorgefneden waren, geene blijken 
van, pijn, aan de andere wel... In beiden. verfnelde 
eerst de. bloedsomloop „ daarna hield hij op 3de bloed- 
vaten „waren hierbij zeer. opgezet, met sag bloed 
vee en netvormig., zt 

‚Den, volgenden dag (ro rt een morgens. te 
negen uren, was de ontfteking aan de: zijde, waar de, 
zenuw; doorgefneden was; vecl geminderd 3 de kleine 
“_vaatjes vertoonden eenen bloedftroom. van zeer ligt 
gekleurde. bolletjes 3 „terwijl. de groote. ook veel min-, 
der opgezet. en van ‘minder :roode kleur waren, 
… Aan de andere zijde was de bloedf{troom veel {neler „ 
vooral in de kleine vaatjes.. Na den, middag, te. een 
ure, had aan beide zijden alle.bloedsomloop opges 
houden; te twee-uren was. dezelve „ hoewel traag 
echter weder aan den gang. … Des namiddags om half 
Zes was er in het zwemvlies, van het been ‚met 
„Íi0 door- 


fnede-zoo wel: van de zenuwen als van het ruggemerg „al. 
toos van een verlies van zelfftandigheid deden verge 


zeld gaan, 
F3 


( 86 ) 


doorgefneden zenuw, een vrij regelmatige , niet zeer 
trage bloedftroom; terwijl aan de zene; sean 
zijde, hoegenaamd geene beweging was. 

Den rrder Augustus , des namiddags te half vier uren „ 
duidelijke- regelmatige , doch trage circulatie, in beide 
zwemvliezen. Den rgder dos greed erfde 
Den ryden het dier dood, 

“ade Proef. Bij eenen tweeden kikvorsch door- 
fneden wij den 18der Augustus des namiddags , onge- 
veer té twee uren, den ‘ftam der zenuwen voor de 
onderfte’ extremiteit, op dezelfde wijze als bij de 
vorige, in het-bekken (*), Het zwemvlies derzelfde 
Zijde, terftond onder-het microscoop gebragt, vers 
toonde -eene {nelle circulatie „ gelijkvormig aan die 
der voorgaande proef en dit voor alle volgende proe= 
ven hetzelfde zijnde, zullen wij het er niet meer 
„bijvoegen. Dezelve verfchilde ook in geenen deele 
van hetgeen , in den anderen onbefchadigden poot 
plaats greep. Wij doorfneden daarop, te half drie 
ùren, het ruggemerg een “weinig boven het bekken 5 


en daarna de zwemvliezen door het microscoop on= 


derzoekende ,’ vonden wij’ aan den “poot met gave 
zenuwen, in het zwemvlies , eene vrij fnelle cireu- 
laties in de andere, waarvan de zenuwftam doorgefne- 
den was, eene flechts trage, in een enkel vat. Wij 
trachten’ daarop. het zwemvlies van dezen poot in 
ontfteking te brengen, door hetzelve met /pér. falis 


ammon. te prikkelen, Oogenblikkelijk daarna het deel 
“1002 on- 


1) De opgave van fverlamming vermelden wij als een 
everbekend gevolg der doorfnede van zenuwen, in deze 
en in de volgende proeven ziet, 


EE 


EE 


C&D 


onder het microscoop brengende, ontdekten „wij: eene 
_ trage; doch regelmatige circulatie, met opgezette va- 
ten, welke des avonds te zeven uren ook nog plaats 
greep. Wij lieten: het dier daarop. wel in eene-flesch 
met een ‘weinig water, tot den oaster Aug. „ dus-ge- 
durende. drie dagen liggen, waarop. wij, hetzelve:;op 
nieuw onderzoekende, te vier uren des namiddags, 
in beide zwemvliezen „ ecne fnelle circulatie. waarna- 
men. Te zes uren beide pooten met /pér. /al, ammon. 
geprikkeld hebbende, volgde hierop’ eene opzetting 
van vaten met rood vocht , dat trageren trager vloeide 
en tegen zeven uren ftilftond. Na den dood-van het 
dier. bleek het, dat ruggemerg; en zenuwen; goed 
doorgefneden waren, dat zelfs een gedeelte van het 
eerfte vernietigd was. Aan de wonde, welke. wij 
ter. doorfnede van den zenuwf{tam hadden moeten 
maken, had zich aan de binnenzijde in de buikhol- 
te „ een flijmvlies: gevormd, hetwelk reeds duidelijk 
met bloed gevulde vaten vertoonde. Ook was de 
wonde aan, den rug, in den omtrek zeer ontítoken 
en hoog rood van kleur. 
gde Proef. Bij eenen. derden baedesdti doorfne- 
den wij, den 27*ter Augustus een weinig boven het 
bekken „ het ruggemerg. Beide zwemvliezen vervol- 
gens onder het microscoop gebragt hebbende, -ont- 
dekten wij in geen van beide, eenige ‚de, minste fpo- 
ren van bloedsomloop , welke ook: na vijf uren nog 
niet zigtbaar -was. f 
Den 29ster Aug. was er in geen: der beide antie 
zen eenige de minste circulatie, ‚Nieuwsgierig zijnde, 
of de bloedsomloop ook in de- grootere „vaten van 
F4 het 


C 38 ) 


het been geftremd zoude zijn, legden wij eerst de 
iwidvaten , door ‘het wegknippen en omslaan van een 
ftuk huid, en daarna de art. tibialis postica en de 
úrt. en vera crurales bloot. In geen dezer vaten 
wäs eenige beweging van bloed te bemerken. De 
dijflagader en ader hadden beide dezelfde zwarte 
kleùr; en bij de doorfnede, -kwam er uit geen van 
beide een droppel bloeds. « In de longen was intus- 
fchen de circulatie blijven voortgaan, en twee vüren 
daarna was de klopping van het hart nog zigtbaar. » 
‚ade Proef. Bij eenen vierden kikvorsch doorfneden 
wij; den ogsten Aug. des namiddags te zes uten3 
het ruggemerg een weinig boven het bekken; en 
ontdekten aan den regterpoot zeer duidelijke circu» 
latie in het zwemvlies, aan den linkerpoot daafente» 
gen, hoegenaamd geene. Des avonds, kwart over 
acht uren, was alles in denzelfden toeftand, 
Den ogsten Aug. des namiddags te een ute, was er 
in geen der beide zwemvliezen eenige Circulatie zigt= 
baar. Op dezelfde wijze, als- inden’ vorigen kik- 
vorsch, legden wij de huid en fpiervaten van het 
been bloot en «Ontdekten in deze eenen -duidelijken 
bloedsomloop 3 wij zagen zelfs op eene: plaats „7 twee 
ftroomen in tegenovergeftelde rigting voortloopende, 
‘waarvan de een derhalve als een flagaderlijke , de ant 
dere als een aderlijke behoort befchouwd teworden: 
5de Proef. Bij eenen wijfden kikworscli doorfnes 
den wij, den oden Sept. , het ruggemerg een weinig 
‘boven het bekkens een “uur na de doorffrede „ was 
de circulatie nog in beide zwemvliezen, ten duide» 
lijkfte zigtbaar. Daarop werd de zenuw{tam der-lin= 
E N kere 


( 89 } 
kerzijde , tak- voor tak in het bekker. doorgefneden 3 
waarop in dezen de circulatie geheel; ophield ; maar 
in den regterpoot traag bleef voortgaans 

Na:ook aan deze zijde den zenuwítam hehe 
den te hebben, bleef er eene trage circulatie over, 
welke echter: verdween ‚ nadar een tak ‚welke flechts 
gedeeltelijk was doorgefneden , nu geheel vaneenger 
fcheiden werd. 

‚Den gier Sept. was er bij het Ki onsch in het 
regter. zwemvlies, tusfchen dert. tweeden ven derden 
vinger , eene langzame circulatie, welke tusfchen den 
eerften en tweeden niet zigtbaar was ‘in den linker 
poot was dezelve zoo. wel tusfchen den eerften en 
tweeden „als tusfchen den twêeden en derden aan- 
wezig. De.bloedsomloop derhalve „ welke eerst was 
opgehouden, had zich federt den vorigen dag weder 
verheven en ging , hoewel ‘trager dan in den gezonden 
toefland, woort. Wij namen daarop het geheele on- 
derfte gedeelte van het ruggemerg weg, en bleven 
toch nog dezelfde circulatie, Hoemekl eenigzins Win- 
der algemeen ; waarnemen. 

Na den dood van het dier, zagen wijs dat» es 
ruggemerg; van «den vierden halswervel af. tot aan 
het heiligbeen , geheel vernietigd was, Ook waren 
aan beide zijden de drie takken; welke de zenuwen 
voor „de onderfte extremiteit daarftellen „- goed door- 
gefneden. Alleenlijk was er een klein takje, uit het 
heiligbeen wan weerszijde komende, en zich: met de 
zitbeenszenuw vereenigende , uit hoofde zijner diepe 
ligging, in zijn geheel gebleven. 

6de Proef. Den oden Sept. doorfneden wij bij eenen 
zesden kikvorsch, het ruggemerg een weinig boven 

het 


( 9 ) 


het bekken; de circulatie was in beide „zwemvliezen 
blijven voortgaans wij verlengden daarop «de vernie- 
tiging van het ruggemerg meer bovenwaarts „: en fne- 
den ook den zenuwftam der linkerzijde. in het: bek- 
ken door; de circulatie bleef op dezelfde „wijze 
voortgaan. Wij bemerkten echter, dat er een zenuw= 
takje niet goed doorgefneden was, Dit gedaan zijnde; 
hield de circulatie geheel op, Den volgenden dag 
echter, was dezêlve. op nieuw .weder“ begonnen. 
Den gîen Sept. ging dezelve ook nog voort 3 doorde 
ondervinding van den vorigen dag (zie de vorige 
proef) geleerd hebbende , dat ernog een fijn takje „uit 
het heiligbeen voortkomendes beftond., trachtten wijs 
hoe moeijelijk dit-ook was , ook dit-door “te. fnijden5 
de circulatie was. daarop wel vertraagd „maar. bleef 
toch nog voortgaan. — Aan de regterzijde toen ook 
den zenuwftam in het bekken doorgefneden-heb- 
bende „ ontdekten wij in het zwemvlies dezer zijde, 
geene de minste circulatie, 

Wij bragten den linker poot weder onder he mie 
croscoop, en bemerkten tusfchen den tweeden en 
derden vinger, regelmatige, maar trage circulatie ; 
terwijl dezelve tusfchen den eerften en tweeden ge= 
heel ftilftond; zelfs fchenen de bloedbolletjes aldaar 
in de vaten geftold te zijn. Een oogenblik later ech- 
ter, was de bloedsomloop ook aldaar op nieuw -we- 
der begonnen. De regter poot oogenblikkelijk daarna 
onder het mieroscoop gebragt, vertoonde in- het 
zwemvlies tusfchen den eerften en tweeden vinger, 
in een vat eene wankelende „ golfachtige beweging, 
welke fomtijds van rigting veranderde en van eene 
voortgaande in eenc terugkeerende overging. In het 


vlies — 


C 9 ) 


vlies tusfchen den tweeden en derden. vinger daaren- 
tegen; was de circulatie vrij algemeen en fnel, Den 
gien Sept. was: er in het zwemvlies tusfchen den twee- 
den en derden vinger van den regter poot, zeer duie 
delijke „bloedbeweging, insgelijks ook. tusfchen -den, 
eerften. en tweeden. Bij den linker poot had het- 
zelfde plaats. Den Glen Sept. was er in den regter 
poot ; tusfchen den eerften en tweeden vinger, eene 
trage. circulatie in flechts enkele vaten. Tusfchen, 
den tweeden en derden waren fommige vaten rood 
opgezet, en in anderen. was er eene trage bewe- 
ging. In den, linkerpoot was er in het vlies, 
tusfchen den eerften en tweeden vinger geene circu- 
latie, tusfchen den tweeden en derden wel, maar, 
traag en niet algemeen. Het dier had echter zeer in 
kracht afgenomen , en was den volgenden dag dood, 
Naden dood bleek het, dat het ruggemerg goed 
doorgefneden en-voor een gedeelte vernietigd was 3 
de beide zenuwftammen waren ook volkomen doorge- 
fneden, als ook de kleine takjes, welke wij zei 
den in de diepte van het bekken gelegen te zijn. 


Met deze laatfte proefneming eindigden wij onze 
nafporingen. Zoo wij ons nu kortelijk de refultaten 
derzelve in het geheugen terug roepen, zal het blije 
ken, dat onze eerfte, tweede , vierde, vijfde en zesde 
proef genoegzaam doen zien, dat de bloedsomloop 
wel niet geheel van het. zenuwftelfel afhankelijk is, 

* maar toch gedeeltelijk door hetzelve beheerscht wordt. 
Na vernietiging der zenuwwerking immers hield de 
bloedsomloop eerst op en verhief zich naderhand 

wel 


C 92 ) 


wel, maar ging toch trager voort. Er beftaat dus, 
behalve de zenuwmasfa’s , eene andere kracht , tot den 
bloedsomloop werkzaam. Men moge deze nu , met 
NASSE en TREVIRANUS in het eigen leven der deelen, 
of zoo als Koen (*) het onlangs deed, in een in- 
ftinktmatig vermogen wan het bloed zoeken. Wij 
echter vergenoegen ons met de aanwezigheid derzelve 
opgegeven te hebben, aan anderen de verklaring van 
dit duister en welligt nooit verklaarbaar punt overla- 
tende. Alleenlijk voegen wij hierbij , dat de uitkomst 
onzer derde proef , zoo geheel met de gevolgen onzer. 
andere proefnemingen (trijdende, aan de. eene of an= 
dere ons onbekende oorzaak moet toegefchreven wor- 
den. Wij meenen ten minfte alle met dezelfde zorg 
in het werk gefteld te hebben , en hebben ons ook: 
na den dood overtuigd, dat in de overige proefne- 
mingen de zenuwwerking niet minder goed dan in de 
derde proef was verniëtigd geworden. 


…(*) Zst die Contraction des Herzens die einzige bewegende, 
Kraft des. Blutumlaufs oder hat diefer noch eine Hulfikraft A 
und wie zeigt fie fich. Von Dr. kocu in mecxer’B Archiv, 
Jahrg. 1827 Jun. —'Sept. S. 416 uud Folg. 


kades ect And 


=S 


BĲ DRAGEN 


TOT DE 
NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 
—_—m TS ED Cen 


VEREENVOUDIGING VAN DE WIJZE, WAAROP DE STOOM® 
SCHUIVEN OF STOOMGLIJDERS IN GEWONE STOOM= 
MACHINEN BEWOGEN WORDEN. 


Door.G. J. VERDAM, Lector în de Mechanifche 
Technologie te Groningen. 


D. beweging van die deelen eener ftoommachine , 
waardoor de gemeenfchap tusfchen den cilinder en 
den ketel, alsmede tusfchen den cilinder en den con- 
denfor of ftoomverdikker, beurtelings wordt openge- 
fteld en afgefloten, kan op meer dan ééne wijze, uit 
de beweging van eenig ander deel worden afgeleid, 
Zulks hangt niet alleen van de bijzondere inrigting 
der “machine af, maar ook van derzelver grootte en 
foort. In zeer kleine ftoommachinen, het zij dan van 
hooge, middelbare of lage drukking,’ doch volgens 
het fystema van waTT ingerist, kan men ‘de bewe- 
ging vân eerstgemelde deelen, zeer eenvoudig daar- 
ftellen3 in groote machinen gefchiedt dit meestal niet 


‚ dan met veel omflag. Ligt de cilinder horizontaal , of 
_ helt hij, of heeft eindelijk de zuiger eene rondgaande 
‚ beweging, dan wordt hierdoor meergenoemde over- 
brenging van beweging wederom. gewijzigd; terwijl 


zij door tusfchenkomst- van meer of minder ftukken 
plaats heeft, naarmate het Zoomfchuiven , foomkranen 
BIJDRAGEN ; D, III. sr. 1. G eer Matin 


C: 54.) 


of foomkleppen zijn, die den ftoom beurtelings in 
en uit den cilinder doen vloeijen, 

In de gewone ftoommachinen met {taande cilinders 
gebruikt men tegenwoordig vrij algemeen „ floom/chui- 
wen of floomglijders in ftede van kranen of kleppen : 
verdienende ook wezenlijk eerstgenoemde middelen 
de voorkeur boven de laatfte. « Deze fchuiven of 
glijders , hoedanig zij ook ingerigt mogen zijn, ver- 
krijgen hunne beweging, uit die van het voerwiel 
of den aanzetter (*) meestal op deze wijze: aan de 
as van dit wiel is eene cirkelvormige fchijf „ excen- 


trisch verbonden; om dit excentriek (hoedanig de. 


algemeene benaming van dergelijke fchijven, het zij 
Cirkelvormige of kromlijnige, is), op welks dikte 
eene keel of fponning is uitgedraaid, fluiten twee 
halfronde , koperen beugels, ien des in opgenoemde 
{pon- 
(*) Ik ‘bedoel hiermede het rad van gegoten ijzer, bij 
de Franfchen volant, bij de Engelfchen flywheel , en door 
de Duitfchers Schwungrad genoemd, In hoeverre de be- 
namingen van dat rad in de Franfche, Engelfche en Duit- 
fche talen eigenaardig zijn, wil ik niet beoordeelen 3 doch 
hetzelve , in onze taal, vliegwiel. of zwenkrad te heeten, 
komt mij ‚niet eigenaardig voor; bij gebrek van een beter 
woord, noem ik, hetzelve voerwiel, afgeleid van de dienst, 
die hetzelve verrigt, om, namelijk, de kruk door deszelfs 
doode punten te voeren; doch dit rad dient tevens om de 
fnelheid der beweging eenigzins te regelen, dat is die be- 
weging nu aan Ze zetten, dan in te houden, gevolgelijk is 
voerwiel nog niet de juiste naam van gemeld rad; doch 
evenmin kan men ook aan het zelftandige naamwoord aan- 
zetter de voorkeur geven, ze Misfchien oordeelt men, dat 
de benaming van iki minder gebrekkig is dan die van 
voerwiche — 


€ 95 à 


fponning, kunnende draaijen „ en zamengehouden-wor-- 
dende door twee platte ftaven, welke, van de as. 
des voorwiels, langs de machine loopen, tot op de 
hoogte des ftoomcilinders. C ( fig. 1), alwaar zij 'za- 
menkomen en aan eene korte horizontale ftaaf ver-. 
bonden zijn, welker uiteinde met eenen kraag in den 
hals eener kruk of halven tuimelaar rust. Door. het 
omdraaijen van de as des voerwiels, zal het uiteinde 
van den excentriekftang eene heen- en wedergaande be= 
weging verkrijgen; de as van gemelden tuimelaar zal 
dus fchommelen, en daar deze as gewoonlijk even 
vóór of achter de ftoomkast S ligt (welke kast hier 
onderfteld. wordt achter den cilinder te zijn geplaatst) „ 
zaldeftang K (3.2) , aan welke de ftoomfchuiven in de 
ftoomkast verbonden zijn, met die fchuiven eenesop- en 
nedergaande beweging verkrijgen „ bijaldien zij, door een 
juk HH, twee verticale zijftangen HI „ en twee krukken 
of halve tuimelaars, met laatstgenoemde as in’ gemeen- 
fchap, wordt gebragt. — (Laatstgenoemde krukken, 
in de figuur niet aangewezen, zitten, ter wederzije 
den der ftoomkast, vast aan de gemelde, horizontale 
as, en hare andere einden zijn, door twee fpillen, 
met de onderfte oogen der zijftangen HI verbonden; 
zoodat, onder het fchommelen der as , deze, fpillen 
in de oogen dier ftangen dragen.) — Zoodanig is: 
het mecanisme , waardoor de ftoomfchuiven , of ook: 
de ftoomkleppen, gewoonlijk bewogen worden. Zij 
die met de inrigting van het ftoomwerktuig bekend 
zijn, weten, dat de excentriekftangen, en de ftan- 
gen bezijden de ftoomkast, in lengte toenemen met 
de grootte der machine en met den flag des ftoom- 
zuigers. Middelmatige ftoomwerktuigen van 16 à 20 
ERE. G 2 paar- 


C 96 ) 


paardenkrachten hebben excentriekftangen ter lengte 
van 3 à 3°,55 zeer. groote machinen van 6o à 80 
paardenkrachten, (doch van lage drukking), kun- 
nen, bij eenen zuigerflag van 2 ellen, excentriekftan- 
gen hebben, ter lengte van 8 ellen en daarboven ; 
doch kan men alsdan ook de zijftangen , door eene 
andere inrigting der ftoomkast, vermijden. Bij ftoom- 
machinen, die in vaartuigen geplaatst worden, is 
het geheel dezer inrigting altoos zeer beknopt, we- 
gens de kleine plaats, door de peren alsdan 
ingenomen wordende, 

Meermalen ftelde ik mij, bij de befehouwing van 
groote ftoommachinen in fabrijken, voor, de bewe-’ 
ging van’ het excentriek af te leiden uit die van een 
deel, hetwelk: zeer digt bij de ftoomkast in werking 
was , ten «einde daardoor eene meerdere beknoptheid in 
dit gedeelte van het zamenftel zou ontftaan , en men „ 
hoe weinig dan ook , weder eenige -befparing van kos- 
ten, daaruit konde vinden ; doch eerst onlangs, bij het in 
elkander ftellen der deelen van het model eens ftoom- 
werktuïgs, dacht ik daarop nader door, en kwam tot 
eene , zoo ik meen , vereenvoudigde inrigting , welke 
hoofdzakelijk uit de volgende befchrijving kan ge- 
kend wórden. Ik laat het aan deskundigen over te 
beoordeelen, in hoe verre men in fommige geval- 
len die “inrigúng ‘met voordeel zou kunhen — aan- 
wenden, en geef daarom genoemde befchrijving eer 
der als de oplosfing van een’ werkftuk der praktifche’ 
mechanica „ dan wel in de meening, dat-zij eene. be- 
langrijke vereenvouding van eenige deelen der ge 
wone (koommachine bevat. 

Het is bekend, dat de achterhoek D ie. I) van 

/ het _— 


Er EE 
1 


CD 


het zoogenaamde parallelogram: eener ftoommachine:, 
ter wederzijden van de balans AB. verbonden is aan 
de uiteinden van twee ftaven DE s;-die bij E om 
eene vaste {pil (gewoonlijke aan de zoldering van het 
gebouw ; ‘of “aan. die der ‚machine gehecht). kunnen 
draaijen 5, hierdoor wordt de achterhoek en gevolge- 


lijk ook de voorhoek van dat parallelogram; telkens 


zoo veel naar de verticaal getrokken, als het uite 
einde B,der balans AB daarvan afwijkt, en blijft dus 
de ftang des ftoomzuigers in .deszelfs verticale rig- 
ting. Gewoonlijk zijn de vaste draaipunten E van 
de trekftangen DE , ter zijden van het parallelogram , 
in hetzelfde verticale vlak , waarin de zuigerftang be= 
wogen wordt, geplaatst; doch er is volftrekt geene 
reden , waarom die draaipunten niet meer voorwaarts, 
en EENS het uiteinde B der balans, in F of 
in G, zouden kunnen worden geplaatst, mits de 
breedte van het parallelogram alsdan in eene behoor-= 
lijke ‘evenredigheid, wordt. verminderd; en dit kan 
altijd. gefchieden „door eene zeer eenvoudige meet- 
kunstige conftructie „- welke aan me conftruc= 
teurs niet: onbekend is, » 

- Gelteld “dan „ dat het punt E verblaacet wordt in F, 
flechts weinige duimen voorbij het uiteinde B der 
balans „ CDR, A5 Nederl. duimen) en dat de ‘draai- 
punten der trekftangen DE nu niet beftaan in twee 
vaste fpillen, maar ín eene horizontale as FEEF, 
( fis 3 en 5, welke figuren den opfand en het plan 
van het vereenvoudigde mecanisme voorftellen), bij 
F en. in twee kommen kunnende draaijen , en aan 
welke de uiteinden. E der trek{tangen nu , door -kee- 
G 3 len 


C 98 ) | 
den of wiggen vastgeklemd zijn, of ; zoo als men dit 
moemt , vierkant op vierkant aangeflotén zitten (*). 

Door de afwisftlende Omdrazijint der bálans zal 
nu natuurlijk ‘de ‘as FF, uit hoofde van” de om- 
draaijing der trekftangen , “ook” genoodzaakt “worden 

om te draaijen, dan- naar de regterhand en dan naâr 
de linkerhand; gevolgelijk ‘zal dus ook de ftang ed 
van eeh gewoon excentriek e, daardoöf ‘heen en wet 
der bewogen moeten worden; want dit kan men 
‘doen plaats hebben, zoo wel als het excentriek ge- 
deeltelijk ronddraait, als wanneer hetzelve eene onafgee 


brokene rondgaande nd heeft He De ftang FF 
heeft 


C*) Wilde men de dien E, ft. pi op hunne. 
vorige plaats laten, dan zou men de as FF, afwisfelende 
kunnen doen omdraaien, door aan de verlengde ftangen 
DE, gêtande bogen te voegen , werkende op kleine rond- 
fels F, aan de as FF verbonden; doch hierdoor worden 
de deelen vermeerderd, behalve , dat men dan ook twee 
fteunpunten meer noodig heeft, dan in het geval van 
eene langere trekftang DF, fr. 3-en 5, hetwelk ook dé 
conftructie verzwaart, ingeval de-fteunpunten moeten ge- 
“_vónden worden „ door kleine, kolommen. op het dekfel wie 
ftoomcilinder te fchroeven,. 

(FH) Alleen is de uitgeftrektheid der hl en ens 
gaande: beweging van de excentriekftang, zoo groot niet 
bij de gedeeltelijke ronddraaijing van het excentriek, als 
wanneer, hetzelve eene geheele omwenteling doet doch al 
is de uitgeftrektheid flechts Nederlandfche duimen, men 
kau uit dezelve, gelijk bekend is, door lange hef booms- 
armen , bewegingen van grootere uitgeftrektheid afleiden. — 
Wilde men echter, om redenen, de uitgeftrektheid van 

de 


C 99} 
heeft zeer weinig drukking uit te (taan (gelijk men, 
ligtelijk uit de werking van bet geheel zal kunnen 
opmaken, als ook omdat alle zware deelen door tes. 
genwigten kunnen gebalanfeerd worden, en het, dus; 
alleen ‘wrijving is, die den tegenftand uitmaakt), 
en. behoeft derhalve flechts de noodige, dikte te heb-, 
ben, om niet te buigen, of fterk te trillen, Het exa 
centriek zelve behoeft nu„ als aan eene dunne as 
verbonden , voor de grootfte machine „ geen’ grooteren, 
diameter te hebben dan van eo duimen, of minder: 
kunnende men de hoeveelheid der heen- en weder« 
gaande beweging van het einde d der excentrieke 
ftang, altijd vinden door de grootte der excentricis 
teit enz. Eindelijk zal de ftang de. zich nimmer 
verder behoeven uit te (trekken, dan tot het achters 
einde der ftoomkast , of even daar voorbij; deze exe 
centriek{tang is dus, op zijn minst, zoo veel korter , 
dan bij de gewone inrigting, als de balans lang is3 
en hierin, alsmede dat men woor de grootfte machis 
nen nu flechts een zeer klein excentriek noodig heeft 
(voorzeker op de draaibank gemakkelijker te. bewer» 
ken dan een groot), beftaat het voornaamfte der bee 
doelde. vereenvoudiging. … 

Het uiteinde d. der excentriekftang rust met een? _ 
kraag in een’ hals # (zie fig. 3, 5 en 6), gewerkt in 
het midden van een‚klein asje dd, aan, welks uit- 
de beweging der excentriekftang grooter doen zijn, zou 
men, in dit geval, zulks moeten winden door de as 
van het. excentriek met twee kleine rondfels te voore 
zien (fig, 4), welke door getande bogen aan de trekftan. 
gen verbanden , afwisfelend worden omgevaerd, 

G 4 


( 160 ) 


inden werbonden zijn twee ftangen of hefboomen'd/;, 
die aan het andere einde bij f wederom aan eene 
ds ff vastgehecht zijn; deze as moet ter wederzijden’ 
in twee kommen draaien, zoodat er op die hoogte 
twee vaste fteunpunten worden gevorderd, In het 
fiidden dezer as, tusfchen de hefboomen df, ís eene 
gevorkte ftang ch vastgemaakt, waaraan’, “door mid- 
del van een klein juk, de ftang a4 dêr floomfchui- 
vern hangt: daar de hefboomen df en de ftang c& 
vast op de as zitten, zal het geheele zamenftel , met 
genoemde as, te gelijk moeten draaien, zoodat, 
door de heen- en wedergaande beweging der excen- 
triekftang d, de ftoomfchuif -ftang, met de’ ftoom- 
fchuivén eene op- en nedergaande beweging -zal ver- 
krijgen. — Een tegenwigt 4, ter andere zijde , ins- 
gelijks aan het midden der as ff gehecht, maakt ten 
naastenbij evenwigt met de ftoomfchuiven enz.; ook 
kan men het excentriek des noóds door een tegen- 
wigt balanferen, zoodat er dan flechts eene geringe 
kracht” benoodigd is, om de wrijvingen en de traag- 
heid der‘ deelen te overwinnen. : 
“Na deze befchrijving van het hsertakelijke det 
werktuigelijke inrigting, is het noodig aan te wijzen , 
dat dezelve aan al de gevorderd wordende vereisch- 
ten zäl of kan voldoen. 
“ Terwijl’ de floomzuiger ééns op- of nedergaat, 
moêten de fchuiven ééns toe- en ééns opengaan enz, 
zoodat de beweging der fchuiven. van die des ftoom- 
zuigers verfchilt„ anders zou de inrigting nog een- 
voudiger kunnen worden: deze beweging der ftoom- 
fehtiven „hoe kort of lang en op welke oogenblik- 
ken zij moet plaats hebben, is nu altijd te verkrij 
gen 


Ö 


( aor') 

_gen door. hêt. éxcentriek en de -hefboomsármen df en 
bf zoodanig af. te meten „ dat-de-op- em, nedergang 
der ftoomfchuiven indie: uitgeftrektheid -gefchiede „ 
als gevorderd ‘wordt; ‚men zal dit „zonder verdere 
omfchrijving , gemakkelijk kunnen: befeffen. 

De-as:ff, (fig 35 5 en 6) moet :in: twee vaste 

kommen kunnen draaijen. In de meeste gevallen zal 
mens ter zijden van-de ftoomkast, of aan de zolde- 
ring der machine enz. gelegenheid kunnen :vinden , 
om, zonder om{lag; en moeite ‚ twee. vaste punten te 
plaatfen, tot fteunpunten- voor gemelde ‘kommen. 
Is die gelegenheid niet’ aanwezig „dan verkrijgt men 
twee (teunpunten, door twee korte ftangen of ko- 
lommen op de ftoomkast te fchroeven enz. 5; en dit 
is dan het omflagtigfte der geheele inrigting. 
De. floomfchuifftang. ab moet, zoo naauwkeurig 
als dit kan , regt op= \en nedergaan ‚ten einde, door 
eene merkbare, afwijking , de fchuring derzelve tegen 
den. wand der ftoomdoos a, niet nadeelig worde en 
er ftoom uit de ftoomkast zou kùnnen ontfnappen. 

Men verkrijgt deze verticale. beweging, op eene 
voldoende wijze, door de volgende inrigtingen : 


a. Door de oogen der vork b, waarin het juk der 
ftoomfchuifftang moet rusten niet rond, maar 
langwerpig of ovaal te maken; gelijk fg. 3 en 6 
„voorftellen „ opdat de afwijking der vork 4 van 

de verticale lijn geen’ invloed. hebbe op de af- 

‚… wijking der ftang ad. Ware de flag van de 

“_— ftoomfchuiven groot, of derzelver beweging {nel , 

‚dan zou de verticale beweging op deze wijze 
zeer gebrekkig. zijn, en zouden ook de oogen 
G 5 der 


( roa }) 


„der vork fpoedig uitflijten enz. 3 doch de bewee 
“ging der fchuiven is. langzaam , in vergelijking 


van de beweging des ftoomzuigers , en derzelver 
flag zal voor de grootfte. machinen , welke eenen 
zuigerflag van ellen hebben, ongeveer 2 pale 


men zijns indien de flag “van den zuiger 1 el 
eds, verfchilt de hoegrootheid „van- den flag der 
__ftoomfchuiven. ook weinig van 1 palm. “Boven 


dien is: ‚mên’ weeltijds * meester «den hefbooms- 


varm be (fig gen 9), langer te nemen dan cd, 


„opdat «dé afwijking van het uiteinde 4 van de 


verticale: lijn minder worde, zoodat, indien men 
bij voorb. aan 4e de lengte kan geven van ééne 
el em dat de ftang ab niet zeer kort is, men 
de oogen der vork 4 niet eens ovaal zal behoe 
ven te maken; zij kunnen dan rond zijn, zoo 
als in fig. 9 is voorgefteld; want de kleine cirs 
kelboog, ter lengte van 2 palmen, door het: uit= 
einde 4 befchreven, zal dan zoo weinig van eene 
regte lijn verfchillen, dat daaruit geene aanmer- 
kelijk. nadeelige afwijking kan ontftaan. 


Eené volmaakt verticale beweging verkrijgt men, 
door aan het uiteinde der ftang a (fig. 7) een? 
hengel te verbinden , door middel van twee keelen £ 
(want indien men den hengel en de ftang uit één 
ftuk wilde hebben, zou men den hengel, even 
als de ftang „moeten {meden , terwijl het beter 
en gemakkelijker is den hengel te gieten enz.), 
en denzelven op- en neder- te doen gaan, door 
het afwisfelend omdraaijen van den getanden 
boog #, die met den hefboomsarm #c, uit één 

ftuk 


EE 2 


C zoz D 


“tuk “is gegoten, — Deze inrigting kan ok: zeer 


goed beftaan ; wijk de beweging ‘langzaam en de 
drukking: op “de tanden , uft hoofde van de ber 
faande Dn) zeer gering se e 


Wil. men , echter het raderwerk: vaa dan 
45 zal een klein parallelogram „ aan ‘het uiteinde. des 
“svarms be (fg. 3 of 9) gevoegd, de ftang.ab 
‚volmaakt op „en, neder. doen, gaan. Dit paralle- 


__dogram, kan,- wegens. deszelfs. kleinheid,. zeer 
„„eenvoudig worden, ingerigt „ doch het is, benee 


„vens andere verbindingen van fcharnierftangen 


daarom zamengeftelder -dan-—eenig ander middel „ 
omdat men dan wederom twee fteunpunten noo 
dig heeft voor de trekftangen. aasde 


Nog zal men ten naastenbij eene verticale bewe- 
ging verkrijgen , door aan de ascc (fig. 8) twee 


‚ gebogene, hefboomen of tuimelaars del te hech- 


ten, en door de oogen twee korte, fpillen te 
flaan, om welke. de korte ftangen k/ kunnen 
draaïjen , moetende zij tevens kunnen draaijen om 
de dwarsftang, of om het juk Abr, aan het- 
welk de ftoomfchuifflang «5 hangt; de afwij- 
kingen, aan het einde 5 van de.verticaal, worden 
ee deze twee verfchillende omdraaijingen der 
ftangen kl, zeer verminderd ; gelijk. dan ook, 
door eene meerdere lengte van ab, de afwijkins 


„gen. bij. & minder gevoelig of nadeelig worden ; 
doch is a5 zeer lang, dan moet deze ftang nog 


door een oog loopen, hetwelk tusfchen de ftan- 
gen kL aan, de às e£ c kan worden, ‘vastgemaakt. 


Om 


C tog ) 


»- Om de machine in beweging te brengen, òf om 
de rigting van de beweging des:voerwiels , des ver« 
eischt. wordende ‚\ té; kunnen. veranderen, moet de 
machinist, de werking van het excentriek kunnen 
Schorten, en de floomfchuiven uit de hand bewegen. 
Het excentriek’ kan ‘hij „tet ‘eene houten” vork, uit 
deszelfs hals d (fig. 3) ftooten, of door een ket- 
tingje loopende over eene leifchijf A, opligten 3 
terwijl hij de“ftoomfchuiven’, door ‘den zwengêl Zs 
ops: en neder zal kùnnen halen; te ‘dien einde moet 
Hee vrl 2 laag de naar beneden an. 


oh Á 


OVER DE ONDERLINGE BEVEILIGING ‘DER 
METALEN. (*) 
Door A. VAN BEEK. 
Án eene der belangrijkfte toepasfingen, welke van 


het beginfel der beveiliging van metalen voor oxyda- 
tie, door middel der galvanifche electriciteit, kunnen 


gemaakt worden , werd door s. HUMPHRY DAVY op- 


gegeven de beveiliging der ijzeren ftoomketels , vooral 
wanneer in dezelve, gelijk bij de ftoomvaartuigen 
veeltijds het geval is, zeewater gebruikt wordt en 
de ketel uit dien hoofde fpoedig en ongelijktnatig 
flijtende, ligtelijk tot groote ongelukken aanleiding 
geven kan. 

Davy maakte voor het eerst van deze toepassing 
ge 

(°) Voorgedragen in de gewone Vergadering der Eerfte 
Klasfe van het K‚ N. Inftituut, den 15 Maart 1828. 


rr 


hes 


De 


C to ) 


gewag in „the Bakerian lecture, ‘on the relation: of 
» electrical and chemical changes,” door hem den 
8 Junij 1826 voorgedragen’ en geplaatst in het 3de 
ftuk: der Philofophical Tranactions voor 26,2 pags 
383: volg. Ok Ei ) 

Men leest aldaar , pag. ger. „ have bomoel out 
» in former papers some of the cases ‘of electro-che- 
„mical protection, which I have no doubt, when: 
„the principles are well understood , will be gene- 
» rally -adopted ; and others are constantly: occurring. 
„L shall mention one::the-preservation of the iron 
stoilers of’ Theet Ends by introducing a piece of 
» ZINC or TIN” etc, 

„‚ Nadat ik deze toepassing ook in mijne: Virhipde: 
an „over de beveiliging van het koper der sches 
„pen enz.” geplaatst in het tweeden deels eerfte 
ftuk der nieuwe Verhandelingen der Eerfte Klasse van 
het K. N. Inftituut had overgenomen , omdat, dezelve 
mij, uit hoofde van het fteeds toenemend getal van 
floomvaartuigen , die de zee bevaren, hoogstbelangrijk 
voorkwam, werd bij mij de twijfel opgewekt of het 
tin, gelijk pavv in de aangehaalde zinfnede opgeeft, 
in de gegevene om{tandigheid, wel gefchikt zoude 
zijn ter beveiliging van het ijzer. 

De belangrijkheid der zaak noopte mij dit punt 
door proefnemingen te beflisfen. 

1°. In een glas, met zeewater gevuld, plaatste ik 
op den 17 November 1827 een langwerpig ftuk i ijzer, 
waaraan ‘van onderen ‚een: klein ‘vierkant. Ruja tin 
bevestigd was, 

‚Na verloop van eenige dagen verbe zich vids 
in. het glas een zwart iĳzer-protoxyde , hetwelk zoo 

wel 


C 106 ) 


wel:op- de oppervlakte. der ijzeren. plaat , als op den 
bodem van-het glas. dagelijks fcheen, toe te nemen. 
Aan de oppervlakte» van- het vocht had: zich: een 
vlies van rood: ijzersdeutoxyde gevormd, hetwelk zich: 
ook eenigzins aan de wanden van het glas fcheen: - 
gehecht tehebben. … ET e 1 zel 
In het begin „van, December He vocht 5 zoo el, 
als het bezinkfel-fcheikundig. onderzocht: zijnde ;- wer-, 
den daarin zelfs geene. fporen van tin-oxyde-gevonden‚ 
Het ftukje tin „werd ook „ nadat. hetzelwe van! het 
flijmachtig vlies ijzer-oxyde „ welke, het bedekte, - bes 
vrijd. was, volkomen. lus en ongefchanden: be- 
vonden. - 
…2°, In’ een dergelijk glas, ot zeewater aa. 
werd geplaatst een langwerpig {luk - tin, waaraan: 
van - onderen een klein vierkant ude. ijzer ge 
hecht was. abn 7 
„Er vormde zich hier amit onb geen! ‘zwärt. zend 
protoxyde „ maar wel eene aanzienlijke hoeveelheid rood 
ijzer - eenn Ca het tin, was geheel, met een 
lov kart oh ar Bd brow flijm= 


…(*). In het eerst, kwam, mij de ‘omftandigheid. zonderling 
voor , dat er zich in het glas der ifte proefneming alleen 
het iĳzer-protoxyde, in dat der 2de proefheming daarente- 
gen het deutoxyde vêrtoonde „ en ik zocht daarvan ‘den 
grond in den electrifchen toeftand, door de aanraking’ der 
verfchillende: metalen veroorzaakt 3 toen ik naderhand ont- 
dékte, dat deze omftandighëid ‘bloot toevallig” en waar 
fchijnlijk door -de hoedanigheid‘ van het ijzer, bij de eerfte’ 
proefneming gebruikt, veroorzaakt was, „dewijl bij eene! 
nadere herhaling der eerfte proefneming met ander ijzer, 
zich «ook daarbij-dadelijk hee ijzer deutoxyde vertoonde: 


€ ter DN 


{lijmachtig vlies van dit oxyde bedekt „ döch vertoon» 
de onder hetzelve deszelfs volkomen: glanss terwijl 
het ftukje ijzer blijkbaar veel door oxydatie verloren had, 

Door de uitkomst dezer beide proefnemingen blijkt 
het dus ten duidelijkfte , dat het tin niet alleen onge- 
fchikt ister beveiliging van het ijzer , maar, dat in» 
tegendeel het eerstgenoemde metaal, door het ijzer 
krachtdadig voor oxydatie in zeewater beveiligd wordt; 
en wij leeren dus daardoor, dat het tin , wel vêrre 
van «het ijzer der ftoomketels te befchermen „ veel 
eer derzelver fpoedige oxydatie door het zeewater 
krachtdadig zal bevorderen en dus het gevreesde ges 
vaar aanzienlijk zal vermeerderen. 

Ik achtede het belangrijk dit punt spoedig beflist 
te zien, omdat men welligt door het lezen der -aan- 
gehaalde plaats van pAvy of door het lezen mijner 
Verhandeling , waarin deze dwaling «was overgeno- 
men, mogt genoopt worden van-eêne beveilingswijze 
gebruik te maken , waarvan men in den letterlijken 
zin zoude kunnen zeggen, dat het geneesmiddel nil 
was dan de kwaal. 

Ik wensch dus het Publiek, door middel van dit 
Tijdfchrift , van deze daadzaak kennis te geven „ met 
aanbeveling om zich ter beveiliging der ijzeren (toom: 
ketels bij uitfluiting van. zink te bedienen… 

Ik neem deze gelegenheid waar, om het berigt mede 
te deelen van een zonderling verfchijnfel, hetwelk 
onlangs door mii is ontdekt geworden, bij gelegenheid 
mijner proefnemingen aangaande de onderlinge bevei- 
liging der metalen. 

Nadat ik gedurende 47 dagen Her toeftel, in de 
13de proefneming mijner Verhandeling befchreven , 


had 


6 WOR) 


had ín werking gehouden, wâarbij eene koperen plaat 
in het zeewater, door middel van ijzer in een ander 
glas met zeewater geplaatst, volkomen beveiligd bleef ; 
wanneer de beide metalen door een” platinadraad “en 
de vochten der beide glazen door vochtig katoen ver= 
eenigd waren, zoo kwam ik op de gedachte , om den 
platinadraad , welke de beide metalen vereenigde, 
te verbreken, verwachtende, dat er zich nu fpoedig 
ín het glas, waarin het koper geplaatst was, koper- 
oxyde zoude vertoonen: (*) Tot mijne groote verwone 
dering echter , bleek dit geenszins het geval te zijns 
het water bleef volkomen helder en het koper even 
blinkende en ongefchonden, als toen de vereeniging, 
door middel van het platinadraad, nog beftond. — 
Na verloop van vier-dagen verbrak ik de vereeniging 
van de vochten der beide glazen, door het vochtig 
katoen weg te nemen; — het koper nu geheel op 
zich zelf in het glas met zeewater geplaatst zijnde, 
bleef niettemin volkomen voor oxydatie bewaard, en 
er vertoonde zich geen fpoor van koper-oxyde in 
het vocht. 
„ De eerfte vermoedelijke oorzaak van dit zonder- 
linge verfchijnfel , welke mij woor den geest kwam , 
was, dat het zeewater in het glas deszelfs gewone 
eigenfchap , om het koper te oxyderen, konde ver- 
loren hebben. — Om dit te onderzoeken, nam ik 
eene zekere hoeveelheid van dit vocht in een glaasje „ 
waarin ik een ander ftukje koper plaatfte, doch dit 
werd 


| (*) Zie aangehaalde Verh. in de Nieuwe Verhand. der 
Eerfte Klasfe van het K, N, Inflituut, Amft, 1827. 
13e Proef, p. 28. NN " 


RE 


a n 
en 


5 ann 


Ne 


€ 109} 


… werd dadelijk geoxydeerd ; mijn vermoeden was dus 
niet gegrond; het zeewater mijner proefneming had 
geenszins deszelfs gewone eigenfchap verloren , om 
het koper te oxyderen. 
_Nau bedacht ik of de kopere plaat door de ade 
nilche werking, welke zij gedurende een geruimen 
tijd ondervonden had, welligt met eene dunne laag 
alkalifche beftanddeelen van het zeewater mogt bedekt 
en alzoo buiten den invloed der zuurftof gefteld zijn. 

Dit vermoeden, hetwelk reeds door den glans, 
welke het koper behouden had, onwaarfchijnlijk ge= 
maakt werd, bleek daarenboven, op de proef ge- 
fteld zijnde, insgelijks ongegrond te zijn „ daar de- 
zelfde kopere plaat in ander zeewater. geplaatst, 
fpoedig geoxydeerd werd, 
__Men fchijnt dus uit deze prbememingen te moeten 
opmaken, dat het zonderling verfchijnfel der voort- 
durende befcherming van het koper, nadat de aanra- 
king der verfchillende metalen , welke dezelve voorte 
bragt, heeft opgehouden, moet toegefchreven wor 
den aan eene onderlinge en wederkeerige werking , 
welke er tusfchen het koper en het vocht heeft plaats 
gegrepen. 
…_ Naar het fchijnt heeft de electriche ec van 
het koper met het ijzer en het zeewater, gedurende 
een’ zekeren tijd voortgezet, tusfchen de beftanddee- 
len van het koper en het zeewater eene voortdue 
rende electrifche fpanning doen ontftaan, welke zich 
krachtdadig tegen de vereeniging van de zuurftof met 
dit metaal verzet. 

Ik heb mij overtuigd van de noodzakelijkheid , dat 
de metalen eenigen tijd met elkander in aanraking 

BIJDRAGEN , D. III, sr. 1. HZ moe= 


C 4163 


moeten geweest zijn, om -het verfchijnfel der voort- 
durende beveiliging van. het koper daar-te ftellen 3 
want toen ik-de vereeniging verbrak van een? dusda- 
nigen toeftel, welke flechts weinige dagen in wer- 
king geweest was, werd let koper geoxydeerd, Ik 
houde mij thans bezig met verfchillende proefnemin=' 
gen betrekkelijk dit «onderwerp, die mij, zoo ik 
hoop, zullen leeren, hoe veel tijd van voortgezette 
galvanifche “werking er tot de beveiliging van het 
koper vereischt wordt, en in welke betrekking de 
tijd dier galvanifche werking ftaat met dien, gedurende 
welken de beveiliging van betkoper blijft voortduren, 
…_ Het koper van den befchreven’ toeftel, welke af» 
gebroken, werd, nadat de werking 47 dagen had 
voortgeduurd, bleef, gedurende 23 dagen volkomen 
beveiligd; er vertoonde zich geen {poor van oxydatie 
in het vocht, en het koper had deszelf metaalglans 
ten vollen behouden. ‘Naderhand in versch zeewater 
geplaatst zijnde, werd hetzelve binnen weinige da- 
gen met koper - oxyde bedekt, 

Juist toen ik mij met, deze proefnemingen bezig 
hield, ontving ik het nommer van September 1827, 
van de Annales de Chimie et de Phyfigue , waarin 
geplaatst vis eene belangrijke Verhandeling van ‘den 
Hoogleeraar A. -DE-LA- RIVE Over eene bijzondere 
eigenfchap ‚welke metalen geleiders verkrijgen , wan- 
neer zij, gedurende een’ zekeren tijd, een gedeelte 
uitgemaakt hebben van een’ galvanifchen kring , welke 
door middel van een? onvolkomen vochtigen geleider 
gefloten was. Hij bevond namelijk „dat dezelve„ na- 
‘derhand afgefcheiden van den galvanifchen toeftel en 


nevens elkander in een dergelijk vocht „gedompeld _ 
| ld zijn — 


€ Tak 


zijnde, als waarmede den toeftel gefloten was, nog 
eenen galvanifchen ftroom kunnen veroorzaken , zigte 
baar door de afwijking der magneetnaâald van den gal<- 
vanometer, waarmede men deze geleiders in verband 
gebragt heeft, en dit wel gedurende een” meer of 
min korten tijd, en met meerdere of mindere kracht, 
naarmate zij langer of korter een gedeelte van den 
galvanifchen tocftel hebben uitgemaakt, en naarmate 
deze toeftel met meerdere of mindere kracht werk- 
zaam was. 

De overeenkomst onzer proefnemingen komt mij 
voor onmiskenbaar te zijn; daar beïde het voorbeeld 
opleveren van eene voortdurende electrifche wer- 
king, nadat de oorzaak, welke dezelve heeft voort- 
gebragt, de aanraking namelijk der verfchillende me- 
talen, heeft opgehouden. 

Dit belangrijk verfchijnfel, echter, hetwelk zich bij 
de proefnemingen van den Hoogleeraar DE LA RIVE 
piet da gedurende een’ korten tijd deed zien ‚ en al- 
leen door den galvanifchen multiplicateur konde waar- 
genomen worden, vertoont zich bij mijne proefne- 
mingen integendeel op de treffendfte wijze en in het 
volfte licht. 

„De zonderlinge daadzaak van eenen voortdurenden 
toeftand van metalen geleiders, die eenmaal een gce 
deelte uitgemaakt hebben van een’ galvanifchen toe- 
ftel, waardoor derzelver fcheikundige verwantfchap 
niet alleen gewijzigd, maar zelfs geheel veranderd 


wordt, komt mij voor; de aandacht der natuurkan- 


digen niet onwaardig te z zijn. 


H 2 OVER 


C zie ) 


dd 
OVER DEN INVLOED VAN VERGIFTEN OP PLANTEN 5 


door CLAAS MULDER > Hoogleeraar te Franeker, 


Celui qui fait des explriences met 
« la Nature à la torture pour lui 
arracher son secret. 


SENELIER. 

ee 

S aert mijne laatst medegedeelde proeven over den 
invloed van vergiften op eenige planten (*), ben ik 
meer en meer in mijn denkbeeld bevestigd gewore 
den, dat er op dit veld nog veel te doen overblijft. Ik 
heb mij immers aldus kunnen overtuigen, dat het- 
geen vroegere planten-pbyfiologen over ons onder- 
havig onderwerp bekend maakten, gewoonlijk met 
een ander doel was nagefpoord en opgegeven, dan 
om den eigenlijken aard van eene vergiftiging in het 
plantenleven na te gaanen die met foortgelijke geval- 
len in het dierenrijk te vergelijken, veelmin om er 
een zamenhangend geheel van te maken, Hebben 
onder de nieuwere proefnemers in dit vak MACAIRE- 
PRINSEP €En MARCET „ bovenal de Hoogl. G. scHUB- 
LER €en Dr. E. ALB. ZELLER, te Zwbingen (*), 
meer 


(*) In deze Bijdragen, II. Deel 1 Stuk, bl. 38-63. — 
Waar daar MARCAIRe ftaat, leze men MACAIRE. 

(*) Z. scnweiccer’s Jahrbuch der Chemie und Phofik, 
1827» ster Heft, of rrorrep, Notizen, XVIII. Bd. N°.8, 
C4ug. 1827.) S. 115—118. Oorfpronkelijk was dit ftuk 

ecne 


€ mes J 
meer bijzonder het zoo even aangeduide doel vóor 
oogen gehad en zijn wij hun voor hunnen belangrij- 
ken arbeid onzen dank verfchuldigd, ik geloof even- 
wel dat zij met mijn gevoelen over den onvolkomen 
toeftand van dezen tak van wetenfchap het eens zul- 
len wezen. 

Het kwam mij daarom niet geheel onnut voor , 

nogmaals eenige opmerkingen over de werking van 
vergiften op planten mede te deelen. Mogt het zijn, 
dat ook ik hierdoor iets bijdroeg ter verfpreiding van 
kennis in dezen. 
„Mijn gefchrift ontleent zijn’ oorfprong van hetgeen 
mij van elders, of over de vergiften in het alge- 
meen , of over derzelver werking op de planten in 
het bijzonder, of- over den aard der gewasfen en 
wat dies meer zij, of wel uit eigene ondervinding 
bekend is geworden ; — deze wenken zullen welligt 
ook nader den geest van mijn onderzoek doen ken- 
nen eh eenig denkbeeld geven van den uitgebreiden 
werkkring , die hier openftaat; doch waarin ik mij 
mischien te roekeloos begaf. _ 

Hoe ver moeten zich de grenzen van het orla 
zoek naar den invloed van vergiften op de planten 
uitftrekken, om aan den eenen kant niet onnoodig 
uitgebreid, en aan den anderen kant niet fchadelijk , 
_ bekrompen en onvolledig te zijn? Deze vraag kwam 
mij geenszins onbelangrijk voor, en ik zal trachten 
in de eerfte plaats iets ter beantwoording van dezelve 
hier aan te voeren. Mae 
eene inaugureele Disfertatie; nu bevat het 12 refultaten 
uit een aantal proeven, die met 41 verfchillende ftoffen, 


in verfchillende verhoudingen aangewend, genomen zijn 
H 3 


C m4 ) 
… Macarrzg-PRINSEP bepaalde. zich bijhet onderzoek 
van den invloed. van -zoodanige, ftoffen.„, welke -alge- 
meen. als vergiften voor het dierenrijk bekend ftaan (*)5 
de door /MARCET- nagefpoorde behooren ook voor 
verre «het, meerendeel min ‚of; meer tot die klasfe wan 
zelfltandigheden (4); doch de proeven van SCHUBLER 
en ZELLER hebben. eene grootere uitgeftrektheid en 
bevatten ligchamen „„die- wij onder de geneesmidde- 
len en. wel onder diegene rang{chikken , „welke niet 
ATS awibild t roobistel alt 'sla-S8R 


(*) De door ‘hem aangewende ftoffen zijn: Sublimaat, 
Arfenicum , Arfenias potasfae, Opium en Acid. prusficums, 

CH) Hij: bezigde “bij '-zijne proeven (Cin Aur. d. Ch. & 
Phyf.. SXIX.-pe 200 fuiv,)- Arfenicum „ Sublimaat (Muriate 
de „„mercure), … Kwik, Zoutauur=-tin (Muriate d'etain), 
Zwavelzuur - koper, Loodfuiker (Acétase de plamb), Zout. 
zure, baryte , Zwavelzuur, Potasch, Zwavelzure magnefia; — 
Opium „ Nux vomica, Sem. Cocculi, Ac. prusficum, Bella- 
donna, Alcohol, Ac. oxalicum , Cicuta.„ Digitalis purpurea. 
Onder deze ftoffen ontmoet men de Sulphas magnefiae , 
welke wel niet onder de vergiften mag gerangfchikt wor= 
den ; maar door mARCET ter beproeving werd opgenomen , 


om ‘te! zien òf minerale floffen, dle voor het dierenrijk _ 
onfchadelijk zijn, dit ook voor de planten zouden wezen, 


(Verg. den tekst.) — De Alcohol kan men niet ftreng on- 
der de vergiften tellen, evenwel twijfelt HALLER, 
met anderen, of de geestrijke dranken onder de genees, 
middelen „of «onder de vergiften zullen behooren? (Élem, 


Phoyfiol. VI. p. 251.) — De werking van Zuringzuur , als Í | 


vergif, is voornamelijk in Engeland waargenomen en met 
de minerale vergiften in vele opzigten overeenkomftig be- 


‘yonden, (Zie srone, Giftkundige Tafelen, vert, en met 


aanm, verm, bl. 8. Franeker 1825.) 


Bnr 


DNG EE Wd 


C ms ) 


geweldig werkén.(*). Trouwens deze laatíte proef- 
nemers betitelen hunnen arbeid ook met geen? ande- 
ren naam, dan „Onderzoek naar de, werking van, 
„verfcheidene ftoffen van het organisch. en: inorga- 
„nisch rijk op. bet leven der planten.” Zij kwamen, 
bierbij “in. de eerfte plaats tot het belangrijk, re/u/- 
taat j-dat „ftoffen, welke fchadelijk op: het dierlijk, 
„leven werken „dit gewoonlijk, ook op het plante 
„aardige doen , zelfs wanneer zij in. verbindrenis met. 
»„ water in een’ zoo verdunden toeftand gegeven wor- 
„den, «dat zij voor den fmaak {lechts weinig merk- 
sbaar zijn (}). Dit is-in een? hoogen graad. met de 
„meeste narcotifche vergiften. het geval,” Eene uit- 
komst, die door: de-proeven.van anderen en door de 
mijne allezins bevestigd wordt ;. zoodat men nu reeds 
vrij veilig zal „mogen: aannemen; dat alle die. zelf- 
frandigheden:, welke: voors-het dierenrijk vergiften 
zijn ; dit ook voor de planten zullen wezen , en der- 
halve de Zovicologia Wegetabilium dezelve allen in, 
haar onderzoek zal moeten bevatten. 
Maar SCHUBLER €en: ZELLER. befluiten: ten ande- 
‚ren „ uit hunne proeven het. volgende: „Niet alleen 
hee 
(*) Ik vind in rrortep’s Notizen a, a, O, de volgende 
met name genoemd: Gentiana, Valeriana, Majorana, 
Camphora , Daphne mezereum , Rheum , dpecacuanha, Tart. 
emeticus, Ag. Laurocerafi, Extr. opit aquos. , Extr. nucis 
womicae, Keukenzout, Zoutzure kalk, Zwavelzure mag- 
nefia, Het blijkt, dat zij ook een aantal eigenlijk gezegde 
vergiften en ook nog andere zouten, dan die daar uitdruk. 
kelijk genoemd worden , beproefd hebben, 


‚…() Een even. gevaarlijke , als onnaauwkeurige maatftaf. 
Ld H 4 


C arb ) 


„hevige vergiften hebben deze eigenfchap (van fcha 
„delijke werking), maar ook verfcheidene andere 
úftofFen des organifchen en inorganifchien rijks , welke. 
„op het dierlijk zamenftel in het algemeen werken, 
De bittere, aromatiek - opwekkende , door etherifche 
„olie werkzame middelen, zoo als Gentiana, Va 
„leriana, Majorana , Camphora, enz., even als 
„de eigenlijk fcherpe middelen, bij voorb, Daphne 
»mezcreum , en de eigenlijk walgelijke (Naufeofa) , 
„als: Rhabarber, Zpecacuanha , Braakwijnfteen.”” (*). 
Terwijl zij in hun twaalfde re/ultaat zeggen: „Alle 
„zouten vertoonden zich als fchadelijk, zoodra zij 
» flechts in eene eenigzins te groote hoeveelheid wor- 
„den aangewend (în etwas zu grofser Menge); ver= 
“_yfcheidene vertoonden zich daarentegen weldadig, 
„en het leven der plant zelfs langer onderhoudende; 
„dan louter water, wanneer zij in een zeer verdun- 
„den toeftand gebezigd werden.” Welk een en an- 
der door meergemelde Geleerden, altijd in eenige 
vergelijking met de eigenlijke vergiften wordende ge- 
bragt , natuurlijk de vraag doet ont{taan , of dan alle ge- 
melde zelfftandigheden vergiften , met betrekking tot 
de gewasfen zullen moeten genoemd worden? Deze 
vraag alzoo nader te overwegen, komt mij gewigtig 
voor, om boven reeds vermelde reden. Men meene 

even- 


(*) Dit Sribiaat fchijnt mij hier zeer verkeerd onder 
de naufcofa gerangfchikt, Men weet immers dat de Spies- 
glans -praeparaten alle, uit een zoxicologisch oogpunt be- 
fchouwd, onder de corrofive vergiften worden geplaatst en 
reeds zeer vroeg daarvoor bekend ftonden, Z. ORFILA, 
Toxicologie , übers, von HERMBSTÄDT, I, 262 ff, en anderen, 


MELIS 


evenwel nier, dat ik in den waan verkeer, voor het 
plantenrijk, even als voor het dierenrijk, of liever 
bijzonder voor den mensch gepoogd is te doen, op 
eene haarbreedte af, te zullen kunnen vastftellens 
welke grenzen tusfchen voedfel, geneesmiddel en 
vergift beftaan; neen, ik ben te goed overtuigd, dat 
die grenzen in de Natuur niet gevonden worden. 
Maar mijn ftreven is, om hier eenige bepaling voor 
te ftellen, die onze gedachten leiden en te hulp ko- 
men kan., die onze proefnemingen kan rangfchikken , 
die ons eenigzins ten gids kan ftrekken, ten einde 
piet her- en derwaarts rond te dwalen, ‘Ik zal-dan 
ook geenszins trachten de veelvuldige bepalingen (*) 
van een vergift te vermenigvuldigen, maar eené ou- 
dere „ voor den mensch bepaaldelijk rige naar 
mijn oogmerk wijzigen. 

Onze « waarlijk geleerde Landgenooten , de Doeto- 
ren N. VAN DER EEM EN L. VAN LEEUWEN gaven 
eene befchrijving of bepaling van vergift, die voor 
ons oogmerk meest dienstig fchijnt. …Dezelve komt 
met die: van cAauBIUS (+) het naaste overeen. Zij 
noemen „vergiften; ligchamen , welke in eene zeer 
» geringe hoeveelheid, of inwendig gebruikt, of uit- 
»„wendig aangelegd, in de meest gezonde en aan 
“ s dere 


(*) Men zie een aantal derzelven opgefomd en beoor- 
deeld in de Verh, over de Vergiften Van VAN DER EEM en 
VAN LEEUWEN, in de Verh, van het Gen. Servandis Civi- 
bus, X. Deel, (Amft 1985) 1fte Afd. Voorts K. r. n. 
MARK, Ge/chichtliche Darflellung der Giftlehre, 1, Abth. 
8. 14. (Götting. 1827.) 

GH) Ze Juflit. Patholog. S 486, pag. 293. (le B, 1781.) 

H 5 


Cosa) 


sderzelver werking niet gewone menfchen, door een 
bijzonder. en met hunne grootte niet overeenkomftig 
„ vermogen „zoodanige uitwerkfelen voortbrengen „ wel- 
„ke hen van de gezondheid;en het leven. berooven.” (*) 
Dit zelfde kan men , dunktmij „ van elk ander fchepfel „ 
dan de mensch, - gevolgelijk ook. van. de plant zege 
gen. Ik wil dit laatfte een weinig nader toelichten. . 

De zeer geringe hoeveelheid „ welke -de - werderfe- 
lijke werking-moet te weeg brengen, befchouwt men 
algemeen als karakteristiek voor de vergiften. Hier- 
door. worden zij onderfcheiden van fpijzen en-dran- 
ken, die'“door eene “te groote ‘hoeveelheid kunnen 
fchadelijk worden. Het weifelende van den. maatftaf 
dezer. hoeveelheid moet men te gemoet komen door 
de befchouwing van de overige kenmerkende eigen- 
fchappen van vergiften. Nogtans heeft de latere 
fcheikunde alleszins dit karakter. bevestigd „daar wij 
thans door de kennis van de meest werkzame en zoo, 
eigenaardige beginfelen van vele vergiftige, plantaar= 
dige ftoffen in ftaat gefteld zijn, de zeer: geringe 
hoeveelheid der. eigenlijk fchadelijke gedeelten: te bes 


grooten. , Wanneer. bij voorb, 8 oncen Opium, door. — 


elkander. gerekend, hoogstens 5 drachmen fehadelijk 
op. de, dieren. werkende ftoffen (Morphine „ Narco- 
tine; — Meconium-zuur?) in zich bevatten, en de 
overige beftanddeelen onfchadelijk, althans niet vers 
EEn zijn ú, ‚dan is de hoeveelheid. der ftof, 


die 


(5) In het aargeh, werk bl, jk en volg; 


(4) Z. SrRATINGH, overde Morphine, enz. CGroning. k 
1823.) Afd. II. en V. Ger. zon. MULDER, Disf. de Opia — 


ejusque princibiis, (Traj. ad. Rh. 1825.) Caput II. 


C ma J 
die ‘bij "eene -Opium- vergiftiging ‘ het: nòodlottig ge- 
volg-daarftelt ; ‘zeker zeer “gering. «> Datzelfde geldt 
van werfcheidene, andere’ plantaardige ‘ftoffen. Wil 
men nù eene meer juiste vergelijking “tusfchen de 
werking van ‘minerale en plantaardige vergiften ma- 
ken, “dan zal mens mijns inziens, deze Jaatfte niet 
“moeten aanwenden } zoo als de natuur dezelve, wel- 
dadig door andere bijmengfelen omhuld en getempêrd 
öplevert, maar zoo alsde hedendaagfche fcheikunde 
ze zuiver aarbiedt,- De werking van Arfenicum ver- 
gelijke’ men met die “van Morphium, niet met die 
van het ganfche heulfap enz. Doch deze befchouwing 
zou Ooms ‘te ver van onzen fie geinige leiddraad 
brengen. …an0.-5b ( 
»- Pasfen “wij tiet deerne op: de ‘amtidbdvie na- 
fporingen:“toe „dan «zal siet niet veel moeite ‘kosten 
om aan testoonen; dat, “zoo-/wel de proefnemingen 
wan meergemelde geleerden, als de mijne, zoo: vele 
bewijzen “zijn, dat de algemeene vergiften (zoo 
noem ik hier diegene „ welke bij de dieren in het al- 
gemeen’ reeds vergiftig zijn bevonden) in zeer geringe 
hoeveelheid in-de plant opgenomen worden en fcha- 
den. Ik heb zelfs seer verdunde arfenikoplosfing ge- 
wasfen zien dooden, (*) Onder deze vergiften rang- 
Schik 
(*) Het is „mij niet bekend, dat iemand de juiste hoe- 
veelheid vochts door deze of gene plant, bij welke ver- 
giftiging plaats „vond, opgenomen, heeft waargenomen, 
noch ook dat men het overgebleven vocht onderzocht 
‘heeft, enz, Ik heb dit ook reeds verzuimd en nu ik er 
op bedacht ben, ontmoët ik daarbij velerlei zwarigheden , 
die eerst door verder nadenken. en prochemen zullen 
kunnen opgêlost worden, 


C 1e ) 


Schik ik ook nog het Daphne Mezereum (*) en de. 
Tartarus emeticus , beide door scnusBLER en zZeL- 
Ler onder de ligchamen geteld , die flechts in het 
algemeen op het dierlijk zamenftel werken. Ja, ook 
de Jpecacuanha en de overige door hen opgenoemde 
plantaardige ftoffen, zijn reeds in zeer geringe hoe- 
veelheid nadeelig, dikwerf doodelijk, zoodat ik de- 
zelve bijkans zeker als vergiften voor vele gewasfen. 
meen te moeten befchouwen.- In de inrigting des, 
Natuur beftaat ook niet de waarfchijnlijkheid , dat. 
aftrekfels van gemelde ftoffen aan: de planten ter op- 
florping worden aangeboden. Zeer juist zeggen. trou- 
wens ook sCHUBLER en ZELLER (in hun gde Re- 
Jult.) Alle de ons als medicamenten dienende ftof= 
fen, hebben, ook bij hun gebruik in het dierlijke 
„ligchaam afwijkingen van den natuurlijken ontwike 
„kelingsgang. en bij langduriger gebruik zelfs ziekte 
„ten gevolge. Zij kunnen evenwel bij den zamen- 
» geftelden bouw des dierlijken ligchaams en het meer 
„afzonderlijk beftaan van elk der organen in hetzelve 
„ veel menigvuldiger „ duidelijker van elkander verfchil= 
„lende werkingen voortbrengen, als in het orga- 
„nisme der planten, wier bouw veel eenvoudiger 
„en wier afzonderlijke functiën aan minder van ele 

„kander gefcheidene organen toevertrouwd zijn.” 
Maar wat aangaat de zouten, waarvan evengemelde 
Duitfche Phyfiologen fpreken, deze zoude ik niet 
onder de vergiften , maar meer onder de. voedfels 
rangfchikken, wier te groote hoeveelheden fchaden 
en welke dus tot weldadige prikkels kunnen dienen, 
ZOO 

(*) Verg. ouriLa, Zowic, III, S, 30. $ 603. 


C rar ) 


zôo zij met mate worden toegediend, « Een “groot 
aantal proeven van vroegeren en lateren tijd, zoo 
wel met oogmerk om ‘de ontkieming der zaden, als 
om den verderen groei der gewasfen te- bevordes 
ren , genomen, zou ik hier ten bewijze kunnen aan- 
voeren , doch acht dezelve in het jraetej genoeg 
bekend. (*) 

De proeven over den invloed van verfchillende 
prikkelende zelfftandigheden, vooral van de chlore 
en onlangs van de chlorureten, fchijnen hetzelfde 
te bewijzen, komende het bij dezelve ook meest 
op de gift (dofis) aan. (*) 

Het begrip van een vergift bevat voorts in zich , 
dat het, door een bijzonder en vooral met zijne 
grootte niet overeenkomf(tig vermogen werkende, ge- 
zondheid en leven verniele. Er is geen de minfte 
twijfel aan of wij vinden dit karakter duidelijk bij de 
vergiftiging van gewasfen. Ik zal hiervoor als be- 
wijzen inroepen de proeven van meergemelde geleer- 

den 


(*) Zie onder anderen couron, Disf. Jp. 27 & og, 
VALLEMONT bij TREVIR, Biol, V. 231. Davy, Agrikultur- 
chemie, von WOLFF und THAER, 7 Vorl. (Berlin 1814.) 
SINCLAIR, Agriculture pratique et raifonnée, trad, par DE 
DOMBASLE, Zom. I. pe. 450 fuiv. ef 7, II. p. 626 et fuiv. 
(Paris 1825.) 

42, CouLon zegt ook reeds zeer juist, van de proeven 
van MALPIGHIUS over de germinatie fprekende; vix creden- 
duw est, quam parca manu flimulantia fint adhibenda, 
| quam alias mirum quantum germinationem impediant , etc. 
Disf. Lp. 28 in nota u. Ze VOOrtS V. HUMBOLDT , Apho- 

ris- 


Crap 


den en mijne eigene , zoo wel taan medegedeelde , 
als latere, f 

Wanneer men jn de eerfte plaats flechts in aan- 
merking neemt, hoe gering de ‚hoeveelheid der in 
het water, hetwelk aan de planten ter oplosfing 
werd aangeboden , opgeloste zelfftandigheden telkens 
was en hoe weinig van zulk eene oplosfing behoefde 
opgenomen te worden „ opdat zieh de volledigfte ver- 
giftigingstoevallen. vertoonden „ dan zal daardoor reeds 
het beweerde eenige {taving ontvangen. Het boven 
aangehaalde eerfte re/u/taat van SCHUBLER Een ZEL- 
“LER, ftrekt hier reeds ten bewijze. Mijne vierde, 
vijfde en andere Proeven (*) , toonen hetzelfde aan, 
bij welke de oplosfing of vermindering van het 
vocht niet eens zeer merkbaar was. Dat eene ge 
ringe hoeveelheid ftofs hier buitengewone gevolgen 
na zich fleept, welke geenzins te vergelijken zijn 
met die , welke aanzienlijke hoeveelheden des gewo- 
nen waters, in de gewasfen opgenomen, te weeg 
brengen, is ook op.te maken uit het derde re/ultaat 
Van SCHUBLER €En ZELLER. Zij zeggen aldaar: „De 
„meeste dezer floffen. verftoren. den gewonen was- 
„dom der planten ;- zij werken op hare werrigtingen 

Er er, B: na- 
vismen. 63. ‘SENEBIER ,' Phoyffol, Végér, V. 99. TREVIRANUS, 
Biologie, V. zn Dudvo; “dhsts. dECh. et Ph. XXV. ps 
214 s STRATINGH, de Chlorine verbindingen, befchouwd 
in hare Jehéikündige e, enz betrekkingen, bl 489492. 
CGroning. 1827.) Hier worden de proeven’van eenen on: 
genoemden Nedèrlander en“van den Hoogl. vaN” HALE 
ptn Jk 

C*) zijdragen BETEN BREE. Wet, ML. Dea St, bA zo en tol 


{ 


EE 


ff 
b 


Ky hed 


„nadeelig en veroorzaken gewoonlijk éen vroegtijdig 
„verwelken en affterven, Zij verhouden-zich in zoo 
„verre tegen het plantaardige leven, even.als tegen 
» ket dierlijke.” > 0D ld 
Men kan wel in het plantenleven niets vitwendig 
meer karakteristiek wenfchen, dan de bewegingen der 
Mimofae, het openen en fluiten der ftraalbloemen en 
dergelijke levensverfchijnfels : Zij zijn. daarom ook 
bijzonder gefchikt om ons de eigenaardige , groote, 
meest doortastende (mag ik zoo eens zeggen) vers 
ftoringen , door vergiften te weeg gebragt; voor 
oogen te ftellen, En hoe vele bewijzen hebben daf 
niet de proeven van MACAIRE - PRINCEP , Van MARCET 
en van mij, met /ezfitiven en andere gewasfen , op= 
geleverd:, dat er zich veranderingen in die karakte: 
ristieke werfchijnfels opdeden, die hevige ftorenis 
des levens aantoonden en niet evenredig waren aande 
hoegrootheid van de ingenomene ftoffe, 
Ik voeg hier flechts mijne volgende. proef bij. 
Den 8 Jurij 1827, ’snamiddags o-ure, Een blad 
van Jwsfilago petafites L., «hebbende volgende 
afmetingen; bladfteel lang: o2,88 , omtrek deszelven 
beneden om, 11; lengterib om,42 5 grootfte breedteo,813 
geplaatst in een glas, gevuld met eene. oplosfing van 
o,07 @ fulphas cupri in gg water. De fteel (lak o®,31 
in dit vocht; welke diepte. evenwel uit andere’ proe- 
ven bleek bijna niets tot de zaak te doens -eêné 
waarneming: die den Planten=phyfiologen in’ van 
elders aangenomene. gevoelens zal verfterken. + Doch 
dit hier in het voorbijgaan. 
… Een tweede blad. van dezelfde EEN oe gelijkt: 
dig geplaatst in-gewoon-regenwätêr. Bladfteel== o”,‚6o5 
be- 


Cade 


beneden-omtrek derzelve == om,ogr, lengen == 
om,363, breedte —= o®,55. 

3E ure. Van N°, 1 fehenen de randen eenigzins te 
hangen en daardoor de oppervlakte bolachtig of ge- 
welfd te zijn. Van N°, 2 fchenen de aders fterk ge- 
vuld en ftrak, zoodat de oppervlakte zeer komvor- 
mig of hol was. Verfchil van omvang konde dit 
onderfcheid niet te weeg brengen. Ook waren im- 
mer de hoofdribben van. Ne, 1 fteviger, dan die 
van N°, 2, 

5 ure. N°, r meer gewelfd-hangende bladfchij: 
flapper. 

Den gien Junij, ’s Morgens te 8E uren en gedurende 
den loop van den voormiddag, het meerendeel der 
fchijf flap en koepelvormig. Te re uren zeer dui- 
delijk, hetgeen vroeger minder duidelijk was, de 
aders roodbruin zich vertoonende, zoodat er geen 
twijfel aan de verfpreiding des vergifts meer beftaan 
kon, De kleinfte aders waren nog doorfchijnend en 
ongekleurd; de kleine, zoo wel als grootere aders 
langs hunnen as (in hun middelpunt) waren bijna 
doorfchijnend, aan den omtrek bruinachtig, welke 
bruinachtigheid zich op fommige plaatfen „door het 
celmoes (parenchyma) vlekkig verfpreidt. De groote 
en hoofd-aders zijn. gezwollen en fchijnen geheel ge- 
gevuld met een licht roodbruin vocht, althans zij 
hebben zulk een aanzien, In de miskleurige vlekken 
van het moes zijn toch nog altijd de kleinfte adertjes 
volkomen doorfchijnend! — Een naald, in de fteel 
geftoken, vond ik na vertoef van 3 uren verkoperd. — 
Na den middag vermeerderde zich de vlekkigheid 
naar middelmatige ribben:, vooral vaan den:rand des 

blad- 


C 125 ) 


_bladfchijfs. Een naald nu (3E vre) in eene rib ge. 
ftoken , nabij den rand des blads’, “werd omftreeks 3 
uren later er weêr uitgenomen en was: toen fterk 
verkoperd. De groote ribben werden nu reeds flap- 
per en het blad hing geplooid neder. 
tlen Junij. N°. 1. Het blad werd doffer, donker= 
der groen, met bruine vlekken , zeer (lap. Ne, o 
vond ik ’sndmiddags 4 ure gebogen en eenigzins 
verflapt van fteel en bladfchijf, overigens nog gc- 
zond. Het is zeer mogelijk , dat de flechte werlich= 
ting van het vertrek , waar deze proef gefchiedde „ en 
gebrek aan den prikkel des zonnelichts tot dezen eeni- 
germate kwijnende toeftand hebbe bijgedragen. Ook 
begrijpt een ieder, met de phyfiologie der planten 
bekend, dat de toeftand van een blad en ‘wooral van 
een uitgebreid blad alléén , zonder met ftengel of andere 
deelen in verband te ftaan’, in water geplaatst, zeer 
tegennatuurlijk is, ja , dat zelfs de. waarfchijnlijkheid 
beltaat , dat zulk een blad fappen bereidt, die naar 
andere deelen overgevoerd wordende op dezelve voor- 
deelig , in hun eigen binnenfte bevat blijvende , daar- 
entegen op hen zelve nadeelig kunnen werken. Het 
is hier evenwel de plaats niet, om dit meer uit een 
te zetten. 
tr Junij. N°. 1. De hoofdribben zijn ook vere 
flapt en rimpelig zamengetrokken: de aders en ribjes 
zijn overal bruin-zwart aan den omtrek: de uitge. 
breidfte bruinachtige vlekken vindt men langs den rand 
des blads, in den omtrek wan fcheuren of gaten, 
die toevallig in de bladfchijf waren > en bovenal 
in de ooren en het daarop onmiddellijk” volgend 
zijdelings randgedeelte des blads. — Bijzonderheden. 
BijbRAGEN, D. III. sT.1. 7 die 


C 26 5) 


die den planten-pbyfiologen. niet onbelangrijk zullen 
voorkomen , te meer daar dezelve zich in andere 
bladen allezins bevestigen „, zoo als ik nader zal op» 
geven en toelichten, — Door een matig vergrootend 
mikroskoopje feheen alles donkerder, dan in den na- 
tuurlijken toeftand, de hoofdaders roodbruin gevuld, 
de kleinere lichter bruin en groen, bijna doorfchij= 
nend. In deze laatften was, ook de ftructuur zeer 
kenbaar. celachtig. — De kleur van den doorgefneden 
bladfteel is morfig, bruinachtig met wittere vezel- 
punten , faprijk. De bladfchijf in water gekneusd 
en gefiltreerd, verkoperde het ijzer niet, ‚en gaf met 
ammonta ook geen. koper te kennen: de bladfteel 
even eens behandeld, gaf met laatstgenoemd. vocht 
dadelijk en duidelijk. koper te kennen. Eene zaak, 


die mij toefchijnt moeijelijk te verklaren te zijn, of 


althans waaruit men niet te overijlend eenige gevol- 
gen. moet trekken. Toonde de bladfleel koper vaan „ 


uit hoofde van. pas opgellorpte oplosling van. zwa- 


velzuur - koper? welk. deel kan het uitwendig aan de 
bladfteel. aanhangend. gedeelte dier oplosfing, aan de 
reactie gehad, hebben? of worden. de koperdeelen 
naar den bladfteel teruggevoerd? of hoe moet men 
anders verklaren, dat vroeger (9 _Jwnij) eene: naald 
aan, den rand,des bladfchijfs ten - duidelijkfte koper- 
deelen aantoonde , nu daarentegen dat deel des blads 
dezelve niet fcheen te bevatten? of wil men, dat 
het koper zich in de fchijf aan eenig plantaardig bes= 
ginfel hebbe verbonden, waarvan het door ijzer of 
ammonta niet weêr gefcheiden wordt? Ik zou op 
alle deze, vragen eenige gisfingen en vermoedens, 
zoo wel uit hetgeen. van elders in de planten.-pby- 

fio- 


ER DE Ter Sa 


CDD 
fiologie bekend is, al8 uit mijne andere proeven mét 
vergiften op planten , als antwoorden. Kunnen danvoe*- 
ren, maar geloof, dat daarmede der wetenfchap geene 
dienst zou gedaan worden; ik behoud- mij echter 
voor, om dit gewigtig punt door proefnemingen nog 
meer na te fporen en te zien, wat de Natuur ons 
daarvan zal openleggen, walen 

Doch om onzen draad te hervatten. — Neemt men 
nu in aanmerking, dat; toen zich de fporen: vän 
vergiftiging reeds begorinen te vertooneif; ‘hef vocht 
nogtans niet zigtbaar verminderd was’; ” jä dat- ra 
waarlijk hevige verftoringen, die er in het blad Irad- 
defi plaäts gegrepen, nog flechts een zeer gering ge- 
déelte vochts opgenomen was, dán dunkt mij is het 
‘duidelijk , dat hier een vermogen is’ uitgeoefend , ‘geen- 
zins geëvenredigd’ aan de geringe hoeveeltieid ‘der 
werkende ftof. Ik meen bij gisfing te kunnen aan- 
niemer’, dat er in het geheel niet meer-dân 0,206 f@ 
vochts is opgeflorpt geworden ; neemt’ men deze 
vooronderfteiling , die niet ver van de waarheid zal 
zijn, eens aan, dan zaler, ook vooronderfteld zijns 
de , dat het vocht in-zijk geheel wordt opgenomen , 
zóó als het is, niet veel meer dan o,oo4 @' kopett 
vitriool in de plant kunnen’ opgenomen’ zijn. 

Ik mag hier daarenboven nog’ herinneren’ hét doo* 
den: var’ geheele booten door ‘het’ invöeren van” een 
weinig vergifts in hunne ftammen, zoo als’, ‘onder 
ándeten , door MARCET van eéne Syringe (Lilas) is 
‘aangeteëltend. Vrij algemeen’ bekend is Het dooden 
van boomen door in hunnen ftam ingebragt levendig 
kwik; doch het is klaarblijkelijk, dat bij die ruwe 

8 F2 proe- 


C 1281) 


proeven niet altijd het kwik ce oorzaak van den dood 
was „ althans niet alleen. 

Opmerkelijk en fpoedig zijn ook de veranderingen , 
die door de volgende ftoffen , in eene wezenlijk on- 
merkbare mate opgenomen, in het leven van de 
bloemen der gemeene Paardenbloem (Leontodon Ta q- 
raxacum) veroorzaakt werden, 

Vier. van gemelde bloemen werden op den 27 
“April ’snam. 5 ure, allen openftaande , geplukt en 
met ftelen van dezelfde lengte geplaatst, als volgt: 
Ne, 1. in een glas met regenwater. 

— De — — == Oplosfing van fublimaat. 
Ge a  — zwavelz, koper. 
5e zwavelz. ijzer. 
Allen gingen later op de gewone wijze digt. De 
fteel van N°, 2 was beneden het vocht wat geelach- 
tig en flap. 

28 April, ’s morgens 8 wre, allen nog gefloten. 
De fteel van N°, 2.beneden het vocht zoo flap , dac 
de bloem neerhing, hetgeen eene onmiddellijke wer- 
king van het vocht op de zelfftandigheid van den fteel 
fchijnt aan te duiden, die zich niet verder uitflrekt 
dan de aanraking plaats had en-mis/chien daardoor 
de overige verfchijnfelen na zich fleepte. Ik plaatste 
nu «den fteel dieper: in het vocht. ; 

N°, 3. De geheele {teel wat flapper „ dan N°. 1, 
doch niet hangende. 

N°, 4. De geheele fteel zoo flap als Ne, 25 Ja 
neden. het vocht met donkergroene en eenige zwarte 
vlekken. 

In de zon geplaatst, openden zich de bloemen van 

Nei 


CR) 


N°, r en 2 vrij fpoedig, doch de fteel van deze 
laatfte was alweder bij het vocht afgeknakt: dieper 
ingedompeld zijnde „ had aldra weder hetzelfde plaats. 

Ne, 3-en 4 bleven gefloten en waren dit nog ‘te 
rr uren, hoewel fteeds door de zon befchenen. 

Te re wren, Ne, 1 en 2 niet veranderd. ‚N°. 3 
was geheel verwelkt en ongeopend. N°. 4 tot aan 
de bloem toe, de fteel-met donkergroene vlekken be- 
dekt; zeer verwelkt en ongeopend. —- Ne, 2 werd 
nu op het vocht geplaatst, zoodat de benedenfte 
kelkblaadjes hetzelve aanraakten. 

Te 22 wren, Ne, 1 volkomen gezond en geopend. 
Ne, 2, gefloten en verflensd. ‚N°, 3, geheel ver- 
‘bleekte en flappe ftengel. N°, 4, beneden het vocht 
was de ftengel geheel donkergroen, boven hetzelve 
gevlekt: de kelkblaadjes flap, omgebogen; de bloem 
gefloten en aan den top zeer zamengetrokken. 

Vier andere Paardenbloemen leverden van den 28 
April ’snamiddags 3 wre, tot den 29 April ’sna- 
middags 1E wre, geheel gelijke verfchijnfels op. La- 
ter zag ik hetzelfde herhaalde malen gefchieden, 

… Het komt mij voor [en dit is eene reden, waarom 
ik juist deze proeven nog mededeelde] dat de gewas- 
fen, die een melkachtig fap uitftorten , een opzettelijk 
‘onderzoek verdienen , dewijl de onmiddellijke wer- 
‘king, welke de oplosfingen op het ùit de afgefne- 
dene mondjes der vaten druipend fap veroorzaken 
kunnen, hier zeer in aanmerking moet komen. Hier- 
door immers kan eene mechanifche verftopping van 
vaten plaats hebben, die zeer nadeelig werkt. Ik 
zal daarom deze foort van gewasfen in een’ meer na- 
tuurlijken. toeftand trachten waar te nemen, door 

13 hunne 


( 130 ) 


hunne ongefchondene wortels de oplosfingen te laten 
opflorpen. Het zwavelzuur ijzer werd hier minder 
gebezigd, omdat ik hetzelve onder de vergiften voor 
de planten meen te moeten rangfchikken , dan wel 
omdat ik deszelfs vermogen in het bijzonder wenschte 
te leeren kennen. (*). 

Met regt gaven VAN DER EEM € VAN LEEUWEN 
in boven vermelde kenfchetfing van een vergift op, 
dat -hetzelve in de meeste, gezonde en aan derzelver 
werking niet gewone menfchen zijnen. verderfelijken 
invloed uitoefent. Hetgeen zoo veel beteekent, als, 
dat het niet onmogelijk is, dat een mensch „zoo als 
aan andere prikkels , ook aan die van een vergift ge- 
‘wennen kan, en er dan althans minder nadeel van 
hebben zal. Evenwel fchijnt dit minder het geval 
te zijn met zuivere, dan met onzuivere vergiften. 
Ik verfta onder de eerften, die door geene vreemde 
bijmengfels getemperd zijn: onder de laat{ten behoo- 
ren velerlei extracten, keulfap, enz, (+) Ik zou 

daar- 


(£) Covron geeft reeds op, dat het Vitriolum martis 
zamentrekkend (ad/ffringerend) op Euphorbia Moyrfinitis 
werkt. Disf. Lc. p.12 Jeg. — Dat ijzerhoudende zelfftan- 
digheden in het algemeen niet, nadeelig op het plantenrijk 
werken , als de maat niet overtreden wordt, leeren vele 
waarnemingen; mijne proeven, vooral over de germinatie 
bevestigden dit volkomen. Ook LeFEBURE, in zijn belange 
rijk werkje: Expériences fur la germination des plantes, 
Pp, 62 (Strasbourg, An 9): telt de ijzer - oxyden en ko- 
lenzuur -iĳjzer onder de ftoffen, waarin zaden ontkiemden, 
Men houde nogtans in het oog, dat deze zelfftandigheden 
in water onoplosbaar zijn, Ai 

(GH) Verg. v. D. EEM En v. LEEUWEN, Verh. bl. 21 engl. 


C Tar ) 


daarom bij het vermelde karakter nog wel willen bij- 
voegen „ dat hetgeen eenig fchepfel in den natuurlij 
‘ken toeftand ooït aanhoudend als voedfel kan gebrui- 
‘ken , nooit vergift, in den eigenlijken zin des woords 
kan zijn, maar eenig en alleen door baarblijkelijke 
overmaat kan fchaden. Dat ware vergiften onver- 
duwbaar zijn en het ligchaam in het geheel niet 
voeden, zeide reeds F. DE LE BOE syLvlus. En dât 
van Opium enz. , deeltjes ter voeding kunnen opgeé- 
nomen worden door den mensch, is niet zeer onbe- 
grijpelijk , vooral bij het licht der tegenwoordige 
Scheikunde en bij eene verdeeling der vergiften în 
‘zuivere en onzuivere. 

Men zal ook evengemeld kenmerk bij de planten 
‘eenigzins bevestigd zien , zoo als onder anderen blijkt 
uit het volgende zeggen van DEIMAN , VAN TROOST- 
WYK „ BONDT EN LAUWERENBERG (*): „Eene an- 
„dere omftandigheid, die ons bij de proeven met de 
„roode Praécipitaat eenigzins aanmerkelijk is woor- 
„gekomen, is, dat dé planten even als de dieren, 
zaan zekere zaken fchijnen te kunnen gewennen, 
„die hun fchadeliik zijn, mits zij van der jeugd af 
‘spaan daartoe zijn voorbereid, enz.” Evenwel wâ- 
ren deze gewasfen ziekelijk. Nog meer fchijnt dit 
bevestigd te worden door het zevende re/ultaat van 
SCHUBLER El ZELLER, aldus luidende: „De at- 

Jor-= 

(C°) Zo kasrTeLEYN, Chem. et Phiyf, Oefeningen, III. D. 
bl, 385. Reeds beweert DARWIN, dar de irrivabiliteit der 
plariren, even als die der dieren , door gewoonte vermeer 
derd of verminderd kàn worden. Zs Zoönomie, übêrs, von 
BRANDIS, [ 7%. s. 171. (Pesth. 1801.) 

En 


C 132 ), 


„forptie van vlociftoffen fchijnt door «de planten 
„met eene foort van keus te gefchieden , en zij fchij- 
„nen zelfs de vatbaarheid te bezitten , om zich aan 
„zekere prikkelende middels te gewennen. Verfchei- 
„dene krachtig wegeterende planten , welke door be- 
„hulp van een’ zijdelings in haren ftam geplaatsten 
„trechter vloeibare #arcotifche vergiften ter opflor- 
„ping werden aangeboden, namen dezelve in de 
„eerfte 3 à 4 dagen fnel op, en toonden weldra in 
„de bladeren en takken, welke in de rigting van de 
„vaten lagen, verwelking en affterven , waarop dik- 
werf de kracht van de opflorping fterk verminderde 
„en het ziek worden der overige plant, ook wan- 
„neer dezelve in de rigting van den faploop nog on- 
„onaangedane takken had, flechts zeer langzaam 
„Sing (}). Somrtijds evenwel ab/orbeerden de plan- 
„ten aanhoudend de haar aangebodene ftoffen (wel- 
„ke?), zonder dat het ziekworden verder ging; zij 
„fchenen er niet zoo aandoenlijk voor te zijn, en 
„haalden allengs weder op. Dit verfchijnfel ver- 
„toont zich zoo wel bij extracten, welke volkomen 
„in water opgelost waren, als bij geheel helder. Lau- 

„rierkerswater, waarbij een mechanisch verftoppen 
„der vaten de oorzaak niet konde zijn. Bij de in 
„water opgeloste extracten vertoonde zich niet zel- 
„den het verfchijnfel , dat de waterige vloeiftof nog 


» lang 


(*) Het komt mij evenwel zeer twijfelachtig voor, of 
men hier aan een wezenlijk gewennen der plant aan den 
vergiftende prikkel mag denken; want is niet het eindelijk 
gevolg der werking van een narcotisch vergift, altijd ver- 
traging en verdooving van verrigtingen ? 


C-433 ) 


m lang geebf/orbeerd werd, terwijl, daarentegen , een 
„groot; gedeelte. van Hec extract zelf. in den vorm 
»van eene brij in den trechter terug bleef. (*) Zelfs 
„in zeer fijne Cochenille- oplosfing in water, welke 
„door het fijnfte fltrwm heendrong , vertoonde zich 
‚dergelijk. verfchijnfel ; het water werd door de plant , 
„zonder kleurflof, OPSENOTUED, Bij -het Laurier- 
»„kerswater kan zulk eene gedeeltelijke abforptie van 
„het waterig deel alléén niet worden aangenomen ; 
„het bleek bij de proeven zelve dikwerf geheel te 
ss opgenomen. Ook moet van de extracten , 
bij eenen dikwerf zoo duidelijken invloed derzelve 
„op de planten veel geabforbeerd geworden zijn.” (+) 
Hoezeer derhalve niet ontkennende, dat men on- 
der zekere omftandigheden aan eenige vergiftfoorten 
min of meer gewennen kan, fchijnt mij dit niet zoo 
voldongen toe. Ik geef daarom de volgende proefne- 
ming hier, zonder daaruit bepaaldelijk te durven be- 
fluiten ‚ dat het eerfte plantje (N°, 1.) aan het ver- 
gift gewend geworden is. 
… Den 28 April 1827 nam ik een bloempotje , waar- 
in twee plantjes van de Mimofa pudica L., fton- 
den. N°, 1. had twee frisfche zaadlobblaadjes. en 
eenig fpoor van een gewoon blad tusfchen dezelve, 
‚N°. 2 was aan het vorige gelijk, doch ‘het gewone 
‘blad was reeds hpdent drie dagen geheel ontwikkeld ,- 
eenig- 
(*) Welk aandeel kan de iden aan dit verfchijnfel 
gehad hebben? Welk oplosbaar deel des extracts kan even- 
wel nog in de plant zijn opgenomen? 
(1) Het is jammer, dat hier de foort der extracten niet 
bij name genoemd is; misfchien is dit het geval in de oor- 
fpronkelijke Disferzatie, die ik niet zag. 


C 134 ) 


eenigzins geelachtig, ’savonds zich fluitende, ’s daags 
geopend, doch bijna ongevoelig; de zaadlobblaadjes 
waren volkomen gezond. 7e half r ure begoten met 
1 once van eene verzadigde arfenikoplosfing. 7e 3 
uren, de blaadjes van beiden meer gefloten, doch — 
frisch. Zoo ook het middelblad van Ne, 2. De op- 
pervlakte der aarde -droog «en nog door de zon be- 
fchenen. Ze 75 wren beïde natuurlijk geheel zie za- 
mengeflotene blaadjes. 

29 April, °smorgens 7 ure. Zoo er eenige ver- 
andering is, dan zijn de zaadblaadjes een weinig ont- 
floten , vooral van Ne, 2, — rol vre, natuurlijk ont- 
flotene blaadjes. — 12 wre, liet N°. 2 de zaadblaad- 
jes en het ander blad eenigzins hangen. — 72 ure 
N°, 1 gezond gefloten; ‚N°, 2 flap en neerhangend: 
het middelblad geel, 

go April, 7 ure ’smorg. N°, r eenigzins geo- 
pend en zeer gezond, Ne. 2, de zaadblaadjes , vooral 
het eene gefronfeld, bleeker groen, het blad digt 
gefloten , neerhangend. 

7 Ure ’savonds, N°, 1 had zich op den dag goed 
geopend et begon zich weêr te fluiten: zij fcheen 
iets ligter van kleur. ‚Ne, a was geheel verdord en 
verwelkt, zoowel de zaadblaadjes, als het geheele 
andere blad, 

Den 1 Mei. Ne, 1 vertoonde geene teekenen van 
“ziekelijkheid , weelmin van vergiftiging. Ook de vol- 
‘gende dagen bleef dit plantje gezond , doch won zeer 
langzaam aan, weshalve ik het op den 8 Mei in de 
warme kast plaatste. Men kon reeds den volgenden 
dag ontwaren, dat de warmte eén meerder licht op 
het plantje werkten , want de zaadblaadjes waren nu 

reeds 


El san Y 


reeds: te “8 “uren. ’smorgens zoo wijd geopend, als 
anders midden op den dag. Door eenige meerdere 
ontwikkeling van het ftengeltje tusfchen de zaadblaad- 
jes werd nu (zr Mei) volkomen bevestigd, hetgeen 
ik vroeger reeds meende te zien, dat het gewone 
blaadje geheel geel en verltorven was. Het bleek 
evenwel tevens, dat er zich een ander blaadje aan de 
tegenovergeltelde zijde van het eerfte begon te ont- 
wikkelen. En zoo haalde dit plantje allengs weêr 
op, bleef wel achterlijk , maar behield toch het leven. 

Ik moest hier in het voorbijgaan opmerken, ‘dat 
het mogelijk, hoewel niet bewezen is, dat de zaad- 
blaadjes, wier gewigtige invloed op het leven en den 
groei der jonge gewasfen bekend is, hier eene niet 
onbelangrijke rol fpelen. Proeven, die ik in Mei 
1827, ter opheldering. van dit punt, met gewone 
Radijsplanten (Raphanus fativus rotundus hortul.) 
‘genomen heb, leverden mij nog geene zekere uit- 
komften op. 

De noodzakelijkheid welke er is, om bij eene der 
finitie van een vergift voor den mensch, te voegen, 
dat hetzelve zijne nadeelige uitwerking in de meeste 
en in gezonde menfchen moet te weeg brengen, be 
ftaat voor het plantenrijk niet of minder. (*) Men 
wachte zich flechts van niet alle planten in ééne rij te 
ftellen , of liever om dezelve aan elkander gelijk te 
achten; men fcheide hen in /oorten. Het nut hier- 
van zal beneden nader blijken. Wat men bij den 
mensch idiof/yncrafie (een waar tooverwoord in de 

\ Ge- 


(*) Zie v‚ D, EEM en v. LEEUWEN , Verh. bl, 28 volg. V en Vi. 


EC 598 J 


Geneeskunde) noemt, dat zullen wij bij de planten 
wel niet gemakkelijk onderkennen en vinden; de 
ziekelijke omftandigheden, die bij den mensch de wer- 
king van vergiften niet of weinig doen te voorfchijn 
treden, zullen wij ook wel bij de gewasfen niet ont- 
moeten , ten. zij men daartoe wilde brengen, dat in 
verminderde levenswerking van eene plant een ver- 
gift, met mate toegediend, de werkzaamheid weder 
zou kunnen opwekken. Doch zelfs dit is-aan zeer 
vele bedenkingen onderhevig. 

Ik befluit derhalve uit het boven medegedeelde , 

1° dat men voor het plantenrijk met hetzelfde regt, 
als voor het dierenrijk de boven vermelde algemeene 
bepaling van een vergift mag aannemen, 

a° dat men bij verdere giftkundige (zovicologifche) 
nafporingen wel zal doen de werkingen van zwivere 
en van onzuivere vergiften afzonderlijk na te fporen , 
om nader te bevestigen of niet 

s° alle zwivere vergiften van zulk een’ aard zijn; 
dat dezelvê zonder eenig overleg of kennis van het 
voorwerp , hetwelk dezelve neemt of aan dezelve wordt 
blootgefteld, ingenomen, ek en overal doodelijk 
zullen zijn ? 

4° dat men bedacht moet zijn op het onderfcheid 
van eene onmiddellijke, (in zekeren zin) uitwendige 
werking des vergifts op de zelfftandigheid, aan de- 
zelve blootgefteld, en eene op afgelegene deelen, door 
opflorping alleen mogelijke werking 3 

5° dat de door de verdienstelijke scnuBrEER en 
ZELLER opgegevene en boven aangevoerde re/ultaten 
door mijne proeven bevestigd worden, 


Ik 


6: 23e } 


Ik zal zoo vrij zijn-nog eenige wenken en, bevin- 
dingen over dit onderwerp mede te deelen, die mij 
toefchijnen tot verdere nafporingen te leiden. 

MACAIRE-PRINSEP let op de aandoening der gevoe- 
lige deelen van een gewas, MARCET op die van het 
geheele plantenleven, door een. vergift veroorzaakt. 
Deze beide punten dient men met elkander te vereení- 
gen, wil men zich niet alleen een volledig denkbeeld 
maken van den invloed van een vergift op eene plant, 
maar ook al het nut uit zijne proefnemingen trekken „ 
hetwelk daaruit ter opheldering van de plantendeelen 

onderling te halen is. Zoo moet men b. v. bij de 
‚ proeven met bloeijende Berberisfen niet flechts op de 
meeldraadjes acht geven, maar ook op de veranderin- 
gen, die de ftengel en bladen mogten ondergaan , het zij 
vóór dat er zich reeds eenig effect in de gevoelige 
deelen vertoond heeft, het zij nadat dit effect reeds 
plaats greep. De pbyfiologen , dunkt. mij, zullen. het 
ganfche gewigt hiervan gevoelen. Ik althans heb hier- 
aan zoo veel gehecht, dat ik niet meende met grond de 
veranderingen in de verrigtingen. van gevoelige planten= 
deelen te kunnen beftuderen, dan nadat ik de werking 
der vergiften op de overige deelen kende. kr 

Behalve op het geheele plantenleven, moet men 
ook nog letten op den toeftand, waarin de aan vers 
Je giftiging blootgefteld wordende En verkeert of ge- 
Ne bragt wordt, Zeer. nuttig is daarom de voorzorg van 


__ MARCET, om miet alleen gezonde planten van, éêne 


foort tot verfchillende proeven ter vergelijking te be- 
zigen , maar daarenboven , om „ zoo dikwerf eene plant 
aan de werking van eenig vergift wordt blootgefteld , 
tevens eene tweede in volkomen gelijke omftandig- 

he- 


Em 


heden te plaatfen , doch met bronwater te laven. Hij 
bevond ook, dat wanneer men planten aan de vergif- 
tiging blootftelde, door de aarde, waarin ze groeiden, 
met eene oplosfing der vergiften te begieten, zij min- 
der fpoedig gedood werden, dan bijaldien men ze, 
van aarde ontdaan, met de wortels in het vocht dom- 
pelt. Men zij derhalve hierop naauwkeurig bedacht. 
De redenen van dit verfchijnfel zullen dengenen, die 
geen vreemdeling in de leer des levens der Pieten! is, 
niet geheel duister zijn. 


(Het vervolg in een volgend nommer.) 


{ 


Ne 


AANTEEKENINGEN OVER DE ZIGTBAAR - BLOPIJENDE 
PLANTEN, UIT DE OMSTREKEN VAN Freyr BĲ 
Dinant , IN DE PROVINCIE Namen ; 


medegedeeld door y. j. DE croer, Inflituteur 
8 van den Hertog DE BEAUFORT te wget 


H.. is door het opnemen van hete waarne- 
hingen en bijzondere opgaven „ welke op zich zelve geen 
geheel werk kunnen zamenftellen , dat een Tijdfchrift, 
als de Bijdragen tot de Natuurkundige Wetenfchappen, 
der. wetenfchap. bevorderlijk is en in, fommige gevallen 
den Geleerden punten van vergelijking aanbiedt, ge- 
fchikt om hunnen ijver meer en meer op te wakkeren. 
Zoo lang wij nog in de verwachting zijn van eene 
algemeene Flora van ons Koningrijk, die ons al 
onze rijkdommen uit het Plantenrijk moge doen ken- 

nen , 


Sk et HED 


nen, kunnen wij niet dan toejuichen de bijzondere 
pogingen der Natuuronderzoekers , die zich in onder- 
fcheldene gewesten toeleggen; om de bouwftoffèn daartoe 
op te zamelen. Deze gedachten kwamen bij mijop na 
het lezen der hoogstbelangrijke Verhandelingen , welke 
de Heeren LEJEUNE, COURTOIS En TINANT in deze 
Bijdragen geplaatst hebben, ten opzigte der vegetatië 
in de provinciën Zwik en Luxemburg. De inhoud 
dier ftukken is gefchikt, om de oplettendheid en de 
geestdrift der Botanisten ook in. de overige deelen van 
ons vaderland op te wekken, en kan hen, door het 
opheffen van twijfelingen over het inlandfche van fom« 
mige gewasfen, brengen op het fpoor van gewigtige 
ontdekkingen. oh at alom hv 
De Flora van de provincie Nümen, niet minder 
belangrijk „ dan die van het. Groot-hertogdom, is tot 
nu toe, zoo ver mij bekend is, door niemand opzet= 
telijk behandeld, en men zal het mij welligt ‘dank we- 
ten, dat ik de flotfom bekend make mijner-nafporingen , 
gedaan in-den omtrek van het kasteel van Freyr, 
welken ik gedurende zeven achtereenvolgende zomers 
van 182o tot 1827 heb doorzocht, Hoewel niet ge- 
heel: volledig, kan mijne opgave echter nuttig zijn aan 
de talrijke beminnaars der natuurlijke historie, die 
jaarlijks uit de Noordelijke. gewesten de vrij beroemde 
grot. komen bezoeken van dit kasteel, hetwelk een 

uur gaäns boven Dinant gelegen is. 
‚ Het is van deze ftad, dat mijne Botanifche onder- 
zoekingen- beginnen’ en zich , de Maas opwaarts, uit- 
ftrekken tot aan de grenzen van het Koningrijk , op. 
eene breedte van twee uren, waarin men de dorpen 
Onhaie, Anftremme, Druance , Salmignoule, Sal- 
mag- 


C 140 ) 


magne „ Menil-Saint-Blaife , Waalfort , en Hastièresz 
als ook de gehuchten Neve, ‘Monia , Freyr  Lesfes 
Walfin en Blaimont aantreft. In deze ganfche uit- 
geltrektheid „ loopt de Maas door eene vrij enge vallei, 
aan beide zijden omgeven van overgangs-rotfen , welke 
voor het meerendeel kalkachtig zijn, en: waarvan fom- 
mige hunne witachtige kruinen tot 4co voeten boven 
de oppervlakte der rivier verheffen. De delfftoffelijke 
voortbrengfelen van dit kalkachtig gebergte, beftaan in 
ijzer, dat in het bosch wan Freyr overvloedig ge- 
vonden wordt, in groeven van bouwfteenen, in mar- 
merfoorten , wit, zwart en grijs met rood gemengd, 
welke men te Dinant en Waalfort opdelften eindelijk 
in pijpaarde, welke in de gemeente Onhaye,. gegra- 
ven wordt. Een enkele rots van bruinen. kiezelfleen , 
(silex pyromague brun), aande Maas-tusfchen Freyr 
en Waalfort, breekt hier. deze. aaneengefchakelde- 
keten van kalkaardige rotfen af ‚wier lagen, even on- 
regelmatig hellende, als die der rotfen in de Ardennes, 
toonen, dat zij van denzelfden ouderdom zijn en ge- 
lijke omwentelingen hebben ondergaan. 

De woùden en bosfchen, die de zijden en detoppen 
der heuvels bedekken , beftaan voornamelijk uit Quereus: 
robur, Carpinus betulus, Salix capraca en vimi- 
nalis, Fraxinus excelsior „ Fagus sylvatica, Cornus. 
mas en sanguinea Populus-alba Sorbus auveuparias 
Betula alba, Corylus Avellana en Rhamnus fran- 
gula... Zeer zeldzaam. ziet men er Alnus glutinofa, 
Ulmus campestris; Malus vacerba MÉRAT „ Acer cam- 
pestre en Crataegus torminalis. Onder de meest merk- 
waardige planten, in de fchaduw der hoofdftammen 
of tusfchen het hakhout, tel ik: Verbena officinalis 

var. 


C rar ) 


var. albiflora, Cyperus fuscus, Melica uniflora, 
Sefleria coerulea, Festuca ovina, rubra en amethys=. 
zina, Brachypodium pinnatum en sylyatieum, Glo- 
bularia vulgaris, Galium Boccont en pusillum „ As- 
perula. odorata , Myosotis sylvatica en intermedia 
LINK, Lithospermum officinale, Pulmonaria ANnEUus= 
tifolia , Anagallis serpyllifolia nobis (*), Campanula 
urticaefolia en persicifolia, Jasione montana, Phy= 
salis Alkekengi, Asclepias Vincetoxicum , Bupleum 
rum falcatum en juneeum, Athamantha Libanotis á 
Torilis Anthriscus, Allium ursintum en vineale 
Ornithogalum arvense , Hyacinthus botryoides en non 
scriptus, Luzula albida, Epilobium angustifolium 
montantn en roseum , Daphne Mezercum „ Monotropa 
Pypopitys  Chrysosplenium oppositifolium en alterni- 
folium, Pyrola rotundifolia en minor , Cucubalus 
Beéhen , Silene nutans en Armeria, Euphorbia Cy= 
parissias, sylvatica en amygdaloides , Rosa rubigi- 
nofa, villofa Le, en tomentosasmitn, Rubus idaeus, 
carpinifolius weimr en discolor, Fragaria collina , 
Potentilla argentea en verna , Actaea spicata , Cistus 
helianthemum , hirsutus, pulverulentus en serpylli= 
Jolius, Aquilegia vulgaris , Anemone sylvestris en 
ranunculoides ‚ Ranunculus Philonotis „ aconitifolius, 
au= 


rd) Anagallis serpyllifolia nobis: A. caule capillari erecto Lj 
simplicissimo, foliis sessilibus- ovatis subeiliatis, flore ru- 
bello solitario terminali, petalis serratis. De Heer pumor- é 
TIER heeft. mij het eerst opmerkzaam gemaakt, dat deze. 
Anagallis wel eene afzonderlijke foort zoude kunnen daar- 
ftellen. Zij groeit onder het kreupelhout in het bosch van 
Freyr, waar ik haar twee jaren achtereen heb wedergevonden. 
BIJDRAGEN, D.lIL.st.1. K 


C- 1487 ) 


auricomus , lanuginosus en geraniifolius, Ajuga py- 
ramidalis en genevenfis, Teuwcrium Botrys , Lamtum 
hirsutum en maculatum , Stachys alpina en annua, 
Prunella laciniata, Pedicularis sylvatica , Digitalis 
major en lutea, Orobanche ramofa „ major , elatior 
en rubens WILLD., Malva fylyestris en mofchatas 
Fumaria digitata, Orobus tuberofus, Hypericum 
guadrangulare , montanum en pulchrum, Lactuca 
perennis , Helminthia echioides , Hieracium dubium 
en fylvaticum „ Crepis wirens en foetida „ Serratulu 
tinctoria., Carduus nutans en acanthoides, Arte- 
mifia Abfinthium, Gnaphalium fylwaticum, mon 
tanum, rectum var. paniculatum en gallicum, Se- 
ziecio fylyatictts, erucaefolius , nemorenfis en fara= 
cenicus, Ophrys nidus avis, ovata , myodes en apifera, 
Serapias latifolia en var. microphylla, Epipactis 
enfifolia en lancifolia, Satyritum viride, Osmunda 
fpicant enz. 

Op de rotfen en aan de kanten der bosfchen vindt 
men: Jris germanica, Aira canescens, caryophylla- 
cea en discolor , Melica ctliata en wniflora , Sesleria 
coerulea, Galium faxatile, Asperula cynanchica, 
Crasfula rubens, Allium fphaerocephalum , Dian- 
thus carthufianorum var, uniflorus , Armeria ‚ cat- 
fius en deltoides, Sedum reflexum, elegans LEJ. 
acre, bolonienfe en album, Biscutella laeyisata en 
vele verfcheidenheden (*), Cheiranthus cheiri, Sie 
fymbrium multifiliguofum Borrm., Hippocrepis con 
mofa, Lactuca perennis, Centaurea fcabiofa, As- 

ple 
(*) Het geflacht Biscutella zoude hier te lande eene na- 
dere herziening en eene goede monographie wel noodig hebben: 


€ 245 9 


Plenium fcolopendrium, ruta muraria > adianthum 

aigrum en Ceterach. 
De Maas en de Lesfe zijn hier op fommige plaat- 
„fen zoo naaùw zamengedrongen door de rotfen „ die 
haar omgeven, dat er naauwelijks een goed pad voor 
paarden en voetgangers overblijft. Elders verbreedt der- 
zelver bed zich aanmerkelijk en vertoont het aangenaam 
gezigt van fchoone graslanden en welbebouwde ak- 
kers. De bodem van deze laatften is zeer onderfchei- 
den: leemachtig in de dalen, zandig en fomwijlen 
fchieferachtig op de hoogten, geven de talrijke afwis- 
felingen van vruchtbaarheid en dorheid eenen over- 
vloedigen) oogst voor den Plantkundige. Ik zat de 
voortbrengfelen der graslanden en bouwakkers en de 
Planten, die langs de wegen en heggen in de dorpen 
groeijen, in een overzigt vereenigen. De meest op- 
merkingwaardige van deze foorten zijns Veronica 
triphyllos, filiformis en acinifvlia ? » Valeriana dioica 
en officinalis , Walerianella (edia) dentata en co. 
ronata „ Cpnofurus cristatus, Festuca rubra, Eskia 
en glauca … Bromus racemofus en giganteus Avena 
elatior, pubescens en flavescens, Galium vliginofum, 
JPinulofum mrrar, palustre, lucidum en Jeabrum, 
Sagina apetala en erecta , Menyanthes mymphoides 
En #rifoliara, Anagallis coerulea; Viola. tricolor, 
arvenfis en intermedia LEJ. > Myoscyamus niger, 
Atropa Belladonna > Merniaria glabra en hirfuta, 
Gentiana germanica en cruciata „ Caucalis grandi= 
fora, latifolia en daucoides > Selinum Chabraei, 
Peucedanum Silaus , Torilis Anthriscus , Oenanthe 
_fstulofa En erocata , Linum catharcticum > Crasfula 
rubens Gypfophila muralis, Saponaria officinalis 
K 2 en 


E C 144 }) 


en waccaria, Scleranthus annuus en perennis, Are 
naria rubraen tenuifolia, Agrostemma coronaria(*), 
Cerastium viscofum en eene merkwaardige: en ‘doors 
gaans éénbloemige verfcheidenheid van Cerastium ar= 
wenfe (}) > Refeda lutea , luteola en phyteuma, Eu- 
phorbia peplus, rotundifolia LOISELEUR „-e/ula var. 
mofana en dulcis, Thalictrum majus en flavum, 
Helleborus foetidus, Mentha austriaca , fylvestris, 
wvotundifolia ‚ nummularifolia , gentilis en pulegium , 
Galeopfis grandiflora, Ladanum en Tetrahit, Ballota 
nigra var. albiflora, Marrubium vulgare, Antir- 
rhinum elatine, fpurium, Orontium en minus, Leo- 
nurus cardiaca, Clinopodium vulgare, Origanum 
vulgare, Scutellaria galericulata en minor, Eu- 
pPhrafia odontites, Lepidium iberis, Lunaria redi- 
viva en annva, Iberis amara en nudicaulis , Car= 
damine amara, hirfuta en impatiens , Eryfimum 
praecox en cheiranthoides, Geranium rotundifolium 
en disfectum „ Galega officinalis ‚ Anthyllis vülnera- 
via; Astragalus glyeyphyllos , Trifolium altisftmum 
(LEje fl. de Spa), medium, ochroleucum en fragife- 
rum, Medicago falcata , Senecio viscofus en paludo- 
Jus Orchis bifolia, coriophora , morio ‚ mascula, 
ustulata „ militaris, fusca, latifolia , maculata en 
conopfea „Satyrium …viride , …Sagittaria fagitti- 
folia enz. Het 


(*) Ik heb deze plant vrij overvloedig gevonden in een 
veld te Blaimont, van bewoonde plaatfen verwijderd, 


(4) Zoude dit welligt eene afzonderlijke {oort wezen? 
Cerastium moflanum nobis. C. caule fubnudo, duriuscule, 
fubglabro , foliis fesfilibus lanceolatis, flore folitario termi- 
nali, petalis calyce duplo longioribus, capfula oblonga. 


CM5 J 


‘Het geheel getal der Phanerogamifche planten, die 
ik in de laatfte zeven jaren tusfchen Dinant en 
Hastières gevonden heb, bedraagt 1134, hetgeen 
zeker zeer veel is, indien men nagaat, dat een’ groot 
deel der voorjaarsplanten mijne nafporingen noodwen- 
dig ontfnapt zullen zijn. Di 

De grot van het kasteel van Freyr, zoo belang: 
rijk voor den beminnaar der fchoone Natuur’, ver= 
toont een allermerkwaardigst verfchijnfel , waarvan ik 
niet nalaten kan gewag te maken. ‘Eene foort van 
paddeftoel namelijk, Agaricus rotula 1. wordt ale 
daar fosfiel (*) , door het inzuigen ‘van water, met 
koolftofzuren kalk (carbonas calcis) bezwangerd , het- 
welk droppel voor. droppel op haar hoedje valt, en 
waarvan de fteenachtige deelen in haar weeffel wor- 
den opgenomen. Dit voorbeeld, welligt eenig in zijne 
foort , bewijst tegen het algemeen aangenomen gevoe- 
len, dat weeke organifche ligchamen wel voor ver- 
fteening vatbaar zijn. 

Om dit ftukje vollediger te maken en om een meer 
volkomen denkbeeld van de omftreken van Freys te 
te geven, zoude men ook de Fauna van deze land- 
ftreek moeten mededeelen ; maar deze taak is, bij ge 
brek aan genoegzame waarnemingen, boven mijne 
krachten. Alleen heb ik mij in den afgeloopen zo- 
mer eenigzins opgehouden: met ‘het “onderzoek ‘der 
fchelpdragende Weekdieren (Mollusca) , waarvan” de 
volgende foorten mij onder het oog zijn gekomen, 
welk lijstje ik alleen mededeel, om te doen zien, 
Uk hoe 

“(@) Volgens den Hoogl, Kickx in ì zijne befchrijving van 
de grot van Freyr. 

K 3 


(C 46) 


hoe veel een meer opmerkzaam waarnemer, ook 
in de overige afdeelingen van het Dierenrijk „, alhier 
zoude kunnen vinden. In den omtrek dan van een 
half uur, rondom het kasteel , zag ik: Helix poma- 
tia „ nemoralis , hortenfis, ericetorum , flriata, ni- 
tida, pulchella, fasciata, hispida, fruticum en 
obvoluta ; Limnacus flagnalis; Planorbis corneus en 
carinatus ; Unio littoralis, pictorum en finuata(*); 
Claufilia bidens en rugofas Pupa fragilis, fecale 
en frumentum; Bulimus obfcurus; Cyclostoma ele- 
gans; Neritina fluviatilis; Paludina impura ; Suc- 
cinta amphibia; Valvata piscinalis en Vitrina pel- 
lucida, 


ES EN 


OVER DE VORMING DER GRASLANDEN IN HET AL- 


GEMEEN EN OVER HET. GEBRUIK VAN HET RAY- 
GRAS (LOLIUM PERENNE) TOT HET AANLEG- 
GEN DERZELVE. 


Door H. C. VAN HALL. 


He is een ieder, die flechts iets van den landbouw 
gezien heeft, bekend, dat oude graslanden „ dat zijn 
dezulke, die eenen zeer langen tijd als zoodanig bee 
{taan hebben, vooral op kleigronden verre verkieslijk 
zijn boven die, welke nog voor weinige jaren als 
bouwland gebruikt waren, zoo wel wegens hunne 
mindere afhankelijkheid van lucht- en weêrsgefteld- 
heid, als wegens hunne rijke opbrengst gedurende 
bij- 

C*) Deze fchelp, welke in de Zesfe en in de beek Za 


Houille gevonden wordt, bevat dikwijls zeer fraaije paarlen, 


Â 


C v4Z JJ 


bijna alle de tijdperken van het gunftig faizoen. De 
reden hiervan is daarin gelegen, dat het bewonde- 
renswaardig weeffel der zode op oude graslanden, uit 
zeer talrijke en verfchillende foorten van grasfen en 
andere planten zamengefteld is, waarvan eenige in de 
lente, andere in den zomer, andere wederom in den 
herfst het toppunt van hunnen wasdom gewoon zijn 
te bereiken; waarvan eenige bij droog, andere bij 
vochtig weder het weligst wasfen, waardoor dan op 
een goed weiland altoos eenige plantfoorten in volle 
kracht zijn en de minder voorfpoedige befchutten., 
tot dat jaargetijde of veranderde weêrsgefteldheid deze 
op hunne beurt gunftig zijn. Wanneer een grasland 
zeer oud is hebben al de planten , waaruit hetzelve 
beftaat, zich alshet ware , naar elkander gefchikt, en 
vormen zij daardoor eene door de Natuur gefchapene 
vereeniging, welke de kunst niet, dan op eene hoogst 
onvolkomene wijze kan navolgen. Men zal het dan À 
hoop ik , niet geheel onbelangrijk rekenen , indien ik 
over de vorming der graslanden in het algemeen en 
over het gebruik van het Raygras, tot het aanleg- 
gen derzelve in het bijzonder, het een en ander in 
het midden breng , hetwelk , offchoon door de uitge- 
ftrektheid van het onderwerp op zich zelf niet vol- 
ledig, toch als gedeeltelijke bijdrage tot de kerinis 
__onzer landhuishouding van eenig nut kan Zijn. In 
een vak echter, zoo uitgeftrekt als de landhuishoud- 
kunde, en waarbij zoo veel van bijzondere ervaring 
afhangt, hoop ik op de toegevendheid mijner le- 
zers te mogen rekenen, daar ik alleen ten doel 
had, om de flotfom der tot dus verre gemaakte on- 
fi Servindingen » Daar mijn beste weten, aan mijne land- 
EK 4 ge. 


‘ 


C 148 ) 


genooten mede te deelen, en ik gaarne beken, dat het 
ligt mogelijk is, dat latere onderzoekingen ook hierin 
eene nadere wijziging noodzakelijk zullen maken. 
De befchouwing onzer graslanden maakt eene der 
fchoonfte toepasfingen der plantkunde op den land- 
bouw uit, en leert ons vele nuttige eigenfchappen 
onzer inlandfche planten kennen, welke voor den on- 
opmerkzamen befchouwer geheel verloren zijn. Het 
is bijna ongelooflijk, hoe talrijk de plantfoorten zijn 
die een oud weiland zamenftellen. Meermalen heb ik 
op een bunder grasland 40—6o verfchillende foorten 
van grasfen en andere planten aangetroffen. Hoogst- 
merkwaardig echter, en gefchikt om ons eenigzins een 
denkbeeld der fchier onbegrijpelijke verfcheidenheid der 
Natuur te geven, is het voorbeeld aangehaald door 
eenen geloofwaardigen Schrijver , GEORGE SINCLAIR (*), * 
die 
(*) Hortus Gramineus Woburnenfis, oder Verfuche über 
den Ertrag und die Nahrungskräfte verfchiedener Gräser 
und anderer Pflanzen , welke zum Unterhalt der nützlichern 
Hausthiere dienen; veranftaltet durch JouanN Herzog von 
Bedford, Mit vielen Abbildungen der Pflanzen und Samen 
erläutert, womit diefe Verfuche gemacht wurden, nebst 
praktifchen Bemerkungen über ihre natürlichen Eigenfchaf- 
ten, und die Erdarten, welche vam besten für fie taugen; 
fammt Angaben über die besten Gräfer für dauernde Wei- 
den, bewäsferte Wiefen, hochliegendes Weideland, und 
zur Wechfelwirthfchaft, begleitet mit den unterfcheidenden 
Merkmalen der Arten und Abarten , von GEORG SINCLAIR. 
Stuttgart und Tübingen 1826. — Ìk heb met opzet dezen 
uitvoerigen titel geheel overgenomen , omdat men hierdoor 
een begrip krijgt van dit veelomvattend werk, hetwelk, 
met omzigtigheid gebruikt, ook voor ous Vaderland be= 
langrijke refultaten geeft, 


a sed 


GC 49 ) 
‘die op éénen vierkanten voet, in een oud , vruchtbaar 
‘weiland te Enadsleigh in Engeland, twee en twintig 
verfchillende planten telde; namelijk : Schedonorus 
pratenfis, Festiúca duriuscula, Alopecurus praten: 
fis, Dactylis glomerata, Bromus mollis ‚ Poa tri- 
vialis, Cynofuruscristatus , Festuca rubra, Agrostis 
flolonifera latifolia, Lolium perenne Rusfelianum, 


sLolium perenne compofitum, Holcus lanatus, Agro- 


stis vulgaris, Trifolium pratenfe en repens, Plan- 
tago lanceolata , Achillea millefolium, Hieracium 
pilofella, Rumex acetofa, Stellaria graminea, Bel- 
lis perennis, en Anthoxanthum odoratum. 

Het zoude mij te ver henen voeren , indien ik a//e 
de gewasfen, die de voortreffelijke weilanden onzer 


‘Noordelijke gewesten vormen, wilde opnoemen , 


doch ik wil uit mijne aanteekeningen alleen de za- 
menftelling van een paar graslanden, op onderfchei- 
dene gronden, ten voorbeelde aanvoeren. De uit- 
breiding van deze opgave over eene grootere fchaal 
en op meer verfchillende foorten van gronden , zoude 
zekerlijk haar nut hebben, doch hiertoe behoort 
men, door onderfcheidene ftreken onzes vaderlands’, 
meerdere reizen met dit oogmerk gedaan te hebben, 
dan ik tot dusverre in de ee ben Godt 
te doen. 

“In de eerfte plaats des volgt hier We opgave der 
lier van een land op laaggelegenen , ’s winters 


vochtigen, doch zeer vruchtbaren., kleigrond, in het 


dorpje Heikop, bij Vianen, gewoonlijk met melk- 
koeijen beweid. De eerstgenoemde planten waren in 
dit weiland in de grootfte hoeveelheid: 


„ 


K 5 zo. dAgros- 


C 15o ) 


Agrostis diffufa, Poa pratenfis , trivialis en 
anmia, Trifolium repens en fragiferum, 
Ranunculus repens. 

2%. Dactylis glomerata „ Plantago major, Pha- 
laris arundinacea, Lycopus europaeus , Po- 
Zygonum hydropiper, minus en aviculare. 

3°. Alopecurus geniculatus, Agropyrum repens, 
Potentilla anferina, Schedonorus pratenfis, 
Cerastium aquaticum , Cirfium arvenfe , Scum 
tellaria galericulata, Ranunculus flammula, 
Polygonum persicaria , Urtica dioica , Apar- 
gia autumnalis, Juncus lampocarpos , Sta 
chys palustris, Mentha aquatica en Galium 
palustre. 

4°, Langs de floot: Glyceria fluitans, Alisma 
Plantago, Bidens cernua en tripartita , My- 
ofotis palustris, Sium latifolium , Oenanthe 
Phellandrium en Oenanthe fistulofa, 

Op een vrij hooggelegen weiland , zijnde een za- 
velige kleigrond op eenen ondergrond van zand, digt 
bij Vianen gelegen, en door zijne rijke opbrengst „ 
als het jaar niet al te droog was, bekend, groeïden : 

1e. Lolivm perenne en Cynofurus cristatus, 
welke te zamen het hoofd »beftanddeel der 
ganfche zode uitmaakten. 

20, Trifolium repens, pratenfe en fliforme, 
Schedonorus pratenfis , Poa pratensis, Bellis 
perennis , Brunella vulgaris, Medicago Ium 
pulina , Ranunculus acrisen Cirsium arvenfé. 

35°, In geringe hoeveelheid: Poa trivialis, Phloum 
pratenfe, Dactylis glomerata , Agrostis vule 


garis, Trifetum flavescens, Holcus lanatus, 
Bro- 


1° 


6 15 3 


Bromus mollis. en flerilis, Plantago Janceo- 
lata, Veronica chamaedrys, Cerastium tri- 
viale, Ranunculus repens, Cirfium lancto= 
datum, Juncus bulbofus en glaucus , Apargia 
hispida , Leontodon Taraxacum, Rumex cris= 


‚Puss Geranium molle , Alsine media, Equis 


Jetum arvenfe, Urtica. dioica, Agrimonia 
Eupatoria en Carex muricata. 


Met dit weiland verdient vergeleken te worden, 
een ander ftuk goede kleigrond nabij Groningen „ 
hetwelk gedeeltelijk en, zoo het fcheen „ beurtelings 
tot weide en hooiland gebruikt werd , doch hetwelk?, 
daar de ondergrond niet zandig was , eenigzins min- 
der droog Jag, dan het vorige, Hier vond ik in groote 
hoeveelheid : 

1°, Cyaofurus cristatus , Hordeum pratenfe, An« 


29 


3 


° 


thoxanthum odoratum, Poa pratensis, Schee 
donorus pratensis, Trifolium repens, Rus 
mex acttofa, Ranunculus repens en acris en 
Bellis perennis (vooral in het weiland). 
Lolium perenne, Alopecurus geniculatus, Poa 
trivialis, Holcus lanatus, Agrostis vulgaris 
en alba, Bromus mollis, Rumex crispus » 
Trifolium pratenfe, Achillea millefolium, 
Cerastium triviale (vooral in het hooiland), 
Apargia autumnalis en Cirsium arvenfe, 

In geringe hoeveelheid: Poa annua, Agro- 
Pyrum repens , Thlaspi burfa pastoris, Juncus 


bulbofus, Cirsium lanceolatum, Stellaria 


graminea, Glechoma hederacea, Polygonum 
amphibium terrestre en P. aviculare, Poten 
tilla anferina en Veronica ferpyllifolia. 

40, Langs 


€ isd J 


_4° Langs de floot: Glyceria fluitans, Galium 
palustre ,-Oenanthe fistulofa en Scirpus pa- 
lustris. 

Ik voeg er ten opzigte van het tijdftip der ontwike 

keling van fommige grasfen {bij, ‘dat ik deze laatfte 

aanteekening gemaakt heb op den 2often Junij 1826, 

en dat toen zo. Anthoxantum odoratum, geheel en 

al uitgebloeid «was, waardoor het mogelijk is, dat 
ik dit zich zeer vroeg ontwikkelende gras, bij het 

onderzoek van het weiland bij Vianen (11 Julij 1827), 

zal hebben voorbijgezien ; ao, dat Poa pratensis bijna 

uitgebloeid was; go. Poa trivialis, Cynofurus cris 
tatus, Schedonorus pratensis in vollen bloei; 40. dat 

Lolium perenne, Hordeum pratenfe, Agrostis vul- 

garis en Holcus lanatus in bloei begonnen te ko- 

men, zoodat men rekenen kan dat deze grasfen on- 
geveer in genoemde orde, elkander gedurende den 
zomer“ opvolgen. 

In het aangehaalde wetk van sincLAIR, bl. 145» 
rekent men nopens Engeland, dat de beste natuur- 
lijke weiden hoofdzakelijk beftaan uit de volgende 26 
foorten van planten (+): 


40, Plan- 


(*) Ik heb bij deze opgave dezelfde namen gebruikt, 
als in mijne. Flora België Septentrionalis (1825), in welk 
werk men ook de “Nederlandfche namen der planten, welke 
ik kortheidshalve ‘hier heb overgeflagen, kan vinden. Aan 
de door siNCLAIR opgenoemde planten, welke in onze 
Flora tot dusver niet opgenomen zijn, heb ik de namen 
van sINCLAIR gelaten en dezelve tusfchen twee haakjes ge- 
plaatst, 


C 153 À 


‘Io. Planten, welke het beste gras in het voorjaar 
en gedeeltelijk ook in den zomer geven :.4lo- 
pecurus pratensis , Dactylis glomerata , Sches 
donorus. pratensis, Phleum pratenfe Anthos 
xanthum. odoratum , Arrhenaterium ayenace- 
um, Vicia fepium, Bromus arvenfis, Poa 
annua en [ Avena pratensis]. 

ao, Planten, welke het beste gras voornamelijk in 
den zomer en. herfst. leveren: Tri/etum fla- 
vescens , Hordeum pratenfe, Cynofurus cris- 
tatus, Festuca duriuscula, Poa trivialis, 

‚ Poa- pratensis,  Holcus Janatus Trifolium 
pratenfe, Trifolium repens, Lathyrus pra- 
tensis en [Festuca glabra]: 

go, Planten, welke het weligst in den herfst 
ftaan : Achillea millefolium „ Agrostis diffufa, 
[Agrostis palustris] en Agropyrum. repens. 
De fchrijver voegt er bij, dat hij daarenboven 
in de -beste weiden altoos gevonden heeft: 
Ranunculus acris, Plantago lanceolata en 
Rumex acetofa (*), doch dat de weidende 
paarden, runderen en fchapen. Ranunculus 

_aeris en Rwumex acetofa niet tot voedfel ge- 

EJ bruiken. 
- Alle de genoemde inlandfche planten komen ook 
in onze. weiden voor , doch naar mijne waarnemin- 
gen, die ik echter nader hoop uit te breiden, ont- 
wikkelen zich. Lolivm perenne en Schedonorus pra- 
ree ten. 


(*) Dit is wat Ranunculus acris en Rumex acetofa be- 
treft, ook hier te lande het geval, terwijl Plantago lan- 
ceolata op zandige weiden zeer algemeen is. 


C 154 ) 


tensis, op oude weilanden, éenigzins Täter, Cyno- 
Jurus cristatus en Poa pratensis, dâarentegen, 
cenigzins vroeger, dan bij sincLArrR wordt opgege- 
ven. Voorts heeft de ondervinding mij geleerd, dat 
Daetylis glomerata geenszins zulk een goed gras is, 
als-door sINCLAIR (bl 156) en anderen. wórdt opge- 
geven. Het rundvee laat dit grove harde gras in de 
weide onaangeroerd , zoo lang het malfcher en fijner 
foorten kan vinden, waardoor dit gras zelden door 
runderen gegeten wordt, voordat het door de vorst 
van zijne hardheid verloren heeft. 

__ Wanneer men de beftanddeelenr onzer aan zee of 
‘zoute wateren gelegene weilanden met die, welke 
binnen ’slands gevonden worden, vergelijkt, zal men 
een zeer groot onderfcheid ontdekken, daar deze 
zilte gráslanden vooral zamengefteld. zijn uit Poa 
maritima, Poa distans, Alopecurus bulbofus en 
anderen, onder welke Poa maritima , aan de kusten 
van den Dollaert, onder den naam van kwelder of 
kweldergras ; als gen voortreffelijk veevoeder be= 
kend is. 

De tnt nu’ toe opgegeven voorbeelden waren alle 
van oude graslanden. Wantieer men: deze nu verge- 
lijkt met de volgende zamenftelling van een grasland , 
op zandigen: bodem met veenachtigen ondergrond. in 
de Pekel- A (prov. Groningen), hetwelk voor kor- 
ten tijd nog bouwlând was, zal men een zeer aan- 
merkelijk verfchil ontwaren. Hier toch vond ik (ra 
Junij 1827) het algemeenst: 

Io. Poa pratensis, Agrostis alba en vulgaris, 

Bromus mollis, Rumea acetofella, Trifolium 
repens en campestre en Veronica officinalis. 
ao, In 


BD. 


2o. Ín mindere hoeveelheid: Anthoxanthum odo- 
ratum , Poa trivialis, Avena praecox, Hie- 
racium Pilofella, Rumex obtusifolius, ace- 
zofa en erispus , Potentilla anferina, Scutel= 
laria galericulata , Cerastium triviale, My- 
ofotis arvensis en flricta, Mentha arvensis 
Trifolium pratenfe, Ranunculus repens en 
acris , Vicia fativa , Achillea millefolium en 
var. flore rubro, Chaerophyllum fylvestre 
Lychnis dioica, Linaria vulgaris, Glechoma 
hederacea , Apargia autumnalis, Alsine mee 
dia, Draba verna , Galeopsis tetrahit „ Jasie 
one montana, Sagina procumbens, Plantago 
lanceolata, Galium faxatile, Polygonum 
convolyulus ‚ Senecio fylyatieus ‚ Viola arven- 
sis, Alchemilla aphanes, van welke planten: 
verfcheidene zeer dikwijls op bouwlanden voor- 
komen, terwijl een paar planten rogge en 
Centaurea icyanus den voormaligen toeftand 
van dit land en deszelfs mindere waarde, in 
vergelijking van oud grasland, fchenen aan te 
toonen. 

_ Het is mijn voornemen niet, om deze opgaven 
van de beftanddeelen der graslanden thans verder uit te 
breiden , maar ik wil over het veranderen van bouw- 
land tot grasland in het algemeen, en over het ge= 
bruik van het Raysras (Lolium perenne) tot dit 
Oogmerk in het bijzonder nog eenige: woorden in het 
midden brengen. Ik doe dit met zoo veel te meer 
vertrouwen , omdat over dit onderwerp twee belang: 
rijke ftukjes in 1826 in onze nieuwspapieren geftaan 
hebben, die zonder eene bepaalde herinnering „ lig- 

te- 


C 156, }) 


telijk in;eene onverdiende vergetelheid zouden gera- 
ken, omdat ik, ten tweede, op cen reisje door de 
provincie Groningen, het een en ander dienaangaan- 
de heb. mogen opmerken, en omdat de wijze, waarop 
men. in dit Gewest, het Raygras „ alhier. Smeerraat 
genoemd, tot het vormen der graslanden gebruikt, 
geenszins algemeen bekend is, 

Wanneer. wijde verfchillende wijzen van het land 
te bebouwen en de volgorde van gewasfen , die de 
landman in acht neemt, nagaan, is er geen gedeelte 
onzes Vaderlands „waar het veranderen van bouwe 
länd tot. grasland zoo dikwijls te pas komt, als in 
Groningen en een gedeelte van het noorden van 
Vriesland en Noordholland „ wijl men daar veelal de 
gewoonte heeft, om de akkers , na eenige jaren be- 
bouwing „ weder tot grasland aan te leggen, om zoo 
doende, de hoeveelheid vruchtbare teelaarde of Zumus 
in dezelve wederom te vermeerderen. In de overige 
deelen van ons Vaderland, ten minste in de Noor- 
delijke Provinciën, die, ten opzigte van den land- 
bouw, het meest met elkander overeenkomen, blijft 
het bouwland doorgaans bouwland, het grasland 
grasland, ten ware dat eene bijzondere verandering 
in de prijzen der bouwvruchten of van vee en zuivel 
hierin eenige verwisfeling noodzakelijk maakten, Men 
zet daar over het algemeen ongaarne den ploeg in 
oud grasland, en is te regt van begrip, dat niets 
gemakkelijker is, dan grasland tot bouwland te bren- 
gen, niets mogijelijker dan goed grasland uit den be- 
ploegden, grond daar te ftellen, Dit is dan ook in- 
derdaad zeer bezwaarlijk, als men, mag ik wel zeg- 
gen, de nog meest algemeene gewoonte in ons, Land 

na- 


GEE 


navolgt , om witte klaver met zomervruchten , b. v, 
haver of zomergarst, of in de wintergranen in het 
voorjaar uit te zaaijèn en den opflag van gras aan 
het toeval over te laten, even alsof diezelfde Zorg 
en oplettendheid, welke bij de granen en andere bouw- 
Planten onze keus tot derzelver aankweeking bepaalt, 
bij den , voor de ganfche landhuishoudkunde zoo be- 
langrijken grasbouw niet noodzakelijk ware, Men 
verkrijgt bij deze handelwijze zeer langzaam een goed 
srasgewas, hetgeen echter natuurlijk nog het best 
gelukt op lage vochtige , aan alle zijden door wei- 
den omringde, landerijen. Op bouwgronden van e= 
wone hoogte behoudt men in de ‘graslanden nog veel 
te lang de nuttelooze of zelfs fchadelijke onkruiden 
der bouwakkers , en heeft de grond, fchraal met 
„Srasgewas bezet, veel van de zomerwarmte en droogte 
te lijden, waardoor de kale plekken op deze weilan- 
den door het verfchroeijen der graswortels nog aan= 
merkelijk grooter worden. 

Tets beter is het reeds » Als men de zoogenaamde 
hooikrok, zijnde het ftof en vuilnis der hooizolders, 
met de klaver uitzaait. Dit ftof bevat, wel is waar, 
onderfcheidene graszaden » doch vele der beste gras= 
fen, als: Lolium Perenne , Hordeum pratenfe enz. 
rijpen doorgaans eerst #4 den hooioogst, waardoor 
de hooikrok bijna alleen onrijpe zaden en zaden van 

vroegrijpe of eenjarige grasfen in zich bevat. 
Deze aanmerking heeft den beer D. H. B. A. te 
Leeuwarden, (*) gebragt tot het aanraden van een 
der- 
C*) In een ftukje getiteld: Het beste en eenvoudigfte mide 
del, om bouwland in den kortflen zijd en met de minfle kos. 
BIJDRAGEN, D. IIL.srT.r. Z ten 

N 


C 158 } 


derde middel, hetgeen zeker, offchoon het een wei- 
nig meer arbeid kost, boven de beide vorige wijzen 
van handelen verreweg te verkiezen is, „Hij wil, 
„dat men behoorlijk het zaad inzamele vanalle die 
»gras- en veldplanten, welke groeijen op een weiland 
van gelijkfoortigen grond, als die is, welken men 
„tot weide wil aanleggen. De boer beftemme dus 
s‚tot deze zaadwinning een of meer zijner beste oude 
» weilanden , verfterke het, indien noodig, door be- 
»donging (bemesting met korten mist) of begiering , 
» Zuivere het van notoir fchadelijke onkruiden, indien 
„er in zijn, (zoo als distels, gedoornd flalkruid 
„enz.) late het niet vóórweiden, vooral niet door 
s„„fchapen, en late het wijders ongerept. Hij verdeele 
„voorts dit tot zaadwinning beftemde land in drie 
s‚ gedeelten. Een derde gedeelte daarvan maaije hij 
„zeer vroeg, een ander gedeelte merkelijk later , en 
„Eindelijk een derde gedeelte nog later, voor de al- 
„lerlaatst rijpende zaden. — De gefchiktfte tijden 

voor 


zen tot duurzaam goed weiland te hervormen , geplaatst in 
de Leeuwarder Courant, en daaruit overgenomen in de 
Groninger Courant van 9 Mei 1826. — Het is vrij alge- 
meen bekend, dat de fchrijver van dit stuk was de heer 
D. H. BEUCKER ANDREAE , een man van veelomvattende kennis 
en grondige geleerdheid, alomme bemind en geacht van 
elk, die in de gelegenheid geweest was, zijne verdienften 
van nabij te leeren kennen. Bij het gebruik maken van dit 
door hem gefchreven ftuk, kon ik niet van mij verkrij- 
gen, om er deze weinige regelen niet bij te voegen ter 
herinnering van hem, die, te vroeg aan zijn vaderland en 
der wetenfchappen ontrukt, zijne talrijke vrienden fteeds 
onvergetelijk zal blijven. 


C 239 1) 


„voor deze maaijingen kunnen naar jaargang en bo- 
dem verfchillen ; en moet ik hier dus aan het prak- 
sytisch oordeel en de oplettendheid van den landman 
eenige ruimte laten. — Hij behandele voorts de 
3, uitdorfching van het alzoo ingeoogfte nagenoeg ge- 
slijk van het klaverzaad, — Hij menge daarna de 
„Onderfcheidene producten ondereen, en op deze 
„Wijze zal hij tamelijk zeker zijn „, dat hij van ge- 
„„hnoegzaam al zijne beste weidegrasfen en verdere 
s aanwezige veldplanten, rijpe zaden heeft verkregen 
„en wel juist zoodanige en nagenoeg in zu/ke on- 
„derlinge evenredigheid, als het meest dienftig is , 
„om op gelijkfoortigen grond eene even goede en 
„‚ beftendige weide daar te ftellen. 

„, Met dit alzoo gewonnen zaad, dat gemengd mag 
„worden. met eenig klaverzaad , doch niet in te groote 
„hoeveelheid, bezaaije men nu den tot weide be- 
wsftemden bouwgrond, zulks onder en nevens de 
» Winter- of zomervrucht , die daarop, zoo het land 
sykrachts genoeg bezit, immers het eerfte jaar nog 
„kan worden geteeld.” 

Om dit middel meer in het groot aan te wenden, 
raadt de kundige fchrijver verder aan , om in onder- 
fcheidene oorden zaden voor weilanden te verzame- 
len en te verkoopen , maar zoo, dat men niet zaad 
van een enkel gras, maar gras- en andere zaden op 
de befchrevene wijze verzameld, het zij van zware 
klei , het zijfvan zachte zavelige. klei of andere grond- 
Soorten , fteeds met bijvoeging van de plaats der ver- 
zameling, ter markt bragt. In eene noot haalt de 
íchrijver de waarfchuwing aan van sINCLAIR, (Jour- 
nal d'Agriculture des Pays-Bas, 1826, p. 11) om 

Le gee- 


C 160 ) 


geene” breedbladige klaver met het graszaad uit te 
zaaijen, wijl hierdoor de vorming der graszode ver- 
traagd zoude worden, Srincrair bedoelt hier waar- 
fchijnlijk de gewone -roode of. Brabandfthe klaver 
(Trifolium pratenfe fativum) , welker te zware fcha- 
duw de jonge grasplantjes ligtelijk zoude werftikken. 
De klaver, waarvan de fchrijver in het aangehaalde 
{tuk {preekt , is. denkelijk: de size klaver „die bij 
het aanleggen van weilanden: het meest in gebruik is. 
Indien men ter meerdere afwisfeling , hetgeen niet af 
te keuren is „een klein weinig roode klaver mede wil 
uitzaaijen „ is hiertoe voor weiland het best gefchikt 
de wilde roode klaver (Trifolium pratenfe), welke 
lager groeit, kleiner bladen heeft en door hare lig- 
gende fteng. meer ter afweiding gefchikt is , ‘terwijl 
de bovengemelde Braband/che klaver, om groen te 
voederen” of tot hooi te maaijen meer dienftig. is. 
Beide foorten zijn welligt foortelijk onderfcheiden(*), 
hetgeen mij des te waarfchijnlijker voorkomt, ‘omdat 
ik beide in den ceconomifchien tuin te Groningen, 
op denzelfden grond naast elkander gekweekt heb, 
zonder eenigen. overgang, in elkander te befpeuren. De 
wilde roode. klaver maakt dikwijls een hoofdbeftand- 

deel onzer beste weilanden uit. 
Het doel van den heer p. H. B. A. fchijnt inzon- 
derheid geweest te zijn, om eene handleiding te ge- 
ven om een duurzaam goed weiland te verkrijgen. 
In de provincie Groningen heeft men doorgaans een 
an- 


(*) Men vergelijke 6. E‚ w. CROME, Handbuch der Na- 
turgefchichte für Landwirthe, Hanover 1811, II, 2 S. 
568 en 569, 


Cr EOREN 


ander doel, om , namelijk , een goed grasland flechts. 
voor eenige jaren te hebben, ten einde door weder- 
ombouwing van hetzelve een des te beter bouwland 
te verkrijgen. Het grasland wordt hier derhalve aan 
het bouwland opgeofferd, Gelijk op de meeste plaat- 
fen in Holland en Vriesland „ door de ligging van 
den bodem, door de hooge waarde van” boter en 
kaas en door de menigte welbevoikte fteden , de wei- 
landen de hoofdzaak uitmaken , zoo is, daarentegen, 
in de meeste deelen van de Prov. Groningen, de aks 
kerbouw het voornaamfte , zoo: als onder anderen 
reeds aan de bouworde der fchuren en de geringe 
plaats, welke het vee daarin beflaat, zigtbaaris. Hier 
is dan ook federt eenige jaren de gewoonte algemee- 
ner geworden , om het bouwland vooral door behulp 
van Raygras met klaver in weiland te veranderen. 
Voor dat ik echter deze behandeling zelve kortelijk 
befchrijf, is het noodig eerst de oorfpronkelijke groei- 
plaats en de voornaamfte eigenfchappen van dit Gras 
nader te leeren kennen. 

Het gemeen Raygras (Lolium perenne) hetwelk 
in het. Hollandsch bekend is onder de namen van 
overblijvende of roode Dolijk, Roggegras ; Muizen- 
koorn , lange Smeelen , Phoenix (*) , doch: in Gro- 
ningen algemeen Smeerraai genoemd wordt,’ omdat 
de zaden , als zij niet al te veel verdroogd zijn, tus- 
fchen de vingers gewreven , dezelve vettig of ‘fmerig 

ma- 


_ (*) Volgens de Fora Batava, no, oor, waar dit gras 
ook is afgebeeld, doch met al te fpitfe bloempjes, waar 
van fommige in de afbeelding zelfs genaald fchijnen, het- 
geen echter deze plant niet eigen is, 

At 


(1049 


maken , is een overblijvend, niet zeer hoog groeijend- 
gras, hetwelk gevonden wordt in alle onze weiden, 
de zoodanige alleen uitgezonderd, die zeer laag en 
moerasfig zijn. Het is vooral algemeen op matig 
hooge, zoo ftijve en leemachtige als zavelachtige 
kleigronden , vooral op die, welke tot vetweiding 
van het vee in goeden naam ftaan. Ik heb het in 
bijkans alle onze beste weilanden aangetroffen, (in- 
zonderheid in groote menigte op de voortreffelijke 
buitenwaarden langs onze rivieren), uit welke daad- 
zaken men reeds van voren zoude mogen befluiten , 
dat het onder onze beste grasfen moest gerekend wor-= 
den. Het Raygras ftoelt fterk uit en geeft eene me- 
nigte wortelbladen, welke in den zonnefchijn glins- 
teren en door dezen eigenen glans dit gras reeds op 
bet eerfte gezigt van de omringende grasfen onder- 
fcheiden. Het is daarenboven kennelijk aàn eene aar 
met ongefteelde, zamengedrukte en overhoeks (in 
verband) geplaatfte bloempjes, door één kaf blaadje 
(gluma) gefteund. De waarneming van SINCLAIRs 
bl. 226, dat het, als het niet ouder dan 3 jaren is, 
in de tweede week van Junij bloeit, en de zaden 
ongeveer 25 dagen later tot rijpheid brengt, is ook 
hier in het algemeen waar, doch op oude weilanden 
bloeit het doorgaans later , fomwijlen eerst in het bes 
gin van Augustus. 

Men heeft vele werfcheidenheden van dit gras, 
dat, op zeer onderfcheidene gronden groeijende, juist 
daardoor aan vele veranderingen onderhevig is. De 
voornaamfte der verfcheidenheden zijn bij de Gorter » 
Ne, 12o, en in mijne Flora, N° 158 ; vermeld. Rain- 
viLLE heeft in zijn herbarium 49 verfcheidenheden 

of 


CC s5E 


of miswasfen hiervan bewaard; welk getal nog over- 
troffen wordt door de zestig verfchillende vormen 
van dit gras, die wmirworru (bij sINCLAIR, bl. 222) 
in Engeland heeft verzameld, van welke eenige, 
door grootte of weligen wasdom der bladeren uit- 
muntende, ook in onze vetfte weilanden voorko: 
men (*). 

Een ftukje, geplaatst in de Groninger Courant van 
7 Julij 1826, gefchreven door den heer A.m. T. in 
de Meeden (Prov. Groningen), is een antwoord op 
den bovengemelden raad van ‘den heer D. n. 5. be 
welken hij niet aannemelijk , maar daarentegen het 
zaaijen van Smeerraai met klaver tot het aanleggen 
van grasland verkieslijk oordeelt. Hij grondt zich 
daarbij ongeveer op de volgende redenen: 

lo. Op zijne graslanden zag de Schrijver vele 
flechte en weinige goede grasfoorten , en meent dus, 
dat er volgens de opgegevene handelwijze van D. 1. B. a, 
meer flechte dan goede grasfen op het nieuwe weiland 
zouden komen, 

20, Hij wil liever het Zeste gras van de beste en 
oudfte weilanden afzonderlijk verzamelen eú uitzaaijen. 
Deze beste grasfoort nu, is volgens zijne ondervin: 
ding, het Smeerraaigras , hetwelk hij noemt „eene 
„Plant, die op het laatst van den zomer zaadt, en, 
bekoorlijk kort geweid , of op haar tijd gemaaid, 
» géen zaderìg of vroegftervend gras oplevert. Zij is 
dr pe EEL 6 bd Ji) „ver- 


…_(*) In Engeland was dit gras reeds in 1677 als voeder. 
gras bekend. Zie prAT,. Natural History of Oxfordshire 
1677; Pp. 313 3, aangehaald bij BECKMANN, Grundsäse 
der Teutfchen Landwirtfchaft , 1806, S, 216. 

co 


C 164 ) 


„verder bladrijk en fappig, wordt mct graagte door 
„het vee genuttigd en levert een gezond en verfters 
„kend voedfel op.” 

go. Op de door den Schrijver met Raygras en 
klaver aangelegde graslanden kan hij thans twee koeie 
jen weiden, waar, voor ro—2o jaren , naauwelijks ééne 
koe voedfel genoeg konde vinden , ja ziet hij dezelve 
zelfs beter groeijen dan op oude graslanden. 

49. Men heeft hiervan reeds in het eerfte jaar een 
overvloedig gewas, hetwelk den grond zoo digt be- 
flaat (*), dat er bij een’ tijdigen aanflag van het Ray- 
gras geen onkruid nevens te zien is, terwijl hij de 
wilde klaver doorgaans met het vierde jaar in deze 
graslanden zag te voorfchijn komen. 

5o. Heeft hij van dit gras tot voorfchreven oog- 
merk de beste uitkomst gezien, zoo wel op klei- 
gronden, als op zand, ja zelfs op toebereide veen- 
gronden. 

De door den heer a. Mm. T. opgegeven voordeelen 
zijn inderdaad aanmerkelijk, doch ik moet evenwel 
aanmerken, dat de door hem gedane waarneming, 
dat er in de graslanden meer flechte dan goede gras- 
foorten zouden geteld worden, niet algemeen waar 

is, 

(@) Na de uirzaaijing fpreiden de halmen zich eerst al 
kruipende over den grond uit, en dan eerst, wanneer 
de oppervlakte genoegzaam bedekt is, rijst de plant meer 
naar boven. Het Raygras heeft deze eigenfchap gemeen 
met eenige andere grasfen, hetgeen een uitnemend hulp- 
middel is der Natuur , ter inftandhouding der weiden, wijl 
hierdoor alle opengevallen plekken dadelijk door de uitloo- 
pers der omringende grasfen aangevuld worden. 


C-165 1 


is, offchoon ik geenszins tegenfpreek „datt dit in de 
graslanden in zijne omftreken het geval kan zijn, daar 
hij zegt dit zelf gezien te hebben. Dit verklaart ons 
dan ook, waarom hij het vee op raygraslanden, beter 
zag groeijen, dan.op oude graslanden, hetgeen an- 
ders, in het algemeen niet het geval is. — Dat voorts 
het Raygras, zonder eenige uitzondering, voor het 
beste gras der owde weilanden moet gehouden wore 
den, is welligt wat ftout gefproken , daar er andere 
grasfen zijn, die ten migste met het Raygras mogen 
gelijk gefteld worden; maar het Raygras heeft boven 
vele andere grasfen vooruit, dat het veel zaad geeft, 
en dat dit zaad gemakkelijk verzameld kan worden, 
dat bet op onderfcheidene foorten van gronden wel 
voortwil, en dat het reeds in het eerfte jaar een 
overvloedig voedfel geeft, hetwelk door het vee 
gaarne gegeten wordt, « Deze laatfte, door den erva- 
renen ‘Schrijver aangevoerde daadzaken , kunnen mede 
door mij bevestigd worden. In den voorzomer toch 
van 1827 zag ik op de zandgronden in de veenko- 
loniën een ftuk lands met Raygras en witte klaver 
aangelegd, en hiermede reeds bijna geheel beflagen. 
Ook in andere deelen dezer Provincie zag ik dezelfde 
handelwijze met goed gevolg bewerkftelligd, Het geeft 
eene zeer: goede weide en goed hooi, hetwelk de 
paarden vooral gaarne eten. In het Magazijn van 
Landbouw, Deel IV bl. 314, lezen wij „ dat bij Nij- 
megen proeven zijn genomen op pas ontgonnen heide- 
grond, om het Raygras met de Medicago lupulina 
tot de vorming van kunstweiden uit te zaaijen, Het- 
geen echter aldaar bijgevoegd wordt, dat het meeste 

Lig vee 


C 166 


vee op goede weiden dit harde gras zoude weigeren , 
komt niet met de ondervinding overeen. 

In het genoemde werk van siNCLAIR, bl. 224 „ 
waar de. bovengemelde goede eigenfchappen van het 
Raygras te regt geprezen worden, wordt de hoeveel- 
heid gras en de voedende beftanddeelen van hetzelve 
echter geringer gefchat, dan van eenige andere gras- 
fen en wel bepaaldelijk veel minder (als 5 tot 18) 
dan de gemeene Kropaar (Dactylis glomerata , afgeb. 
in de PF, Bat. Ne. ro2), doch wegens de boven- 
gemelde groote hardheid van dit gras, zal, mijns 
bedunkens, wel niemand aan de Kropaar boven het 
Raygras tot voedering van het rundvee den voor- 
rang toe kennen. Ook de beemd Vosfeflaart (Alo- 
pecurus pratenfis) en de beemd Langbloem (Schedo- 
norus pratenfis) worden in opbrengst en voedende 
beftanddeelen hooger gefchat; maar het eerfte heeft 
dikwijls doof zaad, en brengt op zandige gronden 
minder. ops het. laatfte heeft na de zaaijing te lang 
werk; om tot volkomenheid te geraken (SINCLAIR 
P-140), offchoon het voor blijvende weiden eene 
uitmuntende. plant is. Dit laatfte geldt ook van de 
veld Garst (Hordeum pratenfe), die wegens hare 
naalden meer ter afweiding, dan tot hooiwinning 
gefchikt is. . Ik. geloof eindelijk te mogen veronder- 
ftellen, dat in het aangehaalde werk van siNCLAIR 
de voedende beftanddeelen van het Raygras een weinig 
te gering ‚zullen zijn opgegeven, daar dit gras zijne 
meest voedzame deelen nabij den grond heeft, en er 
dus. bij de. afmaaijingen van hetzelve tot fcheikun- 
dig of ander onderzoek ligtelijk eene niet oraanzien- 

lij- 


C 167 ) 


lijke hoeveelheid voedende deelen zullen zijn blij- 
ven zitten. 

Offchoon wij nu onze lezers de goede zijde van 
het Raygras (*) leeren kennen, mogen wij ech- 
ter eenige min gunstige eigenfchappen van betzelve 
niet onopgemerkt laten, Het fchijnt namelijk, dat, 
het Raygras zeer kort moet afgeweid of de halmen 
van tĳd tot tijd afgemaaid moeten worden ‚ omdat de 
halmen, die jong zijnde , wel door het vee genuttigd, 
worden, bij hooger ouderdom te hard worden ; en: 
dan tevens door de rijpwording van het zaad veel 
vaag uit den grond nemen. De Hoogleeraar Kops 
(Fl. Bat. N°, 2o1)zag in eene weide nabij den 
Haag, welke door eenen grooten troep fchapen werd 
afgeweid, de veelvuldige halmen Aaygras onaange- 
roerd ftaan, fchoon het land anders kaal was gege= 
ten. In de tweede plaats fchijnt het niet zeer lang 
(zes jaren volgens sINCLAIR) Op het veld te blijven, 
zoodat erna verloop van eenige jaren, offchoon 
fommige: oude planten door jonge Aaáy- of andere 
grassen vervangen worden, echter enkele kale plek 
ken te voorfchijn komen , of ten minste een zeer on= 
gelijk grasgewas op het veld plaats heeft (})- Dit fchijnt 
in het algemeen het geval te wezen, wanneer men 
flechts é#ne grasfoort tot het vormen van weiland 

uit- 

(*) In de Nieuwe wijze van Landbouw „ Amfterdam 1765, 
D. IV bl. 83—86, vindt men eene witbundige loffpraak van 
het Raygrâs. zie ei 

(4) De Hoogl. c. vrorik bevestigde mij dit door de 
waarneming, dat hij het Raygras bij Baarn had gekweekt, 
en dat het daar alleen in het eerffe jaar veel had opgebragts 


COOR, 


uitzaait, omdat de grond alsdan eindelijk aan die 
plant gewoon raakt, en hiervoor geen genoegzaam 
voedfel meer oplevert; welk nadeel echter veel ge- 
ringer is, op die plaatfen, waar het doel der gras- 
landen alleen is, om het bouwland rust te geven, 
dan daar, waar men het doel heeft, duurzame weie 
landen te verkrijgen. 
Maar welke is dan, zal men vragen, de beste 
wijze om bouwland in grasland te hervormen, daar 
twee perfonen, die beide met den algemeenen en 
bijzonderen toeftand der landhuishoudkunde wel be- 
kend fchijnen , een geheel tegenttrijdig gevoelen op- 
peren? Ik meen, zonder van den weg van ervaring 
en onpartijdig onderzoek te verre af te wijken, te _ 
mogen vast(tellen, dat beide handelwijzen in ver- 
fchillende omftandigheden aan te prijzen zijn, en het 
was hierom, dat ik de voor- en nadeelen van bei- 
derlei gebruiken, uitvoerig naar mijn beste weten 
heb uiteen gezet. Zij toch, die met éénen algemece 
nen ftelregel in den Landbouw meenen te kunnen 
volftaan , en met eene enkele magtfpreuk: regelen 
voor geheel verfchillende gronden en onderfcheidene 
ftelfels van landhuishouding vwoorfchrijven, gelijken 
den Geneesheeren , die niet naar de afwisfelende vér 
fchijnfelen der kwaal, maar naar eene vooraf bepaal- 
de éénzijdige theorie, hunne zieken behandelen, en 
dan eens met: Kina, dan: weder. met bloedzuigers , 
alle mogelijke krankheden wanen te kunnen overwin- 
nen. Van daar de mode, die, helaas ! zoo wel in de 
Geneeskunde, als in den Landbouw geheerscht heeft, 
doch die nimmer de vastbepaalde grenzen van prakti- 
fche ondervinding mag overfchrijden ! 
Ik 


€ 269. od 


„Ik geloof uit het voorgaande te kunnen afleiden: 
dat doorgaans het verzamelen van graszaden uit an- 
dere graslanden „opde wijze door den heer-Ds-u. 
„Be Ae: voorgellagen , ‚te verkiezen zijn zal op. die 
plaatfen, waar men: goede. weilanden “en - vooral vän 
gelijkfoortigen grond als die, welke men op nieuw 
wil daarftellen, in zijne nabijheid heeft , en waar men 
de aan te leggen graslanderi ‘als duurzame weiden 
wil doen. dienen. In ‘dit geval is- het minder’ de 
vraag, welke grasfen in de eerfte jaren ‘het meeste 
voordeel ‚geven en alsdan den. bodem het digst be- 
flaan , dan wel, welke op den duur in vereeniging 
met eenige andere planten eene gefchikte weide. kun- 
nen zamenftellen. Wanneer men „ daarentegen „een 
ander {telfel_ van landhuisbouding, gelijk in, Gronin- 
gen volgt.en het grasland, na eenige jaren. beweid 
te zijns, weder in bouwland verandert. of daar, 
waar „men, geene dan flechte „natuurlijke weilan- 
den. inde nabuurfchap heeft , zal het zaaijen van 
Raygras met. ‘klaver, “waarvan men fpoedig veel 
voedfel voor het vee heeft, in het algemeen verkies- 
lijk wezen. De ondervinding ook. van zeer vele land- 
lieden in de Prov. Groningen bevestigt tot dus verre 
het doelmatige van dit gebruik’ voor ‘hunne wijze van 
landbebouwing. 

De wijze waarop onze landbouwers hiermede te 
werk gaan is in het algemeen deze: wanneer zij hun 
‚ bouwland lang genoeg bebouwd hebben. en zij het 
tot grasland willen brengen, is de eerfte regel bij 
den voorzigtigen landbouwer ‚ om niet te wachten 
totdat het land geheel uitgeput is , daar het dan geene 
kracht genoeg zoude bezitten > om goede klaver en 


gras 


C dm) 


‚gras voort te brengen en men dan niet alleen een 
flecht grasland , maar ook naderhand weder niet dan 
een middelmatig bouwland zoude verkrijgen; waarom 
A. M‚ T. aanraadt den akker tot grasland te maken, 
één, twee of uiterlijk drie jaren, nadat het gebraakt 
of, zoo als men hier zegt, gezomervalgd is, en in 
allen gevalle, wanneer het land nog in redelijken 
ftaat van vruchtbaarheid is. 

Ten: opzigte van den tijd der-zaaiĳing. van het 
Raygras ‘heerscht er eenig verfchil onder delandlieden 
in deze ftreken. Sommigen zaaijen het in het voor- 
jaar in de wintergranen, wanneer men na de inoogst- 
ing der wintervrucht groen land zal hebben, ín welk 
geval het zeer vroeg wordt gezaaid en behoorlijk 
ondergeëgd; het kan ook te gelijk met zomergra- 
nen worden gezaaid, doch de meesten rekenen het 
in de wintergranen verkieslijker. Anderen zaaijen 
het in den herfst met de rogge of tarwe, welke men 
dan als laat{te vrucht verbouwt en waarmede het in- 
geëgd wordt. Deze laatfte zaaitijd komt zeker met 
den tijd der natuurlijke rijpwording der zaden van 
het Raygras meer overeen, en men rekent alsdan 
van het land vroeger voordeel te-hebben. Dikwijls 
bemest men dan het land bij de zaaijing der genoemde 
wintergranen met het Raygras. 

De hoeveelheid zaad wordt door A. Mm. T. opgege- 
ven op een bunder lands. 

Rayzaad ... £ Ned. mud of 5o koppen. 

Rood klaverzaad 3 —- ponden, 

Wit klaverzaad 3 — ———_— 

Volgens het hier boven aangemerkte zoude de hoe- 


veelheid rood klaverzaad veel minder moeten zijn , 
en 


(C ard 


en niet dan «in eene zeer geringe ‘hoeveelheid ge- 
mengd met wit klaverzaad, hetwelk , wooral-ook om= 
dat het duurzamer is dan roode klaver, verreweg de 
voorkeur. verdient tot het aanleggen van graslanden , 
waartoe men ook met vrucht de wilde roode klaver „ 
volgens het boven. vermelde „zoude kunnen be- 
zigen. Ook fchijnt de hoeveelheid -zaaizaad- in het 
algemeen hier wat ruim-genomen, daar men elders 
gezien ‘heeft , dat men met minder zaad volftaan kan. 
Nopens het kwartier Zppingadam ‘toch, verneem 
ik, van den Heer j. eikEMA, Theol Stud, alhier, 
die mij vele belangrijke praktifche berigten over den 
landbouw aldaar ‘heeft medegedeeld ,- dat men daar 
op een bunder gezaaid heeft ruim 4 fpinten, dat 
is ongeveer 5 Ned, mud of 25 Ned. koppen „en 
een ‘zeer goed grasgewas heeft bekomen. … In die 
ftreek zaait men meestal met de wintergranen in de 
maand. September, wanneer men ‘het volgende jaar 
dit land hooit of beweidt. In het O/dampt rekent 
men doorgaans een derde Raygras te moeten gebrui- 
ken tegen twee derden wit klaverzaad, foms met een 
weinig roode klaver vermengd. 

Uit het opgegevene nopens de gronden , waar het 
Raygras van natuur groeit, begrijpt men ligtelijk, 
dat een niet al te lage kleigrond in het algemeen 
voor het aanleggen van graslanden met Raygras het 
voordeeligst zal wezen. De plant wast overigens 
vrij gemakkelijk, indien de grond flechts niet zoo 
zeer is uitgemergeld, dat er geen klaver meer wil 
wasfen en men van den anderen kant gezorgd heeft, 
dat er niet te veel roode klaver, waardoor de teedere 
grasplantjes zouden lijden , bij gemengdis. Als eene in- 

land- 


C 172 ) 


landfche plant kan het Raygras ook vrij wat tegen- 
fpoed verduren, 

Ten flotte meen ik diegene mijner landgenooten , 
welke in dit onderwerp belang (tellen, te moeten 
melden, dat het niet noodig is, dat zij het zaad van 
Raygras, om het vooral echt te- hebben, uiv Enge- 
land laten komen, daar dezelfde plant in de Prov. 
Groningen , algemeen wordt aangeteeld en verkocht, 
en bij verfcheidene zaadkoopers in de ftad Gronin- 
gen, onder den naam van /meerraaî verkrijgbaar is. 
In het Oldampt in dit gewest, waar het voorname- 
lijk gekweekt wordt, heb ik geheele akkers daar- 
mede bezet gezien en het bij geheele mudden op 
de koornzolders der landlieden aangetroffen. Daar er 
geen vaste marktprijs van bepaald is, wisfelt de 
prijs, zoo als men mij in het afgeloopen jaar aldaar 
verhaalde , eenigzins af, doorgaans echter f8Àà 9:- 
het Ned. mud, foms tot f12 toe, in allen gevalle 
geen zeer hooge prijs, als men de geringe hoeveel« 
heid nagaat, die men hiervan voor een bunder lands 
noodig heeft. 


BEDENKINGEN op HET GEVOELEN, DAT EENE TE 
GROOTE ONTWIKKELING VAN HET REUKORGAAN , 
OORZAAK VAN HAZELIP EN GESPLETEN VER= 
HEMELTE ZIJN ZOUDE. 


Door G. VROLIK. 


D. waarnemingen van den beroemden TIEDEMANN 
over de misvorming der herfenen en het gemis der 
reuk- 


C anr 


reukzenuwen bij het gefpleten verhemelte (*) troffen’ 
mij bij de eerfte lezing zoo zeer, dat ik ‘het voorne 
men opvattede , mijne nafporingen , die ik reeds wroe= 
ger over dat onderwerp had in-het werk gefteld „en 
waaraan het proeffchrift van den Geneesheer NicaTr 
zijn’: oorfprong voornamelijk fchuldig is (+); op nieuw 
op te' vatten en in het bijzonder na-te ‘gaan, of er! 
werkelijk verband plaats heeft tusfchen die waarge- 
nomene misvorming der’ herfenen en het gemis van 
reukzenuwen met het gelijktijdig aanzijn’ van dubbele, 
hazelip en beïderzijds gefpleten verhemelte 
Doch gelijk men doorgaans, bij veelvuldige bezig= 
heden,’ diegene het langst uitftelt , welke het minst 
dringen , zoo werd dit onderzoek ook. bij mij van: 
dag tot dag” verfchoven. — Mijne aandacht op’ deze 
zaak “werd: echter nu onlangs zeer verlevendigd door! 
een Duitsch ‘Tijdfchrift, waarin de. Hoogleeraar m.‘y.’ 
WEBER‘ waarnemingen te berde brengt, die regt 
ftreeks aanloopen tegen hetgeen door TIEDEMANN 'is 
voorgedragen. 
Immers, terwijl “TIEDEMANN als niet onaannemê-. 
lijk! ftelt,- dat: er werkelijk verband plaats heeft tus- 
fchen 


„…(*) Zie Beobachtungen über Missbildungen des Gehirns 
und {einer Nerven , von TIEDEMANN, in Unterfuchungen 


‚über die Natur des Menfchen, der Thiere und der Pflan- 
zen, herausgegeben VON F. TIEDEMANN, G. Re TREVIRANUS 


und L. CHR. TREVIRANUS:. Erfter Heid: Re 25 et esb 
Heidelberg 1824. 
CH Zie Specimen anatomico - pathologicum inaugürale 


_de Labii leporini congeniti natura @t origine, _auctore 


CONSTANT NICATI, Trajecti âd Rhenum 1822: 
BIJDRAGEN, D. III, sT.1. MZ 


C 274 ) 


fchen het gemis der reukzenuwen met het daarzijn 
van dubbele hazelip en gefpleten verhemelte draagt 
weBER het gevoelen voor, dat de oorzaak. van het 
gefpleten verhemelte, in de meeste gevallen ten 
minfte ; eene betrekkelijk te groote ontwikkeling: zij 
van het reuk-orgaan, dat is; der zeefplaten en 
fpoüisbeenen (*). 

Dergelijk. verfchil- over zaken, die onder het be- 
reik der zinnen vallen, was mij te zonderlinger „ daar- 
het. beftaat „tusfchen mannen , aan wier verdienften:, 
in het vak der Ontleedkunde, niemand ligtelijk zal 
verkiezen te twijfelen, 

-TIRDEMANN deelt ons niet enkel zijne, waarnemin- 
gen, mede, maar levert in. fraaije. afbeeldingen het 
bewijs. van het gelijktijdig aanwezen eens dubbel gee 
pleten verhemelten met. herfenmisvorming en‚gemis 
van reukzenuwen. Aan de waarnemingen. zelve valt 
dus geen oogenblik te twijfelen, Twijfel zou alleen 
kunnen „wórden opgewekt door de gevolgen, welke: 
men uit zulke bevindingen zoude willen afleiden. 
Maar hoewel. hij zulks in drie ‚gevallen aantrof, 
waaruit een min voorzigtig Natuuronderzoeker al ligt 
tot een doorgaand verband en wisfen zamenhang de- 
zer verfchijnfelen zoude befloten hebben, zegt hij 

ns (zeer 


(*) Zie Veber die Zwifchenkieferknochen des Menfchen. 
und über die Entstehung des gefpaltenen Gaumens (Wolfs 
rachen), von Dr. M. J. WEBER, Profesfor der verglei- 
chenden und pathologifchen Anatomie, zu Bonn, In _No- 
tizen aus dem Gebiete der Natyr-und Heilkunde. N°, 4144 
Januar, 1828. pag. 281 et fegq. …— 


en 


C-aars 9) 


‚zeer befcheiden, niet te wagen, hieromtrent eene 
vaste uitfpraak te doen (*). 

„De Hoogleeraar weBER gaat een’ {tap verder; hij 
„meent niet alleen het gemis der reukzenuwen in geen 
verband te moeten brengen met het gefpleten verhe- 
melte, maar zegt, eenige gevallen in handen te heb- 
ben , waar eene fterkere en grootere ontwikkeling van 
de zeefplaten en fponsbeenen niet te miskennen is; 
„en belooft zijne waarnemingen over de grootere ont- 
wikkeling van het reuk - orgaan als oorzaak van het 
gefpleten verhemelte voort te zetten, en daarover te 
gelegener tijd te zullen handelen (4). 

Even zeer nu, als mij de waarnemingen van TIE- 
DEMANN getroffen en tot nader onderzoek hadden aan- 
gefpoord, vond ik mij door weBER opgewekt , dit 
onderwerp Op nieuws ter harte te nemen, en in de 
voorwerpen zelve na te gaan, aan wiens zijde ik mij 
het naast zoude te plaatfen hebben. 

Wat TIEDEMANN’s waarnemingen aangaat, zij ko- 
„men mij voor, een toevallig zamentreffen te zijn van 

„dubbele ‘hazelip en gefpleten verhemelte met het ge= 
„amis der reukzenuwen, Dit gemis daarenboven met 
eene misvorming in de woorkwabben der herfenen 
„gepaard geweest zijnde, fchijnt mij te regt ook door 
WEBER „ als hiervan afhankelijk, befchouwd te worden. 
Ik 


(*) Aus diefen Beobachtungen, zoo fpreekt hij, ergiebt 
fich vorläufg, dass Mangel der Riechnerven und Miss- 
bildungen des Gehirns mit doppelten Wolfsrachen ver- 
“bunden feyn kunnen; ob immer und nothwendig, dies 
wage ich nicht zu beflimmen, 1, c‚ pag. 75. 

Cf) Lc. pag. 285. 

M 2 


(C-41767%) 


Ik heb, even zeer als WEBER, in geen geval van 
hazelip of gefpleten verhemelte, de reukzenuwen 
zien ontbreken. Doch geheel ftrijdig met die van 
WEBER zijn mijne waarnemingen van de uitgebreid- 
heid des reukorgaans. 

Ik weet zeer wel, hoe moeijelijk zich het oordeel 
over groot en klein aan eene vaste bepaling laat bín- 
den. Het zijn betrekkelijke denkbeelden , die uit-de 
vergelijking van vele voorwerpen alleen. eenige rze- 
kerheid bekomen. Men heeft, in het gegevenge- 
al , daartoe niet alleen. noodig eene reeks van. hoof- 
den, die met hazelip en gefpleten verhemelte gebo- 
ren zijn, maar een gelijk getal hoofden van kinde- 
“ren, die in grootte en ontwikkeling ten -naauwfte 
gelijkftaan met die mismaakte voorwerpen, waarin 
men den. graad van “misvorming wil op{poren 5 en 
heeft men zelfs dan niet nog-vele-regelen van be- 
hoedzaamheid in acht te nemen, «omzich -voor ver- 
keerde gevolgtrekking vrij te waren ? 

Hoe ligt toch kan. bij het eene kind het zintuig 
„van den reuk iets meer, dan bij het andere ontwik- 
keld zijn. Vindt men niet, dat de eene vrucht 
met een geheel fmal, de andere met een verbreed aan- 
gezigt, de eene met een rond, de andere met een 
zeer uitgerekt, langwerpig hoofd ter wereld komt. 
Deze bijzondere aangezigts- en fchedelvormen ftaan 
in zeer. naauw verband met de breedte tusfchen de 
oogkuilen, welke op hare beurt met die. van het 
reuk-orgaan ten innigfte zamenhangt. 

Er. fchijnt mij dan, om zich voor een te 
hoeden, flechts één weg open te zijn „ de vergelij- 
king namelijk, van beide zijden aan hetzelfde hoofd, 

dat 


CC RAP) 


dat door hazelip en gefpleten verhemelte aan maar 
eene zijde is aangedaan. Waar ik deze vergelijking 
heb in het werk gefteld, is mij ontwijfelbaar gebles 
ken, dat de zeefplaat en fponsbeenen van de aange 
dane zijde niet alleen merkelijk minder waren in 
grootte en uitgebreidheid, dan aan den welgeftelden 
kant der neusholte, maar dat zelfs de ontvangplaats 
van de voorfte herfenkwab in die zelfde verminde- 
ring deelde. Ook vond ik, bij de nafporing der her- 
fenen, de voorkwab en reukzenuwen van de haze- 
lipzijde minder ontwikkeld, dan van de tegen- 
overgeftelde, In den fchedel van een bejaard man, 
die tot aan zijnen dood eene linker hazelip droeg , 
met doorgaande fplijting van het verhemelte, is 
de mindere ontwikkeling van de inwendige voor- 
ruimte des fchedels en van geheel het reuk - orgaan 
aan deze zijde vooral duidelijk zigtbaar. 

Vindt men nu, bij eene enkele hazelip en gefple- 
ten verhemelte, de reukzenuw aan die zijde minder 
groot, en ook de overige gelijkzijdige deelen van het 
reuk - orgaan minder ontwikkeld, ‚zoo mag men re= 
delijkerwijze befluiten, dat, bij het dubbel aanzijr 
van deze fcheiding, die zelfde gebrekkige {taat aan 
beide zijden zal worden aangetroffen. Gelijk mij dan 
ook voorgekomen is, zulks werkelijk te beftaan in 
die gevallen, waarop ik mijne waarnemingen ge- 
daan heb. Die ik echter, om hetgeen ik ‘zoo even 
over de regelen van behoedzaamheid in het midden 
bragt, hier niet in het breede wil uiteen zetten. Al- 
leenlijk mag ik niet onopgemerkt laten, dat mij, bij 
wederzijdfche hazelip en gefpleten verhemelte; “de 
fcheiding tusfchen de voor- en middelkwabben min= 

M 3 der 


C 178 ) 


der duidelijk is voorgekomen, dan bij welgeftelde 
voorwerpen „ zoodat de Pos/a Sylwië aan beide zijden 
geheel gemist werd, Bij enkele hazelip en gelple- 
ten verhemelte vond ik dit verfchijnfel flechts aan de 
ongeftelde zijde, 

Er fchijnt dus eene andere rede te beftaan voor 
het aanwezen van hazelip en gefpleten verhemelte , 
dan de grootere ontwikkeling van het reuk -orgaan „ 
welke door WEBER nu onlangs daarvoor werd aan- 
genomen. Over welken grond men echter hoogst- 
waarfchijnlijk niet zal ophouden te twisten, zoo lang 
men over het werkelijk aanzijn van tusfchenkaaksbee- 
nen, bij ons menfchen „ niet eenftemmig denkt. 

Weser geeft ons het uitzigt, van dit betwist punt 
buiten verfchil te zullen ftellen. Nicarr bragt reeds 
vóór zes jaren eene reeks van gronden bij, die niet 
wel fchijnen toe te laten aan dezelven te twijfelen 5 
hij ftelde hen zelfs afgezonderd van de opperkaak 
in afbeelding voor. (*) Of deze gronden aan WEBER. 
niet wigtig genoeg zijn voorgekomen, om daarvan 
melding te maken, is mij niet gebleken, even min, 
of hij door werdund falpeterzuur eene fcheiding zal 
kunnen bewerken, die opperkaaks- en tusfchenkaaks- 
beenen van elkander losmaakt zonder verfcheuring 
van het vereenigend weeffel. De toekomst moge zulks 
opklaren (f). 

OVER 

(*) Lc. fig. 1 et 9. 

Gr) Men vergelijke hetgeen door werner deswege ter 
aangehaalde plaatfe is voorgedragen. Mijne eigene proe- 
ven met verdund Salpeterzuur begunftigen het denkbeeld 
eener vrije vaneenfcheiding in geenen deele. 


eN 7D 


PININ) 
OVER EENE VEILIGHEIDSKAP BĲ BRAND. 


Door G, J. MULDER. 


H. is meenigmaal eene onoverkomelijke moeijelijk- 
heid, om in brandende gebouwen binnen te gan en 
er het noodige werk te verrigten, het-zij goederen 
uit den brand te redden, of den brand op de gefchikt- 
fte plaatfen te blusfchen , openingen digt te maken enz. 
De rook van de brandende zelfflandigheden doet de 
oogen te zeer aan, of dringt door de ademhaling, 
door neus en mond, en maakt deze verrigting en 
dus ook het vertoeven op zulke plaatfen , onmogelijk, 
Voor eenige weken met anderen eenige hulp bij 
eenen brand in eenen grooten fchoorfteen willende’ 
aanbrengen, had onze Custos van het Bataafsch. Ge- 
nootfchap, die met mij was gegaan, eene brand- 
of veiligheidskap weten te krijgen, die de heer van 
BELL , koopman ter dezer flede, die in hetgeen de 
induftrie betreft, veel belang ftelt, uit Engeland hâd 
medegebragt. . Men had, in: den gemelden fchoor- 
fteen , het gewone middei gebruikt, om denzelven 
van boven digt te maken; doch tevens had men ons 
bedachtzaam eenige handen vol zout op het vuur 
geworpen. Het geheele huis was dan ook vol damp 
geworden , van acidum hydrochloricum smet den 
rook „ die git den fchoorfteen kwam » vermengd, Hier- 
door was het niemand mogelijk, zoo lang men de 
kusfens en dekens niet van den fchoorfteen wilde af- 
nemen, om langer, dan eenige weinige minuten in 
een der vertrekken te vertoeven. Alleen onze Cus= 
M 4 | tos 


C 180 ) 


tos, met de veiligheidskap voorzien, bleef zonder 
hinder in den dikften damp. 

Dit gaf aanleiding, dat ik de kap, waarvan ik wel 
vroeger had gehoord, doch aan welker, nut ik ge- 
twijfeld had, nader wenschte te onderzoeken. «De 
heer. VAN BELL verfchafte mij er zoodanig eene, en 
na dezelve behoorlijk onderzocht te hebben , geloof 
ik „ dat ik mijne landgenooten geene ondienst zal doen, 
met -dezelve te befchrijven, en het een en ander 
over: het beginfel, waarop dezelve fteunt, en de 
wijze waarop dezelve behoort aangewend te worden , 
mede te deelen. 

Deze kap is in Londen door RoBerTs uitgevonden 
en wordt, na verkregen octrooi, onder den naam 
van /afety hood. verkocht. (RosertT’s fafety hood, 
for preferving lives in rooms filled with fmoke, or 
suffocating vapours, or for enabling perfons to enter 
buildings on fire, for the purpofe of rescuing lives 
and property; when without fuch means human aid 
would be ufelessz and alfo for working in the most 
dangerous atmosphere in various manufacturing proe 
cesfes 5 at London Mechanic’s Inftitution etc.). 

De heer vaN -BerL heeft mij medegedeeld, dat de 
Koning van Groot Britt. roo @@, de hertog van Cla- 
rence 5o £, de lord kanfelier 5o £, en een aantal 
particulieren ieder 5o @£ aan ROBERTS, boven en 
behalve het octrooi ten gefchenke hebben gegeven. 
Alle de Fire-ofices hebben er 6 ftuks van befteld; 
de Society of Arts heeft behalve de medaille ook nog 
zo £ aan ROBERTS aangeboden, terwijl in Mane 
chester en andere Engelfche plaatfen deze kap. wordt 
ingevoerd, — Ook aan onzen Koning is zulk eene 

kap 


C 23u 


kap aangeboden geworden, door den heer van BELL s 
die hierover zijne goedkeuring heeft te, kennen gege- 
ven; zoodat dezelve welligt, indien zij onder onze 
landgenooten van eenig belangrijk practisch nut wordt 
bevonden „algemeen zal worden. 

‚ Wat hiervan zij, het is noodzakelijk het werktuig 
zelve te befchrijven , om het nut eenigzins duidelijk 
te maken, Het is dan eene ledere kap „ van buiten 
uit zwart, glad en eenigzins dik leder, van binnen 
uit zeemleder, met eenige wol tusfchen beiden, be- 
ftaande. Deze moet zoo groot wezen, dat zij ge- 
makkelijk over het hoofd te brengen is en over den 
nek en den hals kan ftrekken, terwijl er een of twee ' 
overdwarfe riemen aan bevestigd zijn, die om den 
hals en nek gaande de kap hierom kunnen toetrek- 
ken en hierdoor den toegang der lucht onder de kap 
afweren. Voor de oogen zijn twee, eenigzins ge- 
bogene glazen in het leder door blikken raampjes be- 
vestigd , die van boven met een klein blikken lui- 
feltje gedekt zijn; waarfchijnlijk om, bij het hier of 
daar tegenaan ftooten, de glazen niet te doen befcha- 
digen. Voor den mond en den neus is een trechter- 
vormig ftevig ftuk leder aan de kap bevestigd „ het- 
welk met deszelfs wijdfte gedeelte tegen den mond en 
neus geplaatst is en langzamerhand {maller wordt, tot 
het eindigt in eene lederen buis van o,moe diameter, 
en o,”87 lang. Deze buis eindigt in een trechtervormig 
blik „ waarin een dekfel past, beftaande uit eenen en- 
kelen rand, waarin eene fpons bevestigd is, die de 
grootfte opening van den blikken trechter vult. Deze 
opening heeft o,m14 diameter; dus is de fpons zoo 


M 5 uit= 


C 182) 


uitgeftrekt. Een gedeelte van dezen trechter is afge- 
plat , terwijl de fpons met het een of ander ‘kan be- 
dekt worden, om dezelve voor het vuil worden te 
bewaren , zoodanig «echter, dat de lucht hierdoor in 
de buis gemakkelijk. kan indringen, b.v, met een 
ftukje faai of dergelijke. Juist voor den mond ín den 
lederen trechter is eene opening , die met eene kope= 
ren ‘buis is voorzien en met eenen kurken ftop kan 
gefloten worden, die met een’ ketting aan de kap kan 
nederhangen. | 

_ Dit is de geheele zamenftelling der veiligheidskap. 

Wij moeten nu nog eenige bijzonderheden aangaande 
dezelve mededeelen „ eer wij tot de verklaring der 
aanwending van dezelve kunnen overgaan. 

Indien de kap is opgezet en de riemen dezelve om 
het hoofd hebben bevestigd, kan men zoo lang eene 
ruimer ademhaling genieten, tot men den eigenlijken 
dienst der kap noodig heeft, door den kurken ftop , 
die voor den mond is geplaatst, ‘weg te nemen. Moet 
echter de ‘kap hare dienst verrigten , zoo wordt dit 
gat gefloten, en de {pons die, aan ‘het onder einde der 
lederen ‘buis in den ‘blikken trechter is bevestigd , met 
water. bevochtigd: hetwelk of gefchieden kan door 
de fpons uit den trechter te nemen , of den geheelen 
trechter met {pons en al in water te dompelen. Ten 
einde echter dit gedeelte der veiligheidskap niet ‘hin- 
derlijk zoude zijn, wordt de blikken trechter met 
een paar riemen achter op den rug bevestigd, waar- 
toe de afplatting van denzelven dient, die wij zoo 
even aangaven. Doch hierdoor zou de lederen buis 


zamengedrukt worden, Hierom en om de buigzaam- 
d heid 


(483) 


heid der buis te bevorderen, is er binnen in dezelveé 
fpiraalgewijs opgewonden ijzerdraad bevestigd , “waar- 
om het leder is getrokken. 

__ Nu ís de toeftel gereed, om den werkman het 
gewenschte nut te verfchaffen. Hij moet nu door 
de fpons zijnen adem halen en weder uitblazen; het 
water, in deze spons bevat , lost de in rook of damp 
overgegane zelfftandigheden op, en laat nict dan 
dampkringslucht, welk voor de ademhaling voordeelig 
is, door. Dit is het beginfel , waarop de geheele zae 
menftelling en het gebruik der kap rust; wij zullen 
nader zien, dat dit met eenige wijzigingen en niet zoo 
onbepaald kan gefteld worden. 

Het ís intusfchen duidelijk , dat de ademhaling hiere 
door niet gemakkelijk gefchiedt. Vooreerst is het ge- 
heele aangezigt bedekt met zacht leder, hetwelk eene 
lastige warmte geeft, en de lucht in de kap, behalve 
met de uictwafemingen van de huid, ook nog met veel 
warmte bedeelt. Doch ten andere moet de ingea- 
demde lucht, die reeds gedeeltelijk is ingeademd ge- 
weest en dus eenige zuurftof verloren heeft, 1 meter 
ver door eene buis en fpons gehaald, en door de 
uitademing telkens eene 1 meter langen luchtkos 
lom door het water in de fpons bevat, voortgedre- 
ven worden. Doch voor het gemak en genoegen , 

gaat men ook niet in brandende gebouwen. Ik 

heb in gewone dampkringslucht £ vur lang de 

‚kap opgehad, en binnen weinige minuten was ik 
deze wijze van ademhalen gewoon (*).- De moeijer 

lijke 

C°) Vroeger plagt men, met lood aan de voeten be- 
zwaard , met eene dergelijke kap onder waterte gaan, het- 

welk 


C 184 ) 


lijkheid om deze warme-en reeds ingeademde lucht 
weder in te ademen, wordt door de inrigting van de 
ademhalingswerktuigen en den vreemden prikkel zelven 
verminderd. Want als wij in eene warme of met veel 
koolftofzuur bedeelde lucht ademhalen, halen wij 
dieper adem, dan gewoonlijk. Hierdoor wordt dus 
eene grootere hoeveelheid uitgeademde lucht door het 
water in de spons bevat, gedreven ,-en alzoo gele- 
genheid gegeven, dat het gevormde koolftofzuur in 
het water opgelost en er telkens nieuwe lucht in 
grootere hoeveelheid aangebragt wordt. Men ziet 
dan ook de spons, of hetgeen deze bedekt, door 
iedere in- en uitademing op en nedergaan en dit des 
te meer , naar mate de ademhaling moeijelijk wordt. 
Het is om deze reden duidelijk, dat de fpons niet 
van de fijnfte moet wezen; want hierdoor wordt het 
ademhalen des te moeijelijker. Beter is het eene 
fpons van: eene grootere dikte te nemen, zoodat de 
ingeademde lucht door „ of langs eene grootere opper- 
vlakte natte fpons of water kan gaan. Ook fpreekt 
het van zelve; dat de fpons nu en dan ook in versch 
water moet uitgespoeld worden, ten einde de in het 
water opgeloste zelfftandigheden uit te drijven en ge- 
legenheid tot nieuwe ververfching van lucht te ge- 
ven. RoBerTs meent, dat, wanneer men dit alle 
kwar- 


welk voorzeker geene aangename bezigheid zal geweest 
zijn. Deze noemde men kap van bellaan. Beter echter 
zou men deze kap om te vergaan hebben kunnen noe- 
men. Want menigeen is hierdoor geftikt, en heeft 
bij zulk eene waterreis het leven gelaten. (Phil, trans. 
1716, ook pesAGULIER, Natuurk. D. II.) 


C 285 ) 


kwartieruurs doet, dit voldoende is; doch wij zullen 
‚thans gelegenheid hebben om aan te toonen , dat dit 
niet zoo algemeen is te bepalen. 

„Door de verbranding worden of gasvormige ‘lig- 
chamen gemaakt, of vaste ligchamen in de gedaante 
van rook ‘opgeheven. Bij het ontftaan van brand in 
huizen of fabrijken , pakhuizen enz. kunnen er aller- 
‚lei foort van gasfen en rook gevormd worden, en 
de veiligheidskap, zal dezelve. goed wezen, “moet 
$ voorsallen bruikbaar zijn. De fpons moet bovendien 
met eene algemeen en gemakkelijk verkrijgbare: zelf- 
_ftandigheid, en dus met water bevochtigd zijn. 

De rook , van welke zelfftandigheden dan ook ont- 

ftaan, kan door water teruggehouden worden, en 

van deze kan dus de lucht, ‘tot inademing dienende, 
bevrijd worden. Met de gasfoorten is het intusfchen 
anders gelegen. Niet allen worden in water opge- 
lost, en die hierin opgelost worden, niet allen if 
dezelfde’ mate. Om deze laat{te reden ishet uitgez 
maakt, dat de fpons bij dezen brand fpoediger, bij 
anderen later moet uitgefpoeld en met versch water 
bêdeeld wórden. Om de eerfte reden is de veiligheids- 
kap niet algemeen met groot nut aanwerdbaar. 
Wanneer wij de gasfoorten optellen , die bij ver- 
Mibe in huizen, fabrijken enz. kunnén ont- 
an , zoo moeten wij het oxygenium, hydrogerfium, 
drogeniom proto- en perphosphoratum, hydrogenium 
àl Ef eniatum ‚ proto-carbonatum, telluratum » ‘potasfia- 
Á tum, het azotum carbonatum, het acidum chiloroxo- 

WA 

Carbonieum, fluo-boricum , fluo-filiciuí, bydriödicum, 

hi hijdroflphuricum,, hydrofelenicum , deutoxydum azotî 


en ammoniac uitzonderet. Wij kunnen ‘integendeel 
de 


C 286 ) 


de volgende optellen, die meer of min algemeen in _ 
brandende. gebouwen zullen voorhanden zijn: het _ 
hydrogenium percarbonatum, het chlorium, azotum, — 
oxydum carbonii, het protoxydum azoti, het aci- 
dum carbonicum , fulphurofum en hydrochlorium,. — — 
Van deze worden in water opgelost: het chlorium, 
het prot-azoti , bet acidum carbonicum , fulphurofum 
en hydrochloricum; terwijl. het hbydrogenium per- 
carbonatum, azotum , en oxydum carbonii nietin water — 
oplosbaar zijn. — Voor deze laatfte gasfoorten, die 
bij brand kunnen ontftaan, is dus de veiligheidskap 
buiten eenige werking. „Doch onder die gasfen, die 
in water opgelost worden , behooren er vooral, die 
de ademhaling nadeelig zijn. Hierom zal dezelve 
voor deze. nuttig kunnen wezen, en de met water 
bevochtigde: fpons deze kunnen tegenhouden en damp- 
kringslucht doorlaten. Hierbij moeten wij echter $ 
niet vergeten, dat het water geene onbepaalde hoe- 
veelheid van gasfen opneemt. zoo Maten water 
nemen bij 20° -C. en gewone drukking der lucht 
150. maten chlorium op, too maten water nemen 
77 maten prot-azoti, 1oo maten acidum carbonatum p 
3700 maten acidum fulphurofum en 4640o,maten aci» 
dum hydrochlorieum op. 0 

Hieruit wolgt dus genoegzaam „ ‚dat het voorfchrift | 
van ‘ROBERTS, om de {pons ieder kwartieruurs . met 
versch. water te bedeelen „ niet is goed te keuren, | 
Degen tijd juist te bepalen , is eene onmogelijkheid, 44) 
Want niet alleen hangt dit af van de hoeveelheid ‚| 
gasten en rook, die er in eenig brandend gebouw Vv 
zullen aanwezig zijn, maar ook: van ieders ademha: 
ling, ja zelfs van het werk, dat men verrigt. Zware De | 


nd 


„CC 187. ) 


menfchen, met ruime longen, ademen meer lucht 
in en uit, insgelijks die, die zich vermoeien, en 
omgekeerd, Hierdoor wordt dus het water fpoediger 
of langzamer. tot terughouding der gasfen onbruik- 
baar. Doch ook de hoedanigheid. en hoeveelheid dert 
gasfen doet hier veel af, En deze hangen af: van de 
ftoffen die verbranden, van de mate van verbranding , 
van de ruimte: der vertrekken „ detzelver. gemeenfchap 
met de buitenlucht-enzy… Den tijd dus, waarop: men 
de fpons behoort uit te fpoelerr, met eenige naauw- 
keurigheid- te bepalen, is geheel onmogelijk. Doch 
wij twijfelen of dit ook wel noodig zij, en. meeriën „ dat 
het voldoende zal wezen, dit voorfchrift, voor dat 
Van ROBERTS in de plaats’te geven: dat mert, zoó 
dikwijls men. kan, dit behoort te doen. 

Uit dit een en ander volgt dus, dat deze kap niet 
alles kan , wat men welligt wel van dezelve zou den- 
ken of wenfchen. Doch naar onze meening is de= 
zelve hoogst nuttig , en verdient zij algemeen bekend 
en verfpreid te zijn. Al kunnen niet alle gasfen door 
water opgenomen worden, hiertoe zijn toch eenige 
in ftaat, terwijl al wat wij gewoon zijn rook te noe- 
men, door deze kap voorzeker belet zal worden de 
ademhaling hinderlijk te zijn, omdat deze rook uit 
deeltjes vaste ftof, die in den dampkring zweven, 
beftaat, en dit door de natte fpons moet worden te- 
gengehouden. 

Voor diegenen, die verlangen mogten , zulk eene kap 


zich aan te fchaffen, voeg ik hier nog bij, dat 


H. PUPPELMAN, Zadelmaker op het Haagíche Veer, 
en J. GLASER , Inftrumentmaker in de Hoofdfteeg al- 
hier 


C 188 ) 


hier (Rotterdam) „ kappen ‘vervaardigd hebben; die 
ile durf aanbevelen. Er zijn hiervan twee foorten. 
De eene is zoodanig ingerigt, datde lederen buis van 
de ‘kap kan afgefchroefd worden. De’ prijs van deze 
is /34 — 2 De andere heeft zulk eene fchroef-niet 
en wordt voor f 28 —: afgeleverd (1). 


(*) Nadat dit blad reeds was afgedrukt, verneem ik, 
dat gemelde crLAsER voor rekening der Marine 28 kappen 
heeft afgeleverd, en er voor de Artillerie 230 ftuks bij 
hem befteld zijn, Deze heer-craser heeft met deze kap 
eene proef genomen in een zeer digt gefloten vertrekje „ 
waarin een „grooten ketel met teer op het vuur ftond. 
Hierin kon hij „ gedurende een half uur, zonder ongemak 
vertoeven, 


BIJDRAGEN 


TOT DE 


NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


Ie 


BESCHRIJVING VAN DEN ELECTRODYNAMISCHEN 
TOESTEL VAN AMPÈRE. 


Door J. W. ERMERINS , Hoogleeraar te 
Franeker. 


Zieraen was een tijdvak voor de Natuutkunde ge- 
wigtiger „dan dat, hetwelk verloopen. is federt de 
ontdekking van den invloed der electrifche of galva- 
nifche ftroomen op de magneetnaald , „door den be- 
roemden oERSTED gedaan. Als op één oogenblik 
veranderde daardoor de gedaante van een groot en 
voornaam deel der Natuurkundige wetenfchappen: een 
geheel nieuw , wijduitgeftrekt veld ‘opende zich voor 
derzelver beoefenaars , “die , bijna eenparig met de- 
zelfde geestdrift, bezield , deze ontdekking toejuich- 
ten , dezelve bevestigden, en uit hunne waarnemin- 
gen nieuwe inzigten deden ontftaan; hetwelk alles 
met zulk een’ ijver werd voortgezet, dat binnen wei- 
nige maanden, van alle zijden eene menigte proeven 
aan de geleerde wereld werden medegedeeld, en ver= 
fchillende toeftellen werden uitgedacht en voorge- 
fteld, waarmede de verfchijnfels duidelijk en gemak- 
kelijk konden worden verklaard, … Getuigen zijn daar- 
van de: fchriften der Natuurkundigen „ na dien tijd 
verfchenen ; “gelijk ook die ‘natuurkundige: verzame- 

BIJDRAGEN, D. III, sT.1. N lin- 


(‚1907 ) 
lingen, waar men zich, hetgeen werd ontdekt en 
befchreven „ dadelijk kon verfchaffen. 

Offchoon nu deze fchielijke voortgang der ontdek- 
kingen tot uitbreiding en volmaking der Natuurkunde 
hoogst voordeelig was, zoo ontttonden echter uit 
die groote menigte van toeftellen , tot het zoogenoemd 
Electromagnetisme behoorende, en derzelver omflag- 
tigheid verfcheidene moeijelijkheden in het doen der 
proeven, die ook juist hierdoor dikwijls mislukten. 
Daarenboven waren niet zelden, voor der zaak onkun- 
digen, de verfchijnfelen allermoeijelijkst te verftaan 
en tot eenheid te brengen, alzoo vele dier toeftel- 
len ‚hunne eigene wijze van werking hadden: ter- 
wijl eindelijk,-de groote onkosten velen moesten. te- 
rughouden., - om -alles,te „verzamelen; wat tot: ‚het 
doen. van alle electromagnetifche, proeven-noodig, is, 
Om deze en andere ‘redenen dan, begonnen „reeds 
vroeg verfcheidene „Natuurkundigen „ren inhet bij- 
zonder.„-de ook in dat gedeelte der Natuurkunde. zoo 
beroemde ‘AMPÈRE hunne” aandacht te, vestigen:/op 
het vereenvoudigen. der electromagnetifchd apparaten; 
en ftelde- deze, achtingwaarde „Geleerde reeds in Fee 
bruarij. 1821 eenen: a/gemeenen-electrodynamifchen 
toeftel voor. (*),: die naderhand: veranderden verbe= 
terd, laatst cin, 1826. isbefchreven 3 welk toeftel 
minder. gebezigd - werd, dan men zeker in den be- 
ginne. gedacht- had,: niettegenftaande „men zich van 
deszelfs gefchiktheid , uit die befchrijving reeds. ge- 

hijr sf [3 — „noeg- 

(*) Zie Ann. de Ch. et Ph. Tom. XVIII, pas. 88. 
DEMONFERRAND , Electricité Dynamique, Ampère, De- 
feription: d'un appareil Electrodynamique , Paris 1826.” 


zo 3 


noegzaam had kunnen overtuigen. Toen ik nu bij 
de verzameling van Natuurkundige inftrumenten van 
het Athenaeum te Franeker niets gevonden had, :wat 
tot, de electromagnetifche proeven ‘behoorde , kwam 
het mij allezins noodig voor, vanden: zoo. bekenden 
Inftrumentmaker- pixir, te Parijs, een’ volkomen elec» 
trodyhamifchen toeftel „- “onder het-oog van, AMPERE 
vervaardigd „ te ontbieden ; om: alzoor!in-ftaat te zijns, 
alde, daartoe betrekkelijke. proeven. te’-doen. In hét 
eerst gelukten: deze niet naar. wensch, terwijl: menig= 
vuldige, werkzaamheden. mij verhinderden dezelve 
opzettelijk te, onderzoeken. ‚Naderhand echter alles 
naauwkeuriger kunnende befchouwen,. en „vooralvop 
de werking der-galvanifche kolom letten „waarbij ik 
toen eenige. voorzorgen gebruikte, gelükte alles: vol- 
komen, en-ik kon met der daad de! doelmatigheid:van 
dien toeftel aantoonen; als--waardoor” men: hetgeen in 
onzentijd omtrent ‘het -electromagnetisme. bekend: is, 
gemakkelijk kan nagaan, en duidelijk. vooroogen 
ftellen; „Van het belang van: denzelven-alzoo sover« 
tuigd „kwam ik-op-de-gedachte,: mijne Laandgenooë 
ten, en vooral-.de beoefenaars der Natuurkunde-in 
de „Noordelijke, Gewesten „ bij dien. toeftel nader te 
bepalen, «en‚door eene -befchrijving en opgave väán 
eenige daarmede: gedane ‘proeven „ deszelfs: gefchikte 
heid bij het onderwijs ‚en de verklaring der verfchijn- 
_ fels- voor,-minder. ervarenen te bewijzen, Tot dit 
voornemen door- eenige mijner vrienden opgewekt , 
fcheen. het mij niet ongefchikt; „als eene Natuurkun- 
dige Bijdrage, een…en ander hiertoe betrekkelijk be- 
kend te maken 3; waarbij-ik geen ander doel , dan het 
zoo even opgegeven, mij heb voorgefteld. 
N a 


C 192 ) 


Men moet bij het beoordeelen van dezen toeftel 
(om dit nog vooraf aan te merken) altijd in het oog 
houden, dat het hoofddoel van ampère , bij het za- 
menftellen. van denzelven, geweest is, den wederkee- 
rigen invloed der galvanifche geleiders op te helde: 
ren; ‘waarom hij ook den naam van electrodynami- 
fchen toeftel gebruikt heeft. De electrifche. ftroomen 
toch “worden: door hem aangenomen. als de hoofd- 
oorzaak der verfchijnfels, waaruit het overige wordt 
werklaard.- Hij moest dus van de befchouwing dier 
ftroomen uitgaan , en daartoe het overige trachten terug 
te brengen. Verfcheidene deelen van zijnen toeftel 
werden daardoor zamengefteld en omflagtig, die, 
wanneer hij de befchouwing dier ftroomen niet tot 
grondflag had gelegd,“ eenvoudiger” hadden kunnen 
worden vervaardigd, gelijk zulks bij andere toeftel- 
len wordt opgemerkt. 100 

Welligt zullen fommigen eene zoo naauwkeurige 
behandeling ‘dier: ftroomen- voor - overtollig houden’ 
als waardoor wel de theorie van AMPERE’ bevestigd ; 
maar tevens aanleiding gegeven kan worden tot een- 
zijdigheid in het beoordeelen en verklaren der ver- 
fchijnfels ; omdat men nu ligtelijk fommige proeven 


in een fchoon daglicht plaatfen , anderen daarentegen — 


veronachtzamen kan. Dan , waar men de Natuur onder= 
vraagt en met omzigtigheid onderzoekt , behoeft men 
geene eenzijdigheid te vreezen. Ook zal, vertrouw 
ik, de befchrijving van den toeftel , met opgave der 
proeven „ genoegzaam doen blijken, dat men niet al- 
Jeen alles, wat betrekking heeft op de leer der elec= 


tri- — 


C° 193) 


wifche ftroomen,. Celectrodynamica ) duidelijk met 
gemelden” toeftel kan aantoonen, maar ook de wer- 
king van den magneet op die ftroomen en van 
deze op den magneet, zoo als ook den invloed van 
het aardmagnetisme en eenige andere verfchijnfels , 
door dezen toeftel kan ophelderen, op eene eenvou- 
dige en niet minder gefchikte wijze, dan door an- 
dere foortgelijken gefchiedt. En wat het belang be- 
treft „ dat voor de Natuurkunde gelegen is in de 
naauwkeurige behandeling der electrodynamica , hier- 
omtrent «Zullen wij alleen dit behoeven te zeggen, 
dat het voor den Natuurkundige nooit onverfchillig 
kan zijn, al die verfchijnfels ten naauwkeurigfte te 
leeren kennen; terwijl daarenboven (hoe veel nog on- 
verklaard in het electromagnetisme zij overgebleven) , 
de waarfchijnlijkfte oorzaak van alle verfchijnfels in 
de verfchillende electrifche ftroomen wordt gevonden. 
Wel verre daarom, van in die meerdère zamenge- 
fteldheid een gebrek van dezen toeftel te zien , {chijnt 
dezelve hierin anderen te overtreffen, dat men niet 
uitluitend aan een afzonderlijk gedeelte dier proeven 
bepaald is, maar in het algemeen bijna alle electro- 
magnetifche proeven daarmede kunnen genomen wor- 
den. Niet ten onregte wil dan ook AmPÈre den- 
zelven in de phyfifche kabinetten eene gelijke plaats , 
met de electrifeermachine, de luchtpomp en andere 
$ dergelijke inftrumenten doen bekleden. Het vervolg 
zal het ware of valfche van dit zijn gevoelen eenig- 
zins kunnen doen blijken. 

„De toeftel dan (tot welks befchrijving wij thans 
overgaan, beftaat uit één gedeelte , dat voor alle proe- 
ven hetzelfde blijft, en in Fig. 1ven 2 is afgetee- 

N 3 kend ; 


mmm teeth 


C 194 ) 


kend; benevens verfcheidene deelen, die bij de bij- 
zondere proeven worden gebruikt. Het eerfte ge- 
deeltesis geplaatst op eene tafel van omtrent 80 Ned, 
duimen hoogte, 113 de, lengte en 59 d®, breedte. 
Het oppervlak van dezelve is geheel gevernist ,„ om alle 


afleiding der electriciteit voor te komen : waarom men. 


ook ‘ten naauwkeurigfte zorgen moet geen kwik of 
zuur water daarop te laten liggen , hetgeen den (troom 
anders geleiden zou, dan langs deeigenlijke. ge- 
leiders. … Het kwik, dat uit de verfchillende bakjes 
ligtelijk valt en zich verfpreidt, kan in eene holte „ bij 
P, Fig. 1, worden bijeengebragt, en loopt van daar 
in, eene lade /. — Ter geleiding der electriciteit in 
verfchillende rigtingen , zijn op het vlak van de tafel 
verfcheidene koperen geleiders gelegd , en-drie kope- 
ren kolommen van omtrent 85 de, hoogte „ verticaal 
daarop geplaatst: onderfcheidene fleuven en holten 
tusfchen-de koperen geleiders, dienen, om, met 
kwik gevuld, insgelijks eene bepaalde rigting aan den 
ftroom te geven. Om het geheel duidelijker te ver- 
klaren , willen wij de rigting van den ftroom, zoo als 
die bij de proeven, langs de verfchillende geleiders 
loopt „ volgen. 

De ftroom nu wordt van de galvanifche kolom naar 
de tafel gevoerd door het koperdraad A (rAecophore 
pofitif) en naar de kolom terug langs het koper- 
draad # (rAeophore negatif). De ftroom komt dus 


bij A in. — Ten einde het losfpringen’ der koperdra- | 
den voor te komen, zijn zij-door een gevernist ftuk 


hout w gebragt, dat in de klemfchroef p wordt vast- 
gehouden. Men buigt de koperdraden zoodanig om, 
dat zij in het kwik der fleuven Zen a geraken. De 

ftroom 


( 205 ) 


ftroom komt dus van,R en Z, volgt het kwik, en 
gáat alzoo onder een’ regten hoek voort, De fleuf 4 
is van alle vereeniging met de overige gedeelten, van 
den toeftel geheel afgefcheiden , en-om den ftroom ver- 
der voort. te- voeren, moet men denzelven. naar de-an« 
dere leuven of holten ,;als het ware doen: overfprine 
gen. ‚Hiertoe gebruikt, AMPÈRE een zeer vernuftig 
_zamenftel, Figo, K. Op dezelfde houten of ivoren 
as, zijn regthoekig geplaatst twee ftokjes, insgelijks 
van eene ifolerende tof, en die om die as als wip- 
jes bascules) zich op- en neder wippen laten.’ Aan 
de uiteinden dezer wipjes zijn koperen. aanhangfels 
vastgemaakt, die dus. volkomen geïfoleerd zijn. Deze 
aanhangfels zijn uitgefneden , zoodat het ééne juist in 
de fleuf A en het andere in de holte D’ komt, wan- 
neer het naar de linkerzijde wordt neêrgedrukt,- De 
overigen vallen in andere hierna te melden fleuven 
of “holten. De ftroom wordt zoo door-het eerfte 
aanhangfel uit „4 gevoerd in eene fleuf D’, die tot 
D voortloopt. — Wanneer de wipjes naar de regter= 
zijde worden neêrgedrukt, raakt de eerfte het kwik in 
A en in de holte C; nu gaat de ftroom over. van 
A in C, en zoo langs een’ overfpringenden koperen 
geleider in C’,_ Wij zien dus in de rigting van den 
__ ftroom een. verfchil door het onderfcheiden-neêrdruk- 
__ken-der aanhangfels. Bij de eerfte vooronderftelling 
kwam de ftroom in D'; bij de tweede in C’. Bepa- 
len wij ons thans bij de eerfle rigting. — Bij D’ is 
een. geleider. geplaatst, «die in de holte H eindigt, 
en_dus den ftroom daarheen voert; van waar dezelve 
in de zoogenoemde vaste geleiders, Fig.3, genre, 

N 4 komt, 


Crap) 


komt, die allen met hunne uiteinden A in de zoo 
evengenoemde holte moeten worden gebragt. De 
ftroom doorloopt dan van // de vaste geleiders , en 
komt zoo: aan ‘het ander uiteinde G van dezen, die 
dezelve dan in de holte G, Fig. tene, brengt. 
Een geleider GC’ voert ze naar C. — Men zal nu 
gemakkelijk begrijpen, dat de ftroom, die bij deze 
vooronderftelling aan de vaste geleiders bij inkwam, 
alleen door het neêrdrukken van de wipjes naar de 
andere zijde, van C naar G wordt geleid, en dus 
dáár beginnende in de vaste geleiders eene tegenge- 
ftelde rigting aanneemt; zoodat op één oogenblik, 
zonder moeite, de rigting van den ftroom kan worden 
omgekeerd, hetgeen “bij al deze proeven van het 
hoogfte ‘belang is, en dat bij andere toeftellen niet 
zoo gemakkelijk gefchiedt. 

Op dezelfde wijze als de ftroom van 4 in D of C? 
wordt overgebragt, kan hij langs de andere aanhang- 
fels van C’ of D in de regte fleuf B overfpringen, 
waar hij dus altijd terug komt, welke rigting hij in 
de vaste geleiders gehad hebbe. Een tweede toeftel 
k, volkomen gelijk aan KX, Fig. oe, dient nu „ vom 
op dezelfde wijze den in B gebragten ftroom naar de 
bewegelijke geleiders, en van dezen vervolgens naar 
de negative pool der kolom terug te voeren. Wanneer 
bij voorb; de aanhangfels naar de linkerhand gedrukt 
zijn, gaat de ftroom van B over ín de holte d, van 
daar langs een’ overfpringenden geleider in d’ en klimt 
zoo langs. de buitenfte kolom FU, Fig. 1. Zijn 
daarentegen de aanhangfels naar de regterhand- neêr- 
gedrukt „ alsdan komt de ftroom van B in c’en langs 

den 


RENE 


C 197 ) 


den geleider-voortgaande , klimt hij op aan de ko- 
lom £7(*).--Laat nu de ftroom langs FU opklim- 
men. Hij loopt dan vervolgens langs eene koperen 
ftreep tot in het bakje 9, dat, geliĳk al de overi- 
gen, tot betere geleiding met kwik gevuld is. Dit 
bakje is door een koperdraad, dat bij X met eene 
gelakte glazen buis omgeven is, met de kleine bak- 
jes y' en y verbonden, en de ftroom gaat van Y in 
deze bakjes over. Hier is alle vereeniging met de 
overige gedeelten van den toeftel weggenomen, zoo 
lang geene bewegelijke geleiders de bakjes #’ of y met 
xv of x’ vereenigen. Wil men aan de geleiders eene 
beweging , om eene verticale as geven, dan neemt 
men daartoe een’ derzelve, Fig. 4, 5 enz. en 
plaatst dien in de verticaal boven elkander geplaatfte 
bakjes xy’ of xy: bij eene beweging, om eene 
horizontale as, wordt de geleider, Fig. 8 in 9’ x 
geplaatst. In beide gevallen. heeft de electrifche 
ftroom zijnen vrijen loop uit één der bakjes 9’ of 
naar v'of #/. Deze laatften zijn vereenigd door het 
koperdraad # X met het bakje X. De ftroom dus 
dáár gekomen, gaat langs de koperen ftreep naar 7, 
en daalt langs 7E tot op het vlak van de tafel, 
waar de koperen geleiders. dezelve verder brengen. 
Het blijkt derhalve hieruit „dat de ftroom , die langs 
de eene verticale kolom UF klimt, langs de andere 
TE dalen moet. Waren de aanhangfels naar de reg- 
terzijde neêrgedrukt , dan zou de ftroom , langs U F 
dalen : hij volgt dan in dit geval, ook in de bewe- 
2 , ge- 
(*) De derde kolom is met de overigen alleen tot meer « 
der vastheid verbonden, en ftaat volkomen geïfoleerd. 
N5 


Ca9B) 


gelijke geleiders eene tegengeftelde rigting , alleen door 
het tegengefteld. neêrdrukken der wipjes. “Door beide 
toeftellen Ken k; kan dus of in de vaste en bewe- 
gelijke geleiders, of in elk: afzonderlijk, de ftroom 
worden ; omgekeerd: ‘en „wanneer „de wipjes in eene 
horizontale ftelling geplaatst zijn, is de vereeniging 
van. de. positive met de ‚negative pool der kolom 
afgebroken „ en de electrifche ftroom houdt. geheel 
op z-en-dit alles wordt even fchielijk als gemakkelijk 
verrigt. *) 

De ftroom komt nu van de bewegelijke geleiders 
ine of:d, Fig. 1 eno: het eerfte heeft plaats, als 
de aanhangfels aan de linkerzijde gebogen zijn; en 
nu wordt door een derzelve de ftroom in de sleuf #2 
gebragt: zijn zij tegengefteld geplaatst, dan komt de 
{troom eveneens in zz uit d'. Uit de bewegelijke ge- 
leiders komt dus altijd de ftroom in mz, gelijk wij 
zulks, uit de vaste, met betrekking tot 2 hebben 
opgemerkt. — De fleuf «is van a geheel afgezon- 
derd, en, om den ftroom uit dezelve verder te gelei- 
den tot in a is bij N een gebogen koperdraad ge- 
plaatst, dat in beide {leuven uitkomt. _ Met, de 
fleuf a is het koperdraad 7 verbonden, langs het- 
welk dus de ftroom , na de verfchillende omwegen, 
tot de negative pool van de kolom komt. 

Onder het koperdraad m u N is eene magneet- 
naald of galyanometer geplaatst, die door deszelfs 

af- 

(*) Men moet vooral zorg dragen bij het wegnemen of 
veranderen der geleiders eerst de wipjes horizontaal te 
plaatfen, omdat anders de ftalen punten der geleiders. ligt 
verbranden, 


nec 
Kens * 


C 199 ) 


afwijking dadelijk aantoont: of er wezenlijk langs al 
de: bepaalde deelen van den toeftel een vrije loop 
voor de electriciteit plaats vindt, hetgeen anders niet 
gemakkelijk kan worden ontdekt. Dewijl nu gemak- 
kelijk. hier of daar eenig gebrek kan plaats hebben, 
is het van het hoogfte belang, dit altijd zeker te 
kunnen bepalen. Men kan bij ‘het beginnen der 
proeven, met eene kleine galvanifche «kolom onder= 
zoeken , of alle deelen van den toeftel goed zijn ver- 
eenigd, hetgeen de afwijking van den galvanometer 
_terftond doet blijken. 

Wij moeten nu nog bij dit gedeelte van den toe- 
ftel opmerken, dat de bakjes xx’ y en y’, door den 
knop Zin elk azimuth kunnen worden geplaatst. 

Bij fommige proeven moet de ftroom niet langs de 
verticale kolommen worden geleid, en dit wordt ver- 
hinderd, door de bakjes x/y en #y niet met elkan- 
_der door bewegelijke geleiders te vereenigen. In de 
plaats dus van langs £ 7 bij voorb. op te klimmen, 
loopt de ftroom langs den geleider Zo’, die, on- 
der de tafel doorgaande, met het koperdraad £S en 
dus ook met het bakje S vereenigd is. … In dit bakje 
wordt één der bewegelijke geleiders, Fig. 13, 14 „ 155 
geplaatst, die met den cirkel fd in eenig zuur ge- 
leidend vocht (dat bevat is in het bakje, Fig. 11) ge« 
dompeld zijn. Dit bakje zelf wordt op het drievoetje 
Fig 12, geplaatst, — De flroom in het bakje S 
_ Zijnde, gaat langs de genoemde bewegelijke geleiders 
in het zuur over, van daar in het bakje Figs iis 
en nu brengt een ander geleider JO, Fig. 12, 
dezelve op het vlak van de tafel bij O terug, van 

hier 


Cp") 


hier“gaat hij langs OoF in d’, en komt dus op de 
te voren aangewezene wijze, naar de negative pool 
der kolom. Deze rigting van den ftroom had plaats in 
de veronderftelling, dat de aanhangfels bij k naar de 
regterzijde waren neêrgedrukt, Indien dit naar de lin- 
kerzijde gefchied was, dan had ook de ftroom in den 
bewegelijken geleider eene andere rigting moeten vol- 
gen, en was dáár van den omtrek bij Z naar het 
middelpunt bij S gegaan, zoodat de toeftel k hier 
alweder tot omkeering van de rigting der electrifche 
ftroomen, in dit foort van bewegelijke geleiders 
dient. 

En dit is hetgeen ik meende te moeten zeggen van 
die deelen van den toeftel, die bij alle proeven ftand- 
vastig zijn. De veranderlijke deelen, zoo wel de 
vaste als bewegelijke geleiders, zullen bij de opgave 
der bijzondere proeven worden vermeld. Hiertoe wil- 
len wij thans overgaan , nadat nog iets „ betrekkelijk 
de galvanifche kolom, tot deze proeven gebezigd, 
zal zijn opgegeven. 

Deze nu is eene Wollastonfche kolom van acht ele- 
menten. De zinkplaten 32 Ned. de,-lang en a1 Ned. 
de, breed, aan één houten handvat vastgemaakt , kun- 
nen gemakkelijk door twee perfonen in de koperen 
bakken neergelaten en daaruit genomen worden. Ge- 
lijk de inrigting der Galvanifche kolom naar worrLas- 
TON in * algemeen, tot het doen der Galvanifche 
proeven voor eene der gefchikste gehouden wordt, zoo 
fchijnt zij zulks vooral ook bij deze proeven te zijn: 
1°, omdat daartoe eene groote hoeveelheid zuur ver- 
eischt wordt , dat de gegoten zinkplaten, bij de kolom 

van 


en 


Bor) 


van WOLLASTON gewoonlijk. gebruikt, niet zoo ge 
makkelijk verteert als de geflagene platen „bij dein eene 
fpiraal opgerolde kolommen noodzakelijk ; -2° omdat. 
dikwijls bij ’ veranderen van vaste en bewegelijke’ 
geleiders eenigen tijd verloopt , zonder dat men de-wéêr= 
king der kolom behoeft ‚en men bij de Wollaston= 
fche kolommen zonder moeite ‘de- platen ‘uit het vocht 
_ nemen en “zoo eene « vergeeffche “afneming:’ derzelve- 
voorkomen kan: -3° omdat men niet bij alle proeve 
eene gelijke werking der Electriciteit: vordert, en men 
bij deze kolommen gemakkelijker dan “bij anderen eeni- 
ge elementen van de werking kan afzonderen 3 4°»om-=. 
dat bij de eigenlijke ZElectrodynamifche proeven. niet 
alleen eene groote hoeveelheid Electriciteit , maar-ook, 
eene grootere fpanning vereischt wordt dan die „welke: 
één element geeft, en aan beide deze vereischten met 
eene Wollastonfche kolom zoo -gefchikt:-kan”worden 
voldaan. Het is dan ook om deze en andere redenen: 
dat AMPÈRE «en vele andere: Natuurkundigen bij hunne: 
proeven: geene andere dan de Wollastonfche kolom 
„gebruiken (*). sab asv 

De hoeveelheid zuur „die gewoonlijk bi de Gate 
nifche proeven wordt. genomen--en “door verfchillende: 
fchrijvers-wordt-opgegeven „is Zy-Zwavelzuur ter: #5 
falpeterzuur. Met deze hoeveelheid vechter:kunnen de 
Blectrodynamifche - proeven niet ‘worden genomen’; 
daar de meeste geleiders wier beweging “vertoonen. 

EO / < Wan= 


_(*) De kolom, waarmede ik de proeven genomen heb, is 
alleen kleiner, maar voor ’t overige gelijk aan die, van 
welke zich de heer Ampère in ’ College de France bedient. 
Dezelve beftaat ook uit acht elementen. 


C we J 


Wanneer men dezelve vermeerdert tot &#% falpeterzuur 
en #, zwavelzuur, ís. zulks. inde meeste gevallen 
voldoende; doch wil men werfchillende proeven doen 
van welke fommigen eene fterke- werking der kolom 
behoeven „dan: is ook dit wocht. niet fterk genoeg. 
Alle proeven: zijn mij-volkomen gelukt „door naar de 
ei van “POUILLET:-(*) te nemen.  falpeterzuur én 
5 zwavelzuur: beide“ van eene “goede weeg 
en gelijk zij: inden: handel voorkomen. + Óv 

Teneinde meerdere” zekerheid» te: hebben. van het, 
welgelukken: der «proeven „wanneer vele, ‘derzelve. 
achtereen: moesten “worden gedaan ; heb rik.-de wer=, 
king der geheele“kolom van acht. elementen  behou- 
den: omdat ik altijd daar, waar develectrifche{troom: 
een grooten: dmweg nemen, moest, heb waargenomen , 
dat: een ‘kleiner “aantal platen niet voldoende was. 
De meesterdezer: proeven kon ik. echter met vier pla= 
tendoen.»: Er-fchijnt:-dushier duidelijk veeù verfchil 
te-beftaan ‘tusfchen de: werking: der» galvanifche elece 
triciteit opde‘ magneetnaald: en “tusfchen de, werking; 
van dezelve, wanneer zij langs verfchilleride geleiders, 
loopts’ De Proeven vanden heer van rw en aride- 
ren:-hebben, ontegenzeggelijk. bewezen, dat: tot “de: 
werking van de electriciteit sop:-de magneetnaald geenS- 
zins-veen: groot aantal: platen’ maar zeker groote op- 
pervlakten gevorderd werden:-Bijde Electrodynamifche 
proeven “daarentegen ‘hebk kunnen-opmerken, «dat het 
aantal platen mede in aanmerking moest genomen wor- 
den. In den beginne trachtte ik bij deze proeven ge- 
bruik te maken van eene in het, kabinet voorhanden 
zijn- 


C*) Élémens de ass T.L-ps 637. 


C 263 …) 


zijnde kolom naar den heer orFerHaus vervaardigd „wier 
platen omtrend 12 m. lengte en o,6o m. breedte hadden ; 
en hoezeer de magneetnaald daar eene vrij fterke wer- 
king aanduidde , werd aan fomtmige’ geleiders niet de 
minste beweging medegedeeld; zonder dat men hier- 
van eenige andere reden geven kon, dan dat flechts 
één element der kolom daarbij gebezigd werd. Wel 
is waar, het getal der platen behoeft niet groot te 
zijn, en de oppervlakte derzelve doet hier de, meeste 
werking :-in de meeste gevallen echter is een element 
geheel onvoldoende, Hierom is het ook , dat men geene 
ftandvastige betrekking ontdekt echie de eigenlijke 
Electrodynamifche. werkingen en de-afwijking der mag 
neetnaald; en de ga/vanometer op dezen toeftel ge- 
plaatst, kan niet zoo zeer dienen om de intenfitcit 
der kolom aan ‚te wijzen, als wel om zekerheid te 
geven „ dat, alle deelen zoodanig met elkander, verbon- 
den. zijn, dat electrifche ftroom mogelijk is. De ware 
verklaring, van dit en andere verfchijnfels der- galvani- 
fche kolom, i is nog niet met zekerheid te. geven „en het 
zou niet onbelangrijk zijn dit een_en ander nader, te 
onderzoeken. Wij willen. thans ‚(om niet van ons 
voorgenomen plan. af te wijken) hierin, niet verder 
trachten. door te dringen, maar achtten, deze opmer, 
king noodzakelijk „ opdat anderen, zich, van, dezen toes 
ftel bedienende, hierop zouden kunnen letten. en zien, 
of” tgeen wij meenen te hebben waargenomen altijd 
bevestigd wordt. Wij gaan dus nu tot de opgave 
_ vam eenige:der> voornaamfte'proeven!over 7’ die: tôt vol- 
gende hoofdpunten kunnen. worden “terug gebragt.» 
1°, De wederkeerige werking der verfchillende ge= 
leiders of der electrifche ftroomen langs deze 
geleiders loopende; 2%, De 


C 24 


2°, De werking dier ftroomen: op de magneetnaald 
en van deze op de ftroomen. 

3°. De werking van het magnetismus der aarde: op 
de ftroomen en 

4°. De werking der ftroomen op, ongemagnetifeerd 
ijzer en‚{taal, » 


1°, Het eenvoudig beginfel, waarop in de leer van 
de werking der electrifche ftroomen alles kan wor- 
den terug gebragt, is: dat evenwijdige ffroomen el- 
kander aantrekken, wanneer zi in dezelfde risting 
gaan, en elkander affooten, wanneer die rigting 
tegengefleld îs (*). 

Deze ftelling kan met den toeftel op onderfchei- 
dene wijzen aangetoond worden. Hiertoe wordt de 
vaste geleider of multiplicateur, (Fig. 3,) op de tafel 
zoo geplaatst, dat de uiteinden G en H in de holten 
G en H uitkomen. Tot meerdere vastheid worden 
de vier koperen pennêtjes , waarop die geleiders rus- 
ftroom kan nu of van G naar HZ, of omgekeerd loo- 
pen, naar mate hij door de wipjes wordt beftuurd. 
Alle bewegelijke geleiders zijn van die lengte geno- 
men, dat zij juist even hoog als MN komen, welk 
gedeelte van den ftroom dus alleen op dezelve werkt. Bij 

de- 


(*)-Men zie bij deze ftellingen de onderfcheidene ver- 
handelingen van den heer AMPÈRE : DEMONFERRAND Electri- 
cité Dynamique en alle nieuwere fchrijvers over de Natuur- 

» kunde in ’t algemeen, 


nt EE RE nT de" 


AS ae ee 


wd 


C or) 


dezen vasten geleider wordt de bewegelijke geleider, 
Fig. 8, igenomen, die in de onderfte bakjes x 5’ 
wordt gehangen, en waarin de ftroom in de rigting 
ab of ba loopt. Naar mate nu deze dezelfde is met 
de rigting van den ftroom in den vasten geleider, ‘of te=, 
gengefteld, wordt hij aangetrokken of “afgeftooten. 
‘De proef met dezen geleider gelukt bij de ‘ minfte 
werking der kolom, en bij het gebruik van 8 platen 
‘en een fterk vocht, werd dezelve meer dan eene 
palm afgeftooten, en met merkbare kracht, aange-. 
trokken. 

Wil men ditzelfde bewijzen in vertikale ftroomen „ 

dan wordt daartoe de vaste geleider, Fig. 9, op de- 
zelfde wijze geplaatst als de vorige. «De ftroom zal 
dan langs de lijn o p dalen of klimmen, en op de be- 
wegelijke geleiders kunnen werken. «Één van dezen, 
Fig. 5, wordt in de bakjes y # geplaatst, en de 
ftroom zal in bc en fg rijzen en dalen, dewijl hij 
daarin loopt, in de rigting abedefghiC*).… In 
welke rigting nu deze bewegelijke geleider geplaatst 
worde, altijd zal men bij eene voldoende werking der 
kolom , den invloed van den- vasten geleider door het 
aantrekken of afftooten ontdekken. 
__Met ‘denzelfden vasten geleider in Fig, 1o kan het- 
zelfde “worden aangetoond; De cirkels van dezen 
worden in tegengeftelde rigting doorloopen, en niete 
tegenftaande hier flechts kleine gedeelten van de ftroo- 
men, langs deze cirkels loopende, op dic van den 
Reo vas= 
… (*) Men kan de rigting van den ftroom bij de verfchil- 
lende geleiders aan de volgorde der letters kennen „dewijl 
hij altijd flechts in die orde, of in eene tegengeftelde laopt. 
_ BĲjpRAGEN, D. III. sT.e. O 


C 206 ) 


vasten geleider werken, wordt dezelve, hoe ook geplaatst, 
door op aangetrokken of afgeftooten naar dezelfde wet. 

Van deze ftelling kan men door de proeven gelei: 
delijk overgaan, tot eene-andere: dat twee-ftroomen, 
elkander aantrekken; wanneer zij beide het toppunt 
van den hoek, dien zij met elkander maken, nade= 
ren, of beide zich van dat toppunt verwijderen. 

Men ‘gebruikt daartoe den vasten geleider, Fig. 35 
met den bewegelijken, Fig. 6, die op dezelfde. wijze, 
als de voorgaanden wordt opgehangen. Deszelfs vlak 
wordt nu regthoekig geplaatst op MN, en door.eene, 
omwenteling zal hij zich. in de-rigting plaatfen., waâr- 
in de, ftroomen langs ed evenwijdig en in dezelfde 
rigting gaan met die in MN, hetwelk onder elken: 
kleineren. hoek dan go° even eens plaats heeft. Het 
eene gedeelte. van den ftroom- nadert dus den hoek 
dien de geleiders met elkander maken „ en het vandere 
verwijdert zich daarvan; en nu ziet men gemakkelijk, 
dat deze ftroomen niet evenwijdig komen. kunnen, en 
in dezelfde rigting , ten zij de beide: naderende en 
zich verwijderende ftroomen worden: aangetrokken. 

Wanneer deze. geleiderzoodanig geplaatst, wordt 
dat de rigting van den {troom , hoewel evenwijdig» 
echter tegengefteld is, dan. blijft hij ftaan, en ‘lieeft 
het zoogenoemd bewegelijk evenwigt- plaats ; waarbij. 
de geleider door de minfte. beweging eene tegenge- 
ftelde rigting aanneemt. 

Tot die zelfde ftelling behoort de geleider Fig. 45 
waarbij evenwel de werkingen altijd minder blijkbaar 
zijn dan bij de anderen. Door den geleider Fig.-7 
kan worden aangetoond, dat de. draden eden ef, 
Fig. 6, tot deszelfs werking iets toebrengen „ dewijl 

„ook 


C 207 ) 


ook ‘hier een ftroom den hoek nadert, of er zich ván 
verwijdert; want ook Fig. # zet zich in eene be- 
paalde ftelling-, hoezeer de cirkels daartoe volgens de 
Proeven van Ampère niets toebrengen. Hij dient ook 
ter opheldering van de theorie der electrodynamifche 
verfchijnfels. JV 191 ‚nt 

Uit de aantrekking en afftooting van flroomen , die 
een” hoek met elkander maken, kan de ronddraaijende 
beweging der verfchillende geleiders worden verklaard: 
Een ftroom, die van’ het middelpunt eens ‘cirkels 
naar den omtrek loopt, kan gezegd worden den hoek 
te naderen, dien een andere regtlijnige rakende; (tan 
gentiale) of cirkelvormige ftroom, met denzelven maakt 
zij zal dus in eene tegengeftelde rigting- trachten te 
gaan met de rigting van den buitenften ftroom; en in 
het omgekeerde geval’ zal het: tegengeltelde “plaats 
vinden (*). 

Tot de ronddraaijende bewegingen dienen de gelei. 
ders Fig. 13, 14, I5» die met hunne ftalen pun- 
ten s in het bakje S worden geplaatst, ef zich daarin 
vrij bewegen kunnen. «De cirkel wordt voor eet ge- 
deelte in het zuur gebragt, dat in het bakje Fig‚rr, 
bevat is, en nu kan daarop ; of de Cirkelvormige mul- 
tiplicateur' van het drievoetje Fig. ro waarop Fig. rr 

__ geplaatst wordt), of de regtlijnige, Fig. 3, werken; 
_ De drie bewegelijke geleiders geven nu verfchillende 
_ verfchijnfels. — In Fig. 13 is van het middelpunt s 
tot aan den omtrek aed f de elektrifche” ftroom” al- 
leen mogelijk langs sb a, omdat bij gd een gevernist 
ftukje hout den doorgang belet. Werkt dus op de- 
Hd zen 
C*) Demonrerranp, P. 24 et fuiv, ras 
O2 


( 208 


zen geleider Fig, 3, dan zal deze ronddraaijen tot 
dat het vlak abed evenwijdig aan het vlak MZNOP 
is: de draad ba zal ftaan naar de zijde, van waar de 
ftroom in MN komt, wanneer zij in denzelven daalt , 
maar naar de andere zijde, wanneer zij daarin rijst. 
Men moet hier vooral op de werking van den ftroom „ 
langs ab gaande, letten , dewijl die langs 4 s-en- cs 
tegen elkander inwerken, en die langs ba ‚gevoegd 
bij bs, de rigting meer bepaalt. Met Fig. 12 ver= 
krijgt men eene ronddraaijende beweging, die in de 
rigting van den {troom van den vasten geleider zijn 
zal, wanneer dezelve bij Fig. 13 aan den omtrek 
inkomt , «en tegengefteld, wanneer zij aan het mid-- 
delpunt bij s begint. 

In Fig. 14 kan de ftroom uit s zoo wel langs só 
als langs sc gaan : met dezen krijgt men dan met 
de beide vaste geleiders eene voortdurende ronddraai- 
jende beweging, die met betrekking tot de rigting , 
dezelfde wet volgt. Men kan dus in alle deze geval- 
len de rigting der omdraaijing of de {telling der ge- 
leiders door het verfchillend:neêrdrukken der wipjes 
bepalen. 

Met Fig. 15 heeft hetzelfde plaats. Deszelfs in- 
rigting is eenigzins verfchillende van de voorgaanden, 
dewijl hier geene regtopftaande draden zijn, bij cd 
een gevernist {tukje hout geplaatst is, en ook in den 
cirkel aan deze of gene zijde van a een ivoren plaatje 
is aangehecht, Wanneer nu op dezen geleider de 
multiplicateur niet werkt (*), dan levert deze een 

ver- 

C*) Dit kan gefchieden door de uiteinden G en Z op te ligten 
of door een’ anderen drievoet te nemen, waar die maplapt 
cateur is weggelaten. 


C 2ó9 


verfchijnfel op, dat het eerst door sAvARY is waarge: 
nomen, en op eene aannemelijke, offchoon niet ge- 
heel ftellige wijze verklaart (*); welke ook de rig- 
ting van den ftroom zij, of zij uit het middelpunt 
kome of naar hetzelve heenga, de draaijing wordt 
daardoor niet veranderd, maar verfchilt alleen , wan= 
neer het ivoren plaatje aan «de andere zijde van a is 
vastgemaakt. 

Bij de ronddraaiende bewegingen moet de kolom 
zoo fterk mogelijk werken, zullen dezelve gere- 
geld. gefchieden, Ook moet men opmerken , ‚dat 
bij het gebruik van Fig. 3 deze wordt omgekeerd , 
zoodat SM nâar de zijde der kolom ZU geplaatst zij. 

Nog behooren tot de wederkeerige werkingen der 
geleiders’ twee ftellingen, die door den toeftel zeer 
eenvoudig bewezen: worden , namelijk: 1°, de aan- 
trekking is altijd gelijk aan de afflooting „wanneer 
de vrigting tegengefleld is; en-o°&%de werking van- 
een’ regtlijnigen geleider is gelijk aan die vaneenen 
geleider „ die eenigzins van de regte lijn afwijkt.” 
… Het veerfte toont men ‘aan dour den bewegelijken. 
gelêider Fig. 21, waar het koperdraad-zoo gebogen 
is; dat in twee nabij elkander gelegene draden de 
rigting van den ftroom tegengefteld zijn moet; welke 
vaste geleider nu hierop werke „ dezelve: blijft. onbe 
wegelijk ftaan. 

_ Het tweede gefchiedt door den vasten geleider 
Fig.9 enden bewegelijken Fig. 5. De eerfte wordt 
zoo geplaatst, dat G’, A’ in de holten G en: uit- 
komen, en de draden zy en mn naar de zijde der 

ko= 

() PouiLar. p. 437. 

O3 


{ 2to j) 


kolommen gekeerd „zijn. De {troomen loopen langs 
ty en mn in, dezelfde rigting: brengt men nu den 
bewegelijken „geleider tusfchen #v en mn , dan; zal 
deze door. beiden aangetrokken of afgeftooten- worden * 
naar de ‘bepaalde wetten: en deze aantrekking of-af- 
ftooting is van beide de draden volkomen gelijk, “Tot 
hetzelfde. einde dient nog ‚de bewegelijke, geleider , 
Fig. ee, die door geenen der vaste nan deo in 
beweging gebragt worden. 

Na deze algemeêne ftellingen te- hebben bewezen; 
zullen ‘wij nu de wederkeerige werking van de mäg- 
neetnaald en -de-electrifche geleiders: befchouwen. 

a°Hiertoe behoort in de eerfte plaats het vers 
fchijnfel , dat door orrsTED ‘is waargenomen , dat de 
magneetnaald” door de “electrifche ftroomen van zijne 
rigting wordt afgebragt, en wel zoo (gelijk AuPèrE 
dit” uitdrukt), -dat altijd” de noordpoolsder magneet= 
naald aan de linkerzijde van den ftroom ftaat. Om 
deze proef te, doen, plaatst men den vasten geleïder 
Fig. 3» gelijk zulks wroegeris opgegeven „ en.nu kan 
eene astatifche magneetnaald, Fig. 25, boven MN 
worden: opgehangen „of “men kan , «om de verfchil- 
lende inclinatiën te zien, eene magneetnaald , aan een’ 
draad vastgemaakt, in alle rigtingen bij den multipli- 
cateur aanbrengen, „en „de verfchijnfels zeer, duidelijk 
aantoonen. Omdat de ftroom bij dezen toeftel zoo 
gemakkelijk kan worden omgekeerd, zijn ook deze 
proeven met denzelven gedaan „duidelijk, De ftroom 
wordt bij dezelven uit de fleuf B dadelijk naar zzge= 
leid door g, die met zijne aanhangfels in beide deze 
fleuven voorkomt. 

Eene andere werking van de-electrifche ftroomen 

op 


( ett } 


op ‚de magneetnaald , die als een gévolg vande” voors 
gaande kan befchouwd worden, is” de aantrekking of 
afftooting der verfehillende. polen van éene naald, die 
miet de rigting van den {troom een” regten hoek maakt: 
Deze proef gefchiedt door eene kleine cilindervormige 
mâgneetnaald , die met haakjes voorzien, aam den zij- 
den draad # opgehangen en door den knip 4 op de-vers 
eischte hoogten -geplaatst «worde In den geleider 
Fig. 3» is-nu eene opening S7., voor welke de mag- 
neet ‘hangt ; indien die: geleiders op: zijne plaats gefteld 
wordt, „Wanneer men nu zorg draagt, ‚dat «deze ge. 
leider goed vérticaal' ftaat „ zoodat ‚de. magneet: vrij- 
hangt; zal dezelve, na/het nederdrükken der aänhang- 
fels bij, en. van den geleider 1 het bekende ver: 
fchijnfel vertoonen. 

Niet minder belangrijk ‘is het aus FARADAY tis 
eerst ontdekte verfchijnfel „datde vrij. bewegen. 
de pool éener magneertnaald ; om den electrifthen 
geleider, ronddraaîts: Tot deze proeven dient een 
glass Fig..23;- dat met. kwik gevuld wordt , “waarin 
eene, Cirkelvormige ‘magrieetftaaf „ig. 64 , „met een 
tegenwigt van platina: voorzien ;-regtftandig drijft Dit 
gläs wordt, boven. de-opening #zoogeplaatst ; dat de 
voet vânhetzelve jgeen der daar liggende geleiders 
raakt. Eene koperen: ftreep-7 Z--kan in ‘het kwik van 
het ‚glas en, tevens;in, ‘eene»dershólten-O of. 0’ .ge- 
bragt „worden. „Verder wordt een koperdraad b fz 
RiEs» door -middel van ‘eene Klemfchroef jin eem: 
der, bakjes ‚a y ;vastgemaakt „oen ‚nw kàn: men eenen’ 
electrifchen:oftroom,: verkrijgen. Komtohet;koperdraad, 
bf in het kwik van het glas, dan begint de magnéérs: 
rondom din as „draaijendé,ook--om hét Koperdraad 
hiv ON te 


(C ara j 


te draaijen , terwijl de rigting door het omkeeren van 
den ftroom of: der magneetftaaf wordt veranderd. Wordt 
bf in eene holte: van de magneetftaaf zelve gebragt, 
waarin eenig kwik is gegoten, dan heeft alleen de 
draaijing: om hare as plaats. 

Men, moet. bij deze proeven wel letten op de bak- 
jes-x of 9, waarin bf wordt vastgemaakt , dewijl an- 
ders zeer. ligt geen ftroom mogelijk is. De ftroom 
gaat, bij voorb, uit. naar B door Q, van deze of in 
d, of. in-c’, In ‘het eerfte geval klimt dezelve-langs 
U F,‚-en:nu moet het koperdraad in 9’ worden ge- 
plaatst; hij: loopt vervolgens langs ZL, die in de 
holte „0! moet uitkomen „ en van daar verder naar de 
meermalen aangewezen wijze. Was nu Af in ” of 
TL in O geplaatst, dan was geen ftroom mogelijk 
geweest. De omkeering van den ne gefchiedt hier 
op de gewone wijze door £. 

„Dat een electrifche geleider zich regthoekig op dek as 
van eene magneetnaald plaatst, wordt getoond door den 
geleider .Fig..6 en eene horizontaal gehoudene mag- 
neetftaaf. … De ftroom moet hierbij door Q'en k wor- 
den daargefteld, — Dat de aantrekking en afftooting 
tusfchen de„magneetftaaf en de geleiders door de rig- 
ting van den ftroomren de polen bepaald wordt, kan 
men ‚voorts aantoonen door den. bewegelijken gelei- 


der, Fig. 27. Dezelfde pool, tegen over de ruimte 


abcd gehouden, “wordt aangetrokken „wanneer die 
afgeltooten wordt bij cdef; omdat de ftroom in 
beide deze ruimten, door. het regthoekig ombuigen van 
den draad „ ten opzigte van den magneet, eene tegenge= 

ftelde rigting heeft. 
Eindelijk kan men nog de ronddraaijende bewelieig 
van 


be 


C Hij J 


wan ee’ geleider, om de magneetftaaf , bewijzen, 
door het drievoetje, Fig. 12, met deszelfs toebehoo= 
rén en den ‘geleider , Fig. 14. Wanneer nu twee of 
__drië magneetftaven, tegen het koperdraad SG, zoo 
na mogelijk met hunne gelijknamige polen bij S, wor= 
den gezet, dan begint terftond de ronddraaijende be- 
weging van Fig. 14, welke wordt omgekeerd, wan- 
neer de andere beneden of dezelfde boven S gebragt 
wordt, gelijk ook door het omkeeren van den ftroom 
in Fig. 14: 

ge, De proeven, die betrekking hebben op den 
invloed van het magnetisme der aarde op de gelei- 
ders , kunnen uit de voorgaande worden afgeleid, — 
Bij deze proeven nu worden de vaste geleiders ge- 
heel weggelaten , en de electriciteit gaat uit  dade- 
lijk in B over, en voorts bedient men: zich van den 
toeflel k. 
= Wanneer of de cirkel Fig. 16, of de regthoek 
«Fig. 18, ‘in de bakjes worden opgehangen, en de 
ftroom langs dezelve loopt , nemen deze eene ftand- 
vastige telling aan, die loodregt is op den magneti= 
{chen meridiaan , zoodat de ftroom, die klimt, naar 
het westen gekeerd is, in welke rigting de magneet- 
pool der aarde aan de linkerzijde van den ftroom zich 
bevindt. Omdat de bewegingen van ‘den cirkel zoo 
wel als van den regthoek bepaald zijn, door de wijze 
waarop zij worden opgehangen, ‘kan in ‘plaats van 
dezen, Fig. 17 genomen worden, die in het bakje S 
‘wordt geplaatst, en waarin de ftroom door het ko- 
perdraad 4 # wordt geleid. 

Omdat deze magnetifche verfchijnfels bij deze ge= 
leiders niet zeer duidelijk zijn , gebruikt men de zoo- 

05 ge- 


C 214 }) 


genoemde electrodynamifche eilinders, Fig.-1g en ao. 
De eene, die in de bakjes. wordt opgehangen, plaatst 
zich bij eene-fterke werking der kolom met deszelfs 
lengte-as’ in den magnetifchen meridiaan „ zoodat de 
opklimmende zijde van den ftroom naar het westen 
ftaat, … Deze geleider wordt ook in allen opzigte een 
volkomen magneet „ wiens eene pool „ naar het noor- 
den ‘ftaande „ „de noordpool der magneetnaald afftoot. 
En dat twee zoodanige cilinders, even, als twee mag- 
neten op elkander werken , wordt aangetoond door 
den een metde uiteinden G en A in de holten G en 
te ‘brengen, waartoe het houtje b in de klemfchroef z 
wordt vastgehouden. Nu. wordt. ook het wipje £ 
gebezigd „ om den ftroom te geleiden, en alsdan zal 
de wederkeerige werking zich.dadelijk vertoonen , mits 
de kolom eene fterke werking hebbe, 

Ook de invloed van het magnetisme der aarde kan 
worden opgemerkt-bij den geleider Fig. 8, die daar= 
door van zijne verticale rigting eenigzins wordt afge- 
bragt. „Of de ronddraaijende beweging der geleiders 
Fig. 13 en 14, door de aarde wordt bewerkt, fehäne 
nog onzeker te zijn. 

49 Er is eindelijk nu ‚nog overig; dat wij {preken 
over ‚de werking. van, de galvanifche electriciteit op 
ongemagnetifeerd ijzer. en ftaal ,: hetgeen in wer 
woorden kan. worden afgehandeld, 

Hangt „men den geleider Fig, 8, in de vee 
en-houdt men: daarbij eenig ijzervijlfel, ‚dan ziet. men 
hetzelve ‚zich „in, verfchillende kleine ringen om het 
koperdraad zetten, en bij het af breken ‘van de. ver- 
eeniging tusfchen de-beide polen ; -hetzelve dadelijk 
vallen. Dit vakan is. zeker bij andere toeftellen 


meer 


Een À 


Ceris ) 


meer in-het‚oogsloopend; „het «is echter. genoegzaam 
om het magnetisme,van het koperdraad; zooals ook 
de wijze, waarop ‘dit plaats heeft ; aante toonen, 
De geleider Fig.-8 > wordt hiertoe gebruikt, „omdat 
in dézelve de electriciteit den minften, omvang; neemt, 
„Men „kan, eene ftalen, naald oogenblikkelijk ‚magne- 
tisch „maken „wânneer men, dezelve,in eenen e/ectrody= 
namifchen: cilinder plaatst, welk magnetisme in die 
naald duurzaam is, en niet verfterkt wordt, al wordt 
de. naald langen stijd in-den ftroom gelaten. Het is 
hierbij’ opmierkenswaardig „dat de cilinder, die te, vor 
rcn! zich „niet dan langzaam in den. magnetifchen. mer 
ridiaan-ftelde , „wanneer-de ftalen_ naald. daarin „ge= 
legd is „ dit fchielijk en-met groote- kracht doet. 

„Wanneer -mmen-nu de opgegeven verfchijnfels na= 
gaat; zal het; geloof ik „duidelijk genoeg blijken , 
dat de toeftel ‚van AmPÈREzeer doelmatig » is ‚za- 
m@ngefteld „en gefchikt „ om de geheele leer van het 
electromagnetisme op eene duidelijke en bevattelijke wij- 
ze óp te-helderen ; zoodat. dezelve met regt door den uite 
vinder als een” zeer nuttigen en in-de Natuurkundige 
Kabinetten noodzakelijken toeftel wordt aangeprezen, 


„NADERE WAARNEMINGEN. OMTRENT ,DE ZAMEN" 


14 STELLING VAN DE’ CHLORURE DE CHAUX 
aid dele AEN, CHLORURE DE SOUDE. 


ft. 


ne oor Ae He VAN DER BOON MESCH , 4e rd 


u en: men denn eren wat vele Franfche 
er Daiite Scheikundigen omtrent:de zamenftelling 
Weren van 


C &16 ) 


van de chlorure de chaux en chlorure de foude 
gefchreven hebben, dan befpeurt men weldra, dat 
de een den ander, zonder eigen onderzoek, blin- 
delings gevolgd is, en dat hunne meening, dat deze 
beide zouten verbindingen van chlore met’ kalk en 
foda zijn, voor een ruim deel berust op onnaauw- 
keurige en verkeerd beoordeelde ontledingen, en op 
de enkele gedachte aan de ftoffen , die tot de voort- 
brenging dezer zouten noodzakelijk zijn, zonder 
hierbij tevens te ‘denken aan die veranderingen, die 
dezelve ín aanraking met elkander ‘komende, kunnen. 
ondergaan. Anderen fchijnen deze meening te. heb- 
ben voortgeplant „ dewijl BERzZELIUS een tegenover- 
gefteld “gevoelen is toegedaan; zij fchijnen dit gevoe- 
Jen tehebben ‘willen beftrijden „om met ‘die beftrij- 
ding den naam van BERZELIUS te kunnen: vereeni- 
gen, en om alzoo aan dezelve meer waarde bij te 
zetteny en voorzeker, indien BERzELIUS ’s jaarlijks 
geen openlijk verflag deed van de voortgangen der 
Scheikunde indien” zijne ondervinding en _onafgebroe 
ken “proef en waarnemingen hem niet in ftaat ftel- 
den, om den arbeid van anderen juist-en naar waarde 
te kunnen fchatten, en indien zijne zucht en liefde 
voor de waarheid hem niet foms drongen, om na de 
beoordeeling ‘van eene meer berekende dan gedane 
ontleding te fchrijven:’ „aber ich halte gleichwoht 
„dafür, das-es ‘die Liebe zu den waren Fortíchrit- 
»ten-der- Wisfenfchaft erheifche,. dafs die Charlata- 
„nerie aufgedeckt, und entblöst von einem Jeden fo 
„ beurthieilt werde „wie: fie es verdient” „men ‚zoude 
zoo’ dikwijls zijne denkbeelden niet met opzet ‘ver- 
zwe- 


- 


€ sm) 


zwegen , met moedwil uiteengerukt „en kwalijk. be= 
oordeeld vinden. 

Aan deze en andere oorzaken is het toe te fchrij= 
ven , dat in de meeste fcheikundige leerboeken de za- 
menftelling. der bedoelde zouten bijna. met dezelfde 
woorden wordt opgegeven „ en dat wederom anderen 
het beftaan der verbindingen van chlore met foda en 
met kalk, met zulk eene zekerheid voordragen „ alsof 
het onzinnig zoude zijn „ eenig ander denkbeeld over 
deze zouten te opperen, en alsof het onmogelijk 
ware, dat er ooit in vervolg van tijd proeven kone 
den genomen worden , waardoor men hun opgevat en 
zoo geliefkoosd denkbeeld eenigzins aan het wanke- 
len zoude kunnen brengen. Voorzeker, het ver- 
dient opmerking, dat men tot in het jaar 1827 zoo 
‘weinig acht geflagen heeft op de proeven met deze 
zouten, door RETZIUS en SEFSTRÖM in 1815 reeds 
bekend gemaakt, en dat de benaming van oxymurias 
calcica , niet zonder reden in de Zweedíche Pharma- 
copoea van 1817 aan de chlorure de chaux gegeven, 
onopgemerkt is voorbiigezien. 

Ik heb tegen het gevoelen , dat deze zouten chlor- 
verbindingen zijn, mijne bedenkingen elders mede- 
gedeeld , en tevens getracht aan te toonen , dat het 
onder-chlorigzure- zouten zijn, dat is, verbindingen 
van foda en kalk. met de tweede verbinding van het 
chlore met de-zuurftof; en voerde ik voor deze mee- 
ning; door BERZELIUS geopperd, de verfchijnfelen 
aan; die bij de bereiding van de chlorzure potasch 
plaats: hebben „ het bleekend vermogen, hetwelk aan- 
deze zouten en aan ;het. onder-chlorigzuur zoo bij 
uitftek, éigen is,r-de overeenkomst in reuk en fmaak 

de. 


C 218 ) 


dezer zouten met hetonder-chlorigzuar „de verfchijns - 
felen, die bijde gewone bleeking en bij de kunstblece 
king met deze chlorures en miet het bleekwater van 
BERTHOLLET Worden waargenomen, de eigenfchap’ 
van het chlore, dat het droog zijnde , de insgelijks: 
drooge plantenkleuren niet ontkleurt en” vernietigt, 
de veranderingen, die de kalk, kalkmelk ende foda- 
oplosfing ondergaan , indien mem’ door deze het chlor=: 
gas laat ftroomen, en de vorming van het kobalt-. 
fuperoxyde’ door behulp van cAlorure de chaux ; ik 
ben daarna onder het verder bêproeven dezer zouten 
hoe langs hoe meer in deze mijne meeriing verfterkt, 
en, indien ik mij niet vergis, pleiten ook de vol= 
gende waarnemingen voor dezelve, 

1°, Wanneer men nickeloxyde- hydraat, uit fal- 
peterzuur nickeloxyde door’ overvloedige toevoeging’ 
van bijtende potasch neêrgellagen, met: ééne: dezer: 
beide chlorures of met de zoogenaamde chloruré de 
potasfe (eau de Javelle, onder-chlorigzure potasch) 
overgiet „ fchudt, en dit mengfel eene poos laat ftaan „ 
dan wordt weldra de reuk van het onder -chlorigzuur- 
merkbaar in dien van’ chlorgas veranderd, en het 
groenachtig poeder wordt zwart. - Dit zwarte poeder: 
is nickelsuperoxyde, hetwelk dan ook, gegloeid wor- 
dende, zuurftofgas ontwikkelt en wederom in het 
oxyde overgaat, en in falpeterzuur en zwavelzuur 
onder ontwikkeling van zuurftofgas ‚en in zoutzuur 
onder uitftooting van chlorgas’ wordt” opgelost; „en: 
deze vorming van het nickelfuperoxyde heeft zoos 
fpoedig en zeker plaats, dat hetzelve op deze’ wijze 
het best kan bereid worden. Het onder-chlorigzuur 


derhalve , even gemakkelijk ontleedbaar als al de an-. 
de- 


C 219 ) 


dere zoogenaamde onvolkomene zuren, wordt hier 
‚ ontleed, en de zuurftof van hetzelve verbindt zich 
met het nickeloxyde, dat hierdoor in nickelfuper- 
oxyde verandert, terwijl het chlore van: het onders 
chlorigzuur als gas ontwijkt. En dit wordt door de 
naauwkeurige proeven van LASSAIGNE bevestigd.,-die 
het nickeloxyde uit 83,33 deelen nickel en 16,66 
deelen zuurftof en het op eene dergelijke wijze gevorm= 
de nickelfuperoxyde uit 71,43 deelen nickel en 28,57 
deelen zuurftof vond zamengefteld. Het op deze wijze 
gevormde nickelfuperoxyde heeft veel overeenkomst met 
het zatuurlijk nickel-zwart, dat door de natuurlijke 
ontleding van het Ar/enik- Nickel is voortgebragt 
Beiden toch worden op gelijke wijze in falpeterzuur 
opgelost; doch uit de oplosfing van het laatfte valt 
een. weinig arfenikzuur als witte vlokken neder, — 
__Deze vorming van het nickelfuperoxyde „ eindelijk, door 
behulp der. zoogenaamde CAlorures komt overeen met 
de dergelijke voortbrenging vanhet kobaltfuperoxyde, 
elders door mij behandeld. 

_2° Indien men eene oplosfing wan chlorurerde 
chaux bij die van- zwavelzuur ijzeroxydule voegt ; dan 
wordt er terftond gzeroxyde afgezonderd „en wanneer 
men flechts hiertoe eene genoegzame ‘hoeveelheid van 
de chlorure bezigt , dan wordt het ijzer"zoo wolko- 
men neergeflagen, dat men in het vocht-door cyan= 
ijzer-potasfium geen fpoor meer van hetzelve kan ont- 
dekken. Gelijktijdig met deze vorming en afzondering 
van. het ijzeroxyde , ontwikkelt zich chtorgas’, dat men: 
ook ‘aan deszelfs reuk duidelijk befpeurt. 

Deze verfchijnfelen leveren een voldingend bewijs 
op voor mijn gevoelen, dat deze zouten: geene ver-: 
bin- 


( 220 ) 


bindingen zijn van oxyden met chlore , maar met on- 
derchlorigzuur , en ik acht het onmogelijk, wanneer 
men dezelve voor chlor-verbindingen houdt, om deze 
verfchijnfelen naar behooren te kunnen verklaren. Het 
ijzeroxydule immers wordt in oxyde veranderd en te- 
vens afgefcheiden; er moet derhalve zuurftof vrij wor- 
den , die zich met het oxydule vereenigts indien nu 
de chlorure de chaux waarlijk eene verbinding van 
kalk en chlore is, zoo kan ik de hoogere oxydatie 
van het ijzeroxydule niet anders dan op deze wijze 
verklaren : dat de kalk zich met het zwavelzuur ver- 
bindt , dat hierdoor Chlore en iĳzeroxydule vrij wor- 
den , en dat het water door de vereenigde werking 
dezer beide ftoffen op hetzelve wordt ontleed, de 
waterflof zich met het chlore tot chlorwaterflofzuur 
en de zuurftof met het ijzeroxydule tot iĳzeroxyde 
verbindt, Op deze wijze nu kan men wel de oorzaak 
verklaren , waarom het sjzeroxydule in oxyde veran- 
dert, maar geenzins waarom het oxyde wordt afge- 
Scheiden ; want indien chlorwaterftofzuur met iĳzer- 
oxyde in aanraking is, dan wordt het laatfte opgelost 
en er wordt úzer-chloride gevormd, De affcheiding 
derhalve van het iĳzeroxyde is een ftellig bewijs tegen 
deze verklaring : en hoe kan er daarenboven chlorgas 
ontwikkelen , indien het chlore-zich met de waterftof 
verbindt ? — Wanneer wij daarentegen deze zooge- 
naamde chlorures voor onderchlorigzure zouten hou- 
den, dan kunnen niet alleen vele andere, maar ook 
de ftraks opgegevene verfchijnfelen op eene duidelijke 
en eenvoudige wijze worden verklaard. Zoo fpoedig 
toch eene oplosfing van den onderchlorigzuren kalk 


bij die van zwavelzuur iĳjzeroxydule wordt gevoegd „ 
ï ver= 


C aar- j) 


verbindt zich. het zwavelzuur met den kalk, en. er: 
wordt ijzeroxydule en onderchlorigzuur. afgezonderd, 

en dewijl dit oxydule eene groote verwant{chap heeft 

tot de zuurftof en het chlore in het ‘onderchlorigzuur: 
met de zuurftof zeer los verbonden is , zoo wordt: 
dit onderchlorigzuur ontleed, en terwijl deszelfs-zuur-, 
ftof. zich met het iĳzeroxydule tot oxyde. verbindt, 
. ontwikkelt het chlore als gas: en ziedaar de.-oorza- 
ken van de vorming en- affcheiding van het iĳjzeroxy-. 
de. en van de ontwikkeling van het: chlorgas; uit: 
welke, gelijktijdig plaats hebbende verfchijnfelen tevens 
wederom blijkt , dat het chlore-zich niet met een oxy- 
de vereenigt. 

Hetzelfde geldt omtrent. de ae cd foda , 
die dezelfde uitwerking op het zwavelzuur. ijzeroxy- 
dule. uitoefent; en deze, zelfde. verfchijnfelen zullen. 
welligt bij alle die metalen worden waargenomen, die 
twee oxyden vormen , welke beide zoutvatbare-grondfla-; 
gen zijn, indien, namelijk, de oplosfingen, hunner oxy- 
dul-zouten met die van den onderchlorigzuren kalk, 
of foda worden, vermengd ; en wij zien dit in de op= 
merkenswaardige nieuwe wijze van bereiding: van het, 
fcheikundig zuiver zinkoxyde, door HERMANN gevon- 
den , bevestigd. Want nadat men de oplosfing van 
het gewoon onzuiver zwavelzuur. zinkoxyde „ waarin 
het zwavelzuur de overhand heeft, door  zwavelwa-- 
terftofgas. van lood, koper en cadmium (*) gezuiverd 

‘heeft, 

@ Die zinkertfen, welke tot de uitmelting van het zink 
gebezigd worden „ bezitten niet zelden eene aanzienlijke 
hoeveelheid cadmium, en van hier, dat men thans dic metaal 
bij ponden voor eene geringe fom gelds in de zink-fmelterij 
in Opper-Silezië gemakkelijk verkrijgen kan. 

Bijpracen ,p.IIL.sr.r. P 


E 2äa° j) 


heeft, en“ men» alsdan ‘bij dezelve voorzigtig eene 
oplosfing vant onderchlórigzuren kalk voegt, dan valt 
er een geêlachtig: mederploffel: neder , ven dit nederplof- 
fel is een mengfel van'mangaarn- en gzerokyde , en 
gedurende „ dat dit plaats heeft , befpeurt men den reuk 
van het chlorgas. En deze verfchijnfélen worden zoo 
beftendig waargenomen „ dat ‘HERMANN door dezelve 
eene: nieuwe ‘en allezins voldoende wijze ontdèkt heeft 
om Scheikundig zuiver zinkoxyde, op den natten weg 
fabrijkmatig te bereiden; welke bereiding, om derzel= 
ver nieuwheid en belangrijkheid, in de meeste buiten- 
landfche fcheikundige maandfchriften ‘te zeer is waar- 
genomen, dan dat ik het noodig reken de geheele be- 
fchrijving van dezelve hier te herhalen. 
13°. Wanneer men-eéne oplosfing van de chlorure 
dechauw voegt bij die van: falpeterzuur loodoxyde, 
dan ontftaat er “een “wit ‘vlokachtig riederflag, dat tet- 
ftond sgeelâchtig wordt. Deze gele kleur wordt weldra 
dónkerder:, de reuk’ van het vocht: naar chlorgas 
wordt fterker , en na 24 uren is het poeder bruinach- 
tig geworden» “Aan de onderfte oppervlakte van het 
dunne vliesje van koolzuren’kalk „ dat het vocht ‘be- 
dekt, befpeurt men ‘eene menigte kleine’luchtbellen , 
die ook, wanneer “men * het: vocht fchudt, uit “het 
bruinachtig poeder oprijzen; hoe meer de kleur van 
het poeder verandert, des te fterker is de reuk van 
het vocht naar chlorgas; en na 2—3 dagen is het 
poeder donkerbruin. Dit poeder is het lood/uperoxyde, 
dat, waneer het met kokend water is afgewasfchen , 
in alle eigenfchappen overeenkomt ‘met dat loodfuper- 
oxyde , hetwelk door behulp van falpeterzuur uit het 
loodfuperoxydule bereid is, — Deze zelfde uitkomst 
ver- 


C He3 J 


verkrijgt men, indien men in plaats van chlorure de 
chaux fterke chlorure de foudé gebruikt, 

4°. Indien men het half-falpeterzuur ‘loodoxyde 
met eene dezer beide chlorures overgiet, dan wordt 
het witte poeder plotfeling geel, daarna donkergeel 
en eindelijk bruin, en onder deze kleurverandering 
wordt de reuk van het chlorgas merkbaar fterker. 
Dit bruine poeder is wederom het Jood-fuperoxyde, 
waarin het half-falpeterzuur - loodoxyde bijna geheel 
kan veranderd worden, indien men flechts eene’ge- 
noegzame hoeveelheid der cAlorures aanwendt. 

5e, Wanneer men azijnzuur loodoxyde met eene 
oplosfing van chlorure de chaux vermengt, dan ont- 
ftaat er dadelijk een wit vlokachtig nederploffel , het- 
welk met dezelfde verfchijnfelen , als het nederflag uit 
het falpeterzuur loodoxyde, in het Jood/uperoxyde 
veranderd wordt.“ Ook hier is de reuk van het chlor- 
gas niet merkbaar’, dan” nàdat de kleur van het-poe- 
der begint te veranderen, en dezelve wordt fterker } 
naarmate hetzelve bruiner wordt, — Zoude er door 
de toevoeging van de onder-chlorigzure foda of kalk , 
bij de genoemdë loodoxyde - zouten , ook onder-chlo- 
rigzuuf loodoxyde gevormd worden , dat als een’ wit 
poeder nedervalt, terwijl het falpeterzuur en azijn- 
zuur zich met den kalk of fodà vereenigen? Mij 
kome dit ‘gevoelen niet onaannemelijk woor’, en’ het 
laat zich uit de dubbele keurverwantfchap verklaren. 
Het onder-chlorigzuur - loodoxyde îs dan , even’ als al 
de andere onder-chlorigzure zouten, eene gemakkelijk 
ontleedbare ‘en onbeftendige verbinding; het onder- 
chlorigzuur wordt in dezelve langzaam ontleed „en 
terwijl de zuurftof van hetzelve zich met het lood- 
Po Oxy- 


C 24 ) 


Oxyde. tot Jood/uperoxyde vereenigt, ontwikkelt het 
chlore als gas. — Deze ontleding van het onder- 
chlorigzuur heeft in de drie laatfte proeven langza- 
mer plaats , dan gedurende de werking van het onder- 
chlorigzure zout op het zwavelzuur ijzeroxydule , en 
shet is deze, in het eene geval langzamer en in het 
andere fneller plaats hebbende ontleding , welke ook 
zoo zeer overeenkomt met hetgeen ons de ondervin- 
ding leert omtrent ‘de betrekking en verwantfchap der 
metalen tot de zuurftof, Alle die metalen toch, die 
twee oxyden bezitten , welke beide zoutvatbare grond- 
Jagen. zijn, toonen de meeste verwantfchap tot de 
„zuurftof , wanneer zij van een oxydule in een oxyde 
overgaan, doch deze zelfde verwantfchap vertoont 
zich aanmerkelijk minder, wanneer een oxyde in een 

Superoxyde verandert. 
6e. Wanneer men het loodoxyde-hydraat met de 
chlorure de chaux of chlorure de foude overgiet, 
dan wordt de kleur ‚van bet poeder weldra geel, en 
terwijl de reuk van het chlorgas fterker wordt, ver- 
andert hetzelve in lood/uperoxyde. De werking dezer 
zouten, derhalve, op het loodoxyde-hydraat, is dezelf- 
de als op het kobaltoxyde- en het nickeloxyde-hydraat, 
en de ontleding van het onder-chlorigzuur is ook hier 
wederom aan de verfchijnfelen kennelijk. — Ik moet 
hier ter opheldering dezer proef bijvoegen, dat, daar 
de Scheikundigen, door bevestigende proeven voor- 
gelicht, het beftaan van eene verbinding van het lood- 
oxyde met water niet aannamen, een ongenoemd En- 
gelsch Scheikundige onlangs het hydraat van het lood- 
oxyde ontdekt heeft, Hetzelve wordt bereid uit het 
azijn- 


C ass J 


“azijnzuur loodoxyde, door toevoeging van. bijtende 
„potasch:; « Het is een wit poeder, dat, na behoorlijke 
afwasfching. en uitdrooging , bij gloeijing 8 p.c. water 
geeft. (Journal of the Royal Institution, XX. 400). 
“Het is dit loodoxyde-hydraat ; ‘hetwelk ik tot deze 
proef heb aangewend. - 
„Uit deze werking op het nickeloxyde-hydraat, op 
‘het zwavelzuur iĳzeroxydule, «op «de. genoemde lood- 
oxyde - zouten «en op het loodoxyde-hydraat, waar- 
door wij tevens vier nieuwe wijzen van vormingen 
“bereiding van het loodfuperoxyde hebben: leeren. ken- 
nen, gevoegd ‚bij mijne elders medegedeelde waarne- 
amingen , “blijkt het, ‘dat deze zouten geene verbin- 
‘dingen «met “chlore „ maar: onder-chlorigzure zouten 
“zijn ; vn indien men dit gevoelen niet-aanneemt , zal 
“het moeijelijk “vallen, dunkt mij „ al die verfchijnfe- 
len „die ik voor deze mijne meening: heb bijgebragt , 
behoorlijk te verklaren, en de proeven van. THOM- 
SON regt te vatten, die, na het bleekpoeder van 
“TENNANT. op verfchillende wijzen. te- hebben onder= 
zocht, deszelfs waarde en zuiverheid ten laatfte be- 
“paalde naar de hoeveelheid van zuurftofgas, die ‘het- 
zelve bij verhitting ontwikkelde; en de naauwkeurig- 
heid van THOMSON, als Scheikundige, is te zeer be- 
“kend, dan dat men aan de echtheid en waarheid zij- 
“ner „waarnemingen. zoude kunnen twijfelen ! —-Het 
„gevoelen eindelijk, dat deze zouten verbindingen met 
chlore zijn „ heeft, zoo als het mij toefchijnt, geene 
meerdere waarde , dan die vaneene vooronderftelling, 
„waarvan het ontftaan ‘uit de gefchiedenis der Schei- 
kunde kan worden aangetoond, die, behalve om an- 
dere redenen, ook daarom vooral alle “aanprijzing 
Ps ver- 


C 2% 


verdient , omdat zij, ons mét den „natuurlijken -over- 
gang van het eene fcheikundig denkbeeld op-het an- 
der bekend maakt, Want toen “scnrrLE ontdekte, 
dat het zoutzuur „ met. bruinfteen behandeld , geheel 
andere ven. bijzondere -eigenfchappen verkreeg „zocht 
hij de oorzaak hiervan in het verlies van. phlogiston. 
Bij de vestiging. vatr het leerftelfel, van LAvoIsler 
meende men evenzeer „alleen op theoretifche gron- 
den, dat het zoutzuur ‘meerdere zuurftof aannam, 
dat het overzuurde “zuur zijne zuurftof- gemakkelijk 
aan de kleurftoffen: afftond „dat deze hierdoor. vèrnie- 
tigd werden , en dat alzoo-op deze wijze de bleeking 
moest worden verklaard. Toen men later aantoonde, 
dat het vermeende overzuurde.-zuur- als een-enkelvou- 
dig lichaam tebefchouwen was kon, mende :blee- 
kende kracht. niet meer «aan deszelfs -zuurftof, toe- 
„fchrijven ,’ en- nu begon men het bleekend vermogen 
als eene bijzondere eigenfchap vân het chlore aante 
zien 5 en toen men derhalve daarna de bleekende 
kracht van. het bleekpoeder leerde kennen „ wat „was 
toen natuurlijker, dan deze kracht aan het-chlore, in 
hetzelve vervat „toe te fchrijven „en alzoo het bleek- 
poeder te houden voor eene: chlor-verbinding ? -, Dit 
gevoelen , door het noodzakelijke van het chlorgas 
tot de bereiding van dit zout verfterkt , had fchijn- 
baar zoo veel voor zich, dat men het als ftellig be- 
wezen aannam, en dat men het niet noodig achtte, 
hetzelve nader te onderzoeken 3 ook heeft voorzeker 
op de aanneming eener verbinding van een enkelvou- 
dig ligchaam met een oxyde een vroeger denkbeeld 
gewerkt, namelijk, de befchouwing van het chlore 


als een zuur. Ne 
In- 


(#227 9) 


„Indien ‚het nu: bewezen ;mogt zijn, dat. de chlor- 
alcaliën onderschlorigzure zouten zijns dan zijn niet 
alleen, -derzelver, „bereidingen, en. eigenfchappen inhet 
algemeen, en „derzelver „gebrnik „als, „bleekende, en 
Juchtzuiverende..middelen opgehelderd, maar dan: ‚is 
ook „de. leer -der ‚Scheikunde: betreffende de, verbin- 
dingen „van shet chlore met. de -zuurftof, uitgebreid; 
en…‚wij hebben -dan; eene, nieuw@- foort, van, zouten: 
van „alle andere ten duidelijkfte „onderfcheïden,, leer 
ren kennen;, „die, voorsde Scheikunde even, belangrijk 
zijn’; -als‚‚nuttig, en noodzakelijk, voor vele, meneer 
ike behoeften. ……‚ q sb ns ei beioinrsv 


BEDENKINGEN OVER DE SYSTEMATISCHE RANG- 
SCHIKKING DER RANA PARADOXA. / 


Door ws VROLIR. * 


Hee „aanmerkelijk, de bouwftoffen. ook zijn ‚welke 
de Natuuronderzoekers van alle tijden en landen tot 
eene natuurlijke en‚ regelmatige verdeeling:der dieren, 
bijeenverzameld „hebben 4 zoo blijven. er echter mes 
nigvuldige-gapingen over „welke. flechts «door, nieuwe 
nafporingen, ven ontdekkingen zullen, kunnen, aanges 
vuld worden,» Bovendien. heerscht, ersin, de benaming 
enschepaling {van fommige dieren eene „verwarring, 
welke, wordt» zij niet! fpoedig „opgeheven; -van-de 
Natuurlijke „ gefchiedenis--een-:chaos dreigt te maken, 
waaruitemen ‚zich fchier ‚niet -zal„kunnen. redden. ‚Ik 
werd; onlangs in-deze, overtuiging, bevestigd, „toen-ik 
mij! Onder: anderen;, „met de,Natuurlijke gefchiedenis 
100 P4 der 


(“248 …) 


der Rana paradoxa bezig houdende, bemerkte „dat 
men dit dier verkeerdelijk befchouwd had, als bes 
ftond het geheel op zich zelve, en als ware het, 
met eigenheden voorzien; aan geen ander dier te ont= 
dekken „en: dat derhalve de naam ‘van paradoxa in 
het geheel niet kon uitdrukken, hetgene men gemeend 
had: ‘door ‘denzelven ‘aan te duiden. « Onder dezen 
naam immets, verftaat men die foort van kikvorsch3 
welke zich ‘door ‘eenen langzameren graad van ontwik: 
keling wan’ de overige onderfcheidt „en -reeds “eenen 
grooten wasdom verkregen heeft, * voor ‘dat“de ftäart 
vernietigd is en de pooten zich uit den ‘buik onte 
wikkeld hebben; welke zonderlinge gedaanteverwis= 
felingen aanleiding gaven, dat seBA dezelve in eene 
tegenovergeftelde orde plaatfte, tellende , dat de kik- 
vorsch, door. aanvoeging van eenen {taart en terug- 
trekking van pooten, zich tot visch vormde. Het- 
geen derhalve, volgens ons,,de laagfte trap van ont- 
wikkeling is, was bij hem de hoogfte. Het zal wel 
onnoodig zijn,’ het arn van dit aten „uit- 
een te zetten. 

Belangrijker is het, onze dinner over te bacipen 
op de waarneming, dat eenige andere foorten van de 
geflachten Rana, Hyla en Bufo, denzelfden aard 
van ontwikkeling - vertoonen, en dus even zoo zeer 
den naam van paradoxa zouden verdienen. 

Het komt mij ten minfte niet onbelangrijk voor; 
dezelve alhier in verband te befchouwen. 

Voor zoo verre mij de vergelijking van verfchillende 
foorten van. Batracia heeft kunnen voorlichten, ge= 
loof ik, te mogen vastftellen, dat eene geheele groep 
de “eigenfchappen gemeen heeft van die zonderlinge 

ont- 


C 229 ) 


ontwikkeling , welke ‘vroeger aan de Rana paradoxa 
uitfluitend’ werd toegekend, 

‚ Vooreerst dan behoort hiertoe de eiken 
“11° Rana paradoxa, seBa, Thefaurus, Tom. 1, 
PL. 78, fig. r5en volgg. Tom.ll, Pl, ER figeg en 5. 

„Cuvier , Règne animal, Tom. II, pag. 93. 

7 G SCHNEIDER , Hist, amphibior., Tom. I; p. 1345 
en te Suriname, waar dezelve te huis shodenk Jaehib 
genaamd. BEDS 

„ao, Een Knie kikvorsch',’ Zönder opgave 
van naam; door seBa' afgebeeld „ Toit. Ws bin 78; 
fig. 9, 105 II, ’I2, 13, 14e }-DEIDD ka 
53°. Bufo -agwatteus allium tedolens maculks finie 
Cis, A. Je ROESEL VÒN ROSENHOFF , Hist..nat. Ranâr. 
nostr. Nürnberg 1758 „ Sectio ‘IV ‚Cap. 1, p/ zoen 
volgg. Pl, XVII en XIX. Crapaud- brün (Rana bom- 
bina) cuv. Tom. II, p./95. “Hieftoe behoort: mis- 
fechien ook eene bij ons inlandfche foort „ waarvän 
“SEBA, Tom. L, Pp. 125, in de wen woorden ge= 
waagt: 

y Retulit “mihi vir: fide -dignùus,; in Gelria captos 
zy ese ‘Pisces -forma -fimiles > Americanis illig”& rana 
» natis „fed“ coloris cinereipallidioris;“>Multum”im- 
„ pendi-operae indigenis- hisce° videndis „ aut näncis» 
»cendis; nec tamen voti compos fum factus, tifi fes- 
> quianno inde elapfo, postquam®tabúla ‘haeccé° jam 
„ parata erat, unde hoc alteri infererë-tabulae fuimus 
vp coacti;” welke plaat ik echter in de overige deelen 
van zijn werk niet gevonden heb, LI 
vlge. „De Hyla lateralis „ Boso, rainette flancrayde, 
DAUDIN, Histoire naturelle des reptiles. - Paris, An XI. 

_ Tom. VIII, p. 27—2g. 

u Ps Daar 


C 230 ) 


„Daar. nu alle deze Batracta, hoewel tot verfchil- 
lende geflachten behoorende, ‘echter’ hierin met de 
zoogenaamde. Rana, paradoxa. overeenkomen „dat zij 
reeds. hunnen. volmaakten, wasdom bereikt “hebben , 
voor „dats alle hunne „ontwikkelingtijdperken doorge- 
loopen zijn.» dat: is „voor-dat, hun ftaart „zich » te- 
rug; getrokken ‘heeft „en‚-bunne pooten: zich: ontwik- 
keld hebbens ‚zoo komt ‚het. mij,,voors;dat eene na- 
dere naamsbepaling derzelve noodzakelijk zoude zijn, 
Wil. men,:den. eens, aangenomen, naantvan-paradoxa 
behouden; dan „zoude: men aan elk geflackt zijne /pe= 
cies paradoxa kunnen geven,,en-derhalve eene Rana 
paradoxa Lonze,Ne, 1).een Bufo paradoxus (N°. 3) 
eneen Hyla paradoxa, (No,-4) moeten, aannemen. 
De Aziatifche ven de vermoedelijk „inlandfche „foort 
van, SEBA',) zouden, als, niet genoegzaam bekend „ voor 
als;nog-onbepaald;moeten,blijven,; Door deze ,handel- 
wijze„,ontweek men ten minste het gevaar, van «bij de 
beftudering, der..Rana paradoxa, het, verkeerde denk- 
beeld te doen geboren worden, alsof dezelvesin;de 
wijze, van ontwikkeling eenigsin; hare foort zoude zijn. 
Wil men echter -in- elk” der gezegde geflachten „geene 
paradoxe. foort -aannemen;,;-dan zoudeser niets-anders 
overblijven „ dan den, geheelen ‚naam: van-‚paradowa; te 
verwerpen, en aan de zoogenaamde, Rana paradoxa 
eenen, nieuwen „tegeven.;Ik. waag, het „echter niet, 
hierin iets meer te beflisfens; -mijnervlugtige bedenkin- 
geh gaarne aan het oordeelvan hen onderwerpende „die 
zich meer opzettelijk met de dierkunde bezig houden: 
en. „deze. belangrijke. voorwerpen zekershunne aandacht 
niet zullen weigeren. ALU 


UIT= 


UITTREKSELS UIT BRIEVEN VAN HEINRICH BOIE 
” we vaN JAVA AAN Hi SCHLEGEL; CONSERVATOR 


: _ANIMALIUM. VERTEBRATORUM, AAN ’ RIJKS, 
gond u , MUSEUM:TE/,LEYDEN »: 


De volgende. voor de, Wetenfchappen, zoo belang- 
rijke waarnemingen 4. welke in „onderfcheidene, aan, mij 
gerigte ‘brieven ‚in, den vorm -vanveen,dagboek. ‚ber 
vat waren; meende ik der; geleerde, wereld: te _mog- 
ten“ mededeelen. Zij behooren;;tot ‚ den;Jaat{ten. ar- 
beid wamvronzen onvergetelijken:s:-algemeen-betreurden 
vriend, die in!den bloei zijner jaren: door ‚den dood 
vaan -des-wêténfchappen ontrukt,werd, :…Weinige- dâ- 
„gen. na” -denzelven. volbragt te. hebben „werd. hij, een 
flagtoffer.…van' de voor den „Europeaan, zoo: gevaar- 
Jijke-landziekte:;…en, reeds, lang ‚ruste, hij aan. de zijde 
‘zijner vroeg geftorven, geliefde vrienden. en‚voorganr 
gers , „KUHL EN. VAN HASSELT 4 «toen, Ons ‘het: treurig 
berigt» van: zijnOverlijden „ van dit bewijs, vi ek 
zaamheid vergezeld , werd overgebragtos „oiv! oxoh 
„Ik heb, den eeivoudigen ftijl zijner verhalen. niet 
Ban derd; vermits het in. uittrekfels4; meer, op den 
inhoud, dan op den vorm aankomt; evenmin, meende 
ik de onderhoudende geken prc dollen 


te! moeten achterlaten. 
OMEN He, SCHLEGEL.. 


x 


Ta- 


C 232 ) 


Tapos ‚aan den voet des Pangarango's, 
de pe Jai KERK 


Sedert id glen Jer. heb. ik, vergezeld van onzen 
gefchikten medehelper MULLER , en den heer vAN 
oorT, de teëkenadr onzer expeditie, het voor mij 
te drukke Buitenzorg verlaten, en woon nu hier 
2000 voeten boven de oppervlakte der zee, aan „den 
vóét “van den geweldig’ hoogen Pangarango, in seen 
echt ‘Europeaansch “klimaat , waar wij ons allen als 
met een ‘nieuw 'levém bezield gevoelen. «De voornaam- 
fte drijfveer / welke mij “tot -dezen: togt aanfpoorde;, 
was. de, wensch , “om voor ons vertrek naar Sumatra, 
een: nog ‘grooter aantal alhier-te ‘huis hoorende vogels 
‘zelf: waar teonemen,: of ten minste: vele in eenen frise 
fchen toeftand te zien, Daartoe zoudt gij Tapos ookin 
eene zeef gunstige ligging vinden, ener gaarne eeni- 
gen’ tijd met mij willen toeven,” “Wij woonên zeêr 
aangenaam; in een ruim gouvernements gebouw ,-het- 
welk jaárlijks {lechts eenmaal doorde beambten ;ter 
infpectië>:der ‘koffijplantagiën ; bezocht» wordt, . maar 
dat -„’wegeris- deis {toet ; met welken: in“ vroegere’ jaren 
deze heeren gewoon waren ‘te reizen, met de noodige 
bijgebouwen “voor ‘paarden, en bedienden vóorzien 
is.’ Deze huizen zijn’; wel is’waar „ flechts van bam- 
boes gebouwd; ‘maar bij een goed dak heeft mien 
geene verdere ‘bedekking noodig. Elk ‘van ons heeft 
bovendien zijn eigen kamertje, zijn veldbed; zijne 
tafel en zijnen ftoel,’ De jagers, die trotsch op hunne 
dienst zijn, en de preparateurs woonen in een afzon= 
derlijk huisje, en hebben hun eigen huishouden, in 
hetwelk het zelfs niet aan eene marketentfter ont- 

breekt „ 


(123% ) 


breekt; zoo: doende is de Pas/angrahan van. Tapos, 
welke misfchien lang onbezocht en eenzaam was, op 
eens. in. een vrolijk „, volkrijk dorpje veranderd. De 
landftreek is ftreelend fraai; het uitziet trekt zich in 
het N. W. over den rug van den Salak en in het N, 
verre over Buitenzorg tot aan het vlakke ftrand uits 
Ongevcer op 4oo pasfen achter de woningen bee 
ginnen de zeer uitgeftrekte koffijplantagiën, overal 
aan het oorfpronkelijk woud grenzendes zij ftrekken 
zich niet alleen, op eene gelijke vlakte, zeer wijd 
oostwaarts, uit, maar ook nog hooger opwaarts, ten 
minste ter hoogte van 6 à 8oo voeten , waarvan wij 
ons door meer naauwkeurige barometrifche waarnemin- 
gen. nader verzekeren zullen. Van zeer toegangbare 
wegen. doorfneden , beflaan zij vele bergruggen. Elke 
plantagie wordt van het W. tegen het O. door eene 
beek begrensd. Zij zijn voor ornithologifche waare 
nemingen te belangrijker, daar men in het woud 
flechts met groote moeite en meestal vruchteloos kan 
trachten voort te dringen, en bijna alle dieren, 
welke hetzelve bewonen, herwaarts heendwalen. Hier 
en daar. voeren paden door de wildernis tot aan de 
woudftroomen „ en tot de hoogstgelegene plantagie is 
een weg, een uur opwaarts, zoo wel toegangbaar 
gemaakt, dat ik zelden te voet van de jagt terug- 
keere, zonder mij daarboven een rijpaard te laten te 
gemoet voeren. 
„Om zich een duidelijk begrip van deze plantagie te 
maken , moet men zich de ten hoogfte. 2o voet hooge 
koffijplanten als eene niet ondoordringbare , maar toch 
digt ineengewikkelde masfa van rankvormige takken 
voorftellen, digt bedekt met e—3 duimen lange, dikke, 
Kenis dor= 


Gd ) 


donker-groene lauriervormige bladen. Zij ftaan op 
rijen, maar toch zoo naast elkander, dat zij een 
fchaduwrijk dak wormen, en flechts daar, waar zij 
eene ongewone hoogte bereikt hebben, kan men regt 
op, onder hen doorgaan. 

In plantagiën, welke geheel of voor eenigen tijd 
verlaten zijn, is. wegens het gras en de doornen, 
die tot aan de borst reiken, niet door te komen 5 
maar de goed bebouwde worden van onkruid’ gezui= 
verd , en aldus ware lusttuinen voor Pittae en Myo- 
therae. Nog moet ik aanmerken, dat hier en daar , 
boomen van aanmerkelijke hoogte (ErytArina indica) 
tusfchen de koffij-akkers geplant zijn, welke door 
hunne kleine en niet zeer talrijke bladeren, het best 
gefchikt zijn, deze planten te befchaduwen , zonder 
hun allen zon te benemen. Onder honderd van 
dezelve, ftaan er vast het geheele jaar door „ twintig 
in den bloei , waardoor vele infekten en vogels „ on= 
der dezen voornamelijk Nectariniën en kleine Pape- 
gaaijen aangelokt worden. De kleur der bloemen is 
geheel gelijk aan het rood van den ftuit des Psittacus 
yernalis, terwijl het groen der bladen zijfe Overige 
vederen fchijnt na te bootfen. (Is dit toeval of in- 
ftinktmatige zamenvoeging?) Ook verdient het op- 
gemerkt te worden, dat men zeker is, deze lieve, 
kleine papegaaijen fteeds daar te vinden , waar Dadap- 
boomen in bloei ftaan, en dat, zoo lang zij onbe- 
wegelijk zitten, het bijna niet mogelijk is, hen tus- 
fchen het rood en groen te onderfcheiden. 

Eenige reusachtige boomen van het oorfpronkelijke 
bosch heeft men hier en daar laten ftaan, als ware het 


ter herinnering van datgene, wat men der natuur - 
door 


& 857) 


door kunst ontnomen heeft, “of misfchien ook, want 
dichterlijk is de Indiaan niet, om tot wegwijzers in 
dezen doolhof te dienen; voor ons jagers hadden zij 
ten minste dit nut, 
17 Juli. 
„Heden begaf-ik mij. voor het eerst in het dal, nabij 
onze’ „woning gelegen , waarbij ik, het zij in het voor- 
bijgaan gezegd, het mij aangewezen vóetpad, mis- 
liep „ en genoodzaakt werd ; mij eenen nieuwen weg 
door het digte bosch te bánen (zonder ‘bijl is dit niet 
mogelijk), en alzoo met gefcheurde kleêderen en bloe- 
derige handen beneden aankwam. Daar men den ftroom 
in het woud duidelijk ‘boven zich hoort ruifchen , had: 
ik mij de vallei in het geheel niet zoo laag voorge- 
fteld, als ik dezelve werkelijk vond; ik was ten 
„minste wel een uur onder weg geweest , zonder mij met 
iets anders dan met het afklimmen , bezig gehouden te 
hebben. Langs eenen dergelijken weg treft men zel- 
den dieren uit de hoogere klasfen aan, en zelfs als 
wij iets bemerken; heeft de ondervinding ons ge- 
leerd, er niet naar te fchieten ; want indien de fchut- 
ter niet te gelijk de plaats, waar het gefchotene valt, 
met naauwkeurigheid kan onderfcheiden, is het toch 
voor hem verloren; en hoe ware het mogelijk dit te 
doen in een land, waar elk plekje van den vrucht- 
baren bodem met digte planten bedekt is, en waar 
ligtere, wit de hoogte vallende voorwerpen , niet eens 
den grond bereiken. Men kan in dergelijken ftand 
van zaken, weinig uitrigten en de beste jager zoude 
geen fchot kunnen geven, als hij van een roofdier 
aangevallen werd. Deze heb ik echter nog niet aan- 


5e 


(236. ) 


getroffen ; ten, minste. zijn zij mij niet in het gezigt 
gekomen 3 offchoon ik meermalen groote dieren voor 
mij de vlugt hoorde nemen; misfchien wel meest 
zwijnen. Mvermalen daarentegen , ziet men eene fa- 
milie Apen (Hylobates leuciscus en Semnopithecus 
maurwus ‘en comatus), welke met een klaaglied 
de ruimte zoeken, of in (lilte, uit eenen reusach- 


tigen. boom, naar beneden zien. Den Hylobates: 
leuciscus kan men, terwijl hij zijn zonderling ge-. 
fchreeuw doet hooren, overvallen. Hetzelve wordt 


vooral bij zonnen-ondergang waargenomen, waarbij-de 
ganfche familie gewoonlijk op eenen boom te zamen 


zit. Het klinkt als: hot-hot , hot hot-hot-hot-. --— 
Ep sheer pre opnegees cij K liee bove shet 
fte twee fyllaben altoos doordringender en feller, en 
in een octaaf lageren toon uitgefchreeuwd worden- 


de, even als Th — Er hetwelk men aan onze 
kusten zoo dikwijls van den Larus argentatus hoort. 
Van de buitengewone vlugheid en fpierkracht dezer 
fchepfels kan men zich bezwaarlijk een begrip vor- 
men; gejaagd wordende, fchijnen zij van den eenen 
tak naar den anderen te vliegen. De zwaarbuikige 
Semnopitheci (ook de Swri/i heeft de ruime, vier- 
deelige, aan het einde darmachtige maag van den 
Entellus), onder wier last zich vele takken buigen, 
fchijnen, niet gejaagd wordende, langzaam en log in 
hunne bewegingen; maar komt het hun op fpoed 
aan, dan geven zij de flanke Mylobaten weinig toe. 
Het buitengewoon taaije leven van deze hof of, zoo 
gij wilt, voor een derde menfchen ‚ maakt de jagt op hen 
onaangenaam. De heer murLER had voor eenige da- 

gen 


pe ET 


| 


Deke's à 


CS 


€ 237 ) 


gen de grootfte moeite, zich van eenen Suri/i meese 
ter te maken, die met twee ftukgefchoten pooten 
en «een overal gekwetst ligchaam op den grond ge» 
vallen was, en zich toch nog met zijne twee ove- 
rige ledematen weder aan het klouteren begaf. 

De Hylobaten houden het ook , onder dit klimaat, 
in gevangenfchap niet uit. Wij kregen voor eenige 
dagen een levend jong, dat met de moeder naar 
‘beneden gevallen was, en zonder. eenige fchuwheid 
zich van ons melk liet geven; hoewel wij het zeer 
goed verzorgden, was het den volgenden morgen 
dood. Hun vleesch is zeer taai. Op Buitenzorg had 
jk er twee levend, maar onverwacht vond ik ze 
dood. Hunne ganfche houding, verftandige, melan- 
choliefche , fchuwe blik en uitgeftrekte lange armen 
geven hun iets zeer onaangenaams. Doch keeren wij 
maar onze bosch-rivier terug..— De geheele Pange- 
rango, van den voet tot aan den top, is met digt 
geboomte bedekt, en zoo verre ik hem kenne, be- 
‘merk ik geene verftrooide groote rotsftukken op de 
diepe laag van plant-aarde , welke den bodem bedekt 5 
eene omftandigheid , welke aan de omftreken van den 
Parang een fchrikverwekkend aanzien geeft. — Des 
te rijker daarentegen is de bedding der rivier, aan 
groote en kleine, meestal de een over den ander 


Ke „geftorte rotsftukken , tusfchen welke het kristal-heldere 


„water, fchuimend doorbruist. De bedding der tal- 
rijke {troomen zoude voor den Natuuronderzoeker 
eene zeer gefchikte gelegenheid aanbieden, het bin- 
nenfte der bosfchen te bezoeken, als dezelve, door 
„de regelmatigbeid der tropifche jaargetijden niet ge- 

BĲDRAGEN, p.IIL. sr. 1. Q heel 


C 238 ) 


heel tot den eigenlijken bodem van het water bepaald 
ware. Want, in plaats, dat in andere landen, de 
oevers der ftroomen, ín het drooge jaargetijde, eene 
van planten beroofde ruimte aanbieden, reikt hier het 
goddelijk fchoon , maar voor den zoöloog dikwerf on- 
verdragelijke , plantenrijk tot digt aan het water. Er 
blijft dus niets over, dan om in het water zelf rond 
te wandelen, en daar heeft de arme jager weder met 
de gladde rotsftukken en den woedenden ftroom te 
kampen. Evenwel (want zulk eene vrees had ik voor 
het beklimmen van den berg, zonder vooraf gebaan- 
den weg) verliet ik dit water niet weder, voordat 
ik op den gelijkgemaakten grond geraakte , langs wel- 
ken ik naar Tapos terugkeerde, 

In mijne poging, om verre naar boven door te 
dringen, werd ik weldra door wild over elkander 
geftorte rotsftukken verhinderd; de teruggang „echter 
was mogelijk, en, in weerwil der armoede,aan die- 
ren, door ‘de onbefchrijfelijke pracht van het woud 
zeer belangrijk voor mij, ‘Op dit eenzame plekje wiel 
mij de plaats van SCHILLER in: „Wo die Wälder 
„am dünkelften nachten” Want op vele plaatfen 
kunnen - flechts de loodregte zonneftralen doordrin- 
gen, en vormt de vegetatie een digt lommer boven 
het hoofd van den wandelaar. Wat zal het daar van 
vogels gewemeld hebben , hoor ik U uitroepen ! geens- 
zins, waarde vriend! en dit wist te voren ik wel, — 
Mijn ornithologisch doelwit was flechts om twee 
foorten op hunne lievelingsplekjes waar te nemen, 
en dit bereikte ik. Ik bedoel Myophorus metallicus 
en Enicurus velatus; welke beide vogels-mij bij den 

Pa- 


Da 


ee ann, nend EG en dn 


C 299 J 


Parang niet in het gezigt kwamen, hier echter zeer 
gemeen zijn en van rots tot rots vliegen. De eerfte 
heeft geheel en al dezelfde geftalte als zijn geflachts 
verwante Epicurus coronatus; zelfs is zijne doordrin= 
gende melancholifche roepftem | zriin | — — — =| 
bijna niet van die des Coronatus te onderfcheiden, 
Hij beweegt zijnen (taart even zoo, op de wijze. van 
den Kwik(taart. Den: Cororatus, welke ook hier 
voorkomt, trof ik bij den Parang meest eenzaam aans 
Velatus toont zich bij paren. — Gedurende een uur 
opmerkzaam langs de bedding van den vloed voort- 


„gaande „ ontdekte ik echter maar drie paren, hetgeen 


eene flechts geringe talrijkheid der foort bewijst, 
ten minfte als andere beken van het woud niet meer 
door hem bewoond zijn. — Het nest en de eijeren 
van dezen vogel krijgt gij bij de eerfte verzending. 

„…„Myophorus metallicus fchijnt op de rotfen voor- 
namelijk de vrij menigvuldige Melaniae te vervolgen; 
waaromtrent ik echter nog meerdere nafporingen zal 
behooren te doen. — Stel u, om een duidelijk denk- 
beeld van zijne wijze van zijn te hebben, bij de 
korte gedaante, eenen. op den grond rondloopenden 
Turdus merula, met neêrhangende vleugels en opgee 
tilden ftaart, voor. Even zoo fluw en vrolijk fchreeuwt 
“hij zriih | — | zerre zerre | zriih —, vliegt digt over 
het water, zet zich echter ook op de ftammen van 
“ouigevallen boomen en ‘op ontbladerde takken neder. 

“* Myoph. glaucinvrs houdt zich niet zoo uitfluitend bij 
de bedding van den ftroom op; de heer MULLER ver- 
zekeit mij toch er hem reeds aangetroffen té heb- 
ben; Hij is zeer menigvuldig in de koflijplantagiën, 


Qe en 


C 240 ) 


en zijne wijze van zn is geheel gelijk aan die 
des eerften. 


ar Juli. 


Wij jaagden heden op zwijnen , nieuwsgierig zijnde 
te weten, welke foort hier voorkomt; maar waren , 
door gebrek aan goede honden, dezen keer niet zeer 
gelukkig; offchoon het van deze, den landman zoo 
fchadelijke dieren, in den eigenlijken zin , wemelde. — 
Hun lievelings oord zijn de valleijen, wier beken; 
daar, waar zij het oorfpronkelijk woud verlaten, de 
grenzen van de bebouwde landerijen bepalen. Hoe 
lager deze valleijen zijn, des te digter en ondoor- 
dringbaarder zijn zij, en op vele plaatfen, ten 
minste door het hooge gras, de bamboes- en andere 
ftruiken, bijna alleen voor honden, in de door dé 
zwijnen gevormde wegen,’ toegangbaar. Twintig 
menfchen en eene menigte, wel is waar, flechte 
honden, waren heden niet voldoende, om uit een 
dergelijk digt kreupelbosch , aan welks rand wij gis- 
teren nog eenen troep van 2o zwijnen zagen, eenen 
eenigen op te jagenz ook hebben wij er in het ge= 
heel maar drie gezien. Eene nadere poging zal, naar 
ik hoop, gelukkiger uitvallen. Waarfchijnlijk is het 
de foort, welke ik wegens zijnen ftandvastigen wit- 
ten band over den neus, +Sus vittatus genoemd heb, 

Maar treden wij eens in de koffijplantagiën ! _Der- 
zelver verfterkende morgenkoelte verplaatst mij in ge- 
dachten, naar Europa, en vreemd genoeg, zelfs on- 
willekeurig op eenen van die heldere eerfte of laatfte 
winterdagen, wanneer men des morgens door de 

kou- 


C ur ) 


kóude van den vorigen nacht het water met eene dunné 
ijskorst bedekt ziet, welke echter fpoedig door de 
zonneftralen verdwijnt. De thermometer ftaat hier 
meest, reeds bij het opgaan der zon, op 14° REAUMUR 3 
en in zoo verre zult gij de vergelijking dubbel be= 
lagchelijk vinden. Ik wil dezelve ook niet verdedi- 
digen; maar de gedachte komt toch telkens bij mij 
terug; welligt alleen daarom, omdat het. gefchreeuw 
van Bucco armillaris, hetwelk voornamelijk des mor- 
gens, overal klinkt, zeer naar de toonen geliĳkt, 
welke eene fteen voortbrengt, die op dun iĳs voort= 
folt | tok Ì BEE fe ee LY gedurig vers 
fnellende , eindelijk trillende en een octaaf lager wor- 
dende, 

_ Het gefchreeuw van den Centropus affinis gelijkt 
ook naar dezelfde toonen; hoewel bij dezen echter 
de overeenkomst minder bedriegelijk is. 

Deze plompe, eenvoudige vogels zitten gelijk de 
overige foorten, uren lang op denzelfden tak, en de 
roepftem van den eenen wordt door dien van eenen 
anderen zonder verpoozing beantwoord; zij begroeten 
daarmede de opgaande zon; maar zelfs voor haren 
opgang, wordt het woud vooral verlevendigd door het 
gefchreeuw van den ZEdolius cineraceus en remifer, 
onrustige gasten, die even als de foorten, welke re- 
VAILLANT in Afrika waarnam, zich voornamelijk des 
morgens en des avonds, tot kleine , woeste troepen 
vereenigen. Edolius cinereus is een der op Java ge. 
mêenfte vogels; hier echter , naar het mij voorkomt, 
zeer gemeen. Zijne wijze van zijn is geheel dië 
Eelke Muscaa, daar bij even als deze, in’ onafge- 


ken Q 3 bro- 


C 242 ) 


broken beweging, dan eens van den, top eens taks, 

een boven hem vliegend infekt najaagt, dan eensy 

zonder. vrees voor de menfchen „ zich tot. digt op de 

aarde. nederlaat. resin 
aa Juli. 

Met het' voornemen den Pangerango zoo: verre te 
beklimmen, als het bosch zulks van deze zijde. toe= 
liet, reed ik heden morgen met den heer MULLER 4 
tot het: hoogst gelegen. gedeelte van de koffijplantagie, 
Van hier volgden. wij eenen {mallen “weg door het 
oorfpronkelijke bosch, in de rigting van eenen altoos 
fmaller wordenden bergrug, vooraf overtuigd zijnde, 
geenen rijken buit te zullen medebrengen, maar daar- 
om niet. minder. verlangende „ alles overal zelve te 
onderzoeken. 

Ook op dezen uitftap werwoniderden. wij ons op 
nieuw, over de geringe dierlijke bevolking van het 
majestueuze woud, hetgeen te meer opmerking: ver- 
dient, daar hetzelve aan de wilde dieren, de onge- 
ftoordst mogelijke fchuilplaats aanbiedt. «Aan bloed- 
zuigers echter ontbrak het niet, die bezwaarlijk te 
voren ooit Europeesch bloed zullen geproefd hebe 
ben, doch het zich: daarom nu niet minder goed 
lieten fmaken. 

Uit. de klasfe der zoogdieren zagen wij op de kof 
fijplantagie niets, en van vogelen weinig, nieuws, Ik 
was. echter. zeer verheugd over. den vangst van JZyo» 
thera leptura, kun Mscpt, welke ik nog niet ge: 
zien: had. sn vais 
„Dit fraai vogeltje „weinig. grooter. dan een „wins 
terkoningje is eene ware Myothera, even als Epik- 

Ps 


C 243 ) 


_Pidöta, Kuur, welke de heer MULLER voor eenige 
dagen fchoot. — Zij houden zich digt boven den 
grond; of op den grond, in het digtst van het bosch 
op; « De heer MULLER zag de M. epilepidota: event 
als een hoentje, met hare lange beenen, onder de 
wild over den grond verfpreide bladen voortkrabbet 
len. — Ik was op onze heenreize reeds zoo gelukkig 
geweest; ‘voor het eerst de Sy/yia trivittata Kk. te 
fchieten, wier gezang eenigzins haar dat van de 
S. troglodytes gelijkend, mij reeds te voren getrof= 
fen had, maar welke ik nog niet in’ het gezigt had 
kunnen krijgen. — Even zoo was ik over den vangst 
van, „een, fraaí mannetje van Orthotomus. ruficapilla 
TEMM. verheugd. Dit vogeltje is hier in het geheel 
niet. zelden, en. verraadt zich zoo: wel in het: oor- 
fpronkelijk, woud als in de koffijplantagie „door zijn 
éigenaardig gezang 3 het is in het geheel niet-fchuws 
maar zeer moeijelijk te fchieten. Een uur lang rond= 
gedwaald:, en het onaangenaam „ feherp gefluit- digt 
bövétt Zich gehoord te hebben, zonder meer dani 
eéneë zwakke beweging in de bladeren te bemerken , 
wil nog niets zeggen. Het vogeltje komt nooit óp 
eenen vrijen tak, en od in eeuwigdurende be- 
weging, aan het oog, of is eindelijk zoo nabij’, dat 
men ‚niet fchieten wil 1. De heer MULLER loste 
ved het 


Ee Meét- deerde Zwârigheden gaat de ‘jagt op de Sylwia 
palustris prensr. in de ‘lente vergezeld, Ik heriúnët mij 
eëne- zoödaniige jagt, toen’ ‘ik inde vroegere jaren mijner 
jeugd, gelukkige uren in de heerlijke dennenbosfchen 
BR pense de woning: van’ mijnen” voorvreffelijkenvriënd, 
den heer BrEHM, te Renthendorff, omgeven. Mijn vriend 


Q 4 met 


C 244 


het eerst de vraag op, wie toch deze vervelende 
fehreeuwer was; het waren echter fchier onherkenbare 
fltukken , welke hij te huis bragt; wij hebben eerst 
federt, korten tijd een goed exemplaar. Op Java ko* 


men, behalve O. fepium en ruficapillus, nog twee. 


foorten van dit geflacht voors bijna even zoo. moei- 
jelijk als gezegde vogel , is de Timalia melanothorax 
te fchieten „ eene op de koffijplantagiën, niet zeldzame 
foort, welke- dezelve in kleine troepen. doortrekt , 
elken. ftruik, fterk doorwoelt, maar zoo wel overal 
en nergens te zien is, dat men meest flechts op goed 

ge- 


met mij des namiddags uit het bosch teruggekeerd zijnde, 
bemerkte eene Sylwia palustris in een boschje van dige 
elzenhout. Daar Het dier in deze ftreken zeer zeldzaam 
is, maakten wij er terftond jagt op. Het vogeltje bleef 
uren lang in hetzelfde bosch, in hetwelk wij ons gelegerd 
hadden, liet zijne aangename ftem gedurig hooren; en toch 
konden wij bij de diepfte ftilte, ook niet het geringtte 
gedruisch, hetwelk toch door het voortkruipen door de 
bladeren moest voortgebragt worden, hooren. Wij keer- 
den eerst, toen het zeer donker was , naar huis, — Den 
volgenden morgen floop ik reeds te vier: uren in het 
bosch, om mijnen vriend, bij het ontbijt met den zanger 
te verrasfen, Het vogeltje zong zijn morgenlied helder 
uit de borst, kroop uit het eene bosch in het andere, en 
toen om tien uren mijn vriend zich tot mij vervoegde , had 
ik. het nog geen oogenblik in het gezigt kunnen krijgen. 
De twee volgende dagen gingen wij ook reeds vroeg op. 
weg, totdat eindelijk de heer BREM, niet op het vogeltje , 
maar op eenige zich bewegende. bladen, in het midden van 


bet bosch vuurde, en den vervoerden zinger nederfchoot. — 


SCHLEGEL, 


eN 
% 
$ 


C 245 à 


geluk kan fchieten. Geheel hetzelfde geldt van Po- 
smatorhinus montants; behalve dat deze gelijk een 
muis, de. verborgenfte, fluiphoeken doorkruipend en 
klouterend het geduld. nog meer op de proef ftelt5 
hij is echter gelukkig meer algemeen en verraadt zich 
door zijn luidruchtig gefchreeuw. „De opgave van 
HORSFIELD ; dat hij zich op hooge. boomen ophoudt, 
berust zeker op eene dwaling; zijn nest vond een 
onzer jagers op den grond, aan vn wortel van 
eenen boom. 

Veel gemakkelijker ‘verfchaft men zich de pracht- 
volle PhAoenicornis foorten ‚ van. welke hier. de Mus- 
cicapa miniata der Planch. color. de allergemeenfte 
is, terwijl de M. flammea, flechts zelden in de 
hooge ftreken fchijnt te verdwalen, en de peregrina 
(zeer algemeen bij Buitenzorg), hier in het geheel 
piet {chijnt voor te komen. Zij vliegen op de wijze 
‚van onzen Parus caudatus. op de hoogere boomen , 
zonder, bij voorb. , in de koffijplantfoenen neder te 
dalen; zij zijn echter in lang zoo levendig niet alsde 
langflaartige mees. Het is waarlijk een prachtig ge- 
zigt, eenen troep derzelve waar te nemen, als zij 
in de ochtendzon glinsterend van den eenen top tot 
den anderen rondfladderen. Al de drie foorten heb- 
ben bijna hetzelfde gezang, dat zeer teeder en zacht 
is] zrih zi, zi, zi —— vv |. Ik heb van gee: 
nen hunner tot nog toe het nest en de eijeren kun- 
en krijgen, en heb ook weinig hoop; om daartoe 
te zullen geraken. 

_ Meer nog worden de Dadapboomen door de groote 
ien van Diceen verlevendigd (hier D. flayum:; 
iv obs HORSF,. 


€ 246 ) 


HORSF., pectorale RUHL , en zeer zelden cantitansy, 
Men zoudé zich verbeelden eenen troep van vere 
Eenigde Regulus en Parus ater te hooren. . Hoe 
men deze allerlieffte, een zeer natuurlijk geflacht 
vormende vogels, tot de Nectariniën heeft kunnen 
brengen; begrijp ik niet; ik was echter verwonderd; 
in de magen van alle exemplaren, die ik tot nu to 
onderzocht, erwten „ groote onrijpe vruchten en 7 zel 
den infekten te vinden. 

Hunne vrolijke troepen gaan gewoont van Nee 
tariniën (hier N, pectoralis Kuhlii en Mystacalis); van 
Meezen (atriceps is hier zeer gemeen) van Spechte 
Meezen (hier flechts gymnopus Kuur) en vele an« 
dere kleine infekt-etende vogels vergezeld; eene ome 
ftendigheid ; welke ons opmerkzaam op hen maakte. — 
Op zülk eenen togt vingen wij twee exemplaren van 
eenen nieuwen, langftaartigen mees. 

Dit diertje heeft, behalve den langen, wigvormigen 
ftaart, nog den gewelfden fnavel. van Parus-cauda= 
tus, en wat de leefwijze aangaat, is het even zoo 
tam als deze, hangt even zoo ten onderfte boven 
aan de buitenfte takken, met het zoeken’ van lelie 
infekten bezig. 

De overeenftemming van Parus atriceps met Parus 
major, is in vele opzigten buitengewoon groot. 
Zijn gezang en zijne lokftem zijn bijna niet te on- 
derkennen. 

De twee groote Cinnyris-foorten komen. hier ook 
voor, en al vangen zij ook al foms fpinnen, welke 
Kurr in hunne maag vond, zij zijn toch even zoo 
zeker” honigzuigers , en evenals de. Nectariniën- op 
de bloeijende Dadapboomen: te vinden. Over 


C mm J 


„Over. het. zonderling gezang der C. Jongirostris 
fchreef ik reeds vroeger, en daar hetzelve„. wat het 
hoofdkenmerk aangaat, het. geheele geflacht. ondere 
fcheidt „ hoop ik fpoedig met de vierde foort van de 
jagt: te huiswaarts te keeren. Ik ken dezelve tot nu 
toe flechts uit haar gezang, en meen „ dat zij flechts 
half zoo: groot als de andere foorten is. 

Het gezang der Nectariniën biedt zeer veel ver* 
fchilaan „ «en is, wat de foorten aangaat „ niet zeer 
goed onderfcheiden… 

Gelijk alle Natuuronderzoekers, die de ornitholo- 
gie, in ‚de. Duitfche bosfchen beftudeerd. hebben; is 
U het.gezang van den Regulus ignicapillus BrR.bee 
kend; nu, even zoo zingt Nect. mystacalis, en 
daar- ik nu. toch van. dit fraaije,, kleine fchepfel 
{preek „ wil ik,U- nog. verhalen.„-dat wij. gisteren. zoo 
gelukkig waren „ nest en eijeren te bekomen; het 
eerfte is gelijk dat der andere foorteu, zeer kunst- 
matig , ‘en met bewonderingwaardige teederheid zamen: 
gefteld. 


26. Julije: 


Zeer algemeen is in deze omftreken de Malurus 
marginalis Rw. Eindelijk hebben wij ook het nest 
en de eijeren van dezen vogel gekregen , welke even 
_ als andere foorten van het geflacht Malurus, naar 
mijne gedachte, van de Rietzangers (Rohrsylvien 
Calanioherpen er. Bol) ten minste zulke als agua- 
tica, phragmitis, en anderen, onmogelijk kunnen 
verwijderd worden. Leefwijze, bouw, van het 
nest, alles fpreekt er voor. Ik ontdekte hier twee 
nieuwe’ foorten van dit geflacht, waarvan de eene 

Ma- 


C 248 ) 


Malurus Raaltenië zeer nabij aan de familiaris komt. 
In het nest van den Malurus marginalis legt de 
Cuculus hypoiodes Kuur zijn ei, waarvan ik mij 
gisteren op nieuw overtuigde. Aan den Parang vond 
ik een vei van dezelfde koekoekfoort, in het nest 
van den. Enicurus coronatus (*). Hier hoorden en 
zagen wij het. eerst den Cuculus tenuirostris. Zijne 
ftem is ligt van dien des canorus te onderfcheiden. 
Guk gu guk | — vo v | of flechts alleen gu= 
guk | </— | . — | Cf). De zoo gelijkvor= 
mige veel grootere Cwculus robustus, nieuwe foort 
van. Sumatra komt ook in Cochinchina voor, en even 
zoo. wel daar als hier mijn Cuculus barbatus , welke 
‘even 


| (+) Deze zeer belangrijke waarnemingen, zijn een nieuwe 
grondflag voor de natuurlijke geflachten. Gelijk bekend is, 
legt onze Europeaanfche koekoek zijn ei gaarne in de nes- 
ten der ‘zangers en kwikftaarten; waarfchijnlijk omdat de 
infekten, met welke deze vogeltjes hunne jongen voede- 
ren, ook aan den jongen koekoek het aangenaamfte voedfel 
bezorgen, Welke groote overeenftemming in de leefwijze 
en de eigenfchappen der Javaanfche koekoeken met dé 
onze! Immers zoo als Boie bewijst, zijn de foorten van 
Malurus bepaaldelijk Rietzangers en hebben de Enicuren 
zoo vele overeenkomst met de kwikftaarten, 
SCHLEGEL. 


(}) Even zoo laat onze aschgraauwe koekoek, gewoon- 
lijk tegen den paartijd, van den top der boomen, het drie- 
fyllabig gefchreeuw hooren, terwijl men, gedurende den 
overigen tijd aleen flechts het tweefyllabig gefchreeuw 
verneemt, hetwelk hem den hiermede wbt 
mam, in zoo vele talen ive heeft. zi 

ed METS Pe … Eken TEN _ SCHLEGEL+- à 


6 239 J 


even zoo groot maar meer uitgerekt, ‘en, in alle ‘leef= 
tijden door eene zwarte ian onderfcheiden is. 


29 Juli. 


In het veld der Erpetologie hebben wij tot nu toë 
weinig. nieuwe zaken gevonden, maar van vele door 
KUHL €en VAN HASSELT ontdekte foorten, van welke 
het Rijks mufeum flechts enkele exemplaren bezat, 
fraaije volgreekfen verzameld. Onder de nieuwe door 
ons ontdekte foorten, munt vooral een Zmblycepha= 
lus uit, welken ik om zijne ongedeelde ftaart{childen 
Amblyc. boa genoemd heb. Hij fchijnt zeer zeldzaam 
te zijn; daar wij tot nu toe flechts een exemplaar 
van den Parang verkregen, en ik er hier flechts een 
paar bekwam. Het is een zeer wonderlijk fchepfel, 
dat bepaald niet van de andere Amblycephalen gefchei- 
den kan worden. Eindelijk ontving ik ook de eerste 
Calamariën, welke ik tot nu toe te vergeefs had 
gepoogd te krijgen. Den eenen ving ik (het was 
C.tesfellata), en den anderen C. multipunctata heeft 
men ons gebragt. 
Beiden zijn, zoo als ik reeds vroeger vermoedde ;, 
van onderen met roode en zwarte blokken geteekend 3 
de C. multipunctata is echter ook van boven rood, 
Zoo even brengen onze jagers de C‚ maculofa. Des 
zelve is met hetzelfde fchoone rood als de C, multa 
: punctata verfierd. Zelfs de overeenftemming in de 
verdeeling der kleuren fpreekt voor dit zoo natuurlijk 
geflacht! Waarom de heer FITZINGER dit zoo onge= 
meen natuurlijk geflacht niet sirene heeft , bee 

Brip ik niet. 
‚Vooral moet ik nog eene nieuwe zeer belangrijke 
Naja 


(C 250 ) 


Naja vermelden, welke ik, om de gefteldheid-der 
fcuta fubcaudalia , Naja bungaroides genoemd heb. 
Tot mijnen fpijt echter kreeg ik tot nu toe flechts 
een éxemplaar. Van eene nieuwe foort van het ge- 
flacht „Kenodon? zend ik u tot nader onderzoek 3 
exemplaren. Het dier, praalt, gedurende zijn levens 
met het fchoonfte purperrood. Teekeningen, ‘naar 
het leven gemaakt, zoowel van dit als van alle andere 
niet afgebeelde Javaanfche kruipende dieren, zullen 
u geworden, zoodra ik tijd heb kopijen te laten mae 
ken. Van Psamnophis pulverulenta heb ik eene fchoone 
volgreeks te zamengebragt, en een fraai exemplaar 
van de geheele zwarte varië:vit gekregen, hetwelk ik 
ook heb laten teekenen. 
‚ Lophyrus giganteus vond ik rondsom den Parang 
in menigte; hier echter flechts eenmaal. Daarentegen 
kregen wij hier vele LopAyrus kunum. Van de 
Draken is hier Draco fimbriatus zeer menigvuldig , 
en ook Draco haematopvgon niet zeer zelden. 
_ Mijne verdeeling der draakfoorten naar geflacht; 
ouderdom enz, welke ik in Holland maakte, vond 
ik hier, door mijne eigene waarnemingen, in de vrije 
natuur, ten volle bevestigd. Zroptdonotus chryfare 
gos is hier niet zeer zeldzaam, ook kreeg ik: hier nog 
eens Dipfas Drapierii , welke echter rondsom den 
Parang menigvuldiger voorkomt. Van den -fraaijen 
Tropidonotus rhodomelas krijgt gi, bij de eerste ver- 
zending eene kleine /uite, te gelijk met fraaije exem- 
plaren van de meeste Javaanfche Amphibiën , ‘waarvan 
wij reeds eene rijke verzameling bijeengebragt hebben, 
Jammer flechts , dat alleen het toeval „den reiziger 


de zeldzame foorten bezorgt; want hetis ‘hier vol- 
ftrekt 


et DN ZE ED EE NE ENE NS 


Ted nde fr Adin senior ln B and aten, 


EER 


C 2% 


ftrekt onmogelijk dezelve in hunne fluiphoeken te ver- 
volgen. Python. bivittatus krijgt eene fchrikbarende 
grootte en verflindt zelfs zwijnen en den. “Ceryus 
muntjac. Een exemplaar, hetwelk Z., Excell, de 
gouverneur „generaal levend bezat, dat echter op 
eene voor mij onbegrijpelijke wijze uit zijn hok ont= 
fnapte „daar hij het fterke traliewerk , even als ware 
het door” gereedfchappen, ftuk gebroken. had: - was 
wel zoo dik als de dij van eenen man. ; Tot nu toe 
hebben wij-nog- geene zoo groote exemplaren kunnen 
krijgen. Deze groote flangen- fchijnen zich nooit aam 
menfchen zelfs niet aan kinderen te wagen; men 
vertelt er ten minste niet eens fprookjes van. 

De Tropidonoten, onder welke de vittatus zeer 
gemeen is, houden zich het liefst in. of digt ‘bij 
de „beken «en de overftroomde. Sawavelden op; de 
Dipfas, Dendrophis en Dryophis op boomen, De 
mar, welke mij, het exemplaar van Zmblycephalus 
boabragt, verzekerde mij, dat deze foort foms-in 
de huizen komt, en tot aan het dak toe klimt. Zuz- 
blycephalus carinatus vong ik eens bij het verzame- 
len van infekten, onder de-fchors van eenen omge. 
ftorten boom. O/igadon bitorguatus is bij zijn leven 
van onderen van eene prachtige roode kleur, wolko- 

„men als de Calamariën, en in vele: exemplaren: zijn 
ook de heldere vlakken op den rug rood, zoa als ook 
_ bij. Zlaps furcatus de flreep op den rug en de on- 
derzijde van den ftaart, voor de punt. —+-Deze kleur 
verdwijnt bijna altijd. in wijngeest; de, overige houden 
zich-meest allen goed. — Zoo zijn ook de exemplaren 
van Propidanotus vittatus, Korros radiatus, Coluber 

OR, 4 + ae el bles 


C d52 ) 


melanurus enz. in de verzamelingen even zoo fraai, 
als zij het gedurende hun leven zijn. 
De Piychozoon van kunL (Gecko homalocephalus) 
houdt zich op boomen op, en fladdert langs dezelve, 
De inlanders houden hem ten onregte voor zeer ver- 


giftig, waarfchijnlijk wegens zijne onaangename ge-. 


daante, In eenen volgenden brief zal ik u meer over 
mijne nieuw opgemaakte geflachten mededeelen, ver- 
mits ik nu nog niet geheel met dezelve gereed ben. 
Welk geduld en welke tijd worden er niet gevorderd, 
om dit alles tot ftand te brengen ? 


UID 


EERSTE VERHANDELING OVER DE CRYPTOGAMISCHE 
PLANTEN VAN HET GROOTHERTOGDOM LUXEMBURG ; 


medegedeeld door 1. MARCHAND, Lid van de Société 
Linndenne te Parijs, van de Sociëté des Sciences 
Naturelles te Luik, enz. 


D. beoefening der Cryptogamie, federt eenige jaren 
opgehelderd door mannen als BULLIARD, PERSOON 4 
DECANDOLLE ; BORY; LINK PALISOT DE BEAUVOIS ; 
AGARDH , GMELIN €nZ., is niet meer zoo duister en 
verward „ als toen de groote Zweedfche Natuuronder= 
zoeker, na ons de bevruchting der Phanerogamen 
verklaard te hebben, deze aarde verliet, zonder ons 


eenen veiligen wegwijzer achter te laten, om ons te 


geleiden in den doolhof , door deze zonderlinge fchep= 
felen gevormd. Hoeveel er echter ook na dien tijd 
reeds verrigt zij, blijft de weg echter nog onzeker , 

en 


C 5 J 


en de dageraad eener. betere toekomst , welke ons. de. 
nieuwere fchrijvers voorfpellen , blijft nog Aged een 
zwak en weifelend licht. ve 
Veelvormige wezens van eene alde. adibins zelf. 
ftandigheid of’ groote broosheid „van de grootfte fijns 
heid en fnel voorbijgaand beftaan, aan hetwelk. een 
weinigje “regen het aanzijn fchenkt „en welke “een 
weinigje “zon weder te niet doet gaan, doorloopen 
de meeste Cryptogamen dikwijls al de tijdperken van 
hun leven met den meesten fpoed „ en vinden overal 
plaatfen ,… waar zij zich: kunnen, ontwikkelen „groeie 
jen en weder vergaan. Lichtfchuwend ziet men dee 
zelve in de ingewanden der aarde , in holen en onder- 
aardfche gewelven, in de fchaduw van donkere. bos- 
fchen3 als wwoekerplanten mengen zij zich met de 
fchitterende kleuren der Phanerogamen, groeijen 
op ftengen-, bladeren en fchorfen ,„ vormen zich one 
derde opperhuid, ja. wasfen zelfs op andere Cryp- 
togamen3 als Varens krijgen zij eene meer opgerigte 
en boomachtige gedaante, eene vastere zelfftandig- 
heid, naderen aan de Phanerogamen door hunne voe- 
dingbuizen en fpiraalvaten, en vreezen noch het 
fterke-licht , noch de hitte der keerkringslanden 5 als 
Wieren (Algae) fchijnen zij de organifche met de 
inorganifche zelfltandigheden te vermengen, en zijn 
_ op de uiterfte grenzen van het Dierenrijk geplaatst, 
_ont{taan foms, even als de Ingewandswormen , door 
eene generatio fpontanca, en wekken onze bewonde- 
ring op ‚ door hunne levendige prikkelbaarheid en 
oscillatorifche bewegingen. 
Doorzoekt de ganfche aarde en gij zult vaa Cryp- 
togamen aantreffen, ja, bij iedere wandeling wederom 
BĲDrAGEN, D. III, sT.1. A nieu- 


C 54 ) 


mieuwe: foorten ; ‘bij de-duizenden reeds bekende zul- 
len de toekomende’ eeuwen duizend andere -thans 
nog onbekende, foorten voegen ; geen -menfchelijk ver- 
nuft zal” dezelve ooit “behoorlijk kunnen rangfchik- 
ken, «daar zij nimmer die gemakkelijke ontleding „die 
treffende „ onderfcheidingsteekenen zullen aanbieden, 
welke de befchouwing ‘der Phanerogamen -zaó zeer 
veraangenaamt. «De kenmerken der Cryptogamen zijn 
integendeel flechts voor korten tijd, foims- toevallig 
aanwezig, door de groote veranderingen, welke ver- 
fchillende ouderdom , luchtftreek „ plaatfing en warm- 
tegraad veroorzaken 3 mikroskopifche waarnemingen 
worden ‘dikwijls bedriegelijk door weerfchijn van de 
Hieheftralen of door veen valsch licht „ terwijl de-rasfche: 
ontbinding dezer: plantjes en. derzelver verwelking bij 
het daglicht vaak een groot aantal foorten zelfs aan 
den handigften waarnemer doet ontfnappen. 

Is ‘het noodig bewijzen aan te voeren van de wis- 
felende gedaante dezer fchepfelen , van de onftandvas- 
tigheid hunner kleuren en vormen? Zie dan met op- 
lettendheid de Nostoch vulgare. Is het een dierlijk of 
plantaardig wezen? Zekerlijk het laatfte (offchoon 
het honderden van diertjes in zich fluit, welke, even 
als infufiediertjes , «het daarin ‘bevatte vocht in eene 
zeer duidelijke fchommelende beweging houden) , want 
eene diergelijke gedaante komt als plant woor in Zres 
mella verrucofa en lichenoides , in Lichen gelatîno= 
Sus, granulatus , crispus ; fascicularis en vele,ande- 
ren. Zie voorts de talrijke familie der. Agarici. De 
koude oefent op hen, en voornamelijk op dg. Co» 
prinus en Pratclla, eenen danmerkelijken invloed 
uit, @n werhindert zelfs bet te woorfchijn komen van 

ve- 


head end a en Bend nnen dend neden erde nde ten be ene re rn Sn a 


eed f 8 
mn 


C 255 ) 


vele onderfcheidingsteekenen. Als zij op.rottende orga 
nifche « ligchamen … groeijen, hebben hunne plaatjes 
(Jamellae) reene. kleur, die van zwart tot rood af- 
wisfelt terwijl deze in diezelfde. fporten „ maar: op. 
andere plaatfen gegroeid „ ongekleurd. zijn ; „de plaat, 


‘ fins van, het flammetje aan den rand , in het. middel, 


punt, aan de zijde of buiten het middelpunt, van. het, 
hoedje „ zijn zelden, ftandvastig en {foms. alleen toevals, 
lig, terwijl zelfs de gedaante van het hoedje. dikwijls 
flechts als een kenmerk van, den tweeden rang bee 
fchouwd moet/worden. Ik zal hierin derhalve met mijnen 
vriend „den geleerden. kruidkundigen LEVEILLÉ van Pas 
tijs, „voor de beste kenmerken der dgarici diegene, 
houden ; welke gegrond. zijn op de rigting der plaat- 
jes ‚van het Aymenium, en in de overeenkomst van 
deze, vorming met de. verfchijnfelen. der voortplanting: 
Ik, zeg dan. met hem: „Quand il\sagit de déterminer 
„une. espèce. de ces champignons, il faut Ja dissé- 
»quer comme on dissèque une fleur pour en établir 
„de genres c'est par ce moyen que l'on arrivera à 
s‚des résultats positifs , c'est en examinant attentives 
„ment toutes les parties qui la composent, que l'on. 
sétablira des divisions générales plus exactes et plus 
„faciles À saisir, que l'on pourra: rapprocher_les,unes 
„des autres les espèces qui ont de analogie entre 
„elles, que l'on diminuera le nombre des variétés, (et 


_ sespècesjet qu'enfin on régularisera les anomalies que 


„l'on, obferve tous les jours; et qui sont véritable- 

ment le fruit d'un examen trop. superficie.” 

(Op deze wijze zal men inderdaad eene meer naauw- 

keurige ‚kennis der Agarici kunnen verkrijgen, en 

ten laatfte kunnen onderfcheiden, wat eene wezenlijke 
Re foort, 


C 256 ) 


foort, wat flechts eene verfcheidenheid zij ; maar het 
is oneindig moeijelijker dit doel te bereiken bij dat 
veel grooter getal geflachten , met geheel mikrosko- 
pifche foorten, welke ik mij niet weerhouden kan, 
wezenlijke agamen te noemen; foorten, bij welke 
de beste waarnemer dikwijls fchipbreuk lijdt, en 
waarbij men nog lang in het duister zal rondtasten , 
eer een meer verheven genie het ware, en van klip- 
pen bevrijde fpoor, aan de Natuuronderzoekers van 
minderen rang , zal aanwijzen. 

Het is mijn voornemen , om in deze Verhandeling , 
welke door meer andere zal gevolgd worden, een 
kort overzigt te geven van de Flora eryptogamica 
van het Groothertogdom Luxemburg. De tijd is nog 
niet daar, om eene dergelijke volledige Flora van 
deze Provincie te geven (en als zoodanig befchouw ik 
dit mijn werk ook niet), maar ik wil (lechts dat- 
gene mededeelen , wat ik zelf gezien heb, hetgeen 
ik geloof niet geheel onbelangrijk te zullen zijn, 
omdat het aantal dezer foorten vrij aanzienlijk, en 
Luxemburg ook in dit opzigt, weinig of hiet bekend 
is. Om geene plaats, meer dan voltrekt noodig was, 
in deze Bijdragen weg te nemen, heb ik bijna overal 
alleen de namen der planten opgenoemd, en overi- 
gens alles in het Latijn gefteld, daar toch ook de na- 
men der planten alle in deze taal voorkomen. 

Ik hoop verder op den aangevangen weg voort te 
gaan, en mijne ontdekkingen , zoo mogelijk , meer en 
meer met nieuwe waarnemingen te vermeerderen. Mogt 
ik zoo kunnen (lagen, om den weg teopenen, welke 
anderen, in deze wetenfchap meer geöefend, ín het 
vervolg met meerder vrucht zullen kunnen bewandelen ! 

CON= 


Ee 


Gd 


‚CONSPECTUS FLORAE CRYPTOGAMICAE MAGNI 
DUCATUS LUXEMBURGENSIS.- 
Articulus primus. 
ALGAE. 
„Genus I. Mostoch. VAUCHER. 
N. commune. vAUCHER. Tremella Nostoch. L. fp. 
pl. p. 1625. Frequens ad terram post pluvias. 
N, coriaceum. vaucH. Ad terram humidam paludo- 
fam, prope Arlon et Freilingen. 
N. lichenoides. vaucu. Ad lapides arboresque post 
pluvias. 
N. laciniatum. D. C. Tremeila laciniata. BuLL. Ad 
muscos et terram post pluvias. 
N. fphaericum. vaucH. Ulva granulata. L. Ad ter- 
ram humidam. 
N. verrucofum. vaucH. Tremella verrucofa L. Ad 
lapides in rivulis. 
Genus II. Riyularia. ROTH. 
R. tubulofa. D.C. Ulva gelatinofa, vAUCHER: In 
rivulis vere. 
R. fetida. D.C. Ulva fetida, vaucnHeRr.… Totum per 
annum ad rivulorum lapides. 
Genus III. Ula. L. 
Sectio T. Zwbulofae. 
U, intestinalis. TL. In Mofella prope Ehnen, Grei- 
veldingen , Wormeldingen etc. 
Sectio IL, Membranactac. 
“U. minima. vaucpHErR.  Frequens vere adhaerens 
lapidibus in rivulis, 
U. terrestris, ROTH, Ad terram in hortorum ambu- 
lacris. if f 
R 3 Ge- 


(C 258 ) 
Genus IV. -Osctllatoria, vVAUCHDR. 

O. nigra. AGARDH, ‚In rivulis, - , 

Genus V. Lemanea. BORY ST. VINCENT. 

L. corallina. Bory. Cotiferva fluviatilis. L. Ad la- 
pides in flumine Sure prope Diekirch, taire 
Bivels etc, 

L. aträ. N. ‘Chantranfiâ atra. D. hel 1 fontibus 
Jimpidis haud frequens. 


Genus VL Chantranfia. D. C. 

Ch. glomerata. D. C. Conferva, L. Frequens in 
aquis puris. 

Ch. rivularis, D. C. Conferva, L. Ad fuperficiem 
rivulorum natans. _ 
var. (3. Ctispa. Prolifera crispa. VAUCHER, 

Ch. veficata. D. C. Parafita in foliis caulibusque plan- 
tarum aquaticarum, 


Genus VII. Conferva. L. 


Sectio-I, Spiraless 
C‚ jugaliss-murL. In paludibus et aquis ftagnanti- 
bus vere atque ineunte hyeme: 
C; porticalis. MurL. Frequens in aquis ineunte vere, 
C. inflata. D. C‚ In:fosfis exeunte hyeme. 
Sectio II. Stcllatags 
C. gracilis. DC, In fosfis. 
C. bulbofá. L. fp. 1634. « Frequens in fosfis. 
C. decusfata, D.C, In paludibus haud frequens. 
Sectio II. 7wbulofaes | 
C. angulata. N. Conjugata: vaucH.- Frequens in 
fosfis totum per annum. 
C‚ ferpentina, MULLER, In ftagnis. 
C. floccofa. D. C. In aquis. 


ha Berlin Ante zie 
ee TS | 


C 252 ) 


Genus Vl -Batrachospermum. ROTH« 
B. moniliforme. vaucu. Frequens rivtdopuar EE 
dibus adhaerêns prope Schengen: : 
‚Be. glomeratum: vaucre In lapidibus dvn 
hyeme atque, vere. 
B. hypnofum. N. Dearardeldia hypnofa. Bory. In 
_fontibus. 


Genus. IX. Hydrodiction. Rote 
H. pentagonum. vAven, Conferva: geren L. 
In aquis ftagnantibus prope- Weet 


Genus X. Vawutheria. D.C. 
Sectio FE. Seminibus peduncubatis. 

V. multicornis. D.C. In aquis. 

V. racemofà. D. C. Frequens în fósfis ineunte vere. 
V.-etuciata, D.C, In aquis Ragmandbos,! 

Vs geminata, D. C. In fosfis. et 

V. terrestris. D.C. Frequens- totum per annum 

ad terram madidam, 
V, hamata. D, C‚.‚In. lado, 


Ve fesfilis, D. c. In flagnis. 

V. caefpitofa. D.C. In rivulis et fluminibus. 

V. Priestleyi. N. Bysfus flos aquac. L. In aqua 
destillata aeri expofita, 


an | 


Behe Articulus fecundus. _… … 
FUNGI. 4 
Genus d Byyfss Los or on omeen dl 
B. parietina, D.C. In domorumparietibus, fub- 
ve terraneis, muris. humidis. — q 
E candida. ups, In ramis folisque deciduis. 
R 4 B. 


( 266 )) 


B. aluta. PERS.” In arborum lignfle mortui fisfuris 
internis. 
B. gigantea. D.C, In fisturis ds 
Obf. An fpecies haecce et B. elongata D. C. 
fatis funt distinctae 2 
B. cryptarum. LAM. Ad. dolia ín cryptis humidis. 
B. rupestris. D. C. Ad rupes in loco Kreschleid 
dicto prope Diekirch. 
B. aurantiaca. LAM. In ‚obfcuris hianddiaane: à 
B. aurea. -L. Ad Japides calcareos , muros „ etc. 
haud raro. Prope Dudelingen. 
B. rubra. D. C. - In ligno putrescente. 
B. herbarum. D. C. In foliis caulibusque planta- 
rum femiputridis. p 
Genus II, Z/aria. ALBERTINL €t‚ SCHWEINITZ. ° 


JL. epiphylla. PERS. Vere gee in wr et 
foliis, il: e \ N ; 


Genus III. Mozilia. PERSOON. 
M. glauca. pers. Mucor glaucus. L. Frequens 
in fructibus putridis. 
M. digitata. pers. In putrescentibus, praefertim 
in carne. 
var. B. racemofa. N. Monilia racemofa. PERS. 


Genus IV. Botrytis. Pers. 


Sectio 1, Erectae racemofae. 

B. dendroides. D. C. In putrescentibus praefertim 
in Zgarico edulis 

B. racemofa. D. C. In folüs Fumgis, oleribus pu- 
trescentibus. 

B. lignifraga. D.C. In cortice Berulae bo, ver- 
rucofae et dede 

e Sec- 


zv 


Te 


( 261 ) 


Sectio IL. Prostratae fimplices.\ 
B. ‘umbellata. D. C. In fructibus faccharinis. 
B. rofea. D.C. In arborum corticibus praefertim AJni. 
B. glomerulofa. D. C. In cliarta madida aliisque 
fubftantiis. 
Genus V. Aegerita. PERS. 
Aeg. punctiformis, D. C. In radicibus demerfis Hya= 
cinthi. | 
Aeg. aurantia. D.C. Frequens in cortice ligni'mortui. 
var. B. variabilis. N. Aeg. crustacea. D.C. Ad 
fuperficiem cafei. 
—- ye flercoraria. N. Aeg. panatta D.C. 
Ad excrementa Felis domesticae. 
Aeg. epixylon. D.C. In ligno mortuo cortice denudato. 

Genus VL. Conoplea. pers. -Filamenta ramofa bys- 
foidea, femina pulverulenta rn globulofa ge- 
rentia. N. 

C. Waderroider. D.C. In foliis - Caricis acutae 
prope Merl. Raro. 

Genus VIL. Vanhallia. L. MARCHAND. Filamenta 
plus ‘minusve ramofa, bysfoidea, divergentia 
comofa; femina inclufa receptaculo fübconico 
filamentis agglutinatis conftituto. 

V. cerealis. N. Conoplea cylindrica, pers. Raris- 
fima in culmo cerealium. Semel prope Diekirch 
obfervavi. 


Obf. Genus hocce nomine siteit. VAN HALL; 
clar. profesforis,Groningani dicere volui. 
Amic. DUMORTIER-RUTTEAU illi jam 
obtulit genus Mallia , ast jamdudum 
exftitit genus istius nominis, Ad genus 
nostrum. adhuc retuli potest Conoplea 
atra PERS. quam nondum indigenam 
obfervavi, 


Rs Tut Gee 


C 262: ) 


Genus VIII Erineum, PrRS. 1 0D 
E. acêrinum, pers, In foliis zeeris Peeuderplavant, 
platanoidis et campestris, 
E. mefpilinum, D.C. In foliis Mespilì germantcae 
et cotoneastris. 
E. vitis. scurap. In foliis. Vitis per 
„E. juglandis, scnreicH. « In foliis Juglandis. 
E. fagineum. D, C. In foliis Fagi fylyaticae. 
„Eertiliaceumis- PRS: > In flis Lan europacae et 
microphyllae, 
E. betulinum. pers, In foliis oe alni et albae. 
‚E, auréumis-PERSs- In foliis viridibus Populi nigrae. 
E. popülinum, Pers. In foliis Populi tremulae. 
Genus IX, Sti/bums TODEs , 
„St.tigidum,- PERS. Ad truncos purrescentes ineunte 
verê, ' 
St. nigrum. sCHRAD. In cortice Tabbei. 
St velutinum. N. $S4 Zomrentofwim SCHRAD. Et yil- 
lofum MeRAT. ad hanc (peciem pertinent. 
Post pluvias in -fungis. e 
St. vulgäre. Topes Freguens: in, graminibus vante 
Genus X. …Periconia. TODEs 
P. argentea, N‚ In caulibus. fieeis Dicsamniobfervan. 
var« B. lielienoides, TODE. 
== ye bysfoides, PERS. 
Genus XI. Helotium. PERS. 
H.-agariciformis. D. C‚ „In. ligno pui. 
Genus XI, Leotia pers. ! 
L. fimetaria. pers. In fimo dara: 
Genus XIII „Peziza. Le kit shi 
Sectio Is: ‘Coriaceae, 
P. coriacea. Burr. In fimo equinò. 


P. 
P. 
P. 
P. 
Rs 


P 


“p. 


P. 


Ce 63: ) 


hypodermia, D.C. Ih epidernidn Pruni cerafi 
prope Guilsdorf. 
fusca. PERS. Ad epidermidem arbei Rece 
dente frequentior, 
ribefias-perss In epidermide Ribis nisri et ril. 
rofae. PERS. Ad corticem ficcum Ro/&e caninae. 
cêrafie PERS» dnennte vere a Cerafi 
perforans. | 
fanguinea. D. C. In ligno mortuos 

Sectio’II. Carnofae, . 
cinerea. BATSCH. Ad truncos putrescentes exeun- 
te vere. Ned, aid elud 
patellaria. pers. In arboribus decorticatis prope 
Michelau. (Xi veiuig ‘ 
lénticularis. BULL. In fylvis ad truncos, » 
callofa: BULL. In ligno putrescente, 
araneofa, BULL. Ad terram in madidis-ineunte 


„autumno „ prope Grevels, Kockelfchauer’ etc. 


P. 
1, 
E. 


ompkalodes. Burr. Ad terram gregatim. 
fcutellata, L. Ad terram in caudicibus. 
ciliata. BULL, In fimo humano atque bovino. 
pinguis. BuLL. {n ligno putrido. 
chryfocoma. Burr. In ligno putrescente gre- 
gatim. 
ftercoraria Burr. In fimo animalium. 
granulofa. BULL, In fimo vaccino.. 
bicolor. Burr. In ramis mortuis. 
corticalis. PERS. Copiofé ad cortices truncorum 
exfiecäntium. 
papillaris > BULLe simins: im b Hiao putrido. 
folenias pers. Gregatim in ligno. putrido: 
imberbis, Burr. Gregatim in ligno, mortuo. 

Ps 


P, 


C 264 ) 


lactea. BULL. In Jigno foliisque mortuis. … 
calicioides, D.C. In trunco arborum cavarum, 
inque fisfuris ligni antiqui. 
cyathoidea Burr. In caulibus putrescentibus. 
fructigena. BULL. Ad glandes quercinas et ffuc- 
tus Fagi. 

coronata. BULL.’ In caulibus Cannabis fativac. 
clandestina. BULL. In ramulis foliisque deciduis 
madidis. 

echinophila, BULL. In givoltiefs Castaneae au- 
tumno. 


P. fubularis, BULL. In femine putrescente Heljan- 


P. 


P 


thi annut et tuberoft. 

multivalvis. N. Xyloma multivalve, D. C. Splen- 

dens, numerofa, fparfa, integerrima , fubmargi- 

nata , fubconvexa, epidermide fisfa circumdata. N. 

In Zlice aquifolio. 

Xylomoida. N. Xyloma cinereum, ALB. Et SCHW. 

Nigra, fesfilis, fparfa „ mollis, concava, mar- 

ginata, crenulata. N. In Popu/o monilifera. 
Sectio III. Cartilagineae. 


Leveillei. L. MARCHAND (Verhandeling over 
eenige Cryptogamifche’ planten van het Groot- 
hertogdom Luxemburg. Bydr. tot de Natuurkun- 
dige Wetenfchappen. IT, r bl.421). 

Rarisfima in fylvis umbrofis prope Diekirch. 


Sectio IV.  Cerof/ae. 


acetabulum. L. Primo vere in umbrofis fylvae , 
Friedbusch dictae , prope Diekirch. 


tuberofa. BULL. In nemorofis ad, terram,prope 


Colmar. 
P. 


C 165 }) 


rapulum. Burr. Stipite. humo profunde infixa 
in umbrofis. serrie de 

P. ftipitata. BULL. Ad terram in nemorofis prope 
Marche. 

‚P. coccinea. BULL. Ad terram in fylvis et pascuis 
„umbrofis exeunte aestate propre Diekirch, Dom- 
meldingen, Rodenhof; Blafcheid etc. 

P. cupularis. L. In ligno putrescente ad terram in 
fylvaticis prope, Bonnerce. 

P. lanuginofa. BULL. Ad terram in fylvis umbro- 
fis haud raro. 

P. crenata. Burr. Solitaria ad terram in fosfis 
humidis prope Fischbach. 

…P,. cerea. D. C. In fimetis et ad terram. 
var. B. fesfilis. N. P. veficulofa. Burr. 
__P. labellum. Burr. In fylvis umbrofis atque ad 

___ terram madidam. 

Sectio V. Gelatinofae. 

auricula. L. In truncis fenioribus prope Grevels. 

tremelloides, BULL. Ad truncos antiquos pu- 

trescentes. 

var. B. violacea. N. Tremella amethystea. BULL. 

nigra. BULL. Ad truncos caefos praefertim quer- 

“_cinos frequens. 


Genus XIV. Zremella. L. 


Tr. glandulofa. Burr. Frequens ad truncos autumno. 
Tr.urticae. PERS. Ad caules exficcatas Urticae 
dioicae primo vere. 
Tr.ustulata. Burr. In citro et in fructibus car- 

nofis femi - putridis. 


Tr.deliquescens. Burr, Frequens ad truncos ma- 
didos, 


PP 


s 


E: 


9 


T. 


C 266 j) 


„Me. cerebrina. « BULL.“ In ligno humido vel ad: trun- 
cos putrescentes, 
Tr. mefenteriformis. Burr. In ligno mortuo. 
Genus XV. Melvella. L. 
H. mitra. L; Ad terram in _nemorófis ils Hesch- 


dorf. 
_H. elastica. Burt. Ad terram autumno fatis fre- 
quens. ° Faltefda 0 .d 
H. gelatinofa, BULD. Inter folia delapfa in fylvis 
gregatim t ofdua „slontgdmar 


Genus, XVL Clavaria. 


Sectio ‘Clavaria, HOLMSK._ 

Cl. pistillaris. Le. In. fylva Grünwald. dicta prope 
Dommeldingen ad terram, …Raro. … 

Cl, Marchandi, L‚ MARCHAND, (Verh, over Crypt. 
Bijdragen, \. c.p. 418). Inter ‚muscos natans in 
limpidis propre St, Hubert, Raris(ima. 

Cl, micans, PERS, In folijs ficcis primo vere prope 
Esch-im-Loch. pd 

Cl. lutea. D-C. Ad terram prope Eschdorf. 

CL citrina.,L. MARCHAND- (1,C. P„419). In fylvis 
umbrofis prope Diekirch; prope St. Hubert 
(Repouré). Rarius. An potius ad fectionem 
fequentem pertinet ? hen ie 

Sectio- IL, Ramaria. HOLMSKe 

CI. bifurca. BULL. Ad terram, in fylvis fatis 
frequens. | | 

CI. filiformis. BULL, In foliis putrescentibus. 

Cl. aculeiformis. BULL. Gregatim in fisfuris ligni 

„_putrescentis. 

Cl.rugosa. BuLL. In fylvis ad terram. 

| BK 


er en 


C 2 ) 


„CI, bysfoideg,' BULL; In ligno-femiputrido 


„Cl, muscoïdea. Burr. > Satis frequens in fino pu- 


trescente. 
CI. coralloidea. “Ls, In flvisret pratis. 


oo sars Be fastigiata. N. Cl. fastigiata, L. 


— Ye. Cinerea.N, Cl, cinerea, BULL: 
— ò. violacea, N. Cl. amethrystea. BULL. 
„Sectio II Merisma. PERS. 


‚CL, laciniata. BuLw. In fylvis inter muscos aestate. 


Cl. coriacea. BULL. Ad terrams, 
Cl. antocephala. BULL. . In fylyis umbrofis id ter- 
ram ineunte autumno. 


Genus. XVII Thelephora, D. (sv 


_ Sectio L Craterella. „PERS. an 


- Th» cariophyliea..D. C. Ad terram in pinetis prope 


…Bourfcheid. Rarius. 


JROTD “Sectio Il. Stereum. PERS. 


Th. ‘tremelloides. D. C. In ligno HR, in fylvis 


autumno. : 


_ Th. ferruginea. D. C. BULL. In ramis mortuis et 


caudicibus. 


Th. reflexa. D. GC In Caudicibus , ramis mortuis 


et trabibus, 
_Sectio UL Corticium, _ PERS, 


„Th: enk L.”MARCH., „Merulius. PERrs. In 


=-trabibus femi-putri dis. 
Th. muscigena, PERS. Gregatim in caulibus mus- 


en ONU, 


„Th, papyrina. BULL, In truncis putrescentibus crus- 


tas efformans. 
ns 


C 6 h 


Th. cinerea, PERS. Ad corticem-lignumque  denu- 
datum Quercus roboris et Aceris campestris atque 
Pseudo-platani. 

Th. corticalis. BULL, « In ramis ‘mortuis. 

Th. polygonia. pers. Vere atque autumno ad cor- 
ticem Mippocastant et Quercus. 

Th. pbyllacteris. BULL. Ad terram. E 

Th. coerulea, D. C‚ In ligno mortuo prope Grevels 
obfervavi. „Egregie violacea, 


Genus XVIIL. Hydnum. 
_ Sectio IL. Hypophegea. N. 


H. ramofisfimum. 1. MARCHAND €t R‚ CouRTOIS. 
Stipite ramofisfimo, crasfo, irregulariter com- 
preso “vel angulato, fubcoriaceo , albo -lutes- 
cente; ramis fubdichotómis „erectis „ albescen- 
tibus; pileis infundibuliformibus umbilicatisque , 
cinerescentibus , _marginibus _finuato-crenatis , 
postea recurvis; aculeis numecrofisfimis , elon- 

gatis, inferne perviis. Hydnum 1o—12 pol- 
licare, folitarium, rarius in fagetis _umbrofis 
fylvae Friedbusch dictae prope Diekirch. De- 
texi menfe Julio, a°. 1826, cum amicisf CoUR- 
ToIS et KROMBACH, vide: Verflag van een 
plant en landbouwkundig reisje, gedaan in de 
Ardennes ‘en het Groothertogdom Luxemburg , 
door BRONN en coURTOIS.… (Bijdragen tot de 
Natuurkundige Wetenfchappen. UL. 1. p. 473). 


Sectio IL. Hericium. PERS. 
H. erinaceum. Burr. In truncis quercnum antie 
quarum fylvae Seitert prope Diekirch, et fylvae 


Grünwald prope Luxemburg. ’ 
H. 


H. 


C 269 ) 


ramófum. Burr. In fylvâ Friedbusch prope Die- 
kirch ad truncos arborum vetustarum, Rarius. 
caput-Medufae, pers. Ineunte autumno in ligno 
mortuo. 

Sectio III. Odontia. vers. 
niveum. Pers. Intra corticem quercuum. 


farinaceum. pers. In ligno mortuo. 


barba-jobi. Burr. In ramis delapfis. 
cerafi, PERs. Ad corticem Cerafi , hyeme. 
Seetio IV. Hydnum. 

auriscalpium. L. Ad ftrobilos pini in terram de- 
lapfos prope Bourfcheid et Erpeldingen. 
cyathiforme. scHaerr. In nemorofis prope Fré- 
lingen. 
hybridum. Burr. In pinetis fylvae Grünwald, 
repandum. L. Ad terram in faginetis prope 
Diekirch. 

Sectio V. Systoma. pers. 
bienne. D. C. Ad terram et truncos mortuos, 


Genus XIX. Boletus. L. 


‚B. 


B. 


Sectio I, Fistulina. Burr. 
hepaticus. scHAEFF. Ad caudices quercinos vel 
ad terram in nemorofis inter folia Putrescentia 
prope Bartringen. 
Sectio IL. Poria. pers. 
Cryptarum. BULL, In cryptis fuper trabes. 
medulla panis. jacq. In truncis arborum lan- 
guentium prope Bettemburg. 
Sectio III. Boletus. 

__A. pileo fesfili, 
verficolor. L. Frequens in arboribus mortuis to- 
tum per annum. | 


BIJDRAGEN , D. III ST. INS var. 


B. 
B. 


B. 
B. 


B, 


‚B. 
B. 


B. 


B. 


B. 


B. 


B: 


B. 
B. 


B. 


C 20 ) 


‘var, B. unicolor.N, B, unicolor, Bugz. 


—=.Y. Glabratus, N.B. imberbis, BULL. ; 
fuberofus, BULL. In truncis. 

Pseudo-igniarius, BULL. Ad truncos quercuum 
vetustarum. 

ungulatus. BULL. In-cortice truncorum. 
labyrinthiformis. Burr. In trunco Crataegi tor- 
minalis prope Rodenhof et Dudelingen. 
fraxineus. BULL. Ad truncos Fraxini langues- 
centes. — 


B. fuaveolens, BULL, In truncis falicinis antiquis. 


cuticularis. guLrL. _ Solitarius ad arbores emor-= 
tuas prope Ham, legs 
falicinus. BULL. Solitarius in truncis falicinis 
„prope Walferdingen. 

hispidus. Burr. In truncis Mali et Quercus. 


B. Pileo ftipitato. 
a. ftipite laterali vel excentrico, 

calceolus. Burr. Ad truncos languentes vel 
mortuos. 
juglandis. Burr. In Juglande prope Diekirch. 
acanthoides. Burr. In caudicibus femi -putridis 
gregatim. 
obliquatus. BULL. In caudicibus. 

b. ftipite centrali, 
nummularius. BULL. Ad ramos emortuos. 
nummulariformis, N. B. nummularius ? L. MAR- 
CHAND CVerhand, over Crypt. 1. c.p. 415). Ad 
terram et in ligno mortuo in fylvaticis. 
perennis. L. Saepius gregatim ad truncos anti- 


quos adque terram. 
B. 


8 


CUE 


B. perfosfus. 1. MARCHAND. 1. c. p. 414.  Solitärius 
ad terram et inter muscos. 
B. Lejeunii. 1. MARCHAND. 1. c. p. 413. In fylvâ 
Friedbusch dictâ prope Diekirch. 
B. fimbriatus. Burr. Ad terram primo vere prope 
Diekirch, 
B. polyporus. Burr. Ad terram in hei 
Sectio IV. Swillus. pers. 
B. betulinus, Burr. Ad epidermidem Betulae alba, 
B. rubeolarius. Burr» Ad terram in fylvaticis. 
B. aereus. Burr. Ad terram in nemoribus. 
B. edulis. Burr. B. bovinus. L. Ad terram in fyl- 
vis umbrofis aestate. 
B. castaneus. Burr. Ad terrám in fylvis aestate, 
B. felleus. BULL. Acstate í in fylvis ad terram fatis 
frequens. 
B. cyanescens. BULL, Ad terram prope Bastnacht. 
B. piperatus. Burr. In fylvis ad terram autumno. 
B. chryfenteron. Burr. In paludofis- et in fylvis 
umbrofis ineunte autumno frequens. 
_B. fcaber. Burr. Ad terram in fylvis autumno. 
B. aurantiacus. Burr. Ad terram in fylvis, 
Genus XX, Merulius. HALLER. 

Sectio 1. Merulius, — Pileo ftipitato concavo. 
_M. cantharellus, pers. Agaricus cantharellus. L. 
© Frequens in fylvis ad terram , prope Diekirch , 
[se Guilsdorf , Stegen, Pettingen etc. 

k var. B cantharelloides. N. Merulius -nigri- 

| pes PERS. 

_M. lutescens. pers. _ Grêgatim post pluvias ad 
terram. 


Se 


M. 


SER 


M. 


M. 


Genus XXI. Agaricus. L. 


A. 


lacrymans. D. C. In locis humidis fuper trabes. 


( 12ze 


tubaeformis. pers. Ad terram in wia um- 

brofis prope Engeldorff. 

var. B. hydrolips. N. Merulius hydrolips. D.C. 

—_— y. Cornucopioides, N, _Peziza cornuco- 
pioïdes. L. 

—_— ò. crispus, N. Merulius undulatus. PERS. 


Sectio II. P/icaria. — Pileo fesfili. 


muscigenus. PERS. In muscis vivis. 
retirugus. PERS. In ramis et muscis. 


labyrinthiformis. L. MARCHAND. Agaricus quer- 
cinus. L. Frequens ad truncos. 

abietinus. L. MARCH. Agaricus abietinus. BULL. 
Ad trabes abietinos , et ad truncos Betulae albae. 
var. B. tricolor. N. Ag. tricolor. BULL. 
coriaceus. L. MARCH. — Ag. coriaceus, BULL. 
Frequens ad truncos emortuos. 

alneus. L. MARCH. — Ag. alneus. Le. Ad truncos 
Alni aliarumque arborum. 


Sectio IL. Pleuropus. PERS. 
epixylon. BULL. In truncis refectis. 
variabilis, D. C. In ligno mortuo et ad terram. 
eleuterophyllus. 1. MARCH, — Pleuropus. LE- 
VvEILLÉ.  Pediculo fubnullo vel tuberculofo. 
Pileo dimidiato„ conchiformi, -carnofo fuces- 
centez lamellis dilutioribus , bafi liberis, ro- 
tundatis, crasfioribus. (LEVEILLÉ). … Vere ad 
truncos prope Luxemburg rarius, k 
ftypticus. Burr.  Adlignum exficcatum autumno_ 
atque hyeme, 

A. 


A. 
A 


> 


A 


A 


A. 


Chase ) 


petaloides. Burr. Ad terram ineunte autumno. 
inconftans. PERS. Ad arbores. stige 
palmatus. Burr. Ad truncos arborum, … 
tesfelatus. BuLL. In truncis ene et trabibus 
antiquis. \ 
dictiorhy{us. D. C. Ad terram limofam in cryptis. 
Raro prope Diekirch vidi. 

orcellus. BULL. Ad truncos arborum nunc gre- 
gatim nunc folitarius. A 
ulmarius. Burr. Intruncis praefertim Ulmi. 


Sectio IL. Rwus/ula. (Pers). 
pectinatus BuLL. Pasfim et frequens in fylvis. 
piperatus. Burr. In fylvis, frequentisfime in 
fylvâ Seitert dictâ prope Diekirch. 
bifidus. Burr. In fylvis aridis. 
integer. L. In fylvis. 

Sectio III. Zactarius. PERS. 


acris. BULL. In fylvis vere atque autumno. 


dycmogalus. Burr.  Solitarius in: fylvis. 


theiogalus, sor. Solitarius in fylvis beopa Bet- 
temburg. 
pyrogalus. BULL. Solitarius in fylvis. 
zonarius. D. C. Frequens in graminofis. 
azonites. BULL. Pasfim ad terram in fylvis et 
campis. \ 
necator. BULL. In fylvis ineunte autumno: 
deliciofus. scrArrr. In pinetis prope Erpel- 
dingen et fylvam Gränwald. 
fubdulcis. pers, In (ylvis et campis autumno. 
plumbeus. Burr. In fylvis autumno. 

Sr Sec- 


C 274 ) 


Sectio IV, Coprinus, PERS. 

A. ephemeroides. Burr. In fimetis. 

A. lacrymabundus. Burr. In fylvaticis prope 
Bonnerce. 

A. picaceus. Burr. In vegetabilibus putrefactis. 

A. cinereus, BULL. In hortis pasfim et in fimo 
vaccino autumno in pratis. ° 

A. tomentofus. Burr. In fylvis et-hortis. 

A. cono-truncatus. LEVEILLÉ. _ Stipite gracili, 
fistulofo „ albo, bafi tomentofo, cum carne 
pilei continuos pileo grifeo, membranaceo, 
ftriato, cono-truncato 3 lamellis grifeis „ liberis, 
utrinque acutis. (LEVEILLÉ). 

Solitarius in graminofis in prato Wahlenbruch 
dicto prope Diekirch. Vere. 

A. atramentarius. BULL. In locis humidis gregatim. 

A. micaceus. BULL. Gregatim in fylvis, pratis et 
hortis , fatis frequens. 

A. extinctorius. BULL. In fimetis aestate. 


A. gosfypinus. BULL. Gregatim ad terram in fylvis. 


A. digitaliformis. Burr. Frequens in truncis mor- 
tuis falicis aliarumque arborum. 
A. ephemerus. Burr. In fimetis. 
var. B. ftercorarius. N. A. ftercorarius, BULL. 
In fimo vaccino. 
A. hydrophorus. Burr. Gregatim in fylvis et gra- 
minofis ad terram. 
A. deliquescens. Burr. Gregatim et frequens in 
pratis et hortis. ED 
A. congregatus. BuLL. Frequens in umbrofis aestate 
autumnoque. 
A. 


Á. 


Á. 


>> 


> 


>> 


C 275 J 


fimipútris. Burr. Gregatim in fimetis. 
papilionaceus. BULL. In foliis mortuis in hortis: 
et fylvis. 0: 
folifugus. L. MARCHAND. Stipite centrali, te- 
nuisfimo , fragili, candido3 pileo fubconico, 
membranaceo, (triato, transparente, rufescente ; 
lameilis fubdecurrentibus , lutescentibus. Ag. 
I—2 linearis, fugax, pileo gracillimo. — In 
umbrofis graminofis ad lignum putridum Salicis 
albae prope Reisdorf. 

coprophyllus. Burr. Gregatim in fimetis, 
bullaceus. Burr. Gregatim in fimetis 3 fpecies- « 
praecedenti adfinis. : 


Sectio V. Pratella. vers. 


ftriatus. Bern. Solitarius in-pratis, fylvis et 
hottis ad terram. 


conocephalus. BULL. Solitarius ad terram. 


Dumortieri, L‚ MARCHAND. (Verh. over Crypt. 
le. p- 416). Ag. violaceo-lamellatus. D. C 


‚ Gregatim in fylvis autumno prope St. Hubert 


(REDOUTÉ). prope Esch. (MARCHAND). 
campanulatus. BULL. Gregatim ad terram. 
femi - orbicularis Burr. EE in graminofis 
ad vias. 

pulverulentus. ‘Burr. Gréisti® in Caudicibus. 
putrescentibus fatis frequens. 

amarus, BULL. Ad truncos putrescentes gre- 
garius in fylvis, 


„nigricans. Burr. In nemoribus- ad terram ‘au- 


tumno fatis frequens. 
S 4 A. 


C 276 ) 


A. fpadiceus. scHaeFr.  Gregatim in fylvâ Pried- 
busch dictâ prope. Diekirch ineunte autumno. 
A. cyaneus. Burr. Solitarius ad truncos in fylvis 
prope Freilingen. 
A. edulis. Burr. In pratis et fylvis inque campis 
montofis haud infrequens. 
Sectio VI, Rotula. Pers. 
A. ftylobates. D. C. Ad ramos delapfos aestate haud 
frequens. 
Sectio VIL. Mycena. 
A. arundinaceus. BuLL. Vulgo in pratis autumno. 
A. nigripes. Burr. Ad truncos hyeme, ad Ziliam 
europaeam prope Bourfcheid. 
A. alliaceus. Burr. In folis quercinis aggregatis 
autumno. 
A. ventricofus. Burr. In fylvis ad terram ineunte 
autumno. 
A. fistulofus. Burr. Gregatim et frequens ad trun- 
cos in fylvis humidis. 
yar. B. nigrescens. N. — A. polygrammus. BULL. 
Solitarius et gregarius. 
—_—y. conoideus. N. — A. filops. BuLL. Inter 
MUSCOS. 
A. melinoides. Burr. Saepius folitarius. in grami- 
nofis et muscofis autumno. 
A. fquarrofus. BuLL. Gregatim ad terram. 
A. adonis. Burr. Gregarius in nemorofis ad terram 
vel ad ramulos putridos. 
A. roseus. Pers. Ad ramulos et folia emortua madida. 
A. clavus. L. In humidis et umbrofis ineunte au- 
tumno ad terram, folia et ramulos putrescentes. 
A. 


erder et Ds 


ed 


C 277 ) 


A. corticalis. BULL. Ad corticem-arborum Pyri 

communis, falicum , quercuum caet… WA 
‚A. pumilus. BuLL, Ad pedes arborum intér mus- 
cos autumno. 


boa 


„A. pygmaeus. Burr. In ligno mortuo. 
Sectio VIII. Omphalia: pens. 
. dryophilus. Burr. In pratis fylvisque totum 
per annum. 6 À 
A. umbilicatus. Burr. In fylvis folitarius exeunte 
vere. 
A. ardofiaceus. Burr. Solitarius in pratis humi- 
dis autumno. 
A. pseudo-androfaceus. Burr. Ad terram in fylva- 


ticis arenofis et ericetofis autumno. 

A. fibula. Burr. Haud infrequens autumno inter 
muscos et ad lignum mortuum. 

A. amadelphus Burr. Ad truncos mortuos. 

A. tigrinus, BuLL. Gregatim in fylvis aestate et 
autumno ad truncos. 

À. infundibuliformis. Burr. Frequens in fylvis: au- 
tumno. 
var. (B. variabilis. N. A. cyathiformis. BurL. 

A. contiguus. BuLL. Solitarius in fylvis. 

A. pyxidatus. Burr. Gregatim ad terram. 

A. amethysteus. Burr. Autumno in fylvis umbrofis. 


Sectio IX. Gymnopus. PERS. 


A. Laminis in ftipitem decurrentibus. - 
A. pellucidus. Burr. Solitarius ad terram: - 
» geotropus. BULL. … Solitarius.ad terram. … 
pileolarius. Burr. …Solitarius in-fylvis autu mmo 
inter folia putrescentia. 
S 5 A. 


> > 


A 
A. 
A: 


À. 


> 


Dd 


> 


A. 
A. 


C 228 ) 


ficoides, BULL, In pratis- gregatim. 
eriocephalus D. C. Gregarius in -ligno mortuo. 
eburneus. BULL. Solitarius ín fylvis (et ericetis 
autumno. 
var. B. ericetorum. N. — “Agaricus ‘ericeto- 
rum. „BULL, 
odorus. BULL. Gregatim in fylvis autumno „ad 
folia delapfa. 
acerbus. BULL. . Ad terram gregariè, 
albellus. D. C. Ineunte vere fatis bnggens à in 
fylvis. 
Thiebautii. L. MARCHAND. (Verhandeling over 
Crypt. 1. c.p. 415). Autumno in humidis 
muscofis prope Diekirch et Befort. 
bimorphus. L. MARCHAND. In fylvaticis et ad 
truncos putrescentes autumno. 
var. B. fufipes. N. — Ag. fufipes. BULL. 
——y. fufiformis. N. — Ag. fufiformis. BULL 
B. Laminis ftipiti adnexis. 
ovinus. BULL. Solitarius in graminofis. 
grammopodius. Burr. Solitarie ad terram. 
tuberofus. Burr. Haud infrequens autumno in 
fylvis inter lamina agaricoram putrescentium, 
glaucus. BULL. Gregarius ast faepius quoque 
folitarius ad terram. 
purus. PERS. Solitarius ad terram in fylvis 
autumno. 


cameleo, BULL. Solitarius in pratis et ad pedes- 


arborum in fylvis autumno, 
butyraceus. Burr. Gregarie ad terram. 
arcuatus. BULL. Ad terram in pratis , hortis et 
fglvaticis, 

A 


ee Mn ede ne ET a a a EE ee rade 


baalt. 4 


Pe 


€ 95 J 


molibdocephalus. Burr. Gregatim ad terram în 
fylvis autumno. veler 
finuatus. BULL. — Ad terram folitarius. … « 
hariolorum. Burr. Gregarie in [ylvis fuper fo- 


lig putrescentia. 


carneus. BULL. Solitarius in graminofis. 
fulphureus. -BurrL.  Frequens.-et peet ad 
terram in fylvaticis autumno. 

chryfentherus. Burv. Gregarie-fuper folia aen 
et lignum mortuum in fylvis. 

parafiticus. ‚BULL. Gregatim in agaricis putres- 
centibus. 

C. Laminis ftipiti minime adnatis. 
longipes. Burr. Solitarius in fylvis et ad trun- 
cos putrescentes autumno. 
urens. BULL. Gregarius fuper folia. mortua. 
repens. BULL. Haud infrequens autumno’ in 
fylvis inter folia putrescentia, 
contortus. BULL. Aestate ad pedes arborum' in 
fylvis, 
fulvus. Burr. Ad terram in fylvis gregarius. 
coccineus. BULL. In fylvis , pratis , locis colli- 
culofis autumno fatis frequens. 
grammocephalus. BULL. Solitarius ad terram in 
hortis haud frequens. 
cinerascens. BULL. Gregatim ad terram in fyl- 
vis autumno. 
var. B. frumentaceus. N. — Ag. frumenta- 
CEUS. BULL. 
murinaceus, Burr. Haud infrequens in faginetis 
autumno. d 
lividus. Burr. In fylvis ad terram fatis fre- 


_quens autumno. 


Á. 


A. 


(C 20 ) 


Jeacocephalus. Burr. _ Subfolitarius in fylvis ad 
terram vere atque autumno. 7 
villofus. Burr. Solitarius in ligno mortuo et ad 
ramos delapfos autumno. 
furfuraceus. Burr. Subfolitarius in Fileie ad 
terram. 

columbarius. Burr. In fylvis aestate atque au- 
tumno. 

argyraceus. BULL. Frequens ineunte vere in 
fylvis ad terram gregarie, 
erustuliniformis. Burr. Frequens in fylvis et 
pratis. 

rimofus. BuLL. In fylvis autumno numerofe. 
pyrospermus. BULL. Gregarius in ligno putrido. 
ramealis. BULL. In ramis deciduis autumno fre- 
quens. 

inodorus. Burr. Solitarius ad terram. 
leucopodius. Burr. Solitarius in nemorofis. 
geophilus. Burr. Subfolitarius ad terram. 
tortilis. D. C. Autumno in aridis. : 
horizontalis. Burr. In cortice Pyri communis 
vere ‘atque autumno frequens. 
nudus. Burr. In fylvis frequens totum per 
annum. 

Sectio X. Cortinaria. PERS. 

glutinofus. Burr. Subfolttarius in fylvis autumno. 
turbinatus. BuLL. Haud infreqguens autumno in 
faginetis. 

ileopodius. BULL. Aa terram „ corticem et folia 
decidua fubfolitarius. 

purpureus. BULL. Ad terram fubfolitarius. 
araneofus. BULL. Solitarius ad terram in fylvis 
aestate et autumno. 


« 


A. 


A . 


beb>> 


C 28r ) 


castaneus. BULL. In faginetis autumno. 
lanuginofus. BULL. Solitarius in fylvis ad terram, 
in caudicibus et inter muscos vere atque autumno. 
mucofus. Burr. In fylvis folitarius ad terram. 
hybridus. Burr. Ineunte autumno folitarius ad 
terram in fylvis. 
hydrophilus. Burr. Frequens in fylvis post plu- 
vlas autumnales. 
fquamofus. BurL. Autumno in fylvis. 

Sectio XI. Lepiota. PERS. 
piluliformis. Burr. Ad pedes arborum autumno 
inter muscos. 
nitens. BULL. In pratis et fylvis fubfolitarius in 
fimo vaccino. 
helveolus. BULL. Gieitin in graminofis , fylvis 
et viis. 
annularius. BULL. Gregarius in fylvis ad terram 
et truncos arborum. 
var. B. cinnamomeus. N. — Agaricus lignati- 
lis. BULL. 
aureus. BULL. Solitarius ad terram in read s 
humidis exeunte aestate. 
radicofus. Burr. Ad truncos in fylvis umbrofis. 
ramentaceus. BULL. Solitarius ad terram, 


mefomorphus. Burr. Solitarius ad terram. 


togularis. BuLL. Subfolitarius ad terram. 
polymorphus. L‚ MARCHAND. Autumno fubfoli- 
tarius ad terram in fylvis, 

var. B. clypeolarius.N. — A. clypeolarius. Burr. 
— y.lepidocephalus. N. — A. lepidocepha- 
lus. L. MARCHAND. (Verhandeling 1. c. p. 417). 
procerus. D.C. In fylvis et campis arenofis 
autumno. 

Sec. 


C 282 ) 


Sectio XII. Amanita, Pars. 
A. Volva incompleta. 
A. folitarias. Burr. Raro in fylvis umbrofis prope 
_ Diekirch. 
A. muscarius. D. C. In fylvis ineunte autumno. 
B, Volva completa. 
A. aurantiacus. BULL. In pinetis et nemorofis 
ineunte. autumno. 
var. [. candidus. N. — Ag. ovoideus. D. C. 
A. bulbofus. Burr. Solitarius in fylvis arenofis. 
B. concavus N. — Ag. vernus. D, C. 
A. pufillus. D. C.. In fylvis et hortis. 
A. vaginatus. Burr. In fylvis umbrofis aestate: 


Genus XXII. Morchella. PERS. 

M. verpoides. L. MARCHAND. (Verh. 1. c. p. 420). 
Verpa agaricoides! pers. Ad margines fylvarum 
prope St. Hubert (repouré); prope Bonnerce 
et Champlon (MARCHAND). 

M. mefamorpha. pers. (Mycol. enr).— M. femilie 
bera. D. C. — MARCHAND. 1. C. p. 419. In fylva 
Friedbusch dieta prope. Diekirch. 

M. esculenta. vers. Vere in fylva Grünwald prope 
Luxemburg, Friedbusch prope Diekirch; in fyl- 
vis prope Bartringen, Suttelingen caet. 

M. tremelloides. Burr. In fylvaticis Kemchen dictis 
Diekirch 5 rarò. 

Genus XXIII. Phallus. Jussieu. 

Ph. impudicus. L. Ineunte autumno in fylvis prope 
Dommeldingen „ Diens Dudelingen , Fisch- 
bach „ caet. 


err 


BIJDRAGEN 


TOT DE 


NATUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. 


ie 
OVER DE PROEVEN VAN KAPITEIN PARRY EN 
LUITENANT FOSTER, AANGAANDE DE SNEL* 
HEID VAN HET GELUID. 


Door G. SIMONS. 


In het verflag der derde reis van Kapitein PARRY sy 
worden proeven medegedeeld- over de fnelheid van 
het geluid (*), die allezins onze opmerking verdie= 
nen, vooral omdat zij bij zeer lage temperaturen gee. 
nomen zijn. si 

De proeven werden te Port Bowen genomen met. 
een’ metalen zesponder. De afltand, van den mond 
van «het ftuk gefchut-tot de plaats der waarneming , 
werd door trigonometrifche metingen bepaald ; Kapi- 
tein PARRY , vond dezen afltand 12892,96, Luit, FOSTER 
12892,82 Engelfche voeten; het gemiddelde tusfchen 
beiden geeft dus de lengte der bafis 12892,89 En- 


_gelfche voeten. De verloopen tijd, tusfchen ‘het 
‚afvuren van het ftuk en het hooren van het fchot , — 
„werd bepaald door de tikken van een? zak=chronome- : 


ter, aan het oor van ieder’ waarnemer gehouden, 
De rigting van het ftuk gefchut was Z, 71° 48’ O, 


De omftandigheden der waarnemingen kunnen uit on- 
derftaande tabel gekend. worden. 


Ae en : ger DAG, 
C*) Zie Journal of a third voyage for the discovery of a 

North.West Pasfage from the delantic to the Pacifi, re 

belen 4 the years 182g—25, etc, London 1826. Appén. 
bd , P e * 


Le -BĲjpRAGEN, p. Ubst.r. — > T 


(284 ) 


Tijdsverloop in feconden tusfchen Snelheid 
-het-afvuren en het hoofen — «f „vanhet 
van het fchot, 


OTEN, 


er BARO- 


DAG, } 
METER. 


geluid in 
Ik oe bi in En- 
3 sgelfche 
voeten, 


‚GETAL, SCH 


1824e Eng: Duim, el d 8 
Nov. a4.|_ 29,841 | Ligt. | Betrokken. -J ‘5 [1243505 12/8912 | 1040449 
Dec. 8.| 29,56 ) Buijig. Zeer helder, 12331 , 7 12,4288 1037,34 


1825. 


Jan. zo. 30,268 37 3 ste 8 Helder, “12,5389 | 12,4700 1045204 1029,0I 
Febr. 7. 2,647 ad, 0. — | _ Zeer helder, 12,639 “12,6167 12,6278. | 1020,99 
» 17: 29,598 > ez; Betrokken. ‘12,372 . |'12,440 12,466 1C59425 


» 2. 295735 |—375f — : E Betrokken. 12,8176: | 1257067 12,7617. 1010,28 


12,640 12,780 124710 101439 


2 


Maart 2. 30,398 |—38,5} Oostel. Een weinig betrokk. 


30,258 —21, 5{ Westel. U Helder en fehoon. 224400 21237167 rs 12;5583 ro26,64 


212333 [115744 | 11,7387 | 1098,32 


30,118 | +335} Oostel: =| Zeer helders 
11,5889 11,4733 1I,5311 1118,10 


‘. 


AIN CA ON NIN 


30,102 | +35 Z. O. fterk en buiĳ. Helder. 


C 285 ) 


„Wij zullen,’ voor zoo ‘verre de opgegeven omftan- 
digheden” het” toelaten, de uitkomst dezer proeven 
met ‘de “theorie vergelijken. - Om deze vergelijking 
des’ te- gemäkkelijker te maken, zullen wij vooraf de 
opgaven’ tot metrieke maat, en de honderddeelige 
thermometerfchaal herleiden. 

In, de Annales de Chimie'et de Phyfigue (*) heeft 
‚ de’ Heer prony de verhouding opgegeven, tusfchen 
den meter en den Engelfchen voet; volgens deze op= 
gave is de meter gelijk aan 39,38255 Engelfche dui- 
men. … Bij deze opgave is niet in het oog gehouden, 
dat de wettige lengte van den Engelfchen voet, niet 
gelijk” die van den meter bij o° C., maar bij 62° 
FAHR. gerekend wordt; de Heer prony heeft beiden 
op oe van’ de honderddeelige * fchaal herleid, De 
ftandaard der Engelfche maat, op welks vergelijking 
met den meter de opgave van den Heer PRONY 
rust, wäs van geel koper; zoo wij dus voor de uitzet- 
ting hiervan een gemiddelde aannemen uit de proeven 
van LAVOISIER €En LAPLACE (}), vinden wij, uit de bo- 
vengenoemde opgave , de lengte van den meter bij o° C, 
gelijk aan 39,37022 Engelfche duimen, bij 62° rauR. 
De Heer KATER vond deze lengte, bij gelijke om- 
flandigheden , gelijk aan 39,37079 Engelfche dui- 
men (S). Wij zullen bij gevolg geene aanmerkelijke 
fout begaan, wanneêr wij, bij onze herleidingen , ge= 
bruiken Ie == 393705 Engelfche duimen ade Het 


*) Tom. V. p. 170. 

Ke) Biot Traité de Phnfigue Tom. IE. p. 158. 

CS, Philofophicat Transactions. 1818. p. og. 

G*) Bij alijae eerfte berekeningen. dezer proeven, die 
door ‘Prof. Morr geplaatst zijn inde PAilofophical Transac: 
tions van dit jaar, gebruikte ik, bij de herleidingen, de 
opgave van ProNY; doch federt ‘bemerkt hebbende, dat 
_ deze opgave, om de bijgebragte redenen; niet naauwkeu- 
rig was, heb. ik de berekeningen herhaald, en tevens 
het geheel „eenigzins ne en et | 

a Ut / p L 


( 286 ) 


Het is waarfchijnlijk , dat de barometerhoogten tve- 

gens de capillariteit zijn verbeterd, dewijl wij in het 
meteorologisch journaal, gedurende de reis gehouden, 
Appendix, p. 4 feqq.) boven de kolommen voor 
den barometer vinden: Corrected. for, temperatures 
neutral point and capacity; wij zullen daarom ook 
bij deze barometrifche opgaven vweronderftellen „ dat 
dezelve, inderdaad. verbeterd zijn, offchoon. hiervan 
geen gewag gemaakt is. 
Bij de herleiding. der graden van FAHR. tot alie van 
den honderddeeligen thermometer, zoude men, ftrike 
genomen, ook acht. moeten geven «op. het verfchil 
tusfchen de barometrifche drukkingen , waarbij «de 
Franfchen en Engelfchen gewoon zijn het punt van 
kokend water „op, de Thermometer-fchaal, aan ‚te 
teekenen; doch dit verschil is te gering, om hier, in 
eenige aanmerking te kunnen komen. 

„Door deze, herleiding verkrijgen wij de volgende 
uafel der waarnemingen : 


D.A e | BARO- THER- Snelheid van 
DER WAARNE: „MOMETER | het geluid in 7” 
His METER, 5, 

MING, C. in meters. 

1824. Meters. 

Nov. 24. | 0475795 ; 317,137959 
Dec. 8. f_ 0,75084 ; 3164177849 
1825. Ie 
Jan. zo-f" 0,76880" | “—38, 313,638892 
Febr, 7. | _0,75303. |. 311,194423 
35 \ 17e [-O575178 316,760011 
On 21 | 0,75526 | —38, 307,930049 
Mant a} 0477310 3095182764 
_0,76854 | 312,916524 
0,76499 |o + 3345764354 
0,76458 - 1 3405793234 


C 287 ) 


‚De lengte der bafis was 12892,89 Engelfche voeten 
of 3929,7108. 

LapLAce gaf voor de snelheid van het his: in 
dampkringslucht „ de volgende theoretifche formule: 


_ de pr. p TOR mmprinde wnd 
OEREN 4 SMD 
waarin V de snelheid voorstelt, g de intenfiteit der 


zwaartekracht, p de barometrifche drukking, D. de 


verhouding der digtheid van lucht tot die van kwik, 
7 


en De de- rede tusfchen> de fpecifique warmte der 


lucht bij eene bestendige drukking, en die bij een 
Bestendig volumen. 

“Volgens de proeven van ARAco en BOT , wanneer 
wij acht geven’ op de uitzetting van het kwik, zoo 
als dezelve naderhand door puLonc en PETIT be- 
paald is, vinden wij het gewigt van een’ cubieken cen- 
timeter kwik; ‘bij c°, gelijk aan 1385596152 (4). Dé 
zelfde Natuurkundigen vonden het gewigt van een’ 
cub, centimeter drooge dampkringstucht, bij o°, én 
onder eene drukking van o®,76, te Parijs, dus op de 
breedte van 48° 5o’ 14”, gelijk aan o8f,001299541 (S). 

Wanneer men hieruit wil afleiden, het gewigt 
van een” cub. centimeter dampkringslucht’ te Port 
Bowen, bij o°, en eene drukking van o®,76-zal men 
men o8r,o0129954T moeten vermenigvuldigen, met de 
re- 
—_€*)- Traité de Mécanique Céleste, T.V. p. r21—123. 
Men kan hierover ook nazien POIssSON, fur Ja vitesfe di 
fon; Ann. de Ch. et de Phyí. T. XXIII, p. 1 fegg. 
„Ct)-Bior, Ll, T, 1e pe 402 fegg. 

CS) Brot, 1, 1, T, 1, p, 387. 
zing T 3 


( 288 ) 


edev «an de intenfiteit der. zwaartekracht te Parijs, tot 
die van Port Bowen, 
Zij de intenfiteit der zwaartekracht 
voor de breedte van PortBowen-g „ en deze breedte /; 
—____— Parijs ae Sy ls 
en 45 ie (8) 
Dan heeft men : 
8 = (8) (2 —0,002837 Cos. 2 DD 
s = (£) (1 —0,002837 Cos. 2 zh jen 
d 8 __ I—0,002837 Cos. ol 
SEK 2 Dee 1 — 0002837 Cos.r oel ga 
De re van Parijs of U 48°. 50/ 4. 5 „dus 
Cos. 2 / —= — 0,133544. De breedte, van Port 
Bowen of / — 73° 13,39 (*)» Cos. 2lj= 


pre 8 12902364503, 
—0,8 : en oma 
0,933452. Bijgevolg 8' 7 1,0003788640 


Bij eene drukking van-om,76. en-„eene, temperatuur 
van oP centigr. is,dus, te Port Bowen, het gewist 
van een cub. centim, drooge. lucht 
O8r,00129954T X 19002364503 
1,000378864, 
0,0013021206. I 
13596152, “ … 10441,545? 
bij eene drukking p, en eene temperatuur #, is dus 


== oBr‚0013021206, 


en D: == 


77 10441,545 X 0,76 (1 +-0,00375 4) 
Wij vonden de intenfiteit der zwaartekracht te Port 
d 1,002364503 
1,000378864 
9",8088, volgens de proeven van BORDA, is bij ge- 
volg 2 == .92,82827, : 
Volgens de proeven van de heeren cAY-LUSSAC En 
WEL* 


Bowen, of g = 8 ‚en omdat g’== 


C*) Journal, p. 94 en p. 64 van het Appendix. 


(289 ) 


WELTER, ‘is de rede tusfchen de specifigüe “warmte 
der lucht,” bij-eene” bestendige drükking, en die bij 


eene bestendig volumen, of € ms) 13748 er 
Wanneer wij alle deze waardijen. stellen-in de ormulk 


voor de snelheid van het geluid : it 
C! 
Ep V 
=D Xx rp C 7 


verkrijgen wij 


VEP 92,82827 X 10441,545 X 0976 (14-0300375 XP 103745. 


Wanneer men in deze uitdrukking achtereenvolgens 
de. waarden! van # stelt „ zoo als die-bij-derwerfchiten= 
de „waarnemingen zijn opgegeven, verkrijgt” men ‘de 
volgende vergelijkende tafel, tusfchen. de: zieng 
mene en ‚berekende fnelheden, | 
GROOTERE » 

‚| SNELHEID — 
net WAARGENOMEN 


| IN METERS! 


fini PD i 4 Hi Ee at td E en E À 4 iá E 


DAG WAARGENOMEN 


DER WAARNE= |: 


BEREKENDE 
SNELHEID 


AeMINGS” =| SIN METERS: IN METERS. 


1824. olle na oe 
317,138 
316,178 


313,866 
313, 153 


Nov. 24. 
$ Dec. 8. 
I82s. 


Ja 


Jan. 10. 
Febr. 7. 
Ze 
EEG DP 
Maart o. 
„22. 
Junij 3. 
„de 


313»639 
311,194 
316, 760 
30759309 
309, 18 3 
312,917 


\ 3341764 
340, 793 


303,006 


3075576 | 


309,927 
302,820 
302,450 


308666 — | 
3275981 
328475 


© Traité de en céleste, T. V. p. 126, Connais- 
noe des tems, 1825, p. 372. 


(290 ) 


Wij zien hieruit, dat van de tien waarnemingen, vijf 
vooral zeer wel met de theorie overeenstemmen, na- 
melijk die van 24 Nov. , 8 Dec., 7 en ot Febr, en 
oe Maart; de waarnemingen van 17 Febr., e Maart 
en 3 Junij stemmen minder goed met de theorie over- 
een, terwijl de waarnemingen van ro Januarij en 
4 Junij een zeer groot verschil met de theorie ople- 
veren, waarom ik deze twee laarste waarnemingen, 
van de verdere beschouwing dezer Proet gl, uit- 
fluiten. 

Het is moeijelijk te bepalen, wat de reden moge zijn, 
dat de waarneming van to Januarij zoo aanmerkelijk 
met de. theorie verfchilt; doch de oorzaak van het 
verfchil tusfchen de berekende én waargenomene {nel- 
heid van 4 Junij, is gemakkelijk te vindén, en ligt 
zeker. in den sterken wind, op dien dag, in de rigting 
der ‘bafis. a Ô 

Om de proeven. met „elkander onderling te pd: | 
ken, en het algemeen befluit „uit dezelve te- kunnen 
opmaken, zullen wij dezelve tot de zelfde temperatuur 
herleiden, en wel tot o°, van den honderddeeligen 
thermometer. 

Wanneer V’ de fnelheid van het geluid voorstelt 
bij o°, en D de digtheid der lucht bij die zelfde tem- 
peratuur, zal men hebben 


en Wavpe 
Vis VEL VW 
D x Cis? 


als nu V deze fnelheid voorftelt bij ze, al het overige 
het zelfde blijvende, is 


4 EP (1 + 0,00375 t c/ 
ve) x Vo 


Vv'= 8 


waaruit VT 0,00375 Vol- 


(291) 
Volgens deze uitdrukking verkrijgt ‘men de fnelheid 
van het geluid bij o°, | alokasi oD 
24 Nov... 0.5 weeliggon, S60N 
BDE o ara > oro kreis Gi4 1 
4 Eebre ves; wrede aire kelr Soie: SO 
7 eee ee ee « « 3343 672 
21 ee eee ee ere 3325 978 
5, Maartr dae a en ee eo e33lle Vit 
} worn We mene 33ka 9ÖTT 
BEP haag ae Lease eÂs 


ied 
Le] 


Volgens de proeven van 


er 
Gemiddeld, tn. 332, 673 
De theorie geeft ... e « 327, 452 
EE ET TNT 


Ek $ NerfetnpOeot IJ Cie Pr GPC 5m, oor“ mik 


Het grootfte onderling verfchil der waarnemingen 
beftaat tusfchen die van 8 December en 2 Maart, 


dit verfchit. is* gm,127 of Tas van de gemiddelde 
fnelheid. 

Wij hebben, bij onze berekeningen , geen acht kun- 
nen geven op de fpanning van den waterdamp , om- 
dat de hygrometer’ gedurende de proeven niet is 
waargenomen, of ten minfte deze waarnemingen. niet 
zijn medegedeeld, Doch, uit hoofde der lage tempera- 
turen, waarbij de proeven genomen zijn, zou ook 
deze fpanning flechts cenen geringen invloed op de 
uitkomst der proeven en der berekeningen kunnen 
hebben, al veronderftelde men, dat de lucht geheel 
met waterdampen verzadigd geweest ware. 

Om dit nader aan te toonen, ftellen wij de fpan- 
ning van den waterdamp — T'; volgens de proe- 
ven Van GAY-Lussac, is de digtheid van’ watere 

2 damp 


C 292 ) 

damp -flechts 38 van de digtheid van drooge lucht 5 
de uitdrukking voor D wordt dus: zl aev 

P _— ' 
7104415545 3 B (a + 0,00375 4) 
al het” overige blijft het zelfde. Deze waarde in de 
formule gefteld, ‘wordt de uitdrakking voor 4e fnel- 
heid van het geluid, of 


Jan vz 
Wij hebben de fnelheid— berekend reen ed uit- 
drukking de 


vi W/8. 10441,545 X 0,76 (10400875 1) x F7 En 
waaruit 
Vv’ 
Me Vs 2 
En pT 
Wij moeten dus om op de fpanning des waters 
damps bij onze berekeningen acht te EEN de be- 


Mort 


‘rekende fnelheden met ats Ir verm eniendibee 
Pe 


en om de proeven tot volkomen drooge lucht te her- 
leiden, moeten wij-daarentegen de uitkomften van de- 


zelve door 


Vi} 
elen. 
ae deelen 


Wanneer N. het aantal. graden voorftelt beneden 
1oo° van den honderddeeligen thermometer „en, Ty: 
de fpanning des waterdamps bij die temperatuur ; ‘in 
eene ruimte, met waterdampen verzadigd, zal men: 
hebben, volgens eene formule, uit de proeven van 
DALTON afgeleid, 

Log. 


(293 ) 


FLOR TIN 5 1,8868ror — 0,01537271116 N 
lm 0,000067324 1. N? 4 0,00000003377. N° (*). 
‚Zoo wij in deze formulé achtereenvolgens voor _N 
flellen 191,673 122,78; 131,393 “127,785 138,613 
139,175 ‚129,72 en 99317 j‚-Vinden wij de fpanning 
MES ApS Of a enden 
fom,oor183653 « »-« bij — 21°,67 Cor . 
ilo,oo109733T 4. — 29, 78 
,_\jos000595713 « «+ « _-— 31,39 
mT — |(C000771034 See — 27, 78 
0,000352187 dS ene — 38, ÓI 
fo,ooo336899 …... _— 39,17 
04000680954 «… « «… « == 29, 72 
Par 69 o,o05d24648 Jac. a 05,83 
_ Hierdoor vinden wij: | 
de had Etch 
DER WAARNE- |__derftelling van derftelling van | verschi; 


volkomen drooge [volkomen vochtige 
MING. lucht, lucht, 


Nov. o4. |* -313%,866 3135058 | 
Dec: 8 | “813,153 $15,230 > 
Febr. 7. 307,576 307,622 

» 17. | 309,927 309,997 

6 3o2;B20' “3023847 
Maart o. 302,450 3025477 

GAD TE 308,666 308.715 
Junij 3. |  327,981 328,406. 


Het 
(*) Ik heb deze formule genomen uit mijne Commen- 
tatie (p. 46) gedrukt in de Annalen der Utrechtfche. Aka. 
demie van 1822—1823; met eenigzins andere coëfficien- 
ten is dezelve door sior gegeven, , 1, Tom. 1. P. 277: 


( 294 ) 


«b Waargenomen Waargenomen fp _ 
DAG felheid. herleid | fnelheid „‚ herleid me 


tot 0°, C‚, zonder tot 0°C.,en drooge 


DER WAARNE- | achtte geven o lucht , in de ver- 
Je fpanning Ë Paden, dan de 


van den ueht met water- 
ak waterdamp. tapen zij gens 
st. 
reren nn) ee eeen en 


Nov. “24. | _ 330%,866 | 330%,769 
Dec. 8. 330, 614 3301523 
Febr. 7. 331,304 3315255 

17. | 3345672 | 3345608 
KANE 1 332978 352,949 
Maart 2. 3345741 3341713 
we EL 331,961 331,908 
Junij “3 | 3345245 3335813 


VERSCHIL» 


Gemiddeld: 3322567 


Het blijkt hieruit, dat, bij deze proeven, het vere … 
zuim van -hygrometrifche waarnemingen van--weinig 
beteekenis is, in de veronderftelling zelfs, datde 
lucht geheel met waterdampen verzadigd geweest zij. 

Wij vonden het verfchil tusfchen het gemiddelde 
dezer proeven en de theorie 5®,oor; de proeven van 
Prof. morL en Dr. vAN BEEK geven een verfchil 
van 4”,598; deze zelfde proeven gaven de fnelheid 
van het geluid in 1’ bĳ o° C, en volkomen drooge 
lucht 33e*,053 het gemiddelde uit de proeven van 
de Heeren PARRY en FOSTER geeft deze fnelheid 
3322,673, wanneer men de geringe fpanning van den 
waterdamp niet in aanmerking neemt; het verfchit is 
dus o®,6235 in de veronderftelling dat de lucht vol- 

‚ „koe 


kN 


(295 ) 


komén vochtig ware, bij de proeven van“PARRY en 
FOSTER» wordt dit verfchil flechts or,517. Doch , in 
beide: gevallen, zal men het verfchil als zeer-gering 
moeten achten, wanneer men in aanmerking neemt; 
dat de proeven van Prof. Morr: en Dr; vAN BEEK 
van den 27 en 28 Junij 1833, onderling een verfchil 
van o@,66 hebben opgeleverd. 

De overeenkomst tusfchen proeven, olde zoo’ wijd 
uiteenloopende omftandigheden genomen, kan:dunkt 
mij, als een: bewijs voor derzelver naauwkeurigheid 
worden aangenomen. In het-geheel kan het oordeel 
over deze proeven, “niet anders dan gunstig ‘wezen. 
‘Wij hebben, wel is waar „de proeven van ro Januarij 
en-4- Junij, om dérzelver groot verfchil metde theo- 
rie, uitgefloten, om eene betere: uitkomst ‘te verkrij= 
gen „maar: dit verfchil van den 4 Junij. „ moet aan den 
fterkén wind op dien dag,en geenszins aan-de- mindere 
oplettendheid der waarnemers toegefchreven worden. 
Het verfchil bij de proeven van ro Januarij „kan wel- 
ligt ook in de omftandigheden gelegen zijn, doch al 
moest hetzelve ook geheel aan de waarnemers gewes= 
ten worden, zou het niet te verwonderen wezen, dat 
de. waarnemingen van een? enkelen dag, bij ‘eene”’kou- 
de van 37° onder nul van FAHRENHEIT, minder 
gelukkig waren uitgevallen; veeleer hebben:wij reden, 
om de goede uitkomst te bewonderen’ van het geheel 
dezer proeven, onder omftandigheden genomen, die 
ee bijkans ondragelijk voorkomen. 

„Het grootfte eh verfchil der proeven, door 


ons aangeteekend 2 ÎS os Van, de gemiddelde waarge- 


nomen fnelheids- dit verfchit is bij de proeven:van Prof, 
MOLL en D”, VAN BEEK flechts +55. — Doch wij 
moe- 


C 296 ) 


moeten hierbij ‘in, aanmerking nemen, dâtde lengte 
der.bafis , bij dereerfte proeven, nog, geen 5 bedraagt 
van. die lengte, bijde anderen (*) ; een misflag van o’,1 
in de waarneming; gaf; bij:PARKY, en FOSTER; een 
verfchil- van meer, dan #35. van de waargenomen: fnel- 
heid; „bij Prof.:MoLujen: Dr, VAN (BEEK y nog geen #54. 

Deze proeven geven, even “als alle ‘vorigen „… eene 
gtootere: {nelheid. «dan de theorie 5 -offchoon, het, ver= 
fchil” tusfchen--de “waarneming en ‘de, berekening, bij 
deze envandere-goede proeven niet. zeer „aanmerkelijk 
moge zijn, maakt evenwel: dit. beftendigverfchil, aan 
eene-en de-zelfde. zijde. het meer dan -waarfchijnlijk , 
dat er. omftandigheden -beftaan 3: die op de fnelhieid van 
hetgeluid:-invloed ‘hebben:; en‚nietvin de formule:zijn 
opgenomen 3- of dat „de elementen „der „formule nog 
niet naauwkeurig genoeg; bepaald. zijn.- Misfchien ook 
wordt het ‚verfchil -door „beide- „oorzaken, voortgebragt. 


OVER DE TABASHEER. 


Door VAN: ROSSEMs Med, Doct. te Amfterdam. 


In hef Jahrbuch der Chemie und Phyfik 1828, 
B. 1, Heft 4, van SCHWEIGGER, vindt men uit 
het Edinburgh Journal of Science, N°, XVI over 
genomen, eene verhandeling van.D. BREWSTER 3 be- 
vattende de natuurlijke gefchiedenis en cigenfchappen 

van 

(*) De lengte der bafis bij ET proêven van Profestor 
Morr. en Doctor VAN BEEK , was’ 17669”,28. 


C 297 ) 


van «de Tabasheer, (zijnde-de. kiezelvortming “in. “het 
BamboesÉ-riet),— Devontdekking dezer zelfftandigheid, 
zoo zeer de aandacht der Natuurkundigen waardig 3 
verdient allezins. onze opmerking zoo’ wel‘ om  deszêlfs 
__ontftaan. uit -de fappen’ dezer “plant, de vzeldzaamheid 3 
waarmede dezelve in planten voorkomt, als om derzelver 
eigenfchappen. — Een kort uittrekfel uit de genoemde 
verhandeling ;zal dus ook bij onze ater rde 
niet geheel onwelkom zijn, … «> on 1 

In‚de Philof. Transact. 1819 ‚had BREWSTER vele 
rnhEReoden van de Tabasheer. opgegeven; finds heeft 
hij„-door-het ontvangen-van een {choone. verzameling 
van -ftukken dezer zelfftandigheid , gelegenheid. gekree 
gen.„ om dezelve nader te leeren” kennen. 

De Bamboes , waarin zich de ftof bevindt „door den: 
Gouvernements - Secretaris - SWINTON aan” BREWSTER 
toegezonden ;;was -vergezeld van eenige: opmerkirigen. 
overde. Tabasheer ‚welke „Dr. wiLson ; ‘Secretaris 
van, de Aziatifche Maatfchappijte-Calcutta.s uit fchrifs 
ten.van geneeskundigen inhoudin de ‘Sanskritifche.taal, 
had, getrokken. Bambus Manna, (Bamboa= Manna) 
zegt Dr. WILSON „vis inde, Materia: Medica der’Hin=! 
does „onder verfcheide —benamingen - bekend ;: welke’ 
zoo; veel» beteekenen, dat „dezelves een ° voortbrengfel 
vanhet Bamboeseriet is „ of tegelijkseene zijner zigt= 
__ bare: eigenfchappeû beteekenen s!als-de Melk de sSúi- 


 kervof. Kamfer van het ‘Bamboes =riets vs: „De 9 meest: 


gewone; naam vis. Banfa-rachunass== De naai van’ 
welken zich; de-Mphamedanen inIndiën gewoonlijk bes 
dienen, is Tabasheer, een Arabisch waörd; welkers’ 
MUSKL aldus verklaart: 5, ligwor,vfpêcie: facchári-vón- 
eretus in arundine Indica. majore, et gf) pétrofac= 
0 eHIOTRESL HZ j 


C 298 ) 


tuin, in India fuccar Bambu (Suiker van de Bamboes) 
dicitur, pro'quo cineres nodorum aut radium egÂ 
distrahi,folent.” 

Volgens Sanskritifche fchriften over Getieeskuiëdes 
die: namelijk.-van, Bhaya Prakas en Raja: Nishánt 
is de Bunslochum (fieraad van de Bamboes) eenigzins 
wrang „ zamentrekkend en zoetachtig van fimaak; de- 
zelve bezit verkoelende eigenfchappen, matigt den dorst 
en de koorts, en helpt tegen hoesten en engborstig- 
heid — verbetert de vochten en bewijst -goede diensten 
in de geelzucht en melaatsheid. — Hare hoofdeigen- 
fchap echter „om welke deze (tof het meest geacht 
wordt, fchijnt hare „verfterkende « kracht te zijn, 
terwijl zij ook hoog geroemd wordt als pAn 
difiacum. 

Op de markten van «Calcutta tate de Tabashiter 
in driederlei toeftand gevonden; de ‘beste noemt men 
Patnai, om dat dezelve uit Patna wordt aangevoerd „ 
beftaande uit kleine” vaste “ftukken , melkachtig ’ van’ 
kleur „-een’ Emailglans bezittende en half doorfchijnend 
zijnde. Men noemt deze foort ook Nilkunthi , om’ zijne 
blaauwachtige kleur, en Paharika- om ‘dat dezelve: 
van Pahai wordt gebragt. — De tweede foort is’ 
witachtig „heeft noch glans, noch -doorzigtigheid „ 
en laat zich gemakkelijker dan de vorige verdeelen.— 
Zijheet Chheluta. — De derde en flechtste foort heet 
Defis of van het land komende; is wit, minder ver- 
deelbaar dan de tweede foort, ‘doch zonder glâns'en 
doorzigtigheid. — Deze laatfte is in water oplosbaar 3 
de anderen niet, 

„Men vindt de Bunslochum te Zelda, Boodoo’ zestig: 
mijlen van Hazazelbach, ‘te Luka Kole, te Pala- 
mon en Nagpore. On- 


(299 ) 


Onder 5o—6o planten zijn er flechts vijf of zes, die 
deze ftof bevatten. Uit ieder Bamboes-riet verkrijgt 
men gewoonlijk vier of vijf greinen, zeldzaam 40—50 
greinen. — In hetzelfde riet vindt men dezelve van ver- 
fcheidene foorten — de beste heeft eene blaauwachtige 
witte kleur, en eene glinsterende oppervlakte — eene 
flechtere foort ziet wit als kalk, en mist allen glans 3 
de flechtste foort eindelijk is bruin, dikwijls zwart. — 
De eenige bereiding beftaat in eene onvolkomene bran- 
ding; tot dit einde wordt eene hoeveelheid in een 
open vat, uit gedroogde klei vervaardigd, op een ko- 
lenvuur geplaatst, en hetzelve door. blaasbalgen zoo 
lang verfterkt, tot dat het vat en de daarin bevatte 
ftof roodgloeijend worden. — Eerst wordt het Manna 
zwart; roodgloeijend zijnde, geeft het eene fijne aro- 
matifche reuk van zich. — Eenigen tijd wordt hetzelve 
gloeijend gehouden en met eene iĳzeren ftaaf omge- 
roerd. Het vuur uitgaande, bekomt de Bunslochum 
bij het koud worden zijne witte kleur. — In dezen 
ftaat „wordt deze zelfftandigheid ter markt gebragt, 
en wordt in de gedaante van poeder als verfterkend 
middel. gebruikt, of ook wel met Betel gekaauwd, 
beide met oogmerk om het ligchaam te fterken. 

BreEwsTER laat hierop nog eenige waarnemingen 
over de Tabasheer volgen, die hoofdzakelijk de vol. 
_ gende zijn : 

____Daar deze zelfftandigheid zich in een klein getal 

van Bamboes-riet bevindt, zoo meende men te kun- 
nen aannemen, dat het eene ziekte der plant is, als 
dezelve gevonden wordt. 

Een inwoner van Vizagipatam, die eenige honder- 
den planten onderzocht, bemerkte, dat in elken-knop, 

BIJDRAGEN „ D. IL sT. 1. VV wel. 


(goo ) 


welke Zubashter bevatte, eene kleine opening was 
welke duidelijk door den fteek van eén Infekt was vere 
gorzaâkt, én geloofde deswege, dat de fappen der 
plânt door deze opening vloeiden, en aldaar tot Ta- 
basheer \Atdroogden. 

Deze waarneming is geenszins aldus. — Ik heb (zegt 
BREWSTER) de Tabasheer in vele knoppen gevonden , 
waaritì geëne zoodanige opening was, én daar deze ope 
niigen niet met deze kiezelachtige ftof aangevuld zijn , 
daar zich verders geene Tabasheer vertoonde, zoo fchij= 
nén deze aân de vorming geen aandeel te hebben. — Eene 
kleine afbeelding bij deze verhandeling toont, hoe 
deze ftof zich in het Bamboes bevindt. — BREWSTER 
befluit uit zijn onderzoek, dat de vochten der plant 
zich in de knoppen verzamelen, en dat het waar= 
fchijnlijk niet in het inwendig holle deel van het Riet 
kán komen, zoo lang de binnénfte rand en het vlies on- 
befchadigd blijven, hetgeen zoo lang de plant gezond 
blijft, het geval is. Zóò echter het vlies door ziekte is 
befchadigd of geheel vernietigd, zoo vloeit het vocht 
lânigs ‘den knop door, overtrekt de opening en ver- 
hart alsdan in het vervolg tot Tabasheer, De hoe- 
veelheid; ‘welke in eêne plant voorhanden is, hange 
dus miet af wan de grootte derzelve , maar van den zieke- 
lijken toeftänd wan derzelver kroppen ; men zal degröot- 
fte hoeveelheid in de zoodanige aantreffen , bij welke 
de knoppen geheel zijn verniètigd. ‘Kapitein PLAYFAIR 
zegt, ‘dat vier of vijf greinen de gewone hoe- 
veelheid js; BREWSTER vnd tot twintig greinen. 
Door het aff{nijden en vervoeren van het Riet ge- 
raakt de vêrharde Zabasheer los; men vindt daarom 
dezelve in afzonderlijke ftukken van verfchillende 

“groöt- 


en 


C gor ) 


grootte, — Door het geluid, hetwelk het Riet maakt; 
als men hetzelve bêweegt, kan men zich “van de 
aanwezigheid van deze zelfftandigheid overtuigen. 

De zuiverheid der Zubasheer is verfchillende: de 
fchoonfte verfcheidenheid , welke tevens de zeld- 
zaamfte is, heeft eene azuurblaauwe kleur; laat 
zich gemakkelijk tusfchen de vingeren verdeelen 5 
BREWSTER vergelijkt dezelve bij Halfopal. «Eene 
andere verfcheidenheid is geel, eenigzins als Mo- 
lybdeenzuur lood, — Eene derde is wit, aan de kan- 
ten doorzigtig als Cacholong. — Eene wierde ein- 
delijk, heeft het aanzien van kalk en is geheel on- 
doorzigtig. — In eenig Bamboes vond BREWSTER 
een ligchaam „ hetwelk veel overeenkomst met Jaspis 
had; in ander was de oppervlakte met een glinfte= 
rend Email overtrokken, hetwelk volkomen den glans 
van kwarts had. — In eene noot wordt een uittreke 
fel uit de Phil. Transact. 1797 Vol. LXXX. pag. 
283 door macie medegedeeld , hetwelk , om deszelfs 
merkwaardigheid, hier vermelding verdient3 „Een 
groen Bamboes (zegt MACIE) , Metwelk in eene trek- 
kas van Dr. PITCAIRN te lllington werd afgefneden, 
meende men, dat in eenen zijner knoppen Tabasheer 
zoude bevatten , omdat hetzelve bij het fchudden ram- 
melde: als echter Sir j. BANKS Aetzelve van een 
Spleet, vond hij geene gewone Tabasheer, doch een’ 
wasten Kiezelfleen, ter grootte van eene halve erwt. 
Uitwendig bezat deze kiezel eene onregelmatige ronde 
gedaante, en had eene donkerbruine of zwarte kleur: 
inwendig dezelve roodbruin, niet ongelijk aan ijzer- 
fleen. In eenen van derzelver kanten trof men 
&linfterende deeltjes aan, welke kristallen fchenen te 
“4 Va zijn , 


(302 ) 


zijn, die echter uit hoofde van de hleìnheid door het Mí- 
croscoop niet duidelijk onderfcheiden konden worden, — 
Deze flof was zoo hard ,dat men glas daarmede konde 
frijden — voor de blaaspijp bleef dezelve onveran= 
derd — met Borax behandeld, loste dezelye zich niet 
op, doch verloor de kleur — met Soda bruiste 
dezelve op, en vormde eene ronde Paarl van een 
ondsorzigtig en zwart glas — deze Paarlen , met 
zoutzuur behandeld en met ijzerhoudende blaauw- 
zure potasch beproefd ‚ gaven de tegenwoordigheid van 
ijzer te kennen.” 

De fcheikundige zamenftellingder Zabasheer is nog 
niet volkomen bepaald. — Die, welke Dr. RUSSEL 
in 179o uit de Indiën bragt, beftond, volgens sMITH- 
SON „ uit zuivere Kiezelaarde: FouRCROY en VAUQUE- 
LIN, die eenige ftukken ontleedden , door v. HUM- 
BoLDT uit Zuid-Amerika medegebragt, vonden in 
dezelve 7o deelen Kiezelaarde en go deelen Potasch. — 
Naderhand heeft zou bevonden, dat behalve dezen, 
nog eenige aluinaarde en fporen van water, kalk 
planteftof en ijzer-oxydule, aanwezig zijn. 

BrewsTER fchijnt, betreffende de herkomst der 
Kiezelaarde of Tabasheer in het Bamboes , van gevoe- 
len te zijn, dat dezelve een wezenlijk deel der plant 
zelve is, en waarfchijnlijk eene gewigtige rol in de 
planten-huishouding fpeelt. — — E. TURNER, Prof. 
Chemiae te Londen, die ook de Tabasheer onderzocht, 
is van meening, dat de Kiezelvormingen in de knop- 
pen van het Bamboesriet in het vocht der plant moe- 
ten opgelost geweest zijn, en uit de groote hoe- 
veelheid Kiezelaarde in de opperhuid vardi Bamboes 
meent hij te mogen afleiden, dat deze aarde niet een 

toe- 


(1503 À 


toevallig, maar een wezenlijk beftanddeel van de voch- 
ten der plant uitmaakt. — De wijze (zegt hij ver- 
der), hoe eene zoo moeijelijk oplosbare ftof , door 
de wortelen der plant opgenomen wordt, is- nog niet 
duidelijk, 

Men zoude kunnen aannemen , dat de Kiezelaarde 5 
als dezelve uit eenige ligchamen, waarin ‘zij is 
bevat, wordt afgefcheiden , door het water wordt op 
genomen , of dat de Kiezelaarde in den gewonen toe- 
ftand, door middel van een Alkali in water wordt 
oplosbaar gemaakt. Vond men beftendig kali in 
den Zubasheer, zoo zoude het laatfte gevoelen het 
aannemelijkfte zijn; doch daar ook volgens peEr- 
ZELIUS de Kiezelaarde , wanneer zij aan de inwerking 
van water wordt blootgefteld , daarmede kan vereenigd 
worden, is het toch ook mogelijk, dat zij aldus 
wordt aangevoerd. : 


TTT) Ommen 
GEDACHTEN OVER DEN HONIGDAUW 5 


door H. C. VAN HALL. 


nana an 

« Ganz berichtigt sind die Begrifle 
‘evon den Krankheiten der Pflanzen 
«zoch nicht.’ 


8 Traer, Grundsätze, 1821. IV. pe 25e 
i ROA Oo eelde hiehaa 
N D. verfchillende ziekten, welke de granen en an- 
‘ dere gewasfen aandoen en op den land- en tuin- 
bouw vaak eenen gewigtigen invloed uitoefenen , wor- 
den, hier te lande, nog zoo dikwijls met elkander ver- 
ht V 3 ward , 


CBe4 7) 


ward, en er heerfchen , op fommige plaatfen ‚nog zod 
vele verkeerde begrippen over derzelver waren aard, 
dat het niet overbodig kan geacht worden, op dit-punt 
de aandacht te vestigen, en door eene gezette overwe» 
ging der tot hiertoe gedane waarnemingen over een 
gedeelte derzelve, iets tot derzelver regte kennis toe 
te brengen. 

Ik zal mij tot dit einde vooreerst bepalen tot den 
honiedauw, en beginnen met deze ziekte te onder- 
fcheiden van andere diergelijken, welke foms, of in- 
derdaad, of flechts door verwarring van naam, met 
dezelve verwisfeld worden. 

Gewoonlijk verftaat men onder Aonigdauw (melligo) 
eene zoetachtig-kleverige ftof, welke bij warm en 
droog weder op de bovenfte oppervlakte der bladen 
van onderfcheidene boomen en vooral van de linden; 
eiken en elzen, en ook op andere gewasfen aange-= 
troffen wordt. Zij wordt fomwijlen verward met den 
meeldauw (albigo) en door velen met deze ziekte 
voor eenerlei gehouden. Zonder nu bepaaldelijk overal 
verwarring van denkbeelden te dezen aanzien te mo- 
gen vooronderftellen , is het zeker, dat het fpraakge- 
bruik op meer dan eene plaats den meeldauw neemt 
voor honigdauw , en omgekeerd (*). Ter vastere be= 
paling echter der onderfcheidene woorden, waarvan 
men te dezen aanzien gebruik maakt, geloof ik , onder 
meeldauw te moeten verftaan, die witte vlekken, 
welke vaak op de bladen der Aop (Humulus lupulus), 
der erwten, en der doove netelen (Lamium album 


en 


(*) Zie Staat van den Landbouw in het Koningrijk der 
Nederlanden over 1819, S 4 


6 395 J 


én Purpureum) enz. gezien worden, welke ook dik- 
wijls het wit genoemd, en door de Botanisten gehou- 
den worden voor onderfcheidene foorten van het cryp- 
togamisch plantengeflacht Zryfiphe neDw. of Aiphie 
Zomorpha WALLR. (*). Anderen gelooven, dat het 
een witachtig lijm is, waarmede fommige foorten van 
bladluizen de bladeren zouden bedekken, Deze ziekte 
komt gewoonlijk op de peulvruchten voor, doch vol- 
gens {ommigen ook als eene kleverige uitzweeting op * 
de tarwe (4), en fchijnt dan den honigdauw al zeer 
nabij te komen. 

In het vierde deel, derde ftuk der Verhandelingen 
van het Zeeuwsch Genootfchap, Middelburg 1827, 
fchijnt de honigdauw geheel en al verward te worden 
met den roest (rubigo), Immers de uitgevers van ge- 
noemde Verhandelingen doen de in dat fluk- voorko- 
mende bekroonde Verhandeling van den bekwamen 
landman H. onse „ over den honigdauw, vooraf gaan van 
eene eenigzins bekorte vertaling van het bekende werk 
van J. BANKS, On the Blight in Corn, (geplaatst achter 
de Practical Observations on the British Grasses van 
CURTIS, London 1805,) in welke Verhandeling ech= 
ter, ook volgens den Engelfchen Schrijver LouDon 
t. a. pl. S 1657, alleen die foort van roest bedoeld 
wordt, welke, op de bladeren en halmen dêr granen 
ontftaande, als een roestachtig ftof van tusfchen de 
opperhuid der plant te voorfchijn komt, hetwelk bij de 
Bo- 


lt GD) Zie THEM. LESTIBOUDOIs, Botanogra phie Belgique, 
1827. 1. p, 166—16g. 
(CH) FJ. c. Loupon, Eneyclopädie der map aus 
dem Englifchen, Weimar 1827, $ 1369. * 
V 4 


C 306 } 


Botanisten als eene eryptogamifche plant (Uredo 
rubigo-vera van DECANDOLLE) bekend (taat, en in 
de aangehaalde Verhandeling van BANks, door den 
vitmuntenden Teekenaar FR. BAUER op eene voor- 
treffelijke wijze is afgebeeld C*). Men ziet den eigen- 
lijken honigdauw alleen geheel boven op de opper 
vlakte der bladeren enz. , terwijl de roest de opper- 
huid der plant zelve doet openfcheuren. Met den roest, 
eene ziekte, die eene opzettelijke behandeling voor- 
zeker wel zoude verdienen, vindt men dikwijls kleine , 
geelachtig- roode wormtjes vereenigd, welke het na- 
deel dezer ziekte vermeerderen en door fommigen 
voor de oorzaak der kwaal worden aengezien. Dit 
komt mij echter minder ‘geloofelijk voor, daar ik dik- 
wijls roest zonder zoodanige wormtjes gezien heb; 
doch er fchijnt meer dan eene foort van roest te be- 
ftaan. Zie LOUDON t. a. pl. $ 1653—1657. 

Deze onderfcheiding van den honigdauw: van de 
beide genoemde plantenziekten (want met de eigen- 
lijke brand -aren (+) zal wel niemand den honigdauw 
verwisfelen) wordt ook nog bevestigd door hetgeen 
wij nopens de eigenlijke natuur van den honigdauw 

uit 

(+) De woorden ook van BANgs, t. a. pli, p. IT, »Z? 
„is believed to begin early in the spring and first to appear 
„on the leaves of wheat in the form of rust, or orange- 
„coloured powder”, pasfen zeker niet op den gewonen 
honigdauw. 

(}) Nopens de Zrand-aren, doorgaans veroorzaakt door 
Uredo carbo nrcaNporre (U. Segetum PERs.), vindt men 
eenige Verhandelingen in de genoemde nieuwe Verh. van 
het Zeeuwsch Genootfchap. I, Deel, 1807. 


Ee DAE EN 


(307 J 


uit de reeds bekende verfchijnfelen met eenige waar- 
fchijnlijkheid kunnen opmaken. De gevoelens hier- 
omtrent zijn zeer verfchillende : velen toch onder 
‘onze landlieden meenen, dat hij als een wezenlijke 
dauw ‘uit de lucht zoude nedervallen,. Dat dit echter 
niet het geval is, blijkt onder anderen daaruit, dat 
dikwijls van twee naast elkander ftaande planten, de 
eene van den honigdauw wordt aangetast, terwijl de 
andere daarvan vrij blijft. Ook zal men op andere 
dan tevende plantaardige ligchamen, bij voorbeeld op 
fteen , nooit honigdauw hantreffen, ten ware die van 
hooger ftaande boomen nedergevallen , of van andere 
gewasfen door den wind ware aangevoerd, uit welke 
oorzaak men fomwijlen cok den honigdauw als een 
olieachtig vliesje op het water ziet drijven. 

De beroemde curris (Transactions of the Lin- 
naean Society , vol. VI) is van meening, dat de honig- 
dauw niets anders is dan de uitwerpfelen van bladluizen. 
Dat deze infekten fomwijlen door deze honigachtige 
{tof worden aangelokt en een diergelijk kleverig vocht 
op de planten achterlaten, is niet te ontkennen; doch 
dit fchijnt iets anders te zijn dan de ziekte, waar wij 
thans van fpreken. Dikwijls toch zag ik honigdauw 
in overvloed , zonder eenig fpoor van bladluizen. 
Ook ziet men in het voorjaar de elzenboomen vaak 
geheel bedekt met bladluizen, welke echter meestal 
verdwijnen, wanneer in de maand Junij en in het 
begin van Jutij de honigdauw zich op deze boo- 
men algemeen begint te vertoonen. Van daar dan 
ook het gevoelen vän vele tuinlieden , dat de 
honigdauw de bladluizen uit het hout zoude ver- 

V 5 drij- 


(308 ) 


drijven (*). Dat de honigdauw niet van de bladluis 
zen afhangt, wordt ook bevestigd door de „allezins 
met de mijne ftrookende , waarnemingen van eenen on- 
genoemden in GoeTHE’s zur Naturwisfenfchaft über- 
haupt, befonders zur Morphologie. Stuttgard und 
Tovbingen- 1820, Zrsten Bandes, Drittes Hefts 
p. 294 en volgg. Deze Natuuronderzoeker zag het 
ondervlak der bladeren van. eenen pruimenboom ge- 
heel met bladluizen. als bedekt, terwijl bet bovenvlak 
dier bladeren honigdauw in overvloed, doch geene 
levende bladluizen toonde. Ook vond hij meenigmaal 
volftrekt geene van deze infekten op linden, die van 
den honigdauw er als gevernist uitzagen. 

Wat mij betreft, houde ik den honigdauw voor eene 
affcheiding van de bladeren, en welligt ook van an- 
dere deelen der planten. A priori meen ik dit te 
kunnen opmaken uit de natuur der ftof zelve, welke 
met die van vele andere, door de planten afgefchei- 
den ftoffen , overeenkomt. Wij weten toch, dat bij 
voorbeeld de Berken een zoetachtig fap bevatten ; het- 
zelfde nam ik ook in den Kanadafchen Populier en 
in vele andere boomfoorten waar. Eene honigachtige 
ftof wordt in zeer vele bloemen gevonden, onder an- 
deren ook in de bloemen van den- Lindeboom, op 
welke de honigdauw ook menigvuldig voorkomt. Men 

kan 


(*) Sommige landlieden meenen ook, dat de honigdauw 
de rupfen zoude verjagen; doch dit verdwijnen der rupfen 
fchijnt mij veeleer van den tijd des jaars „ waarin zij, naar 
hunnen aard, in popjes moeten veranderen, dan van den 
honigdauw af te hangen; daar zij alle jaren, genoegzaam om 
denzelfden tijd, hunnen ftaat van rups verlaten, 


C:.geg J 


kan het zoetachtig Manna zoo wel door infnijdingen 
in den flam van Fraxinus Ornus, Le. (Ornus Eu- 
ropaea PERS.) verkrijgen, als door het van de bla- 
deren van dezen boom af te fchrappen (*). De uit- 
wafeming eindelijk der bladeren van gewasfen in den 
gezonden toeftand, is dikwijls ook fuikerachtig, gelijk 
DE LA HIRE dit aan Oranjeboomen waarnam (})s tere 
Wijl spRENGEL (S) op de bladeren van Casfine Maus 
rocenia ware fuiker vond, wanneer de zon door de 
glazen der broeikasfen te fterk op deze plant brandde, 

Meer waarfchijnlijk nog wordt dit gevoelen , wan- 
neer wij a posteriori de dadelijke waarnemingen hier- 
omtrent nagaan. Onze beroemde landgenoot Muse 
SCHENBROEK (**) waarfchuwde reeds , om de water- 
achtige uitwafemingen der gewasfen niet met den ei- 
genlijken dauw te verwisfelen, en noemt den honig- 
dauw ook reeds te regt eene uitwafeming der boomen 
en planten, ten bewijze waarvan hij zegt, op het Ra- 
penburg te Leyden honigdauw gezien te hebben, in 
menigte gevallen op de fteenen onder de boomen, 
terwijl de overige {teenen der ftraat geheel droog en 
zindelijk waren Cf). Eene dergelijke waarneming 
komt 

(DJ. Ee. smrru, Anleitung zum Studium der Botanik, 
aus dem Englifchen überfetzt von j. A. scHuLTES. Wien 
1819, P. 146. 

(4) Zie smirr t‚ a. pl, p. 145 En DUHAMEL DU MONCEAU , 
Physique des arbres, I, p. 150. 
__(S) Von dem Bau und die Natur der Gewächfe, Halle 
1812. p. 519. 
…_(&) Introductio ad Philofophiam naturalem, Lugd. Bat. 
1762, S 2345. 

CH) Introd, S 2357, 


‚Chgro J 


komt ook in de aangehaalde Verhandeling bij coeTHr 
voor. Het jaar 1827, waarin zeer veel honigdauw ge- 
vallen is, leerde mij mede ten duidelijkfte, dat honigdauw 
van plantaardigen oorfprong is, daar ik, onder ande- 
ren te Utrecht, deze ftof op en onder vele linden- 
boomen zag, terwijl de opene ftraat geen’ honigdauw 
vertoonde. « KorBe verhaalt, dat de honigdauw voor 
het. jaar 1708 aan de Kaap de Goede Hoop onbekend 
was, omdat: de grond vóór dien tijd onbebouwd was, 
doch dat men dit verfchijnfel aldaar wel heeft waar- 
genomen , nadat, door de Hollandfche kolonisten, 
granen, moesgewasfen , boomen en wijnftokken aldaar 
gezaaid en geplant zijn (*). 

De honigdauw komt hier te lande meest in de 
maanden Junij en Julij voor, bij langdurige droogte 
en warmte „ vooral zoo deze na eenen kouden voor- 
zomer volgen. Het fchijnt, dat de fterke warmte 
alsdan de planten meer doet uitwafemen, terwijl van 
de uitgewafemde ftoffen de waterachtige deelen fpoe- 
dig vervliegen , en de meeste klevende konigachtige 
ftoffen op de oppervlakte blijven (4). De planten wafes 
men, even als de mensch, in den natuurlijken toe- 
ftand onmerkbaar eenige vloeiftoffen uit (per/piratio 
infenfibilis), welke vochten bij fterke hitte zigtbaar 
worden als zweef, waarmede de honigdauw het best 

kan 


(*) Korze, Befchrijving van de Kaap. Eerfte Deel; 
MUSSCHENBROEK, $ 2357. Men vergelijke mede over den 
plantaardigen oorfprong dezer ftof einnor, Bemerkungen 
über den Mehlthau und Honisthau in nerMBstApt , Archiv 
der Agricultur-Chemie, III. p. 416422. 

(+) Men vergelijke het aangehaalde werk van GoeTHE- 


(Ce 


kan vergeleken worden. Indien de mensch, even als 
vele gewasfen, fuikerachtige vochten bezat , dan zoude 
dit zweet op de huid blijven kleven en door te groote 
menigte eindelijk met der daad fchadelijk worden. 

Even als nu zeer zwakke menfchen ligtelijk meer 
dan gewsonlijk uitwafemen , even zoo ontftaat de ho- 
nigdauw ligtelijk bij gewasfen, die door vele onge- 
makken in den winter of andere oorzaken verzwakt 
zijn, op welke dus de warmte eenen fterkeren invloed 
heeft, terwijl de meer zwakke opperhuid de uitwafe- 
mende ftof ligter doorlaat. Van daar dat wij dikwijls 
den honigdauw bij zeer volfappige planten aantreffen, 
doch meer mg, gelijk de gefchiedenis van onzen 
Landbouw leert, bij planten, die door bijzondere 
oorzaken verzwakt zijn. Bij de laatfte ten minste zal 
hij veel nadeel veroorzaken, en er zullen ligter roest 
of andere kwalen op volgen. 

De honigdauw fchijnt dus uit de nadeelige werking 
van fterke warmte en droogte op planten te ontftaan. 
In eenen ligten graad is dezelve niet fchadelijk , wijl 
de Natuur zich alsdan door dit hulpmiddel van den 
te grooten overvloed van vochten fchijnt te ontdoen; 
doch wanneer dezelfde uitwendige oorzaken lang 
voortduren , en deze meer dan natuurlijke uitwafeming 
niet door regens enz. afgefpoeld wordt, vormt de 
kleverige ftof een- digt vernis, waardoor de ver- 
dere uitwafeming vertraagd en de, eerst onfchade- 
lijke, ontlasting thans wel degelijk ziekelijk wordt. 
De warme en drooge zomers van 1826 en 1827 heb- 
ben veel honigdauw veroorzaakt. In het jaar 1828, 
door langdurige regens afgewisfeld, is hij flechts kort 
te zien geweest. Hij tast niet alleen de boomen, 

maar 


C ra D 


miaar ook ândere planten aan. — Onder de granen is 
de honigdauw vooral fchadelijk voor de tarwe (*); 
doch. tast ook de rogge aant). Ponse zegt ($)s 
dat als de tarwplanten” door de flakken gedund, of 
voor een gedeelte door de vorst vergaan , en de over« 
geblevene zwak zijn, men alsdan in den zomer dit 
kwaad altoos te verwachten heeft, 

Sommigen. tellen den peenrook mede onder de oor= 
zaken, welke den honigdauw te weeg brengen, hets 
geen dan ook in zoo verte niet onmogelijk is, als de 
veenrook eene meer dan gewone droogte in den 
dampkring veroorzaakt (**), en welligt ook op de uit- 
wafemende poriën der planten eenigen invloed heeft. 
De ondervinding zal echter hieromtrent nader moe 
ten beflisfen. 

Uit het voorgaande is genoegzaam gebleken, dat de 
honigdauw, in eenen hoogen graad aanwezig, voor 
een kenteeken moet gehouden worden van eene zie- 
kelijke gefteldheid der vochten eener plant, hetgeen 
zich ook daarenboven vaak door eene ongezonde kleur 
der bladeren openbaart (}}). Wanneer nu de fappen 
eener plant in eenen tegennatuurliĳken toeftand zijn; 
hebben zij als van zelven aanleg tot het voortbrengen 
van onderfcheidene eryptogamifche planten (SS), hets 

geen 

(*) Staar van-den Landbouw 1814, S 4, S 42. 

„_(H) Staat van den. Landbouw 1808, S 4 

(S) Leerboek over den Landbouw, I. p- 47. 

(**) Zie de Verhandeling van den Hoogl. THyssEN over 
de vorming: van den Mist; in deze Bijdragen II, 1,bl. erg, 

(4) Staat van den Landbouw 1815, S 4- 

(SS) Dit is eene algemeene en zeer wijze befchikking, 
waardoor ziekelijke of doode planten veel fpoediger ver- 

_nield 


CC 313 ) 


„geen welligt de oorzaak is, dat de honigdauw dike 
wijls den roest en andere ziekten, die uit kleine 
zwammetjes bij de planten ontftaan, voorafgaat, waar= 
doof fommigen den honigdauw als het eerfte tijd- 
perk, soest enz. als het opvolgende tijdperk van 
eene en dezelfde ziekte hebben aangezien. Wil- 
len wij ons echter, overeenkomf{tig de Natuur, uït- 
„drukken, dan moeten wij den honigdauw als eene 
eenvoudige ziekelijke uitwafeming der planten befchous= 
wen, meeldauw, roest en brand-aren daarentegen „ als 
inderdaad georganifeerde wezens, kleine zwammetjes , 
die zich, ten koste van de granen en andere gewas: 
fen, als woekerplanten (parafitae) ontwikkelen. 
Ponsr zegt; in zijne Verhandeling over den Honig- 
dauw, blz. 25: „Honigdauw vertoont zich «aan den 
„balm &êrst als vocht, waarvan het vloeibare gedeelte 
„door dé lucht wordt opgenomen, en hierdoor wordt 
„de uitgevloeïde flof bruin, en eindelijk blijft er een 
„roestkleurig ftof overs hetwelk men van den halm 
„kan afvègen.” Deze opgave van den oorfprong des 
honigdauws is allezins juist, doch omdat róest zich 
nu èn dän na den honigdauw vertoont (*), fchijnen 
PON-= 
mield worden, en dòòr gezonde, jotige gewasfen kunnen 
vervangen „worden. Hoe lang zóude niet, bij voorb. een 
doode boom in een bosch blijven ftaan, indien geene erype 
togamifche planten en infekten deszelfs vernieling befpoe. 
digden ? 
„°) Traer zegt in zijne Grundsätze 1821, IV. p. 24, 
dat hij den roest bijna altoos als een gevolg van den honig- 
dauw heeft waargenomen. Hij befchouwt ook den meel- 


dauw als van eene gelijke oorzaak als honigdauw afhan- 
kelijk. — 


CRA À 


PONse en anderen deze roestkleurige ftof voor het 
tweede tijdperk der ziekte te houden, hetgeen ik meen 
te moeten betwijfelen. Meermalen toch heb ík roest 
en brand-aren gezien op plaatfen, op welke ik vol- 
ftrekt geenen honigdauw had kunnen bemerken. Door 
fterke regens wordt de honigdauw afgefpoeld , terwijl 
het roest veel gevonden wordt, wanneer fterke warmte 
met regens plotfeling afwisfelt. Twee ziekten kun- 
nen elkander. dikwijls opvolgen , zonder daarom de- 
zelfde te wezen. ‘ 

Dit bevestigt zich ‚doordien men op eiken, elzen, 
linden enz, wel hbonigdauw , maar - geen roest waar= 
neemt, _ Het uitgezweete honigachtige fap verdroogt 
en vertoont een bruinachtig of vuil zwart ftof , wan- 
neer geene regens hetzelve affpoelen , doch:dit op- 
pervlakkige ftof is een afgefcheiden deel, een dood 
inorganisch \igchaam , dat niet, zoo als de roest, in 
de opperhuid zelve ingeworteld is. Afgewasfchen ho- 
nigdauw laat geen fpoor op de bladeren over; afge- 
wasfchen roest, duidelijke likteekens in de opperhuid 
der plant. Onlangs deelde mij ook de Heer Rr. wes- 
TERHOFF „ Med. Doct. te Warffum, de bevestigende 
waarneming mede, dat hij in het jaar 1827 op de 
bladeren. der gewone fnijboonen eerst veel honigdauw 
gezien had, en naderhand ín groote menigte op de= 
zelfde planten het rood (Uredo Fabae, prers.), het- 
geen zeker weder andere plantjes zijn, dan die, welke 
roest en brand-aren vormen. 

Ten opzigte van de gevolgen van den honigdauw 
heerfchen er onderfcheidene gevoelens, doch meest 
alle afgeleid van het denxbeeld, dat deze ftof, even 
als dauw , uit de lucht zoude nedervallen', doch ove- 
\ ri 


CJ 


rigens gedeeltelijk, ten minste uit de eerhding 
der: landlieden, ontleend. «Emi 203 
“,Vooreerstrwordt hònigdauw algemeen cehoffden als: 
oorzaak. van den: roest, meeldauw en--brand-aren's 
welke alle echter verfchillende ziekten zijn, die vaak 
op-den honigdauw volgen „en dikwijls uit eene ven-de- 
zelfde oorzaak ontftaan. - Sommige,tuinlieden meenen, 
dat het vallen vanden. honigdauw «het: wif of den 
meeldauw inde. erwten: zoude veroorzaken, terwijl 
vele kleiboeren in de Provincie, Utrecht integendeel 
gelooven , dat de honigdauw de veld-erwten veel goed 
doet, wijl deze dans eerst wel zouden beginnen te, 
groeijen en, ‘te laden, > Daar, nu de honigdauw- juist 
waafgenomen wordt in het jaargetijde; dat -voor ‘den 
groei der gewasfen het voordeeligst is, kan menop 
deze laat{te waarneming weinig taat ‘maken $:doch zoo: 
dezelve gegrond is, is indat geval de honigdauw: 
welligt alleen als een teeken van volfappigheid aan: 
te merken. De tegenftrijdigheid echter, vande ges 
voelens der landlieden opdit punt doet genoegzaam’ 
zien, dat zij met de ware natuur’ des horiigdauws 
niet bekend zijn. ij 
De: Heer j.. W. SERRURIER te ’s Heerénberg:-i in 
Gelderland befchouwt- als de bewezene oorzaak. van: 
den brand in de tarwe: « „den honigdauw, wanneer 
„in het heete jaargetijde, vóór „ omftreeks , of even 
„ha St. Jan, één druppel van denzelven , ‘den tee- 
spderen bloemknop der tarwe, terwijl zij. zich pas 
Mirdoeen heeft , bedekt () en âade daarom-aan, 
wid om: 
(*) Zie den Vriend des Vaderlands 1, blz. 806. 
BĲjDRAGEN D. III sro we X 


C 316 ) 


om de tarw uit te zaaien van vóór de helft van 
Julij tot in het ‘laatst van dezelfde maand, en wel 
het groflte en zuiverfte koren, hetwelk vrij was van 
alle onkruidzaad. Offchoon ik mij nu met deze vere 
klaring van” het ont{taan der: brand-aren., volgens. het 
vroeger gezegde , moeijelijk kan vereenigen , verdient 
echter de flotfom ‘der ondervinding van dezen prac- 
tifchen’ landbouwer ,- dat hij „ namelijk , federt de in- 
voering „dezer nieuwe handelwijze „> in „zijn. geheel 
verbouw nooit’ meer eene enkelé van brand befmette 
aar heeft ontdekt (t. «a. pl. blz. 894) al de aan- 
dacht van” deskundigen. Misfchien worden, door 
deze zeer vervroegde zaaijing, (die evenwel, niet overal 
zoude zijn in te voeren), de tarwe-planten fterker en 
hierdoor aan den eenen kant minder aan honigdauw., 
aan den anderen kant minder aan brand-aren onderhe- 
vig. Wanneer de planten, als een bewijs van eene 
min gunftige gefteldheid-hunner-fappen , ín den bloei- 
tijd honigdauw: vertoonen „ is dit natuurlijk daarom 
vooral nadeelig, omdat de planten alsdan: de meeste 
en best-bereide fappen” noodig hebben , hetgeen dan 
ook bevestigd wordt, door de waarneming der Oost- 
vriezen (*), dat Zoe trager de aren rijpen, de. ho- 
nigdatw te meer. nadeel veroorzaakt. … Daar echter 
de honigdauw- in »eêne- geringe. hoeveelheid, gelijk 
boven ‘is aangemerkt, niet fchaadt , maar , alleen bij 
zeer fterke warmte» en droogte, door overmaat na- 
deelig wordt, ishet te-begrijpen „ dat de honigdauw 
der tarwe geen kwaad doet, wanneer deze vóór het 
begin van Junij, dus vóór de fterkfte warmte en 

droog- 

(*) Staat van den Landbouw 1808, S 4. 


LEL AND 


droogte, heeft afgebloeid. De met regt bij onze 
landbouwkundigen beroemde landman ronse (*) geeft 
ook als algemeene ondervinding op, dat tarwe in 
drooge gronden en vroeger gezaaid zijnde, minder 
brandkoorn voortbrengt, dan die welke, in natte gron= 
den en later te velde gebragt is. Hij bedoelt echter 
geene zoo zeer vervroegde zaaijing , als die, waarvan 
de Heer sERRURIER fpreekt. 
De waarneming door de Zeeuwen in 18er gemaakt, 
dat wintertarwe , door toevallige omftandigheden eerst 
in Januarij en Februarij uitgezaaid, niet geleden had 
door den honigdauw „op plaatfen , waar deze anders 
dat jaar veelvuldig befpeurd werd (+), is moeijelijker 
te verklaren. Ook weet ik niet, of deze waarne- 
ming dikwijls genoeg gemaakt is, om algemeen geldig 
te zijn. 
In de Statistieke Befchrijving van Gelderland, 
blz. 239 wofdt ook melding gemaakt van den fcha-= 
delijken invloed des honigdauws op de aldaar ge- 
teelde hoppe, die hierdoor geheel zwarte bladeren 
zoude krijgen. Op de bwjenteelt werkt de honigdauw 
„inzonderheid zeer nadeelig, daar de bijen dikwijls 
deze ftof in plaats van wezenlijken honig tot voedfel 
gebruiken, hetgeen ziekte en zelfs den dood bij de- 
_zelve ten gevolge heeft. In het jaar 1814 had men hier- 
_ van onder anderen in Vriesland de droevige onder- 
vinding, waar de bijen, die op den honigdauw ge- 
0 aasd 


…(*) Zie zijne Verh. over het Brandkoorn in de Nieuwe 
Verh, van het Zeeuwsch Genootfchap, Deel I blz. 19, 


(4) Staat van den Landbouw 18er, S 4. 
Xa 


GMB) 


aasd hadden bij ganfche hoopen dood voor de kore 
ven nedervielen (*). 

Of de honigdauw ook, fomwijlen voor den mensch 
fchadelijk kan worden, is mij nog niet zeker, of- 
fchoon, LE FRANCQ VAN BERKHEY (+) ééne waarne- 
ming mededeelt, dat, na het vallen ‚van eenige drup 
pen honigdauw op de wangen, eene roosachtige ont= 
fteking zoude gevolgd zijn. Sommigen hebben aan 
den honigdauw van het gras. het ontftaan van de 
tongblaar of den kanker in den mond der runderen 
toegefchreven (S) anderen het ongans of de leyerzickte 
der fchapen (**), anderen wederom enkele andere 
ziekten van het, veez doch de Schrijvers over de 
Veeartfenijkunde drukken zich hieromtrent niet ftellig 
genoeg uit, dan dat men dit alles voor bewezene 
waarheid zoude mogen aannemen. 

Eigenlijke hulpmiddelen om den honigdauw te 
weren of te genezen, worden zelden of nooit aan- 
gewend, behalve die, welke in het algemeen (trekken, 
om de planten gezond te doen zijn, en die oorzaken 
des honigdauws, welke. eenigermate* in onze magt 
ftaan, weg te nemen. Een geringe graad van deze 
ziekte vereischt geene geneesmiddelen; een boven- 
matige ziekelijke graad kan alleen door fterke regens 
did wor- 

(*) Staat van den Landbouw 1814, S 43» 

Cf) Natuurlijke Historie, van Holland, I, blz, 319. 

(S) J- LE FRANCQ VAN BERKHEY, Natuurlijke Historie 
van het Rundvee in Holland, 5de ftuk blz. 74; A. NUMAN, 
Handboek der Genees- en Verloskunde van het Vee, Gro= 
ningen 1826, bl. 290: ie 

(**) A. NUMAN, Handboek „bl, sor. 


Cogis FL 


worden weggenomen. - Ducht men derhalve voor eene 
enkele plant , waarin men groot belang ftelt, fcha- 
delijke.„gevolgen van deze ziekte , dan zal het vlijtig: 
begieten en afwasfchen der bladen het beste hulpmid- 
del zijn (*). 

Uit hetgeen ik hier in het midden gebragt heb, 
kan: men, vertrouw ik, genoegzaam opmaken, dat 
de honigdauw, even als de overige voor den land- 
bouw gewigtige ziekten der planten, wel eenig na- 
der. onderzoek vereischte, Heb ik, bij deze opper= 
vlakkige befchouwing, aan enkelen mijner lezers reeds- 
bekende zaken herinnerd , ik -zal, hoop ik, ook aan 
anderen het een en ander medegedeeld hebben, dat 
of niet genoeg bekend of, bij de bepaling der eigene 
natuur van den honigdauw , niet genoeg gewaardeerd 
is. Mogt ik zoo dit onderwerp eenigzins hebben op- 
gehelderd ! 


EON SOD 


KORT BERIGT OVER VETWAS (ADIPOCIRE), ONLANGS 
IN ONS VADERLAND GEVONDEN 5 


= 


medegedeeld door TH. VAN SWINDEREN , 


Hoogleeraar te Groningen, 


D. Student j. w. LIEFTINK, bragt mij. onlangs 
eene vetachtige zelfftandigheid , waarvan, naar zijn zeg- 
gen, eene aanmerkelijke hoeveelheid in de gemeente 
Odoorn (provincie Drenthe) gevonden was, en het- 
geen men dáár voor een verfteend zwijn had ge- 


houden. 
Dat 
(*) Zie Lounon, t. a, pl. S 1661. 


Aan 


C geo ) 


Dat dit laat{te het geval niet”was, zal ik zeker 
niet behoeven te zeggen, maar intusschen boezemde 
mij de zaak zelve, het vinden van zulk eene aanmer- 
kelijke hoeveelheid van eene in allen gevalle in ons 
vaderland ongewone zelfftandigheid, genoegzaam belang 
in, om nader onderzoek te doen naar de omftandig- 
heden, onder welke deze ftof gevonden was, en naar 
den aard der ftof zelve, 

Niemand in den omtrek vam Odoorn kennende, 
deelde ik aan den Predikant der plaats, D°. j. sPECK- 
MAN, mijn verlangen. mede „ om. eenige nadere bijzon- 
derheden omtrent deze zaak. te weten „ven gaf inmid- 
dels hetgeen mij van de gevonden ftof was gebragt 
aan mijn’ ambtgenoot Profesfor s. STRATINGH, E.Z.; 
met verzoek, om dezelve fcheikundig te, onderzoe- 
ken, en mij zijne gedachten daaromtrent mede te 
deelen. 

Ik fchreef aan D°, SPECKMAN, dat men hier en 
daar plaatfen heeft, waar rottende dierlijke zelfftandig- 
heden fpoedig geheel overgaan in eene vetachtige 
ftof , die de Scheikundigen „Adipocire noemen , zoo als 
onder anderen gebleken was bij het opruimen van ze- 
ker kerkhof te Parijs, waar men, op eene bepaalde 
plaats, alle lijken in deze ftof overgegaan gevonden 
had (*); dat het mij voorkwam, dat de mij gezon- 
dene ftof ook van dezen aard was, en dat ik het 
daarom van belang oordeelde, om daaromtrent eenige 
nadere bijzonderheden te vernemen, ten einde die ver- 
volgens aan het publiek te kunnen mededeelen. 


Ik 


(*) Zie vre, Dict. de Chimie, traduit par RIFFAULT, 
1822, 1, p. 358 en volg. 


C.3ar DD 


Ik vroeg te dien einde aan D°% SPECKMAN & » 
1°, Waar ter plaatfe dat zoogenaamde verfteende 
zwijn (want onder dien naam was de gevondene 
masfa algemeen bekend) gevonden ‚was ? 
2°, Hoe diep het aldaar onder de oppervlakte, van 
den grond had gelegen, en hoe de grt 
„van den grond op die plaats was? ‚= 
3°, Wanneer en bij welke gelegenheid deze ftof al 
daar was gevonden, en wat er eigenlijk. gevon- 
den was in gedaante en in hoeveelheid 2. 
4°. Waar de gevondene ftof gebleven. was, en of er 
daar ter plaat{e ook meer van dergelijke ftof ont- 
dekt was in vroegeren of lateren tijd? … 
5° Of men ook kon nagaan hoe lang, dat: zooge- 
„noemde zwijn daar gelegen had ?, daar toch op 
fommige plaatfen deze verandering der geftor- 
‘vene of gedoode dierlijke ligchamen binnen zeer 
korten tijd, in eenige weinige jaren, ja zelfs 
maanden, gefchiedt; terwijl ik ZWEerw. ein- 
delijk 
6°. verzocht, mij alle zoodanige hinde an me- 
de te deelen, als betrekking mogten hebben tot 
deze zaak, welke daaraan eenig licht zouden 
kunnen bijzetten, of deze ontdekking eenigzins 
belangrijk zouden kunnen maken. 
Ik ontving daarop weldra een. zeer verpligtend ant- 
woord , welks korte inhoud hierop ‚neêrkomt :, 
1°. „ Het zwijn is gevonden in de gemeente Odoorn, 
» ongeveer een. kwartier-uur gaans van Valthe- of 
ss naar den kant van Weierdinge, dat onder de ge- 
» meente Emmen behoort, in het veen van den Heer 
» J: BOELKEN. 
X 4 2°, 


n 


C 322 ) 


2° ; Het lag daar ongeveer ter diepte van vier voe- 


ten ‘onder het „ween. Dit veen is- daar ter plaats 


zeer zuiver; zwart, tamelijk droog, en wordt tot 
lange ‘turf/vergraven, ) 
39. 3j De „arbeiders ‘van den Heer BOELKEN von- 


„derioihetzelwesin ‘het. begin vande „maand „April 


toen zij daärster plaatfe lange turven groeven. Het 


-zwijn- werd in zijn „geheel uit: het. veen. gedolven , 


doch: ‘zonder <>kop; en .pooten ,- waarvan, geene 
fporef “meer: v-aanwezig =»waren. Jammer intus- 


fehen ishet v-datv dit zwijn „in weerwil van”-de 


orders » vane den Heer BOELKEN „door arbeiders 
en andêre. perfonen ‘in «ftukken” is: gefcheiden; ten 
gevolge’ van” welke fcheiding ouk verfchiltende ftuk- 
kéno:döor” verfchillende > lieden” zijn — weggehaald 
waardoor ‘het> dán: ook ten uiterfte-moeijelijk is ge. 
worden, om de zwaarte van het zwijn opte ge- 


vens Daar“het ‘evenwel van “eene gewone lengte 


was’, “&nvop het dikfte ongeveer eene hand dik fpek 
had, zoo durfde de Heer BorLkEN het wel op 
meer dan roo oude ponden begrooten; hoezeer ook 
de dunnere deelen door meerdere verkalking ook 
meer in zwaarte hadden verloren. Van hier dan 
ook „dat het buikfpek geheel in eene kalkaardige 
zelfftandigheid fcheen te beftaan. » De vaste deelen 
waren geheel vergaan. De fpooren , van-derzelver 
voormalig aanwezen zijn. echter nog blijkbaar. Van 
binnen was: het: zwijn geheel hol en zwart van het 


veen, gelijk van buiten. “Het zwoord, hoewel het 


geleden heeft, is nog zeer zigtbaar. 

4°. Voor: een gedeelte berusten. ernog „eenige 

ftukjes bij den Heer BOELKEN , den Heer Burge- 
» mees= 


„ meester en eenige andere menfchen. „Een goed ftuk 
„is daarvan dadelijk: met ecn’ Proces-verbaal-aan den 
Staatsraad Gouverneur van Drenthe gezonden. Men 
» kan daarom: ook “niet bepalen ; welk eene hoeveel- 
„, heid er nog in de gemeente. Odoorn voorhanden 
» isz noch ook in hoe verre dezelve nog zoude 
» Zijn te verkrijgen. / 

» Overigens weet men zich: in deze omftreken 
» niet te herinneren, ooit dergelijke voorwerpen uit 
„ het dierenrijk, uit het veen te hebben gedolven. 

5%. „Er zijn volftrekt geene fporen. aanwezig, 
s‚ waaruit het zoude kunnen blijken, hoe lang dit 
» zwijn daar in het veen gelegen heeft. Het eenige, 
, dat men.met zekerheid zeggen kan, is, dat het 
» Zwijn niet in de laatfte vijftig jaar daar gelegd of 
» gezonken is; omdat het veen in dien tijd te droog 
sen te vast. geweest is, dan dat daar eenig zwijn 
»„ zoude kunnen inzinken ot neêrgelegd- zijn.  Daar- 
» Enboven ís het veen daar ter plaatfe geheel vlak, 
» en zoo als daar rondom met heide bewasfen. 
6°. Daar het achterfte deel van het zwijn naar 
het Noordwesten en het hoofdeinde naar het Zuid- 
» Oosten gekeerd was, zoo kwam het fommigen 
 waarfchijnlijk voor, dat dit zwijn in den Cimbri- 
„fchen vloed verdronken was; doch zoude men” 
zegt de Heer sPECKMAN niet even goed aan eenen 
» lateren watervloed kunnen denken? Wordt dit ver- 
‚» moeden zelfs niet waarfchijnlijk , daar het zwijn 
s flechts 4 voeten-onder het veen zat, en het veen 
“ daar eene diepte heeft van 13 voeten ? 

9 Immers op den bodem van het veen vindt men 
»„ hier het zoogenoemde veenhout, dat, of bij afge- 

X 5, » bro- 


eed 


C 324 ) 


„ gebrokene ftoven nog geworteld is, of, losgemaakt, 
„Onder op den grond ligt in eene noordwestelijke en 
» zuidoostelijke rigting. De Heer BOELKEN vooron- 
„ derftelde , dat het zwijn verdronken was, omdat 
„ het zoo terftond’ aan den hoogen zandgrond, bij 
„ den aanvang van het veen, gevonden werd. In- 
» tusfchen is ook voor dit gevoelen weinig grond; 
» kan dit zwijn daar niet voor langen tijd, toen de 
» veenen nog kwabbig en moerasfig waren „ door het 
»‚ veen geraakt zijn? Kan het’ niet daar nedergelegd 
» Zijn, om het te beveiligen voor’ gewelddadige weg- 
» voering enz. Het gemis van kop en pooten , dunkt 
» mij, kan hier weinig of niets afdoen ;daar die deelen „ 
» uit mindere vetachtige ftof beftaande, even zoo 
2) goed kunnen vergaan zijn als afgekapt. Daar het 
Tijk der mogelijkheden zoo groot is, zoo durve ik 
„ zelfs geen vermoeden plaats geven, omtrent de 
„ wijze , op welke dit zwijn daar gekomen is3 doch 
» waarfchijnlijk is het mij, dat het daar eenige hon- 
„ derden van jaren gelegen heeft. Ook de ligchame- 
» lijke fituatie kan misfchien weinig afdoen, daar het 
… zwijn genoegzaam vlak lag, doch eenigzins met 
» den buik naar onderen gekeerd. ° 
î Dus verre de Heer SPECKMAN. 

Mijn ambtgenoot sTRATINGH berigt mij omtrent 
zijn fcheikundig onderzoek “der gevondene {tof het 
volgende: 

, Deze ftof was vetachtig, zacht op het gevoel, 
„en de buitenfte korst van de huid van het dier meer 
„ hard, en met de oneffenheden, door het haar ver- 
„ oorzaakt , voorzien. De binnenfte deelen meer wit 
„ paarlemoerachtig; de buitenfte meer geelachtig grijs. 

» Bij 


’ 


$ 


kj 


C--325 1) 


„ Bij ligte warmte {molt het als vet, en liet op het 
papier eene gewone vetvlak achter. 

De ftof brandt ook even als vet of talk. 

s, In bijtende potasch- en foda-loog werd dezelve 
bijna geheel opgelost en ftelde eene zeepfoort daar. 
„In kokenden alcohol van 32° werd zij, op 
eenige vezeldeelen na, opgelost, en viel de op- 
geloste ftof bij langzame verkoeling daaruit ne- 
der, eenigermate in eene korrelig-kristallijnen. ge- 
daante, zoo als bij de /permaceti meer duidelijk 
wordt opgemerkt, nade oplosfing in kokenden alcohol. 
„‚ Het komt mij voor, dat deze ftof bijna gelijk 
te houden is met de ftof, door Fourcroy onder 
den naam van Adipocire (Syst. de Conn. Chym. 
Tom. IX, 33, Ór,[80, 250, 255, 296. X, 435 
56, 83, 302) befchreven, en gevonden bij in den 
grond verzameld geweest zijnde lijken. In de 
Dictionn. de Chimic par ANDR. URE, /ur le plan 
de NICHOLSON, Zraduit par RIFFAULT, 1822, 
Tom. 1, p. 358 en vervolgens, is eene zeer breed- 
voerige befchrijving van deze ftof , even als in vele 
andere fcheikundige werken , voorhanden. 

z PHAREUL (zie L. GMELIN, Handb. der theor. 
Chemie, 1822, B. II, S. 1913) heeft later deze 
vetftof der lijken voor acidum margaricum (talk- 
zuur, vetzuur) ‘verklaard, en eene derde foort ge- 
houden. van galfteenvet cholesterinum en fpermace- 
tivet, adipocerinum , welke alle drie door rour= 
cROY meer voor eenzelvig gehouden werden.” 


… Daar het doel van deze Bijdragen niet zoo zeer is, 
om bekende waarheden of daadzaken te herhalen , of 
hetgeen in andere werken ook gelezen kan worden 


op 


(4326 0") 


opnieuw af te drukken, zoo heb ik „gemeend hier- 
door voldaan te hebben aan de uitnoodiging van mij- 
nen ambtgenoot vAN „HALr „ die mij verzocht een 
kort berigt van hetgeen mij, in dezen was  voorgeko- 
men, voor deze Bijdragen op te ftellen, en zoa 
doende „ aan het Vaderlandsch Natuurkundig publiek 
mede te deelen. 


Groningen , den 8 Oct. 1828. | 
0 


AANTEEKENING OVER DE BEWEGING DER ARMPOLY- 
PEN (HYDRAE) 5 


door-H. C. VAN HALL. 


In den afgeloopen zomer het geluk hebbende om 
eene vrij groote menigte gewone Armpolypen (Hydra 
grifea LAMARCK, IL p. 6o, TREMBLEY, Tab. I 
f, 2) te vinden, en mij met de zonderlinge eigen- 
fchappen en bijzondere bewegingen dezer diertjes ver= 
makende , meende ik het een en ander op te merken „ 
nopens de wijze, waarop zij zich in het water bewe- 
gen en zich «aan de oppervlakte van hetzelve vast- 
hechten „ hetgeen ter nadere uitbreiding van de uit- 
muntende verhandeling van TREMBLEY (*) welligt 
niet onbelangrijk zal geacht worden. 
Mijne polypen in een glas met gewoon flootwater 
ge- 
(*) Mémoires pour fervir à l'histoire d'un genre de 
Polypes d'eau douce, à bras en forme de cornes, Leide 
1744. 


C 1827.) 


geplaatst hebbende, zag ik al fpoedig verfcheidene 
derzelve met het achterfte gedeelte van hun ligchaam 
aan de oppervlakte van het water hangen , hetgeen 
mij toefcheen te gefchieden door. middel van eenzeer 
klein, luchtblaasje , door welks fpecifieke ligtheid het 
teedere ligchaam des polyps inhet water kon blijven 
drijven. _ TRremBrey (t. a.-pl. blz. 37 en 38) ver- 
klaart dit verfchijnfel daardoor , dat het achterlijf des 
diers, of dat deel ‘hetwelk aan de lucht blootgefteld 
is „ „dadelijk droog „wordt en hierdoor het weder ins 
zakken belet; tot ftaving waarvan hij aanvoert, dat 
als men een’ droppel water op het drooge deel laat 
vallen ‘de polyp dadelijk naar den grond zakt. Dit 
laatfte is echter genoegzaam af te leiden uit de 
fterke zamentrekking des diers , waardoor het bij elke 
aanraking inkrimpt en, aan geen vast -ligchaam ver- 
bonden „ natuurlijk „naar den bodem van het glas 
moet zinken. Als men de -polypen uit het eene glas 
in het andere overbrengt en-hen niet op eenig vast 
ligchaam in het water plaatst „ zinken zij ook dade- 
lijk alle naar den grond. Dit inkrimpen nu en dit 
zinken mag -befchouwd worden als een bijkomend 
hulpmiddel der: natuur, waardoor dit: weeke fchepfel 
de vervolgingen van fommige andere dieren ontkomt 
en, bij (terke bewegingen van het water, minder 
__fchade lijdt, — Offchoon TREMBLEY: het hangen der 
‚_polypen aan de oppervlakte van het water op eene 
andere wijze verklaart, maakt bij echter op blz. 5t 
melding. van fommige. polypen, die hij aantrof met 
kleine luchtbelletjes in het kanaal, dat volgens hem, 
van, den, mond des diers af „het. ligchaam, van, het 
eene einde tot het andere toe doorloopt; en door 

wel- 


C#828. ) 


welke lucht het geheele ligchaam des diers in het 
water werd opgeheven. Kunnen deze luchtbelletjes 
in dit kanaal gevormd worden, dan kunnen wij ook 
begrijpen , hoe het diertje door behulp daarvan aan 
de oppervlakte des waters kan blijven hangen en mo- 
gen wij zelfs vermoeden, dat dit hulpmiddel mede- 
werkt tot de vaste aanhechting van hun achterlijf aan 
de hen omringende ligchamen. 

TreMmBLEY zegt ook blz. 41 dat hij de polypen 
nooit heeft zien zwemmen, offchoon hij dezelve 
meermalen met opzet van de wanden van het glas 
had losgemaakt, en tot beweging gepoogd had te 
dwingen; doch deze waren allen, zoodra zij losge- 
maakt waren , naar den bodem gezonken. Hetzelfde 
ondervond ook rösrr (*) en ook ik heb dezelve 
nooit door kunst aan het zwemmen kunnen brengen, 
noch dezelve zien zwemmen, nadat zij eenen gerui- 
men tijd in glazen bewaard waren geweest, waar- 
fchijnlijk wegens grootere zwakte of ziekelijkheid , 
welke hunne bleeker wordende kleur fcheen aan te 
toonen. Toen ik hen echter nog maar zeer korten 
tijd in een glas gehad had, en zij dus nog meer in 
eenen natuurlijken {taat waren, heb ik dit zwemmen 
bij meer dan eene polyp duidelijk gezien. Als zij, 
namelijk , aan de oppervlakte van het water uitge- 
ftrekt lagen, trokken zij hun achterlijf naar de ar- 
men toe, hielden vervolgens het achterlijf ftil, om 
de armen, die bijna den ganfchen tijd krom uitge- 
fpreid ftonden, vooruit te brengen en trokken zij 

dan 

(*) De Natuurlijke Historie der Infekten, III Deel, 
ade Stuk, blz, 424. 


ne” sec 


C:30 


dan weêr het achterlijf tot zich. Deze beweging 
vorderde echter langzaam , en had niet dikwijls plaats. 
Ik ben eindelijk in mijne waarneming bevestigd ge- 
worden door scnärFer, in zijne verhandeling over de 
Armpolypen, blz. 17 (aangehaald door KLEEMANN 
bij röser , blz. 425) waar hij van deze dieren zegt: 
„Zij zwemmen niet zelden in het midden van het 
» water, vrij ‘en onverhinderd, van de eene plaats 
„naar de andere; en wel, zoo vaak, als ik het ge- 
„zien hebbe, in diervoege , dat hunne armen altoos 
» boogsgewijs gelijk eene fpringbron ftaan.”? 

Ik geloof dus te kunnen befluiten , dat het zwem- 
men, als hulpmiddel ter beweging, ook der polypen 
niet kan ontzegd worden. 


SO rm 
OVER DEN CROCODILUS BIPORCATUS. (CUV.) 


Door N. C. DE FREMERY. 


Kel heeft Dr. c. ABEL eenige waarnemingen 
medegedeeld over eenen zeer grooten, 18 voet lan- 
gen. Krokodil, welken bij te Bawachpore van den 
Heer warLicH ontvangen had (*), Deze krokodil, 
volgens hem, door de inlanders Ciemmeer geheeten, 
kwam in de meeste uitwendige kenteekenen overeen 

met 


_(£) Edinb. Journ. of Sciences, April 1828 — en daaruic 
FRORIEP's Notizen, N°, 446, B. XXI. S. 84. 


CG: 585 J 


met den Crocodilus-biporcatus (4) van Cuvier, maar , 
verfchilde daarin aanmerkelijk , dat de binnenfte. teen 
der achterpooten en de beide binnenfte teenen. der 
voorpooten door geen zwemvlies met de overige tee- 
nen verbonden, maar geheel vrij „waren, Dit ver- 
fchil gaf Dr. ABerL aanleiding, om: zoo ‘herzelve 
ftandvastig alzoo gevonden werd, dit dier niet alleen 
voor “eene afzonderlijke foort te houden „ maar zelfs 
alsdan de juistheid der kenteekenen van het onder- 
geflacht ‘Crocodilus van cuvier (Champse MERREM) 
in twijfel te trekken, alzoo , volgens deze, al de teenen 
in dit geflacht min of meer door ‘vliezen zouden ver- 
bonden zijn. 

In het bezit zijnde van een uitmuntend wel be- 
waard exemplaar van den Crocodilus biporcatus van 
CUVIER , mij door mijnen geachten vriend, den Heer 
Mr. F. VAN TEUTEM, thans Lid van het Hooge Ge- 
regtshof, te Batavia, uit Celebes toegezonden, oor- 
deelde ik het wel der moeite waardig , hetzelve met 
de kenteekenen van dit geflacht en deze foort, zoo 
als dezelve door den grooten Franfchen Natuurkenner 
zijn opgegeven, te vergelijken. Deze vergelijking zal 
ons, zoo ik ‘mij niet bedriege , en de juistheid der 
door cuvreR opgegevene kenteekenen en het waarfchijn= 

lijk 

(}) Men zoude aan deze foort mogelijk den naam van 
twee-kammige kunnen geven, — De naam van Zwee-wrattige, 
door den Hoogleeraar vAN sSWINDEREN gebruikt, past, mijns 
bedunkens, niet zoo goed op de over den {huit loopende 
kämmen, welke het karakter der foort uitmaken. Maar 
waartoe bij fystematifche namen, andere dan -Latijnfche, 
gebezlgd ? ' 


CASBE AAJ 


lijk ongegronde der door Dr. Arrr geüitte vermoe- 
dens doen zien. 

De krokodil uit mijne verzameling, is, van het 
voorfte van den fnuit tót het uiterfte van den {taart 
gemeten, omet,5 lang, terwijl de lengte van den 
ftaart reet,26 , en dus iets: meer dan de lengte van 
het halve dier bedraagt. De lengte van den kop is 
omet.,38 , terwijl de grootfte breedte aan den «hoek 
der onderkaak omet,o, en dus iets meer dan -de helft 
der lengte bedraagt; de lengte van het eigenlijke 
cranium is omet,o6, dus minder dan 5 van de ge- 
heele lengte des kops, alle welke afmetingen zeer 
wel met het door cuvreR opgegeven karakter van 
dit ondergellacht overeenkomen C*). 

In de bovenkaak heeft dit exemplaar van weêrszij-. 
den 18 tanden, en komt dus met het door Dr. ABEL 
onderzochte dier overeen. Cuvier telt 19. In de 
onderkaak: vond ik met cuvier en ABEL 15 tanden. 
Behalve de ongelijke lengte dezer tanden, en het 
zeer in het oog loopend kenmerk , waardoor zich de 
eigenlijke krokodillen van de dl/igators onderfchei- 
den, (dat, namelijk de vierde tand der onderkaak , 
welke een der grootfte is, in eene daartoe beftemde 
uitfnijding der bovenkaak wordt opgenomen, merk ik 
nog op: 1°. dat alle deze tanden bijna regtkegelvor- 
mig en niet zeer fcherp zijn, met uitzondering alleen 
‚der 2 voorfte in de onderkaak, die fcherpe punten 
heb- 


(*) Zie e. Cuvier , sur les ossemens des Crocodiles in zijne 
Recherch. sur les ossemens fossiles. _Nouv, Édit. Tom. V, 
part. 2, P. Jl. Paris 1134e 
BIJDRAGEN , D. III. sr. 1 9 


Cnsne: 0d 


hebben, en meer dan de andere van voren bol, van 
achteren hol gebogen zijn; 2e. dat de 14 voorftetan- 
den der bovenkaak over de onderkaak henen fchieten 
en daar ín ondiepe groeven liggen, in de buitenzijde 
der. onderkaak te vinden. De groef, waarin de derde 
tand der bovenkaak wordt opgenomen, is evenwel 
diep, eene ware uitfnijding, bijna als de ftraks ge- 
melde in de bovenkaak. Alleen de vier laatfte kleine 
en korte tanden der bovenkaak worden in kleine hol- 
ten, boven op den rand der onderkaak te vinden, vol, 
gens de juiste waarneming van Dr. ABEL“, opgenomen. 
In de vijfvingerige voorpooten zijn de vier binnen- 
fte vingers duidelijk door kleine zwemvliezen met 
elkander vereenigd, terwijl de buitenfte, veel klei- 
nere, bijna vrij is. Inde achterpooten is de getande 
kam aan de buitenzijde, welke tot de kenmerken van 
dit ondergeflacht behoort, duidelijk zigtbaar. Dera 
zelver vier vingeren zijn alle door een uitgebreid 
vlies met elkander verbonden, hetgeen alleen tus- 
fchen den binnenften en daaraanvolgende vinger minder 
ontwikkeld is, gelijk dit ook in de afbeelding, door 
cuvIeR gegeven (*), duidelijk zigtbaar is. _ Bij het 
individu, door D*.-aBEL waargenomen, was, gelijk 
wij zagen, alleen de binnenfte teen der achterpooten 
geheel vrij, hetgeen. zeer wel een individueel ver- 
fchil kan. geweest zijn, vooral daar cuvier, bij de 
befchrijving der kenmerken van dit ondergeflacht al- 
leen zegt, dat in de achterpooten, de plaats tusfchen 
de vingeren , ten minste tusfchen de buitenfte, geheel 
met een vlies gevuld is, en dus de volkomene ver- 
bin- 


(5) ta pl. Pl rr, Fig. Lo. 


C 333 B 
binding van al de vingeren door het zwemvlies niet 
zoo fterk drukt, als-dit-door Dr. aBrrL wordt opge- 
geven. 

Bij het verder, vergelijken der kenmerken van mijn 
exemplaar, hebben zich eenige kleine verfcheidenhe- 
den, bijzonder in de verdeeling der fchubben , op» 
gedaan, welke ik het niet ongepast oordeel, hier bij 
te voegen (*). De twee grootere, fterk gekamde nek- 
fchubben zijn hier niet duidelijk: achter de zes meer 
achterwaarts gelegene, welker plaatfing met de af- 
beelding van cuvrer (4) geheel overeenkomt, be- 
vond zich ter linkerzijde nog eene;zevende fchub met 
fterk ontwikkelden kam. Hert aantal rijen der gekamde 
rugfchilden bedraagt, even gelijk bĳ cuvier, 17. — 
Dan zoo wel de tweede als de eerste rij hebben flechts 
4 fchubben, de gie en 4de 63 de 5de 73 de 6de tot 
de’ fide 83 de rade tor de r5de wederom 6, en de 
16de en 17de 4, In den ffaart heb ik nog rr rijen 
fchúbben geteld, welke ieder 4 fchubbeh met duide- 
lijk ontwikkelde kammen hadden. Daarop volgen 
nog ro rijen fchubben, bij welke de kammen der 
middelfte fchubben allengs minder ontwikkeld wor- 
den en eindelijk geheel verdwijnen, terwijl de kam- 
men der buitenfte fchubben integendeel meer en meer 
in grootte toenemên ; en zich aan de zijden van den 
ftaart tot twee doorgaande opftaande kammen vormen , 


_die weder bij elkander komen en tot éénen regtopftaanden 


kam 


(*) Soortgelijke verfcheidenheiden windt men ook opge- 
teekend in TIEDEMANN, OPPEL en LIBOscHITz Naturg. der 
Amphib. 1 H. S. 71. \ 

(FT) Cuvier t. a. pl. Pl. rr, Fig. 8. 
Ta 


N 


Cr) 


‘kam worden, welk uit elf of twaalf achter elkander 
volgende fchubben beflaande, tot aan het einde van 
den {taart voortloopt. 

De fchubben van den rug hebben, naar het mij 
voorkomt, eerder eene langwerpig vierkante, dan 
eene eironde gedaante. De poriën aan de achterzijde 
der buik- en rugfchubben, welke SCHNEIDER (*) zoo 
zeer ontwikkeld vond „ dat hij aan deze foort daarom 
den naam van Crocodilus porofus*gaf, en welke ook 
door cuvier zijn opgemerkt, heb ik in mijn exem- 
plaar niet kunnen zien. TIEDEMANN teekent reeds 
aan, dat zij aan de rugfchilden alleen bij oudere die- 
ren gevonden worden. 

Dat deze foort van krokodillen ongemeen groot 
wordt, blijkt uit het 18 voeten lange individu, 
door Dr. ager befchreven. Ook cuvrer had van 
Dr. warLicH uit Calcutta, een fkelet ontvangen van 
17 voeten lang, van een in den Ganges gevangen 
individu. Als een voorbeeld der vraatzucht van dit 
monster, voeg ik hier nog bij, dat Dr. ager in de « 
maag van zijn exemplaar de overblijffelen vond van 
eene vrouw , eene geheele kat, de overblijffelen van 
eenen hond en een fchaap, met verfcheiden ringen 
en enkele deelen der oorringen (common bungles), 
welke daar te lande door de wrouwen gedragen 
worden. 


(*) Hist. Amphib. Fasc 2, p. 159. 


OVER 


OVER EEN NIEUW KENMERK OM HET GESLACHT 
LIBELLULA VAN AESHNA TE ONDERSCHEIDENe 


Door j. VAN DER HOEVEN. 


D. juffertjes of korenbouten, ook libellen genoemd, 
vormden. in het ftelfel van LiNNzus flechts een en- 
kel, geflacht (Libellula), dat hij aldus heeft bepaald: 
Os mavillofum , muaxillis pluribus; anténnae thorace 
breviores ; alae extenfae, cauda _(maris) hamofo- 
Poreipata. 

De beroemde Entomoloog ranricius heeft hiervan 
naderhand (1776) drie geflachten gevormd, Libellula, 
Aeshna, Agrion (Genera Infectorum) , p. 146—148), 
die thans algemeen zijn aangenomen. 

Wij moeten echter, om billijk te zijn, doen op- 
merken, dat reeds vóór hem, door ReauMmur de drie 
verfchillende vormen dezer peesvleugelige infekten waren 
opgemerkt , en dat hij, fchoon hij aan deze groepen geene 
namen heeft gegeven, echter de ware auteur dezer 
drie geflachten is. In zijne verwonderingwaardige 
Memoires pour servir à U Hist. des Insectes, een 
werk , even rijk aan waarnemingen, als belangrijk , 
om;den geest, waarmede dezelve zijn gedaan „ onder= 
fcheidt hij de drie geflachten volgens kenmerken , van 
de ‘geheele. gedaante ontleend. Het eerfte geflacht 
(Libellula rarr.) heeft een kort en platgedrukt lig- 
chaam; bij de twee andere geflachten is het ligchaam 
rolrond, dun en langwerpig; de juffertjes van het 
tweede geflacht (Aeshna FaBR.) onderfcheiden zich 

, r3 van 


CC J 


van die van het eerfte alleen door de gedaante van 
het ligchaam 5 maar het derde geflacht onderfcheidt 
zich van de twee eerften door het korte en breede 
hoofd , door de van elkander afftaande oogen en door 
de wijze, waarop de daartoe behoorende infekten 
hunne vleugels dragen, als zij (til zitten (Rreaumur VI, 
Mem, XI). Het is thans mijn oogmerk niet, om te 
fpreken over de kenmerken „ die door FaBricius voor 
deze drie geflachten zijn voorgeflagen geworden, en 
die van de monddeelen , vooral van de gedaante der 
onderlip, ontleend zijn. Het geflacht Agrion onder- 
fcheidt zich genoegzaam door de van elkander verwij- 
derde oogen, de fmalle vleugels, en, wanneer men 
de gedaanteverwisfeling kan waarnemen, door den 
vorm der maskers, wier achterlijf met drie vinachtige 
platen eindigt. Een nieuw geflacht (Macrofoma) ; 
hetgeen men onlangs heeft voorgefteld, onderfcheide 
zich, naar het fchijnt, van Zgrion alleen, door u 
nog grootere lengte van het achterlijf, 

De Libellulae en Aeshnae gelijken elkander veel 
meer, en hunne maskers hebben in beide geflachten 
vijf aanhangfels aan het einde van het achterlijf , en 
nagenoeg dezelfde gedaante, hoezeer die van het ge- 
flacht Zeshna langer zijn. Behalve de monddeelen , 
onderfcheïden zich deze geflachten dus alleen. door 
het min of meer lange achterlijf , een kenmerk, het- 
geen onzeker en onbepaald is. 

Innig overtuigd, dat natuurlijke geflachten zich door 
alle deelen moeten kenfchetfen, en doordrongen van 
de waarheid van den regel van LINNZUS: Character 
non facit genus, heb ik mij moeite ‘gegeven,’ in 
de vleugels een duidelijk kenmerk te vinden, om 

de 


ee ar 


(0877) 


de Aeshnae van de Libellulae te onderfcheiden. … De 
cellen en vaten der vleugels, die, na het voorbeeld 
van JURINE , met zoo veel vrucht gebezigd zijn „omde 
vliesvleugelige „ en zelfs de tweevleugelige infekten 
te onderfcheiden , fchenen mij te beloven; hetgeen ik 
zocht. 
Naauwelijks begon ik dit onderzoek of ikwas ge- 
troffen door: eene driehoekige cel in de. voorvleugels 
der Libellulae, digt bij hun grondftuk. Deze arm- 
of vleugelfchijf-cel (cellula humeralis s, discoidalis) 
biedt de gedaante van eenen omgekeerden. regthoekie 
gen driehoek aan, met de punt naar beneden. Rok- 
SEL ; wiens afbeeldingen een voorbeeld van nadùw- 
keurigheid opleveren , heeft ook inderdaad, bij onder- 
fcheidene Libellulae een zeer goed karakter afgé- 
beeld, hetgeen tot nog toe aan de aandacht der ftel- 
felmatige: infektenkenners fchijnt te zijn ontfhapt. - Bij 
de deshnae daarentegen: ziet men terzelver plaatfe-eene 
waterpas liggende, grooteré cel, en er is bijkans 
geen verfchil tusfchen de voorfte en achterfte vleugels 
bij deze infekten. 

Ik had dezen, vorm in het eerst fléchts bij eenige 
inlandfche foorten waargenomen, die ikk zelf verza- 
zameld had, Een onderzoek van de reeks van foor- 
ten uit alle. deelen der wereld, die zieh it het Ko- 
ninklijk Mufeum bevinden, waartoe: zich mijn’ vriend 
DE HAAN met mij wel heeft willen verledigen„ heeft 
bewezen, dat ik. mij niet bedroog, met aan dit ken+ 
merk eenig gewigt te hechten, 

Die Aeshnae intusfchen „ wier- oogen: van: gtkander 


… verwijderd ftaan (Aeshna forcipata PABRs A. vene 


Dena gui- 


(11338 1) 


guiculata), en die in het ftelfel van den Heer vaN 
DER! LINDEN de. tweede, afdeeling van dit geflacht uit- 
maken. (deshna „Bononienfis.  Bononiae, 4°.7 1820); 
bieden dezelfde driehoekige cel aan als de Libelivlae:, 
maar” korteren. breeder.” Voor «het overige gelijken 
de voor- en achtervleugels zeer op elkander,-even 
als bijde overige Aeskhnae,. hetgeen bij de Libellwlae 
nooit het. geval is. ‘- De Heer pe, HAAN heeft uit deze 
‚ -peesvleugeligen het»geflacht. Lindenia gevormd, „eu 


dit-hieuwe geflacht moet tusfchen Libellulasen Aeshna, - 


veelligt tusfchen Libellula en Agrion in-het- midden 
ftaan. A 

„Wat de Agrions betreft „lik meende in het eerst; 
dat de meestal vierkante: cellen in derzelver vleugels, 
die vijf- of zeshoekig bij de deshnae en Libellulae 
zijn, hen onderfcheiden , maar een naauwkeuriger on- 
derzoek: heeft mij, overtuigd, dat zulks geenszins -al- 
- gemeen doorging. Misfchién zijn de zwakke arm- 
aderen (nervi kumerales) «ende {malle vleugels vol- 
doende , om hen te onderfcheiden. Zij verdeelen zich 
voorts, ook door de vleugelcellen, in zekere groe: 
pen, aan welke wij echter gelooven , dat het weinig 
nuttigheid zoude hebben, bijzondere. geflachtsnamen 
te geven. 

Ik onderwerp dit nieuwe kemerk aan het oordeel 
der infektenkenners, die zich bijzonder met deze fa- 
milie hebben bezig gehouden, en hun oordeel er over 
te vernemen, zal mij ten hoogfte welkom zijn, 

Tot beter verftand van dit kort opftel, meende ik 
er eenige Figuren bij te moeten geven. … Zij zijn alle 
van linker-bovenvleugels, en van dien aard, dat-ik 

3e- 


ii 


LEFET 


nn 


un 


PR 


G4889 J 
geloof, er geene andere verklaring te behoeven bij te 
voegen, dan de opgave der foorten, waarvan zij ge- 
nomen zijn (*), 
Fig. 1. Aeshna grandis. 
=— 2. Libellula depresfa. 
=—, 3e Lindenia (Aeshna) forcipata. 
— 4» Ágrion puella. 
In de drie eerfte figuren , is de driehoekige cel door 
de letter a aangeduid. In dezelve heeft men ook al- 


leen flechts de cellen aan den grond der vleugels af- 
gebeeld, 


(*) De Heer pe naan heeft mij federt het opftellen van 
dit ftukje , medegedeeld, dat het Rijk’'s Mufeum de vol- 
gende, zoo bekende , als nieuwe foorten der drie geflach- 
ten Libellula, Aeshna en Lindenia bezit. 

Libellula vor. 
_ Aeshna 23e 
Lindenia 13. 

Deze getallen kunnen eenigzins ten waarborg voor de 

Seldigheid van dit kenmerk verftrekken, 


TO sr 


EENIGE BEDENKINGEN OVER DE OMGEKERRDE RIG= 
TING DER BEELDJES OP HET NETVLIES, DOOR 
DE VOORWERPEN VAN BUITEN GEMAAKT , NAAR 

AANLEIDING VAN EENE VERKLARING, WELKE 
DE HEER RUMBAEL DAARVAN WILDE GEVEN , 
VERMELD IN DE BIJDRAGEN TOT DE NA- 
TUURKUNDIGE WETENSCHAPPEN. DEEL III, 
N° 2, BLZ. 166 VAN DE WETENSCHAP- 
PELIJKE BERIGTEN. 


Door yon*. Buys, te Amfterdam. 


S aaert dat onze helderziende Natuurkenner H. AENEZ; 
bij eene #oot in het door hem vertaalde werkje van 
G. ADAMS, over het zien, op blz. 58—65 en het 
bijvoegfel op blz. 171 , ondernam, {dit verfchijnfel te 
verklaren „ hetwelk door mij „ wat het denkbeeld betreft, 
in mijn Natuurkundig Schoolboek is gevolgd gewor. 
den, meende ik, dat deze zwarigheid genoegzaam 
was opgeheven. Immers was deze verklating van dien 
aard, dat zij met den fland dezer beeldjes op het net- 
vlies niets te doen had , omdat, volgens dezelve , het 
regt of verkeerd ftaan , door ons verftand, alleen bij 
vergelijking moest begrepen worden. De beeldjes 
ftaan achter in het oog niet alleen verkeerd, maar 
zelfs in alle rigtingen, naar mate wij het hoofd op 
zijde houden3 is het hoofd geheel op zijde gedraaid , 
of bezien wij de voorwerpen, wanneer wij uitgeftrekt 
op een rustbed liggen, dan {taan de beeldjes der 
voorwerpen achter in het oog, voorzeker, geheel 

over- 


k 


€ 34 ) 


overdwars, en bukken wij met het hoofd zoo verre 
naar beneden , dat wij tusfchen de beenen door , naar 
voorwerpen zien , dan moet ook het beeld geheel op 
het netvlies voorkomen, en een’ ftand aannemen ge- 
heel omgekeerd bij dien, in welke wij gewoon zijn 
te zien; ondertusfchen leert de ondervinding , dat in 
al die verfchillende gevallen en ftanden der beeldjes , 
het in ons zien, geen het minste verfchil maakt, en 
wij de voorwerpen altijd regt zien, alleen dan zien 
wij de voorwerpen verkeerd en. het onderst bover 
ftaan, wanneer ‘wij door geflepen glazen of an- 
dere middelftoffen, die de lichtftralen ombuigen, het 
beeld der voorwerpen zelf, omkeeren. Het blijkt 
dan nu al terftond, dat de ftand der beeldjes achter 
in het oog niets aan ons zien afdoet; de ziel heeft 
immers geen tweede oog, om die beeldjes te zien, 
het indrukfel, welke deze te zamen gekomen licht- 
ftralen veroorzaken, maakt de gewaarwording uit: 
bedenken wij flechts, dat wij niet kunnen weten-hoe- 
danig de indrukfelen. der zinnen, de voorftellingen 
in onze ziel maken: bij voorbeeld , ik zie een? toren : 
de lichtftralen , welke deze toren terugkaatst, komen 
in mijne oogen, veroorzaken daar eenen indruk, en 
daardoor ontftaat in mijne ziel een denkbeeld , waar- 
door ik zeggen kan: ik zie iets: wanneer ik nu reeds 
te voren een denkbeeld van een’ toren gehad heb , en 
ik dan div denkbeeld daarmede vergelijk, dan kan ik 
zeggen: ik zie een’ toren: maar ftaat nu deze toren 


regt of omgekeerd? Bezien wij eerst, wat wij regt 


of omgekeerd noemen: het is immers klaarblijkelijk , 
dat wij alles bij den grond, waarop wij ons zelven 
be- 


C 342 ) 


bevinden, vergelijken. en naar den ftand van ons 
eigen ligchaam oordeelen. Wij zeggen dan een voor-: 
werp regt overeind te ftaan , wanneer het onderste ge- 
deelte zich op den grond bevindt „en het bovenfte , even 
als ‚ons hoofd , naar lucht:en wolken gekeerd ís, dat is 
wanneer «het -ftaat , zoo vals wij zelven gewoon zijn 


te. flaân en de zwaartekracht. ons dit doet gevoelen. 


Alle. voorwerpen dan; welke met’ hun onderfte ge= 


deelte.op den grond ftaan; hebben een’ ftand-zoo als: 


wij. zelven. hebben „en “ons verftand,befluit , dat zij 
regt flaan, … Het „begrip. dan van regtven omgekeerd 
ftaan „der, voorwerpen hangt: af. wan “de grond; 
waarop wij zelven ftaan.of leven ,-zoo als wij reeds: 
zeiden van den ftand van ons ligchaam. Brengen wij 
dit nu over tot de beeldjes, welke de te zamen koe 
mende lichtbundels achter in het oog formeren , dan 
volgt, mijns inziens, van zelf, dat het indrukfel, 
welke dat beeldje maakt, ook den grond, waarop het 


IN 


flaat, te gelijk met anderen met zich voert: elk - 


beeldje dan in het oog, hoedanig ook op het netvlies 
afgeteekend „ regt „ fcheef. of- omgekeerd, wordt door 
ons.regt opftaande waargenomen, wanneer het boven- 
einde van: hetzelve tegelijk met alle anderen, naar: 
lucht en wolken gekeerd, en het voetftuk of onderfte 
deel op of naar den grond rustende is, bij voorb. , 
de boom waarvan wij zoo even fpraken,ftaat-dan 
achter in het oog of op het. netvlies omgekeerds 
doch de grond ook eveneens , hij {taat met het wortel: 
einde op den grond, en de top van denzelven is, naar 
hetgeen wij boven noemen, gekeerd: hij-ftaat zoo 
als wij ons bevinden , wanneer Wij regtop ftaan, en 

wij 


Ken aide. 


CO 34 d. 

wij zeggen: deze boom ftaat regt. Zoo noemen wij 
iets omgekeerd te ftaan, wanneer hetzelve eene Tig- 
ting heeft, die het tegengeftelde is van onze rigting 
en hetgeen wij tegelijk daarmede waarnemen; bij 
voorb. , wanneer wij door een’ kijker zien met twee 
brilleglazen, dan vertoonen zich de voorwerpen ge= 
heel omgekeerd: en wij befluiten uit onzen eigen 
ftand, en uit de andere voorwerpen , die wij buiten 
den kijker waarnemen , dat het voorwerp , door den 
kijker gezien, een’ {tand heeft, geheel ftrijdig met den 
onzen en dien van vele anderen. Het is waar , dat in den 
kijker, de voorwerpen zich ook op den grond vertoo- 
nen, maar het indrukfel van dien grond is niet op die 
plaats en in die rigting, als wij door de zwaarte- 
kracht den grond, waarop wij ftaan, gevoelen ; welk 
eene moeijelijkheid gevoelen wij took bij het gebruik 
van zulk een’ kijker, om de voorwerpen te volgen, 
dewijl alles \{lrijdig is met onze gewone waarne- 
mingen ? 

Want hoezeer er tusfchen indruk en denkbeeld ‚ tus- 
{chen de voorftelling van een voorwerp en het voor- 
werp zelf, tusfchen de ziel en het ligchaam, op 
en door hetwelk zij werkt, een fcheidsmuur zijn 
„moge, zoo is het nogtans zeker, dat volmaakt 

gelijke indruksels op de zintuigen, onder dezelfde 
omftandigheid, wolmaakt. gelijke voorftellingen of be- 
Brippen ten gevolge moeten hebben, en daarom moet 
jok de ‘indruk van grond en top, dat van onder en 
boven voorftellen, en de ftand van dit indrukfel zel- 
ve, doet daar niets toe of af, wanneer flechts de 
indruk, welke de voorftelling van grondftuk te 
weeg brengt, door het verftand op zijne regte plaats 


wi à ge- 


C 344 ) 


geoordeeld wordt en met onzen eigenen ftand overeen= 
komt. -— Men zegge hier niet, dat wij niet weten, 
of er een beeld op het netvlies geformeerd wordt , 
omdat wij onze zintuigen niet anders kunnen waarne- 
men dan door onze zintuigen zelve. Het is zoos 
doch de indrukfels , welke het licht in onze oogen 
voortbrengt ‚ hebben ons dan toch de begrippen ver- 
oorzaakt van lichtbundels of kegels , die van ieder punt 
der voorwerpen afftralen, dat deze lichtbundels door 
middelftoffen , zoo als geflepen glazen , gebogen en in 
brandpunten vereenigd worden, leeren ons de waar- 
nemingen, en aan deze kennis zijn wij de gezigtkunde 
verfchuldigd. Ondervinden wij dan, dat een geflepen 
glas in eene donkere kamer op het gefpannen doek, 
de voorwerpen van buiten af beeldt naar gezigtkundige 
wetten, en zien. wij hetzelfde verfchijnfel naar de- 
zelfde wetten plaats hebben in het dierlijke oog; 
wanneer het uitgenomen is; dan komt het ons voor ; 
dat wij kunnen zeggen, dat het verfchijnfel achter 
in het uitgenomen dierlijk oog of op het netvlies van 
hetzelve, volkomen gelijk ftaat met dat van de don- 
kere kamer. Ik weet wel, dat het zien van een? 
boom op het netvlies van een oog, even als dat van 
een’ boom op het doek in de donkere kamer, 
alleen het begrip is, dat wij er van maken; doch het 
indrukfel in het oog, dat de boom maakt, is dan 
toch gelijk aan den indruk, welken de boom in de 
donkere kamer op het oog te weeg brengt, en doet 
in beïde gevallen ons een’ boom zien; in het eerfte 
geval is het indrukfel van den boom zelve afkomf(tigs 
in het tweede geval, van het beeld, dat door het ge- 


flepen glas op het doek gemaakt is, alleen met dat 
on- 


1 
E 
E 
, 


5 ON CRD 


onderfcheid, dat het verftand door vergelijking weet, 
dat. het eene op het doek is gefchilderd „en het an- 
dere de boom zelve is, dien het waarneemt, Even zoo 
als ik dan hec- begrip. krijg van een voorwerp in eene 
donkere kamer , krijg ik zulks ook , als. ik een dier- 
lijk oog van achter van deszelfs bekleedfel ontdoe; 
zoo-deed dan RUMBALL , en zag achter in-het oog; 
evenals op het doek „ een beeldje omgekeerd. ftaan 5 
waartoe hij-het glasachtig vocht deed uitpuilen en de 
as verlengde, is mij niet klaar. «Meermalen zag ik 
zulk een beeldje, zonder de as te verlengen; mis= 
fchien is door het uitnemen het doorfchijnend deel 
van het boornachtig! vlies verplat, en daarom het 
verlengen der as noodzakelijk geworden, om het 
beeldje duidelijk te zien. Dat hij bij het uithollen 
van het glasachtig vocht, het beeldje regt zag , ver- 
dient immers geene opmerking; want men bedenke 
flechts, dat er nu in het glasachtig vocht een holle 
fpiegel -geboren is, waarin het beeldje zich omge- 
keerd en dus regt vertoonen moet, wanneer hete 
zelve, zoo ais hier het geval zal zijn, zich buiten 
het branápunt van den fpiegel bevindt: de proeven 
dus van den Heer RuMBALL , hebben dan ook van de- ï 
zen kant bezien, weinig waarde, en misfen , naar mijn 
inzien, op de hier vóórgezegde gronden , al haar doel , 
en zijn befluit, dat er op het netvlies noch een om- 
gekeerd , noch een regtftandig beeldje geworpen wordt, 
is geheel voorbarig en onjuist. 

Na deze bedenkingen komt het mij voor , dat het 
moeite en tijd verfpillen is, iets meer van die zwa- 
righeid bij het zien te reppen : wij hebben met geene 
ontleedkundige, noch met bovennatuurkundige ver- 

kla- - 


( 346 ) 


klaringen iets te doen; de beeldjes mogen dan, zoo 
als wij hier boven hebben getracht te verklaren , ach- 
ter in ons oog op het netvlies, regt, verkeerd of 
hoedanig ook ftaan, het komt alleen aan op den be- 
trekkelijken ftand met ons eigen ligchaam, en op het 
befluit dat wij zelven van den indruk maken, die wij 
door de zamenkomende lichtftralen der voorwerpen in 
het oog verkrijgen: daarom zeide reeds ApAMs te 
regt: dat de beeldjes flechts middelen zijn, om te 
zien, doch dat zij zelven niet gezien kunnen worden. 


BOEKBESCHOUWING. 


Wer 


Prijsverhandeling betreffende het leven en-de vere 
diensten van CHRISTIAAN BRUNINGS, door F. wa 
CONRAD » met een Voorberigt door J.H. VAN DER 
PALM. - ’s Gravenhage op ’s lands drukkerij. 


Saer ik in de gelegenheid ben geweest de aangele- 
genheden van den Nederlandfchen waterftaat meer van 
nabijte leeren kennen, is de eerbied, dien ik voor de 
nagedachtenis van den grooten CHRISTIAAN BRUNINGS 
koesterde, fchier bij elke gelegenheid vermeerderd, en 
ik had reeds voorlang de levendige overtuiging , dat ons 
Vaderland, federthet begin dezer eeuw, geen’ burger 
had verloren, wiens leven nuttiger , dan dat van 
dezen edelen man geweest is. 

Het is eene treurige waarheid , dat weinigen, in het 
moeijelijk en noodzakelijk vak van den waterftaat, alle 
die kundigheden vereenigen, welke tot de beoefening 
van hetzelve volftrektelijk vereischt worden. Eenigen 
munten uit, in het bouwen van een of ander water- 
bouw-werk „ en zijn geheel onkundig van de meeste 
andere deelen van het vak. Een zeer groot aantal 
mist ten eenemaal alle theoretifche kundigheden ‚ ter= 
wijl er wederom andere en zeer uitmuntende wis- 
kundigen zijn geweest, die niet in ftaat waren om 
het gering{te werk aan te gn en. Die gelukkige, hoogst 
zeldzame vereeniging van befpiegelende wetenfchap 

BIJDRAGEN, D. lIL, s. 3. A en 


Cinerad 


en uitvoerende «beoefening fehijnt bij BRUNINGS“in de 
hoogfte mate beftaan te hebben, Zijne fchriften, 
zijne veelvuldige rapporten dragen blijken , dat hij alle 
de deelen van zijn vak naauwkeurig had beftudeerd, 
dat hij de fchrijvers, die over deze ingewikkelde on- 


derwerpen handelden, had gelezen, en zich wist. te 


dienen, niet alleen van zijne eigene uitgebreide on- 
dervinding , maar ook van die door anderen elders 
verkregen. Daarenboven bezat hij «ook de gave van 
zijne denkbeelden en ontwerpen op eene duidelijke, 
eenvoudige, van alle woordenpraal verwijderde wijze, 
voor te dragen. Hij fchreef eenen ftijl, die duidelijk , 
eenvoudig, en door kracht van redenen wegflepend , 
de overtuiging afdwong. Eene verdienfte, welke des 
te hooger te fchatten is, naarmate dezelve zeldzamer 
wordt aangetroffen. 
_ Zijne nagelatene bibliotheek bevatte eenen fchat van 
zeldzame en uitmuntende werken over de waterbouw- 
en waterloopkunde. De beroemde vAN SWINDEN was 
op de verkooping der boeken van BRUNINGS in de 
gelegenheid geweest, zich de meeste werken , die hem 
over die vakken nog ontbraken , aan te fchaffen, en 
als een bewijs, hoe weinig die werken hier te lande 
gekend of geacht worden , kan (trekken , dat ik , op de 
veiling der boekerij van den heer vaN SWINDEN , het 
grootfte gedeelte van eene volledige verzameling der 
fchriften van Italiaanfche waterbouwkundigen , voor 
eenen hoogst geringen prijs, ten behoeve der Utrecht- 
fche bibliotheek heb kunnen verkrijgen, terwijl nie- 
tige werkjes voor meer, dan waarvoor men dezelve had 
kunnen doen affchrijven, verkocht werden. 
Het leven van BRUNINGS moet voor CONRAD, die 
Zoo 


KI 


zoo geheel van zijnen geest doordrongen was; gc- 
makkelijk te fchrijven zijn geweest. Hij behoefde 
geene lofrede te maken, waarin hij zijnen held flechts 
van de voordeeligfte zijde had te vertoonen, waarin 
men gebreken te bedekken, fouten te verbloemen en 
zwakheden te verontfchuldigen had, In het leven van 
BRUNINGS was het niet noodig fieraden. van eene 
kunstmatige redekunde te ontleenen, Het onderwerp , 
hetwelk conrap. te behandelen had , was uit zich zelf 
groot en verheven genoeg. Hij had er flechts het 
zachte licht der waarheid op te werpen, om het in 
deszelfs vollen glans te doen fchitteren. 

Zeldzaam is het, althans bij ons, dat ‘het een 
waarlijk groot man: gebeurt, dat zijne werdienften 
aan de landgenooten worden opengelegd door iemand, 
die volkomen in ftaat is, om dezelve op den waren 
prijs te fchatten. Bij gebreke ín den lofredenaar 
of levensbefchrijver aan de noodige kennis, om de 
verdiensten desgenen, dien hij vereeren zal, in het 
ware licht te plaatfen, vindt hij zich iverpligt’ dit 
gebrek. aan. wezenlijkheid , door fraaije woorden en 
fehoone:-volzinnen , “te verbloemen. Zulke fchrif- 
ten mogen onkundigen-bevallen, doch zij, die de zaken 
beter kennen, misfen in zulk gefchrijf die echte wel- 
fprekendheid , die op overtuiging rust en uit het hart 
alleen opwelt. Conrap heeft als waterbouwkundige, 


_ als leerling, als vriend, ‘dat regt aan de verdiensten 


en het edel karakter zijns weldoeners en leermeesters 
gedaan „ hetwelk er: moeijelijk , misfchien onmogelijk , 
door een? ander aan konde gedaan worden. 

Wij leeren uit dit gefchrift kennen wie BRUNINGS 
was , hoe hij lecfde, hoe hij handelde, en wat hij ge= 
daan heeft, A2 Ve- 


€40 


Velen, die dit leven van BRUNINGS zullen lezen, 
zullen zich verwonderen, dat er zoo kort nabij onzen 
leeftijd zulke groote werken in ons land zijn uitge- 
voerd, en dat men van dat alles bijna nooit heeft hoo- 
ren fpreken. Hoe velen onzer landgenooten , wat zeg 
ik , hoe vele leden onzer dijksbefluren zijn er niet, die 
niet weten , wat het Bijlandfche kanaal eigenlijk is, noch 
waarom hetzelve gegraven werd. Het beteugelen van 
het Haarlemmer meer, dat meesterftuk van oeverdekking, 
wordt gewis, door vele onzer ingezetenen , niet op den 
regten prijs gefchat, indien zij al weten, dat iets dier- 
gelijks beftaat, De koophandel van 4wafferdam zal wel 
‘evertuigd zijn van het nut, door het daarftellen van 
het Nieuwe Diep gefticht. ‚ Maar velen, die in bge- 
ken en journalen de befchrijving van de telkens in- 
ftortende haven van Cherburg gelezen hebben, of die 
zich in verwondering opgetogen vinden bij de Fran- 
fche befchrijvingen van den weg over den Simplon, 
zullen niet weten, welk een uitmuntend kunstge- 
_wrocht zoo digt bij hunne hoofdftad ligt. 

Wanneer men het aantal der groote werken ziet 
opgeteld, welke BRUNINGS ontworpen, beftuurd, of 
waaraan hij deel genomen heeft , wanneer men daarbij 
bedenkt van hoe velerlei verfchillenden aard die wer- 
ken waren, dan moet men nog meer verfterkt worden 
in het denkbeeld, hetwelk wij reeds voorheen mog- 
ten hebben opgevat, dat.hij een waar model ople- 
verde van een? volmaakt-opperbeftuurder van onzen 
waterftaat, rivier- en zeewerken;. droogmaking van 
polders , aanlegging van havens en dokken, de uit- 
vinding van een’ voortreffelijken ftroommeter , van een? 
zeer goeden regenmeter , verbetering van eenen wind= 

me, 


OE nd 


KD 


meter, weerkundige waarnemingen ; met een woord : 


niets ‚van hetgeen van den opperbeftuurder van Ne- 
derlands waterftaat kon verwacht worden , fcheen 
te veel voor zijn veel omvattend vernuft, voor de 
uitgeftrektheid zijner kundigheden, of zijne onver- 
moeide werkzaamheid. 

Eene zonderlinge overeenkomst tusfchen BRUNINGS 
en den beroemden Engelfchen waterbouwkundige en 
ingenieur RENNIE „ is daarin gelegen, dat beiden de 
fterrekunde met veel liefhebberij beoefenden. Ik be- 


‚zit nog werken over de fterrekunde, op de verkooe 


Ping der boeken van BRUNINGS aangekocht » ‘voorzien 
met aanteekeningen van: de hand van dien grooten 
man, en welke bewijzen, met hoe veel oordeel , op- 
lettendheid en kunde de moeijelijke gedeelten der 
fterrekunde door hem waren onderzocht, Een exems 
plaar, van HorATIUS, insgelijks met onderhalingen 
van zijne hand voorzien, toont aan, hoe zeer hem de 
fchoonfte plaatfen van dien eerften der latijnfche dich- 
teren konden treffen. 

Zij, die in den roem van Nederland, in dien van 
BRUNINGS, in wetenfchap in het algemeen , en in 
waterbouwkunde in het bijzonder , belang ftellen ‚ Moe- 
ten zich aan den heer weNekeBacH hoogst verpligt 
gevoelen. Hij was het, die den heer SCHIMMELPEN- 
NINCK voorftelde, de verdiensten van BRUNINGS door 
een gedenkteeken en eene levensbefchrijving te veree- 
ren, en het is nu weder aan zijne onvermoeide Zorg, 
aan zijnen ijver om zijnen afgeftorvenen vriend regtmatie 
ge hulde te bewijzen „ dat wij het in het licht verfchij- 
nen dezer verhandeling verfchuldigd zijn. Zonder hem 
zoude dezelve voor altoos onder de papieren van bet 

A 3 …_ _Mi- 


EN 


CD 


Ministerie ín vergetelheid “bedolven gebleven zijn: 

Den heer VAN DER PALM zijn wij, voor cen kort 
levensberigt van den voortfeffelijken fchrijver van het 
leven van-BRUNINGS , dank’ fchuldig. Het affterven 
van CONRAD was, na het vérlies van BRUNINGS s de 
gevoeligfte flag, die onzen waterftaat kon treffen. In 
hem ‘had ‘men mogen ‘hopen weder te vinden , wat 
men in BRUNINGs verloren had, 

Het valt te betreuren „, dat de verdiensten van den 
Hoogleeraar LuLors , den uitmuntenden voorganger van 
BRUNINGS, als Infpeeteur Generaal, nimmer in het 
ware licht zijn gefteld geworden. Oók deze heeft, om- 
trent onzen wâterftaat , onfchatbare en weinig bekende 
verdiensten, Lurors muntte daarenboven uit àls na- 
tuur-y fterre-“en wiskundige.’ Zijne proëven over de 
lengte van den fekunden flinger, zijne fterrekundige 
waarnemingen , zijne fchoone -wis- én nâtuurkundige 
befchouwing van den aardkloot , en zijne wijnroeikunde ; 
zijn alle zoo vele blijken van’ de úirmuntende talenten 
van dien niet genoeg gefchatten Leydfchen Hoogleer- 
aar; Ik heb voor eenigen tijd eene poging aangewend, 
em bouwftoffen voor eene fchets van het leven eri 
de verdiensten van LuLoFs te verzamelen, doch ik 
heb niet kunnen flagen ; ook’ niet bij de naastbeftaan- 
den van dien pandelnteh mans 

Eindelijk zoudé ik nog ten flotte mijne fpijt 
moeten te kennen geven, dat men bĳ het uitgeven 
van het leven van BRUNINGS door CONRAD, hun 
beider afbeeldingen niet heeft gevoegd, indien in het 
Vaderland van HOUBRAKEN de kunst van portretten 
te graveren niet verloren scheen. 

MOLL. 
Over 


Cg '8 
em 


Over het gebruik van de Chlorure de Soude,en 
Chlorure de Chaux, door A.G. LABARRAQUE s 
vertaald en met aanmerkingen; betreffende de 
bereiding , zamenflelling, eigenfchappen envhet 
gebruik dezer zouten, toegelicht door A.n. VAN 
DER ;BOON MESCH, de Leyden, bij. Haak en 
Comp. 1827, 136 bl, 89, 

„De Chlorine-verbindingen, Lefchouwd in harè 
Scheikundige ; fabrijkmatige ‚ geneesen huishouds 
kundige betrekkingen , door Ss. STRATINGH; E. Ze 

met vijf fleendruktafelen , te Groningen , bij Oom: 
kens, 1827, 492 bl., 80, 


ON aneen men, al is het flechts oppervlakkig, de 
Gefchiedenis van Kunsten en Wetenfchappen door- 
loopt, valt het dadelijk in het oog, dat men in het 
algemeen er op is uit geweest, om enkele middelen 
te vinden „waarmede men veel konde beoogen. Reeds 
vroeg hadden diegenen groote waarde, die eenvoudig 
waren zamen te {tellen of te verkrijgen, die gemak- 
kelijk aanwendbaar en van uitgebreide toepasfing wa- 
ren. Doch niet altijd heeft men deze eenvoudigheid 
. bevorderd; voornamelijk, naar ons inzien, daaruit 
voortvloeijende , omdat niet iedereen, hetzelfde denk- 
beeld van eenvoudig had, Het ware eenvoudige ken- 
nen ook flechts weinigen , en onder degenen, die hiervan 
eene goede voorftelling hebben, ontbrak het velen aan 
den, praktifchen zin, het dag: gelijkfche leven van de bij 
hen bekende eenvoudigheid deelgenoot te maken, De ge- 

| PR nces- 


A, 


neeskunde vooral heeft deze waarheid te betreuren, 
Hierin is men zelf minder vereenvoudigd, hoewel de 
rijen der ‘ontlede zelf(tandigheden oppervlakkig zou- 
den doen opmaken, dat men thans in de geneeskunde 
zoo eenvoudig mogelijk konde zijn. Uit dit zelden 
zuiver begrip van eenvoudigheid, veel „meer, dan uit 
de masfa der ziekten „, gelooven wij het heir genees- 
middelen te moeten afleiden,‘ hetwelk geheele boek- 
deelen opvult en onze Apotheken met voortbreng- 
felen van fterke en zwakke, ligte en zware, ge= 
kleurde en ongekleurde „ vaste en vloeibare zelfftan- 
digheden , met voortbrengfelen uit alle oorden der 
wereld , in groote menigte aangebragt , doet opproppen. 
Men huivert voor het denkbeeld. van ziek te wor- 
den, als men deze groote vergadering van flesfchen 
en potten aanfchouwt; veel meer nog, als men da- 
gelijks tusfchen zieken verkeert en als het ware 
onder hen leeft. 

Intusfchen gaat men fteeds voort deze menigte uit 
te breiden , zoodat het weldra dus gefchapen zal zijn , 
dat één huis voor eene Apotheek te klein zal wezen , 
dat één mensch te veel omvattende kennis zal moeten 
hebben om artfenijbereidkundige te zijn. En wat 
moet er dan van de arme zieken worden ! 

Onder deze zich verdringende voortbrengfelen der 
nieuwere geneeskunde zijn echter, zoo als onder 
iedere groote menigte van wat het ook zijn moge, 
ook nuttige zelfftandigheden: middelen , die waarlijk 
gewenscht zijn, en die den naam van eenvoudig in 
den volften zin des woords verdienen. Zij zijn te 
dikwijls opgenoemd om ze hier weder aan te geven. 
Men ftelt deze dan ook vrij algemeen, altijd, zoo 
B: als 


alt 
als in alles, enkele uitgefloten, óp den voorgrond, 
en er is’ dikwijls weinig tijds noodig, om dezelve , 
oogenfchijnlijk voor altijd, onder de vern hulpmidde- 
Jen-te zien opgenomen. 

Iedereen, die met hetgeen er in het wetenfchap- 
pelijke der natuurkundige wetenfchappen van onze 
dagen gedaan wordt, een weinig bekend is, denkt 
hieraan de CAlorurtta; en wij aarzelen dan ook 
niet om. te zeggen, dat zoo ooît eeriig middel op 
onderfcheiding aanfpraak heeft kunnen maken, het 
voorzeker deze Chloriüùreta zijn en zullen blijven. Doch 
wij moeten het ook zeggen, zelden was er eene 
zelfftandigheid , tot welker onderzoek ziclì zos {poe- 
dig en zoo ijverig, zn jen en voortreffelijke 
mannen verledigden, … Ee | 

Aan LABARRAQUE komt de eer toe (eas Chlorureta 
in hare innerlijke waatde te hebben leeren kennen. 
Niet, dat hij dezelve ontdekte „of het eerst zamen- 
ftelde, niet, dat hij het beginfel , - waarop hare wer= 
king: fteunt het eerst verklaarde: dit alles was voor 
hem gedaan en tot eene groote mate van volkomen- 
heid. gebragt. Maar, hetgeen men zelden ziet, de 
vroegere uitmuntende ontdekking van het CAlorium 
en de aanwending van dit voortreffelijk: middel , zoo 
wel in geneeskunde, als tot huishoudelijk gebruik , 
door velen onderzocht en bijna altijd geftaafd en uit- 
gebreid, liet eene gaping over, die vele jaren , na het 
ontdekken der voortreffelijkfte derzelver eigenfchap- 
pen, gevuld wordt en thans weinig meer te wen- 
fchen overlaat. Het. ChAlorium als gas tot berookin- 
gen, en in het algemeen ter zuivering gebezigd, was 
te vlugtig, te ongeftadig , en hierdoor te onzeker. 
8 A 5 Door 


C 10 ) 


Door LABARRAQUE vooramclijk. wordt hetzelve aan 
fterkere kluisters gelegd, en-ziedaar-het vermogendfte 
middel ontftaan, hetwelk,de omftandigheden , waarin 
het Chlorium werd aangewend, vorderen kunnen, 
Voor een „groot gedeelte heeft de „ voor. ruim een 
jaar insons Vaderland geheerscht hebbende ziekte ; tot 
het naarftig onderzoek van deze zelfltandigheden van 
onze Nederlandfchegeleerden „ aanleiding gegeven. „Te 
Groningen werdenzij dadelijk aangewend „en--in 
dien tijd bleef men’ niet in gebreke. dezelve te vers 
vaardigen, in het groot «daar te ftellen „en, naauw- 
keurig. te onderzoeken, … Te -dier tijd las men dan 
ook in onze tijdfchriften de uitkomften van het onder- 
zoek van onze, geleerden, “Fhans zien uitgebreidere 
vruchten van twee onzer Scheikundigen- over dit 
onderwerp. het licht. Â 
Waren wij niet geheel en al overtuigd, dat een 
eerstbeginnende in, wetenfchappen het regt niet heeft 
om goedkeuring te geven, wij zouden voorzeker niet 
kunnen nalaten , den onvermoeiden ijver van den voor- 
treffelijken Groninger Hoogleeraar s, STRATINGH, E;Z, 
aan. onze. Lândgenooten, uit deze nieuwe, vruchten 
van zijnen arbeid-wederom blijkbaar, bekend te ma- 
ken; wij zouden insgelijks den heer vAN DER BOON 
MrscH van Leyden, aan het publiek moeten doen 
kennen , als nuttige bijdragen tot de kennis der CA/o- 
rurcta te hebben geleverd. Doch , doordrongen van 
de waarheid „ dat alleen de bijzondere denkwijze van 
beproefde mannen eenige waarde heeft, onthouden 
wij ons hiervan geheel en al. Wij zullen ons ook 
altijd hiervan trachten te onthouden. …Intusfchen 
wenfchen wij iets bij te dragen tot het doel, hetwelk 


ge 


EE 


a, 


gemelde heeren met hunne gefchriften hebben gehad, 
en zullen daarom te dezer plaâtfe eene korte fchers 
wan de ‘hierboven aangekondigde ftukken mededelen, 
om’ alzoo derzelver waarde min of meer te doen uit-_ 
komen. “Wij vangen aan met het fluk van den heet 
VAN DER- BOON MESCH. Hetzelve bevat eene ver- 
taling van het flukje van LABARRAQUE , Over liet ge- 
bruik van het Chlorwretum sodae en Chloruretum 
calcis, waar achter aanmerkingen van den heer vAN 
DER BOON MESCH gevoegd zijn, over -de bereiding , 
zamenftelling , eigenfchappen en gebruik dezer zelf. 
ffandigheden. Uit de vertaling Jeeren wij, dat LA- 
BARRAQUE eerst toen met ‘zijne uitvinding voor het 
publiek is opgetreden, toen een groot aahtal daad- 
zaken, door verfchillende mannen bevestigd „konden 
bekend gemaakt worden. Het ware te wenfchen , dat 
dit algemeen werd nagevolgd, inzonderheid in het 
aanbevelen van zelfftandigheden tot het een ‘of ander 
gebruik , waar men door tijdverlies, veel verloren 
kan hebben, hoedanig het dikwijls in de geneeskun? 
de het geval is. Deze daadzaken worden dan in dit 
ftukje opgegeven, en met inftructiën van ‘hoogere 
autoriteiten, omtrent bet gebtuik, of oordeelvellin- 
gen van geleerde genootfchappen, over de nuttigheid 
van de Chlorureta geftaafd, Het is te bejammeren, 
dat LABARRAQUE dit een en ander met zoo weinig 
ôrde heeft ter nedergefteld. Doch dit doet weinig 
ter zake. De daadzaken zijn afdoende en pleiten vol- 
komen voor het zuiverend vermogen dezer Chloru= 
recta in bijna alle gevallen, waar: rottende of ‘tot rot- 
Üng neigende zelfftandigheden nadeel kunnen aan 
brengen. | erinnern 
dE Van 


C re ) 


‚VAN DER BOON MESCH fpreekt in zijne aanteekenin- 
gen op dit ftukje, vooreerst over de zuiverheiden hoe- 
veelheid: der ftoffen, die men tot ontwikkeling van 
het Chlorium gebruikt. De-beste verhouding der ver- 
fchillende , hiertoe benoodigde zelfftandigheden geeft 
hij op deze te zijn: 1. d, keukenzout , 1. d, bruine 
flcen, 2. d, geconcentreerd zwavelzuur, en 2. d, 
water. In de tweede plaats wordt hier over de ver- 
bindingen van het CAlorium met de zuurftof gehan- 
deld, vervolgens over de bereiding van het Chloru- 
relum calcis en fodae en over de zamenftelling dezer 
Chlorureta, V.D. BOON MEsCH houdt met BERZELIUS 
deze Chlorureta voor Chlorites (Chlorigzure zouten), 
en geeft vele redenen hiervoor op, die verdienen ge- 
lezen en gekend te worden :- zij hebben ons tot zijn 
gevoelen overgehaald , en hoewel de zaak nietals ge= 
heel beflist kan aangemerkt worden , hetwelk ook niet 
dan uiterst moeijelijk te bereiken zal zijn, zoo is er 
alle reden. voor, de CAlorureta als zeer waarfchijnlijk 
voor Chlorites te verklaren. In de vijfde plaats vin- 
den wijiets over de eigenfchappen der ligchamen „ die 
V. D. BOON MESCH, om verwarring voor te komen, 
Chlorureta blijft noemen, aangeteekend; hij preekt 
hier vooral over de ontleding dezer zelfftandigheden 
door koolftofzuur , door den Hoogleeraar VAN DER BOON 
MescH het eerst door proeven aangetoond , en over het 
ontkleurend vermogen van indigo, in zwavelzuur opge= 
lost. Eindelijk fpreekt hij over het gebruik dezer 
Chlorureta (Chlorites), en voegt alzoo eenige merk. 
waardige daadzaken, omtrent. het nut, hetwelk het 
gebruik dezer zelfftandigheden opleveren, bij die , in 
het (tukje van LABARRAQUE vermeld; hieronder vindt 

‘ men 


> 


Chen ND 


men ten flotte de ondervinding van onze Vaderland- 
fche geleerden, omtrent deze ftoffen , die allezins 
doet blijken, hoe veel goeds er ons in het vervolg van 
dezelve te wachten ftaat. 

Deze korte {chets van het ftuk van v. D. BOON MESCH, 
zij genoegzaam , om onze lezers met den inhoud van 
hetzelve min of meer bekend te maken, en die be- 
langftelling voor hetzelve op te wekken » welke het 
naar ons oordeel verdient, — Wij gaan over tot de 
befchouwing van het werk van. Prof, STRATINGH 
hetwelk van grooteren omvang is, en dus ons een 
weinig langer moet bezig houden, 

De heer sTraTINcH, in de algemeene ramp, die 
Groningen trof. door ecne ongefteldheid declende, 
kon zich, ten tijde der aldaar heerfchende ziekte, 
met de bereiding „der insgelijks daar gewenschte 
Chlorureta niet bezig houden. Hij fchreef daarom 
AAN LABARRAQUE om voor (tadskosten eene. hoeveel- 
heid Chlorureta naar Groningen over. te zenden, 
„Het zoude bijna niet mogelijk zijn (zegt STRATINGH 
„in zijne Voorrede) om op eene verpligtender en 
»dienstvaardiger wijze te handelen, dan door den 
„heer LABARRAQUE daarop in dezen gehandeld is 5 
„daar hij ons niet alleen terftond een beleefd ant- 
» woord , onder toezending van eenige flukken, tot 
„dit onderwerp betrekkelijk , heeft doen toekomen 3 
„maar ook bovendien eene aànzienlijke hoeveelheid 
„van de in zijne fabrijk vervaardigde Chlorineskalk 
„en Soda aan de flad heeft verzonden en ten ge= 
» fchenke aangeboden; welk edelmoedig aanbod de 
„Regering in de gegevene omftandigheden niet heeft 
„Willen van de hand wijzen; terwijl zij, doordrone 


bel sen 


CJ 


„gen van deze edelmoedige handelwijze, mij belast 
„heeft, om in dezen de tolk van hunne dankbare 
„gevoelens te mogen zijn.” Dit moet ieder Neder- 
lander aangenaam zijn te vernemen „ en wij deelen het 
daarom: nog “eens mede, — Bij zijne herftelling was 
Prof, STRATINGH , zoo als iedereen dit van hem 
kon verwachten, bedacht deze middelen , die toen 
in Groningen met vrucht gebruikt werden, zelve te 
bereiden. „Aan het hoofd eener kommisfie, op zijn 
verzoek aangefteld , had’ hij dan ook het groote ge. 
noegen mogen fmaken, den grooten nood der ine 
woners toen mede te lenigen, en al ras eené aan- 
zienlijke hoeveelheid dezer Chlorine bereidingen daar 
te ftcllen, die met gunftig gevolg aangewend, en 
fteeds meer en meer als hoogst nuttig blijkbaar werden. 
„Dit is de aanleiding van het uitgewerkte ftuk van 
den heer STRATINGH geweest, en, zoo als hij- ge- 
woon is te doen, heeft hij deze veel omvattende be- 
fchrijving der Chlorine-bereidingen in het algemeen 
gegeven, die zich. niet alleen uitftrekt tot de wijze. 
van zamenttelling en daarftelling dezer middelen, in. 
het groot, maar. ook de heilzame uitwerkfelen der- 
zelve in een huishoudkundig en geneeskundig opzigt 
befchouwt. 

Wanneer wij flechts den inhoud van het werk van. 
den heer sTRATINGH wilden opgeven, zouden wij 
reeds ééne ruimte van twintig bladzijden noodig 
hebbens’““Het doet ons leed, dat ons beftek dit niet 
gedoogt, Wij kunnen, om den rijkdom van zaken, 
alleen flechts den hoofdinhoud opgeven. 

-Het eerfte hoofdftuk handelt over de Ge/chiedenis 


der Chlorine verbindingen. Hier krijgen wij eerst 
eene 


GA 


gene gefehiedenis van het Chlorium ‘zelve, daarra 
van de vloeibare verbindingen’ des Chloriums met pot- 
asch,fodaen kalk , van den droogen Chlorine-kalk, een 
onderzoek van de zamenftelling der Chlorine«verbin- 

dingen, en de aanwending derzelve als luchtzuive- 
rend, ontfmettend en rottingwerend middel, de ge- 
fchiedenis hiervan „toepasfing van dezelve, vooral op 
de bleekkunst, enz, en eindelijk wordt het plan der 
verdere behandeling voor het onderwerp opgegeven. * 
Het tweede hoofdftuk behelst de bereiding der Chlo- 

rine- verbindingen. Hier vindt men: vooreerst de berei- 

ding van vloeibaar Chlorium en vloeibaren Chlorine= 

‚kalk , van anderen befchreven en getoetst „ en daarbij die. 
van den Hoogleeraar zelve gevoegd, waarin men de 

voordeelen, die men hiermede verkrijgt, handtaste- 
lijk zal vinden. Deze befchrijving is uitvoerig en 
met platen opgehelderd, die voor niet meer dan proes 
ven te ‘houden zijn eener pas opgerigte fteendrukkerij 
van OOMKENS. Wij mogen echter niet ontveinzen , 
dat zij het werk niet verfieren. Intusfchen ontbreekt 
er niets aan de duidelijkheid, en men heeft dus alle 
reden dezelve op prijs te ftellen. — De tweede af- 
deeling geeft de bereiding van de Chlorine-Soda op, 
de derde van den droogen Chlorine-kalk , ‘terwijl de 

vierde de hoeveelheden der te bezigen ftoffen voor 
deze bereidingen leert kennen. Dit alles is wederom 
zoo ingerigt, dat vooreerst de bevindingen vari,ande- 
ren met aanteekeningen worden opgegeven, daarná de, 
op grond van ondervinding van den Schrijver, woor 
de beste te houden wijze, door hem zelven in het 

werk gefteld, wordt befchreven. Vooral wordt deze 
bereiding fabrijkmatig ontvouwd 3 omdat toch dezelve 
in 


w 


Cas 3 


in groote hoeveelheden verbruikt worden, en het 
er dus op aankomt, om met de minfte hoeveelheid 
van ftoffen , de grootfte hoeveelheid deugdzame Chlo- 
rium-bereidingen daar te ftellen, Ieder een die het 
onderfcheid kent, hetwelk er beftaat tusfchen alge= 
meene en toegepaste weten{chappen, zal de noodza- 
kelijkheid, hiervan gevoelen, en zich alzoo bij zulk 
eene behandeling van dit onderwerp verblijden , dat 
voornamelijk de op geld ziende beoefenaars van gee 
deelten der fcheikunde, de fabrikeurs, hierin eene 
handleiding. en vraagbaak tevens zullen Verrgen 
hebben. 

In het derde hoofdftuk worden daartoe de zamenffcla 
ling en beflanddeelen van de Chlorineeverbindingen , 
en onderzoek van dezelve op haar gehalte van Chlo- 
rium opgegeven. In dit hoofdftuk handelt de eerfte 
afdeeling over het fcheikundig onderzoek der Chlo- 
rinesverbindingen , dus over die met waterftof , zuur- 
ftof, kalk. In de tweede afdeeling wordt bepaaldelijk 
over Chlorium gehalte gefproken, naar aanleiding 
van DALTON, THOMSON, URE, GAY-LUSSAC , met 
eene. befchrijving van deszelfs CAlorometer, HOUTON- 
LABILLARDIÈRE , PAYEN ; MORIN , terwijl hier we- 
der telkens een onderzoek dezer verfchillende wijze 
wordt in het werk gefteld. 

Na dus de Chlorinesbereidingen te hebben leeren 
kennen , en de wijze van bereiding te hebben opge- 
geven , handelt het vierde hoofdftuk over de aanwen- 
ding. der Chlorine-verbindingen in geneeskundige 
betrekking, Vooreerst wordt hier gefproken over de 
aanwending derzelve tot zuivering en ontfmetting 
van bedorvene lucht, Dit onderwerp, als dadelijk aan- 

wij - 


a ed 


(C 7 }) 


wijzende hoe veelvermogend deze middelen” zich 


reeds meermalen vroeger hebben getoond „ bevat ver. 


der eenige waarnemingen van beproefde geneesheeren 
omtrent de aanwending dezer middelen , bij gelegen» 


heid der ziekte te Groningen , en wel van de Hoog- 


leeraren S. E‚ STRATINGH En HENDRIKSZ ‚ van de Ge- 


neesheeren OUDEMAN , TELLEGEN ;. BAART DE LA 
FAILLE , HUBER , van den {chrijver zelven en van an- 


deren. «De tweede afdeeling bevat de aanwending 
der chlorine-verbindingen tot zuivering van. befmette 
en ftinkende plaatfen, zoo wel door anderen „ alsdoor 
STRATINGH . zelven bewerkftelligd. De derde afdee, 
ling: behelst de aaanwending der chlorine-verbindingen 


tot wegneming van den ftank van” rottende’ voorwer- 
pen, en tot bewaring van dezelve voor verder bee 


derf, alwaar inzonderheid over het behandelen van 
lijken met deze ftoffen gefproken wordt. Daarna lee- 
ren wij de chlorine- bereidingen als gencees- en heel- 
middelen kennen , insgelijks door waarnemingen wan 
Nederlandfche- geleerden ' geftaafd. Eindelijk wordt 


onshier de wijze van: werking der chlorine-verbin- 
dingenYals ont{mettende of lachtzuiverende middelen 
opgegeven , waar voornamelijk het vroeger tin de Korst= 


en Letterbode: behandelde van” de heeren STIPRIAAN 


LUÏsCIUs „He C. Ve. D. BOON MESCH €en BEETS s OVCr 


de Guytonfche berookingen, en de betrekkelijke deug- 
den van deze berookingen ten opzigte der chlorine 
verbindingen wordt opgegeven , benevens eigene waar- 


„nemingen en proeven over de werking van: de clorine- 


verbindingen, na alvorens die van GAULTIER DE 


CLAUBRY, DARCET en de gevoelens van vauQveLIN , 


BOULLAy @n VAN MONs hierover medegedeeld te hebben. 
BIJDRAGEN , D. III, s, «. B Het 


C 18 ) 


Het vijfde of laatfte hoofdftuk behelst. de -anwens 
ding der chlorine-bereidingen in huishoudkundige 
en andere toegepaste betrekkingen. Vooreerst wordt 
hier over de bleeking gehandeld, en gefchiedkundig 
deze bewerking door middel van chlorine= en chlorium» 
verbindingen. opgegeven ‚ met bijvoeging. van proeven 
van den „heer-sTRATINGH met de heeren: vaN ROS» 
SEM- Of ‚VAN SWINDEREN 9 over het,ontkJeuren van 
was, gomlak „ gewone hars „ fuiker, ftijffel en. {pons 
genomen. In de laatfte afdeeling worden nog eenige an- 
dere aanwendingen der chlorine-verbindingen ontvouwd: 
als tot zuivering van ftinkenden wijngeest , ter bereiding 
van. chlorinesaethers „ - tot-daarftelling- van zuiver chlo- 
rium „cementering van gaud en zilver met chlorine:kalk, 

Dit is dan de voorname inhoud-van «het boek van 
den heer STRATINGH, Het valt moeijclijk. eene bee 
fchouwing van zulk een veel. omvattend werk te ge- 
ven, en wij hebben ons dus voornamelijk bij eene 
hoofdzakelijke inhoudsopgave van. hetzelve willen 
bepalen. Wij zijn den. heer sTRATINGH voor do 
toezending van hetzelve verpligt„ «en hebben daarom 
ons gehaast onze lezers met hetzelve. min of meer 
bekend te maken „ die inde. noodzaaklijkheid zullen 
zijn het werk zelve te lezen, wil men met den fchat 
van kennisen wetenfchap van den. fchrijver in dezen 
regt goed bekend worden. Het ware te wenfchen, 
dat de heer srrATINGH van dit werk eene Franfche 
en Duitfche vertaling liet bezorgen, opdat hetzelve 
zoo veel mogelijk bekend. worde. Onze taal toch 
wordt elders zelden. gelezen , en vooral niet onder 
diegenen, die-dit werk tot} leerboek in hunne fa- 
brijken of werkptaatfen zullen noodig hebben. 

Gad Ms 


Cam: 


Over eenen zoogenaamden zwavelregen, în; Mei 
1826, in Vriesland gevallen, door den Heer 
CLAAS MULDER; Moogleeraar in de kruid=, 
Jchei- en artfenijmengkunde te Franeker; cor= 
responderend lid van het-Genootfchap te, Bas 
tavia enz. Te Amflerdam, bij. L. van Es 1827. 


Mn “is/ den: Hoogleeraar MULDER inderdaad dank 


verfchuldigd ; «dat hij zich de moeite heeft gegeven, 
om alle berigten te verzamelen van een bijzonder 
luchtverfchijnfel , in Mei 1826 op verfcheidene plaat- 
fen in Pricsland waargenomen. Het beftond uit 
eenen geelgekleurden, of zoogenaamden zwavelregen , 
hoedanig verfchijnfel hier te lande zeldzaam is, of 
zoo. het, gelijk waarfchijnlijk is; reeds vroeger in 
ons Vaderland was waargenomen, dan ten minfte niet 
naauwkeurig genoeg door onze voorvaderen onder- 
zocht is; zoodat men. zich mag-verheugen, dat de 
gefchiedenis van dezen regen ons ‘door den Hoog- 
leeraar MULDER is bewaard gebleven. it 

De berigten van onderfcheidere kanten ingekomen, 


‚bepaaldelijk van Heerenveen, Bolsward en Workum , 


en vooral een uitvoerig fcheikundig onderzoek van den 
fchrijver , geven aan het vermoeden grond, dat deze 
regen, die menigeen buiten noodzaak in angst heeft 
gebragt , ontftaan zal zijn, uit het fuifmeel (pollen) 
van een of meer gewasfen, doot den wind of door 
hoozen opgenomen en daarna met den regen. weder 
neder gevallen. Dat dit ftuifmeel zich zeer ver door 
den wind moet hebben verfpreid , blijkt daaruit, dat 

B 2 het 


C 20 ) 


het ook onder anderen op het-eiland ZFexe/ is waar- 
genomen, offchoon men aldaar niet met waarfchijn- 
lijkheid eenige plantfoort zoude kunnen aäntoonen, 
die eene ‘genoegzame hoeveelheid ftuìfméel zoude 
hebben kunnen verfchaffen. — Ook ìn andere landen 
heeft men zoodanige regens, van ftuifmeel herkom- 
ftig, in verfcheidene ftreken , waargenomen , waarvan 
de fchrijver ons in dit ftuk talrijke voorbeelden mede- 
deelt. 

„De fchrijver- heeft het-gele ftof , hetwelk met deà 
regen. was nedergedaald „ ook microscopisch onder- 
zocht, doch niet ftellig kunnen bepalen, van welke 
foort-van planten het herkomftig was, daar de juiste 
gedaante hem niet in. allen-opzigte duidelijk was. De 
reden, hiervan «is waarfchijnlijk deze, dat de ftuif 
meelkorreltjes van onderfcheidene gewasfen in het 
water. openfpringen —en doorgaans van gedaante ver- 
anderen ; -gelijk „dit _door meer. dan. eenen waarnemer 
is opgemerkt, 

„Op: bl 12 merkt de fehrijver vaan, dat -de heer 
THIJSSEN in -zijne verhandeling avér de-vorming van 
den mist in deze Bijdragen ,D. II, bl. 209 ; bloedre- 
gens en zwavelregens voor eenerlei fchijnt te hou- 
den, « Het is mogelijk, dat de kortheid vande zin- 
fnede aldaar eenige moeijelijkheid geeft, doch ik heb 
uit de aangehaalde plaats begrepen, dat de Heer 
THIJSSEN beide verfchijnfels alleen in zoo verre voor 
eenerlei houdt, als zij beide als woorteekenen van 
onheil in de oogen van het achet volk dooie 
gingen. 

Altoos veel belang in de natuurlijke gefchiedenis 
van ons Vaderland (tellende, heb ik dit geheele 

ftuk- 


Cver 1 


ftukje met-groot genoegen en veel nut voor mij zel 
ven gelezen , „en kan ten flotte de wensch niet on- 
derdrakken, dat elkeen van de gelegenheid tot on- 
derzoek „ die hem ten dienst ftaat, altoos zulk een 
gebruik maakte als de fchrijver van dit werkje, Wij 
zouden dan niet nog zoo vele ftukken , tot de reste 
kennis van den natuurlijken toeftand onzes Vaderlands 
noodzakelijk , tot nu toe, geheel en al misfen. 


V. He 


Iets voor landbouwers, over Aet zaaijen van kool: 
zaad en andere: veldgewasfen op rijen, met de 
afbeeldingen van werktuigen, welke hiertoe in 
de provinciën Groningen en Vriesland worden ge- 
bruikt ; door Dr. A. NUMAN, Directeur van 
> Ri ijks Veeartfenijfchool , Hoogleeraar aan dee 
zelve, en Scerctaris der Commisfie van Land- 
bouw in de provincie Utrecht enz, , enz. Gro- 
ningen bij R. J. Schierbeek 1827, 63 bladz, 
in gr. 8°, 


He is voor den iĳverigen beoefenaar der netuur. 
kundige wetenfchappen niet voldoende, om deze we. 
tenfchappen. zelve grondig te kennen ‚ maar hij ver. 
langt ook natuurlijk de zu?tige toepasfingen derzelve 
op het dagelijksch leven en op onderfcheidene prak- 
tifche bedrijven te weten te komen. Deze toepasfin- 
gen, toch mogen voor het ware doel en eindoogmerk 
van de beoefening dier wetenfchappen gehouden wor-. 
den, en het is hierom, > dat wij reeds bij den aan- 
B-3 varg 


C ma j} 


vang van dit tijdfchrift ons woorgefteld hadden, om, 
bij de behandeling der natuurkundige  wetenfchappen 
zelve; bijzonder ook aán ftukken, betreffende de 
fabrijkkunde, artfenijmengkunde, landhuishoudkunde, 
en andere vakken van toegepaste wetenfchap, eene 
plaats in te ruimen. Eene korte befchouwing der- 
halve van dit werk van den Hoogleeraar NuMAN , 
hetwelk een belangrijk punt van vaderlandfchen land- 
bouw behandelt, kan dan ook hier niet als overbo- 
dig befchouwd worden, 

Men weet, dat de onderfcheidene veldvruchten in 
onze noordelijke gewesten in het algemeen uit de 
hand óver het veld gezaaid worden, doch Groningen 
en een gedeelte van Vriesland maken hierop eene 
aanmerkelijke uitzondering (*). In het noordweste- 
lijk gedeelte, vooral van de provincie Groningen is 
het in de laatfte jaren in gebruik gekomen, om het 
winterkoolzaad uit te zaaijen op rijen, op eenen af- 
ftand van 26—er oude duimen van elkander, gelijk 
ons de Hoogleeraar NUMAN in dit werkje berigt. 
Dit zaaijen van koolzaad op rijen is overigens nog 
hier te lande zeldzaam , daar zelfs in ‘de Groninger 
veenkoloniën , waar de zomergewasfen, als: haver, 
boekweit , zomergarst, boonen, aardappelen, vogel 
tjes- of kanariezaad, en zelfs het zomerkoolzaad op 
rijen verbouwd worden , de wintervruchten , als rogge 
en winterkoolzaad , gewoonlijk uit de hand over het 


veld. gezaaid worden. 
Het 


(*) In Gelderland is er ook hier en daar een enkel 
landbouwer, die op rijen bouwt; doch het behoort daar 
niiet tot de gewone wijze van bouwen. 


(23 }) 

Het zaaijen: op. rijen gefchiedt door middel van ‘rol 
ronde, op eene fpil ronddraaijende , met „gaten ‘door- 
boorde blikken trommels , waarvan -het eerfté denke 
beeld welligt. te zoeken is in diergelijke » zaaitrom=! 
mels., reeds ‘voor. eenen geruimen tijd in -Zriesland: 
bij, de cichorciteelt in ‚zwang, „De befchrijving der 
thans gebruikelijke koolzaadtrommels maakt. een groot 
gedeelte van dit werk uit, De fchrijver meent, dat 
men dezelve, zoude kunnen verbeteren, door 1osfe 
wanden of ringen van,blik rondom een blijvend ge= 
raamte van eene, trommel te {laan , ten einde:, door 
het verwisfelen dezer wanden „ dezelfde. tromméls 
voor- het zaaijen. op rijen ook van’ andere- gewasfen 
als granen enz. te doen verftrekken. Dit alles wordt 
opgehelderd. door twee fteendrukplaten , welke. minder 
gelukkig zijn. geflaagd , doch waarbij ter verfchoos 
ning dient, -dat- zij cene der eerfte voortbrengfes 
len zijn der lithographifche. inrigting, van. den Heer 
OOMKENS te Groaniiigen ‚ zoodat men hoop mag voe 
den, dat. deze, bij meerdere ogfenings verbeterd 
zullen kunnen worden. : 

In, het begin waren alle deze trommels enkelvou» 
dig „ zoodat de, zaaijer bij zijnen arbeid eene trommel 
aan cenen {tok onder zijnen arm moest nemen, „doch 
in het jaar 1814 en 1815 kwam de Hoogleeraar urr- 
KENS- op het: denkbeeld „om meerdere derzelve aan 
eenen gemeenfchappelijken.ftok. te verbinden, en al- 
dus eenen geheelen. akker , met. éénen werkman aan 
elke zijde van den ftok , op eens te bezaaijen (bl. 19) 
De gehoopte goede uitflag van deze inrigting verwe- 
zenlijkte zich, en thans zijn de. zamengeftelde -zaai- 
trommels verreweg algemeener ‚in gebruik, dan de 

B 4 en- 


(4) 


enkelvoudige. Elke trommel rust op het land door 
middel van eene fchijf, waarvan in het werk wel de 
middellijn , maar niet de dikte of breedte van den 
kant der fchijf wordt opgegeven. Dit laatfte maákt 
echter, naar mijn inzien, eenig verfchil in de behan- 
deling. Op het kabinet van werktuigen voor den 
landbouw aan de Hoogefchool te Groningen zijn deze 
fchijven der koolzaadtrommels van onderfcheïden’ aard ; 
in de oudfte, of die van de eerfte uitvinding, zijn 
zij van blik en geheel fcherp op den kant, in de 
latere zijn zij van ligt hout met blikken rand, en 
hebben eene breedte van ruim 1 Nederlandfchen duim , 
waardoor zij minder diep in den grond moeten inzak- 
ken, en dus voor het gebruik gefchikter zijn. Deze 
laatfte trommel, welke mij de heer j. rikEMA , theol. 
ftud. alhier, uit het Edidebo haacht bezorgd heeft, 
verfchilt ook van de gewone, door eenen dubbelen 
fteel, welke met beide handen gehouden wordt „ het- 
geen zeker, indien men eene enkelvoudige zaaitrom- 
mel wil bezigen , gemakkelijker fchijnt, dan dat men 
het werktuig onder den arm moet nemen. In een’ za- 
mengeftelden koolzaadzaaijer , welke onlangs in” het 
kabinet is gekomen, zijn de fchijven van blik , maar 
met eenigzins omgeflagen’ rand, waardoor zij minder 
diep zakken. Voor het overige beveelt zich het bee 
fchreven werktuig ook door eenvoudigheid en on- 
kostbaarheid , twee voorname vereischten van werk- 
tuigen in den landbouw aan „ daar eene enkele trom- 
mel op f 2.50 cents, eene zamengeftelde met vijf 
trommels op niet meer dan f'13 te ftaan komt (bl. er). 
De bewerking van den grond voor de rij-zaaijing 
is dezelfde, als voor het zaaijen uit de hand, Ook 
ver= 


DE a 


AD 


verfchilt de hoeveelheid wan het t& gebruiken. zaaizaad 
niet {bl 35). Meer verfchilt de bearbeiding , radat 
het koolzaad is uitgekomen „daar men- met de aldaar 
gebruikelijke voetploeg, doch eenigzins ligter van 
maakfel ;, eens ín den herfst en twee- of drie-malen 
in het “voorjaar tusfchen -de. rijen ploegt , om. den 
akker van onkruid te zuiveren en de aarde tevens te- 
gen. den wortel der planten een weinig op te hoo- 
gen, waartoe men natuurlijk eens naar de eene zijde 
en eens weer terug moet ploegen, om de rijen aan 
elke zijde aan te hoogen. Zoude men tot het bou 
wen “tusfchen- dezé rijen niet met vrucht eene aan= 
aardploeg kunnen bezigen, welke namelijk aan elke 
zijde een rister of ftrijkbord heeft, en dus, door 
een paard tusfchen de rijen voortgetrokken zijnde, 
den grond aan weerszijden te gelijk tegen de planten 

aanhoogt? (*) 
De voordeelen van deze nieuwe wijze van land- 
bouw beftaat , voornamelijk ‘hierin , dat het koolzaad 
daarbij op minder zuivere akkers kan. verbouwd wor» 
den, en vooral dat de grond door de geftadige om- 
werking en blootftelling aan de lucht voor een op- 
volgende vrucht veel gefchikter wordt. De plant 
wordt wel fterker van gewas, doch velen -meenen 
dat het-zaad zelve minder deugdzaam is, uit‘ hoofde 
dat het, bij meerder nagroei en grooter aantal zij- 
hase 


© Dit verlag reeds gefteld hebbende , las ik tot mijn 
groot genoegen in den Vriend des Vaderlands I. D. „bl. 895 
(Nov. 1827) dat de Heer j. w. SERRURIER te ’s Heeren- 
bere, in Gelderland, dezen ploeg met dubbele risters bij 
het op En gezaaide- koolzaad reeds gebruikt, 
B 5 


C 26 ) 
fcheuten, ongelijker. rijp wordt (bl, 4644), Hoe 
het zij, de voordeelen fchijnen naar de ondervinding 
der landlieden , hierbij de nadeelen te overtreffen 3 
daar de rijenteelt van bet, koolzaad in de provincie 
Groningen hoe langer hoe algemeener wordt, 

Op bl. 14 en 15 meldt de fchrijver te regt, dat 
het koolzaad hier en daar in de provincie Groningen 
door witplanting verbouwd wordt , door namelijk „de 
reeds aanwasfende. planten door eene fpade. of eenen 
fcherpen: ftok in den grond te brengen, In de zane 
dige gronden van de Meijerij van den Bosch, boven 
Eindhoven , zag ik de koolzaadplanten in de maand 
September achter den ploeg aan door jongens in de 
vore, leggen en met de volgende vurg- door den ploeg 
bedekken „ tot welke bedekking de aldaar gebruikes 
lijke, Brabandfche ploeg bijzonder nuttig is. 

Ten flotte geeft de heer NUMAN eene befchrijving; 
en afbeelding ‘wan. een. werktuig om boonen op rijen 
te. zaaijen ; hetwelk ook. voor erwten gemakkelijk kan 
ingerigt worden „en op beiderlei- wijzen in de verzae 
meling van werktuigen voor den landbouw te Gron 
ningen voorhanden is. Dit werktuig, hoe doelmatig 
ook en onkostbaar- (‚f 14) „ is echter nog weinig in 
gebruik, vom dat ‘het zaaijen. van-boonen op rijen in 
de provincie Groningen minder algemeen is, behalve 
in het Oldampt en de Veenkoloniën, waar men ech- 
ter dit werktuig niet gebruikt. 

Deze opgave van de voornaamfte in dit gefchrift 
voorhandene zaken zij genóegzaam „ om onze lezers 
eenigzins met deszclfs algemeenen inhoud bekend te 
maken, Bij nadere befchouwing zal men nog meerdere 
wetenswaardige. zaken in hetzelve aantreffen , welke 

de 


C 27° ) 
de lezing van hetzelve voor elken werkdadigen land- 
bouwer van groot gewigt maken. Mogten wij ras op 
gelijke wijze ook met andere bijzonderheden ‘van on- 
zen vaderlandfchen landbouw bekend gemaakt worden. 


Ve He 
mm Ne 


Anatomie comparde du. Jysteme dentaire, chez 
les principaux animaux par L. T. E. M. ROUS- 
SEAU, Paris 1827. Livr. T—IV in quarto, 


Banse met de zorg over eene anatomifche verzame- 
ling, welke in rijkdom hare wedergade in Europa niet 
heeft, en in verband (taande met eenen geleerde, die 
de tanden tot vornamengrondflag zijner fystematifche 
verdeeling genomen heeft, werd de Heer Rousseau 
als van zelve genoodzaakt, deze werktuigen op eene 
meer bijzondere wijze te beftuderen. Hij deelt de 
vruchten zijner nafporingen , in het onderhavige werk „ 
aan het publiek mede. De vier eerfte afleveringen 
van. hetzelve kwamen mij onlangs ter hand, en daar 
men in buitenlandfche  tijdfchriften , vooral in de 
Franfche nog al hoog van dit werk opgegeven heeft, 
kwam het mij niet ongepast voor , onze lezers er mede 
bekend te maken. 

Het vangt met eene befchrijving der kaken en der 
fpieren, welke dezelve bewegen, van den mensch 
aan. Hierop volgen eene befchouwing van het tand- 
vleesch, en de verklaring van de wijze, waarop de 
tanden zich ontwikkelen , waarin, zoo als van zelve 
fpreekt, de tandwisfeling behandeld wordt; waarbij 

__dan 


(28, ) 


dan ook de zenuwen en bloedvaten der tanden bee 
fchreven worden, De tanden van den mensch aldus 
befchouwd zijnde, wordt ook aan die van den Ourang- 
outang » Pongo, Mandrill, Hond, Kat, Konijn, 
Oryeteropus ‚ Ornithorhynchus, Elefant, enz. cene 
plaats vergund, 

Wat de heer Rousseau met dit werk voorgehad 
heeft, is moeijelijk te begrijpen , en ook is het niet 
wel overeen te brengen , met de zucht, anders aan de 
Franfchen: zoo eigen, van iets nieuws te doen. In 
hetzelve is immers, zoo als ik. geloof , niets nieuws 3 
de befchrijving van de fpieren van het aangezigt, 
van de bloedvaten en zenuwen zijn in vele anatomies 
fche handboeken en plaatwerken, even goed te vin- 
den; over de tanden van den mensch heeft Fox, 
zonder van anderen te gewagen, ons een uitvoerig 
werk geleverd (*) ; en wat de dieren aangaat, was het= 
geen F. CUVIER ; hierover in een afzonderlijk werk (}) 
en G. CUVIER in zijne onwaardeerbare Recherches sur 
les osfemens:fosfiles geleverd heeft, voldoende; de 
Heer Rousseau fchijnt dit laatfte zelf gevoeld te 
hebben, vermits hij ons, over de tandvorming van 
den Z/efant, vijf en twintig pagina’s letterlijk van 
CUVIER nagefchreven , fchenkt, Vieren twintig pla- 
ten zijn bij de eerfte livraifons gevoegd ; waarvan de 
uitvoering mij zeer matig voorkwam. 

Het oordeel over devolgende Zyraifons fchort. ik 

Op» 

(*) Fox, zhe natural history of ve human teeth. Lon- 
don 1fo3. 

CI) F. CUVIER, des dents des mammifèdres _confidérés 
cumme caractères zoölogignes. P.ris 1825. 


C 29 ) 
op, tot’ dat ik ze zal gezien hiebbens’ zoo dezelve 
echter niet belangrijker dan de- vorige zijn, heeft de 
Heer Rousseau een werk geleverd, dat zeer wel 
had kunnen gemist worden. 
‘We Ve 
ei | 


Het geflacht der Muizen door LINNArus opgefteld;, 
volgens den tegenwoordigen toeffand der weteri- 
fihap; in familiën, geflachten-en foorten. ver- 
deeld, door A. BRANTS met eene plaat, Bak 
lijn 1827, | 


D. heer. BRANTS , „eenigen tijd in de fraaije Bere 
dijnfche mufea -doorgebragt. „hebbende „ heeft zich 
dezen ten nutte gemaakt, om het nog zoo verwarde 
geflacht der Muizen, aan een nader onderzoek te 
onderwerpen ;- deze arbeid „ eerst’ flechts tot eigene 
oefening ondernomen, ‘kreeg allengs zulk eenen om- 
vang en ftrekking, dat hij, op aanraden van zijnen 
beroemden leermeester LICHTENSTEIN 3 befloot „, den- 
zelven wereldkundig te maken, De befcheiden toon, 
welke door het geheele werk heerscht „ en-de over= 
tuiging van de moeite , welke aan diergelijke na fpo- 
ringen verknocht is, beletten mij hetzelve, met die 
geftrengheid te beoordeelen , welke anders het belang 
der wetenfchap, bij de beoordeeling van een dierge- 
lijk fystematisch werk, zoude vereifchen, Ik verge- 
noeg mijderhalve met kortelijk onze lezers met den 
jnhoud van hetzelve, bekend te maken, en zal mij 
hier ‘en daar flechts veroorloven, de bedenkingen 
voor te dragen, weike onder de lezing bij mij opge- 


komen zijn. 
Even 


(+30 ) 


Even als meest alle Linnefche -geflachten- bevatte 
ook het geflacht Mus, een te groot aantal en te zeer 
van elkander verfchillende foorten, Alle knaagdieren 
immers ‚, met fleutelbeenderen voorzien , die zich nict 
door eenig uiterlijk ligt in het oog vallend kenmerk 
oderfcheiden , werden tot hetzelve gebragt. PALLAS 
verdeelde het om deze reden in zes familiën 1e. Mu- 
res foporofi (Arctomys); 2°. Subterrantéi. (Spalax , 
Bathyergus); 3. Cunicularii (Lemmus, lypudaeus) ; 
4°. Bueccati (Cricetus) ;  5°. Lethargici  (Dipus, 
Meriones „ Myoxus) ; 6°% Myofurê (Mus). GMELIN 
liet hiervan de vijfde familie varen , en. zonderde ook 
de Mures foporoft af ; maar behield daarentegen eenige 
foorten , welke paLras afgefcheiden had; namelijk de 
Mures cauda. apice compresfa. Cuvier behoudt het 
geflacht Mus-in den Linnefchen zin bijna in zijn ge- 
heel, alleen fcheidt hij er die af, wier. onderfte fnij- 
tanden niet puntig eindigen, maar regtlijnig afge- 
knot zijn. Irricer deelde de foorten, welke hij tot 
het geflacht Mus bleef rekenen , in twee familiën, de 
Murina en Cwnicularia, 

Na aldus kortelijk te- hebben doen zien, op welke 
wijze vroegere fchrijvers dit geflacht hebben. be= 
fchouwd , blijft mij nog overig, de verdeeling op te 
geven, welke BRANTS van hetzelve voorftelt. Deze 
komt hoofdzakelijk met die van irricER overcen en 
onderfcheidt er zich alleen van, doordat Zrectomys 
onder de Murina geplaatst wordt. Zij houdt derhalve „ 
als het ware, den middelweg tusfchen de verdeeling 
van CUVIER en die van ILLIGER ; en aesk wel op de 
volgende wijze: 

Het gcheele. geflacht Mus wordt in twee familiën 
gedeeld. 

E Cit- 


Ke 


«T. «Canieularta, 

De {nijtanden der oiiderkhd. even hes de bovenfte, 
vlak, bijtelvormig en restlijnig- overdwars afgefneden , 
de voeten alle. met vijf vingers, welke graafnagels 
dragen. Hiertoe behooren de geflachten 

Spalax , Siphneus , dscomys en hij ae 

IL. Murina. 

Snijtanden der onderkaak met eene gebogene bui- 
tenvlakte zijdelings , als het ware , tezamen gedrukt , 
altijd toegefpitst en eenigzins den vorm hebbende van 
het mondftuk eener clarinet (dents en bec de flute), 
voorvoeten met vier vingers , en een, dikwijls nagels 
loos duim-ftompje. Tot deze familie rekent BrANTS 
Lemmus 4 Hypudaeus , Euryotis „ Mus, Cricetus. 

Alle deze geflachten “en: hunne foorten worden ver- 
volgens afzonderlijk behandeld, met opgave der fyno= 
nymen „ en bijvoeging van-de bijzonderheden „ welke 
zij in hunne leefwijze aanbieden, Eéne korte karak= 
teristifche zinfnede- en eene maatbepaling gaat elke 
befchrijving vooraf; en bij eene enkele , de Euryotis 
irrarata, wordt dezelve door eene -zeer goede koperen 
plaat opgelielderd, Ook worden , in den vorm van âan- 
hangfel, aan het einde van het aan de wijdtachtige 
foorten behandeld, 

Het gemis eener zoölogifche verzameling in onze 
hoofdftad belet mij, al de geflachten en foorten van 
BRANTS, aan eene gefchikte kritiek te onderwerpen, 
Ik bepale mij derhalve alleen tot diegenen, welke 
het mij vergund is nu in oogenfchouw te nemen. 

Het geflacht Bathyergus biedt zich daartoe het 
eerst aan. Dit geflacht door cuvier Rat-taupé ge- 
naamd, werd zeer juist door ILLIGER in twee ge- 
flach- 


(5 3e: 


flachten gefcheiden, waarvan het eerfte onder den 
paam van Bathyergus „de Be maritimus of groote 
zandgraver ‚het andere onder dien van Georyehus ; 
de Mus capenfis of de Blesmol van de Kaap bevat. 
Op het voetfpoor van cuvier brengt BRAN TS beide 
tot één geflacht Bathyergus. Zulks komt mij weinig 
doelmatig voor, daar beide dieren in bunne bewerk- 
tuiging en_ levenswijze zoodanig verfchillen , dat het 
mij noodzakelijk voorkomt „ ze evenals iLLIGER zulks 
deed, van een te fcheiden en tot twee afzonderlijke 
geflachten te brengen. Om mijn. gezegde te; ftaven, 
zal ik de fchedels van. den, Bathyergus maritimus en 
den Mus capenfis, welke ik uit het mufeum van mij- 
nen vader voor mij héb, zamen. vergelijken, - 

Bij den Bathyergus maritimus is de fchedel lang, uit- 
gerekt 3 bij den Mus capenfis. daarentegen. kort, inge- 
drongen. Bij. den eerften isde voverlangfche kam zeer 
fterk} bij den tweeden ter, naauwernood zigtbaars bij 
den eersten is de bovenste-oppervlakte: van den fche- 
del vlak, en loopt fchier in eene gelijke lijn naar de 
neusbeenderen,-af; bij den tweeden, is deze opper- 
vlakte bol en daalt in. eene meer, fchuinfche lijn naar 
‘beneden „ zoodat zij, ter zijde gezien, als het ware, 
aan den fchedel eene halfcirkelvormige gedaante geeft. 

Bij den eerften is het gedeelte der voorhoofds-been- 
deren, hetwelk. de oogholten van elkander fcheidt, 
{mal , bij den tweeden breed. Bij den eerften zijn de 
fnijtanden door eene fleuf „: als het ware, in tweeën 
gedeeld, bij den tweeden glad en gaaf. Zoo wij dit 
onderfcheid in zijne bijzonderheden verder wilden na- 
gaan „ zouden wij de grenzen eener boekbefchouwing 
verre overfchrijden3 het gezegde zal voldoende zijn, 

om 


\ 


SE 33 


om te doen zien, dat beide dieren té veel van elkans 
der verfchillen, om tot één geflacht te kunnen ge- 
bragt worden. Dringt- mén vervolgens tot hunne 
levenswijze door „dan zal men ook hier geen ‘minder 
verfchil aantreffen. Terwijl de ‘eerfte“zich alleen aän 
het ffrand ophoudt, woont de tweede flechts in de 
tuinen van de Kaapftad. CSYEIENNERG GUT 7, 
Ook verwonderde het mij, bij dé befchrijving van 
de Hypudaeus varvalis (de veldmitis géen woord te 
zien gewagen van de verwoestingen , “welke ‘dezelve 
in de jaren 1818 en «1819 4 in vele ftreken , vooral 
ook ín ons land aangerigt heeft,’ en welke aanleiding 
gaven tot het uitfchrijven eener Prijsvraag, “door 
C. NICATI beantwoord (f). Bij de opgave der ken: 
merken van zijne tweede familie, dé Murina, liet 
BRANTS vooraf gaan, dat geen der dieren, welkerde: 
abad aba zelve 
C*) Onlangs ging een Duitfchenatuuronderzoeker », y. RAD 
nog verder, Hij beweerde , dat niet alleen ‘de Bathyergus 
maritimus en de Mus capenfis geene afzonderlijke geflachten 
uitmaakten „maar wilde hen zelfs voor dieren ‘van ééne en 
dezelfde: foort gehouden hebben,” Deze zonderlinge niee; 
ning is waarfchijnlijk“haren oorfprong verfchuldigd aande. 
zelfde oorzaak, welke reeds zoo meenigen nieuweren: buie 
tenlandfchen geleerde-van het fpoor-deed dwalen; Ik be- 
doel de onberedeneerde zucht om met alle ‘geweld iets 


nieuws voor den dag te brengen, en, in plaats van naar 
‚ nieuwe daadzaken. te zoeken , liever aan oude eenen nieu- 


wen, vorm te geven, | 

Z. ueber Bathyergus 1muG, oder Orycten, r. cuv‚ von 
Je KAUP in OKEN’s lfis, Band XX Heft I2. S, 1026. 
(B) Commentatio de mure domestico, flvabico atque arvali 
auctore CONSTANT. NICATI Traj. ad Rhen, 1852, 
_ BIJDRAGEN , D. IH. sr. r. E 


C34 1D 


zelve zamenftellen „in eenen winterflaap vervalt. Hij 
brengt echter. den Mamfler , die „ gelijk bekend is , den 
winter flapende, doorbrengt, tot-dezelve, en om nu 
deze tegenftrijdigheid te verklaren, is hij genoodzaakt 
een gedwongen. onderfcheid tusfchen den winterflaap 
van den Zamfler en dien van de overige winterflapers 
te maken. De gronden echter, welke hij daartoe 
aanvoert „komen mij weinig. voldoende voor. Hij 
meent namelijk „ dat bij den Zamfler ‚ de winterflaap 
van eene andere oorzaak „ dan de koude afhangt. Dir 
is echter weinig. waarfchijnlijk , vermits de hamfters 
juist op dien tijd van den winter inflapen, als de 
koude het flrengfte is, ‚Bovendien kan het gebrek 
aan. toevoer van verfehe lucht, nooit „ zoo als BRANTS 
zulks. doet; gezegd worden den winterflaap te ver- 
oorzaken. De hamfter fluit wel tegen de aannadering 
van den winter de uitgangen zijner woning zorgvuldig 
toe; maar hoewel deze wijze voorzorg , waartoe hij 
_ door zija inftinct gedrongen „wordt, zeker met den 
winterflaapin. ‘verband. is „kan zij- nooit, naar mijn 
inzien, als, oorzaak, van denzelwen befchouwd wor- 
den. Zij komt mij veeleer voor. gevolg te zijn en te 
dienen, om bet dier; gedurende zijnen fchijndood,, 
voor de” roofzueht. van andère dieren, te befehermen. 
De winterflaap var den Hamfler fchijnt mij derhalve 
toe geheel met den toeftand «overeen te komen, in 
welken fommige andere khaagdieten des winters ver- 
vallen, en die wel'de koude tot-zigtbare ‘oorzaak 
heeft, maar welks doel uit een meer verheven wijs- 

geerig vogpunt behoort befchouwd te worden. 
Dezelve levert ons immers een nieuw bewijs op 
van de werkdadige. zorg der natuur voor het behoud 
der 


Ae 
Rn 


Ee 5 


„der gefchapene wezens; door welke deze, dieren u 


«flat gefteld worden’, juist dien tijd vari het jaâr, op 


welken hun voedfel, meestal in granen en vruchten 
beftaande „ fchier-niet-te bekomen -is„-ook zonder he 
zelve door te brengen. 

De Heer BRANTS houde mij deze geringe be- 


„denkingen ten goede, welke ik, door Zijne eigene 


‘uitnoodiging ,„ geregtigd ben geworden hem mede 
te deelen, De gelukkige gelegenheid, door welke 
hij zich nu in de nabijheid van het Rijk’s mufeum béê- 
vindt, en zijn ijver voor de nâtuurkundigé weter- 
fchappen, zullen hem genoegzaam ín ftaat ftellen, 


zijne belangrijke nafporingen, ook in’ andere ‘geflach- 


ten voort te zetten. Eén doorgaand’ verblijf in ‘hét 
vaderland en de omgang met vaderlandfche geleerden 
zullen dan ook voldoende zijn, om hem, in zijnen 
fchrijfftijl, van de hinderlijke gewoonte der germanis- _ 
men te ontdoen. «Wij zullen onder vele anderen, 
alleen.de woorden betrachtelijk „ doorgrijpend „ of dit 
gevoelen zich wel doorvoeren laat , naagdieren enz. 
enz. alhier ten woorbeelde aanvoeren. 
f W. V. 


ee 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. 


DI GOV mm 


I. NN ee en door BAUMGÄRTNER gedu- 
rende 9 maanden op den gang van een flinger-uurwerk 
gedaan, fchijnen aan te toonen, dat ook de Electri- 
citeit. fomtijds: invloed kan uitoefenen op den gang 
van horologiën. In een uurwerk, waar de flinger 
door glazen buizen. met den overigen toeftel verbon- 
den, en dus geïfoleerd was , nam B. waar, dat, wan- 
neer het gewigt (zijnde van lood „en gevat in eenen 
ring van geel koper) tot-op de hoogte van de geel- 
koperen lins des (lingers gedaald was, het uurwerk 
vertraagde, of zelfs ftilftond, naarmate het gewigt 
niet of wel geïfoleerd was: zelfs wanneer de flinger 
niet geïfoleerd. was, had er eene vertraging in den 
gang van het. uurwerk plaats, maar, het {tond. niet 
meer ftil. (Bullet. Techn. Noy. 1827 , pag. '343)« 

W.W. 

a. In de Mertha, Juni 1827, vinden wij eene 
voortzetting van de proeven, die er genomen zijn , om 
de lengte des flingers te bepalen. Het derde artikel 
behelst proeve over de lengte des fekunden -flingers 
te Londen, door Kapitein KATER genomen. De uit- 
komst dezer proeve deelen wij hier mede. Hij vond 
namelijk door zeer naauwkeurige proeven, gedaan 
in het huis van den Heer BROWNE op de Portland- 
Place, gelegen op eene breedte van 51° 31’8’, 4 in 
het waeuum en bij o° Fahr, = 0”,9941160. Om 

nu 


C.de J 


nu deze lengte tot die, welke dezelve zijn-zoude , op 
de oppervlakte der zee, te herleiden „. heeft ‘hij door 


den Barometer de hoogte der plaats bepaald „en deze 


gevonden. == 83-Engelfche -voeten , -of 25,3.” Ne- 
mende nn de gemiddelde radius der aarde —636198r, 
zoo heeft men voor correctie o®,„o00007g. ‚Hierom : 


Gemetene lengte =—= 0,9941 160 , 
Herleiding tot de oppervlakte zee — 0,0000079 ; 


Lengte des fekunden-flingers op 
de oppervlakte der zee, op de m 
N. breedte van 51° 31’8°,4 « « ; « ==0,9941239. 


In hetzelfde {tuk der Hertha vindt men eenige 
belangrijke hoogte-metingen voor den Barometer, ge- 
daan door Proff, K. FR. VOLK. HOFFMAN „ Op eene 
reis naar Dresden, over Töplitz en Karlsbad naar 
Franzensbad. Ge Je _M, 


3. In het Jaarboekje voor 1828, uitgegeven op last 
van Z. M. den Koning, ’s Gravenhage 1827, wor- 
den” op blz. “140—143 de uitkomften gevonden der 
waarnemingen, welke de Generaal KRAAIJENHOFF ge- 
durende de eerfte 9 maanden van 1827 gedaan heeft, 
betrekkelijk de declinatie en inclinatie der Magneet- 
naald, alsmede betrekkelijk de dagelijkfche. verande- 


‚ ringen der declinatie. W. W‚ 


4. Proeven van GALY-CAZALAT over de juistheid 
der-wet van MARIOTTE , hebben hem tot de uitkomst 
geleid, dat de dampkringslucht minder zamendruk- 
baar “was, dan zij volgens. de genoemde wet 
zoude wezen. De eerfte onderftaande rij wijzen aan 
de ruimten , welke eene zekere hoeveelheid lucht bij 

C 3 ver- 


€ 88 *) 


werfchiltende drukkingen innam, vólgens de geno- 
mene proeven ;-de tweede tij de" ruimten , bli ef 
wet van. MARIOTTE : 

864 "28857-14555 57 73 58,5 49 

864 288 ““T44" “96 72 57,4 48. 
CBullet:-d» Se. Math. Noy, 1827, p. 322). 
a W. W. 

5. De Heer savoEv, die de éerfte Sectie van het 
Bulletin redigdert, ‘kondigt in het Ne. van October 
1827 van deze fectie aan; dat de metalen platen, 
door ARAGO gebezigd, in zijne proeven, over het 
Magnetisme, door. „omwenteling; ijzer -bevatten en wel 
zoo veel, dat zij eene magneetnaald kunnen aantrek- 
ken: * Wij ‘hopen’, dât hij dit ‘nader zal bevestigen, 
of ARAGÓ zijne proeven ‘zal kunnen verdedigen. In 
allen gevalle meenden - wij onze lezers hiermede be- 
kerid te moèten maken. ARR oe Oe 

6. Emuerr heeft eenige directe proeven geno- 
meh over het vermogen van eenige vochten , on in de 
zelfde haarbuis-op te klimmen, en dit vermogen met dat 
van het water vergeleken. (Bulletin des Sc. Math, Nov: 
1827). ‘Het “ware te wenfchen deze proeven met 
paauwkeurige opteekening van températuur-drûkking, 
em vermögen van afwijking op de magneetnaald in den 
galvanometer „ vochtigheid des dampkrings, dus der 
haarbuisvenzs eens te herhalen. G.J: M. 

zi De LA rive heeft de waarneming van BALARD 
bevestigd „aangaande de ongeleidbaarheid der Electrici- 
teit door het Bromium., Het is van belang op te 
merken „ dat eveneens ‘als het zwavelzuur door’bijvoe- 
ging van zuiver water, hetwelk’ de electriciteit ins- 
gelij ks niet ied meer geleidbaar wordt , even zoo 


ook : 


5 
. 


\ 


C 39 ) 


ook het water door eenige druppels Bromium zeer 
goed de electriciteit kan geleiden, (Arn, de Chim, et 
Phys. Juin 1807). bel Ge Jel 

8: In Froriër’'s Not, n°. 386 ; Sept. 18274 vins 
den wij eéne befchrijving van eene-luchtreis ; in New® 
York, door ROBERTSON ondernomen. Het was ftil weder 
toen -hij des avonds go’ ra! 5 ‘uur den 16 October 
1826 ; met eene bailon van -16;ooo cub. voeten in- 
houd; vergezeld van eene jonge vrouw, de reis ons 
dernam. De groote ballon was omgeven van vier klei= 
nere ballonnen, ieder. ro voet in diameter, Merk. 
waardig zijn de bijzonderheden , die wij van deze reis 
opgeteekend. vinden, vooral toen ROBERTSON ; Zijne 
gezellin nedergelaten hebbende ‚-om-75 uur ’s avonds 
alleen opfteeg. “ Hij had eene lamp van’ pavy bij 
zich3 doch deze was hem onnoodig „ ómdât het fterrens 
licht hem in ftaat telde; om alles naauwkeurig te 
kunnen waarnemen. Op teehe hoogte van 4,00ö voet. 
ftond de therm, 39° Fahr. De lucht was ftil, 7# 40’ 


_ftond het kwik in de barom, 16 duim en eenige lijnen hoog 


ende thêrm, op 4° Fahr, Geconcentreerd acidum hys 
drochl, gaf weinige dampen boven zich, De hygro= 
meter (welke lezen wij niet)ftond op volftrekte droog- 
te, Op eene hoogte van 21,ooo voet ftond de therm. 
op 21° Fahr. Maagdeburgfche bekkens , die beneden 
luchtledig waren gemaakt, werden, geopend zijnde, 
in eene fekunde gevuld, waartoe op de aarde 5’noo- 
dig waren. De ademhaling was moeijelijk en pijnlijk 4 
de koude ondragelijk , vooral aan de eene hand , waarin 
hij’ eene ftang had vastgehouden. Een druppel aether ; 
dien hij op het objectief van veen’ kijker bragt , ver- 
dampte in 4E fekunde, Een electrifeer-toeftel bleef 
; C 4 zon- 


C 40 ) 


zonder eenige werking (dit--is tegenovergefteld aan: 


de ondervinding van GAY-LUSSAC), „Onder deze om- 
ftandigheden had roBErRTSON weinig lust om, langer 
te toeven, sen ma-de klep. geopend tehebben , daalde 
de ballon en hij kwam behouden op de aarde terug. 
: Gé of "Ms 
g. In de Mertha , Zeitfchrift für Erd-, Völker- und 
Staatenkunde-von BERGHAUS Und HOFF MANN , Juli1827. 


Ss 67 viriden „wij een ftukje overgenomen , overde! 


verhouding-der winden in het tioordelijk Europa s-uit 
Beiträgen zur. vergleichenden Klimatologie- von Pror 
fFesfor- scnouw (Kopenhagen 1827.) Hierin lezen wij 
1° In. -hetmoordelijk Europa, tusfchen 50° en 6o° 
breedte „ heeft ‘derwestewind. ‘boven: den oosten, en 
hebben de westelijke. boven de oostelijke eerì merkbaar 
overwigt,. 2%. „Dit. overwigt „der - westelijke winden 


boven de-oostelijke, neemt van de- Atlantifche zee. 
naar. het. binnenfte van. het waste land af. -3°. De’ 


westelijke winden zijn in de. nabijheid der Atlantifche 


zee meer zuidelijk; naar het oosten toe hebben zij” 


meêr.van den westelijken ftreek. De noordelijke win- 
den worden in het oostelijk gedeelte van Europa me- 
nigvuldiger. 4°. Het overwigt der westelijke winden 
is in den zomer grooter dan in den winter en het 
voorjaar. … Dit fchijnt echter geenszins zoo in het 
oostelijk gedeelte van: Europa het geval te zijn. 5°. De 
westelijke winden blijven in den zomer meest juist 
west of noordelijk. 

Men vindt daar verder deze winden in verhouding 
gebragt met de temperatuur der aard-oppervlakte en 
aangetoond, hoedanig ‚de in heetere gewesten op- 


flijgende lucht door ftroomen, uit koudere ftreeken 


ko. 


… 


de RD 


„ komende ; weder wordt vervangen. Wij kunnen hier 


niet meer-van overnemen „maar verwijzen onze le- 
zers-naar het ;{tuk’, hetwelk - wij -hebben- aangekon- 
digd „en dat, naar ons inzien , alle aandacht verdient. 
Hierbij-- moet. gevoegd worden ,- hetgeen de heer 
E.H, MICHAELIS over atmospherifche. ftroomen in 
het ftuk van Sept. der Hertha heeft medegedeeld, 
waarin vele belangrijke opmerkingen. voorkomen „die 
wit, om/derzelver- uitvoerigheid ,: echter niet kunnen 
mededeelen. Onder anderen “wordt hier eene verklaring 
gegeven van de dagelijkfche barometer-veranderingen, 
diesRAMOND in zijne Mémoire fur la formule baro- 
metrigue page :84, heeft opgegeven : veranderingen, 
die, zooals: bekend'!is , vrij regelmatig zijn, en in 
de!tropifche gewesten. door voN HUMBOLDT 200 ON- 
veranderlijk „gevonden werden, dat hij hierdoor in 
ftaat was „het, uur van den dag of nacht door baro- 
metrifche waarnemingen te bepalen. c. J. M. 
zo. De heer seecz' heeft uit zeewater Bromium 
trachten te vervaardigen. Toen hij zoo liters hiervan 
tot-op ro had uitgedampt, deed hij er chlorium door 
gaan , waardoor het vocht licht-gekleurd-werd ; daarna 
fchudde hij dit te zamen met aether fulphuricus. De 
aether ‚die daarna boven kwam, had eene rood-geel- 
achtige kleur , werd afgefcheiden en met bijtende foda 
gemengd, waardoor «de kleur verdween. De aethe- 
rifche- oplosfing , zacht warm gemaakt “zijnde, liet 
cubifche kristallen los, beftaande uit bromuretum 
fodae (bromide de foude). hebbende 5 grein gewigt. 


d Met peroxydum manganefiù gemengd zijnde , en daarna 
‚ verdund zwavelzuur er op gegoten hebbende, werd 


hêt mengfel op eene a/cohol-lamp warm gemaakt, en 
C 5 hier- 


CG 4e) 


hierdoor het Bromium overgehaald; onder de gedaante 
eener. roodehyacynthachtige vloeiftof, De 5 grein. 
Bromtretum Sodae gaven 3,278 gtein Bromiumsen: 
1,728 sSoda. (kde 
Om nu het verfchit-tusfchen het Bromium en het 
Chloruretum tödii ‚die beide in reuk ven eenige andere 
eigenfchappen. overdenkömen „aante toonen, heeft 
sPECZ ‘het Protochtoruretumen Perchloruretum dödië: 
beide afzonderlijk > met „deiher gemengd; waardoor: 
de kleur verdween ; ende aether licht geel gekleurd 
werd, «Nadat hierbij “bijtende /oda. gevoegd was, 
werd het födiumn afgefcheiden , dat eerst aan het vocht 
eene roode “kleur gaf; doch ,  nedervallende „ werd: 
deze kleur weder verminderd. Door uitdämping ver= 
kreeg hij ook geene kristallen , zoo als hij vroeger bij 
het Bromium had verkregen. (Bulletindes Sc. Math. 

Oct. 182 7. 5, Gej. Me 
rr. Het gebruik van het water van Oranjebloemen, 
(fleiùr d'orange, agua naphat) onder den nâam. van 
fleur=water bekend, fedett eenigen tijd dermate toee 
genomen zijnde , dat het thans niet alleen in:de ge- 
bakken , maar ook in de huishoudelijke dagelijkfche 
dranken der. meer. gegoede inwoners gebezigd, en 
bijna -tor “mode-drank geworden is, kwam mij het 
gerucht „ dat ‘dit water „ zoo âls het in fommige Fran- 
fche- of parfumswinkels: verkocht wordt, met lood 
bezwangerd zou zijn, voorde gezondheid onzer ftade 
genooten te. belangrijk vóor , om de waarheid hiervan 
niet dadelijk te onderzoeken: Mij uit een dier win- 
kels van dit water verfchaft hebbende ; ondervond ik 
weldra, dat het gerucht te veel-gronds had. Dit wa- 
ter immers helderder van klèur ,. veel fterker en aan- 
Se- 


C 48 ) 


genamer van. geur en fmaak, en misfende- dien laffen , 

walgelijken nafmaak aan onze overgehaalde wateren 

in het algemeen’ eigen, was-zoo, verzadigd. met. lood- 
deelen , dat eene geringe hoeveelheid. agua Aydro= 
Julphurata hiervan de duidelijkfte blijken gaf. Ver 

nemende, dat-dit water, uit Metz en. Nice ; zoo 

wel als uit Livorno en Genua, fabrijkmatig, in ko- 
peren :flesfchen. of. busfen (estagnons) wan Omtrent 
6o ponden, werd aangevoerd, zocht ik gelegenheid 
eene zoodanige flesch te bekomen, Het Oranjeswater , 

dat hierin eenen geruimen tijd geftaan had, was in 
alles het eerst onderzochte gelijk en niet minder met 
lood verzadigd. De-flesch- gebroken, hebbende, zag 
ik, dat dezelve inwendig met eene foort van vertinfel 
bekleed, en dat dit bekleedfel, vooral op. den bo- 
dem, met eene bruinachtige ftof. bezet was. Ver- 
moedende, dat ín dit bekleedfel de looddeelen zouden 
bevat zijn, fchrapte ik hiervan af, loste het op en 
bevond mijn vermoeden bevestigd. Vervolgens waschte 
ik het met zuiver, hier gedestilleerd Oranje-water. 
af en zag dat dit ‘wrijven alleen voldoende was, om 

het water met lood te bezwangeren. Om nu te zien 
of het ‘plantenzuur-in ‘hêt fleur-water aanwezig, vol- 
doende zou zijn, om het lood, in het vertinfel be- 
vat, te verzuren en op te losfen, deed jk eenig lood 
in zuiver, alhier. gedestilleerd water. van Oranjee 
bloefem, dat ik alvorens onderzocht had , en. bevond, 


na eenige dagen, ‘dat het ag&a Aydrofwiphurata 


hierin ‘een nederploffel gaf, volmaakt gelijk aan het- 
gene ik, in het aangevoerde, bij herhaling-heb ge- 
vonden, en waarop ik meende de opletténheid te 
moeten Ren wijl dit aangevoerde. water en om 

de 


C 44 ) 


den gerisigeren prijs en om de meer aangename {maak 
meer en meer gezocht. en verzonden wordt, en dit 
ongemak” kan: voorgekomen worden door ‘het betalen’ 
van enige regten, waaraan het seipie in glazen 
flesfchen' onderhevig is 
Amflerdam ; =. Ti He Fe THYSSEN. 
„16 Feb. 1828: 
12. Paven heeft tabaks- hon kien en hierin ge=| 
vonden: ) 


Carbonas calcis .…... « «42 
PAOPhaS TU ee eten WO 
Silica Hah BEE BDE He 
Chloruretum potasfii et fid ...98, 
Sulphas potasfae … eee. 93 
Sub carb. pot.„oryda manganefii, 
Ferri, fulphas et fulphurctum 
ferri, carbo et materies anti- 
BD EE ME 32, 


LOO, 


(Annales. de Pindustrie nat. ct ébrang. Mai 1827). 
G, J- M. 


13. GRAHAM eeh behalve -de- hydras calcis en 
fulphas fodae ‚ nog bovendien gevonden „ dat de phos- 
phas magnefiae ook. het vermogen mist ; om in warm 
water gemakkelijker, dan in-koud opgelost te worden. 
(Pril. Mag. July. 1827). > ME Je Are 

14: Door eenvoudige infnijding der plant, op ver- 
fehillende plaatfen gedaan, verkreeg D*, HoPFrF in korten 
tijd eene vrij aanzienlijke hoeveelheid Jactwcarium , 
hetwelk flechts behoefde gedroogd te worden. (Bullet. 
des Sc. Méd. Noy. 1827). Ve Pip 

Uit 


L 


OE 


> 15. Uit eene Disf. inauguralis chemica „de. Aspir 
dio filice mare auct. v. BaTsO Vindobonae 1826 leeren 
Wij, dat in deze plant een bijzonder zuur en-alcali 
„zoude'gevonden zijn, aan welke de namen van acidum 
filicicum en flicinum gegeven -worden. … (BRANDES 
Archiv. Bd. or. 1807). G.-J. M. 
16. Agwa rofarum „ hetwelk een weinig fuiker en 
alcohol bevatte , fcheidde na eenigen tijd kristallen van 


acid. benzoicum af. (Tromnsporer’s Neues Journ. 


Te 


Jür Pharm. Bd. 14. 1827). Ge Je M. 
17. De Heer rose heeft de proeven van ENGEL- 
HART „ over het ijzer in het bloed aanwezig , herhaald 
en bevestigd. De oorzaken der moeijelijkheid , om dit 
ijzer te ontdekken, zoodat het zelfs weder menigmaal 
in het bloed is Ontkend geworden, heeft Rosr aan- 
getoond in de kleurftof des bloeds gelegen te zijn. 
Deze maakt, dat het ijzer door ammoniac, bij voorb, 
niet wordt afgefcheiden. Hij zettede zijne proeven 
voort op andere ligchamen, en vond, dat men in dit 
opzigt twee klasfen van ligchamen moet aanremen , 


waarin de eene het ijzer al, de andere hetzelve niet 


beletten, dat het door alcaliën afgefcheiden worde. 
Alle die organifche zelfftandigheden , welke in het wa- 
ter oplosbaar „en“ vatbaar zijn om op eene hooge 
temperatuur ontbonden: te worden , behooren tot dè 
eerfte, tot de laatfte die organifche deelen, die in 
water oplosbaar. en bij eene hooge temperatuur ge- 
fchikt zijn, om zonder ontbinding vervlugtigd te wor- 


den. Tot de eerften behooren dus: de kleurflof des 


bloeds , serum fanguinis, verder de oplosfingen van 
albumen, van gelatina, van gummi arabicum, 
mucilago Jeminum lini, van kandi, meel-, melk 
Sne; en 


C 46 ) 


en diabetes-fuiker „ van glyeyrrhizinums, van man: 
nite , van de acida perticum ‚-quinicum ‚ mucicuniy 
malicum , citricum en tartaricum, Het acidúm wri- 
cum maakt. eenige uitzondering, … Tot de tweede 
behooren de gecida-oxalicum ‚ acéticum „ formicums 
pyro=tartaricum, pyro=citricum, …pyro= mucicum, 
fuccinicum „ benzoïcum „ butyrieum, capricum , pho- 
cenicum „ de twee zuren „ die men verkrijgt, wanneer 
men zuiver «acidunz malicum destilleert „ de-alcohol en 
aether fulphuricus. (Bullet. des Sc: Méd, Noy. 1827) 
di pms 


18. Uit eene ontleding van regenwater , door BRAN- 
pes gedaan, zou het hem gebleken zijn, dat in 30 
oncen regenwater , iedere maand vergaderd, dus in 360 
oncen in een geheel jaar, 2,75 grein vaste ftof aan- 
wezig is. Deze beftond uit: refina, pyrrhinum, 
mucus , hydrochloras , fulphas en carbonas magne- 
fiae „ hydrochloras fodae, fulphas en carbonas cal. 

Ais hydrochloras potasfae, oxydum ferrì et man- 
ganefii en een ammontac-zout, (Bulletin des Sc. 
Math. Oct. 1827). _ _ Ga Je Me 


19. Prarr heeft in-de Lichen Jsland, een zuur 
gevoriden„ hetwelk van de- bekende onderfcheiden ís: 
Hieraan wordt ‘den naam -van acid. Jichenicum. ges 
geven. (ibid). 


go. Zeize heeft in de Asfa feetida zwavel ge: 
vonden. (bid. ) 

ir THomsoN heeft een nieuw ‘brandbaar gas ont- 
dekt, beffaande uit 1 at. hyidrog. 1 at, carb. en T,5 at. 
chlorium. (ibid) p. 284. Ge} Me 


Eene 


Kn de nd 


C 47 ) 
„ar. Eene foort van glas, waarin noch potasch., 


noch foda aanwezig is, heeft jos. JAECKEL leeren ken- 
nen. Hij geeft hiervoor de volgende beftanddeelen op : 


Wetdfparh:. sb. aasog .voarelntgg. sn 

Wilt .n adve oh ee „38,6 

Kalk hin. zeen 

Keukenzaut /-'sssgg ol 2166. 105 

Oxydum manganefii . . . «« 4 oncen. 
Bullet. des Sc. Technol, Oct. 1827). G. Je Me 


aa. Door den Heer TH. G. Jones hebben wij 
geleerd ftalen platen op eene gemakkelijke wijze in 
ftukken te verdeelen. Het ftuk {taal wordt: zoo: warm 
gemaakt, dat hetzelve was kan fmelten , waarmede 
het beftreken. wordt, om het, koud geworden 
zijnde, hiermede geheel en al overtogen te hebben. 
Men maakt alsdan fchrappen:in het was „ op de plaat= 
fen , waar men het ftaal wil fcheiden en legt hetzelve 
daarna in een mengfel van 6 deelen wateren 1 deel 
zwavelzuur. Na een half uur kan men het ftaal, aan 
ftukken breken. Jones ftelt dit middel voor, om 
gaten in ftaal te maken, Men behoeft echter in dit 


geval, het geheele ftuk ftaal niet in het vocht te 
dompelen, maar maakt flechts een walletje van was 


om de plaats , waar men de opening wil. maken, en 

vult dit met het zuur, Men herhaalt dit aan de andere 

zijde en {laat daarna hetin de opening teruggeblevene 

gemakkelijk weg, (Bullet, das Sc, Techn, Oct, 1827). 
G. Js M. 


23 Men heeft te vi in Schotland , de ontdek- 
king gedaan van eenefoort van zand , dat tot de vervaar- 


diging van het Flintglass, veel beter is dan de Zynis 
Re: 


( 48 ) 


Regis, welke men daartoe in Engeland en Schot- 
land bezigt. De heer BALD heeft dit zand, gewas- 
fchen zijnde, erkend voor zuivere kiezelaarde , terwijl 
microscopisch onderzoek. geene de minfte vreemde 
deelen daarin gemengd heeft. doen ontdekken. Het 
door den heer MARSHALL , met dit zand vervaardigde 
Flintglass, bezat alle de eigenfchappen , welke men 
in hetzelve vordert. J- C. PILAAR. 


25. De heer virrorio, handelende over de bou- 
wing van fchoorfteenen , keurt , ten gevolge zijner onder- 
vinding, af, dezelve van onderen wijd en naar boven 
wernaauwende te maken „ als gevende oorzaak tot ne- 
derflaan van den rook 5 hij faadt daarentegen de omge- 
keerde wijze aan; gevende namelijk eene flaauwe ver- 
wijding naar boven. sho mgdid. Ps 


26. De heer MADIOE heeft een’ lindenftam tot blok- 
ken van 4 el lengte laten zagen, de fchors er afnemen en 
die, gedurende drie maanden, laten weeken. Na dit 
tijdsverloop kon- men 114 lintachtige riemen, welke 
op ‘elkander lagen, van een fcheiden; welke naar 
het gevoelen van M. het aantal jaren van des booms 
ouderdom aanduiden. De naast aan het hout gelegen 
riemen zijn de fijnfte, en hebben gediend tot de ver= 
vaardiging- van hoeden , vesten, kistjes , werkzakjes 
en doosjes , welke zeer voldoende waren. | 

Zeelieden hebben ‘aan den heer M. verzekerd , dat 
het touwwerk en de kabels , van deze ftof geflagen , veel 
langer ‘dan die van hennep, aan het water konden 
weêrftand bieden. … > … Ted Per 


Eeni- 


Be 


C 49 ) 
Eenige daadzaken omtrent fpoomwerktuigen. 


‚ Eene lange ondervinding heeft geleerd, dât voor 
de paardenkracht van een werktuig’, ten minfte 10 
vierkante woeten oppervlakte van den ketel , aan de 
onmiddellijke werking der hitte van het vuur moeten 
blootgefteld- zijn. Mias, 
Men kan rekenen op ten minfte so kubiek ‘voeten 
ftoom , welke in elke minuut worden verkregen „ van 
10 voeten oppervlakte van den ketel, aan het vuur 
blootgefteld. d 

„Om deze uitkomst te verkrijgen , behooren de vols 
nde voorwaarden plaats te hebben: 

1°, Het vuur moet, door een werkzaam en gee 
oefénd ftoker, beftendig gehouden worden op denzelf- 
den graad van hitte, welke een goed mnd {choor« 
fteen kan veroorzaken. 
_a°, Voor eene vlammende brandftof zoo ais fteen« 
kool, ftrekt zich de „wttige hitte der verbrande pro= 
ducten, of van den rook, niet verder uit dan onge 
veer 6 voeten afftand van het. brandend ligchaam 5 
een’ goeden trek in den fchoorfteen veronderftellende 5 
en als men Coaks brandt niet verder dan 3 voet — 
hierdoor worden de grenzen bepaald , waarin de ro voes 
ten oppervlakte moeten begrepen zijn, om ééne pa 
denkracht ftoom te verwekken, 

3e. (Er moet gezorgd worden, dat de gade 
behoorlijk ingerigt zij, om geen buitengewoon verlies 
van hitte te veroorzaken; en geene ongunstige om= 
ftandigheden voor de verbranding te kunnen doen plaats 
hebben. 

Hetgeen hier gezegd is voor lage drukking, is op 
BIJDRAGEN , D.I sT. 1. D elke 


{ 50) 


elke hoogere drukking toepastfelijk salzoo geven ro voe- 
ten oppervlakte 15 kub, voeten{toom van twee damp: 
kringen, ro voeten van drie dampkringen digtheid enz. 
Maar indien. men- acht flaan wil op bezuiniging van 
brandf{tof , moet men daartoe weel grooter hitte aan- 
brengen „ dan -bij lage drukking, 

Het beste middel om zich te verzekeren, of een 
ftoomwerktuig de kracht heeft, die men er aan toe- 
fchrijft „is door proeven en berekening te onderzoeken, 
of het-zoo-vele malen 3o kub. voeten ftoom ;ter digt- 
heid van een’ dampkring, per minuut, als er paarde- 
krachten deszelfs vermogen voorftellen , nuttig beftecdt, 
“Men heeft getracht, de ketels te doen vervangen 
door. allerhande inrigtingen van buizen, doch. men 
heeft fpoedig bevonden, dat deze in korten tijd bui- 
gen „ barsten, gloeijend worden en verbranden. 

Van alle pogingen om de ftoomketels te verbete 
ren „ en de voordeelen en bezuinigingen, welke men 
daarvan verwachtte „ heeft de praktijk geen nut ge- 
trokken 5, en men is voortgegaan met het nemen van 
proeven. om groote hoeveelheid {toom voort te-brengens 

Men: moet dus niet ligtelijk geloof flaan aan de 
waarfchijnlijkheid, om, met eenen. kleinen; toeftel 
en. weinig brandftof , veel (toom te veroorzaken, en 
moet de uitfpraak- van eene lange ondervinding af* 
wachten , alvorens zich een gunstig denkbeeld. te vor- 
men van eenen toeftel, welke op andere grondbegin= 
felen is vervaardigd, dan die,. waarop men gewoon- 
lijk bouwt. (Bulletin des Sciences Technologigues. 
odt 1827, 

Wat men ook moge meenen omtrent het nog fteeds 
algemeen gebruik van groote ftoomketels; het is toch 

ze- 


Ee 


en en 


CD 


zeker, dat-bij de Perkinfche machines” van hooge 
drukking. de-ftoom gevormd wordt in buizen, of pij- 
pen. Het breken. van-eene dergelijke: pijp heeft on. 
langs een belangrijk verfchijnfel doen- ontftaan „ waar: 
van: de, heer „PERKINS in eene memorie aan de’ Ko- 
ninklijke Akademie te „Parijs verflag geeft, «Men 
hoorde „namelijk; een vrij. zwak dof- geluid’, ‘hetwelk 
deed vermoeden „ dat de ftoomketel gebarsten was, 
doch- daar men geen?’ {toom noch ‘water gewaâr werd, 
en de machine, met eene drukking van eo dampkrin= 
gen bleef doorwerken „begreep men ; dat de breuk, 

indien. zij plaats had, flechts gedeeltelijk wezen 
moest; men- verzwakte dus het vuurz en nadat de 
temperatuur een weinig gedaald ‘was, hoorde men een 
fterk gedruisch , hetwelk de bewoners der omliggende 
gebouwen verontrustte , en toen eerst ftortte zich het 
water: en de {loom in het vuurvuit.; Men bevond 
den bodem van -de. pijp wijd: genoeg iam om 
het water te kunnen “doorlaten. 

Offchoon. verfcheiden geleerden: van oordeel waren ; 
dat deveerfte hooge temperatuur „… het» metaal genoeg 
had doen- uitzetten ; dat de opening daardoor. was. ge= 
floten geworden , en daarna. bij de ‘verkoeling ‘door 
de zamentrekking weder geopend , fchrijft de heer P, 
het: verfchijnfel toe aan de afftootende kracht der 
hitte, en heeft eene proef genomen, om deze ftelling 
te” bevestigen. Hij bragt, namelijk, eene fterke 
buis, met- eene kraan voorzien, aan, op eene 
gemaakte opening van £ duim diameter, in ‘het eene 
uiteinde van de pijp, waarvan het andere uiteinde 
voorzien was van eene veiligheidsklep , beladen met 
5o dampkringen. Nadat het. uiteinde, waar zich. de 

Bes kraan 


ID, 


kraan bevond, gloeijernd was gemaakt, werd het wa- 
ter in de pijp gepompt, en de ftoom ontfnapte langs 
de veiligheidsklep , zonder dat bij het openen der 
kraan „ iets door dezelve wegftroomde, 

‘Men verzwakte daarna het vuur, en nadat de tem- 
peratuur genoegzaam gedaald was, werd het geloei 
van den ftoom fchrikbarende,. De heer P, heeft be- 
kend gemaakt, dat hij deze belangrijke proef binnen 
kort in het publiek zal herhalen. Bulletin Technol. 
Noy. 1827. Je CIP. 

28, In dat zelfde nummer wordt gevonden een fluk 


van den heer jonN TAYLOR, overgenomen uit het 


Phil. Mag. Febr. 1827: over de oorzaken van het 
fpringen der. ftoomketels, hetwelk fomtijds plaats 
heeft in gevallen, waar noch de fterke fpanning van 
den {toom , noch gebrek aan de gewone voorzorgen, 
of aan fterkte van het metaal, noch de flechte ver- 
vaardiging , als volftrekte oorzaken kunnen worden 
aangemerkt. De heer T. werpt de vraag-op, of het 
__niet zoude kunnen worden veroorzaakt door ontplof- 
fingen van gas, in. den’vuurhaard, dus buiten den 
ketel; en geeft eenige gevallen op, welke een beves- 
tigend antwoord op deze vraag fchijnen aan te geven. 
Alle deze gevällen fchijnen te hebben plaats gehad 
bij werktuigen van hooge drukking. J.C. P. 
29. Uit het Polytechn. Journal , van Mei 1827 , vindt 


men in het Bulletin des Sciences Techn. Noy. 1827 


overgenomen, dat de zink onder onze landslieden 


veel in gebruik is, om goten of daken mede te be- 


dekken, en dat dit eene zeer gevaarlijke gewoonte is, 
waarom men het gebruik hiervan afraadt (gwon de= 
vrait le faire abandonner). De reden hiervan zegt 

men 


TEE Or 


C 53 ) 


men in de bekende daadzaak gelegen te zijn, ‘dat de 
zink zeer brandbaar is, en dus bij brand dezen niet 
alleen kon verergeren, maar zelfs het toegangbaar ma- 
ken der brandende gebouwen, om de ginds en her 
geworpene gloeijende metaalftukken, moeijelijk en 
zeer gevaarlijk maakt. Er is ons geene ondervinding 
dienaangaande bekend, en hierom kunnen wij: niet 
beoordeelen, in hoeverre de fchrijver dezes, in de. 
gemelde tijdfchriften , regt hebbe het gebruik van de 
anderzins nuttige zink af te raden. Wij noodigen 
derhalve hen uit, die in de gelegenheid geweest 
zijn, dit bij ondervinding te kunnen bevestigen of 
tegenfpreken , om ons hunne bevindingen mede te 


‚ deelen, daar wij dit voor onze landgenooten allezins 


belangrijk achten. - G. J. M. 


‘“ 30. Eene bereiding van goud en zilver voor fchil- 
ders, vindt men gegeven in het Bulletin des Sc. Techn. 
Oct. 1827. Men maakt eene pap van honig en blad- 
goud of bladzilver, Men droogt die, en na ze tot 
poeder geftooten te hebben, wascht men dit af en 
verzamelt het goud of zilver door ‘uitdamping. 

G. J. Me 


31. Maruieu heeft aan de Academie des Scien- 
ces eene uitvinding bekend gemaakt, om een horologie 
met water te doen bewegen. (Bullet. des Sc. Techn. 
Mai 1827). Het model, aan de Academie overhan- 
digd, behoeft flechts 1,5oo liters, om meer dan drie 
maanden in beweging gehouden te worden. 

DIN G. Je ,Me 
„32. Bij eprrrcHarD in Londen Picket-flreet, 
N°. 18) worden thans microscopen met diamanten lin- 
D'2 zen 


C- 5) 


zefì verkocht; die boven de-gewone-met glazen linzen 
zoo veel voorhebben , dat , indiende laatfte 94 maal 
vergrooten , de eerfte , bij dezelfde grootte en gedaante: 
64 maal zouden vergrooten. (Froriep, Not. Julij 1827). 

G. Je M. 

33. Volgens de proefnemingen van de Heeren 
Mrs, A„L. WICHERS €En G. KUYPER (Beknopte Befchrij- 
yingenz. Gron. 1827; p. 29) zoude het beste mengfel 
voor zoogenaamde tinnen vochtmaten „ hetwelk eene ge- 
noegzame ftevigheid bezit, en tevens niet hoog in- 
prijs komt, beftaan uit eene vereeniging van tien 
deelen ruw Zi en één deel ruwe zink. De na- 
dere bijzonderheden dier proefnemingen kunnen in het 
werk zelve nagezien worden. 

34. Het is bekend, dat de Heer LoNcenamP vôór 
eenigen tijd in een ftukje over de falpetervorming, 
geplaatst in de Annales de Chimie et de Physique , 
heeft beweerd , dat de vorming van het falpeterzuur, 
bij uitfluiting was toe te fchrijven aan. den. damp- 
kring, welks hoofdbeftanddeelen ook die van het 
falpeterzuur zijnde, flechts in bijzondere omftandig- 
heden gefteld behoefde te zijn tot het bedoelde oog- 
merk; zónder dat daartoe eenige dierlijke ftof ver- 
eischt werd, 

„De Heer cay-russac heeft dit wederlegd, en 
befchouwt de tegenwoordigheid van dierlijke ftofs 
fen als een hoofdzakelijk vereischte der falpetervor- 
ming; toegevende echter, dat het waar is, dat er in 
fommige bijzondere gevallen, waar het aanwezen van 
dierlijke ftoffen zeer onwaarfchijnlijk was, echter op 
eene nog niet verklaarbare wijze falpeterzure zouten 
waren gevormd. 

In 


’ 


C 55 DP 


In «de „Annales van Julij 1827. vinden wij twee 
ftukjes omtrent dit zelfde onderwerp, 45 

„Het eerfte is van de Heer nr ACONNOT 3 welke in 
Br: met, het fcheikundig toevoorzigt over eene beet» 
wortelen-{uikerfabrijk belast, onder :eenige-door, hem 
gedane proeven ter bepaling der beftanddeelen. dier 
plant, vooral in deszelfs ftelen en-bladen eene -zeer 
groote hoeveelheid zuring- ‚en appelzure,potasch vond, 
Eenige van deze bladen, ter drooging aan draden op- 
gehangen zijnde, op eene middelmatig verlichte; 
warme en een weinig vochtige plaats, bevond de 
Heer Ba}, na verloop van verfcheidene maanden, de 
ftelen dier bladen. geheel doordrongen van «en bes 
dekt met eene ontelbare menigte kleine. falpeter- 
kristallen, zoodat het falpeterzuur de plaatsvan de 
zuring- en appelzuren had ingenomen. Indien nu-deze 
falpeterzuurvorming „ naar LONGCHAMP’s theorie, aan 
den dampkring moet worden toegefchreven, ‚hetwelk 
BRACONNOT- niet «wel gelooven kan; -dan‘moet ook 
linnen, dat met zuring- en appelzure potasch door- 
trokken. is , jin dezelfde omftandigheden alsde beet- 
wortelenbladen voornoemd , geplaatst ‚ met eene over= 
vloedige menigte. falpeter-kristallen overdekt worden 5. 
waaromtrent echter geene proeven’ genomen zijn. 

Het tweede ftukje is- een uittrekfel uit eene. noot 
van de heer repro. Deze’ geleerde heeft bij het. 
onderzoek: van verfchillende -regenwaters „bevonden 
dat» onweers =regenwater altoos ‘eene ‘hoeveelheid fal-, 
peterzuur bevat; fchrijvende hetzelve toe aan de, vers. 
binding „van zuur- en ftikftof ; door -den- blikfem , 
even zoo als CAVENDIsH en na hem sSEGUIN, door: 

D 4 mid- 


(56 ) 


middel van de electrifche vonk , van deze bcîde ftof- 
fen, falperzuur hadden daargefteld, 
‘Het met falpeterzuur rijkelijk voorziene regenwa- 
ter, bij dergelijke gelegenheden, wordt door de po-= 
fiën van kalkaardige en andere gebergten, opgeflurpt 
en teruggehouden; waardoor langzamerhand eene me- 
nigte ‘van falpeterzure zouten gevormd worden , welke 
zich aanzetten op die plaatfen, welke voor den regen 
en weêrsgefteldheden befchut zijn; zoodat de falpeter 
niet aldaar ter plaatfe, volgens LONGCHAMP , maar 
werkelijk ín den dampkring, bij zekere electrifche 
omftandigheden, zich bevindt; en dus de theorie der 
vorming van het falpeterzuur op de oppervlakte in 
zich: zelve, door de opgegeven daadzaak , blijft, wat 
zij geweest is. j 
… De heer L. haalt eene Verhandeling aan van 
onzen STIPRIAAN LUÏsCIUS, waarin deze geleerde, 
op grond zijner proeven, beweert, dat, ingevalle men’ 
dierlijke ftoffen, onder vrijen toegang van water en 
lucht, aan de ontbinding overlaat, er veel falpeter- 
zuur en weinig ammoniak gevormd wordt. Het 
eerfte van deze aanmerkingen is ten fterkfte bevesti- 
gend ‘voor de theorie van GAY-Lussac, en de tweede 
zeer firijdig met het gevoelen van LONGCHAMP , welke 
vooronderftelt, dat al of bijna al de ftikftof, die bij 
de ontbinding van dierlijke ligchamen vrij wordt, 
zich verbindt met de waterftof tot ammoniac 3 en dat 
het gedeelte , dat zich met de zuurftof tot falpeterzuur’ 
verbindt, niet noemenswaardig is, 
„In ‘diepe putten, waar de omftandigheden tot de 
falpetervorming zeer voordeelig waren , heeft de heer 
LIE» 


C 57 D 


LiEBIes buiten de ftad Giesfen , geêne falpêterzure 
zouten gevonden; maar wel binnen de! ftads-— Het 
eërfte alweder tegenftrijdig met LONGCHAMP „en het 
tweede juist zoodanig, als door GAY*LUSSAC ‚in 
een’ brief aan LONGCHAMP, is voorgefteld geworden. 
J. CoP: 

-»85. Voor het Ob/ervatorium, hetwelk. tegen- 
woordig te Brusfel gebouwd wordt, worden door 
den beroemden Engelfchen kunftenaar TROUGHTON 3 
twee inftrumenten vervaardigd, die gelijk zullen zijn 
aan de volmaaktfte, welke de Engelfche fterrekundi- 
gen thans gebruiken, te weten: een muraal-cirkel 
van 6 voeten middellijn, en een aequatoriaal, ins- 
gelijks van: groote afmetingen. … Bovendien is de niet 
minder bekende Franfche kunstenaar cAMBEY. bezig 
met voor hetzelfde, Obfervatorium een? meridiaan- 
kijker te vervaardigen van 7 voeten 4 duimen lengte, 
van eene geheel nieuwe en volmaaktere inrigting; het 
voorwerpglas , te maken door caücnroiïs, zal 6d”, 
5 lijnen middellijn hebben. (Corresp. Math. et Phys, 
T. IL. Nes:5. p. 236). w. w. 

=36. In het Bull. des Scienc. Math. Sept. 1827, 
vinden. wij een ftukje van den ‘heer BELLANI aange- 
haald, in hetwelk ondertcheidene ontdekkingen aan 
geheel-andere perfonen worden toegekend , dan menal- 


_ gemeeri meent, dat dezelve behooren. Wij-zullen met een 


woord de ddar opgenoemde opgeven, om alzoo de 
waarheid bevorderlijk te zijn. Want, hoewel wij al 
in zeer weinige ontdekkingen eene zekere eer voor 
de ontdekkers meenen te vinden , zoo moet men toch 
geene. zaken aan andere, “dan aan de ware perfonen 
toekennen. Zoo lezen wij dan, dat GUYTON MORT 
set. D 5 VEAU 


( 58 ) 


veau ‘het acidum fulphuricum)van NORDHAUSEN “in 
1786 reeds leerde kennen als acid. /ulph. anhydr. 4 
waarvan in 1824 Bussy, en in 1827 MELANDRI heb= 
ben gewag gemaakt. Dat BELLANI vóór BOSTOCK 
(1809—1825) eenige oorzaken opnoemde, die het 
kookpunt van het water konden veranderen. Dat 
BELLANI en niet GAY-Lussac het eerst had, aange 
toond, dat het water in glas langzamer aan den kook 
geraakt, dan in metaal, doch dat men door er me- 
taalvijlfel in te doen, dit kon verhelpen, dat dit van 
het grootfte belang was om op te merken, in het 


vervaardigen van thermometers. Dat BELLANI vóór 


GAY-LUSsAC vele opmerkingen gemaakt had, over de 
theorie der dampen en hunne mengfels met gasfen. 
Dat BELLANI vóór pAvy eene theorie der vlam heeft 
gegeven. Dat BELLANI de beweegbaarheid van het 
nulpunt des thermometers hetreerst heeft aangewes 
zen, en de oorzaak hiervan verklaard. Dat hij ins= 
gelijks het eerst, dus vóór DANIEL had aangetoond; 
dat alle barometers met der ‘tijd lager gaan flaan; dat 
BELLANI reeds in 1813 voor phosphorus en zwavel 
heeft doen kennen, hetgeen. FARADAY onlangs ‘om= 
trent het laatfte had opgemerkt, namelijk; dat dit 
vloeibaar konde blijven bij de gewone temp. enz. enz. 
In dit zelfde fluk , waarin voor de eer der ware 
ontdekkers gevochten wordt, wordt intusfchen al 
weder ten onregte geftreden. Men vindt er namelijk 
ins dat men in Frankrijk met regt erkent, dat BELe 
LAN: het eerst het verbranden van den pAosphorus in 
eene verdunde lucht zoude hebben ontdekt. Hawkse 
BEE , intusfchen , heeft dit verfchijnfel reeds waarge- 
nomen en befchreven in zijne Experiences Phyficoe 
f Mée 


ESD} 

Mechanigues, Tom. Lp. 140, terwijl VAN MARUM 
in de Verh. van TEyYLERS” o° Gên. to® ftuk bl. 40 
eéne “naauwkeurige befhrijving van dit” verfchijdfel 
heeft gegeven, hetwelk ‘hij in 1798 had waargenomen. 
PRIDE 1e Gij. Me 

37. Eene nieuwe plant, die helder en gezond 
water affcheidt, wordt in BREWSTER’S Journal, 
Ne, XIV (Oct. 1827) op de volgende wijze, naar 
aanleiding vaneen’ brief uit de Indiën, van 31 Maart 
1827, vermeld: „Er is in onze Indifche landen 
seer ftruik ontdekt, uit wiens ttam, wanneer de= 
szelve doorgefneden wordt, eene rijke plantaardige 
sybronwel van helder-en gezond water ontfpringt. De 
„inboorlingen kennen deze bronnen, en daarom vir= 
„den wij flechts zelden eene volledige plant, Het 
„is eene groote klimmende plant (KZetterpflanze), 
5 volkomen nieuw en niet befchreven.”? 

Dit berigt, overgenomen uit FRORIEP’s Notizen , 
XVIII S. 250, wekt niet alleen de begeerte op ‘om 
dit gewas eerlang goed befchreven, näder te’ mogen 
leeren kennen , maar verlevendigt bij mij den wensch, 
dat men toch eenmaal de noodige en gewis allerbe- 
langrijkfte pAyflolosifche proeven, in de Zndiën, met 
planten zal ondernemen. Waarlijk, wij ontvangen 
zoo vele naauwkeurige en fystematifche belchrijvin- 
gen van de kolosfen der heete gewesten, ook wel 
nu en dan eens iets van hare aankweeking en nuttig- 
heid, maar ik weet niet of iemand nog wel een oor 
tpronketijk licht over de ftructuur , en vooral over de 
verrigtingen van fapbeweging, bevruchting enz. „ bij 
dezelve verfpreid heeft? Hoe oneindig vele pAyfiologi= 
fche proeven , met- Europefche gewasfen genomen, 

ver- 


( 6o } 


verdienden ‚niet -dáár te worden herhaald Welk een 
aanwinst konde der wetenfchap te beurte vallen4 als 
men AMIc1’s voortreffelijke werktuigen naar--de Ju=, 
diën, tot zulke oogmerken „ overvoerde. MRe | 

Bij de bovenftaande opgave kan nog, ter nadere 
bevestiging, gevoegd worden het berigt, te vinden-in 
hetzelfde tijdchrift van rrorier , Tom. XVII ps rm 
van. eene foort van Zillandfia, in. Zwid-Amerîkas 
welke bij infnijding in den ftam eene zoo groote mee. 
nigte helder drinkbaar water oplevert, dat arbeiders 
in. de bosfchen aldaar nimmer drinkwater behoeven 
mede. te nemen, Ik herinner mij diergelijke waarne- 
mingen ook nog elders gelezen te hebben , onder an- 
deren in de reis van den Prins van wieD-NEUWIED 
naar Brazilië, Tom. IL. bl- r19 en IL. bl. 32, en 
meen zelfs, dat zoodanige gewasfen, wier {tam drine 
baar water oplevert, in onze Oost-Indifche koloniën 
mede gevonden worden; waaromtrent de heeren REIN- 
WARDT Eel BLUME meerdere inlichting zouden kun- 
nen geven. Van belang ware het zeker, deze gewase 
fen pAyflologisch te onderzoeken. Dat fommige bladen 
water bevatten is bekend. Nepenthes destillatoria 
L, Madagascarienfis vorrerT en cristata BRON- 
GNIART bezitten alle bijzondere zakken (ascidia) aan 
de bladen, waarin het water door eigene Klieren 


binnen in deze ascidia fchijnt afgefcheiden te worden. 


Zoodanige ascidia met water gevuld, worden ook 
door BROwN befchreven in de Cephalotus. follicula= 
ris, LABILLARDIERE, Men zie Aunales des Sciences 
naturelles 1894 , Tom. I, p. 43495 BROWN Verma 
Bot. Schrifte, 1. p. 144—147 en deze Lijdragens 
Ie Deel , 2° ftuk , bl, z1r, n° 97. Vv, He 
De 


EE. mn meden nn 


gen, de fchade, welke eenige onnaauwkeurigheid in 


C ór ) 


38. De Annales des Sciences Naturelles , Septembre 
et Octobre , bevatten een allerbelangrijkst {tuk “van 
ADOLPHE BROGNIART. « Het is een Mémoire fur la 
Géntration et le Développement de PEmbryon dans 
les vérétaux phantrogames. — Hij begint met eenige 
algemeene wenken over de gefchiedenis van de leer der 
fexualiteit bij de gewasfen, en zegt bij die gelegen= 
heid te rest, dat de bekende werkjes van SCHELVER 
en HENSCHEL, tegen die leer, naauwelijks opmerking 
zouden verdienen, als zij niet tot gefchriften , als die 
van TREVIRANUS, hadden aanleiding gegeven. — 
Zijne waarnemingen bepalen zich tot het onderzoek 
der volgende punten: 

10, De inwendige ftructuur en ontwikkeling van 

„het ftuifmeel. 
“eo, De betrekking tusfchen het ftuifmeel en het 
merk. 

Zo. De wijze van gemeenfchap tusfchen het merk 

en het ei, 

Ao, De ftructuur van het ei. 

50, Het inbrengen (Z'introductton) van de bevruch- 

“tende zelfftandigheid in het ei en’de vorming 
van het embryo. / 

…6o. De ontwikkeling van het embryo en deszelfs 

verband met de weeffels (les tis/us), die hete 

‘zelve, tot aan den volmaakten tgeftand toe ; 
omgeven. 
«Ne. 38. De uitvoerigheid van het fluk (zijnde in de bo- 
ven-aangehaalde -Nos. nog flechts een gedeelte der opge: 
noemde „punten behandeld), het verband tusfchen des- 
zelfs deelen, de noodige opheldering door afbeeldin= 


EEn 


C 62 } 


een uittrekfel zou kunnen veroorzaken „ zijn zoovvele 
redenen, „waarom wij het niet wagen hier meer te 
doen, dan de. belangrijke. punten, waarover deze ar= 
beid loopt, op, te geven. Dat de heer BROGNIART 
den waren weg om, tot de waarheid te geraken, bewan- 
delt „en hoe veel deze weg van die der zoogenaamde 
Natuur=philofphen. verfchilt, „kan men uit zijne vol 
gende „ aller behartiging waardige „ woorden opmaken, 
„J'ai cherché d'abord à oublier toutes les. hypothè= 
“fes qui m'étaient connues; je me. fuis- occupb en- 
fuite du clasfement-des faits et de leur étude fuce 
cesfives ce mest quw'après avoir faift Venfemble ; que 
Jai rapproché les conclufions de détail pour entirer 
une théorie propre. à les reprdfenter d'une manière 
complète et fiddle.” (p. 19). | MR. 

39. Hoe veel er, bij al hetgeen er reeds op on- 
derfcheidene plaatfen der wereld in het plartenrijk 
ontdekt is,‚ nog-te doen valt, «eer wij een. volledig 
overzigt van alle gewasfen van den aardbodem bezit- 
ten blijkt onder anderen uit een berigt, ‘hetwelk ik 
vond in de Notizen van. FRoRIEP „XVIL. p. 982; dat 
Dr. WALLIcH, op de reize van een Engelsch Gezant- 
fchap naar ya, bij de 1gooo planten verzameld 
heeft „waarvan bijna een derde gedeelte nieuwe foor 
ten zoude bevatten.” Hoe kunnen wij ons, zoo 
groote nieuwe. ontdekkingen. lezende, dan nog ver- 
wonderen, dat er in onze proeven, om de planten 
naar hunne, natuurlijke overeenkomst te ordenen, 
nog zoo vele gapingen en feilen gevonden worden? - 

V. H. 

40. Men gelooft in Amerika algemeen „dat de 
blikfem nimmer inflaat in den breedbladigen Beuk ; 

eene 


be 


eren dr en 


hr 


6083 

eene verfcheidenheid van onzen gewonen Beuk (Sagus 
Sylyatica). Men zegt, dat ook de gewone Beuk en 
de Ratel-Populier dikwijls minder dan andere-boo- 
men, van, den-blikfem getroffen worden; Zie FRO- 
RIEP ; Not. XVIII. p. 344. é Va He" 
„4, Een ieder, die flechts- eenigzins met de (tu- 
die der Zwammen (Fungi) bekend is, weet, hoe 
moeijelijk derzelver bewaring is, en hoe zeldzaam zij 
op den duur een gedeelte van een. welgeordend Aer- 
barium. kunnen uitmaken. Dit geldt vooral ten-op-= 
zigte van die zwammen en paddeftoelen „welke fap- 
rijk en. vleezig zijn , en hierdoor aan de vernieling der 
infekten bovenal zijn blootgefteld. Nu heeft onlangs 
LÜDERSDORFF (*) een middel voorgeflagen , om de= 
zelve duurzamer te doen zijn , door „ namelijk dezelve 
in wijnmoer te dompelen, daarvan geheel te laten 
doortrekken en daarna met een doorfchijnend vernis 
te bekleeden; dan deze handelwijze kost veel tijden 
neemt bij de bewaring der planten naderhand eene 
zeer. groote ruimte in, — Persoon raadt aan, om 
1°, de leder- en kurkachtige zwammen, vóór dat zij 
oud zijn, te verzamelen; o°, de dunne foorten bij 
eene zachte drukking te droogen, en, even als de 
vorige, van tijd tot tijd aan de lucht bloot te ftel- 
Jens 3°. de geleiachtige foorten, als de Zremellae 
ENZ. , tot aan hunne volkomene drooging toe, in de 
opene lucht te laten, daar zij naderhand in water ge- 
dompeld, hunne voormalige gedaante en kleur weder- 
krijgens 4°. de geheel teedere foorten in was af te 
EAD druk- 
(*) Das auftrocknen der Pflanzen und die Anfbewahrung 

der Pilze, Berlyn 1927. 


( 64 ) 


drukken of in zwakken wijngeest te bewaren; 5%. de 
Lycoperdons half rijp te verzamelen, en in de lucht 
te droogen, tot dat zij eene ligte drukking, zonder 
hunne gedaante te verliezen, kuunen verdragen 5 
6°. zeer fijne foorten, als Trichia enz. ‚ moeten in 
kleine doosjes. met boomwol bewaard worden 3 - 7°. 
platte papierachtige zwammen, als ook die, welke 
op bladen groeijen, op de gewone wijze in filtreer« 
papier ‘te droogen3 8°, alle eindelijk, zoo mogelijk 4 
in papieren huisjes-te bewaren, om hen van infekten 
en andere nadeelen vrij te houden. — Wil men ‘echs 
ter op eene aangename, offchoon niet geheel onkost: 
bare , wijze alle deze moeite uitwinnen en eene groote 
gaping in zijn herbarium met goede en naauwkeurige 
afbeeldingen aanvullen, dan wordt hiertoe eene uit» 
muntende gelegenheid aangeboden in het werk vari 
E. SCHMALZ , getiteld: Fungorum Species novis icos 
mibus novisque defcriptionibus illustratae, Pars Iu 
Fungi carnofi. Te Leipzig, bij y. A. BARTH 5’ 4% 
met fraaie letter en papier. De prijs zal van het 
getal inteekenaren afhangen, doch voor elke afleve- 
ring, beftaande uit 25 platen ,„ met losfe befchrijvin= 
gen , niet meer dan zes Sakfifche daalders bedragen. De 
afbeeldingen, die bijhet Prospectus gevoegd zijn , la= 
ten niets te wenfchen overig, terwijl de waarde van 
het werk nog verhoogd wordt, doordien het juiste af. 
beeldingen bevat van die yleezige foorten , welke in 


plantenverzamelingen niet goed kunnen bewaard wor- _ 


den, en vooral doordien de beroemde fchrijver van 
het Systema mycologicum, E. FRIES, alle de teeke. 
ningen en-befchrijvingen nagezien en zijne nieuwtte 
ontdekkingen daarbij gevoegd heeft, door al hetwelk 

dit 


C 65 ) 


dit ftuk, indien het aan het Prospectus beantwoordt, 
eene inderdaad klasfieke waarde zal verkrijgen. 
V. H. 

42. Volgens een fluk uit de Annales de Ja 
Sociëté Linnéenne de Paris overgenomen in het Po- 
Wytechnifches Journal, Sept. 1827, p. 542, ‘zoude 
men vuit de Korstmosfen (Flechten, Lichenes) in vele 
ftreken met voordeel brandewijn kunnen maken „ door 
dezelve met zwavelzuur in eene fuikerachtige ftof te 
veranderen en dan in gisting te brengen. Deze voor- 
flag van roy is nader beproefd door Leorire , welke 
uit 59 ponden Lichenes 6E liters brandewijn van or 
graden. verkreeg. - V. H. 

43. De bloemen van Cacalia septentrionalis wa- 
femen eene aromatifche geur uit, wanneer de ftra- 
len der zon op dezelve vallen. Men kan dezen geur 
doen ophouden en weder doen terugkeeren door de 
ftralen der zon met den hoed of de hand te’ onder- 
fcheppen of het licht weder tot de bloemen vrijen 
toegang te laten. Zie Bibliothèque Phys. Econ. Août. 
go P. 124 EN FRORIEP; Not. XVIIL p: 136. 

V. H. 

44. Dat de eigene fappen (/ucci proprii) der plan- 

ten meer als gefcheidene (excreta) dan wel als 


woedende fappen moeten befchouwd worden, bleek 


onlangs uit eene fraaije verhandeling van-L. C. TRE- 
VIRANUS , Ueber den eigenen Saft der Gewächfe, 

Jeine Behalter , feine Bewegungen und feine Bestim- 
mung, te vinden in het Zeitfchrift für Phyfiologie 
Van TIEDEMANN enz. I. p. 147—180, waarin hij on- 
der anderen het voorbeeld aanhaalt der flinkende 
Gouwe (Cheldonium majus) , welke , jong zijnde, in 
_ BIJDRAGEN , D. III, s. 1. E het - 


C 66 ) 


het voorjaar, veel voedende, maar weinig eigene geel- 
gekleurde fappen. bezit; terwijl bij, meer gevorderden 
ouderdom, juist het tegendeel plaats heeft. Nog merk- 
waardiger zijn in dit opzigt de proeven van scHÜBLER 


en ZELLER, medegedeeld, in, de Voz. van FRORIEP 


XVIIL p. z16, waaruit bleek „ dat de eigene fappen 
van narcotifche. planten , uitwendig. aan den, wortel 
aangebragt, dezelfde planten, waarin zij anders ge- 
woonlijk. gevondenworden; doodelijk, waren. Scrüs; 
LER en, ZELLER. hebben ook nog andere, proeven van 
dergelijken, aard genomen „welke. verdienen vergele- 
ken te worden met, die van, MACAIRE-PRINSEP , MAR 
GET en den Hoogleeraar MULDER: (Bijdr. II, bl. 38 
en volgg.), welke laatfte ook in de Not, van FRO- 
RIEP XVIII, p. 273 en volgg., vertaald voorkomen, 
V. He 


45. Volgens eene mededeeling „van … den. Hoog]. - 


C A« BERGSMA» te, Gend, heeft een, leerlooijer te 
Berncaster ‚ met name RAPEDINS,’ MEE het beste ge- 
volg proeven genomen, om met-de blaauwe. Bosche 
besfen Vaccinium Moyrtillus D het leder te looijen. 
Hij verzamelt daartoe dit gewas in het voorjaar, om- 
dat men hetzelve alsdan het best droogen en hierdoor 
ook het best fijnmalen kan. Hij meent, dat men door 
dit middel in korter tijd, dan op de gewone wijze „ 

laoijen. kan, en rekent. dat 35 @ genoegzaam zijn, 
‘om één @ leder te looijen, waartoe men anders 6 @ 
eiken fchors noodig heeft. Daar deze plant ook hier 


te lande zeer algemeen is, kan het, niet onbelangrijk 


gerekend, „worden „… om deze ‚proef ook hier te herha- 
len. _— Reeds vroeger was van de looijende krachten 
van deze Boschbesfen. „met één woord. gewag, gemaakt 

door 


( 67 ) 


door erEpITsCcH. Zie Mem. de Academie de Ber lin, 5 
1754 » CN. ad Vérhandaligg gens IVebh 437 + 
„Ve He» 
NOA Men weet, dat ae menfchen met eene ge- 
voelige huid, geene katoenen, bekleedfels , op «het 
vel. kunnen. verdragen en nog veel, minder ‚op‚-won= 
den, welke, daarvan gewoonlijk eenige, ontfteking ons 
dergaan. De, reden. hiervan. is ons: verklaard door 
CALL (Technical, Repository ;. June 1827 „po 3705 
welke. vond, „dat. de fijnfte vezels. van. katoen, of 
boomwel. zich. onder eenen; zeer, fterk vergrootenden 
microscoop. vertoonden, als- vlakke banden „met ‚zeer 
fcherpe, fnijdende kanten; terwijl. de fijnfte, vezels 
van het vlas, gladde doorfchijnende cilinders: vorm= 
den. Het, linnen heeft ook dit rech vermogen 
niet, op. de huid. , brak U H 
„47. Volgens de getuigenis der. Academie, van 
Landbouw Kunsten, en, Koophandel te Jerona , 
heeft. de heer. RIGATELLI „apotheker te Verong;, een 
volkomen. gelijkwerkend; furrogaat gevonden der zwg- 
velzurg quinine, uit eene plant, die niet alleen in 
Italië ‚maar. ook in. geheel Europa inlandsch-en «zeer 
algemeen is, De ontdekker meent vooreerst nog den 
naam. der. plant geheim. te moeten. houden, zoodat der 
weetlust en nafporingsgeest. der, fcheikundigen „een. 
ruim. veld tot onderzoek is geopend. Verder berigt 
kan. men. hierover vinden in, de Bibliotheca Jtaliana., 
No. 130, Oct. 1826, p- 1505 en in de Notizen van 
FRORIEP, XVI. p. 249—252 ; Febr. 1827, — Zoude 
het niet der moeite waardig zijn, om de Variolaria 
amara, een Lichen, die op. vele oude boomftammen 
hier te lande voorkomt, in dit opzigt te: onderzoe- 
E 2 ken, 


C 68 ) 


‘ken, daar dit plantje door zijnen bijzonderen bitteren 
fmaak zoo kennelijk is ? vo Oem 801 

48: Een Engelsch reiziger, poucras, heeft in 
het Noordwesten van Mrmerika eene nieuwe en 
zeer bijzondere foort van Pijnboom (Pinus) ontdekt. 
Zij groeit ooo voeten hoog en is geheel zonder tak- 
ken tot bijnaaan den top, waar zij eene prachtige 
fchermvormige kroon heeft. De vruchtkegels zijn 
zéer groot, foms 16 duimen lang en ro duimen in 
omtrek, ‘De dikte van den boom is aan zijne gewel- 
dige hoogte geëvenredigd, hetgeen denzelven eene 
groote waarde geeft, daar het een zeer goed werk- 
en ‘brandhout ‘oplevert. Zie Revue Britannique , 
Mars 1827. en Froriep Not. XVIII. p. 26. 
Hi } V. He 

49: De Aardappelen zijn op nieuw in het wild 
wedergevonden door CaLpcreueH in Chili, waar zij 
de grootte hebben van een hoenderei, weinig in getal 
aan dezelfde plant, niet bitter en niet vergiftig zijn , 
gelijk fommigen gemeend ‘hadden, Zie Frroriep, Not. 
XVIII. p. 42. „In | V. He 

Ne, zo. In den Vriend des Vaderlands, Deel 1. 
To, IT. bl. 890—896 wordt door den Heer j. w. SsER= 
RURIER te °s Heerenberg in Gelderland de honiedauw 
als oorzaak van den brand in de tarwe opgegeven, 
en als middel hiertegen aangeraden , om de tarwe zoo 
vroeg te zaaijen, dat zij voor St. Jan heeft uitgebloeid, 

| V. H. 

51. Men weet, dat de natuurlijke familie der 
fehermbloemige planten CUmbelliferae) in de laatfte 
jaren, vooral door sSPRENGLER en KOCH , met naauw- 
keurigheid is bewerkt. Nieuwe en belangrijke bijdra- 

Sen, 


en 


En 


Le 


C 69 ) 


‚gen, vooral voor de kennis der geflachten in deze 


familie, zijn onlangs geleverd door den uit zijn Va- 
derland gewekenen Spanjaard Don MARIANO LAGASCA 
COcios de Espanoles emigrados , Dec. 1825 en volgg.), 
zoodat men hoop mag voeden, dat DECANDOLLE in 
het nog uit te geven gedeelte van zijnen Prodromus, 
de fystematifche rangfchikking der Umbelliferae op 
vaste grondflagen zal kunnen, vestigen, V. He 

52. De tiende en laatfte aflevering der Rubi ger- 
manici , door WEIHE en NEES VON ESENBECK ; is 
onlangs uitgekomen. „Ne He 

53. Men mag eerlang eene Flora van Guinea 
verwachten „ welke in de Verhandelingen. vande 
Koninklijke Maatfchappij van Koppenhagen het licht 
zal zien, en 518 plantfoorten, waaronder 3oo nog 
onbefchrevene , zal bevatten. Zie het Bullet, d. Sc. 
Nat. van pe Ferrussac, Oct. 1827, P. 234»: 

54. De oscillatoriae, bekend wegens hunne zon- 
derlinge trillende bewegingen, hebben ín Bory pr 
ST. VINCENT eenen monographifchen bearbeider ge- 
vonden, wiens werk gevonden wordt in het twaalf= 
de Deel van de Dictionnaire clasfique. d'histoire na- 
turelle, en een uittrekfel daarvan in het aangehaalde 
Bulletin, Oct. 1827, p. o41—243. V. He 

55. In de Mém. de la Soc. de phys. et d'hist. 
nat. de Genève, III, part. 2. en bij uittrekfel in het 
Bulletin, Oct. 1827 p. 243 —245, wordt melding 
gemaakt van eene foort van Oscillatoria , door pe- 
CANDOLLE 0. rubens, door Bory in zijne zoo even- 
genoemde monographie, O. pharaonis genoemd , en 
waardoor het water in het meer Morat, in Zwitfer- 

| E 3 land, 


(7 
land, van Novêmber 1824 tot Máart of Apfil 1825 
geheel roodgeklettrd’wâs5’ zoo zelfs, dât fommige 
visfchen „als de baars en de froek ook roode graten 
én rood vleesch verkregen. Tets dièrgelijks heeft ook 
in het meer van Geneve, bij Vevey, in het voorjaar 
plaâts, Reeds vroeger heb ik in deze Bijdtagen 
oplettend gemaakt op de Verhandeling van NEES von 
ESENBECK, in’ het eérfte Deel van BROWN’S Vert. 
Bòtan. Schrifte, p. 343356 eh Pp. 37/1—Ó72 Over 
den rooden tegen en roode fneeuw , doot eene Alga, 
Protvcoetus Kermefinus AGARDH,' hóogstwäatfchijnlijk 
veroorzaakt, “Onlangs is dit op nieuw bevestigd door 
SÒOMMERFELT (zie het Bulletin, Oct. 1827 p. 246— 
247), die den rooden fneeuw op de Nordlandfche bete 
gen ín Noorwegen, op zooo voeten hoogte boven de 
oppervlakte der zee aantrof. Ook hij gelooft, dat dit 
verfchijnfel door Algae veroorzaakt is, wâarvan hij 
een nieuw geflacht optelt s met de volgende ken- 
merken: 
…_Sphaêrelja,veficulae gelatinofse globofae minutisfimae. 
Drie foortén Zijn hem hiervan bekend, namelijk: 
1. SpA. nivalis, veficulis disperfis Cin nive) puncti- 
formibus , fangùineis. 
Sph. Wrangelii , veficulis in crüstam pulverulen= 
tam aggregatis (ad rupes inuridatas calcareas) , 
fanguïneis. — Deze is de Lepraria Kermtfina 
vân WRANGEL. N 
Sph. botryoides, veficulis aggregatis, mirùtis. vie 
ridibus. Deze laatfte is eene, ook bij ons, algee 
meene foort, welke door LiNNAgkus Mucor bo: 
tryoides, door acarpih Nostoc botryoides, en 
door LYNGBYE Palmella botryoides genoemd wordt. 
Men 


. 


[3e] 
. 


(7E 2) 


Men vêrgelijke oök : nog deze Bijdragen Deel IL , 
ft. 2. bl. 170. ONE H 

56. In de Landwirthfchaftliche Zeitinig vân G. r. 
scner, 1826 bl. 7o, wordt mêlding gemääkt vän 
eene wijnberg bij Petërwardiny die door hapel- 
flag verwoest is} in weerwil zaak er hagel-afleidérs 
op, denzelven geplaarst waren. Zie ook deze By jard. 
gen Ú, ft, 2} bl. 1oó. A TEEN 

57. Voor de Geographià plántarùüm is de waar- 
neming Var MARCEL ‘DE SERRES in het Bulktin 
Sept. 1827 p. 49) hiet ónbelangrijk vâf ‘eene Uhù 
lumbricalis in zoet water gevonden, te gelijk met 
Phyfà acuta; tene zoetwater fchelp. ve ts 

58. Op dei 5e Novémber Ils ís bij Ostende eén 
Waálvisch geftranid, welke eenê leligte vän meer dan 
tachtig voeten bezât , en tot het ondergeflächt BaZenóp- 
tête à ventre plisfé behoorde. Eigenlijke ontléding 
is van het dier hiet gemaakt; in weerwil väni de 
moeite, welke de hoogleeraar BREDA zich hiertòë ; gee 
geven heeft, is va hetzelve niërs dan het geraamte 
en éé ftuk huid overgebleven; ‘het overige wâs door 
riiwë’ fpekfnijders wegBewörpêtl. Eeénige’ bijzonder- 
hedén echter ovér de uiterlijke gefteldheid van hét 
dier worden Oris medegedeeld. Vooreerst: had het- 
zelve; dän de punt van den mond eénén bos van ronde 
bäleinen , of liever van dikke haren; die aan den wore 
tel door eene gemieenfchappelijke mieinbrdan vereenigd, 
vöör het övêrige over hùnne geheele lengte van een 
gefcheiden, en dan de püfit in zeer fijne hären ver- 
dèëld waren. Deze baleitiën, die eenen dikken bos 
moeten uitgemaakt hebbèn, waren volgens de ge- 

E 4 tui- 


C ze} 


tuigenis van velen, van verfchillende lengte, fommi- 
ge wel drie voeten lang. Zij zijn waarfchijnlijk met 
de knevels van vele andere zoogdieren te vergelijken, 
en dienen derhalve tot organen van gevoel. Deze 
bijzonderheid is van veel waarde; daar zij, hoewel 
door CAMPER opgegeven, echter door CUvIER tegen- 
gefproken werd, br 

Aan het uiteinde der borstvin , als ook aan dat der 
beide zijden van de ftaartvin, was aan de binnenzij- 
de eene kleine infnijdiug; eene bijzonderheid , die als 
foortelijk kenmerk welligt niet zonder waarde is, 

Opmerkelijk waren ook de plooijen of ribben in de 
huid, die op de onderkaak onderling evenwijdig eenen 
aanvang nemen, en zich in groot aantal over den 
borst en buik tot aan den, navel toe uitftrekken. 
Lacepeper hield deze geplooide huid, voor de wan- 


den van eene foort van zwemblaas. De Heer BREDA 


is niet van dit gevoelen en laat de zaak nog onver- 
klaard. 


BREDA vond eindelijk eenen bal, uit plantaardige, 
ftof zamengefteld, in de ingewanden; hij vergelijkt 


denzelven bij de haarballen, zich op dezelfde wijze 


in de herkaauwende dieren voordoende. Is deze ver- 
gelijking echter wel zeer juist? De oorfprong van 


beide is immers niet dezelfde, Bij de herkaauwende 


dieren worden deze ballen door het lekken; en daar- 


op volgend inflikken, der haren: voortgebragt, welke 
zich met het maag- en darmflijm tot eenen bal za- 
menpakken , en eindelijk met eene harde korst omge. 


ven worden. In den Walvisch, daarentegen kan aan 


den plantaardigen bal geenen dergelijken oorfprong 
toegefchreven worden. Zoude de Walvisch zich niet 
fom- 


NS 


KS 


fomtijds met zeeplanten voeden „ en zoudedan de vor- 


ming van dezen bal niet, aan de werking der maag of der 
darmen op dit voedfel moeten toegefchreven worden. 

Welligt is dezelve ook een nieuw bewijs voor het 
herkaauwen dezer dieren ; waartoe hunne zoo zaam- 
geftelde. maag reeds meermalen deed befluiten, « Dit 
zijn echter niet meer dan vooronderftellingen „ waar. 
van de bevestiging aan, den tijd moet overgelaten 
worden. 

Zie eenige bijzonderheden omtrent. den Walvisch, 
die den sden November 1827 bij Offende  geftrand 
is door den Hoogleeraar vAN BREDA. Algem. Konst- 
en Letterbode voor het jaar 1827. N°. 48. Vrijdag 
go November. We. V. 

59. De heeren say en orp hebben. onder de 
knagende dieren, twee nieuwe geflachten , ontdekt en 
onder den naam van Neotoma en Sigmodon bekend 
gemaakt, welke zich aan het geflacht Mus aanllui- 
ten.- De kenmerken en overige bijzonderheden der- 
zelve worden in de Zis von oren. Band, XX, Heft XII, 
gevonden. W., V‚ 

6o. Volgens RurpPrrL zijn de hoorns van, de 
Giraffe , door naden , als afzonderlijke beenderen van. 
de voorhoofds en fchedelbeenderen gefcheiden. Bij het. 
wijfje zijn er twee, op dezewijze op den kroonnaad 
(futura coronalis) geplaatst, bij het mannetje voegt 


er zich hier een derde bij op het midden van den 


voorhoofdsnaad , waarvan bij het wijfje. flechts de. 
grondvorm onder de gedaante van een. os, swormiantm 
beftaat. De vorming, gedaante en plaatfing van deze. 
hoorns zijn derhalve geheel verfchillend van hetgeen 
men bij andere herkaauwende dieren aantreft, en de 

E 5 moe 


C 74) 

miogelijklkeïd , dat er aldus éh hoorn midden op eérien 
beennaad kan geplaatst zijn, brengt R. tot de over: 
tuiging ; dat de Eenhoorn werkelijk kán beftaan. Ook 
weêrd hem door Atabieten verzekerd, dat zij dit dier 
gezien hadden. Op grond van deze eigenaardige ge= 
fteldheid der hoorns, drâagt Roupperr de volgende 
diagnofis’ voor : 

Cornubüs tribus condidibus ; pelle tectis , fascicùló 
nigro terminatis, quorum posteriora duo futura& cord- 
náli infident;s afteriús frontali; femina anteriori ca- 
fetis. Color fuperioris corporis útriusque iabêllinus , 
mâculis wäriae forhiaë badiië.’ Jübá cervicali ad medi 
dorfumi descendens… 

Atlas: zu der Reife im nordlichen Afrik4 vön 
EDUARD’ RUBPELL ; 1° Abtheil: Zoologie 5 Heft. 
Frankf. afm 1827. wv. 

Gi. Baird zegt bijde trágen Lori (Stenops tardi- 
gradús) éene dubbelde toúg waargeriométi te Hebben 3 
welke uit tweë bover elkander geplaatfte deêen be- 
ftädt. De eigenlijke tong is dé bovenfte, de andere 
de onderftë, Beide komen in werking, als het dier 
eet of drinkt, et het kwam Hem voor; dát zij it 
altoos gelijktijdig doen. Daár hij het diër echtef ritt 
dan leverid gezien heeft , zoude hier ligt gezigtsbedrog 
kunnen heerfcher; ik herinner mij ten mihfte niet, 
it eene dafiwerwänte foort, de Lémur grachdis tèts 
dergelijks waatgenoien te hebben. (Revüe Brian: 
nique Hè; o6; Mott 1807). p. 366. w: v. 

6e: Desmoukins had in zine Anatomie des 
Systèmes Nerveuw des Animaux à vertèbres', Paris 
1825, gezegd, dat het ruggemerg van de Perromgzon 
Matinus, geëne zenuwen afgeeft. De betoemde 

hoog- 


Mee etienne nan ee Eee 


KE 5 

tiooBleeräar ‘caRUS 3 wien diergelijkë fijte Ahatöntifche 
ùâfporingen in den hoogttér graad toëbétrouwd zijn , 
héeft ons -échiter ónlängs peleërd, dât de zenùwtakjes 
wel degelijk danweZig, maat Zeer fijn zijn, en der- 
halve met veel zorg eù onder watèr geprépâreerd be- 
hooren te worden. In èen Petromyjzon fluviatihs, 
hêb. ik dezèlve ook zeef duidelijk Waargehomerì én 
gèprepareerd. w. v. 

€. CARUS giëeh ‘DesMourins. Dass das Rücken- 
marck der Lamprète allerdings Nerven häbé, ih 
OkEN’S is B. XX, H. XII S. too5. 
“63. In de NIET vän rrokied XVI, bh. 159, 
wordt mien opmerkzaam gemaakt op eene ziekte, 
wélke de Dloedzuigers in de gevarigetien ftaat on- 
derworpen zijn. Deze Egelpest, zoo als die daat 
genoemd wördt, is kennelijk aah knobbeltjes én 
hardheid des ligchiaams, en is zoo befiméttelijk , dat 
Eén ziek dier deze kwaal aan de ganfcheë ‘verzameling 
bloëdzuigers mededeelt, ern zij zich zelfs door de 
houten vaten, waâtin de bloedzuigers bewaârd ge- 
weest zijn, voortplânt. vk. 

ós. Bij vele befchoüwérs van de verfchijnfelen 
der Natuur zal dikwijls, cvell als bij miij; dé lust 
zijn opgekomeh, om iêts nadefs te Weten. over de 
zoogehaamde zajaatsdraden, dat fijne fpifirag, het- 
welk foms onze velden geheel en al bedekt. Meer- 
malen heb ik, op het land verkeetende, zoodanige 
weeflels tet eênige kleine fpitirien däarop hit de lucht 
_ zien nederdalen, welke fpinnett ik echter toen vér- 
Zuimd heb nader te onderzoeken, en in allen gevalle 
kon ik tij hiet regt verklarth, op welké wijde de- 
Zelve in de lüclit optezen. Aafgenáam wâs het mij 

der- 


(76) 


derhalve in de. Notiz. van rrorieP (XVI, bl. 56) te 
vinden „dat JonN murraYy (denkelijk in zijne Zape- 
rimental Refearches in Natural History, Glasgow 
1826) , deze foort van fpinnen houdt voor eene 
nieuwe van Zranea obfletrix verfchillende foort, 
welke hij Aranea aëronauta noemt, en welke hij 
gelooft, dat hare draden in de lucht doet oprijzen 
door middel van eenen electrieken toeftand, welké de 
deelen des -dampskrings afftoot en voor zich uirdrijft. 
De bewijzen , welke hij hiervoor aanvoert „ verdienen 
in het genoemde werk verder. nagelezen te worden. 
Men zie vooral ook rrorieP , XVIII, bl, 225—234. 

Vv. He 

65. In de Belge Ami dw Roi et de la patrie 
van Donderdag 22 Nov. 1827 (Ne, 326) wordt als iets 
zeer nieuws en eenig in zijne foort, het geval ver- 
haald eener vrouw , welke bij een voldragen kind, 
een ander van flechts vier maanden, ter wereld ge- 
bragt heeft, waarbij dan gevoegd wordt: „On dit, 
qwil ny a point d'exemple de ce phénomène”. De 
heer jorRITSMA heeft in den Konst- en Letterbode 
van Vrijdag 14 Dec, met regt beweerd , dat. diergee 


lijk verfchijnfel niet zoo zêldzaam is, en zijn gezegde. 


geftaafd, door het voorbeeld eener overeenkomftige , 
door hem bewerkftelligde verlosfing; en door de 
voorbeelden, welke SMELLIE Een MAURICEAU hier- 
van opgeven. Hierbij hadden echter ten nadere bes 
wijze de gevallen kunnen gevoegd worden, welke 
Doctor LuBER in zijne Disfertatie (*) vermeld heeft, 
en 
(*) Mm. w. LUBER, Dlsf, de foetu maturo cum altero 
immaturo, prioris placentae adhaerente, uno partu edito 
Amftelod. 18rr. 


De 


( 27 ) 


en welke ook na dien tijd zich in de verzameling 
van * mijnen vader nog vermeerderd hebben. Ook 
heeft G… M. RICHTER (*) té Moskou ‘een geheel 
hierinede overeenftemmend geval bekend gemaakt. Het 
blijkt derhalve „dat het fterven eener vrucht van vier 
à vijf maanden dihat” en het bijblijven van dezelve in 
de baarmoeder, tot dat’ het te gelijk met een voldra- 
gen kind uitgedreven worde, in het geheel geene zoo 
zeldzame zaak is, Wil men ook het geval vergelij- 
ken met de tweelinggeboorten van een “misvormd „ 

_ Onvolmaakt ‘kind; tegelijk met een voldragen , zen 
matig en volmaäkt ; dan kunnen er, behalve het door 

_JORRITSMA aangehaalde'voorbeeld van Bonn nog vele 
anderen opgegeven worden. Men zie flechts Mé- 
moire Jur un foetus monflrueum né au bout di Bte 
moîs de Ja’ grosfesfe , ‘en même temps qu'un enfant 
bien conformé par GC vROLIK, Amfterdam 1822’, 
chez L. VAN ES. We Ve 


66; Geometrie descriptive, avec des applications 
à da recherche des ombres; par Gu. DUFOUR „ 80. 
84 p. Genève 1827. y 
67. Theonis Smynaci Platonici expofitio Zora; 
quae in arithmeticis. ad Platonis- lectionem utilia, 
funt. — BurLIaLDr interpretationem. Jatinam  lectionis 
diverfitatem „ fuamque annotationem’ addidit s… Js DE 
GELDER.  Lugduni Batavorum apud s. et J- LUCHT- 
an, 1827. oe 67e Mée 
C*) Historia partus fingularis, canettoedanen. veram 
mentientis ‚cum descriptione foetus pufilli ‚qui uno 
 eodemque partu cum altero infante maturo vivo'in lucem 


editus Est, in G, M‚ RICHTER, fynopfis praxeos medico, obs- 
tetriciae , Mosquae 1810, 


Rn ___/ rn 
me 


C 8 ) 


68, Mémoire sur Papplication du caleul des resin 
… dus à la, solution des problèmes de, physique, maths 
matique „Par CAVCHY, 40. 56 p‚, Paris 1827, 

69. Cours de Physique „ par GAY-LUSAC, recuelli 
el, publik Par GROSSELIN „ Paris, 1827. 

69. Traité de Plysiaug appliqude au arts et mêtiers. 
et toela ang à Ja. faartragpion des. fourneaux.s, 
Paris. 182. 700 

zi. Exposé. de ende writes amende sur 
Pacoustique, et la. théorie des. vibrations; et deur 
application, à plusieurs. phénomènes:de. la, Physiquen, 
Par, BLEIR» 40° -43Pag. Paris 1827. 

ze. Traité elémentaire de, physique, par DES: 
PRET,» 2% Édis. 80e 853,-Pe, Paris. 1827. 

Bn Je-Jo ERMERINS, Specimen de, lege repulfionis 
eleetricae Lugd. Bat, apud BERRINCH a 1827, ina” 
51 Pag- 

74e Recherches sur la alde de liguides 
et sur. le vcalorigue qu'ils Emettent--sous des forces 
connuês, par GALY-CAZALAT, a Er Pp. € 1 ip 
Paris 1827. 

75. Tables des carrés et des. cales > ainsi qwe-de 
leurs racines. respectives pour tous les nombres, de- 
puis un jusqu'à um billion, ou nowvelle.mêthode pour 
obtenir- très. facilement, à Paide d'une division, 


toutes les racines carrées éé cubigues- jusqu'à un 


million «... par J. B. BEYENS ; Gand, chez Je Ne 
HOUDIN 3 gs 
76. Over de onmogeli jkheid der vir afd des 


FEAR T î 


cirkels , doch waarbij tevens eene nieuwe manier om — 
tot dezelve te naderen ; gegeven wordt, door H. DE 
HAR= — 


C 20 dà 

HARTOG:s, openbaar. Leeraar der. Wis-,. Sterren, en 
Zeevaartkunde aan, het. Athenaeum Illustre der ftad 
Amflerdam bij Gebr. DIEDERICHS 4 1827. 

77. Eerfle gronden. der Mestkunst, ten gebruike 
der Latijnfche Scholen en, andere Collegiën, door 
JACOB, DE GELDER; Hoogleeraar te Leyden, ’s Grar 
venhage en, Amfterdam , bij Gebr. VAN, CLEEF 1827. 

zi. Beknopte Befchrijving van Werktuigen, ter 
verificatie van inhoudsmaten voor. drooge waren , en 
Procfnemingen ter vinding van een, gefchikt. meng- 
fel. van Tin, voor vochtmaten. x door Mr. A.I» WICHERS 
en G. KUYPER , te Groningen , bij J- OOMKENS „1827. 

78. Wis- en Krijgskundige Oefeningen, door Le Ts. 
GEERLING „ Kapitein- Adjudant bij, den Generaal- 
Majoor, RENNO, en Wis- en Krijgskundig Onderwijs 
zer te Arnhem , No: In, te Arnhem, „bi EC 'Às 
THIEME », 1827. 

79. Natuurkundige Mengelingen voor jonge, lieden, 
met. platen , te Zalt-Boemel » bij J:. NOMAN , 1827. 

80. Essai de physique glementaire, ou, Premières 
notions de physique, mises à la, portée des, ‚leyes. de 
la, division supérieure dans les, éeoles, primairgs, 
par, FRED. ROUVEROY. Liège chez J: A+ LATOUR,, 1828. 

81. Katechismus der Natuur, door Je Fe MAR? 
TINET. Zesde, aanmerkelijk vermeerderde en‚naar, den 
tegenwoordigen. flaat der Natuurkennis verbeterde 
druk. Eerfte Deel. Te. Zalt- Boemel, bij, j, No- 
MAN» 1827. 

- 82. Elements of Chimistry bye ED. TURNER; Edinb, 
1827. 723 

33 Populäre Darflelung der neueren Ohemie mit 

Be- 


ED 


Berüchfichtigung ihrer technifchen Anwendung von 
O. L. ERDMANN» Leipzig 1828. 8%, 1 vol. 586, 
84. Manuel de Pharmacie théorigue et Al ld 

Par E. SONBEIRAN, Paris 1vol. in &°. 

83. Code Pharmaceutiguê ou Pharmacopte Frdi 
caise, traduction de A.J. L. JOURDAN , 2° édit. 
“86. Handwörterbuch der practifchen Chemie, an- 
gewendet auf die andern Zweige der Naturkunde, 
wie auf Künfte und Gewerbe von vre. Nach der 


neuesten Ausgabe des originals mit Beräckfichtigung — 


der franzöfi ifchen Bearbeitung von RIFFOULT, aus 
dem Engl. 1827. 

87. SAM. PARKES Chemifcher Katechismus, aus 
dem Engl. von J. B. TROMMSDORFF, Weimar 1826. 
88. Manuel de Pharmacie theorique et pratique , 
Parr Troy. Paris é Montpellier , 1827. 

89. Pharmaceutifche Waarenkunde von Dr. SOBeL. 
1. Bd. 1 St.’ Eifenach, 1827. 

90. “Pharmacopéé Raisonnée, ou traité de Phar- 
macie thlorigue et pratique, pdr HENRY a GUI- 
BOURT: (Sous presfe). 

or. Das Bierbrauen in alle feinen Zweigen, als 
Malzen , Gähren, Schroten, Hopfen enz. von 
MUNTz. Neuftadt, 1827. _ 

ge. Lekicon chemisch-pharmaceutifcher Nomen= 
claturen, nebst Vergleichungen der abweichenden 
Bereitungs-Vorfchriften nach den vorzüglichften Phar- 
macopöen, von VARNHAGEN. 2° usg. Kptr 
den, 1827. 

93. JOHN NICHOLSON der Practifche Mechaniker 
und Mantufacturist. Aus dem Engl. Weimar, 1827. 

94 Ma- 


{tj 


94. Manuel du tourneur, ou traité fimplifië et 
complet de cet art, par DESSABLES. . 2 vol în Tome, 
Paris, 1827. 

95. Guide-manuel de Pépicier - droguiste „ par NSa- 
BEAU. 1 vol. in Tome, Paris, 1827. 

96. Moniteur Universel de Pindustrie Francaise, 
journal fpécial d'annonees de tous les. nouveaux pro- 
duits des Sciences, des Arts et du Commerce; par 
une Société d’-Amateurs de Technologie. … Hiervan 
zijn reeds eenige Nes. verfchenen. 

97. Le petit producteur Francais par # Baron 
CH. DUPIN, Tom. zr°r. Petit tableau des forces 
productives de la France depuis 1814. Tom. oe. Le 
petit propriétaire Frangais. Tom. 3e. Le petit Fa- 
bricant: 3 vol. petit in 18, sn de chaque Tome 
75 cents. Paris 1827. 

98. Traité de Péclairage, par. m.E. PEER; I ad 
in 8yo. Paris 1827. 

99. Vollftändige Fewerungs- Kunde, van J.C. 
LEUCHS. 1 vol. 8°%. Nurünberg 1827. 

roo. Garde-feu et chenets souflans mémoire dans lequel 
se trouvent les principes géntraux qui doivent servir 
à disposer nos foyers domestigues , par DE LATOUR. 
Paris 1827. 

ror Manuel du fabricant et de Pépurateur d'hui- 

des, suivi d'un apereu sur Péclairage par le gaz, 
par JULIA FONTENELLE, ê 18m°, Paris 1827. 

roe. Archives des découvertes et des inventions nou= 
welles, faites dans les sciences, les arts et les mas 
nufactures, tant- en. France. que. dans les, pays 
étrangers, pendant V année 1826. 8vo. 590 p. Paris 1827. 

BIJDRAGEN , D, ÏIL. sT. 1. F 1or. Elf. 


CB ) 


rog. Élémens de minéralogieappliguts aux scien- 
ces chimiques; ouvrage-basé sur la méthode de 
Mr. BERZELIUS, suivie d'un précis élémentaire de 
géognosie „ par GIRARDIN € LECOQ. 

Io4. R. BRANDES wnd Fi, KRÜGER, Neue Phofi 
calischsChémifche  Befchreibung der Mineralguêllen 
ze. Pyrmont3 aebst natirgeschichtliche Doarfleilung 
ihrer Umgebung. Pyrmont 1826 8vo; Dit wetk bevat 
behalve eene befchrijving der beroemde mineralë wate: 
ren te Pyrmont , ook eenige geologifche- opmerkingen 
over. die. ftreken ; «eene. fystematifche ‘Naamlijst der 
Planten z'enveen blik:op de Fauna van den omtrek, 

105. E. tMMOUS, Manval of Mineralogy pn Geo: 
logy etc Albany, 1826. rome 

106: Verhandelingen óver den ie doek 
HENDRIK PONSE » tel der Commisfie van Landbouw 
in Zuidholland enz., wonende te ten Bommel op 
het eiland Flakkee; te Middelburg ; bij s.… VAN 
BENTHEM; 1827. — 

1o7. Over Plantên-Geographie wan Dti j 
zie men een ftuk van den Heer MiesT te Zwbingen , 
als Academifche Verhandeling; onder Prof, scrüg- 
LER gefchreven . en overgenomen ín de pip be 
Juli 1827. 

108, Sketches towards a Hortus botanicus Aaieri- 
canus5 of coloured “Plates, with a catalogue and 
concife and familiar Descriptions of many species of 
new and valable plants ef the West-Indiës aud of 
North= gnd South-America' „also of several other Na- 
tives of Africa and the East. Indies „ arranged of the 
Linnean syston and accómpanied with Indices Glos- 

5a- 


( 83 |) 


fary, Table of. Habitats etc. bij. w. ze TÍTFORD » 
M.D; London 1826, 4. 

109. Concordances de PERSOON (Synopfis metbodica 
Furigorum) avec DRCANDOLLE (Flore Francaîse II 
et IV volumes) et avec FRIES (Systema Mycologis 
cum Jet ll vol.) et des, Figures de Champignons :de 
RULLIARD avec Ja nomenclature DE FRIES. Par Ma 
LE TURQUIER DE LONGCHAMPS. Paris 1826, 80, — 
Eene Synonymie derhalve wan eenige voorname werken 
over de Fuzgi, 

rio. Nouveau Manvel. de Botanique ou Principes 
élémentaires de physique végêtale etc. par MM, 
Je GIRARDIN €É J. JUILLET. Paris 1827. 80e 

rin. Beyträge zur vergleichenden Climatologie von 
Doctor und. Profesfor js C+ scHouw „Kopenhagen 
1827, 8°, 

112, Flora. Australasica. By RoB. sweET. Lon- 
_don-1827.:gr. 8°. 

113. Compendium of the Flora of the northern 
and middle States: containing generic and fpecific 
descriptions of all the plants ‚exclusive of the Cryp- 
togamia „ hitherto found in the United States „north 
ofthe Potomac. By joun. TorREY M. D.s Profes- 


Ô for of Chemistry in-the- Westpoint Military Acade- 


mys New-York 1826, ror®, 

C214s 9 Alguês de la Normandie, rteceillëks €i pu 
blies » la partie des articulées par MI, ROBERGE et 
la partie „des inarticulées par M‚ CHAUVIN eic., 
Caën 1827. — Deze verzameling ‚gedroogde Algen 
zal omtrent goo foorten bevatten, verdeeld in twaalf 
afleveringen , waarvan elk voor den prijs van to fran- 
ken verkrijgbaar is. | pes 
Fe 112. AN- 


C 4 ) 


115. ANTONIL BERTOLONV „ prelectiones rei herba= 
riae et prolegomena ad Floram Italicam. Bononiae 
1827 „ 8°, 

116, Stirpium Dileaiessdat fpecimen tevoren 
berto de Vifiant, Patavii 1826. 8°, 

117. Van den beroemden Kunstíchilder Pp. j. RE- 
pouré is wederom een nieuw prachtwerk uitgeko- 
men, onder den titel: Choix des plus belles fleurs 
prifes dans différentes familles du regne végttal, de 
guelgues branches des plus beaux fruits; groupdées- 
gwelguefvis et souvent animtes par des insectes et 
des papillons ; gravées et imprimdes en couleur et 
retouchtes au pinceau avec … un soin 3 gui doit re- 
pondre de leur perfection. „Van dit werk zijn. reeds 
eenige afleveringen in 1827 te Paris in het licht 
gekomen. 

118. Des Champignons comestibles ‚-suspécts et wé- 
néneux avec indication des moyens à& employer pour 
neutraliser les effets des espèces -nuisibles etc. par 
M. E. DESCOURTILZ. Paris 1827. 80, 

“119. Voyage autour du Monde, fait par ordre 
du Roi sus-les coryettes \'Uranie ef la Phyficienne „de 
1817—1820 par. le Cap. FREYCINET. Partie botae 
nique pdr “CHARL. GAUDICHAUD „ Paris 1827. Met. 
de vierde aflevering van dit werk-begint het befchrij- 
vend gedeelte, in. hetwelk. de. digae door AGARDH, 
de Fungi door PERSOON bewerkt zijn. 

1ao. Worterbuch. der. Naturgefchichte dem gegen- 
wartigenStande der Botanick , Mineralogie und Zoo-- 
logie angemesfen. Weimar 1826. 

zor. Histoire naturelle des poissons par M. ide Ba- 
ron CUVIER €£ M. VALENCIENNES. 15 à 20 volumes 

in 


C 885 )) 


in 8°, ou 8 à To vol. in 4. Prospectus par M. le 
Baron ‘CUVIER. Onder. den naam van. Prospectus 
heeft de beroemde en verre boven onzen lof verheven 
CUVIER , eene volkomene gefchiedenis der ichthyolo- 
‚gie van de eerfte tijden tot op onze dagen toe, gege= 
‚ven. Dezelve: moet derhalve niet zoo zeer als eene 
boekverkoopers. aankondiging , als wel, als eene in- 
leiding, tot: het werk. zelve, en eene uitnoodiging 
aan alle natuurkundigen tot medewerking befchouwd 
worden. :Zoo, de arbeid van eenen cuvier eenige 
aanbeveling ‘verdiende, dan ware - voorzeker deze 
Prospectus. de best mogelijke. — Dezelve ‘voor geen 
„uittrekfel. vatbaar zijnde, vergenoegen wij. ons” met 
„de voorwaarden der, inteekening hieronder te doen 
„volgen. 

La publication se fera par livraisons d'un volume 
de texte, avec un cahier de 15 à ao planches ex- 
cepté la première livraison, qui sera de deux volu- 
mes; elle. paroitraà aurcommencement de 1828-et les 
suivantes de trois moissen troîs mois. 

Le prix de chaque livraison d'un volume avec un 
cahier de 15 à ao. planches ‚sur papier carré super» 
fn satiné sera de 13 fr. 5o cent. sur papier. caya- 
lier velin, de 18 fr. (Al ne sera tiré sur. ce papier 
gw un petit nombre d'exemplatres, texte et planches 
destinés à& ‘accompagner D'édition des oeuvres de 
Buffon, imprimée sur ce format). 

La livraison in 4e d'un demi. volume représen- 
tant le volume în 89, avec le même nombre de plan- 
ches, -tirds- in 4° sur’ carré superfin satind 18 fr. 
(Ce format, tiré à petit nombre, est destiné à ac- 
compagner le Buffon, édition de Pimprimerie royale). 

Rs Tou- 


C #86 9) 


Toutes des planches seront imprimdes sur Papier 
welin; il en sera fait des exemplaires colorils, pour 
desquels le prix sera de 1o raes de plus if 
livraison. WV ANT 

122. Atlas zw der Reife im Nordlichen Africa, 
von EDUARD RUPPELL, 1° Jbtheil., Zoologie. 
Frankf. am Main, 1826 wad 1827. o® — 55 Heft. 

Daar wij reeds in ons tweede Deel, bl, roo—to2 
een verflag van. de eerfte aflevering van dit ‘belangrijk 
“werk gegeven’ hebben „ bepalen “wij ons-- hier {lechts 
aan de uitvoering der platen al diën”lof toe ‘te wij- 
den, welke ‘dezelve ín volle mâte verdienen. Eene 
opgave van-de in de vier laatfte Jiyraisons afgebeelde 
en befchreven dieren, komt ons weinig doelmatig 
voor; te meer daar wij, van hetgeen ons het meest 


belängrijk voorkwam, reeds in een wetenfchappelijk 


berigt, N°. 6o melding gemaakt hebben. 

ë We Vs 

123. Zeitfchrift für-die Organifche Phyfik „ heraus- 
gegeben von „Dr. CARL FRIEDRICH “HEUSINGER. 
Heft 1 und II. “Eifenach 1827. : 
“„Onder dezen titel is federt het voorleden: jaar een 
Tijdfchrift in Dwitschland “in het licht verfchenen, 
“waarvan de bedoeling genoegzaam üit den titel blijkt. 
Het bevat zoo wel oorfpronkelijke ftukken „als over- 
ogenomen bijdragen uit andere, vooral buitenlandfche 
Journalen. Wij zullen in de gelegenheid zijn de be- 
langrijke betoogen uit hetzelve., onze lezers mede te 
deelen. wv. 

124. Monographie der “Spinnen, von Dr.-CARL 
“WILHELM HAHN. Nurnberg „ te—4° Meft. 

125. Petrificata Suecana formationis cretaceae descripta 

an- 


C 8 ) 

dfnotatiobus illustrata a s.-NILSSON. Pars L eaetd 
Gothorum, 1827. „é 

226. Testacea fluviatilia , quae, in itinereper Brafitiam 
annis* 1817—1820  jusfu et auspiciis Maximiliari: Jo- 
fephi:I. Bavariae regis augustisfimi fuscepto , collegît 
et pingenda curavit Dr. J- B. DE SPIX5 -digesfit , de= 
feripfit et obfervationibus illustravit Dr. 7. A. WAGNER. 
Ediderunt Dr. T. A. PAULA DE SCHRANK et Dr. c. T. 
“PDE MARTIUS. Monachii typis wour 1857. — Een 
‘prachtwerk met negen en twintig fraaije Bd 
platen À 
127. Mufeum anatomicum academiae Lugduno- 
Batavae. Vol. IL Defcriptum a GERARDO SANDI- 
FORT: Lugduni. Batavorum id S. Et J. LUCHT- 
MANS , 1827. 


128. Staat vanden Landbouw in het Koningrijk der 
‘Nederlanden, gedurende het jaar 1826, opgemaakt 
„door den enb J: Kops te Utrecht. _’sGra- 
venhage ter Algemeene Lands-Drukkerij, 1827, en 
aldaar verkrijgbaar bij den Boekhandelaar vAN WEELDEN. 


‚zog. Jaarboekje over 1828, uitgegeven op last van 
Z. M. den Koning. Amfterdam bij j. sraars, Boo- 
„NEN en ’s Gravenhage bij A. J.VAN WEELDEN , 1828. 

130.- Handleiding tot het teekenen van Land-, 
Zee. en Hemelkaarten enz., naar het Hoogduitsch van 
T. J- MAYER, door M. LEMANS. Tweede en laatfte 
Îtuk. Mmflerdam bij c. PORTIELJE, 1827. 

_ 131. Verhandeling, inhoudende eene Befchrijving 
van de Hennepteelt in Nederland en eene aanwij- 
Zing van haar nut in den Landbouw en andere be. 
drijven; door n.-c. vAN HALL, Med. Doct. en 

F 4 Hoog- 


( 88 ) 


Hoogleeraar te: Groningen. Te-Groningen, bij jroom- 
KENS , 1828. 


132: De Heer QUETELET, is, door ”Z. M‚ ‚den, Ko- 
ning. aangefteld. geworden tot Directeur van het Ob- 
fervatorium „ hetwelk te. Brusfe/ wordt,opgerigt. 


W. We 

TE CT TA 

„133. D*. BREMSER , ZOO bekend di zijne, Helnis- 

thologifche werken, isin den ouderdom, van, 6oj jep 
te Weenen overleden. 

134. Terwijl wij ons verheugden door de ijverige 
pogingen van de door ons Gouvernement naar Judië 
gezonden’ Natuurkundigen, meer en meer in ftaat 
gefteld te worden, de dierlijke voortbrengfelen dier 
ftreken te leeren kennen, verwachtten wij weinig, dat 
onze vreugde zoo ras in rouw zoude verkeeren. Het 
hoofd der zending, D". HEINRICH BOIE, aan wien 
ons Tijdfchrift zoo vele belangrijke Bijdragen ver- 
fchuldigd is, overleed na eene korte ziekte van ro 
dagen, in het begin van September, op Buitenzorg 
bij Batavia. Wij vermelden hier flechts voorloopig 
dit droevig aflterven, in de- hoop van fpoedig op 
’s mans deugden en verdiensten te. zullen terugkomen. 


W. V, 
ne 


PR OSP BGT IDS, 

135. Genera et fpecies Orchidearum „et Asclepi- 
dearum, quas in itinere per infulam Java jusfu et 
auspiciis Guilelmi 1 Belgarum regis augustisfimi col- 
legerunt Dr. n. KUHL et Dr j. C+ VAN HASSELT 
editionem et defcriptiones curavit j. G- S. VAN BREDA» 

in 


989) 


n univerfitate Gandavenfi profesfor ordinarius’, hortí 
Gandavenfis praefectus. Prospectus. 

Met genoegen vernemen wij uit deze prospectus, 
dat de Orchideae en Asclepideae, welke onze ongè= 
lukkige Natuuronderzoekers Kur en VAN HASSELT 
op Java verzameld hadden, zullen uitgegeven wor- 
den. Te meer, daar deze arbeid gefchiedt door den 
Hoogleeraar vaN BREDA, die zich tot denzelven „ in 
de gelukkigst mogelijke. gelegenheid bevindt. Het 
werk zal in 18 Zivraisons „ elk van vijf platen en even 
zoo vele pagina’s druk verfchijnen. De prijs vanelke 
did is f 6: 36: — voor de inteekeriaars „en 
fr: — na de inteekening. De laatfte termijn 
was op HE den eerflen andel 1828 ari E fid sh 


PROSPECTUS. 


136. P. ryonerT Recherches sur Vanatomie et les 
mêétamorphoses de différentes espèces d'insectes. Oeuvre 
posthume publié par w. DE HAAN, Dr. en Philoso- 
phie, Conservat. au Mus. royal d’Hist. Nat. à 
Leide. 

Het kan aan de landgenooten van den grooten 
LYONET niet dan aangenaam zijn, dat het vervolg 
van zijn ontchatbaar werk: Traité Anatomigue de la 
Chenille, qui ronge le bois de saule , hetwelk men 
meende verloren te zijn, eerlang door Dr. DE HAAN 
zal uitgegeven worden. Het manufcript bevindt zich 
benevens de koperen platen, grootendeels door Lvo- 
NET gegraveerd, in het bezit van dien Natuuronder- 
zoeker. Het bevat de ontleding van de Pop en de 
Vlinder der Wilgenrups, welke er het tweede ‚ge- 
_deelte van uitmaakt, benevens de gedaanteverwisfe- 


lin- 


« W ) 


lingen van onderfcheidene Coleoptera , „Neuroptera 
Hymenoptera, Lepidoptera, Diptera en waarnemin- 
gen over Spinnen. enz, Het werk zal ongeveer uit 
af vellen in quarto beftaan, verfierd door 54 pla- 
ten. „Deze platen zijn op dezelfde wijze , als die van 
het bovengemelde werk, met de uiterste zorg be- 
werkt , waarvan wij ons door de bezigtiging over- 
tuigd hebben. De prijs der inteekening is f25: —: 
en kan gefchieden te Amfterdam. bij de Heeren mur- 
LER en Comp., DUFOUR EN D'OCAGNE, SEPP EN 
ZOON 5 «te Brusfel bij DE MAT , WAHLEN EN BREST, VAN 
KEMPEN5 te Gent bij MAHNE; te Groningen bij 
VAN BOEKEREN 3 te °s Hage bij VAN CLEEFs te Ley- 
den bij LUCHTMANS Een VAN DEN HOEK; te Leuven 
bij De MAT; te Luik bij COLLARDIN; te Rotterdam 
bij VAN BAALEN, en te Utrecht bij ALTHEER. 

| W. V- 


Drukfouten in Deel II, Ne IV. 
nd 347 ‚ reg. 12 van boven, staat iam lees bovenkaak, 
3, » 2, Alegonien lees Alcyonien 
» Bes » 2, ve ond. t. a. p. lees Natuurl. Hist. der Insecten 
IIIe Deel. 
» 555, » 5, oligaetis lees oligactis 
Boekbeschouwing bl, 242, reg. 11, Lumbicus lees Lumbricus, 


wan riba wet; 
ve armere os cn 
Ks dede nn iel „ban ak: 


bold 
iimiin 


td Aen dirar ' e hei ede 


/ 
\ 


BOEKBESCHOUWING. 


ori 


1° Handleiding , om op wverfchillende wijzen de 
breedte buiten den middag of meridiaan te 
winden, door waarnemingen aan de zon of 
flarren ‚ door A. C. HAZEWINKEL. Groningen , 
bij R. Je SCHIERBEEK, 1827, êz 8vo, Prijs 
fr. 50. 66 bladz. en 6 tafels, 


eo, Nouvelle méthode pour calculer la latitude 
par deux hauteurs du soleil, prises hors dut 
méridien, par R. LOBATTO; Bruxelles, chez 
H. TARLIER, 1828, 24 bladz. èn 8vo. met 
ééne tafel. 


D. manier ter bepaling der geographifche breedte, 
welke tegenwoordig het meest bij de zeelieden in 
gebruik is, voor het geval, dat zij dezelve niet. 
door hoogtemeting van een hemelligchaam in den me- 
ridiaan kunnen bepalen, beftaat in- het waarnemen. 
van twee © hoogten buiten den meridiaan, en het 


uit deze beide- hoogten en den tusfchen beiden ver= 


loopenen tijd berekenen der breedte, Om deze bes 
rekening zoo kort mogelijk te maken, gebruikt men 
als gegeven eene gegiste breedte, met behulp van 
_ welk onnaauwkeurig gegeven men gebragt wordt tot 
eene berekende of zoogenaamde bevondene breedte, 
‚die in vele gevallen nader aan de waarheidis , dan de 
gegiste. Zeer dikwijls is echter -de:gevondene breedte 
niet naauwkeurig genoeg; men herhaalt dan de bere- 
BIJDRAGEN, D.IlL, srT.2. G- ke« 


C 94 ) 


kening, de bevondene in plaats der gegiste breedte 
als gegeven gebruikendes of liever, men berekent 
door andere middelen de verbetering, welke aan de 
bevondene breedte aangebragt moet worden, door de 
zoogenaamde Brinkleyfche correctie. Deze herhaling 
echter, of deze te berekene verbetering maakt de 
indirecte methode van berekening altijd langer dan de 
restftreek{che, in welke men , geene gegiste breedte 
bezigende, uit naauwkeurige gegevens ook dadelijk 
eene -naauwkeurige uitkomst verkrijgt. De indirecte 
methode immers, of die van pouwes gebruikt 11 lo- 
garichmen of getallen, in de tafels op te zoeken; de 
regtftreekfche 1553 het verfchil is dus 45 elke herha- 
ling daarentegen vereischt 5 logarithmen, Het zoude 
dus wenfchelijk zijn, dat die regtftreekfche manier 
onder de zeelieden meer algemeen in gebruik kwam, 
De Verhandelingen ondertusfchen van DELAMBRE en 
anderen, in welke het nut derzelve bowen die van. 
pouwes en alle andere niet regtftreekfche methoden 
opzettelijk bewezen wordt, komen vele. zeelieden 
nooit in handen, en zijn bovendien zoodanig gefchre- 
ven, dat vele van hen dezelve niet of moeijelijk zou- 
den kunnen verftaan. Wilde men dus inderdaad hen 
tot de overtuiging van het meerdere’ nut der regt- 
ftreekfche manier brengen, en deze ingevoerd zien, 
dan was het een. noodzakelijk vereischte, dat dezelve 
opzettelijk verklaard werd in een werkje, hetgeen 
„eenvoudig en voor den zeeman algemeen bevatte« 
lijk” gefchreven , dezen tot handleiding bij het ge- 

bruik konde dienen. 
Zoodanig eene Handleiding beftond er in de Ne- 
derduitfche taal nog niet. De vervulling dezer be- 
hoef- 


C-°95 1) 


hoefte is het hoofddoel geweest van deni’ Heer Hazr- 
WINKEL bij de uitgave van het onder Né, 1 opgege- 
vene werkje, hetwelk ons voorkomt „ in weinige blad- 
zijden, vele voor den zeevarende nuttige zaken te 
behelzen. 

De fchrijver geeft te dien einde eenen regel , om-de 
breedte buiteuù den middag uit twee © hoogten, 
eenigen tijd na elkander gemeten, te berekenen; hij 
bepaalt de uren van den dag, op welke de dikwijls 
onvermijdelijke fouten der hoogtemeting den minst 
nadeeligen invloed op de berekende breedte moeten 
hebben ; hij behandelt den invloed , welke de plaats- 
verandering van het fchip tusfchen de twee waarne- 
mingen op de berekening hebben moet 5 hij geeft 
buitendien eenige tafeltjes, welker gebruik het opzoe- 
ken van eenige logarithmen uitwint „ en brengt dus de 
„manier tot de meest mogelijke kortheid in het gebruik. 

Wij moeten eerst over de manier fpreken , op 
welke H. het voorname vraagftuk heeft opgelost. Zij 
in de nevensgaande figuur: 

Z het zenitb; 

P de pool; 

S en S’ de beide 
plaatfen van de ©, 
welke onderfteld wordt 
niet in declinatie te 
veranderen ; dan begint 
HAZ. de loodlijn PM 
neder te laten, en in 
den regthoekigen A 
MSP, uit ZMPS 
en PS, de bafis MS 


C 96 ) 


„en de loodlijn MP te berekenen; vervolgens eenen 
„boog trekkende door het punt M en het zenith, 
„berekent hij uit de gegevens in de beide AA S’SZ 
en MSZ, dezen boog ZM en den £L S’MZ of 
deszelfs complement Z MP 5 daarna in den A ZMP 
de loodlijn ZL nederlatende, berekent hij ZL en 
ML, en eindelijk uit LP=MP—ML en ZL 
wordt gevonden ZP == complement breedte, 

Deze manier van-oplosfen van H, is niet geheel 
nieuw. In de Connoisfance des Tems voor 1822, 
pag. 335339 Vindt men eene gelijkfoortige oplos- 
fing van den heer QUERRET te St. Malo, alleen 
met dit onderfcheid „ dat de beide declinatiën niet 
onderfteld: worden gelijk aan elkander te zijn. Beiden 
namelijk hebben gevonden, dat, wanneer men uit 
eenen hoek van eenen driehoek eenen boog trekt , 
die de tegenoverftaande zijde in twee gelijke deelen 
deelt , zoo als in onze fig. PM en ZM, deze boog 
zoo wel alsde hoek, dien dezelve met de zijde maakt, 
door zeer eenvoudige formules in de drie zijden kon- 
de uitgedrukt worden; daar nu in ons problema in 
de beide AA ZSS' en PSS’ de drie zijden bekend 
zijn, zijn zij op het denkbeeld gekomen , de comp. 
br. ZP niet uit AZSP of. A ZS’P, maar door 
middel van die bogen PM en ZM, en den hoek 
ZMP uit A ZMP te berekenen, hetgeen het voor- 
deel had van dadelijk verfcheidene tot logarithmifche 
berekening zeer. gefchikte formules te geven. 

Maar zoo wel QUERRET zelf, als DELAMBRE en 
TUYLL (*), die zijne methode opgegeven hebben, 

heb- 

(*) Dissertatio de latit. ex obsery. duabus astrorum alit. 
determ., pag. 30 Et pag. 41 


CC02 


hebben dezelve niet toegepast op het geval, dat de - 
beide declinatiën gelijk waren, of zonder merkelijke . 
fout als gelijk konden Senomen worden; zij hebben 
dus niet opgemerkt, hetgeen de heer H. gevonden 
heeft, dat, wanneer men in den A ZMP de lood- 
lijn ZL nederlaat, deze onmiddellijk in de zijden 
ZS, ZS’ en SS: konde uitgedrukt worden , zonder 
dat het noodig was, eerst ZM en L ZMP te be- 
reken, Hierdoor wordt het problema zoo zeer be- 
kort, dat in de oplosfing van H. flechts 15 verfchil- 
lende logs. voorkomen, en dus evenveel als in de 
wone oplosfing door de A PS S’, ZSS’' en ZSP. 
Zie hier de formules van HA Z, 

Sin. MS —= Sin. #. Cos. D. 


Sin D, 
Cos. MP — 
Cos. MS. 
Sin. £ (H’—H) Cos. 2 (H’+ ID. 


Sin. ZL —= 
Sin. MS 
Sin. £ (H’+H) Cos. 2 (HH), 
Cos. MS Cos. ZL, 


Sin. Br. = Cos. ZL Cos. (MP EML) 


alwaar # den halven verloopen tijd, 
D de zonsdeclinatie , 


H en H? de beide gemetene hoogten betee. 


Cos. ML = 


kenen. 

Deze formules hebben bovendien de voordeelen, 
dat er niet dan finusfen en cofinusfen in voorko. 
men, dat onder de 15 logarithmen 4 maal, 2 naast 
elkander op dezelfde bladzijde gevonden worden, en 
dat men geene tafel van natuurlijke finusfen of van 
logarithmen der natuurlijke getallen noodig heeft, 
Wij zijn dus van gevoelen » dat de oplosfiing van H. 


G 3 voor 


C 98 ) 


voor geerte andere regtftreekfche in eenvoudigheid 
onderdoet; misfchien zelfs kan men dezelve voor 
gemakkelijker houden, 

Kort nadat H, deze manier heeft bekend gemaakt , 
is in het licht gekomen het 6de nunimer van het 
Ie. deel der Corresp. Math. et Phys. in welke 
wij op bl. 286—308 de oplosfing van hetzelfde pro- 
biema door den heer LoBarTTo vinden, welke wij 
onder n°. e ‘aan het hoofd dezes aankondigen; het 
is merkwaardig , dat deze laatfte langs eenen geheel 
analytfchen weg tot dezelfde formules is-gekomen, 
als H., door middel der trigonometrie, Beide heb- 
ben echter niets van elkander’ geweten. De oplos- 
fing van den heer LoBATTO is reeds in 1824 gedrukt 
geworden in de werken van het Amfterdamsch Ge- 
nootfchap : „éen onvermoeide arbeid komt alles te 
„boven.” ‘Aan beiden komt dus gelijkelijk de eer 
der uitvinding toe. Wanneer wij beider behandeling 
van het problema vergelijken, ‘komt het mij voor, 
dat de-trigonometrifche manier van HAZEWINKEL verre 
weg gemakkelijker is om te onthouden, en dus bij 
voorkeur aan onze zeelieden moet medegedeeld wor- 
den 3 waarbij echter de orde van bewijs, zoo als 
die op bl. 62—63 voorkomt, verbeterd en het be- 
wijs duidelijker voorgedragen worden moet. 

De heer HAZEWINKEL heeft getracht zijne methode 
rog korter te maken door het berekenen van afzon= 
derlijke hulptafels , welke, als Tafel I. en IL, voor- 
aan ín zijne handleiding gevonden worden, en de 
waardijen bevatten van de beide regthoekszijden MS 
en MP voor de meest van pas komende waardijen 
van # en D., Hierdoor wordt het opzoeken van 

twee 


C 99 


twee getallen in de tafels witgewonnen , zoodat ten 
{lotte zijn regel flechts twee logarithmen meer vere 
eischt dan die van pouwes. — Het is mij niet on- 
bekend, dat velen voor het gebruik van zoodanige 
hulptafels zijn, Ik voor mij, intusfchen , zoude er 
aan twijfelen, of er wezenlijk moeite befpaard wordt 3 
wanneer men om twee logg. uit te winnen, eene 
nieuwe tafel van ten minfte 3o Àà 40 bladzijden ins 
voert, waaruit men de getallen nog eerst aanvulten 
moet door evenredige deelen van verfchillen; zoo 
wel voor de minuten der declinatie, als voor de fc» 
conden van den verloopenen tijd; daarbij is het mo= 
gelijk, dat de uit dezelve genomene bogen bijna 12 
fout zijn, terwijl men dezelve in eene goed inge» 
rigte gewone logarithmus-tafel zonder berekening 
van evenredige deelen , dadelijk naauwkeurig tot in 
tientallen van feconden kan vinden, Deze tafels 1. 
en Il. zijn overigens geen bijzonder voordeel. van 
H's manier, daar men bij-de gewone trigonometri- 
fche oplosling insgelijks eene tafel gebruiken kan, 
welke dadelijk den boog SS’ en den hoek S’SP of 
SSP geeft; hoedanig eene MENDOZA reeds gegeven 
heeft. Maar MeNDozA zelf heeft deze tafel weder 
weggelaten in de tweede uitgave zijner Zeevaart- 
kundige tafels, omdat hij derzelver gebruik voor te 
weinig nuttig hield, Wil ien die van H. toch be- 
houden, dan moet dezelve in allen -gevalle beknop- 
ter ingerigt worden dan thans, en in plaats van den 
boog MS, moeten daarin log. cofec, en log. fec. 
van dien boog voorkomen, daar deze alleen in de 

volgende bewerking noodig zijn. 
Om daarentegen de formules van HAZEWINKEL en 
°G 4 LO» 


( woo ) 


LoBafrTo-ook. te kunnen gebruiken, wanneer de © 
declinatie: inden -tusfchen de. waarnemingen verloo= 
penen,tijd. werkelijk verandert, is een tafeltje on- 
misbaar, hetgeen „de daarvoor benoodigde verbete- 
ring der breedte geeft. Het is immers door prLAM- 
BRE, bewezen ; dat de fout in de breedte „ welke uit 
het gebruik „eener ‚ gemiddelde, declinatie ontftaat, 
meer dan 3' kan bedragen. … HAZEWINKEL zegt dus 
ten onregte op bl,-5: „dat dezelve flechts van eenen 
„onbeduidenden nadeeligen invloed op de bercke- 
„ning kan zijn.” Zulk een tafeltje nu vinden wij 
geheel berekend in de Verhandeling van den heer 
LOBATTOS5 hetzelve beflaat in eene octavo verzame. 
ling, flechts 4 bladzijden. Met het berekenen van 
hetzelve heeft Le. zich wezenlijk om de buitenmid- 
dassbreedte verdienftelijk gemaakt. 

L. geeft in S VIL nog eene kleine vereenvoudi- 
ging, als op zee bijna altijd geoorloofd zijnde, te 
weten: men «heeft niet noodig elk. der gemetene 
hoogten afzonderlijk tot ware hoogte te herleiden, 
maar kan het halve verfchil derzelve voor het ware 
halve verfchil gebruiken, en alleen de halve fom 
met het „gemiddelde ftraalbreking - verfchilzigt vere 
beteren. Men “verzuimt dan bij het halve verfchil 
eene grootheid gelijk ‘aan het halve verfchil der 
ftraalbrekingen „- tot de-beïde fchijnbare hoogten bee 
hoorende: dit verzuim zal ondertusfchen. ongeoor- 
loofd zijn „zoo dikwijls de laagfte © hoogte minder 
dan 25° boven den horizon bedraagt, en de hoogfte 
meer. dan 15° met dezelve verfchilt, 


Bijve 


Cs/rO1 5) 


Bijv. voor N 
24° is de ftraalbreking . … …. : = 
JO a ee ee ee ZE TIO! 
verfchil: == 1/-0 
E verfchil «== go 
en hetzelve wordt nog veel grooter „ wanneer de 
Jaagfte hoogte nog ‘eenige “graden minder is. Voor 
H == 14° en H/ == 32° vindt men dit halve ver- 
fchil = 178’, Ondertusfchen is het een regel bij 
het waarnemen der hoogten, dat de laagfte waarne- 
ming zoo na mogelijk aan den eerften verticaal , en 
dus in vele gevallen flechts weinige graden boven 
den horizon, moet gedaan worden. Men diende 
derhalve in elk geval eerst te onderzoeken, of men 
van de opgegevene vereenvoudiging gebruik most 
maken , en zoude hierdoor reeds meer tijd verliezen 
dan men door dezelve won. Als vereenvoudiging is 
dit dus niet aan te prijzen. 

Voor hetopgeven van den algemeenen regel fpreekt 
HAZEW. in $ 3 over de keus der tijden, tot de 
waarneming gefchikt, Deze verklaring is met veel 
duidelijkheid gefteld, en ik ftem met hem volmondig 
in ten opzigte van den raad, dien hij op bl. 7 en 
elders aan zijne mede - zeelieden geeft „om zich meer 
dan tot nu toe gefchied is aan naauwkeurigheid in 
het waarnemen te gewennen. Zoo wel hier als op 
andere plaatfen herkent men in H. den ervarenen 
zeeman , die de verfchillende manieren met oordeel 
onderzocht heeft. Men zie bijv. bl. 19 de aanmer- 
kingen over de breedtebepaling door twee gelijke 
© hoogten, bl. 35 over de witzonderingen op den 
regel, bl. 43 over de bruikbaarheid. der manieren om 

G 5 3 de 


Hr 


IH’ 


( 1o2 }) 


de breedte door ftershoogten te bepalen, enz. ——— 
Minder duidelijk en ook minder juist is hetgeen hij 
bl. 24 en 28, omtrent de plaatsverandering van het 
fchip, tusfchen de beide waarnemingen zegt. Dit 
zoude korter en beter met behulp eener klootfche figuur 
kunnen verklaard worden. 

Behalve hetgeen tot bet voorname problema betrek- 
king beeft, vindt men nog in het boekje van HAZE- 
WINKELS #5 

1°, De manier om, de breedte en tijd te vinden 
door twee © hoogten, die gelijk zijn, of weinig 
verfchillen : $ 6—8. 

o°, De manier om de breedte door ééne © hoogte 
te vinden, wanneer de tijd aan boord bekend is: Sg. 
Dit voorftel behoort tegenwoordig, federt de invoe- 
ring der Tijdmeters, in de zeevaartkundige werken 
meer opzettelijk dan te voren behandeld worden, 

ge, De manier om den tijd uit twee © hoogten te 
bepalen: $ 16 (*) 

4°. De manier om de breedte uit hoogtemetingen van 
twee verfchillende hemelligchamen , het zij te gelijker 
tijd , het zij eenigen tijd na elkander gedaan , tebepalen : 
S1zenvolgg. Hier gebruikt H. eene indirecte manier. 
Hij berekent eerstdoor de gegiste breedte den wurhoek 
van het eene hemelligchaam; voegt daarbij of trekt 
“er af den verloopenen tijd en het verfchil in Regte 
Opklimming; en vindt door dezen tweeden uurhoek 
en de tweede gemetene hoogte, de breedte der plaats. 

Daar 

(*) In de opgave van het bewijs, bl, 65, moet de laat. 
ste regel aldus verbeterd worden : 

Tang. L TPM = Tang. Tr Cosec. Pr = Tang. T r Sec, A. 


C 103 ) 


Daar tegen deze indirecte manier dezelfde aanmerkin- 
gen gelden als tegen die van’pouwrs, zoude ik ook 
hier aan de regtftreekfche de voorkeur geven , al mist 
men hier het voordeel ‚ dat de beide declinatiën zeer 
weinig verfchillen. — De tot deze nyanier behoorende 
tafeltjes III tot VI konden weggelaten worden, dear 
elk zeeman in den almanak of in de verzameling van 
tafels het noodige vindt. 

Tot. zoo verre over den inhoud van het werkje, 
Omtrent den vorm moet ik minder gunstig fpreken, 
Het is jammer, dat er zoo veel wanorde in het 
werkje heerscht. Waarom toch de bewijzen achter- 
aan „geplaatst, daar dezelve vóóraf behoorden te gaan , 
en zonder dezelve elke regel een moeijelijk geheugen- 
werk, elk bijzonder geval een nieuwe regel, elke 
verandering. van + in — een fteen des aanftoots 
wordt? En waarom van de eene manier op de an= 
dere gefprongen, om daarna weder op de eerfte terug 
te komen. Op de volgende of eene dergelijke manier 
zoude H. veel kunnen verbeteren: $ eo moest voor= 
aan ffaans daarna S 5, 3, 4, IO IIs 123 155 I5 
2, 13 En 14, welke allen tot het voornaamfte vraag- 
ftak behooren; vervolgens de ‘overige manieren, 
Sor met S 6 tot 8, S 9, $ 22 en 16, ten (lotte 
S 17— 19, met bijvoeging van het bewijs der for- 
mule, uit welke deze regel afgeleid is, Wij ver- 
wachten, dat de heer H. hierop vooral letten zal 
bij eene ode uitgave, welke na het gunstige befluit 
van Z. M. omtrent het gebruik dezer Handleiding op 
de Landsfchepen, fpoedig noodig zal worden, en 
welke dezelve wegens de belangrijkheid van den in- 


houd ; allezins verdient. 
Ten 


C 104 ) 


Ten (lotte moet ik nog aanmerken, dat de wan-- 
{maak , die in den druk van het werkje aan den dag 
gelegd is, den uitgever SCHIERBEEK de grootfie 
fchande aandoet: vooral zijn de titels voor het boekje 
zelf en voor de verfchillende tafels ten hoogfte fma- 
keloos, en de figuren der plaat zoo lomp, dat 
de vervaardiger er wel voorbedachtelijk zijn? naam 
niet onder gezet zal hebben. 


1 Febr. 1828. W. WENCKEBACH. 


mm Ne 


Vernieuwde uitgave van DOUWES Zeemanstafelen, 
of Grondbeginfelen der dadelijke Zeevaartkunde, 
door JAcoB swaART. Te Amfterdam, bij de Wed. 
GERARD HULST VAN KEULEN. 


D. heer JAcoB SWART zegt op pag. 12 van zijne 
verzameling van. wis- en zeevaartkundige tafelen : 
„Het past de nakomelingfchap, gedenkteekenen van 
„vroegeren tijd, indien er geene voorname redenen 
„daartegen beftaan, onveranderd te bewaren.” Voor- 
name redenen moeten hem dan ook hebben genoopt, 
om van de zeemanstafelen van CORNELIS DOUWES , 
laatftelijk uitgegeven door FLoRYN, eene vernieuwde 
uitgave in het licht te geven, welke uitgave, vol- 
gens het voorberigt geenszins moet aangemerkt wor- 
den als een eenvoudige herdruk van dit gedenktee- 

ken van vroegeren tijd. 
Deze voorname redenen worden in het voorberigt 
niet ontwikkeld , doch men leest aldaar: „ls er ooit 
„een 


€ zo5 ) 


„een tijd geweest, dat ware kennis eene wezenlijke 
„behoefte voor vordering in de maatfchappij was: 
„dan voorzeker is het deze tijd; fs er ooit eene 
» wetenfchap geweest, waarin men dagelijks vordering 
„maakte, dan zeker is het in de kunst van zee te 
„bouwen. Deze wenk is genoeg om het doel van 
den fchrijver te bevatten, en offchoon nederig be- 
kennende, geen juist denkbeeld te kunnen maken 
van hetgene verflaan moet worden , door vordering in 
de maatfchappij , moeten wij den fchrijver toejuichen , 
„die ons ware kennis belooft, juist in een der zee- 
vaartkundige werken, die het meest algemeen ge- 
bezigd worden , en- waarin men „ tot heden toe , flechts” 
blootelijk werktuigelijke handelwijzen leerde. 

Dat het alles behalve eene aangename gewaarwording 
aan een’ zeeöfficier verfchaffen moest, den naam van 
FLORYN door eenen anderen van den titel verdron- 
gen te zien, zal wel niemand moeten verwonderen ; 
dan wij troostten ons met het denkbeeld, van nu 
ecne grondige behandeling van de in het werk voor- 
komende regelen te zullen bezitten, naar welke 
zoo velen met ons reeds lang verlangen. Immers 
ware kennis alleen is in fraat den zeeman vertrouwen 
op zijn werk en waarnemingen in te boezemen, en 
hem de wijze, waarop hij zijne berekeningen op vele 
onvoorziene omftandigheden toepasfen kan, te leeren 
kennen. — Ware kennis wordt hier in het voorbe- 
rigt op den voorgrond geplaatst. Geen wonder dus, 
dat wij met ter zijde ftelling van alle andere beden= 
kingen , en gretig naar den inhoud, met eene hoogge- 
fpannen verwachting ons haastten het veelbelovende 

kik werk 


C 106 ) 


werk op te.flaans en; groot was onze teleur ficl- 
ling bij het bemerken, dat deze vernieuwde uitgave 
van de vorige verfchilt door eene veranderde wijze 
van voordragt, het weglaten van nuttige, door rLo- 
RYN ingevoerde zaken, en andere tafelen. 

Deze tafelen nu dezelfde zijnde als de-18 eerften 
uit des fchrijvers verzameling „ waaromtrent wij, gee 
zamenlijk met den heer WENCKEBACH , bij eene vo- 
rige gelegenheid bereids ons oordeel hebben bekend 
gemaakt, zal het wel niet noodig zijn, daaromtrent 
hier iets meer te zeggen. Bij die gelegenheid heb- 
ben wij aanmerkingen gemaakt omtrent de volgorde 
der tafelen van die verzameling; doch waren toen 
onbekend met de vindingrijke wijze , waarop zij nog 
moesten dienen, Nu, daar wij het doel dier rang- 
fchikking kunnen inzien, moeten wij onze afkeuring 
daarover terug nemen, en bij dezen volmondig ver- 
klaren, dat de rangfchikking van dat werk , volmaakt 
iss niet zoo zeer volmaakt voor het gebruik „ dat wij 
in onze eenvoudigheid begrepen, dat van de tafelen 
moest worden gemaakt, door den zeeman; maar ‘vol- 
maakt „voor, het doel van den vernuftigen boeken- 
fpeculateur. 

Het is dus alleen noodig den tekst dezer vernieuwde 
uitgave „met die der oude te vergelijken. 

SwarT verdeelt het werk in vier afdeelingen , ten 
einde alles zoo veel mogelijk tot een zamenhangend 
geheel te brengen; en vocgt er nog een vijfde bij „ 
geheel van hem zelven, handelende over de logas 
rithmen- en finustafelen. 

In de eerfte afdeeling vindt men het verbeteren van 


de gemetene zonshoogte , en het vinden van de zons- 
de- 


C to7 }) 


declinatie in de tafelen; waarbij S. het vinden der 
middagsbreedte heeft gevoegd. ; 

Hier voert S. het gebruik in van zijne ese 
tafel 5, om de zons gemeten hoogte dadelijk tot de 
ware te brengen; welker gebruik gewis veel -gemak 
aanbrengt ; als men niet veel naauwkeurigheid noodig 
heeft; doch wij deelen niet in het gevoelen van den 
fchrijver , dat deze tafel meer naauwkeurigheid geven 
zoude , omdat het verfchilzigt daarbij in acht genomen 
iss van oordeel zijnde dat, bij zeer naauwkeurige 
waarnemingen „ het fltukswijze in rekening brengen 
van al de correctiën, verre weg de voorkeur ver- 
dient; juist omdat men daarbij niet alleen het ver= 
fchilzigt, maar ook de verbeteringen van de ftraal- 
breking, kimduiking en zons halve middellijn met 
veel meer juistheid in rekening brengen kan, 

De manier om de. gevonden declinatie in de tafe- 
len voor lengte en tijd afzonderlijk te berekenen, 
welke even langwijlig als ongepast en zelfs onjuist 
is, vinden wij hier weder op dezelfde wijze als 
altoos voorgedragen. — Hoe menigmaal vraagt zich. 
de zeeman niet af: wat toch heeft mijne ftandplaats 
op aarde gemeens met de declinatie. der zon? — en 
toch wordt hem voorgefchreven, dat zijne lengte 
daarop eenen zeer merkbaren invloed heeft. — De 
declinatie moet immers voor de lengte ftellig ziet. 
worden gecorrigeerd, maar des waarnemers lengte 
moet dienen om te berekenen, hoe laat het ten tijde 
van zijne waarneming is op den meridiaan , waarvoor 
zijn declinatietafel op den middag berekend is, … Wij 
gelooven, dat dit den zeeman gemakkelijker zou kun- 
nen duidelijk gemaakt worden, dan hem de lastige 

en 


C ro8 ) 


en kwellende handelwijze, die men tot heden toe 
volgt, met al deszelfs bijzonderheden , zelfs maar 
werktuigelijk ; kan worden geleerd. Wie dat inziet, 
zal ook niet zoo zeer , nevens S., ingenomen zijn, 
met de belangrijke onderfcheiding „ welke voor zoo- 
ver hem bewust is, in geene vreemde werken ge- 
vonden wordt, dat twee zeelieden, offchoon zij op 
tegengeftelde * wijzen derzelver lengte behaald heb- 
ben, toch op hetzelfde oogenblik, dezelfde zons- 
declinatie vinden. — Voor flechts een gedeelte van 
deze , NB. „ keurige opmerking en teregtwijzing „ wordt 
DOUWES, door S., met den naam van diepdenken= 
den. betiteld3 wij weten niet of het eene gepaste 
loffpraak is,’ iemand te roemen als over zoo iets 
diep te moeten denken. 

In de tweede afdeeling geeft S. eene bepaling van 
de miswijzing, en regelen om dezelve te bepalen 
door Amplitudo- en Azimuth-peilingen. — Gaarne’ 
hadden wij hier eene-waarfchuwing gevonden tegen 
alle waarnemingen. der hemelligchamen, in de kim 
of op geringe hoogten. — De Schrijver geeft ons hier 
eenen der trigonometrifche regelen voor. de bepaling 
van het azimuth. Ingeval van. afwijking van de 
Florynfche uitgave, zouden wij gewacht hebben, 
die van den heer A. BEZEMER, (geplaatst in het 
elfde. ftuk van de Zeevaartkundige Berigten, pag. 99) 
te zullen aantreffen, als komende volmaakt overeen 
met de zoogenoemde Douwefche manier van werken. 

De derde afdeeling handelt over de breedte buiten- 
den middag, en het bepalen van den tijd en zons- 
hoogte. Het meesterftuk van onzen beroemden 
landgenoot, de handelwijze om de breedte buiten: 

den 


CC 109: ) 


den middag op. eene gemakkelijke ‘en eenvóudige wijze 
te vináen, is in de meeste gevallen , waarin de zee- 
man zich bevindt, eene even naauwkeurige als ge-. 
makkelijke bewerking; er zijn echter gevallen moge-. 
lijk „dat deze handelwijze „ in plaats van de ware, 
breedte te benaderen, zelfs verder daarvan afwijken 
doet; en behalve dit, gaat dikwijls de benadering. 
zeer langzaani. Wij hebben dus veel te danken aan 
ELORYN, wêlke de verbetering, door BRINKLEY in 
dat geval gegeven, in de vorige uitgave heeft ge- 
voegd „ ten einde men voor die omftandigbeden, den 
gewonen. regel voor zijne berekening kunne blijven 
houden. S. laat dezelve weg!... Het is waar, niet 
iedereen maakte gebruik van de Brinkleyfche correc- 
ties doch ware het niet beter, den zeelieden met 
den. aard. daarvan bekend te maken, en op het ge- 
bruik, in bepaalde omftandigheden , aan te dringen, 
dan dezelve weg, geheel en al weg te laten? .. 
Mogelijk echter was dit bijvoegfel van FLORYN zoo 
na verbonden met zijnen naam op den titel, dat bei- 
den hetzelfde lot volftrekt moesten ondergaan. 
„Ss geeft. voorts eene kleine verhandeling over 
de declinatie , welke. moet worden gebezigd, zoowel 
em den middagsafftand der zon van het toppunt te 
vinden, als om daaruit de breedte af te leiden. — 
Voor ‘het eerfte zegt hij, dat, fchoon andere fchrijvers 
de gemiddelde declinatie tusfchen de waarnemingen ge- 
bruiken, volgens zijnen regel de middags-declinatie moet 
in rekening gebragt worden; maar dat dit echter wei- 
nig. verfchil baren zou (vooral met zijne tafelen en 
manier. van werken! ). Maar het is, naar zijn oordeel , 
geheel verkeerd die gemiddelde declinatie op het 
BIJDRAGEN, D. IL.sr.r. H twee- 


CC rror) 


tweede gedeelte van het vraagftuk toe te pasfen; 
want (zegt hij) „Bepaal ik ‘op eene plaat (s) Ade 


„hoogten en den verloopenen tijd, zoo. bereken ik, 


„hoeveel op die plaats, op den middag de zons- 
„afftand van het toppunt. zal zijn, en derhalve moet 
„men alsdan, om de breedte te bepalen, geene an- 
„dere dan de middagsbreedte gebruiken.” Wij zijn 
van gevoelen, dat men bepaalt: hoe veel op den mid- 
dag de zonsafftand van top , niet zijn zal,’ maar zijn 
zoude als de declinatie onveranderd bleef; of liever, 
zoo als deze afftand werkelijk’ #5, op dat punt van 
denzelfden parallel, dat op het gemiddelde oogenblik 
tusfchen ‚de beide waarnemingen middag heeft. Wij 
zouden dus, zoowel in dit; als in alle andere geval- 
len , voorfchrijven: om bij alle waarnemingen de de= 
clinatie te bezigen, van den tijd, waarop dezelve 
gedaan zijn. durd 

Zeer te regt heeft S. hier ingevoegd de handel- 
wijze, om eene der hoogten te corrigeren voor de 
ftandplaats, waarop de andere is waargenomen ; ‘wij 
leven in eenen tijd, in welken een paar minuten, eene 
fout kunnen worden genoemd; allenoodige correctiën 
moeten dus in het werk gefteld worden, en men mag 
zich niet meer vergenoegen met eene vrij ruwe nade- 
ring „ zoo als dit wel eens het geval is, bij het {bex 
rekenen der buiten -middagsbreedte: men gebruikt 


namelijk de middags-declinatie; corrigeert geene 


hoogten, voor de verfchillende breedten, waarop zij 
geobferveerd worden, evenmin als den tijd voor de 
veranderde lengte; en befchouwt eindelijk de bere 


kende breedte, als die, waarop men zich op den 


middag bevonden heeft! !!, 
Bij 


Kk Mr 


Bij de, berekening van, den uurhoek, heeft. Snog 
eenen regel gevoegd, zijnde een der gewone, formules 
voor den, finus - ver{us. 

„In- de vierde afdeeling , handelende over de koers- 
en verheids- rekening , heeft de fchrijver al vrij wat 
‚verandering in de voordragt gemaakt, zonder echter , 
naar ons inzien, de zaken op eene betere wijze. te 
behandelen 3 zelfs zouden wij voor ons; de oude 
„voordragt de voorkeur toekennen. S$ 55e, luidende: 
„in de koers- en verheids - rekening, naar het plat, 
„noemt men de lengte afwijking” leert ons iets 
nieuws. Wij hadden te voren altoos gemeend , dat, in 
alle gevallen, lengte en afwijking grootelijks van 
elkander verfchillen. Deze S fchijnt aan S. daar als 
„het, ware. onwillekeurig. ontvallen te zijn 5: immers er 
isin al het voorgaande „… nog geen het minste onder- 
fcheid tusfchen de rekening naar het rond en naar 
het plat, opgegeven. 

De. vijfde afdeeling is oppervlakkig, doch voldgen- 
de, zoo voor deszelfs oogmerk, als voor het werk, 
waarvan zij een gedeelte uitmaakt. 

Als wij dus alles te zamentrekken , moeten wij 
den fchrijver danken voor die dingen, welke bi in= 
„gevoegd heeft ; doch daarentegen niet minder afken- 
„ren, dat ‚hij ons berooft van het gene onze FLORYN 
voor ons gedaan had. De redeneringen , welke bui 
‚ten den gewonen loop gaan, en door ons aangewe- 
zen zijn, ontfieren het werk, dat uit den aard der 
zaak wiskunstíg zijnde, 2de bewijzen dan meenin- 
„gen, diende vooruit te ftellenz zoodat wij niet fchro- 
„men te verklaren, dat dit werk niet zoodanig is, als 
‚men uit het voorberigt met regt verwachten zou, en 

H o twij- 


C Ma } 


twijfelen fterk of de wensch, door den fchrijver geuit : 
„dat hij zich gelukkig achten zou, iets te mogen 
„toebrengen tot nut van den zeeman, en dus ook 
„tot het algemeene welzijn van het vaderland; ® eer- 
der zoude worden vervuld door deze vernieuwde uit- 
gave, dan door eenen blooten herdruk van de Flo- 
rynfche uitgave; daar toch, wel befchouwd, deze 
Grondbeginfelen der dadelijke Zeevaartkunde van jA- 
COB SWART, ons wel met eenen titel, maar geens- 
“zins met een boek meerder verrijkt hebben. 
J. C. PILAAR. 


‚Leerboek der Scheikunde, door F. VAN CATZ SMAL- 
LENBURG. 1% fluk. Te Leyden, bi HONKOoP, 
1827. 8vo. 275 blads. 


Áeen wegens gebrek aan plaats , hebben wij moe= 
ten verzuimen, om van dit werk eene breedvoeriger 
aankondiging te geven. Goede boeken mogen ook 
niet dan om voorname redenen met eene penneftreek 
aangekondigd worden; want men denkt dan al ligt, 
dat zij niet meer waard zijn. Het tegenovergeftelde 
meenen wij aan dit eerfte ftuk dezer Scheikunde ver- 
pligt te zijn, en doen dit thans gaarne. 

Het is voorzeker voor iedereen, die den voort- 
gang der wetenfchappen op prijs ftelt , hoogst aange- 
naam, als hij in de landraal goede hand- of leerboe- 
bveken ziet verfchijnen. Dit is ons te aangena- 
mer, naarmate de wetenfchap , waarover zulke boe-_ 
ken handelen, onder ons minder beoefend wordt, en 

ech- 


ER 


echter geheel onmisbaar is geworden: terwijl wij an- 
dere volkeren met zoo veel ijver deel zien nemen aan 
de bevordering derzelve,. In het afgeloopene jaar 
heeft dan ons Vaderland het voorregt gehad „ dat er 
oorfpronkelijke fcheikundige handboeken in hetzelve 
zijn uitgegeven: handboeken, die wij onbewimpeld 
iederen aanvangenden beoefenaar der nuttige Schei- 
kunde durven aanbevelen. Van het boek van den 
heer BLANKENBYL gaven wij vroeger eene befchou- 
wing, en wij aarzelen niet om veel van hetgeen wij 
hiervan gezegd hebben, op dat van den heer CATZ 
SMALLENBURG toe te pasfen. Zij hebben, beiden 
iets, dat de fchrijvers doet kenmerken als ijverige „ 
maar ook gelukkige beoefenaars der Scheikunde, 
Vandeze twee handleidingen in de gronden der Schei- 
kunde; zullen wij dan ook. weldra de vruchten onder 
die jonge lieden kunnen befpeuren, die door gebrek 
der taalkennis verftoken zijn, om buitenlandfche wer- 
ken te raadplegen. Vaderlandíche boeken hebben ook 
iets eigenaardigs, iets bijzonder aantrekkeliĳjks, en 
wij durven er voor inftaan, dat zij groote prikkels 
tot. beoefening, voorname middelen ter bevordering 
der wetenfchap onder onze landgenooten zijn. — Door 
deze prikkels en middelen geholpen, gelooven wij, 
dat onze artfenijmengers weldra degenen zullen. wor- 
den, die ons land eindelijk ook eens het voordeel der 


verbazend toenemende Scheikunde zullen doen on- 


dervinden. Zij zullen, zoo als door fommige ande- 


ren; ook- door de fchrijvers der beide handboeken 


voorgegaan „ kunnen opmaken, dat het van hen zal 
afhangen, of zij der wetenfchap voordeelig zijn: want 
8e H 3 naar 


C 14 ) 


naar wij vérhemen , is de heer CATZ SMALLENBURG , 
artfenijbereidkundige te Leyden. 

De ‘orde in dit leerboek gevolgd is die van sCnu- 
BARTH Lehrbuch der Theoretifchen Chemit, waar- 
van in Berlin ook in het vorige jaar eene derde om-= 
gewerkte en verbeterde-uitgave is in het licht verfche- 
nen; waarin wij zeer veel vonden, dat aanbeve- 
ling verdient, hoewel de titel wéinig met dén in- 
houd overeenkomt. Eene #Aéoretifche Scheikunde ook , 
kennen wij héden nog niet „en weten niet wat then hiet- 
onder te verftaan hebbe. Dit mogen wij dus de wêten- 
fchap vooruitloopen noemen. Wijhebben de tweede 
uitgavé van sCHUBARTH van 1824 thans niet onder ons 
bereik; doch scnuBARTH fchijnt, indien het Zeerboek 
van CATZ SMALLENBURG dezelfde orde heeft, als dat 
van SCHUBARTH, in zijne derde uitgave die eenigzins 
veranderd te hebben. Hierom moet hetgeen c. sm. dien= 
dienaangaande zegt, waarfchijnlijk op de tweede uitgave 
betrékking hebben. Wij mogen ook niet nalatén, 
om «op te merken, dat de behandeling der zaken 
veelal met die van scHUBARTHE overeenkomftig is en 
er dus meer dan alleen de orde van is nagevolgd; 
zoo als de heer caTz in zijne Voorrede zegt, Eene 
enkele vertaling is het echter niet; vooreerst heeft 


cATZ er veel uit achterwege gelaten, ten andere 


heeft hij er veel wetenswaardigs bijgevoegd; b. v. 
over de verwantfchapskracht en de bepaalde evenre- 


digheden in fcheikundige verbindingen, het Bromium 
enz. Wij mogen het dus eene vrije vertaling van 
SCHUBARTH noemen. Dit neemt echter niets van 
het belang van het boek, of de waarde van hetzelve 

weg. 


C RES 9) 


weg. Maar wij hadden dit wel gaarne op den titel 
gezien, omdat uit dit veerfte ftuk ‘te oordeelen „dit 
billijk ware geweest. Als scrunarTi dit cerfte (tuk 
dezer Scheikunde in'handen krijgt zal hij er immers nog 
al eenige kennis aan hebben. 

Ware het os voornemen van beide boeken een 
verflag te geven, wij zouden verpligt zijn ze met 
elkander te vergelijken, en dan zouden wij niet mo- 
gen nalaten om op te merken, in ‘hoe verre de heer 
CATZ SMALLENBURG als-oorfpronkelijk fchrijver ver- 
dienfte heeft, of in hoe verre hij met omzettingen 
het boek van scHuBarTH vertaald heeft; doch thans 
zullen wij ons bepalen met eene befchouwing van 
het eerfte, omdat wij het Nederlandsch publiek met 
hetzelve willen bekend maken. Het bovenftaande 
‘zij dús genoegzaam om den heer scHuBARTH regt 
te laten wedervaren; want de heer CATZ SMALLEN- 
„Bure houde het,ons ten goede: wij houden van 
_ billijkheid. | 

Vooral heeft ons regt bevallen hetgeen men in de 
inleiding en het overige gedeelte van het begin van 
dit eerfte ftuk vindt.’ Men kan de fcheikundige ei- 
genfchappen. der ligchamen gemakkelijk uit die. vele 
„goede buitenlandfché fchriften. opfporen , die er thans 
over Scheikunde beftaans maar een blik te werpen 
op de geheele Scheikunde, het doel derzelver juist 
te doen Kennen; hiertoe is meer noodig dan vlijt en 
oplettend compileren. In vele fcheikundige handboe- 
ken misfen wij zoodanig eene inleiding, en het deed 
ons dus genoegen hierin ons bevredigd te zien. Wij 
erkennen den fchrijver hieruit als een beoefenaar der 
„Scheikunde in den geest des tegenwoordigen ‘tijds. 

H 4 Niet 


(C zhxó6 5) 


Niet zoo zeer dat wij verlangen , dat ieder een de 
heerfchende mode, om aan dit of dat gedeelte der 
wetenfchap bijna uitfluitend waarde te hechten, zal 
moeten volgen , wil hij een goed beoefenaar derzelve 
in ons oog wezen; maar het is niet te ontkennen 
dat de Scheikunde thans aanmerkelijke vorderingen 
maakt en in de laatfte jaren gemaakt heeft; dat deze 
vorderingen vooral dezen naam verdienen, omdat 
men naar wetten zoekt, die algemeen zijn en dus, 
met eenigen graad van waarfchijnlijkheid, blijvende 
zullen wezen. Zoodanig eene behandeling der Schei- 
kunde toch, kan men geene mode noemen, maar 
is eene ware aanwinst, en van de heerfchende ge- 
woonten „zoo gemakkelijk te onderfcheiden, als het 
vaste van het wisfelvallige te onderfcheiden is. In 
de laatfte jaren is men niet meer tevreden, als men 
eene eenvoudigere, of goedkoopere wijze om de 
eene of andere zelfftandigheid te vervaardigen , heeft 
bekend gemaakt. Scheikundige te heeten , zegt thans 
oneindig veel meer. Zoo veel zelfs, dat er al zeer 
weinigen in ons oog beftaan , die goede fcheikundi- 
gen kunnen heeten en wij ons ftellig overtuigd hou- 
den, dat weinigen, die thans met den omvang der 
wetenfchap min of meer bekend zijn, op den naam 
van fcheikundigen aanfpraak zullen maken. 

Wij gelooven, voor zoo verre wij meenen eenig 
denkbeeld van wezenlijke bevordering der Scheikunde 
te hebben, dat de fchets der algemeene Scheikunde 
van den heer caTz, veel wetenswaardigs bevat en 
voor eerstbeginnende fcheikundigen van het grootfte 
aanbelang is. Zoo vinden wij juistere grenzen tus- 
fchen de zoogenaamde algemeene Natuurkunde en 

5 Scheie 


C H7 }) 


Scheikunde aangegeven, dan men veelal vindt , of liever 
vrij juist bepaald, in welk eene verhouding , het onder- 
deel der algemeene Natuurkunde „ de Scheikunde , tot 
_het geheel ftaat. Vrij juist, zeggen wij; want geheel 
juist mogen wij dit niet noemen. Wat toch meent 
de fchrijver, met veranderen van aard der ligchd- 
men door fcheikundige werking? Kunnen wij wel 
over den aard der ligchamen fpreken ? En al konden 
wij dit eens doen, is het dan niet eenvoudig veran- 
dering in vorm, eigenfchappen en zamenftelling, die 
aan de beide ligchamen: door fcheikundige werking 
wordt te weeg gebragt; daar wij tot uit de veelvul- 
digfte zamenftellingen, toch hetzelfde ligchaam we- 
der kunnen te voorfchijn brengen, hetwelk in die 
verbindingen wel geheel andere eigenfchappen had 
aangenomen, «doch onveranderd dezelfde eigenfchap- 
pen heeft behouden, wanneer hetzelve weder onder 
dezelfde omftandigheden wordt gebragt? Wij voor 
ons zouden meenen, dat, hoewel dit veelal zoo 
wordt genoemd, echter dit hoogst verkeerd gefchiedt , 
en kunnen niets anders denken, dan dat een 
ligchaam niet meer hetzelfde, maar een ander zou 
zijn geworden, indien het van aard was veranderd; 
hetwelk immers in zich zelve ftrijdig is, indien men 
van enkelvoudige ligchamen fpreekt. Bedoelt men 
echter zamengeftelde, zoo kunnen wij het woord 
aard weder geheel misfen en behoeven flechts van 
zamenflelling te gewagen, om fcheikundige werking 
uit te drukken. Bij deze bepaling van carTz zouden 
wij nog bij de uitdrukking inwendige aard moeten 
ftilftaan ; doch om ons niet van vitzucht te doen 
‚ befchuldigen , flippen wij dit flechts aan ; hoewel wij 
Ji H 5 van 


( 118 ) 


van gedachten zijn, dat het op eene goede bepaling 
der wetenfchap , waarover een boek zal handelen; 
nog al aankomt. Wij kunnen echter hier niet af van 
op te merken, dat wij nog geene goede bepaling van 
Scheikunde kennen en ook niet gelooven, dae deze 
thans te geven zoude zijn. 

De hoofdftukken over zamenhang , verwantfchap „ 
ftochiometrie , warmte, licht en electriciteit hebben 
wij, /zoo als wij zeiden, met genoegen gelezen. Men 
vindt hierin eene naauwkeurige opgave van de he- 
dendaagfche aangenomene onderfcheidingen van al of 
niet fcheikundige vereeniging: de eerfte ook in eenige 
verhouding gebragt met het electrisch vermogen der 
ligchamen ; eene opgave van de verfchillende foorten 
van verwantfchappen, die men vroeger onderfcheidde , 
doch thans dienen vaarwel gezegd te worden3 van 
het atomistisch ftelfel; eene korte verklaring van de 
voornaamfte eigenfchappen der warmte, van het licht 
en der electriciteit, 

Zoo doende naderen wij dan aan de bijzondere 
Scheikunde, Hier winden wij vooreerst de nomen- 
clatuur verklaard en vervolgens de enkelvoudige, 
niet metaalaardige ligchamen, met hare verbindingen 
befchreven. Voor zoo verre wij dit gedeelte hebben 
nagegaan, kwam het ons doelmatig en naauwkeurig 
voor, Men vindt hierbij iets gefchiedkundigs, het- 
welk naar ons oordeel navolgenswaardig isj overi- 
gens de vormen , waaronder de ligchamen voorkomen , 
en hoedanig, zij in de natuur gevonden worden; de 
wijze van bereiding, eigenfchappen „ atomen-gewigt , 
zamenftellingen „ en hiervan zoo welde eigenfchappen, 
als betrekking der hoeveelheden enz. opgegeven, op 

eene 


C 119 ) 


eene wijze, die ons niet doët aarfelen „ dit boek ten 
gebruike aan te bevelen , en ér éerstbeginnenden veel 
hut van te voorfpellen. 
waor Pijs f -G, Js Me 


OON FOND 


H.G, WAARDENBURG 3 Commentatio de historia 
naturali animalium Molluscorum regno Belgico 
vindigenorum , praemio ornata. Lugduni Bae 
‚tavorum,. apud s. €£ Je LUCHTMANS, 1827. 
59 bladz. qt°. 


D. Prijsverhandeling van den heer WAARDENBURG , 
over de Inlandfche Weekdieren, welke een gedeelte 
uitmaakt der Annales van de Leydfche Hoogefchool , 
behoort in deze. Bijdragen ‘afzonderlijk vermeld te 
worden , daar zij niet alleen een goed antwoord op 
de voorgeftelde vraag ,- maar im hetzelve ook belang- 
rijke bouwftoffen voor de Nederlandfche Fauna geeft. 
Deze overweging en het genoegen, waarmede ik mij 
‘wroeger meermalen met het onderwerp dezer Verhan- 
deling had bezig gehouden, deed mij befluiten, van 
dezelve het volgende verflag op te maken, en daarin 
tevens het een en aànder uit mijne aanteekeningen ; 
over dit gedeelte der Natuurlijke Gefchiedenis onzes 
vaderlands, mede te deelen. 
Deze, in eenvoudig en duidelijk Latijn gefchree 
vene Verhandeling is in wee deelen gefplitst, waar- 
van het: eerfle een overzigt geeft van de Natuurlijke 
‘Historie der Weekdieren (Mollusca) in het algemeen , 
het tweede meer bepaaldelijk handelt over. die week- 
die- 


(C tao ) 


dieren, welke in ons vaderland gevonden worden. 
Beide deelen getuigen van, des Schrijvers algemeene 
kennis, en het tweede vooral van zijn eigen onder- 
zoek in dezen, hetgeen aan dit tweede deel, naar 
mijn inzien, de meeste waarde geeft. Bij eene be- 
fchouwing van de natuurlijke gefchiedenis der weeke 

dieren. in het algemeen, is het natuurlijk verdienfte- 
‘lijk, dat men alle deze dieren niet zelf kunnende 
onderzoeken „ uit de beste en nieuwfte bronnen putte , 
welken lof men den Schrijver inderdaad mag toeken- 
nen, daar hij CUVIER, PFEIFFER, BOJANUS, CA- 
RUS, SWAMMERDAM en anderen tot leidsleiden geko- 
zen heeft. Ik wil mij echter bij dit eerfte gedeelte 
niet ophouden, ten einde het tweede en voornaamfte 
deel , hetgeen vooral op eigene waarnemingen fteunt, 
met alle oplettendheid te kunnen nagaan. 

In de opnoeming der geflachten en foorten is hier 
voornamelijk CUVIER, LAMARCK, PFEIFFER € DRA- 
PARNAUD gevolgd, terwijl hij met een kruisje die - 
foorten heeft aangeteekend, welke hij zelf in ons va- 
derland heeft gezien. Ten einde nu te doen zien, 
hoe veel de heer WAARDENBURG in onze inlandfche 
weekdieren heeft verrigt en tevens eenige bijdragen 
tot dit deel onzer Fauna te geven, wil ik zijne op- 
gave met dit deel der Nederlandfche Fauna in de 
Verhandelingen der Hollandfche Maat/chappij van 
Wetenfchappen te Haarlem, Deel XV, ftuk 2, en 
met eenige van mijne eigene aanteekeningen dienaan- 
gaande kortelijk vergelijken, ten einde een overzigt 
te geven van den tegenwoordigen ftaat onzer kundig- 
heden nopens onze inlandfche weekdieren, hierin de 


door WAARDENBURG gevolgde orde aannemende: 
Van 


€ Mr 3 


Van het geflacht Balanus geeft hij als snlandsch 
op: B. sulcatus, ovularis en miser, waarvan de 
beide eerfte alleen in de Verhandeling der heeren 
BENNET € VAN OLIVIER, in het aangehaalde deel 
der Maarl. Maatfch.- voorkomen. -Als zeker in- 
landsch meen ik hier nog te kunnen bijvoegen: Ba- 
lanus palmatus LAMARCK V. p. 394, welke ik aan 
het Noordzeeftrand te Breesaap, bij Velfen, op Fu- 
cus nodofus vastzittende , heb aangetroffen. Ik bezit 
ook in mijne verzameling een exemplaar van Balanus 
tintinnabulum , hetwelk de te vroeg overleden beoe- 
fenaar der Conchyliologie, de heer G.'j. A. HAAS, 
te Zmflerdam, aan het ftrand omtrent Wijk aan 
Zee had gevonden, welligt echter van de kiel van 
een fchip afgefpoeld. —-W. vermeldt bl. 27, za- 
tifa laevis gevonden aan de bodems der fchepen uit 
de Oost- Indiën komende; waarbij ik echter opmerk, 
dat deze foort niet alleen aan zoodanige fchepen, 
maar ook aan drijvende ftukken hout enz. , zeer” al- 
gemeen aan onze ftranden voorkomt, gelijk zulks 
ook reeds door de fchrijvers der Fauna, bl. eed 
te regt is opgegeven. 

Van het geflacht Zscidia, door LAMARCK;, onder de 
Tunicata gerekend, telt W. alleen 4. ampulla op, 
waarbij de Fauna, bl. 87 echter nog voegt: 4. 
sintestinalis LL. — Teredo navalis en Pholas cris- 
pata worden door beïden vermeld; de Fauna voegt 
hier echter nog bij: Pholas teredula L. (onzeker 
of zij tot--dit geflacht behoort, zie bl. 111), W. 
Ph. daetyluús tam. Beïden fpreken ook van Soler 
filigua en S. enfis, van welke laatfte ik ook de beide 

‚variëteiten, door LAMARCK V. p. 452 opgenoemd, 
aan 


C z22 ) 


aan de Hollandfche ftranden. heb verzameld. _W. 
vermeldt. ook „Soler vagina , welke hij echter niet 

zelf. gevonden. heeft. Van ‘het geflacht Mya wordt, 
en in de Fauna en bij W., als inlandsch opgenoemd 
M. arenaria, welke eene van onze algemeenfte 
fchelpen fchijnt te zijn daar ik dezelve niet alleen 
aan de Noordzeeftranden van Holland en aan de 
Zoutkamp inde provincie Groningen ; maar ook aan 
het: Zuiderzeeltrand bij Muiderberg, Enkhuizen. en 
„zeer algemeen ‘in het IJ, bij; Zmfterdam „ heb aan- 
getroffen. -(*). _W., vermeldt ook te regt Mya trun- 
cata, welke ikook bij Zandvoort en Breesaap heb 
gezien, “Ik.,kan ook de opgave van W.-nopens Lu- 


traria. conpresfa. bevestigen , terwijl ik van ZL, e/- - 


-diptica ‚ door W. in zijne, Addenda vermeld, exem- 
plaren bezit van de {tranden bij Zandvoort en Brielle. 
De algemeene Mactra folida wordt zoo in de Fau- 


…nasals bij W. opgegeven, de laatfte voegt er ech-- 


ter. ook teregt bij Mactra flultorum „welke ik zeer 
algemeen aan de Hollandfche ftranden gezien heb, 
en.… waarvan de heer, BERGSMA „mij, ook exemplaren 
van het ftrand bij aha nabij Brielle „ heeft me- 
degebragt. 

Van het eigenlijke geflacht. Zellina wordt. in de 
Fauna maar ééne foort opgenoemd ,-die namelijk, 
welke door BASTER (Natuurkundige Uitfpanningen , 


IL p. 78 pl. VII f. 5-7) afgebeeld en befchreven is 
en 


(*) Ik lees in de Annales des Sciences Naturelles , Mars 
1825, P. 319-335 » dat men het vleesch van deze Zand- 
gapers (Mya arenaria) in het begin van de kabeljaauw- 
vangst dikwijls tot lokaas voor deze visfchen gebruikt, 


Pig, 


C 223 


en welke door de vervaardigers der Fauna, bl115, 
gerekend wordt waarfchijnlijk te behooren tot 'Zellina 
bimaculata. L. et LAM. , waarvan de foort: van: Bas- 
TER Echter, naar mijn inzien, in allen. opzigte ver- 
fchilt De door W., bl. ze, opgegeven foorten 
Tellina tenuis en T. folidula , zijn ook door mij aan 
de Hollandfché ftranden gevonden. «Als eene derde 
inlandfehe foort kan ik er. met volledige zekerheid 
bijvoegen 7. fabula. vam. V. p. 526, welke zeer 
kennelijk. is, doordien: eene van” hare fchelpen glad 
(dat is effen, niet geftreept) de andere met fchuin= 
fche ftrepen, vooral aan -de voorzijde voorzien is. — 
Door. W.-wordt bl. go opgenoemd Donar -truncue 
lus ‚welke „echter. welligt-tot--D. -anatinum LAM. 
P- 552 zal-moeten gebragt worden. 
Van het. zoetwater = geflacht- Cycles „ wordt in de 
Fauna alleen gefproken van: Cyclas- cornea (Tellina 
cornea Ls.) waarbij W. echter bijvoegt C‚tacultris 
rivicola (in de addenda) calyculata en nucleus ). 
Ik heb de beide laatfte foorten- nietin. ons. land ge= 
zien ; doch wel C. cornea lacustris; bij: Utrecht 
en zivicola, bij Utrecht en. in’ de rivier “de Lek. 
In deze rivier komt ook voor: Cyclas obligua“ LAM. 
P- 559, eene zeer fraaije en kennelijke foort ;-afge- 
beeld bij prererer, ple V‚rf. rg ven so7 de heer 
BERGSMA zag dezelve. mede. in „den krommen Rijn 
bij Utrecht, en merkte op „ dat zij , even als Cyclas 
cornea „ inderdaad levendbarend (vivipara) was: 
Cy- 
C*) Indien Cyclas nucleus, zoo als ik gis » Eene nieuwe 
foort is , door den heer wAARDENBURG aldus genoemd, ware 
eene ‘uitvoeriger befchrijving en afbeelding daarvan inder- 
daad wenfchelijk.- 


C 124 ) 


Cytheraea-chione, welke in de Fauna , bl. 255, 


onder de. onzekere foorten {taat wordt door W… 


ftellig opgenoemd. Ik voeg erbij -Cytheraea lincta , 
LAM. Pe 573» te Zandyoort door den heer VAN DEN 
ENDE en mij verzameld. Van het geflacht Venus 
wordt door W. alleen . cingulatum genoemd, Van 


Cardium- vinden wij in de Fauna alleen C. edule, 


bl. 118, en onder de onzekere foorten C. echina- 
tum; bij We Cardittm echinatum (waarvan ik-ook 
exemplaren van. Zandyoort wan den heer VAN DEN 


ENDE en van Brielle bezit) C. serratum, rusticum 


en. edule.-- Van het-geflacht Unio „in de Fauna al- 
leen. Unio pictorum „ble-112 5; bij -W.-daarenboven 
U margaritifera , rostrataien-Batava , alle welke 
ik ook fnlandsch bezit.-U. Bataya is zeer algemeen 
in de Lek bij Vianen en elders. Van het geflacht 
Anodonta. vinden. wij » geene ftellige. foorten “in de 
Fauna opgegeven, doch bij W. 4. eygnea, intere 
media, anatina, ponderofa,- zellenfis,. en in-de 
addenda ds Ventricofa, — Behalve de. gewone My: 
tilus edulis ; in de Fauna en bij W. vermeld „ noemt 
_ de laatfte ook-nog op Mytilus- incurvatus ‘en bl. 39 
Peeten maximus, door W. aan het ftrand bij Noord- 
wijk aan Zee gevonden. — Onder de Oesters: vinden 
wij in de Fauna Ostrea edulis ,-doch bij W. daar- 
enboven O0. Hippopus, die, zoo ik mij niet be- 
drieg „ dezelfde is , welke gewoonlijk onder den naam 
van kor=oester bekend is, 

Ziedaar de foorten , welke onder de eigenlijke Con= 
chifera van LAMARCK met genoegzame zekerheid be- 
kend zijn, en waarvan het grootf{te deel door den heer 
WAARDENBURG. het eerst als inlandsch is bekend-ge- 

il | maakt. 


EZ 


C 225 


maakt. Onder de Zritomacea van LAMARCK worden’ 
door hem en inde Fauna opgenoemd: Zolis Cuvierii, 
Fritonia arborescens en coronata (omtrent wier /y- 
nonyma echter eenig verfchil beftaat) en Doris flel- 
lata, volgens de vroegere ontdekkingen van onze 
landgenooten BASTER en BOMMÊÈ. In de Fauna wordt 
daarenboven , volgens BOMME „ vermeld Doris clayi- 
gera en pennata L. 

Onder de Calyptracea cuv. wordt in beide wer- 
ken genoemd Ancylus lacustris, welke ik ook in 
ftaande wateren op zeer vele plaatfen in ons land 
heb aangetroffen. De Fauna voegt hier echter bij 
Aneylus fluviatilis, te Leyderdorp gevonden. Ik 
kan het inlandfche van deze foort bevestigen , daar 
ik een exemplaar van dezelve bezit door wijlen den 
heer HAAS „ bij Arahem, in ffroomend water gevon= 
den. Onder de naakte Zakken vindt men in beide 
werken Limax rufus, agrestis, ater en cinereus, 
en daarenboven bij W., Z. albus. Ik kan er eene 
zesde foort bijvoegen , Limax variegatus, van DRA- 
PARNAUD €en DE FERUSSAC, Welke ik in vele kel- 
ders van de ftad Utrecht heb gevonden, — Vitrina 
beryllina van preifrer, is door W., bl. 43, op« 
geteekend en ook door mij in de omftreken van 
Utrecht gezien. De heer Brresma vond dezelfde 
foort bij ’sGravenhage, de hecr HAAS in de om- 
 ftreken van Velzen. 

Van het uitgeftrekte geflacht der flak - hoorns (Zee 
fix) vinden wij in beide gefchriften genoemd: Melix 
pomatia, arbustorum , nemoralis, hortenfis en ni- 
tida LAM. , alle welke foorten ik ook inlandsch be- 
zit, even als de door W. daarenboven opgetelde 
Bijpracen, p.IIL.sr.2. I foor- 


(C 126 j) 


foorten H. adf/perfa (bij Haarlem door den heer 
VAN DEN ENDE gevonden), MZ. ericetorum ‚ van 
de duinen, cellaria hispida , rotundata, crystallina 
en pulchella, alle in de omftreken van Utrecht ge- 
vonden en ook. op meerdere plaatfen voorkomende. 
Ik bezit in mijne verzameling nog een paar Andere , 
mij op dit oogenblik nog eenigzins twijfelachtige , 
foorten3 doch de door W. opgenoemde MZ. flriata 
en glabella heb ik nog niet aangetroffen. Ik kan 
daarentegen de opgave van W., dat Carocolla lapi- 
cida op de bergen bij Namen gevonden wordt, met 
volle zekerheid bevestigen, daar ik exemplaren van 
dezen hoorn bezit, mij door den heer BERGSMA van 
genoemde plaats medegebragt. 

Pupa fragilis en muscorum , worden in de Fauna 
bl. 129 en 13o en bij W. bl. 47 vermeld. De eerst- 
genoemde foort is door mij rondom Utrecht dikwijls 
gezien; ook bezit ik er exemplaren van door den heef 
HAAS bij Velzen verzameld. W. {preekt daarenbo= 
ven van P. wridentata, welke op de wallen van 
Utrecht voorkomt, en van Pupa pygmaea. W. 
telt ook onder de inlandfche foorten op Claufilia 
rugofa, welke ik te SJjk- Ewijk en Ochten, in de 
Betuwe, bij Utrecht en Vianen, en bij Haarlem en 
Overveen gezien heb. In de addenda {preekt hij 
van CJ. ventricofa, welke na verwant is aan eene 
derde foort C/. perverfa PFEIFFER, welke ik op de 
wallen van Utrecht en te Sljk- Ewijk, in de Be- 
tuwe, gevonden heb. De algemeene Bulimus lubris 
cus komt ook bij W. bl. 48 voor, maar hij ver- 


meldt daarenboven. de meer zeldzame Bulimus act= 


cula, welke ik nog niet had gevonden. 
Suc- 


adt rd nde. 


Ee 


C dap”) 


Succinea amphibia komt in de Fauna bl, 146, 
zoo wel als bij W. bl. 48, voor. Er beftaät ech- 
ter nog eene tweede inlandfche foort, Suceinea oblon- 
84 LAM. VI, a p. 135, welke ik aan de oevers 
der rivier de Lek en te Heikop bij Vianen, heb ge- 
vonden. In de Fauna, bl. 129, komt voor de Cy- 
„clostoma elegans Lam. » Eene zeer fraaije foort, wel- 
ke ik nog niet had- gevonden, en die ook niet bij 
W. geboekt ftaat. In de Fauna en bij W. wordt 
Sewag gemaakt van Planorbis corneus „ carinatus , 
marginatus, vortex en imbricatus Fauna bl. 131); 
bij W. daarenboven p/. Spirorbis, contortus en niti- 
dus DrAP. Ik kan de naauwkeurigheid van deze op- 
gaven in zoo verre laven, als ik a/je deze foorten 
mede inlandsch gevonden heb, voornamelijk in de 
omftreken van Utrecht. PJ, contortus fchijnt een 
zeer verfpreid dier te zijn » daar hij niet alleen overal 
in zoete wateren, maar ook in de brakke wateren bij 
Amfterdam ‚ algemeen voorkomt, Eene nog als in- 
landsch onbekende foort is P/, hispidus LAM. VI, 
2 P. 154, door mij in de flooten te Heikop, bij 
Vianen , aangetroffen. 

Behalve PAy/u fontinalis , ook in de Fauna , bl. 
123, opgenoemd en overal hier te lande te vinden \ 
fpreekt W. ook nog van de meer zeldzame Payfa 
Aypnorum, welke bij Maarlem en Utrecht te vin« 
den is, Ook deze is mij door den heer naas uit 
den omtrek van Velzen medegedeeld. — Van het ge- 
flacht ZLymnaeus (waarom niet Lömnaeus, van Afuyys 
moeras 2) worden in de beide werken , wier inhoùd 
wij tot een overzigt trachten zamen te brengen , de 
volgende foorten geteld: Z. flagnalis, palustris 

l2 (wel- 


( 128 ) 


welker /yronyma in de Fauna bl. 144 en 146 niet 
regt duidelijk zijn), auricularius en minutus, en 
daarenboven bij W., ZL. ovatus, vulgaris en fus- 
cus. Ik meen ook alle deze foorten inlandsch te be- 
zitten, offchoon ik moet bekennen , dat het onder- 
fcheid tusfchen ZL. ovatus en vulgaris, en tusfchen 
L. palustris en fuscus, fomwijlen door tusfchenge- 
plaatfte vormen moeijelijk wordt, ZL. minutus is mij 
door den heer BERGSMA van bij Franeker, door den 
heer HAAS van de omftreken van Velzen medegedeeld. 
Ik kan hier nog twee door mij gevondene foorten 
bijvoegen, namelijk, Limnaeus pereger LAM. en 
PFEIFFER ; welke de bijzondere eigenfchap heeft van 
het water nu en dan te verlaten en die bij Utrecht 
en te Heikop bij Vianen , in de zoete wateren voor- 
komt. Zeldzamer doch dubbel fraai en merkwaar- 
dig is Limnaeus glutinofus van DRAPARNAUD of die, 
welke onder den naam van Melix glutinofa, door 
MATON en RACKETT befchreven is in de Zransacti- 
ons of the Linnaean Society, VIll. p. ao2, en die 
door eene gele, zeer brosfe en doorfchijnende fchaal 
ligtelijk te kennen is. Ik vond haar op de bladen 
van Nymphaea lutea, in de flooten te Heikop bij 
Vianen, en ook, hoewel zeldzaam , nabij Utrecht. 

Onder de Peristomtata vinden wij in de Fawna, 
bl. 139 en bij W. p. 54, Valvata obtufa PFEIFFER , 
welke ik ook algemeen bij Utrecht en Haarlem heb 
waargenomen. Als eene tweede inlandfche foort kan 
ik hier bijvoegen Walvata cristata prrieFeR, (V. 
Planorbis pRAP.) bij Utrecht gevonden en, zoo mijn 
geheugen mij niet bedriegt, ook V. depres/a PFEIF- 
FERs pl. IV, Á£ 33, mede in den omtrek van 


Utrecht _ 


Cte 7) 


Utrecht gezien. — Onder de Paludina’s vermelden 
de beide werken P. vivipara impura en fimilis; 
W. daarenboven P. achatina (welke ik ook in den 
krommen Rijn bij Utrecht, en in de rivier de Lek 
gevonden heb) en de heeren BENNET €en VAN OLI- 
VIER, bl. 149, P. viridis. Als eene zesde foort 
voeg ik er bij 2. balthica NiLsson (Historia Molluse 
corum Sueciae terrestrium et fluviatilium , Lundae 
1822, p. 91) welke welligt dezelfde is als P, muri- 
atica LAMARCK VI, 2 p. 175, en die in brakke 
wateren, en vooral in het IJ, bij Zmflerdam , zeer 
dikwijls voorkomt. (*) 
__ Neritina fluviatilis wordt in de beide werken ge- 
noemd: Natica Brittannica, alleen bij W., Malio- 
tis tuberculata en H. parva, daarentegen alleen in 
de Fauna, bl. 152 en 153. De beide laatfte foorten 
‚heb ik nooit gevonden; doch Neritina flwyiatilis is 
in den krommen Rn, bij Utrecht en in de Lek, 
Natica Brittannica LeacH, aan de Noordzeeftranden 
zeer gewoon. De algemeene Scalaria communis en 
Turbo littoreus zijn in de Fauna, zoo wel als bij 
W., opgeteekend; de laatfte voegt echter bij Turbo 
rudis en T. retufius LAM-, welke laatstgenoemde ik 
ook van de Hollandfche ftranden bezit. — Zw/us an- 
tiguus en Buccinum undatum komen bij beiden en 
ook 


(*) Het door Baster, Nat, Uitfp. II. p. 81 pl. VII. fz. 
4» befchreven en afgebeeld Drijfkorentje , in de Fauna bt. 
143 tot Helix flagnorum L. gebragt, fchijnt mij toe tot 
het geflacht Limnaeus te behooren, daar het ae van 
een operculum het van Paludina verwijdert, 


Es 


C 430 J 


ook in mijne verzameling voor; bij W. daarenboven, 
Bueeinum reticulatum en B. coccinella. — Onder 
de Cephalopoda eindelijk fpreken beiden van Sepia 
officinalis en Loligo vulgaris LAM.; in de Fauna 
wordt daarenboven bl. 95 melding gemaakt van Zo- 
ligo fubulata, en bij W., bl. 58 , van Lo/igo fe- 
pPiola LAMARCK. | 

Men ziet uit deze befchouwing der Verhandeling 
van den heer wAARDENBURG ; zoo ik vertrouw, ge- 
noegzaam, met hoe veel ijver en met welk goed ge- 
volg hij zich op de kennis onzer Nederlandíche die- 
ren heeft toegelegd, en het zal niet noodig zijn hier 
iets meer bij te voegen. Zij, die in onze Fauna be- 
lang ftellen , zullen het mij ten goede houden, dat ik 
dit verflag tevens heb doen dienen tot eene opnoe- 
ming der tegenwoordig als inlandsch bekende week- 
dieren, waarbij ik uit mijne aanteekeningen dienaan- 
gaande, alleen die foorten bij de reeds bekende in- 
landfche gevoegd heb ,„ waaromtrent ik genoegzame 
zekerheid meende te hebben; terwijl ik eenige, nog 
twijfelachtige foorten uit mijne verzameling voor als 
nog liever heb willen achterhouden , ten einde geene 
fchadelijke verwarring te veroorzaken. 

Een ieder, die met de werken der Duitfchers en 
Franfchen over de Mollusken bekend is , zal gereede- 
lijkinzien , dat er bij de thans reeds bij ons bekende 
foorten nog verfcheidene door naauwkeuriger onder- 
zoek zullen kunnen gevoegd worden, hetgeen een 
elk-ten fpoorflag moge verftrekken «om ook dit ge- 
deelte onzer Fauna meer en meer tot volledigheid 
te brengen ! 

Ve He 


Kn 
de: 


ARV AS #1 


C 1819 


C. L. BLUME, Monographie der Oost-Indifche 
Peperfoorten, in de Verhandelingen vanhet Ba- 
taviaasch Genootfchap van Kunflen en Weten- 
fchappen , Batavia 1826, Elfde Deel, bl. 137—255. / 


De natuurlijke familie der Piperaceae of Peperge” 
wasfen , welke in onze Oost-Indifche Kolonien zoo 
rijk is, verdiende zekerlijk wel eene afzonderlijke be- 
fchouwing, welke alleen door hem behoorlijk kon in 
het werk gefteld worden, die in de gelegenheid was, 
om deze planten, met zoo teedere en moeijelijk te 
ontleden bloemen, op de plaats- zelve hunner groei- 
jing nog levende te onderzoeken. De verhandeling 
van den heer BLUME bevat in de eerfte plaats een 
overzigt der onderfcheidene kenmerken en voornaamfte 
eigenfchappen der groeiwijze van de Piperaceae, wel- 
ke in den Indifchen archipel doorgaans Klimmende 
gewasfen zijn. Hij gaat in de eerfte plaats de Pe- 
pergewasfen ten opzigte hunner wortelen, ftengen, 
bloemen , vruchten en ontkieming, van bl. 143—157 , 
in bet algemeen na, waarbij mij inzonderheid van 
groot aanbelang voorkwam, hetgeen de fchrijver meldt 


nopens de ontkieming van Piper den/um, welke hij 


beeft waargenomen en op plaat VI naauwkeurig doen 
afbeelden. Br. maakt (bl. 155) het befluit hier uit 
op, dat de Piperaceae tot. de groote afdeeling der 
Monoeotyledoneae zouden behooren, hetgeen echter 


onlangs is tegengefproken door AD. BRONGNIART 


(Annales des fciences naturelles, Oct. 1827, XI. 


pe 223), die het deel, hetwelk Br, voor eene zaad- 


lob aanziet, befchouwt als eene foort van endosper- 
mium of albumen , en dus niet behoorende tot den 
Ï4 eigen- 


C--582 a) 


eigenlijken embryo, terwijl derbeide, door BL. bee 
fchrevene zaadblaadjes (folia feminalia), twee zaad- 
lobben (cotyledones) zouden zijn. Men moet inder. 
daad bekennen dat, naar deze nieuwe verklaring, de 
ontkieming der Pepergewasfen eenvoudiger en duide- 
lijker is, terwijl ik, in zoo verre men alleen uit de 
afbeeldingen mag oordeelen , ter bevestiging van het ge- 
voelen van BRONGNIART zoude aanvoeren, dat het 
in de vooronderftelling van Br. moeijelijk is te ver- 
klaren, hoe eene zaadlob, die tot voeding der ont- 
kiemende plant moet (trekken en daarom op de 
„grondfchijf (collum) der plant of het jonge ftammetje 
is ingevoegd, zich juist bij die ontkieming in de Pe- 
perfoorten van het plantje zoude affcheiden. Dearen- 
boven is de vorm der eigenlijke bladen van Piper 
denfium , bij BL. f. 18 afgebeeld, verfchillend van 
die der blaadjes, weêlke BRONGNIART bij deze zelfde 
foort voor zaadlobben houdt. Ook zijn de bladen bij 
de Piperaceae doorgaans tegenovergefteld (ur. bl. 
144) en mede in de verdeeling hunner aderen meer 


overeenkomftig met de bladen der Dicotyledoneae; 


gelijk Br. bl, 156 dit zelf aanmerkt, zeggende: „Op= 
s merkenswaardig blijft intusfchen de verdeeling der 
„vaten in de bladeren van vele Piperaceên op de 
Wijze, welke wij flechts bij hoogere gewasfen ‚ple- 
„gen waar te nemen, en waardoor onder anderen 
„Jussieu fchijnt bewogen te zijn geworden, om de 
„Piperaceën onder de Dicotyledonen tot de familie 
„der Urticeên te trekken. Ook kan ik niet onopge= 
s„gemerkt laten, dat de Piperaceên zelven eene, 
„fchoon verwijderde, verwantfchap bezitten met eeni- 
„ge Dicotyledonen , en onder deze voornamelijk met 
„ Chloe 


ee TTT DE EET Ten 


C 853 1D 


„Chloranthus en Ascarina”’ enz. Volgens BROWN en 
BRONGNIART t. a, pl., heeft het zaad der Peperge- 
wasfen veel overeenkomst met dat der Nymphaca , 
zoo voortreffelijk ontleed en afgebeeld door BRONG- 
NIART , Zan. d, fc. nat. XII pl. 39. 

Het genoemde algemeen overzigt der groeiwijze 
dezer planten, wordt opgehelderd door zes” zeer 
goede platen, de deelen van bloem en vrucht aan- 
toonende. Voor het overige behoort tot deze 20n0- 
graphie nog eene opnoeming, korte kenfchetfing , 
opgave van groeiplaats en befchrijving van 31 eigen- 
lijke peperfoorten en ro foorten uit de afdeeling 
der Piperomtae, wier erkenning gemakkelijker wordt 
door bijgevoegde omtrekken van alle de vermelde 
foorten , naar gedroogde exemplaren vervaardigd. Al- 
les draagt blijken van den onvermoeiden ijver en 
geestdrift van den fchrijver, die door deze verhande- 
ling zoo wel als door zijne vroeger uitgegevene ge- 
fchriften der wertenfchap krachtdadig bevorderlijk is. . 

Ik eindig met de opnoeming der foorten, welke 
BL. van bl, 157 tot 238 opgeeft, als door hem voor 
het eerst genoemd en kunstmatig befchreven. Zij 
zijn: Piper celebicum, fulcatum » zigrescens , Lo- 
wong „ Bantamenfe, miniatum , auriculatum „ bac- 
eatum , recurvum, arcuatum, acre, fundaicum, 
crasfum „ albido - punctatum, denfum ‚ maculatum , 
majusculum , caninum ‚ mucronulatum » muricatum , 
mollisfinum en onder de afdeeling der Piperomtae : 
Piper candidum » HEryoso- venofum , lacvifolium „ bi 
lineatum , exiguum » Pufillum , recuryatum „ fubro- 
tundum en convexum; een belangrijk toevoegfel, 
voorzeker, tot eene tot dus verre zoo onvolledig be- 


kende planten - familic ! Vv. H‚ 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. 


09 DI00 


137: De: LA RIVE heeft gezien, dat de draden van 
den galvanifchen toeftel electrisch waren gewore 
den, en eene tegengeftelde electr. hadden verkre- 
gen aan die, welke zij volgens de plaatfing, aan 
den toeftel hadden, Deze draden, of derzelver ftuk- 
ken , bragten op den galvanometer zeer merkbare uit- 
werkfelen te weeg. Geleiders der electr. worden dus 
zelf electrisch. Vloeiftoffen echter worden dit niet. 
(Bibl: univ. Juin 1827 p. 92.) Hierop moet men bij 
het gebruik van galvanometers opmerkzaam zijn, en 
welligt nooit twee waarnemingen met denzelfden galva- 
nometer fpoedig op elkander laten volgen. Want de 
geleiders behouden deze electriciteit gedurende eeni- 
gen tijd. (Zie hierbij het fluk vanden heer V. BEEK, 
in het eerflegedeelte van dit N°.) Ge J.M. 

138. BecQuereL vond, door eene fchijf van kurk 
tegen een kristal, b. v. van IJslandfche {path te druk- 
ken, dat de ontwikkelde electriciteit evenredig was 
aan de drukking. Hij deed, zonder het contact te 
veranderen, de drukking dan eens grooter, dan eens 
kleiner zijn, en vond de electriciteit evenredig aan 
de grootfte drukkingen. Hier hadden dus de mindere 
drukkingen , door de flechte geleiding waarfchijnlijk 
geene verandering te weeg gebragt. — De onderlinge 
aaneenhechting der platen van een kristal brengt dezelfde 
uitwerking voort als de drukking. Want door deze 

van- 


ennn ain ea. 


C 5) 


vaniëén- te “fcheiden ontwaart men dezelfde hoeveel- 
heid electriciteit, als welke waargenomen wordt in= 
dien men deze vaneengefcheiden plaatjes, tegen elkan- 
der drukt, om ze weder vaneen te brengen. (Ann. 
de Ch. et Phys. Nov. 1827.) Bs’ j. Me 
139. Volgens waarnemingen vanaraco is-het bui- 
ten. twijfel, dat ‘het noorderlicht invloed op de 
magneetnaald uitoefent; ten minfte uit zijne waarne- 
mingen blijkt het genoegzaam, dat de magneetnaald 
merkbaar wordt aangedaan, wanneer er noorderlicht 
wordt waargenomen 3; want dat zij of door het noorder- 
licht zou aangedaan worden, is eene gansch andere 
zaak en uit zijne waarnemingen niet op te maken. 
In de Globe, Jan. 1828, leest men, dat op den og 
Maart 1826, des avonds tuslchen 8 en ro ure, de 
magneetnaaid van het Obfervatorium te Parijs, zeer 
onrustig was. Araco befloot hieruit, dat op dien 
tijd in het noorden noorderlicht moest gezien zijn. 
„De Engelfchen, die tegen het gevoelen van ARAGO 
zijn, waaronder vooral BREWSTER van Edimburg, 
dragen geene kennis van eenig noorderlicht op dien 
tijd, en trekken hieruit eenig. bewijs tegen het ge- 
voelen. van -Araco. DarTON intusfchen heeft het- 
zelve juist toen waargenomen, en hoewel het zich 
niet zeer boven den horizon verhief, zoo was er 
echter geen twijfel aan, of het was inderdaad noors 
derlicht. — Uit deze waarneming moeten wij dus 
flechts alleen befluiten, dat de mâagnectnaald, ten 
tijde „ dat er noorderlicht is, verandering ondergaat 5 
doch geenszins, dat deze verandering door het licht 
worde “voortgebragt. Er zoude veeleer hieruit” vol: 
gen, dat dezelfde oorzaak , die noorderlicht voort- 
bragt 


C 136 ) 


bragt, ook oorzaak van het bewegen der naald was; 
vooral. indien waarnemingen bevestigden, dat er eene 
gelijktijdigheid tusfchen beider begin en einde be- 
ftond. G. Je Me 

140. ScoresBy deelde aan de Akademie van Wet. 
te Parijs, gevolgen mede van het flaan van den blik- 
fem in een fchip, dat tusfchen Londen en New-York 
heen en weder vaart. Het fchip was met eenen af- 
leider voorzien. Deze werd door den blikfem ge- 
fmolten; zelfs viel de ijzeren conductor droppels- 
gewijs in zee, Een chronometer geraakte geheel en 
al van den gang, en naderhand vond. men dan ook 
alle deelen van denzelven magnetisch. Een oud man, 
die federt drie jaren eene verlamming in de beenen 
had gehad, lag te bed, zeer digt bij de plaats, waar: 
heen de blikfemftraal toog. Deze fprong eensklaps 
op en was en bleef herfteld, Alle ijzeren en {talen 
ftukken , die men onderzocht, vond men magnetisch. 
De kompasfen waren in dezelfde kamer geplaatst ge- 
weest. Sommige van deze waren verfterkt „ anderen 
verzwakt; bij fommige waren de polen omgekeerd „ 
bij anderen vernietigd. (Globe, Jan. 1828.) 

G. Je M. 

141. De belangrijke electrifche eigenfchappen van den 
tourmalin heeft BECQUEREL op nieuw onderzocht, 
en tot grootere duidelijkheid gebragt. In eene le- 
zing, den 7 Januarij 1828, in de Akademie van Wee 
tenfchappen, te Parijs, gehouden, heeft hij eerst de 
gefchiedenis van deze electrifche verfchijnfelen , van 
THEOPHRASTUS af, tot AEPINUS, PRIESTLEY €N CAN- 
TON toe, doorgeloopen , en hierna zijne eigene bevin- 
dingen medegedeeld. Op groe cent. is de elect, polari= 

teit 


Cr d 


teit zeer merkbaar, en deze houdt de tourmalin tot 
over 150°, indien de temperatuur niet ophoudt toe 
te nemen. Want is zij een oogenblik dezelfde, zoo 
verdwijnt de polariteit en treedt elders te voorfchijn , 
zoodra de temperatuur begint te dalen; zoodat de 
pool, die eerst pofitief was, nu negatief wordt. Zoo 
lang de fteen electrisch is, neemt hij noch van an- 
dere omliggende ligchamen electriciteit af , noch deelt 
deze aan dezelve mede, De oorzaak van het gemeld 
verfchijnfel heeft dus hare plaats geheel en al in de 
molecules van den (teen. Wordt de fteen aan ééne 
zijde verwarmd, of neemt deze warmte wederom af, 
zoo heeft in beide deze gevallen deze zijde eene te- 
genovergeftelde electr. aan de andere zijde wordt 
ook geene electr. medegedeeld van de verwarmd ge- 
weest zijnde of nog verwarmd wordende eerfte zijde, 
Zoo doende kan dan de tourmalin tot op eene ze= 
kere temp. verwarmd worden, zonder meer dan ééne 
electriciteit te bekomen; hetwelk tot heden toe het 
eenigfte voorbeeld van dien aard is. (Bulletin des fc. 
math, Fév, 1828.) — Hieruit zijn vele belangrijke 
gevolgen voor de electro- chemie op te maken, en 
wordt het geheel en al uitgemaakt, dat de molecules 
der ligchamen voortdurend electrisch zijn kunnen, 
hetwelk meer betwijfeld dan vooronderfteld is. 
G. J. M. 

142. Eenen regenmeter , die zoo welde hoeveelheid 
regenwater , hetwelk in korten tijd „ als dat hetwelk in 
een langer tijdvak gevallen is, aanwijst, heeft 7. 
TAYLOR bekend gemaakt. De befchrijving van de1= 
zelven is te vinden in FRORIEP’s Not. No, 419, 
Feb. 1828, waarbij twee afbeeldingen gevoegd zijn S 

die 


C 138 ) 


die de uit- en inwendige zamenftelling van denzelven 
duidelijk. voorftellen, Wij moeten onze lezers hier 
naar verwijzen, omdat wij zonder afbeelding moeije- 
lijk het werktuig kunnen doen kennen, Een trechter 
eindigt in eene enge buis; die het door den eerften 
opgevangen water brengt , op een „ met kromme fchoep- 
jes voorzien waterradje. Dit rad wordt dus door het 
gewigt van het water bewogen , en zal naar mate der 
hoeveelheid water meer omgedraaid worden ; hetwelk 
door eenen index kan worden aangeduid, Dit is 
dus voor kleine hoeveelheden water voldoende. Brengt 
echter de trechter meer water aan , dan op eene der 
fchoepen kan geladen worden, zoo vervangt eene an- 
dere deze laatfte, en door middel van raderwerk en 
indices is men alzoo in ftaat het aantal omdraaijingen 
van het rad, dus de hoeveelheid gevallen regenwater 
in den trechter naauwkeurig te kunnen bepalen. — 
Deze regenmeter heeft twee voordeelen: 1°. wijst 
hij zonder eenige bijzondere handgreep de hoeveel- 
heid water aan; 2°. wordt er weinig water uit den- 
zelven verdampt. Gs Je M. 
143. Door oxydum cupri heeft MARCET amylum, 
hordeïnum , gluten en fermentum ontleed (Mém. de 
la Soc. de Phys. etc. de Genève, T. 2 p.2 pag. 217.) 
en er de volgende evenredigheid der beftanddeelen in 
gevonden. 
Carbonium Oxygen. Hydrog. Azotum 
Amylum, oee 4047 ernie 4007 tert 0a 0 Ie Int rn 
Hordeïnum, …… 4452 ve (eit 4740 oro Opdienen! 48 
Glüten:snatpl arte 55474 ee 40e Hegar rn 
Eermentam vers "3055 « ver «147 aders 445 obe oi 
G.J. M. 
144. Bij 


C 139 ) 


144. Bij gelegenheid eener vergiftiging door rotten- 
kruid, te Edimburg gefchied, kwam voor de regt- 
bank de vraag voor, of het rottenkruid al dan niet 
eenigen fmaak had, en zoo ja, welken. Daar de gevoe- 
Jens hierover verfchilden, en men bij fommige fchrijvers 
eenen zuren fmaak!, bij anderen eenen zoeten , bij ande- 
ren eene fmakeloosheid vond aangeteekend; werden er vijf 
heeren in commisfie gefteld, om den fimaak van rot- 
tenkruid te bepalen. Men deed, te dien einde, 
2—4 grein fijn rottenkruid op het midden der tong van 
deze heeren plaatfen, gedurende den tijd van £ mi- 
nuut. Twee van de vijf meenden eenen zoeten fmaak 
waargenomen te hebben, de anderen hadden geenen 
{maak waargenomen. Eene oplosfing van rottenkruid 
deed aan allen een’ flaauwen zoeten fmaak gewaar 
worden. (Journ.de Ch. Méd. Janv. 1828). Wij zou- 
den van meening zijn, dat de eerfte zeer gevaarlijke 
proef had kunnen befpaard worden. Want wij ge- 
looven „ dat de verbeelding veel fterker in het enkel 
aanraken van een droog poeder, op de tong ge- 
plaatst, op den fmaak zal werken , dan dit poeder 
zelf, Smaken toch , indien dit goed zal gefchieden , 
vereischt oplosfing van drooge zelfltandigheden in, 
of vermenging van deze met het fpeekfel, en vooral, 
indien de fimaak niet zeer fterk door hetgeen men 
proeft wordt aangedaan, drukken van de tong tegen 
het gehemelte , en verdeeling van de te proeven zelf- 
ftandigheid, Het drukken, om dezelfde zenuwtepeltjes 
fterker, het. tweede , om meer zenuwtepeltjes aan te 
doen. G. J. M. 

145. Uit barometrifche waarnemingen te Christiania 
door HANSTEEN gedaan, gedurende den tijd tusfchen 

Nov. 


' 6: AD 4) 


Nov. 1822 en April 1824, blijkt het, dat de dage- 
lijkfche veranderingen des morgens gemiddeld zijn : 
omm,533, des avonds omm,396. HANSTEEN geeft 
op de volgende wijze den invloed der maan op den 
barometerftand op : 


verandering des morgens. verandering des avonds. 


Eeffte kwartier. …… 0,540 « lee 416-04263 
Volle maan „ . « « « « 04963 « « « « « On 121 
Derde ‘kwartier . es 0,300 «oases 4300 
Nieuwe maan. .…s'. « 0,348 « «ee « 0,460. 


Deze getallen drukken het gemiddelde uit der ver- 
anderingen van den barometerftand, waargenomen op 
den dag der kwartieren en vergeleken met dien van 
den voorgaanden en volgenden dag. (Bull. des Sce 
math. Janv. 1828). G. J. Me 

146. De Groninger Courant van 25 Maart 1828 
deelt ons eene vergelijkende tafel mede van gelijktijdig 
(des morgens te 7 uren) hier te Lande gedane waar: 
nemingen met den thermometer van FAHRENHEIT , 
waaruit bleek, dat het gedurende negen dagen te 
Groningen fteeds kouder was dan op Zwanenburg, en 
op Zwanenburg weder eenigzins kouder dan. te Haar- 
lem. De thermometer toch ftond 


te Groningen. Zwanenburg. Haarlem. 
io. Febr, origr, vereen en. (OS VEP ee te ore: 
EUN STO, Nn, GAAL ZOOL A ie, AAD re Ne 
12 15 ve om Blasi, Kn eo os it EE en 
13 — IQ — «eee eZ eee eee 
IA — 15 — ese ee Óf sees se Ig 
IS ADO eeh ÓE ie ee eee MEE 
16 — 21 — eee ee 27 == eee eee 2 —= 
17 — MU — eee ee 25E ee ee 2E 
18 — ZOE ee ee WZ — ee eee 2 
De windftreek was gedurende die dagen nreeren- 
deels noordelijk en oostelijk. V. H. 


147. Proft. 


\ 


- 


_ he meren ent er 


C 141 j) 


147. Proft. j. NöccerRATH te Bonn, heeft on- 
langs een belangrijk berigt over het gedegen goud , 
dat men in de aan Pruisfen toebehoorende Moezel- 
ftreken vindt, medegedeeld, Het is van het ftof-goud 
in den Rhijn geheel verfchillend ‚ en komt waarfchijn- 
lijk uit onderfcheidene kwartsaderen van het Grau- 
wacke gebergte van den Mundsrücke. Een in No- 
vember 1826 gevonden ftuk bevestigt deze gisfing. 
Het werd in de beek, welke Grosbach heet, en die 
zich bij Enkirch in den Moezel ftort , gevonden. Het 
woog vier lood, was een’ duim , 8 lijnen lang, 9 lij- 
nen dik , van buiten door afrolling geflepen , met 
verfchillende holten en gaten voorzien en met kleine 
kwartsflukjes vergroeid, Kon men de goudvoerende 
aderen zelven opfporen, zij zoude gegronde hoop op 
grooten overvloed van metaal geven, daar men het 
in losgeraakte ftukken van vier lood gevonden heeft. 

(Dr. j. S. C. SCHWEIGGER und Dr, F. w. 
SCHWEIGGER -SEIDEL ; Jahrbuch der Chemie 
und Phyíik für 1827, Bd. 2. Heft, 5. S. 
257—263). J-'Ve De Ho 

148. Casaseca heeft een nieuw mineraal naar 
THENARD Zhenardite genoemd. De grondvorm is 
eene regte zuil met rhomboïdifche grondvlakte; de 
kristallen vertoonen ook eene octaëdrifche gedaante. 
De foortelijke zwaarte is 9,75. Het beftaat uit 99,78 
zwavelzure foda en eo deelen koolftofzure foda. Men 
vindt het bii Espartines, vijf mijlen van Madrid. 
Van het Glauberit is het zoo wel door fcheikundige 
zamenftelling als door kristalvorm onderfcheiden. 

(Journal de Pharmacie et des fc. accesfoires 
1826, T. XII. p. 393). Je Ve De He 

BIJDRAGEN, D.IlI. sr.a. K 149. On- 


Coabe J 


149. Onlangs heeft. BERTHIER een nieuw mince 
raal ontdekt in de bruinfteenmijnen van het departe- 
ment van de Dordogne. Hij noemt het Nontronite, 
Het heeft de-zelfftandigheid van kleiaarde , is ftroo- 
geel, wordt, in wâter, gedompeld, doorfchijnend „ 
en neemt bij calcinatie eene roestkleur aan. Deze 
delfftof -beftaat uit kiezelaarde , iĳzertritoxyde ‚ aluin- 
aarde, magnefia en waters Men kent geen ander 
“mineraal, dat ermede overeenkomt. De bleeke 
kleur; die “bij de donkerroode van het ijzertritoxyde 
fterk affteekt , hanst ongetwijfeld van de groote hoe- 
veelheid water af, die «een gewigtig beftanddeel de- 
zer delfftof uitmaakt, (Bullet. des Sc. nat, Août 
21827. Pp. 428.) Je VelDA He 

150. Een Amerikaansch. Journaal CAmeric. Journ. 
sof fciences and arts) bevat een allerbelangrijkst be- 
rigt ders ontdekking van gedegen ijzer , in den berg 
Canaäins in den Amerikaanfchen Staat Connecticut. 
De ontdekker , de Majoor BURRAL, geeft, op dat 
hetzelve eene ader of dunne laag vormt in Glimmer- 
fchiefers „Het metaal heeft al de gewone kenteeke- 
nen van iĳzer, en is zeer fmeedbaar, Dit is het 
eerfte. voorbeeld. van gedegen ijzer, niet luchtfteen- 
aardig in Amerika gevonden. Men bemerkt, dat des- 
zelfs vorming natuurlijk js aan deftrepen, welke deze 
foort van bergftofaders oplevert, en aan de kleine 
wlakken witte en witachtige kwarts, waarmede de 
masfa is doorweven. De Nickel, welk beftendig 
in het meteorisch ijzer gevonden wordt, maakt geen — 
deel - der zamenftelling uit Srnerparp heeft de na- 
tuur- en fcheikundige eigen{chappen van dit gedegen 
ijzer bepaald. — Op hetseerfte aanzien gelijkt het- 

zel- 


C 243 ) 


zelve veel naar gekristallifeerd potlood , „ omdat- het- 
zelve overdekt is met een dun huidje. van deze delf- 
ftof „ waardoor hetzelve tevens volkomen tegen ver- 
„Zuring is befchermd. Het maakfel is duidelijk kris 
talvormig 5, ten opzigte- van hardheid en _magnetifche 
eigenfchappen _verfchilt het niets van het gewone 
ijzers de (oortelijke zwaarte verfchilt van 5,9 tot 6,75 
gedeelten. van echt natuurlijk taal windt men fom- 
tijds in de mas. De delfftof. houdt noch koper, 
noch lood in zich > waardoor dezelve verfchilt van 
het gedegen Sakfisch ijzer, in welk KLAPROTH zes 
deelen lood en een deel. koper heeft aangetroffen (+). 
‚VAN ROSSEM. 
‚151 Op 


(*) Bij het vermelden dezer ontdekking ishet “wel- 
digt niet onbelangrijk met een enkel woord te berig- 
ten, dat zich in mijne Verzameling eene delfltof be- 
vindt, welke mij en eenige delfftofkundigen, die dezelve 
zagen, hoogstmerkwaardig is voorgekomen. Het bedoelde 
ftuk is af komftig uit de verzameling van den Predikant 
VAN, EIK, van Loosduynen, bij ’s Hage, en door den- 
zelven aldus befchreven : » Herkomftig uit het land der 
Caffers, bevat in zich eene roode verfftof als menie, welke 
door de Hottentotten als verf wordt gebruikt en de eenige 
is, welke zij bezitten. De fteen ‘is mij vereerd der 7 Mei 
1797» door den heer SLUYSKE, oud Gouverneur van de 
Kaap ‘de Goede Hoops” — dezelve behoort tot de klap- 
‘perfteenen (fer oxydé géodique), doch is merkwaardig 
door deszelfs buitengewone grootte, zijnde nagenoeg op 


= 


„het langst 6 duim, op het ‚breedst 4 duim, heeft eene 

„ivormige „gedaante, de oppervlakte is ruw, de kleur 

„Paarsachtig » Van binnen bevindt zich de zoogenaamde verf. 
17 be KE Stof, 
K 2 


C 144 } 


151. Op Sumatra en Bantam heeft men, gelijk 
wij lezen in de Notizen van rroniep, XIX. p. 10, 
rijke fteenkoolmijnen ontdekt, welke ontdekking zoo 
wel voor de Geologie van Azië als voor het ge- 
bruik van de bewoners dier ftreken van groot ge- 
wigt is, Welligt zal dit ook het gebruik der ftoom- 
vaartuigen in genoemde landen algemeener maken. 

Ve H. 


15e. De Mesfager des fciences et des arts van 
1827, bevat eenige onderwerpen, die voor onze le- 
zers van nut kunnen zijn , doch waarvan wij tot dus 
verre toevallig verzuimd hebben , melding te maken. 
Uit eenen brief van den heer vERMINCK, van Ype- 
ren, leeren wij: 
1e, Dat de fchors van de Larix bij eene goede 
behandeling beter tot leerlooijen gefchikt is, 
dan de eikenfchors , bl, r. 

‘ae, Dat het fchadelijk is Naaldboomen (Coniferae) 
te fnoeijen , omdat de inplanting van den tak 
in den ftam niet volkomen vastgroeit, als deze 
takken voor hunnen tijd worden afgehouwen, 
hetgeen wel gefchiedt als de tak zoo lang blijft 

groeijen , tot zij door ouderdom afvalt. 
__‚ge, Dat de witte Amerikaanfche Eschdoorn (Zra- 
ble blanc d’ Amdérigue), hem belangrijke reful- 
taten heeft opgeleverd, zoo voor de fnelheid 
van 


Tof, welke volgens gedane ontleding beftaat uit iĳzer- 
oxyde, met een groot deel Alumine of Kleiaarde, — Men 
kan dezen fteen befchouwen als een’ bal, welke uit ver- 
fchillende lagen op elkander is gevormd, en de gekleurde 
frof , even als de fchaal de vrucht, omfluit, V. Re 


CG Ms ) 


van haren wasdom als de fterkte van haar hout. 
Zijne proeven hieromtrent verdienen nagelezen 
te worden „ bl.-3—g en bl. 1115. Ve H. 
153. In hetzelfde Tijdfchrift vinden wij bl,15—39 
eene verhandeling van A. Fer, over de namen der 
Planten „, waarin hij, na de algemeenfte fouten der 
thans beftaande. nomenclatuur te hebben aangewezen, 
enkele verbeteringen aanraadt, van welke mij de bruik- 
baarfte toefchenen , die, welke wij bl. 35 aantreffen. 
Hij wil , namelijk, de. namen van alle natuurlijke. fa- 
miliën uit de Zeotyledoneae doen eindigen op #, b. v. 
Fuci , Fungi, uit de Monocotyledoneae op ab. v. 
Gramina, uit de Dicotyledoncae op ae, b. v. Cru- 
ciferae , Myrtaceae enz., hetgeen zeker veel gemak en 
geene zwarigheden van belang zoudegeven. Voorts wil 
hij alle nieuw te vormen geflachten der AZcotyledoneae 
doen eindigen op waz,der Monocotyledoneae op a, der Di- 
cotyledoneae op us. Deze voorflag verdient navolging, 
vooral voor de namen der natuurlijke familien „ welke 
alle-op deze wijze behoorden veranderd te worden, 
De beftaande geflachtsnamen moesten, naar mijn in- 
zien, blijven, de nieuwe konden op genoemde wijze 
gevormd worden , ten ware men het beter mogt oor= 
deelen om de namen der Monocotyledonifche geflach- 
ten niet te doen eindigen op a , maar b. v. op en, 
als in gramen, wanneer men dadelijk aan de flot- 
klank des woords hooren kon, of men den naam 
eener natuurlijke familie of van een geflacht bedoelde. 
kr: Ve Hed! 
154. De groote vermeerdering van het bedwelmend 
Raygras of Dolik (Lolium temulentum), welke in 
de prov. Luik, federt eenige jaren, plaats heeft ge- 
K 3 had 


C 146 ) 


had en weel felrade veroorzaakt , “wordt in hetzelfde 
Tijdfchrift „ bl, 151157: tóegefchreven aan eene 
verkeerde vruchtopvolging, “waarbij men vele graan- 
oogften. elkander laat opvolgen , zonder die met peul- 
vruchten enz. genoegzaam af te wisfelen. Vv. H. 
155. De gebroeders cappucino „- papiermakers te 
Turijn vervaardigen papier “uit de: fchors van -Wil- 
gen; Populieren en andere boomen ; zoo wel druke, 
fchrijf- vals pakpapier. London: Journ. vof Arts ; Jonij 
nn pe me en Polyt. mt „Oct. heu p. 88. 
OLEN : ZERE 
; tud In „het Bull. ds Se sia et de Geologie, 
Nov. 1827, p. 321326, Vindt men waarnemingen 
van LEBAIELIF over de zonderlinge circulatie der 
_ fappen in de Charae, welke door den phyfioloog met 
belangftelling zullen gelezen worden. V. H. 
157. De beroemde AGARDH- heeft in de Acta 
Acad. “C.: :L. Nat. Car: XII, ps 83 ven wolgg. 4 
eene verhandeling geplaatst over de verdeeling der 
planten, naar de Cotyledones „ en daarin ‘onder ande- 
ren betoogd, „dat de zaden ‘der Monocotyledoneatë , 
over het algemeen , geen a/lbumen bezitten-, daar het= 
geen men ‘tot dus verre daarvoor. aanzag, met de 
kiem (embryo) zamenhangt «en dus voor eene zaad: 
lob. (cotyledon) moet gehouden worden. De zaad» 
lobben ven het kiemwit (albumen), komen in zoo 
verre overeen, datzij beiden beftemd zijn om de/kiein 
te voeden, doch «de eerfte hangen daarmede “zamen 3 
het laatfte niet, V. H. 
158. In. eene disfertatie te Upfal ín 1824 ver- 
dedigd door re. c. THOLER, Examen Clasfis Gynan- 
drfae , raadt THUNBERG het wegwerpen van de 
klas- 


OE vd, 


klasfe Gynandria uit het /ystema- fexuale aan en 
het plaatfen der Orchideae in. de eerfte klasfe: bij de 
Scitamineae ; terwijl ook de overige“ geflachten-der 
Gynandria, volgens hem, in'-andere ‘klasfen: beter 
hunne plaats vinden. Zie het Bulletin, Févrs 1828’, 
p. 200. Ik merk bij deze opgave echter aan ;-dat 
THUNBERG reeds in de voorrede zijner Plora Japo- 
nica, te Leipzig in 1784 uitgekomen, hetzelfde gez 
voelen heeft geopenbaard, en dat dit-onder anderen 
door HAENKE, in de achtfte uitgaaf der Genera 
plantarum is nagevolgd. En otho 

159. Op gelüke wijze heeft THUNBERG door 
WINBERG € WIDMARCK, in 1825, te Upfal eene 
disfertatie laten verdedigen, onder den titel van 70+ 
rwla Javanica; waarin hij berigt geeft van onder- 
fcheidene Botanifche excurfiën, door hem op Java 
gedaan ; en vele nieuwe pläntfoorten doet kennen. Zie 
hiet Bulletin; Févr. 1828,'p. 203. wienig 

160. Wij hebben reeds vroeger nu en’ dan mel- 
ding gemaakt van de Linnaea, een Tijdfchrift voor 
de Plantkunde in haren geheelen- wetenfchappelijken 
‘Omvang, te Berlijn uitgegeven door den beroemden 
VON- SCHLECHTENDAL,: die, -als opzigter van het 
Koninklijk Herbarium aldaar, in de beste gelegen- 
‘heid is tot kruidkundige nafporingen. Dit Tijdfchrift, 
‘hetwelk voor elken wetenfchappelijken beoefenaar 
der Botanie, zoo door oorfpronkelijke opftellen als 
‘döor eene bijgevoegde vuitvoerige litteratuur der voor- 
naamfte-volkeren van Europa van het hoogfte ge- 
wigt is,» telt thans het derde jaar van zijn beftaan. 
Het eerfte gedeelte des derden deels (Jan. 1828) is 
althans: niet minder belangrijk dan de “beide vorige 
PAR K 4 dee- 


C 148 ) 


deelen. Het bevat 19, eene verhandeling van Ap; 
VON CHAMISsSO en van den uitgever zelve over de 
planten, in de reis rondom de wereld van cHaMIssO 
verzameld, Deze verhandeling bevat in dit ftuk de 
Scrofularineae, Orchideae en Polygonae, door vele 
belangrijke waarnemingen opgehelderd en met nieuwe 
foorten verrijkt. Vele andere natuurlijke familiën zijn 
reeds op gelijke wijze in vroegere ftukken van dit 
Tijdfchrift bearbeid; o°, eenige waarnemingen van 
CARL BOUCHÉ „ over Cerastium vulgatum , viscofum ; 
femidecandrum L. en Barbarcea arcuata. REICH.s 
waarbij echter van Cerastium triviale LINK , door 
velen als Syzonymon van C. vulgatum befchouwd 
(Zie Bijdr. III t£, bl. 54 en 55), geen gewag wordt 
gemaakt3 35°. een ftuk van L.C. TREVIRANUS, 
over het infekt, dat in Opper-Italiën de wilde vijgen 
bewoont, met afbeelding van dit infekt en eenige 
ophelderingen en vragen over het nog altoos duistere 
punt van de Caprificatie der vijgen; 4°. eene aan- 
wijzing van de zeer talrijke verfcheidenheden der 
Ajuga genevenfis , door F. Ge DREES 5 5% ophelde- 
ringen nopens het geflacht PAragmidium LINK en 
Pueccinia Potentillae , door K. We. EYSENHARDT met 
afbeeldingen. Eindelijk de tegenwoordige Botanifche 
Litteratuur (waaruit wij het een en ander hebben 
overgenomen} der Duitfchers , Franfchen , Engelfchen 
en Hollanders. (een uittrekfel namelijk uit onze Bij- 
dragen tot de Natuurkundige Wetenfchappen, over 
1826.) Ve He 
161. De bladen van Angraccum fragrans, eene 
Orchidea van St. Mauritius , worden foms in de Ge- 
neeskunde gebruikt en in hun vaderland als thee ge- 


dron- 


C ma J 


dronken, zijnde zweetdrijvend en maagverfterkend „ 
volgens A. RICHARD, in Journal de Chimie médicale 
etc, Paris 1827, III. p‚, 180, Ve He 


162. De Chinefche Ta/kboom (Sedum fecoides Li.) 
is op St. Mauritius ingevoerd en aangebouwd. Men hoopt, 
dat dezelve daar de dierlijke talk zal kunnen vervan- 
gen. Zie FRoriep, Notizen XIX. S. 25. V. Hs 


163. Eene proef van thee, ìn Brazilië gekweekt, 
is door den Braziliaanfchen gezant aan de Medico- 
Botanical Society gegeven, en bevonden gelijk te 
ftaan met de beste Hy/an-thee. Zie FrorInP. Not, 
XIX. S. 202. \ Vv. H. 


164. De heer Lorvoy corr , Gouverneur van St. 
„Mauritius , heeft een profesforaat gevestigd in de Bo= 
tanie, aan het Koninklijk College aldaar. Eene Flora 
van dat eiland wordt thans gefchreven door jonge 
Creolen , onder toezigt van Mm. w. BOYER; Fransch 
Botanist van naam, die op Madagascar en Isle de 
France zich eenen geruimen tijd met de beoefening 
der Botanie heeft bezig gehouden. (Afiatic Journal , 

Jan. 1828, p. 66). W. D. H. 
165. Er beftaat te Groningen eene gewoonte, 
welke overigens , zoo ver ik weet, in ons Vaderland 
niet zeer algemeen is, dat men, namelijk, in het 
voorjaar in de maand April onderfcheidene planten 
of jonge uitfpruitfels in het wild opzoekt en gebruikt 
in groenten foepen , welke eene losmakende en eenig- 
zins divretifche kracht fchijnen te bezitten. Hiertoe 
gebruikt men voornamelijk het zoo gemeene als fcha- 
delijke onkruid, de Manepoot (Aegopodium Poda- 
graria) hetwelk, naar men mij verzekerd heeft, in 
K 5 de 


C 150 ) 


de Meijerij van den Bosch, ‘onder den naam van 
wilde Geer, tot hetzelfde oogmerk zoude dienen. 
Voorts: de bladen van Picarta -ranunculoides; Ru- 
mek „Acetofas Glechoma hederacea, de. jonge bla- 
den. van Urtica dioica, van Sambucus nigra, (die 
eenigzins catharctisch Íchijnt te werken) van Rides 
nigrum, (welke diuzetisch werkt), van Ribes uva 
crispa, alle doorgaans van wilde of verwilderde plan- 
ten verzameld, waarbij men dan nog een weinig ker- 
vel „ jonge boerenkool - bladen en prei bijvoegt. Hoe 
menig nuttig gebruik zoude er niet nog van onze in- 
landfche planten kunnen gemaakt worden , indiende 
BE EnAS eene algemeen verfpreide wetenfchap wierd. 
V. H. 
166. Kort na de uitgave van mijne Verhandeling 
over de Hennepteelt, deelde de Hoogl. morz mij de 
belangrijke daadzaak mede, dat de Zennep in Zwitfer- 
land op eene zeer groote hoogte boven de opper- 
vlakte der zee geteeld wordt, Te Obergestelen toch , 
omtrent 13oo meters boven de zee, waar de rogge 
onrijp wordt gefneden en op rekken gedroogd, en 
waar men ín het laatst van Augustus nog geene nieuwé 
aardappelen kan hebben, wordt evenwel de Aennep 
met goed gevolg verbouwd. Dit zelfde heeft ook el= 
ders in zeer hooge bergftreken in Zwitferland plaats (*). 
V. H. 
167. Als 
(*) Ik maak van deze gelegenheid gebruik, om eene 
kleine misftelling in genoemde Verhandeling , welke ligt tot 
verkeerde denkbeelden aanleiding zouden kunnen geven, 
aan te wijzen. Ik heb daar, namelijk op bl. 54 gezegd, 
dat de raapkoeken als voeder fchadelijk zijn voor het rund- 
vee. — 


hese en need nn dn ord an 


C st ) 


167. + Alseen ‘middel om oude wruchtboomen , en 
bepaaldelijk “appelboomen ,- weder vruchtbaar te ma= 
ken ; wordt in. het Polytechn.Journ. 1827 ‚B XXVI 
S. o7o aangeraden; om eenig zout op -eenen geringen. 
afftand der boomen op den grond te ftrooijens Ik mág 
ef den raad wel bijvoegen „ om flechts eene zeer ge” 
pinge hoeveelheid’ daárvan:te-nemen „' daar andêrs’ hét 
zout, gelijk bekend is; voor den wasdom der planten 
zeer (chadelijk is. - GONS) Mk RTL 
2168: Het XXVIIste deel van‘ hét Polytechn. Journ 
bevat ‘var bl, ooo tot 828 zeer vele lezenswahrdigë 
berigter, overgenomen uit het Bulletin dela Socicté 
industrielle de Mulhaufen Ne, 3, nopens’ de'teelt der 
meekräp en hare bereiding tot verwitof. Deze ftukken 
zijn te uitvoerig, om daarvan eeù volledig uittrekfel 
te geven, doch ik’ merk ‘alleen- aan, dat volgens 
KOECHLIN - SCHOUCH ald. bl. - g19 de meekrap niet 
voor het einde ván het ‘derde jaar opgedolven moet 
worden , omdat in het eerfte en tweede jaar van haren 
ouderdom de roode kleurdeelen minder; de gele of 
geelachtige daarentegen meerder in ‘aantâl zijn; en dat 
voorts în den wortel de fchors, die met den ouder- 
dom ‘der plant dikker ‘wordt, driemaal meer roode 
kleur bevat dan de houtachtige deelen. — v. u ’ 
“0169. “In het Compte rendu des travaiùrt de PAca: 
demte des Sciences, pendant 1826, vindt men, p. 1 A 
de opmerking , dat het den heer BONAFous gelukt is, 
". zij- 


vee. — Sommige landlieden verkeeren, wel in dit denke 
beeld, doch ten onregte, daar de raapkoeken in een groot 
gedeelte van ons vaderland met goed gevolg aan het vee 
gevoederd worden. (8 Vv. Li. 


C 152 }) 


zijdewormen op te voeden met de Myagrum fativum , 
en dat hij dezelve, tot. dit oogmerk „ houdt voor het 
beste furrogaat der moerbeziëbladen. Zie Polytechn. 
Journ. XXVII. s. 240, «Deze plantfoort wordt hier 
te Lande onder den naam van, Huttentut of Vlas- 
dodder ‚ tot het. winnen van olie aangekweekt op fom- 
mige plaatfen in Noord-Braband, Gelderland en de 
Veenkoloniën in de Prov. Groningen. Vs He 
170. „In Ceylon worden thans, gelijk. men. ver= 
zekert, de olifanten voor ‘den ploeg gebruikt. Zie 
FRORIEP „ Not. XVIII. p. 346. VoH. 
171. Reeds federt eenigen tijd wist men uit Franfche 
journalen „ dat MAGENDIe een weiachtig vocht in het 
kanaal der rugwervelen ontdekt had, hetwelk het rug- 
gemerg omgeeft. Ik heb echter gewacht melding van 
hetzelve te maken, tot dat ik het oorfpronkelijk be- 
toog zelf gelezen had. « Hiertoe onlangs in de gele- 
genheid geweest zijnde, wil ik nu kortelijk zijne 
waarnemingen hieromtrent mededeelen. Dit vocht „ 
Cephalo-rachidien genaamd, is tusfchen het zachte 
herfenvlies en het fpinnewebsvlies gelegen, wordt 
door de bloedvaten van het eerfte afgefcheiden „ om- 
geeft het geheele ruggemerg en oefent met de vierde 
en dus ook met de overige herfenholten , door mid- 
del van eene opening, tegenover de calamus ferip- 
torius gelegen, gemeenfchap. Deszelfs doel, zoude 
zijn, het ruggemerg en de herfenen tegen uitwendige 
fchokken te befchermen; in deze deelen eene gelijk- 
matige temperatuur te onderhouden en hunne levens- 
verrigtingen door de drukking, welke het aan dezelve 
mededeelt , te bevorderen. 
Ik vergenocg mij met deze korte opgave; vermits 
v ei= 


C:'183 J 


eigene waarnemingen mij omtrent dit punt ontbreken , 
en ik derhalve die van MAGENpie noch ontkennen 
noch bevestigen kan. (Zie Second mémoire fur le li- 
quide, qui se trouve dans le crâne et lépine de 
Phomme et des animaux vertebrés par Mm. MAGENDIE. 
Journ.-de phyfiol. expériment, et pathologique. Tom. 
VIL, 1%. num. 1827, p. 1 et fuiv. p. 66 et fuiv. 

W. V. 


172. In hetzelfde Tijdfchrift, Tom. VIL Avril 
1827, wordt eene vrouw vermeld, welke aan het 
midden en buitenst gedeelte der linker dij , eene derde 
mamfchijf , van tepel voorzien, bezat, in welke melk 
afgefcheiden werd, en door welke zij haar kind en 
een minnekind, hetwelk zij aangenomen had, zoog- 

‚des terwijl daarenboven hare beide borften voortgin- 
gen eene aanmerkelijke hoeveelheid melk af te fchei- 
den. W. V. 

173. Over de ontwikkeling van het menfchelijk 
ei heeft de heer verpeau nafporingen bekend ge 
maakt, uit welke hij eenige gevolgtrekkingen heeft 
opgemaakt, welke voornamelijk hierop neerkomen: 

1° Dat het afvallend vlies van BuNTER door den 
prikkel der bevruchtiging, in de baarmoeder, reeds 
voor dat het eitje in dezelve gekomen is, gevormd 
wordt, en dat hetzelve alsdan de gedaante eener blaas 
‘zonder opening heeft, welke ten doel heeft om het 
eitje aan: een ‘bepaald punt der baarmoeder te be- 
vestigen. 

2%, Dat de vlokken’ van het yaatvlies Cchorion) 
geene vaten, maar flechts korrelachtige vezels zijn, 
in welke zich later het vaatgeftel der moederkoek ‘zal 
vormen. / 

3. Dat 


C 154 ) 


go. Dat het fchaapsvlies, in. het eerst door eene 
aanmerkelijke ruimte van het vaatvlies gefcheiden 
is, welke ongevoelig van de eerfte veertien dagen tot 
de derde of vierde maand der zwangerfchap in grootte 
vermindert, en dat het zich in het eerst niet met de 
opperhuid der vrucht vereenigt , maar wel later. 

4°, Dat het gavelblaasje (veficula-umbilicalis) dient, 
om de vrucht gedurende hete eerfte tijdperk zijner ont- 
wikkeling te voeden, tot zoo lang, namelijk, als, de 
moederkoek en navelftreng nog niet gevormd zijn. 
Dit laatfte ftrijdt met het algemeener. en met meer 
grond aangenomen gevoelen, dat de placenta meer 
bepaaldelijk tot de ademhaling zoude dienen. Het na- 
velblaasje zoude derhalve met het vitellum van het 
ei der vogels te vergelijken zijn, met dit onderfcheid 
alleen, dat het laatfte bij deze blijvend is, terwijl 
het eerfte in de menfchelijke vrucht bij eene meerdere 
ontwikkeling verdwijnt. 

zo. Dat de allantois in den mensch niet (chijnt te 
beftaan, maar dat een ander vlies tusfchen. het chorioz 
en de ‘amnios deszelfs plaats fchijnt te vervangen, 
hetwelk hij corps reticulé noemt. Dit vlies bevat tot 
aan de vierde week der zwangerfchap eene witte flijm- 
achtige zelfftandigheid, welke hij „meent, dat alsdan 
tot voeding der vrucht dient, (Zie Recherches fur 
Poeuf humain, par M. A, VELPRAU, extrait. Annales 
‚des fciences naturelles, Tom. XII. p. 172. 

W. Ve 

174. In-de MNotizen van FRoRIEP, Band XIX. 
S. 270, is een merkwaardig geval overgenomen. van 
een flerk gezond man, van „34 jaren, die aan de 
beren van eenen verwoeden bijenzwerm blootgefteld., 

in 


C 455 D 


in minder daneen kwartier uurs omkwam. Moet deze 
plotfelinge- dood aan de kracht van het venijn toege- 
fchreven worden, hetwelk op zoo vele plaatfen te 
gelijk aangebragt en door de opflorpende vaten in den 
bloedftroom gevoerd was 2 W. Ve 
175. HarLanN heeft gemeend een _hermaphrodiet 
Orang -Outang waargenomen te hebben „ die behalve 
de gewone organa genitalia feminina interna , de uit- 
wendige van man en wijfje vereenigde , en ook boven- 
dien twee testes , echter zonder vafa deferentia en ve- 
fleulae feminales bezat. Virry echter, die eene noot 
bij ‚de befchrijving van deze wanfchapenheid gevoegd 
heeft, houdt, zoo als het mij voorkomt niet zon- 
der Bad. Beken vermoeden vresmaphrodiet woor een 
jong wijfje; hetgeen nARLAN voor een? ondoorboor- 
den penis aanzag, als een meer ontwikkelde clitoris 
befchouwende , en aan de aanwezigheid van testes 
zonder de deelen, die bij dezelve behooren, niet 
hechtende; te meer, daar deze deelen te gelijk met 
de huid der fchaambeenftreek waren weggenomen, 
Misfchien waren het ook wel flechts klieren. (Zie 
Description d'un Orang- Outang, ‘qui À vecu Àà Phis 
ladelphie, par RICHARD Big Bull. des fciences 
naturelles, Ne, 1. Janv. 1828.) W‚ Va 
176. Hoe meer zich de dierkunde uitbreidt , hoe 
grooter de vorderingen zijn, welke in deze weten- 
fchap gemaakt worden, des te meer wordt men in de 
overtuiging bevestigd, dat alle dierlijke voortbreng- 
fels volgens een algemeen plan gevormd zijn, en 
overal punten. van aanraking aanbieden , door welke 
alle gefchapene wezens zich zamen verbinden en 
eene ‚onafgebroken keten daarftellen. Om zich nier- 
van 


C 356) 


van te verzekeren, behoort men echter niet alleen 
de reeds volwasfene volkomen ontwikkelde we- 
zens zamen vergelijken, maar ook de nog niet 
geheel ontwikkelde vruchten der volmaaktere met 
de reeds geheel ontwikkelde onvolmaakte dieren in 
verband befchouwen. Belangrijk mag in dit opzigt, 
de ontdekking van nuscure geacht worden, die in 
de embryonen van vogels, kieuwen ontdekt en 
dus in dezelve den toeftand van fommige kruipende 
dieren en van de visfchen terug gevonden heeft. On- 
langs zetteden de voortreffelijke Natuuronderzoekers 
RATHKE €en BAER deze nafporingen voort, en ontdek- 
ten ook in de menfchelijke embryonen, fporen van 
kieuwen. Dit gaf aanleiding, dat Baer de zaak in de 
vogel -embryonen naauwkeuriger onderzocht en daar- 

door tot de volgende gevolgtrekkingen geraakte : 
„Uit de bulbus aortae komen bij de embryonen der 
„vogels , allengs vijf paar vaatbogen, te voorfchijn , 
welke zich van voren naar achteren begeven. Deze 
„vijf bogen zijn nooit te gelijk in werking. Tus- 
‘pfchen dezelve, vormen zich vier kieuwfpleten , die 
„echter ook niet alle te gelijk aanwezig zijn, en 
„vóór dezelve eene mond- of verhemelte-{pleet. Deze 
„fpleten fcheiden vier kieuwbogen van elkander af, 
„terwijl de vijfde met het overig gedeelte van het 
„ligchaam zamenhangt. … De voorfte dezer kieuwbo- 
„gen, welke in den oorfprong zeer met de overige 
„overeenkomt, ontwikkelt zich, zoodra zijn vaat- 
„boog verdwenen is, met meerdere kracht en groeit 
„door toevoer van nieuwe ftof en nadere vorming 
„van kraakbeenderen en beenderen, tot eene onder- 
„kaak uit. Van de vijf paren van vaatbogen verdwij- 
„nen 


C- Biz 


wnenfpoedig de „beide :eerften en de vijfde der lin= 
skerzijde. „De: derde boog van elke zijde vormt zicht 
„tot den gemeenfchappelijken {tam van ‘hoofd- ‘en 
„armflagader (truncus anonymus) ; de vierde der reg= 
„ter zijde: tot ‘den-{tam der ‘nederdalende aorta; de 
» Vijfde der zelfde zijde en de vierde der linker ver- 
s anderen’ zich in de beide longflagaderen. De zecr 
„korte gemeenschappelijke {tam der beide longflag= 
„aderen , zoo wel als, de even zoo korte ftam van 
„al de flagaderen des ligchaams .ontftaan, door dat 
„de bulbus aortae, zich van eene onverdeelde holte 
„in twee  gefcheiden kanalen verandert.” … Hieruit 
blijkt „ dat zich in de vogel-embryonen deelen voore 
doen ;‘die naderhand weder verdwijnen, en gelijk 
zijn aan de werktuigen, welke bij dieren, op eenen 
lageren. trap van : volmaking {taande „ gedurende hun 
geheel leven blijven. ‘beftaan. — Aan den “anderen 
kant wordt door dezelve ook de oorfprong van het 
vaatftelfel opgehelderd. Wenfchelijk ware het, dat 
de Natuuronderzoekers, die hiertoe in de gelegenheid 
zijn, deze nafporingen herhaalden, “en bij andere’ 
dieren voorzetteden. (Zie Ueber den Kiemen und 
Kiemengefäsfen in den Embryonen der Wirbelthiere- 
von Prof. BAER Archiv für Phyfiol. von j. F MEC- 
KEL Jabrg. 1827. p. 556). W. Vv. 
„177. Dat er bij de wijfjes van zoogdieren foms een 
grond tot het voortbrengen van monsters fchijnt te 
beftaan, is reeds meermalen opgemerkt, en ook door 
belangrijke daadzaken, waartoe vooral die, welke 
mijn hooggeachte Vader bijeenverzameld heeft, be=" 
wezen, — De Heer cn. GIROU DE BUZASREINGUE 4 
welke zich met zulk een goed gevolg aan diergelijke 
“BĲjpRAGEN, D. II. sr.o. L waar- 


C #58 ) 


waarnemingen overgegeven heeft, deelde onlangs een 
geval van” wanfchapenheid der jongen mede, waar- 
van …de ‘vermoedelijke oorzaak bij de moeder be- 
kend was. KA Warte, 

In 1807 kreeg een brakhond van het vrouwelijk 
geflacht, gedurende ‘het befpringen , eenen geweldie 
gen flag in de lendenen, waardoor zij, gedurende 
vele dagen, van achteren verlamd bleef. Zij kreeg 
echter zeven of acht jongen, welke , met uitzondering 
van eenen enkelen, die naaf den vader geleek, alle 
gebreken „aan het achterste gedeelte van het ligchaam 
hadden. De een bezat geene achterfte ledematen , 
bij eenen anderen waren zij mager of kort; een derde 
kon niet dan de voorfte bewegen, enz. (Zie Ex- 
periences. fur la reproduction des animaux domesti= 
ques, par CH. GIROU DE BUZASREINGUES. Journ. de 
Phyf. vexpérim. et pathalogique „par F. MAGENDIE } 
Tom, VIL. Avril 1827, p. 42). W. V. 

178. Dat monsters bij dieren ook door vrees kun- 
nen ontftaan, is mij voor eenige jaren ten duidelijkfte 
gebleken. Toen namelijk, in het jaar 1820 cen 
watervloed de Vijf. Heerenlanden bedekte „werden al 


de koeijen op het landgoed van mijnen Vader , met. 


fpoed , doch zonder dat haar door,dringen.of ftooten 
eenig letfel gefchiedde, op eenen zolder gebragt 
welk ongewoon verblijf haar blijkbaar veel angst en 


fchrik veroorzaakte. Elf van deze koeijen moesten. 
in het voorjaar kalven, en van deze bragten er zes 
(zoo mijn geheugen mij niet bedriegt) geheel mis- 
maakte kalveren ter wereld, waarvan ik tot mijn 


leedwezen, als toen verzuimd. heb, naauwkeuriger 
aanteekening. te houden. V. He 
179. Een 


Dn nt pet nnen 


CSO) 


179. Een hond van het-wronwelijk-geflacht van 
eene zeer groote geftalte „ en tot’ het ras der honden 
‚vanden berg St, Bernard behoorende „ was vachter- 
volgens; door „eenen —mannelijken hond „van ‘Terre- 
_meuve en door eenen gewonen „jagthond. gedekt 
„geworden. In Mei wierp zij elf jongen, -waar- 
„van er zes naar den jagthond en. vijf naar den--hond 
van „Terre-neuve geleken, Deze laatfte wären- alle 
‚van het, mannelijk en ‚de,eerfte van het vrouwelijk 
geflacht., Deze daadzaak wordt vooral hierdoor: be- 
Jangrijk „ dat de hond. van. Terre- Neuve veel grooter 
er fterker dan de. jagthond was waardoor zij zich 
aan de belangrijke waarnemingen van ‘crROU‘DE) BÜ- 
-ZASREINGUES aanfluit (*), welke door, dé eigenaars 
van groote kudden vee wel verdienden’ nagevolgd te 
worden. „(Zie Note für un fait remarquable pour 
da théorie de la proeréation des fexes. Annales des 
fciences natur. Août 1827, p. 44r. We. Ve 

180. J. G MARTIN, heeft in een? volwasfen?’ 
‘hond van het vrouwelijk geflacht waargenomen,, dat 
de uitwendige openingen. der werktuigen tot de fpijs- 
verteering , de „voortteling „en. de. urinloozing, niet 
elk afzonderlijk aan het achterst gedeelte van. het-lig- 
chaam uitkwamen „maar ín, eene, gemeenfchappelijke 
holte zamenvloeiden, welke flechts met ééne ope- 
ning, naar. buiten uitkwam, . Deze, wanfchapenheid 
ging van het gebrek „aan {taart en de hiermede za- 
menhangende onvolmaakte, vorming van. het rugge- 
merg vergezeld, Naar het mij voorkomt zijn beide 
alhier gelijktijdig plaatsgrijpende gebreken, te zamen 

(*) Ann. des fciences nar. Tom. V. p. 22, 


L 2 


(65) 


in: het naauwfte verband; dat ten minfte eene ge- 
brekkige vorming van de werktuigen tot de voortte- 
ling en het gemis van de deelen tot de urinloozing, 
„ook in “andere gevallen ‘door het gemis van het on- 
derfte gedeelte van het ruggemerg bepaald werd „ of 
ten’minfte met hetzelve zamenhing, blijkt uit eene 
waarneming van MAYER (*). (Zie fur Vexiftence 
„dun vcloaque obfervé chez un chien privé de queue 
„par Je G. MARTIN, Annal. des fciences natur. Tom. 
XII. p. 5 en volgg. We Ve 
18r. Uit eene mededeeling van den Bisfchop HE- 
‘BER blijkt, dat men in fommige (treken van Indiën, 
de otters tot den vischvangst afrigt. Zoude iets der- 
„gelijks ook niet met onze inlandfche otters te beproe= 
ven zijn? (Froriep’s Notizen, Band XX, p. 38.) 
W. V. 
182. Gelijk bekend is bezitten de Ca/varîus en 
het Sneeuwhoen dubbele vederen , op-eeneh enkelen 
fteel zittende, De naturalisten , die het {neeuwhoen 
alleen des winters hadden waargenomen, waren op 
het denkbeeld gekomen, dat het alleen des winters 
tot befcherming tegen de koude, deze dubbele ve- 
deren had en dezelve des zomers miste. Latere on- 
derzoekingen echter van MAEGILLIvRAY hebben ge- 
leerd dat dezelve het dier zoo wel des zomers als 
des winters eigen zijn; en dat behalve de voornoem- 
de Cafvarius, vele andere vogels, die in warme 
landen leven en derhalve des winters geene dergelijke 
be- 


_ () Befchreibung einer Misgeburt von Prof. MAYER zU 
Bonn. Zeitfchrift für Phyfiol, Band II, Heft 1, s. 36 
en volgg. 


eN DE NP 


CC rÔr 10) 


befcherming noodig hebben , dezelve bezitten, Hier- 
uit ziet men op nieuw hoe gevaarlijk het is, uit 
eene afzonderlijk ftaande daadzaak eenig algemeen 
befluit op te maken. (Zie ueber das Kleid der Vö- 
gel zunächst in Bezug auf Befchreibung und Unter- 
fcheidung der Arten, Geflechter und Ordnungen von 
MAEGILLIVRAY. FRroRIEP’s Notizen , XX B. ‚N°a. 
S. 18 en volgg. We V. 
„183. Dat de eene oogzenuw foms de andere door- 
boort, vond E. H‚ WEBER bij den haring op nieuw 
bevestigd. (MercxKer’s-Archiv-Jahrg. 1827. S. 317). 
p Ne W. Ve 
„184: Proff, r‚. H. WEBER heeft waargenomen , «dat: 
bij den Karper en bij meerdere foorten van het ge- 
flacht Cyprinus , er behalve vier kleine galbuizen en 
eene „groote , welke uit de lever komen en zich tot 
eene. -galblaasbuis -vereenigen , nog tweevof. drie, 
takken: uit de lever ontftaan „ welke zich tot eene ge= 
meenfchappelijke buis vereenigen , en naast de galblaas- 
buis zich in- het bovenfte gedeelte der maag of liever: 
van ‚het „darmkanaal (want: maag en darmkanaal zijn 
fchier. miet van elkander gefcheiden) vuitftorten. In 
deze laatfte buis vond hij geene gal, weshalve hij 
vooronderftelt., dat de vloeiftof welke door deze buis 
uit dezelve gevoerd wordt van de gal. onderfcheiden 
moet. zijn „en het hem. waarfchijnlijk voorkomt, dat 
dezelve bij het alvleeschfap zal kunnen vergeleken. 
worden. Hierdoor zoude derhalve de lever, zoo 
wel de verrigtingen der alvleeschklier, als zijne ei- 
gene uitoefenen. Hoe dit echter zamen kan gaan, 
begrijp ik niet. De proeven van TIEDEMANN en 
GMELIN immers hebben ons overvloedig geleerd, 
L 3 dat 


C vóa J 


dat beide vloeiftoffen te veel van elkander verfchitfen , 
dan dat zij {door een en hetzelfde werktuig zouden 
kunnen afgefcheiden worden. Het doel van beide is 
oók, verfchillend, De gal is meer eene uitgeworpen 
ftof , welke tot behoorlijke menging van het bloed , 
uit hetzelve afgefcheiden wordt, en eenen flechts 
fecundairen “invloed op de fpijsvertering uitoefent 3 
terwijl shet alvleeschfap „ bepaaldelijk tot verdierlijking 
van het chijlvocht werkzaam is, Het komt mij der- 
halve voor, dat beide moeijelijk door een en hetzelfde 
deel afgefcheiden kunnen worden, … Zoude deze. twees. 
de buis, welke wrBER van de eigenlijke galblaas- 
buis „gefcheiden vond, niet bij de leverbuis kunnen 
vergeleken worden , welke ik in de Kaiman en Cha- 
meleon: waarnam, dat zich niet met de galblaasbuis 
tot. eene gemeenfchappelijke galleider- (ductus choles 
dochus) vereenigt , maar door eene afzonderlijke ope= 
ning met het darmkanaal gemeeníchap oefent (+). 
(Zie ueber die Leber von Cyprinus carpio, die 
zugleich die Stelle: des Pancreas zu vertreten fcheint 
VON E. H. WEBER » MeckKerL’s Archiv. Jahrg. 1827, 

April. Junius p. 294. | Wa va 
185. Over den bloedsomloop: der Schaaldieren 
(Cruflacea) hebben v. AUDOUIN En H. MILNE ED- 
WARDS „ een zeer volledig betoog geleverd, waaruit 
het voornamelijk blijkt, dat , behalve het hart, een 
volkomen ftelfel van aderen en flagaderen tot den 
bloeds= 


(*) Zie Opmerkingen bij de ontleding van eenen Kaiman 
CCrocodilus fclerops.) Bijdragen , Deel 1, p. 167, Pl, III, 
fig. 15 En Natuur- en Ontleedkundige Opmerkingen over 
den Chameleon, Amt, 1827. Pp. 57. 


C 163 j) 


bloedsomloop, in dezelve werkzaam is. Het bloed, 
door middel van flagaders, naar de verfchillende dee- 
len van het ligchaam gevoerd , keert door aders naar 
twee boezems, aan weerszijden van het ligchaam gee 
legen: en met het hart geene gemeenfchap oefenende , 
terug; een vat, aan de buitenzijde der kieuwen ge- 
degen, voert het uit deze boezems naar de kieuwen 
van waar hetzelve den invloed der ademhaling ori- 
dergaan hebbende, als flagaderlijk bloed, door een 
vat aan de binnenzijde der kieuwen gelegen , naar het 
hart terug gevoerd wordt, om daarna zijnen weg 
naar de verfchillende deelen van het ligchaam te ver- 
volgen. Wij kunnen hier niet dan de flotfom der 
waarnemingen van deze geleerden opgeven 5 hen die 
eene uitvoeriger befchrijving der bloedvaten verlan- 
gen, naar hunnen lezingwaardigen arbeid zelven ver- 
wijzende. (Zie Recherches anatomiques et-phyfiolo- 
gigves fûr la circulation dans les cruftacés par v. 
‘AUDOUIN êt MILNE EDWARDS, Ann. des fciences na- 
turelles, ud 1827, p. 283 et Août dons P. 352. 
ik 4 


nt Het geflacht Haliotis, onder de keen 
weekdi leren , waarvan, gelijk bekend is, vele levende 
foorten beftaan, was nog niet in den fosfilen toeftand 
waargenomen. Marcer DE SERRES heeft echter on- 
langs eene foort van hetzelve fosfiel_ „gevonden en 
befchreven. 

_Note - fur une espèce nouvelle d’Haliotis à l'état 
fosfile, par M. MARCEL DE SERRES. Ann. des 

… feiences naturell, Tom. XIL. Paris 1827, Pe 309. 

W. v. 


L 4 187. Prof, 


4 


C 164 ) 


187. Prof. LL. uünererD in Greifswaldes heeft 
als een goed middel, om Medufa aurita én andere 
dergelijke geleiachtige dieren te bewaren, het vol- 
gende opgegeven: Alkohol van zo à 80 pct. wordt 
met keukenzout gedigereerd, dan gefiltreerd, en‚ na- 
dat ‘het vocht geheel bekoeld is, wordt de nog 1e- 
vende Zeekwal er in geplaatst. Toen hij dit fchreef’, 
verzekerde. hij, dat zich eene op die wijze geprepa- 
reerde Zeekwal, na zeven maanden , nog geheel helder 
en frisch gehouden. had, — Zie einige Verfuche: über 
die Confervation der Medufa aurita (Oeyrrhoe rofea) 
und ähnlicher Schleimthiere von. Prof, L. ‚nÜNE- 
FELD én, Greifswalde. (Vooraf gaat eene optelling 
van mislukte. proeven „ welken wij onnoodig oordeel- 
den hier op te geven.) Jahrbuch der Chemie und 
Phyfik „ herausgegeben von Dr. J.S. C. SCHWEIGGER 
und. Dr. F. We. SCHWEIGGER-SEIDEL. 1827. Bd, I. 
Heft. 2. s. 205—210. iii Te NM De 

188. Ik ontving voor de verzameling van ’s Rijks 
Mufeum … van „Natuurlijke Historie, in, de loop 
van het vorige jaar, uit Cayenne, onder den 
naam van Mouches Végetantes, eene foort van 
Epipone LATR. (Vespa LIN.) op welke de CJ 
varia entomorhriza zich gevestigd had. In swa- 
viNG’s Reizen en Lotgevallen, Deel II. pag. 183 — 
doelt de volgende zinfnede op deze Paddeftoel of 
Champignon: „TH. ALwooD maakte onder anderen 
„gewag van eene vlieg, die zich zelve in den 
„grond: begraaft en fterft , waarna er uit deszelfs lig- 
„chaam eene kleine plant te voorfchijn komt, welke 
» veel overeenkomst heeft met eenen jeugdigen koffij 
„boom, met dit onderfcheid alleen, dat het hoofd, 

i „het 


CR65 
shet. ligchaam en «de pootjes van dit infekt even-zoo 
3, natuurlijk onder aan den ftam blijven zitten, alsof 
„de vlieg ernog fpringlevend aan vast zat.” : 
c W. DE HAAN. 

„189. De Sipunculus (Syrinx van BoHADSCH) die 
men tot ‚de „ftekelhuiden gebragt heeft, zoude, vol- 
gens bet ontleedkundig onderzoek van DELLE CHIAJE; 
tot. de Ringwormen behooren. (Bullet. des Sc. nat. 
Janv. 1828, p. 141.) — Zoo lang ons echter deze 
ontleedkundige nafporingen onbekend.zijn,: gelooven 
wij grond genoeg te hebben, om dit geflacht onder 
de Echinadermata te laten, waarmede het in vele 
opzigten overeenkomt “en waarin ‘het-zondèr eenigen 
dwang geplaatst kan worden. TJ VeD.H. 
„190. Volgens opgave. van den heer WESTERMAN 
(zie Germ. Magas. IV. p. 420) zoude Papilio Pa- 
maior en Polytes ééne foort en de eerfte het man 
netje zijn. Eveneens ‘meldde de heer Dr. Borm, 
in eenen zijner brieven; dat Papilio Achates het 
mannetje zoude zijn van Papilio Memnon : welke 
foorten ‘ook in copulâ zijn gevonden door de heeren 
Dr. KUHL en VAN HASSELT. 

Hoewel aan de waarneming van deze heeren niet 
te twijfelen is zoo kunnen gezegde foorten evenwel 
niet voor onderfcheidene kunne van eene foort ge. 
houden worden , wijl in, de verzameling van ’s Rijks 
Mufeum van Natuurlijke Historie, zoo wel {als @ 
van Papilio Pamnton en Memnon voorhanden zijn. 
Deze omftandigheid bevestigd door de eijeren „ die bij de 
wijfjes voorhanden zijn, is derhalve zeker bewijs, dat het 
flechts toevallige verbindingen zijn geweest, zoo als 
„ROss1 waargenomen heeft, tusfchen Cantharis mela- 
K L 5 ni- 


C 166 j) 


nura en Elater niger , MULLER tusfchen Chryfomela 
polita en-Chrysom. graminis. (Zie GERMAR et zuc= 
KEN |. c. IV. p. 404.) , en OCKSENHEIMER tusfchien 
onderfcheidene. foorten van Zygena’s. (Zie OCHSEN- 
HEIMER; Die Schmetterlinge von Europâ. Band: II. 
Einleitung.) We D.H. 
191. E.H. WEBER deelt ons eene merkwaardige 
inftinktmatige handelwijze eener fpin mede, welke 
twee fteunpunten vindende „ om de draden harer web 
aan te hechten, en een derde misfende ; zich van een 
fteentje bediend had, hetwelk zij met hare draden had 
omwonden, en aldus in de lucht zwevende. hield , 
om hetzelve als tegenwigt voor de beide overige pun- 
ten tedoen dienen. (Ein Beitrag zu den Beobach- 
tungen über die Kunsttriebe der Spinnen von .E. H. 
WEBER , « MECKEL’s Archiv. Jahrg. 1827, S- 209. 
Ô We Ve 
192. Het is genoegzaam: bekend, dat men fteeds 
moeijelijkheden vindt in het aannemen van de omge- 
keerde rigting der beeldjes , die van de voorwerpen op 
het netvlies gemaakt worden. Want hoe zien wij dan 
de voorwerpen regtftandig? De Hr, RruMmBALL heeft 
de volgende proeven in het werk gefteld „ die de aan- 
dacht waardig zijn, doch. naar ons inzien niét alles 
bewijzen. Hij fneed het achterfte gedeelte van de 
bekieedfelen van den oogbal, juist op de plaats, waar 
het beeldje gemaakt wordt, weg! Toen drukte hij 
het oog een weinig te zamen, zoodat er een weinig 
van het glasvocht naar buiten kwam. Een voorwerp 
voor het oog gehouden deed een omgekeerd peeldje:ziens 
De as van het oog was toen een weinig langer. Hij {need 
dit gedeelte glasvocht weg en drukte het oog niet” weer ; 
hiere 


C 167 ) 


hierdoor was er eene zekere uitholling veroorzaakt en de 
as korter. gemaakt. Toen zag hij het beeldje regtftan- 
dig. Hieruit befluit hij nu, dat in den gewonen to@- 
ftand van -het oog juist het midden tusfchen beiden. 
plaats heeft en dus het focus op het netvlies valt „en, 
noch-een, regt{tandig , noch een omgekeerd beeldje op 
hetzelve ‘wordt geworpen. (Phil. Mag. Nov. 1827 en 
FRORIEP, Not. N°, 406. Nov. Dec. 1827). Hoewel: 
het ‚bij het lezen van deze proeven mogt opkomen 
dat wij een beeldje op. het netvlies moeten aannemen , 
om den-indruk van een voorwerp te kunnen hebben; 
zoo, gelooven wij echter, dat dit orjuist befloten is. 
Want al zien wij met onze oogen geen beeldje , wanneer. 
wij het focus der lichtftralen zien, zoo volgt hieruit 
nog niet, dat wij door ons netvlies geenen indruk 
van. een voorwerp zouden. kunnen hebben, wanneer. 
er juist het focus en geen beeldje op valt, Maar het- 
geen wijtegen deze proeven meenen te kunnen aanvoe- 
ren is: vooreesrt het zamendrukken. van hetoog; doch 
vooral het „gemis van de bepaling hoe groot het. uite 
puilende gedeelte glasvocht; en ‘hoe groot de hol: 
ligheid na het wegnemen van dit is geweest. Zon- 
der „overtuigd te zijn,dat beiden even groot waren, 
mogen wij niets, uit. deze proeven befluiten. Want 
het is immers mogelijk , dat beiden ongelijke grootte 
hadden „en in dit geval. kan het wezen, dat het 
beeldje inderdaad omgekeerd op het netvlies wordt 
geworpenen de aangenomene waarheid niet wordt we- 
derfproken. 

EIB rs nat. Me 


193. Hand- 


C 168 j) 


193. Handleiding tot de werkdadige Meetkunst „ 


bevattende de onderfcheidene wijzen van het opmeten 
van landen, het vervaardigen van topographifche kaar- 
ten, en hetgeen verder bij dit onderwerp behoort, 


voorafgegaan door eene befchrijving der voornaamtfte: 
Landmeters - werktuigen , door! F. P. GISIUS 'NAN= 


NING, Luit.- Ingen. ,. 1°. deel met platen, En bij 
P. DE GROOT, 1828, in 8°, 
194. Beginfelen der Msètkueiër ontworpen naar 


haren tegenwoordigen ftaat van vorderingen, 1°. deel» 
over de vlakke en-ligchamelijke figuren , door 7. pe 


GELDER, 3°. geheel omgewerkte en veel vermeer- 
derde druk, ’sGrav. en Amtft. bij de Gebroed. van 
CLEEF , 1828, 

195. Verhandeling over het waterpasfen, en het 


gebruik van den Barometer tot het meten van hoog- 


ten, door G. A. VAN KERKWYK,; eerften Luitenant 


Ingenieur, ’sGrav. en Amft. bij de Gebr. VAN’ 


CLEEF „ 1828, in 80. 
196 Proeve van eene Handleiding tot de Hears 


der Zeeartillerie, door j. Cc. PILAAR , Luitenant ter 


zee’, Delft bij B. BRUINS , 1828. 
197. Recherches fur la fommation de quelques 


feries trigonometriques , par R.’LOBATTO, Delft chez: 


P. DE GROOT } 1828. 
198 Lettres fur la phyfique, par BERTRAND ; 2% 
édit. 2 vol. 8e, Paris 1827. 


199. Gemaelde der phyfifchen Welt, von j. G. 


SOMMER , 2°. Ausg. 1er. Theil, Praag. 1827. - 
aoo. Traité de phyfique appliquée aux arts et me- 
tiers, par J. J- V. GOUILLOUD, orné de 160 fig. 
oor. Die Oelreinigung, nach einem leichten und 


fchnel- 


ne 


C 169 ) 


‘fchnellen. Verfahren fowohl im Kleinen ‘als im Grös- 
„fen anzuwenden;, und durch. Abbildungen erläutert , 
von J. PH. CHR. MUNTS ; Neuftadt bei Magner. 1827. 
/ao2, -… Legons: de Chimie appliquée à la médecine 
“pratique et à la médecine légale, par Mm. ORFILA’, 
„nouvelle édition , Bruxelles 1828, 

‚“ 203. Handbuch der Theoretifchen- Chemie von 
„GMELIN. 8° 11454 pag.” Frankfort 1827, 

204. Handbuch der Cameralchemie , zum Gebrauche 
“bei -feinen Vorlefungen und zum Selbftunterricht „e für 
-Cameralisten ‚ ‘Oekonomen ; Technologen ; Forstmän- 
ner etc. von PESTINARI. Heidelb. 1827. 17. Theil 
Theoretifche Chemie. 8°. 1ro23 pag. 

205. Veberficht der wichtigften Erfährùngén im 
‘Felde der Toxicologie, von-r. wWITTING.. Theil I. 
‘Hanover 1827. Hahn. 

‘206. Recherches fur Pemploi du chlorure de chaux 
‘er du chlorure de foude, par jz. e. ROBIN.  Thèfe., 
Paris 1827. 4° 

207. Meteorological Essays and Observations by 
J: F. DANIELL, part 2. London 1827. Het eerfte 
deel hiervan is in 1893 verfchenen. 

208. A Tabular View of Volcanic phaenomena, 
eomprising a list of the burning mountains that 
shave been noticed at any time since the commence- 
„ment of historical records. fn CHARLES DAUBENY. 
London 1827. 

209. » Précis de minéralogie rodeinhal précédé d’une 
introduction historique et fuivi d'une biographie et 
d'un vocabulaire, par j. ODOLANT DESNOT. Paris 
1827. « 8°, ik A 
kn aio. An 


(C Loo } 


oor. An Esfay on the Art of bortrig the Earth 
for the Obtainment. of a spóntaneous Flow a Wa- 
ter enz. 8°% New-Brunswick 1828. 

att. Voyage métallurgique ‘en Angleterre , ou Re- 
ceuil de Mémoires fur le gifement, l'exploitation et 
le traitement des minerals d'étain „de cuivre, de 
plomb „de zine et de fer dans Ja. Grande-Bretagne , 
par M.M, DUFRÉNOY” Et ELIE: DE BEAUMOND, 
„Paris-1 827: ' 

212. ClasGfiearion et caractères minéralogiques des 


Roches “homogènes ‘et hetérogènes, par AL. BRON- 


GNIART. Paris 1827, 

o13. Zeitfchrift. für Mineralogie vom econ 
und Profesfor voN LEONHARD bey Je C. B. MOHR. 

org. R. couRToIS, Récherches fur la ftatistiqüe 
phyfique, agricole et médicale de la Province, de 
Liège. Tom. I. Verviers 1828. — Het eerfte Deel 
van: dit werk. bevat al hetgeen ten opzigte van. lig- 
ging en grond, wateren en luchtgefteldheid van de 


Provincie. Lüik , voor. Natuurlijke „Gefchiedenis- en_ 


Statistiek, door den volijverigen Schrijver heeft kun- 
nen verzameld worden. Een tweede Deel zal over 
de planten en-dieren handelen, 


215. Enumeratio plantarum Javae et Peevee: ad- 


jacentium minus cognitarum vel novarum. ex herbariis 
REINWARDTII, KUHLII , HALSELTII et BLUMIL « Cu- 


ravit C. L. BLUME , M. D. Naturae nuper investigator 


in Colontis » Belgicis Indiarum’ Orientalium etc. etc. 
Fasciculus T, Lugduni Batavorum „ ann J. W. VAN 
LEEUWEN 1827. 


oró. De la théorie actuelle de la fcience sore 
et 


eend 


(zr) 


et des améliorations, dont elle: est fusceptible3 ou- 
vrage -préfentant un-mode d’enfeignement pratique et 
formant. trois. parties -distinctes „ „savoir: L’école de 
Botanique, celle--d’horticulture. et celle de culture 
forestière „ par r‚KLYNTON ancien Ingenieur. civil, 
agronome et architecte, lun des membres fondateurs 
de la-nouvelle Société d’horticulture: de Paris etc.etc. 
(Volume I. l'école de” Botanique.) Gand, chez 
L. MESTRE ; 1828. | 


217. LOISELEUR' DESLONGCHAMPS, Flora gallica, feu 
Enumeratio plantarum in Gallia fponte pascéntium, o 
vol. 8e, — Deze tweede veel vermeerderde zei 
ziet thans te Parijs het licht, e 


218. EHRENBERG en‘hemericu, Naturgefchicht- 
liche Reizen in Nord- Africa: Dit werk- zal in 
twee gedeelten uitkomen, waarvan het eerfte het reis- 
verhaal door Egypte, Syrië, Arabië en’ Abysfinië 
met Geognostifche , Natuur- en Aardrijkskundige waar- 
nemingen doorvlochten ; het tweede gedeelte befchrij- 
vingen en _ afbeeldingen. der ontdekte dieren en_ plane 
ten. zal bevatten 


219. A. e. RorH, Enumeratio’ plantarum Phane- 
rogamarum fponte nascentium , Pars 1, Sect, 1 (Clas- 
fis I—V)-Lipfiae 1827. — Behalve het Compendium 
Florae Germanicae van BLUFF €en FINGERRUTH en 
de meer uitvoerige en fraaije Deutschlands Flora van 
MERTENS en KOCH, vond de beroemde rorn het 
noodig nog eene andere Flora van Duitschland te ge- 
ven , waaromtrent echter in de Linnaea (III, 1) ge- 
klaagd wordt, dat de groeiplaatfen over het algemeen 
niet met genoegzame naauwkeurigheid zijn opgegeven. 

, 220. H. 


220. HR, GOEPPERT 30 de acidi- hydrocyanici vi 
in plantas., Watislaviae 1827, 8°, Deze verhandeling 
bevat vele naauwkeurige proeven over de werking van 
acidum hydrocyanicum”op’:de planten. Uit dezelve 
bleek „dat het blaauwzuur. ook »doodelijk. werkt op 
die planten „welke in- hunne zamenftelling zelve blaauw= 
zuur. bevattén „ offchoon deze: bij hun leven sandere 
planten door hunne uitwafemingen niet benadeeleh, 
Het is opmerkelijk, dat de werking van dit’ vergif 
fneller is bij, helder licht en, bij. verhoogde tempera- 
tuur, terwijl men in de gedoode planten; blaauwzuur 
door fcheikundige middelen kan ontdekken (Zie Lin- 
naea III , Litt. p. 5—6. > Ve IL 
„22 CG. F. JÄGER, ueber die, Pflanzen -Verfteine- 
rungen „ „welke in dem Bau - Sandftein von Stutt- 
gard vorkommen., Stuttgard 1227, 4°. mit 8 Stein- 
drucktafelen. 


e29.  Abbildung und Befchreibung aller in der 
Pharmacopoea Borusfica aufgeführten Gewächfe, Her= 
ausgegeben von c. GUIMPEL 5. Text von D.'F. L. 
VON SCHLECHTENDALs Berlin 1827, — De geringe 
inteekeningsprijs van 15 grofchen voor iedere afleve- 
ring van 6 gekleurde platen en 1E blad befchrijving , 
zal, benevens de bekendheid der uitgevers, dit nut- 
tig werk zeker, veel koopers doen vinden, daar vele 
andere afbeeldingen van artfenijgewasfen of te kost- 
baar of op eene te groote fchaal aangevangen zijn, om 
in aller, handen te kunnen komen. 

223. JOHN FROST, Remarks on the Mustard 


Tree mentioned in the new Testament , with a co- 
loured Plate. London 1827. 


224. Tnem. 


ne en dn 


Grz 


„221, Trom. LEsTIBOUDOIS, Botanographie Belgi- 
que ou Flore du Nord de la France, 2 vol, 82, 
Lille 1827. Deze derde veel vermeerderde en omge- 
werkte uitgaaf der Botanographie Belgique, door 
FR. J- LESTIBOUDOIS (vader van dezen) in 1781 uit- 
gegeven, mag ook der oplettendheid van de beoefe- 
naars onzer Nederlandfche Flora wel worden aanbevolen. 
229. À. L.'S. LEJEUNE et R. COURTOIS , Com- 
pendium Florae Belgicae, Tom I. Leodii, 1828, — 
Het eerfte deel van dit Compendium der Flora van 
geheel het Koningrijk der Nederlanden, bevat de vijf 
eerfte klasfen van het Linnaeaanfche ftelfel, waarnaar 
deze Flora gerangfchikt is. Het werk is voor den 
‚wetenfchappelijken toeftand der plantkunde in ons 
Vaderland van zoo veel belang, dat wij een breeder 
verflag van hetzelve hopen te geven. Vv. H. 
223.) A. B. KUYPER VAN WÄSCHPENNING, tweede 
naamlijst van zigtbaar bloeijende planten, welke in 
de omftreken van Breda gevonden worden, Breda 
1828. — De heer KUYPER VAN WÄSCHPENNING gaat 
voort. met de Flora van Breda met allen ijver te on- 
derzoeken, en geeft hier eene lijst van 116 plant- 
foorten „ ten vervolge op eene eerfte lijst der Breda-= 
fche planten, door hem in 1826 medegedeeld (Zie 
Bijdragen, D.I, St. a, bl. 228). Ook deze lijst bevat 
onderfcheidene voor de Nederlandíche Flora zeer bee 
_ langrijke planten, als: Jsnardia palustris, Lyfima= 
chia nemorum, Anagallis tenella , welke ook door 
mij in het afgeloopen jaar te Valkenswaard nabij 
Eindhoven is aangetroffen, Campanula patula, Jun- 
cús capitatus , Juncus tenuis, Alisma natans, ook 
door mij te Valkenswaard gevonden, Pyro/la jnuflora 5 
Crataegus oxyacanthoides, Rubus fprengelii, Geum 
BiĲjDRAGEN., D. IIL. srt. 2. M ri= 


EN 
jv 


at 


C ma) 


rivale, Lobelia Dortmanna , Robinia pfeudacacia , 
welke ik ook te Vugt, bij ’s Hertogenbosch zoo al-, 
gemeen opgeflagen zag, dat men dezelve wel voor 
genaturalifeerd zal kunnen aannemen, Aster puni- 
eeus,‚ Centaurea calcitrapa, Neottia fpiralis en Phy« 
teuma Rapunculus PRS, , welke in het Compendium 
Florae Germanicae van BLUFF en FinceRHUTH L. 
P. 292, als eene verfcheidenheid van. Phyteuma fpi- 
cata aangemerkt wordt. PA. Rapunculus komt even 
min als Robinia pfeudacacta voor in mijne Flora 
België feptentrionalis, naar welke dit werk gerang- 
fchikt is. Ook Stipa tortilis is voor eene nieuwe 
indigena te houden, doch de fchrijver kan dit nog 
niet met volledige zekerheid opgeven, daar hij van 
dezelve {lechts eenige weinige exemplaren in het U/- 
yenhoutbosch vond. Bromus rigens eindelijk, welke 
hier bl. 7 vermeld wordt, komt mij zeer twijfelach- 
tig voors gelijk dit ook door nuMORTIER, Jgrosto- 
graphiae belgicae tentamen, 1823, P- L16, is opge= 
geven. — Met verlangen zien wij het vervolg van 
dit werkje te gemoet. V. H. 
224. J. B. VAUCHER , Monographie des Oroban- 
ches, Genève et Paris 1827, avec 16 pl. lithogr, — 
Wegens het eigenaardige parafitifche karakter dezer 
zonderlinge planten , raadt de beroemde fchrijver aan , 
om den foortelijken naam derzelve te nemen naar de 
planten, waar zij op groeijen, b. v. Orobanche Can- 
nabis fativae, Trifolië pratenfis enz, Zie het Auf 

letin Dec. 1827, p. 379—382. V. H, 
225. E. H. F. MEYER, de Houttuynia atguê — 
Saurureis Regiomonti 1827. Deze kleine, doch hoogsts 
gewigtige verhandeling, bevat onderfcheidene bijzon: 
derheden nopens de Houttuynia cordata THUNB. ; 
wel- 


6 5 47) 


welke door den fchrijver in de Priandria trigynia 
Van LINNAEUS en te gelijk met Saururus , Spathi- 
win “en. Aponogeton), in de natuurlijke familie der 
Saururcae, welke zeer nà verwant is aan de Piperae 
ceae, geplaatst wordt, van welke laatfte natuurlijke 
familie, MEYER eene naauwkeurige kenfchetfing ope 
geeft, bl. g—1r, welke verdient vergeleken te wor* 
den met die welke BLUME, in de Verhandelingen 
ban het Bataviaasch Genootfchap, XI bl. 142 en 
volgg. gegeven heeft, van welken .fchrijver MEYER 
bl. 57 en volgg. verfchilt, doordien hij de Pipera- 
ceae tot de Dicotyledoneae en niet zoo als BLUME 
tot de Meonocotyledontae rekent. Zie hieromtrent 
onze Boekbefchouwing, bl. 131—133. De verwante 
fchap' dêr Piperaceae met Chloranthus hebben beide 
fchrijvers , zonder iets van elkander te kunnen weten, 
opgemêrkt; terwijl meyer , nog daarenboven , eene 
meer verwijderde verwantfchap derzelve met de Po- 
lygonea aangewezen heeft, VH. 

206. ‘Getrêue Darftellung und Befchreibung der 
Thiere, die in der Arzeneimittellehre in Betracht kom- 
men, von Dr. j. F. BRANDT, UNd J. F. C. RATZE- 
Búre, Berlin 1827, Heft 1. en IL. 

Onder dezen titel wordt te Berlijn een werk uitge= 
geven hetwelk eene befchrijving bevat der dieren, 
die voor de artfenijmengkunde van eenig belang zijn. . 
Hét wordt door platen opgehelderd, welke, behalve 
den uitwefdigen vorm der dieren , de deelen vertoonen , 
welke van dezelve tot. geneeskundig gebruik dienen. 
De befchrijving der dieren ís met vele zaakkennis op- 
gemaakt en bevat, behalve den uitwendigen vorm 
en de opgave der kenmerken , ook nog de hoofdpun- 
ten hunner bewerktuiging. Uit deze twee eerfte af- 
zl M 2 le- 


C a6 jd 


leveringen te oordeelen, fchijnt dit werk mij-toe zeer 
gefchikt te zullen zijn, om als leidraad te dienen, 
voor de lesfen in de natuurlijke gefchiedenis, welke 
aan de onlangs opgerigte Clinifche fcholen moeten 
gehouden worden. Deze twee, afleveringen bevatten 


de befchrijvingen en afbeeldingen van de civet- en 


zibethkat, den bever, den eland, de mo/chus. mofchi- 
ferus,-het hert, het fchaap en den buffel. W. Va 
227, FR. VON DEN BRINCKEN, Bemerkungen ueber 
das Englifche Pferd, desfen verfchiedene Ragen und 
die Pferdezucht im Allgemeinen. Weimar. 1827. 
Svo., m. K. 
‚228, Récherches fur les osfemens fosfiles des ca- 
vernes de Lunel- Viel, par M.M. MARCEL DE SER“ 
RES, DUBREUIL ,. P. G. JEAN JEAN €t ALPH., MÉ- 
NARD. Montpellier 1827. 4° actien: 
229. BLAINVILLE, Mémoire fur les Bélemnites 
confidérées zoologiquement et geologiquement. Paris , 
1 vol. 4°. 1827. avec 5 pl. lith. 
230. J. F. BLUMENBACH, Decas VII Craniorum 
4te, Gottingae. DIETERICH. 
23ï. C. G. CARUS, von den Urtheilen des Kno- 
chen und Schalen Gerüstes. Mit 12 Kupfern. Folio. 
Leipzig, FLEISCHER,. 
__ „232. Desfen Grundzüge der vergleichenden Anato- 
mie und Phyfiologie. 3 Bd. 8°, Dresden , HÔLSCHER. 
233. G. EHRENBERG, Beiträge zur Natur-Ge- 
fchichte, gefammelt auf Reifen in Aegyten , Dongala, 
Syrien, Arabien und Habesfinien von Hemprich und 
Ehrenberg. Zoologifcher Theil. Fol. Berlin MITTLER. 
234. C. G. EHRENBERG, Naturhistorifche Reifen 
in Aegypten u. s. w. von 1820—1825. Mit Charten 
und Anfichten. Mistorifcher Theil. 1 Theiles 1°. Abth. 
gr. 4°. dafelbst. 235 HEK. 


P 


CH KH. 


235. A. VON-HUMBOLDT's Reifen nach-den Aequi- 
moctial Gegenden des neuen Continents. Óf. Bd. 8: 
Stuttgart, COTTA. 

236. HuserT, über den rine Kormwurm. 
(Curculio granarius) und über desfen- radikalen Ver 
tilgung. gr. 80, Potsdamm. 

237. Jahresbericht der Schwedifchen Academie der 
Wisfenfchaften über die Fortfchritte der Naturge- 
fchichte, Anatomie und Phyfiologie der Thiere und 
Pflanzen. Aus d. Schwed, mit zusätzen von jon. 
MÜLLER. ef. Jahrg. 8°. Bonn. MARCUS. 

238. MAXIMILIAN Prinzen von wieD Abbildun- 
gen zur Naturgefchichte von Brafilien. 12°, Liefer. 
Imp. folio. Weimar. 

239. E. PFEIFFER, Naturgefchichte Deutfcher Land- 
und’ Süfswasfer-Mollusken, 3°. Abtheil. Mit 8 ke 
gr. 4°. Weimar. 

e4o. Reife durch das Innere von Brafilien in 1817 
vón v. SPIX U. V. MARTIUS 2f, Theil, mit Atl: von 
4 Karten-u. 24. Abbild, — Leipzig, FLEISCHER. 

241. Nordifche Ornithologie von j. E. C. WALTER. 
Mit Deutfchen u, auch mit Dänifchen Texte 1s —2s 
Heft. Folio. Coppenhagen, GYLDENDAL. 

242. K. A. RuDorPHI, Grundr. d. Phyfiologie , 
on, Bd. e°. Abth. gr. 8e, Berlin, DÜMMLER. 

243. Reife im nördl. Africa, Atlas. 1e. Abth. 
Zoologie 6s. u. 75. Heft. Folio. Frankf. a. M. 

244. J.B. DE SPIX, Testacea fluviatilia, quae in 
itinere per Brafiliam fuscepto collegit , defcriplit j. a. 
WAGLER. Cc. tab. XXIX color, Folio. Monachii. 

245. STURM, Deutschlands Fauna in Abb. 3e. Abth. 
Amphibien 5 s. u. 6s. Heft. Befchlufs m. Abbild. -16. 
eva 

M 3 245. Tute- 


C 178 ) 


246. TalENEMANN, Lehrbuch der Zoologie. Betl. 
RÜCKER 

247. G.R. TREVIRANUS, Beiträge zur Anatomie 
u. Phyfiol. der Sinneswerkzeuge des Menfchen u. der 
Thiére, 1e, Heft. die Gefichtswerkzeuge m. 4 Kupfert. 
Folio, Bremen, HEysE. 


248. J, WAGLER, Amphibien 1 Fasc, Mit illum. 
Kupf. Folio. Stuttgart , COTTA. 


249. J. B. WILBRAND., Handb. d, Nacusealehe 
des Thierreichs. gr. 8°. Giesfen. 

250. Weberficht des Thierreichs nach natürlichen 
Abftufungen und Familien, in 1 Tabelle, Fol. 

o5l. C. ZENKER» das thierifche Leben ud feine 
Formen. gr. 8%. Jena; -CRÖKER. 

‚252, HeERCULE STRAUS-DÜRCKHEIM „  Confidéra- 
tions générales fur lanat. comp. des anim. articulés, 
auxquelles on a joint l'anatomte du Melolontha. vul- 
garis. Avec 19 pl, gt. 4°. Strasbourg, LEVRAULTs 

253, F. w. HOENINGHAUS „ Beitrag. zur Monogra- 
phie der Gattung Cranía, ‘Crefeld 1828, 

254, Onder den titel van Zohnewmonologia Eu: 
ropaea, zal Prof. GRAVENHORST, te Breslau in 
Silefiën ; eene monographie der Jchneumonidens bij 
inteekening uitgeven. Dezelve zal de. befchrijving 
van taco foorten en_van een aanzienlijk aantal wariër 
teiten bevatten. | 

255. Traité de Taxidermie, -ou.lart de conferver 
et d'empailler les animaux , par M. DUPONT 4 in 80, ; 
de 114 p. avec 4 pl., prix 3 fr. zo cent, Paris 1827. 

256. Complement des oeuvres de BUFFON ou hi- 
ftoire naturelle générale et particnlière de tous les 
animaux rares et précieux, découverts par les natura- 

5 256. Com- 


ld eli 


C 179 Ì 


listes et les voyageurs depuis la mort de BUFFON» 
par R. P. LESSON „, Io vol, in 8°,, avec un atlas de 
120 planches, publiées en oo livraifons; prix 3 fr. 
5o cent. le vol. Une livraifon de atlas en couleur 
5 fr, en noir oe fr. 5o cent. BAUDOIN frères, 


257. De beroemde BrIpeL, te Gotha, die zich 
vooral door zijne gefchriften over de Mosplanten be- 
kend gemaakt heeft, is den 7 Januarij 1828 overleden. 

258. De beroemde BONPLAND is, volgens de laat- 
fte berigten (FrorrePp Not. N°. 418. Feb. 1828.) 
niet in eenen zoo geheel treurigen toeftand , als men 
wel eens van hem heeft medegedeeld. Naar Europa 
terug te keeren is hem wel voor als nog onmogelijk „ 
doch zijn landleven «en zijne bedrijven hebben hem 
van genoegzame middelen van beftaan verzekerd; 
zelfs, zou hij zich reeds een zeer aanzienlijk vermogen 
verfchaft hebben. Maar ziet geheel betreurens- 
waardig mag hij toch om deze reden niet genoemd 
worden. G. Je Me 


259. Vragen, door de Leyd/che Hoogefchool uit= 
gefchreven, waarop de antwoorden vóór den 
eerften Nov. 1828 gezonden moeten worden aan 
den Hoogl. G. WTTEWAAL. 

1. Tuborum. opticorum lore Theoria Mathec- 

matica. 

g., Concinnè explicetur Historia Barometroram atque 

Theoria Phyfica et Mathematica. 
3. Quum obfervationum Astronomicarum funda- 
mentum in accuratâ temporis notitiÂ maximè fit posi- 
tum, 


€ “A80, J 


tum; quaeritur, ut praecipuae methodi, quibus tem- 
pus exactè definiatur, perfpicuè explicentur ; ct ‘aptis 
exemplis, inprimis vero obfervationibus, ab ipfis 
commentationum auctoribus inftitutis , illustrentur ? 

4. Exponatur Historia naturalis et chemica mine- 
rarum ferrij dein ejusdem metalli excocti et ad ufum 
parati genera et diverlitates describantur. 

5. Systematic enumerentur fpecies indigenae Rep- 
tilinm ex Ordine Batrachtorum, additâ unius faltem - 
fpeciei anatome et praefertim osteographiâ accuratâ, non 
ex aliorum fcriptis defumta, fed ab ipfa Naturâ petitâ. 


260. Vragen, door de Utrecht/che Hoogefchool uit- 
gefchreven, waarop de antwoorden. vóór den 
tienden Jan. 1829 gezonden moeten worden aan 
den Hoogl, B. F. SUERMAN. 

1. Exponantur atque exemplis illustrentur methodi , 
quibus liniarum, fuperficierum atque corporum centra 
gravitatis calculo definiantur. 

a. Quaeritur Analyfis chemica comparata carnis 
bovinae, vitulinae, ovinae et porcinae, ut inde effi- 
ciatur, quaenam praecepta in fingulis his carnibus, 
five integris, five illarum extracto, diu atque etiam 
per itinera longa, confervandis , fint fequenda, 


8 Drukfouten tn Deel III, Ne, I, 

Wet, Berigten bl, 66 staat: Vaccinium Myrtillus? lees: Vac- 
cinium Myrtillus, L, 

—_ ee bl, 68 staat: SPRENGLER , lees: SPRENGEL. 


BOEKBESCHOUWING. 


Oor iot 


Disfertatio Phyfica de lege Repulfionis Electricae, 
guam Pracfide Pp. J. UYLENBROEK ad publicam 
disceptationem propontt J.J. ERMERINS, L. Bat. 


1827. 4°. 54 pag. 


D. heer ERMERINS, broeder van den Franeker 
Hoogleeraar , heeft het hier aangekondigde ftuk onder 
het praefidium van den Hoogleeraar UYLENBROEK ver-: 
dedigd. Den tijd, die hem van zijne ftudie in de regten 
overblijft, is hij, volgens zijne. voorrede, gewoon 
aan de beoefening der natuurkunde te wijden, en 
onder deze oefeningen was in de laatfte dagen het 
onderzoek van de balans van couLomB en het nemen 
van proeven met dezelve eene hoofdzaak. 

Wij achten het van belang, dat dit ftuk bekend 
worde , en geven dus gaarne een verllag van hetzelve, 
niet twijfelende, of men zal met ons het werk van: 
den heer ERMERINS eene bijzondere aandacht waardig: 
keuren. 

Het ftuk is verdeeld in drie hoofdftukken , waar- 
van het 1e, handelt over de wijze, die verfchillende 
Natuurkundigen hebben gebezigd, om de wet van 
electrifche afftooting te bepalen: het 2e, geeft proeven 
op, door den fchrijver genomen, om het beginfel, 
waarop de balans van couroms fteunt, duidelijk te 
maken: het 3°, doet andere proeven kennen, waar= 
door de fchrijver de beftaande denkbeelden over de 
waarfchijnlijke wet van afftooting opheldert. 

BIJDRAGEN, D. III, sT.2. N In 


C 182 


In het eerfte vinden wij dus aangegeven , dat cou- 
LoMB eigenlijk het eerst dit onderwerp meer opzette- 
lijk heeft behandeld. Door den door hem uitgedach- 
ten toeftel vond couLomn: dat de gelijknamige elec- 
triciteiten elkander afftooten in de omgekeerde reden van 
de vierkanten der afftanden, — De Berlijnfche Hoog- 
leeraar siMoN herhaalde de proeven van COULOMB. 
Door eenen anderen toeftel, in dit ftuk insgelijks 
befchreven , vond simon de wet van couLoMB niet 
bevestigd, maar de afftooting omgekeerd evenredig aan 
de afftanden , en niet zoo als couLomB, aan de vier- 
kanten derzelve. Srmon had intusfchen in zijne proe- 
ven eene dwaling doen influipen, door onjuiste af- 
ftanden op ‘te geven. Dit toonde EGEN aan, en vond 
dan ook een gering verfchil tusfchen de uitkomsten 
der proeven van COULOMB en SIMON, na de noo- 
dige correctie, aan de proeven des laatíten aangebragt . 
te hebben. 

Mayer nam op eene andere wijze nieuwe proeven 
en vond de wet bevestigd, dat de electrifche afftoo- 
ting, in de omgekeerde reden der enkele afftanden, 
werkt, — Hiertegen verklaarde zich intusfchen EGEN, 
bewerende, dat de proeven van MAIJER niet naauwe 
keurig waren genomen, dat integendeel de wet van 
COULOMB voor waar moest gehouden worden. — 
ParRroT nam eerst proeven met de balans van COULOMB 
en kreeg uitkomsten, die de wet van dezen laatften 
bevestigden. Doch hiermede niet tevreden, beproef- 
de hij door den toeftel van ZAMBONI de wet van elec- 
trifche afftooting te bepalen, en vond die van couLoMB 
bevestigd, doch wantrouwde nu ook zijne eigene 
proeven, en ried den Natuurkundigen aan, de wet 

van 


C WB3 DP 


Van SIMON voor waar te houden. De redenen, waar- 
om de proeven van PARROT met den toeftel van zaM- 
BONI niet behooren voor goed gehouden te worden , 
heeft EGEN dan ook uiteengezet. 

Na PARROT heeft NOS VON YELIN proeven met den 
toeftel van zZAMBONI genomen, die door münckrE 
teregt zeer worden afgekeurd, Met de balans van 
COULOMB hecft vervolgens: KAEMTZ nog proeven in 
het werk gefteld , die zoo wel uitkomsten verkreeg , 
welke aan de wet van COULOMB, als aan die van 
SIMON tegenovergefteld- waren, Eindelijk heeft cen 
nog onlangs nieuwe proeven genomen met den toe- 
ftel van simon, waardoor hij de wet van couLoms 
op nieuw bevestigd vond. 

Dit is de inhoud van het eerfte hoofdftuk , dat eene 
korte, doch volledige fchets van de genomene proe. 
ven bevat. 

Het tweede hoofdftuk geeft eerst proeven op, om 
de wet van omdraaijing (lex torfionis) door couromg 
bepaald, te toetfen , daar deze proeven door niemand 
Da COULOMB zijn herhaald, Hiertoe werd door den 
fchrijver ook eene balans van COULOMB gebruikt, 
door pumoriez in Parijs gemaakt, van welke in de 
Verh. eene korte befchrijving wordt gegeven. De me- 
talen draden , die tot onderzoek moesten dienen wa- 
ren meest allen om, 61 lang, en werden „ aan het on- 
derfte gedeelte van den micrometer opgehangen, met 
Cilinders of naalden bezwaard, en door omdraaijing 
van het bovenfte gedeelte van den micrometer in eene 
draaijende beweging gebragt. ‘Indien wij den zin des 
fchrijvers (bl. 20) wel gevat hebben, zóo werden 
de tijden van flingeringen waargenomen, op het oogen- 

Nae blik , 


C 184 ) 


blik, dat de naald weder op de, plaats terug kwam, 
vanwaar dezelve reeds eenmaal was afgedraaid; zoodat 
dus de eerfte flingering verwaarloosd werd, maar de 
tweede het eerst werd opgeteekend. Wij moeten in- 
tusfchen bekennen, dat deze zin niet zeer duidelijk 
is, ERMERINS vond hierdoor, dat, hoe groot ook 
de flingeringen waren, de tijden van flingeringen de- 
zelfde waren. Men vindt in de eerfte tafel, achter de 
Verh. gevoegd, deze proeven voor zilver-, koper- 
en ijzerdraad vermeld, en hierbij de dikte der draden , 
het gewigt derzelve, twee meters lang zijnde, de 
lengte , die van dezelve gebezigd is, en het gewigt , 
hetwelk zij konden dragen, eer zij gebroken werden, 
opgegeven; vervolgens worden de ftoffen der gebe- 
zigde cilinders , om de draden mede te bezwaren, der- 
‚zelver gewigten en diameters opgegeven, eindelijk 
de tijd van waargenomen flingeringen , de waarde van 
de ftandvastige grootheid, door de formule te vinden, 
de tijd van flingeringen volgens de formule, en 
het verfchil tusfchen de berekening en de proeven 
medegedeeld, — Hieruit is het niet onduidelijk de 
overeenkomst tusfchen de ondervinding en theorie op 
te maken, en alzoo de wet van COULOMB bevestigd. 
Voor zilverdraad waren er intusfchen afwijkingen , 
die ERMERINS afleidt van de mindere elasticiteit van 
het dunne zilverdraad, hetwelk met zware gewigten 
beladen , welligt eenige verandering in de onderlinge 
aaneenhechting der deeltjes heeft ondergaan. — Om 
dit te onderzoeken , heeft de fchrijver andere proe- 
ven met dit zilverdraad genomen, die in de twee- 
de tafel zijn vermeld, en waaruit het genoegzaam 
blijkt, dat dit werfchil aan de te zware gewigten moet 

toe- 


C 185 


toegefchreven worden: zoodat hij dan voor de onder- 
zochte metaaldraden (mits het zilver met geen te 
groot gewigt bezwaard werd) de wet van COULOMB 
bevestigd heeft gevonden: dat de hoeken van om- 
draaijing , aan de krachten , waarmede de draden wore 
den omgedraaid, evenredig zijn. 

Het derde hoofdftuk bevat de proeven over de electris 
fche afftooting. Hier wordt eerst de befchrijving opgege- 
ven van bijzonderheden , bij deze proeven op te merken, 
dus eene naauwkeurige befchrijving van de deelen van 
den gebezigden toeftel. Daarna wordt het moeijelijke 
van de wijze van waarnemen aangeduid , wanneer 
men „ door aan ligchamen medegedeelde. electriciteit , 
de afftooting door de doorloopene ruimte van den index 
wilde bepalen, om de wet van COULOMB te onder- 
zoeken. De flingeringen van den index maken dit 
bijna onmogelijk. Ten einde echter van de waarne- 
mingen zeker te zijn, werd de afltand der met elec- 
triciteit bedeelde bollen vooraf bepaald, en hierdoor 
werden die {lngeringen van den index voorgekomen. 
Doch ook in deze wijze blijft iets onnaauwkeurigs 
over, Want door de flingerende beweging van den 
index gaat er onder elke proef eenige electriciteit 
verloren , daar men onmogelijk de met electriciteit 
bedeelde ligchamen eenigen tijd geheel-geïfoleerd kan 
houden. Hierdoor neemt dus de electriciteit door 
verfchillende omftandigheden at. Hierop moest men 
dus vooral in deze proeven opmerkzaam wezen , het- 
welk vroegere Natuurkundigen na COULOMB , in het 
zoeken naar de wet van afftooting, hadden verwaar- 
loosd, en het verdient dus de bijzondere aandacht „ 
dat de heer ERMERINS. hierop opmerkzaam is geweest 

N 3 en 


CC ra6 ) 


en de hoeveelheid van verlorene electriciteit onder de 
proeven heeft bepaald. 

Hierdoor worden dan van zelve twee hoofddoel« 
einden van deze proeven daargefteld , het eerfte om 
de hoeveelheid van electriciteïts-vermindering te bepa= 
len, het tweede, om de wet van afftooting eerst daar- 
na op te maken. 

Voor het eerfte doel werden barometer en ther- 
mometer =ftand , tegelijk met de vochtigheid van den 
dampkring opgeteekend. Jammer is het, dat de ba- 
rometer niet van eene betere foort was. Want iedere 
barometer, die geen vast punt voor het nulpunt der 
fchaal oplevert, en waarvan de wijdte der buis niet 
bekend is, kan geene goede waarnemingen opleveren. 

Wij zijn «dus van een geheel tegenovergefteld gevoe 
len, als de Weleerwaarde heer A. STOLKER, die in 
zijne Verh. over het doen van meteorologifche waar- 
nemingen, bij het Bat. Genootfchap verleden jaar be= 
kroond, zegt, dat dit niets van belang zal afdoen. 
Naar onze meening zou het ten hoogfte nadeelig voor de 
wetenfchap zijn, indien deze denkwijze algemeen werd. 
Want het is niet de lengte van eene zekere kwik- 
kolom die wij noodig hebben ; maar van die, die de 
drukking der dampkringslucht doet kennen, dus de 
ware lengte van de kwikkolom in den barometer. 

Ook vinden wij door den heer ERMERINS niet opge- 
geven, dat er een thermometer van den barometer 
(thermometer in het kwikbakje geplaatst) aanwezig 
was, zoodat er ook geene correctie voor de temp. 
van het kwik, dan door eenen thermometer, in 
de lucht hangende, heeft kunnen gedaan worden; 
hetwelk wel eenigen graad van naauwkeurigheid, 

doc“! 


‚= 
ge 


C M7 


doch niet de gewenschte geeft, — Wat het niet be- 
kend zijn van de wijdte der buis en het hierdoor: na- 
laten van. corrêctie voor capillariteit aangaat, zou- 
den wij meenen „ dat het toch eenige meerdere naauw- 
keurigheid geeft, van de ruwere wijze , om de wijdte 


“der buis door eenen pasfer te bepalen, gebruik te 


maken, en zoo na mogelijk de correctie te doen; 
dan deze geheel na te laten. 

Van de gebezigde thermometers vinden wij in de 
Verh. een onderzoek opgegeven „ waaruit het op nieuw 
blijkt, hoe onmisbaar toch zulke onderzoekingen van 
inftrumenten zijn. Want zoo als de gebrekkige voort- 
gang der natuurkunde in vroegere jaren voor een ge- 
deelte van de onvolmaaktheid der werktuigen afhing, 
zoo is dit heden. nog hetzelfde. Waarom wij ook 
fteeds meer en meer tot mistrouwen van getallen ge- 
dwongen worden, die anders, omdat zij iets bepaalds 
aangeven „, onbepaald geloof moesten verdienen. Een 
thermometer van DuMmoTIEz bleek niet onduidelijk aan 
ERMERINS eene conifche buis te hebben. | 

„De heer ERMERINS heeft bij zijne bepaling van de 
vochtigheid de dampkrings, van den hygrometer van 
DE SAUSSURE gebruik gemaakt, na dezen met dien 
Van DANIELL vergeleken te hebben. Wij voor ons 
zouden wenfchen den laatften te bezigen, daar men 
hierdoor van geene wrijving van den index of ver- 
fchuiving van denzelven afhangt, daar men ook dan 
niet den invloed vanden waterdamp op een menfchen- 
haar als middel noodig heeft, om de hoeveelheid 
vochtigen-damp te bepalen, maar uit de vatbaarheid 
der lucht om damp op te nemen en te bevatten, tot 
derzelver hoeveelheid meer juist kan befluiten. Het 

N 4 is 


( 188 ) 


is ons om deze redenen altijd vreemd, “dat men in 
Frankrijk nog zoo veel waarde aan den hygrometer 
van DE SAUSSURE hecht, nadat men dien van DANIELL 
bezit. Wil men eenen hygrometer van menfchenhaar 
bezigen , zoo zouden wij dien, die BABINET ons heeft 
leeren kennen, boven dien van DE SAUSSURE verre 
verkiezen. 

In de Verh. volgen nu de proeven, over het ver- 
lies van ‘electriciteit en derzelver afftooting genomen. 
Uit dezen volgt, dat het verlies van electriciteit in 
het algemeen aan derzelver denfiteit evenredig was. 
Dit is’dan ook voor waar aangenomen , in de proeven 
over electrifcheafftooting ; hoewel de vermindering van 
electriciteit niet altijd conftant was, maar ook wel 
eens langzamerhand. afnam. . Dit meende ERMERINS 
dan vooral waargenomen te hebben, indien hij de 
balans eenige dagen onaangeroerd had moeten laten. 
Ook uit deze proeven blijkt niet onduidelijk , dat “er 
eene zekere overeenkomst is, tusfchen den graad van 
vochtigheid des dampkrings en het verlies van elec- 
triciteit. — Doch hetgeen vooral is op te merken; de 
proeven van ERMERINS bevestigen de wet van cou- 
LOMB , dat de electrifche afftooting in de omgekeerde 
reden is van de vierkanten der afftanden. ’ 

Dit is dan hetgeen wij over dit ftuk hebben mede 
te-deelen. Wij moeten hier nog bijvoegen, dat wij 
hetzelve met groot. genoegen lazen, het voor eene 
aanwinst der tegenwoordige wetenfchap houden en 
er vele naauwkeurigheid in aantroffen. Wij wenfchen 
voor de wetenfchap, dat de heer ERMERINS zal 
voortgaan, met zijne ftudiën in de regten ook die der 

na- 


EN 


dd 


C 19 j) 


natuur te verbinden, op die wijze, waarop hij dezelve 
heeft aangevangen. 
G. J. M. 


Handleiding tot de beoefening der Artfenijbereidkun- 
dige Scheikunde, of grondbeginfelen der Phar- 
macettifche Chemie, door D. BLANKENBYL, 
a°ftuk „1e gedeelte, in 8vo. „ van o6g—526 bladz. 
Dordrecht , BLUSSÉ Een VAN BRAAM, 1828, 


L deel II, ftuk 2, blz. 67 van deze Bijdragen, 
hebben wij het eerfte ftuk van deze Handleiding aan- 
gekondigd, en er den hoofdzakelijken inhoud van 
medegedeeld. Met genoegen ontvingen wij dit ftuk, 
daar ons de v/jt en kennis van den fchrijver ge- 
noegzaam waarborgden, dat dit ftuk met het eerfte 
gelijke onderfcheiding zou verdienen. Wij lazen dan 
dit ftuk wederom met genoegen en pasfen er op toe, 
wat wij van het eerfte gezegd hebben. 

De heer BLANKENBYL heeft zijn plan moeten laten 
varen , om eene Artfenijbereidkundige Scheikunde in 
twee (lukken te geven, van uitgebreidheid zoo als 
het eerfte. Het tweede ftuk heeft hij nog eens in 
twee onderdeelen gefplitst, en van deze verfchijnt 
thans het eerfte. Hierdoor is eene verandering ont- 
ftaan , die bij de groote uitgebreidheid van de weten= 
fchap, niet dan nuttig kan wezen. Beknoptheid te 
bevorderen, mag ook nooit ten koste der zaken ge- 
fchieden , en zoo ondoelmatig als wij het vinden, dat 
de heer comer de Elémens de Chimie van orFira, 

N 5 in 


(C 190 ) 


in miniatuur gaat uitgeven, zoo doelmatig vinden wij 
het plan van den heer BLANKENBYL om zijn werk 
uit te breiden, Die miniatuur-boekjes , encyclope- 
dietjes, enz. geven zeker nog meer miniatuur-be- 
oefening der wetenfchap. Wij weten het dan ook 
van nabij, dat ergens in ons land dit boekje van 
ORFILA, door comeTr verfnipperd, zeer behulpzaam 
isin het. voorbereiden tot een examen in fcheikunde. 
Wij-hopen echter niet , hetgeen wij gehoord hebben, 
dat dít» boekje in onze taal overgebragt zal worden. 
Sommigen mogen meenen hieraan ‘genoeg te hebben, 
om fcheikundige kennis op te doen; den apothekers- 
‘leerling bevelen wij liever een ander, ook in onze 
taal gefchreven handboek aan; hoedanige wij er thans 
meer. dan een bezitten, 

_ In dit ftuk dezer handleiding van den heer BLAN- 
KENBYL wordt de behandeling der enkelvoudige lig- 
chamen eerst voortgezet, en in het 13° hoofdftuk 
over metalloïden , in het 14° over metalen in het al- 
gemeen, en in het 15° over metalen in het bijzonder 
gehandeld , die den Artfenijbereidkundigen noodig zijn 
te kennen: goud , zilver, platina „ kwik, ijzer, koper, 
tin, lood, zink , bismuth, fpiesglans , arfenik , man- 
gaan; van deze metalen wordt eerst eene korte be= 


fchrijving gegeven, daarna de verbinding met andere 


enkelvoudige ligchamen aangeftipt, atomengewigt me- 
degedeeld en het pharmaceutisch gebruik senigdik 
uiteengezet. 

De derde afdeeling handelt over de belangrijkfte 
onbewerktuigde zamengeftelde ligchamen , en van de- 
zen worden alleen de tweeledig zamengeftelde ligcha- 
men in dit {tuk afgehandelde Hiervan behandelt de 

fchrij- 


nnn nn 


en 
ME 


C 404) 


fchrijver alleen de zuurftof-, ftükftof-, waterftof- en 
zwavelverbindingen. De zuurftofverbindingen worden 
in 5 onderdeelen. ontvouwd ; waarvan de eerfte , zoo 
als: voor.-elk nieuw onderdeel, in het algemeen de ver- 
bindingen -befchouwt,-de tweede over niet metaalaar- 
dige verzuurfels, de-derde over metalloïde verzuurfels, 
de vierde over metaalverzuurfels „de vijfde over zuren 
handelt. Men vindt hier eerst eene befchrijving van 
den aard der verbindingen, de eigenfchappen derzel- 
ve, bereidingwijze, toelichting der bereiding, dto- 
mengewigt , en kenmerken van echtheid, Dit alles 
wordt zeer beknopt voorgedragen , zonder oppervlak- 
kig te zijn. 

Het zal misfchien fommigen bevreemden, en het heeft 
dit reeds gedaan, dat dit tweede ftuk minder uitvoerig 
is, dan het eerfte; inzonderheid minder uitvoerig dan 
de algemeene fcheikundige befchouwingen „ in het eerfte 
ftuk voorkomende; doch wij voor ons gelooven, dat 
de heer BLANKENBYL dit met de inzage gedaan heeft, 
om eens betere denkbeelden, aangaande den toe- 
ftand der wetenfchap te verfpreiden, dan veelal onder 
de onzen in omgang zijn; en wij vinden. dit zeer 
doelmatig. 


G. J. M. 


Ver- 


Verhandeling , inhoudende eene Befchrijving van 
de Hennepteelt in Nederland en eene aanwijzing 
van haar nut in den Landbouw en andere be- 
drijven; door u. C- VAN HALL, Med, Doct., 
Hoogleeraar te Groningen. Groningen, 1828, 
6o bladz. in gr. 8vo. 


Doen in het midden van de laatfte helft der vorige 
eeuw, de beroemde Landhuishoudkundige F, HOME 
klaagde , dat er zoo weinig in het vak van landhuis- 
houdkunde gedaan en gefchreven werd, offchoon toen 
reeds de voortreffelijke werken van zijne Landgenoo- 
ten EVELIJN, TULL , MORTIMER, CROWELL, ELLIS, 
LAWRENCE en anderen over deze wetenfchap befton- 
den , kon JoHANN CHRISTOPR WÖLLNER, hem reeds, 
te regt, op fcheepsladingen met Duitfche werken 
over landhuishoudkunde uitnoodigen! Sedert dien 
tijd, heeft zich het getal van werken, over deze 
wetenfchap niet alleen in Engeland, en bovenal ín 
Duitschland, verbazend vermenigvuldigd, maar ook 
in andere landen, als Frankrijk , ja zelfs in’ Rusland 
zag men de reeds beftaande werken , over het bedrijf 
des Landmans , in de laatfte jaren met een’ groot ge- 
tal vermeerderen; onder welke er onderfcheidene ge- 
vonden worden, welke derzelver fchrijvers niet alleen 
tot eer verftrekken , maar waardoor zij zich zelfs eenen 
onfterfelijken naam bij het nageflacht verworven heb- 
ben. Hoe veel er dan ook, in vroegere en latere 
tijden, in onderfcheidene landen over landbouw en 
veeteelt, de zekerfte en duurzaamfte fteunpilaren van 

elk 


E 
en 3 


ND 


elk. welingerigt Staatsgebouw , gefchreven moge zijn , 
zoo heeft echter, tot op dit oogenblik zelfs, onze 
vaderlandfche Landman de regtmatige klagt kunnen 
aanheffen, dat in Nederland bijna geheel geene wer= 
ken aangaande zijn bedrijf in het licht verfchenen, 
En inderdaad, indien men alle landhuishoudkundige 
werken, welke fedért KAERLE STEVENS en JAN Lle 
BAUT’s Veltbouw ofte Lantwinninge, dat een der 
vroegften en nog maar eene vertaling is (*), tot op 
het voor ons liggend werkje over de Hennepteelt in 
ons Vaderland zijn in het licht verfchenen , nagaat, 
en het gering getal van losfe verhandelingen, welke 
in de werken van eenige Maatfchappijen en geleerde 
Genootfchappen verfpreid gevonden worden (de ver- 
talingen niet mede gerekend), dan wordt het over 
blijvende getal van. oorfpronkelijke werken uiterst 
gering, ja, nietsbeduidend in vergelijking van andere 
landen; en de niet ongunstige toeftand, waarin onze 
vaderland{che landhuishouding reeds zeer vroeg ver- 
keerde , moet dus noch aan eene bijzondere ijverige be= 
oefening der Landhuishoudkundige Wetenfchappen in 
ons land, noch aan bijzondere begunstiging en aan- 
moediging der landhuishouding van Gouvernements- 
wege worden toegefchreven , maar moet deels gezocht 


Wor- 


(*) Te onregt toch worden deze fchrijvers en gevolge. 
lijk ‘ook hun werk door J. LE FRANCQ VAN BERKHEY in zijne 
Natuurlijke Historie van het rundvee in Holland. Leyden 
1805. Sf. TI. Bl. 197 en 198, en in navolging van hem ook 
door Prof, viLkens in zijn Handboek van Vaderl, Landhuis. 
houdkunde, Groningen 1819. bl. 94. S. 312, als een voors, 
brengfel van ons Vaderland opgegeven. 


C 194 J 


worden in onzen uitgeltrekten handel en verkeer met 
andere volken; deels en wel voornamelijk, in de bijs 
zondere gunstige natuurlijke gefteldheid van ons va- 
derland voor landbouw en veeteelt, zoo als in eenige 
hoofdtrekken door den Hoogleeraar Kors is aange« 
toond geworden (*). 


Bij eenen dusdanigen toeftand van zaken moet ‘het - 


elk regtgeaard Vaderlander ten uiterfte aangenaam 
zijn, indien hij het een of ander werk op onze va- 
derlandfche landhuishouding, die nog voor zoo vele 
en zoo groote verbeteringen vatbaar is, betrekking 
hebbende, ziet ín het licht verfchijnen, en wel te 
meer wanneer het van eene gehalte is, gelijk aan die 
van de onderhavige Verhandeling. 

Door bijdragen toch , welke even als dit werkje in een’ 
echt praktifchen geest gefchreven zijn , en zoo wel voor 
den werkdadigen Landbouwer, als voor den meer be- 
fpiegelenden beoefenaar dezer wetenfchap van groot 
belang zijn; zullen wij eenmaal in ftaat worden ge- 
fteld eene volledige befchrijving van onze vaderland- 
fche landhuishouding te erlangen; en- daardoor niet 
alleen den Landman de gelegenheid 'verfchaffen om 
zijnen gezigtskring te vergrooten, zijn’ (luimerenden 
geest op te wekken , punten van vergelijking en aan- 
leiding tot nader onderzoek en beproeving te kunnen 
vinden, en alzoo de verjaarde handelwijze van vader 

en 


(5) Zie JAN Kops, Redevoering over den Noord-Neder- 
landfchen Bodem, als meer gefchikt voor den landbouw 
dan die van vele andere Landen van Europa; voorgedragen 
in de openbare vergadering der eerfte klasfe van het Ko: 
ninklijk-Nederlandsch Inftituut, op den 19 October 1821. 


Kas 


en grootvader tegen betere, meer doelmatige en meer 
winstgevende te verwisfelen3 maar ook zal daardoor 
de beoefening der landhuishoudkunde, eene weten- 
fchap thans nog, helaas! in ons land, bij velen, 
welke zelfs aanfpraak op geleerdheid en befchaving: 
maken, naauwelijks bij name bekend, hoe langs hoe 
meer in bloei toenemen, en éénmaal aan het Vader- 
land die zoete vruchten fchenken, welk men , met 
rest, van eene vlijtige en grondige beoefening dezer 
wetenfchap kan verwachten ! 

De Hoogleeraar vaN HALL dan ook volkomen 
overtuigd zijnde, dat er in ons land dringende be- 
hoefte beftaat aan een werk , in hetwelk onze vaders 
landfche landhuishouding in al deszelfs deelen befchre= 
ven wordt, leverde deze verhandeling over de teelt 
der hennep als toekomstige bouwftof voor zoodanig 
ons, tot nu toe, nog geheel en al ontbrekend werk, 
en, naar het ons voorkomt, is hij zeer gelukkig in 
Zijne poging geflaagd, en heeft de op zich genomene 
taak op eene allezins loffelijke en navolgenswaardige 
wijze. volbragt, 

Na (eene beknopte inleiding, waarin hij kort de 
redenen opgeeft , welke hem tot het zamenftellen van 
dit gefchrift bewogen hebben, en het een en ander 
omtrent de hennep-plant zegt, maakt hij ons in de 
eerfte S bekend met de plaatfen, alwaar de hennep 
hier te Lande verbouwd wordt. De tweede $ levert 
ons eene befchouwing van den grond, welke voorde 
teelt van dit gewas het gefchiktfteis. De derde S leert ons 
de plaats kennen, welke de hennep in de vruchtop-» 
volging bekleedt. In de vierde $ wordt over de grond- 
bewerking en bemesting, welke de hennepteelt vor- 

: dert, 


C 196 ) 


dert, gehandeld. S$ 5 befchrijft ons de zaadbeftelling 
en het een en ander, hierbij in aanmerking komende, 
Met de verdere behandeling van den hennep-akker, 
worden wij in de zesde S bekend gemaakt, terwijl 
wij hierin tevens opmerkzaam gemaakt worden op de 
rampen, welke deze teelt te duchten heeft. In S 7 
vinden wij de wijze van inoogsting en verdere be- 
werking van den hennep opgegegeven 5 terwijl de 8ste $ 
eindelijk een overzigt van de opbrengst en het nut- 
tig gebruik van lint en zaad bevat. 

Wij moeten ons met deze korte opgave van den 
inhoud vergenoegen, en kunnen niet in bijzonder- 
heden treden, daar dit zoo zaakrijk, duidelijk en 
voor ieder verftaanbaar gefchreven werkje, niet 
wel voor eenig uittrekfel vatbaar is. Wij hebben 
het met groot genoegen gelezen en herlezen, en 
daarbij het een en ander aangeftipt, waarop onze 
aandacht ftuitte. Wij hopen, dat de kundige 
Schrijver het niet euvel zal opnemen, indien wij 
deze geringe bedenkingen en weinig beteekenende 
aanmerkingen hier mededeelen, en vertrouwen „ dat 
zij hem tot een blijk zullen verftrekken van de 
groote belangftelling, waarmede wij zijn gefchrift 
gelezen hebben. 

Het volgende hebben wij dan bij de lezing aan- 
geflipt 5 

Op blz. 7 wordt gezegd, dat. men in Engeland 
veel werk van den hennep, die uit Chineesch zaad 


voortkomt, maakt, en dat deze foort in de jaren. 


1821—18e3 ook in ons Vaderland, doch met een 


ongunftig gevolg, is beproefd geworden. Zoude het, 


dan voor onze hennep-boeren niet raadzaam zijn, om 
ï zaai- 


& el ee ng = 
GEE 


Gm) 


zaaizaad uit Engeland tc ontbieden, hetwelk het vo- 
rige jaar aldaar gewonnen en van Chineesch ' zaad’ 
_ was uitgezaaid geworden ? 

De Schrijver had op blz. ro en 11 » alwaar over. 
den grond, voor de hennepteelt het gefchikfte, gehan= 
deld wordt, de landbouwers in de Provincie Gronin- 
gen, welke in dezen als leerlingen. moeten befchouwd 
worden , zeker meer voorgelicht , indien hij de grond- 
foorten, waarop de hennep, met goed gevolg ge- 
teeld wordt, met die van onze Provincie had vergele- 
ken. De losfe kleigronden , op de polderlanden van 
den Dollart, worden flechts door hem voorgeflagen , 
als welligt voor deze teelt de meest gefchikte in 
deze Provincie. Wij gelooven echter, dat er Aier 
veel meer plaatfen zullen gevonden worden, welke, 
zoo niet beter, dan toch even goed voor den hennep- 
bouw zullen gefchikt zijn, als de polderlanden aan 
den Dollart. Zoo zullen, onder anderen, vele ftre- 
ken: van het zoogenaamde Jage land „ welke wegens 
vochtigheid veelal niet anders dan voor de teelt van 
zomergewasfen, en wel bepaaldelijk voor haver, gebruikt’ 
worden , en eenen vruchtbaren humusrijken kleigrond 
bezitten, bij uitftek bekwaam zijn, om een goed 
gewas van hennep voort te brengen. Hetgeen in de 
gie $ gezegd wordt, aangaande de vruchtopvolging 
komt zeer wel overeen met het gebruik in deze Pro- 
vincie, ten aanzien der vlasteelt. Veelal zaait men 
hier ook tarwe na vlas, die dan ook meestal zeer 
wel gelukt; dan of dezelve ook fchielijker uitfpruis, 
na op vlasland gezaaid te zijn, is hier mogelijk min- 
der bekend, als ook „ dat zij langzamer opkomt na 
klaver. Wat het zoo veel langzamer opkomen der 

BIJDRAGEN, p.IIL. st.e. O tar- 


en 


C 198 ) 


tarwe na klaver betreft, dit verfchijnfel is zeker 
hoogst merkwaardig! — doch het opkomen kan wel 
2 of 3 dagen verfchillen, zonder dat men daarom 
juist gehouden ís om op de klaverlanden zoo weel 
vroeger te zaaijen; want indien het verfchil flechts 
gelegen is in het ontkiemen, zonder invloed op den 
verderen. groei en ontwikkeling te hebben, zoo kan 
dit de zaaitijd „weinig of geheel niet, doen veran- 
deren „ althans niet meer als het vroeger of langza- 
mer ontkiemen bedraagt. Ook komt het mij voor, 
dat; indien «er. werkelijk eene langzamere opkoming 
der. tarwe, op klaverland gezaaid, plaats heeft, zich 
zulks, ook alleen bepaalt. tot het langzamer ontkie- 
men, maar geen’ verderen invloed op den groei en 


ontwikkeling in het vervolg heeft, daar de tarwe „ 


hier tea minste, op klaverland, in den herfst zeer 
wel groeit, ja zelfs fterk van, plant wordt. —_ Doch 


ik geloof, dat, ten aanzien van het langzamer op- _ 
komen. der tarwe.na klaver, en het hierom zoo veel, 
vroeger zaaien. derzelve, den. Hoogleeraar eene 


kleine vergisfing uit de pen is geflopen: immers hij 
zegt op blz. 13%» terwijl zij (de tarwe) integendeel 
na de klaver, wegens het langzamer opkomen; 


„veel vroeger. moet gezaaid worden.” Hierbij wordt. 


Je Ne VON SCHWERZ, Anleitung. zum praktifchen 
Ackerbau. Stuttgart und Tübingen, 1825 ; IL s. 82 


aangehaald, doch scHwerz zegt daar ter plaatfe 


niet, datde. tarwe na klaver langzamer. opkomt, «en. 
daarom. vroeger. moet gezaaid worden „ maar hij zegt „ 


dat de tarwe op klaver „ volgens. de ondervinding der: _ 


Elfasfers „ ligt doof wordt (dat is doove, meellooze 
korrels krijgt), indien men ze niet 2—3 weken 
vroc- 


C 199 } 


vroeger dan de andere zaait; zie hier zijne eigene 
woorden op s. 83 boven aan: „„Aleeweitzen. will 
„23 Wochen vor jedem andern gesäet feyn, ohne 
„welches ef, nach der Erfahrung der Elfasfer, 
„leicht taub wird.” Wat overigens het bouwen van 
tarwe na klaver betreft, zulks is Aier zeer: weinig in 
gebruik „ en ook, om meer dan ééne reden , niet aan 
te raden, waarom ook de ervarene Landhuishoud- 
kundige BROWN (*) zegt: „dat tarwe na klaver te 
„bouwen, bij deze graanfoort, met één woord, het 


» allergewaagdfte is.” 


Blz. 15. Moet het land waker dan ééne keer ge- 
fpit worden „, even als zulks, volgens opgave, met 
het ploegen het geval is, of is ééne keer voldoende ? 
Ook op blz. 5o wordt aan het omfpitten de voorkeur 
gegeven , doch niet gezegd hoe vaak dit gefchieden moet. 

Op blz. 16 komt in eene noot voor, dat BECKER 
als den besten zaaitijd voor den hennep opgeeft, wan- 
neer de eiken uitgeloopen zijn, omdat er dan weinige 
koude nachten meer te vreezen zijn. Zoodanige tijds- 
bepaling houdt de Schrijver , in het algemeen , voor 
den landbouw veel doelmatiger, dan. die naar de dag- 


teekening in den Almanak, omdat, bij voorb., bij 


langdurige voorjaarskoude de eiken ook later uitloo- 
pen, daar de tijdsbepaling in den Almanak altijd de- 
zelfde blijft. Tegen eene zoodanige Natuur- of Plan- 
tenkalender , welks. gebruik in de Landhuishouding 
ouder is dan de Astronomifche , zoude zeer veel in het 
midden kunnen gebragt worden, doch voordat de 
hierover beftaande bouwftoffen, welke hier en daar 
ver- 


0) Brown, Treatise on Rural Affairs, in voce wear. 
O 2 


( 200 }) 


verfpreid gevonden worden (*), zich aanzienlijk ver- 
meerderen, en eindelijk een eenigzins volledig ge- 
bouw daarftellen , zal eene beftrijding daarvan zeker 
overbodig zijn (f). En, wat in het bijzonder de 
zaaitijd van den hennep aangaat , hiervoor zoude ik eene 
tijdsbepaling (natuurlijk onder wijziging) in alle ge- 
vallen beter houden. dan het uitloopen der. eiken, 
daar deze boomen, niet in al die ftreken. gevonden 
worden, in welke men. hennep verbouwt of zoude 
kunnen verbouwen, en er bovendien eene zoo groote 
en in het oog “loopende verfcheidenheid in den tijd 
van uitlooping. bij de eiken plaats vindt, gelijk aan 
jeder bekend: is. Zoo zag: ik hier onder anderen > 
den oden Mei dezes jaars reeds een’ cik uitgelopen, — 
en in blad (offchoon wij in de laatfte helft van Mei 
nog “aanmerkelijke nachtvorsten kregen), terwijl ik 
den ezsten Mei, in de woudftreek dezer Provincie 
zijnde, onderfcheidene eiken zag, welke hunne bla- 
deren pas begonnen te ontrollen, en tusfchen an 
dere , reeds -bladvolle eiken, ín ftonden. Naar welke 
moet de Landman. zich dan rigten?. Overigens zijn 
onze Landlieden „ hier: ten-minste „ niet zoo onkun- 
dig 


Cr) BECKMANN, welke aan eenen Natuurlijke- of Plan 
tentenkalender de voorkeur geeft, voert eenige fchrifte 
aan, in welke men bouwftoffen voor eene zoodanige tijds 
‘bepaling kan vinden in zijne Grundfütze der Teutfchen Land 
wirthfchaft, Gött. 1806. S, 125 S 67. ; 

(CF) Onder de nieuweren , welke het volgen van eenen Plan- 
tenkalehder, maar niet zoo ruimfchoots toeftemmen, be= 
hoort ook j. c. LOUDON, Encyclopädie der Landwirshfchafdg 
etc Weimar 1827, Ilte Lieferung. S. 352 S 162. 


C sor jj 


dig of onopmerkzaam „ dat zij--hun werk niet fchike 
ken naar de weêrsgefteldheid-‘en andere invloeden 3 
zij zijn gewoon hunne. landelijke’ werkzaamheden naar 
weêr en‘ Wind, zoo als zij dat noemen » te wijzigen 
en te regelen „zoo als dan ook-nog-dir voorjaar, bij 
“de-zaadbellelling der zomervruchten, ‘op eene in het 
Oog vallende’ wijze; gebleken. is, at 
Op blz, 19 wordt gezegd , „dat , als ‘er zware re- 
gen valt, ten tijde dat de rundermest’ (is dit met ar- 
dere “mestfoorten “ook het geval?) nog uitgefpreid 
over den akker ligt dan zoodanig land, ten opzigte 
van: de hennepteelt, voor oof 73 jaren geheel bedor- 
ven is, „Is die-waarneming algemeen en dus geldig 2 
200’ ja — welke mogen dan toch. welde redenen 
geacht “worden ‘te zijn van dit zoo zonderling en op- 
merkingswaardig. werfchijnfel 2 Hierover hadden wij 
gaarne het een-of ander nader ‘vermêld gezien!» 
„Op dezelfde blz.-lezen wij dat korte , wel ‘verrotte 
mest of dogg voor den ‘hennepbouw de beste is, — 
Gelijk wij. over, het geljeel de bemesting èn ‘de ver: 
fchillende foorten van mest gaarne wat ‘meer uitceri 
gezet ‘hadden gezien, ‘wenschten wij’ wel bepaalde= 
lijk’, dat de Schrijver“ zich, met een’ paar woorden 
flechts’, - wat nader - omtrent de dong werkldard “had 3 
en’ wel te meer; “daar “wele-„der nieuwere Landhuis- 
houdkundigen thansde oude-leer , aangaandd de meste 
bereiding, en den ftaat, in welke zij moet worden 
aangewend, verlaten, en nu nieuwen „onverrotten mest 
op den akker willen gebragt hebben. Zoo beweer- 
den kortelings toch. de Hr. coke „ Een groot Land- 
huishoudkundige, en de Hr. DAVY „ een groot Schei- 
kundige, met zoo veel gezag, dat de mestftoffen 
O3 on- 


( 202 


ongerot moesten gebruikt worden, dat cv, W. HALL 
het naâuwelijks durfde wagen, om het tegendeel te 
beweren „ hetwelk hij echter, naar ons oordeel , op 
eene voortreffelijke wijze gedaan heeft (*), Ook heeft 
GIUSEPPE LAMBRUSCHINI, in zijne onlangs bekroonde 
Prijsverhandeling. over de mestftoffen (+), geplaatst 
in de Ati dell 1. R. Accademia dei Georgofili- dé 
Firenze, en met hem vele nieuwere ; inzonderheid 
Duitfche Schrijvers, dit ftelfel van CokKE en DAVY 
verdedigd. Offchoon wij dán ’s Hoogleeraars gevoe. 
len in dezen, uit het werkje, niet mogen ontwaren ; 
kômt het ons echter voor , dat hij’ Aier te regt aan- 
raadt, den hennepakker ten minste, met dong te be- 
mesten, juist niet zoo zeer uit vrees „ dat bij eene 
bemesting met onverrotten mest, de in den akker 
overblijvende kracht der mestftoffen „ gedurende den 
winter „ vergaat (zie blz. eo boven aan), doch deels 


omdat de plant zich dan fchielijker ontwikkelt, vroeg 


reeds veel voedfel uit den dampkring trekt, en zijne 
vijanden (zie blz, 26) ontwast,’ deels doordien de 
losfe klei- en humusrijke hennepgrond „door. vermen- 
ging met niet verrotte mestftoffen (inzonderheid wan- 
neer deze veel ftroo of andere plantendeelen bevat) 
minder bindend wordt, en eene al te groote, en dus 
fchadelijke losheid of. poreusheid zoude verkrijgen ; 
iets, hetwelk men , federt eenigen tijd, in Engeland, 

) tot 


(*) Polytechn, Journal, BandIV, Heft I, S. 32 u. £, 

CH) Een kort uittrekfel dezer Verhandeling vindt men 
in WEISZENBORN’s Neues und Nutzhares aus dem Gebiete 
der Haus- und Landwirthfchaft etc. Weimar 1825, Band Is 
S. 283, 


C 203 ) 


tot groot nadeel der ondernemers, bij de teelt van. 
knollen of: Turnips (Brasfica rapa), door ondervin- 
ding geleerd heeft, op losfe en veel humus-bevat- 
tende kleigronden „ het’ geval te zijn. Overigens heeft 
de ondervinding, ten opzigte van het gebruik van 
nieuwen , onverrotten mest, duidelijk geleerd , dat-de 
jonge planten, na. deszelfs aanwending, zeët lang- 
zaam wasfen, dat zij langen “tijd” in eenen ‘hoogst 
zwakken en zelfs twijfelachtigen toeftand verkéefen, 
en dat zij zelden in gewone jaren eenèn goeden’oogst 
oplevereii , zelfs dan nog niet, wanneer mén den 
akker met “dubbel zoo veel frisfchen ‘niest voorzien. 
had, als men anders gewoon was, met „goed ver= 
rotten mest te doen:(*). - 

Blz ae, Moet men fmalle of breede akkers voor 
de hennepteelt ‘hébben ? of heeft men mogelijk! geheel 
geene akkers, ont „zoo doende; ‘de ‘vochtigheid van 
den grond, een vòornaam vereischte ‘bij-de-teëlt van. 
dit gewas, te bevorderen? De hennep in rijën te 
telen, waarover «op dezelfde ‘bladzijde gefproken. 
wordt, is. door MILLER 4 Dr, BILL 6 en sbs voor 
geflagen en aangeprezen ! 

Op blz. 24 komt voor, dat de pröef, welke’ men 
bij fommige zaden bezigt, om ‘hufne’ meerdere of 
mindere deugdzaamheid, naar het” zinken vof blijven. 
drijven van dezelve in water, te beproeven , bij den 
hennep , natuurlijk van “geen nut-kat zijn , “Gfndat 
zijne maden ijd gelijk meer andere Hee Zas 
Daad : „def, 

CÌ Vergelijk 3. c. roumon, Encychopädie der Ldnd- 
wirthfchaft etc. Weimar 1828, Il. Band, 4 id 
S. 145, $/4584. 

O0 4 


C Bon 1) 


den, in het water blijven drijven. Doch wij geloo- 
ven niet, „dat het drijven der hennepzaden in water, 
aan de olieachtige deelen, welke zij bevat, moet 
worden toegefchreven , daar wij vele zaden kennen, 
zoo als b, voorb, het lijnzaad, radijszaad, raapzaad, 
aveelzaad , mostaardzaad, enz., welke evenveel , ja 
meerder olie, in gelijken omvang van. ftof bevatten , 
dan de hennep, en evenwel in water zinken!, 
Wij hadden op deze zelfde bladzijde, $ 6, voor 
het woord Kippen liever hoenders gelezen, daar wij 
ons overtuigd. houden, dat de. meeste landlieden in 
de-Provincie Groningen „ ‘hierbij eerder aan Drentfche 
varkens, welke men hier algemeen kippen, ook wel 
eens fleilooren en fcherpruggen noemt, dan. aan 
hoenders zullen denken, Indien men aan alles geloof 
mogt flaan „ wat er thans, inzonderheid in het nabu- 
rig, Duitschland, in het vak van. landhuishoudkunde 
al gefchreven wordt, dan zoude ik den henneptelers 
en in shet algemeen allen landbouwers, welke door 
hoenders, musfchen, of ander gevogelte gekweld 
worden „ ten fterkfte aanraden, om bij de. zaadbeftel- 
ling, de zaaijing des avonds te doen , het “zaad des 
nachts onbedekt te laten liggen, opdat de dauw er 
op zoude kunnen werken , en het dan den volgenden 
morgen , vóór of met. zonnenopgang onder te eggen, 
bij. welke handelwijze, hoegenaamd geen pluim- 
gedierte, zich aan het zaad «zoude wenfchen te 
verlustigen: — immers in de Oeconom. Neuigk. 
und Verhandl, 1827, N°. 82, wordt, behalve eene 
menigte andere voordeelen, ook deze opgeteld, als 
met eene zoodanige wijze van zaadbeftelling, welke 
evenwel altijd aan vele zwarigheden onderhevig blijft, 
gepaard te gaan. Blz. 


C 205 ) 


Biz. 26, Het rollen zoude ik eerder aànraden 
Cechter op het oogenblik „wanneer het zaad’ opkomt) 
dan het opzoeken dér flakken ,- aangezien het laatfte 
te veel “werk” en moeite zoude vereifchen, indien de 
teelt eeriigzins van ‘belang ‘was. Ook fchijnt het mij 
toes dat men van de flak , wanneer het land a of 5 
malen geploegd wordt (herwelk toch bij de hennep- 
teelt het geval is, zie $’4), weinig of in het geheel 
niet té vreezen heeft, Buitendien ziet’ men dezelve 
in onze ftreken wel in den herfst, doch zeer weinig 
in het voorjaar. Het rollen kan, ‘behalve dât , tere 
ftond’ na de zaaijing , zeer wel dienftig zijn; en met 
goed gevolg worden! in- het werk gefteld , daar het 
zaad er vroegêr door opkomt, en den’ grond alsdan 
minder uitdroogt 3 waardoor de jonge’ plant beter en 
fchielijker kan voortgroeijen; en alzoo’ niet alleen 
zijne vijanden ontwast; maar ook tevens doodt, Bo- 
vendien kan het rollen: niet’ fchadelijk zijn aan den 
grond, om die minder los te hebben; waânt „’offchoon 
zij de bovenfte oppervlakte wel eenigermate indrukt ; 
zoo heeft dit, blijkens de ondervinding , echter geen’ 
invloed op den dieperen grond, en kan dus ook bij 
de hennepteelt niet fchadelijk zijn. “ Zie’ ook blz. er. 
Wat verder ‘het knakken der jonge ftengen door het 
rolblok (zie blz. 27 bovenaan) aanbelangt ik ‘twij- 
fel er aan, of de jonge planten “daardoor wel zoo 
veel zullen lijden en zoo gemakkelijk zùllen geknakt 
worden, daar voune (*) zegt: „ Dans cet état (name- 

„lijk, als zij nog jong zijn) on ne doit pas craindre que 

„les 
roo Voyage agronomique etc, traduit de [Anglais ,- par 
M. DE FREVILLE. Paris 17753 II, p. 320, 321. 
Os 


( 206 j) 


„les pieds des farcleurs Vendommagent5 on peut 
„même y pasfer le rouleau.” 

„„Onder de rampen, welke de teelt van ait gewas 
kunnen treffen , worden „ op blz. 27 ook de padden 
gebragt, zoo deze in te groote menigte aanwezig 
zijn; „doch deze. worden veelal ‚niet. menigvuldig #7 
het veld gevonden 3; echter. gefteld, dat derzelver getal 
eens zoo groot ware „ het is mij-niet bekend, dat zij- 
aan het een, of ander plantgewas gewoon zijn zich te 
vergasten. — Ook vinden wij „onder de rampen, op 
dezelfde blz, eene groote-hoeveelheid ratten ; die te- 
gen de planten opklimmen tot die hoogte, dat dezelve met 
den top, naar beneden bogen , en,zij-dus doende , gele- 
genheid hadden, om het zaad, en - gedeeltelijk ook 
de fteng „op te eten of te vernielen; hetwelk-al een 
zonderling verfchijnfel voor onze landlieden moet zijn, 
daar hunne, veldvruchten „nimmer door deze vernie- 
lende. gasten bezocht, veel. minder vernield, worden; 
waarom, wij wel gewenscht hadden dat hier. het een 
of ander van dit geval „als de foort van ratten; enz, 
nader was vermeld geworden. 

De nachtvorsten. worden door den fehiaiide: op 
blz. 29 ook onder de rampen opgeteld; doch, de aan 
landbouwkundige ervaring zoo rijke BURGER (*)» zegt: 
„Er (de hennep) ist zwar für die Kälte nicht fehr 
»empfindlich, und gewöhnliche Reife fchaden ihm 
s nicht,” Welke ftelling door TRAUTMANN. fchijnt 
bevestigd te worden, daar hij, de zaaitijd omftreeks 
het midden van April, na welken tijd er zich veelal 

nog 

(*) Zie j. BuRGER, Lehrbuch der Landwirthfchaft, 2*° 
Auflage, Wien 1824. Band II, S, 158. 


(or) 


nog nächtvorsten vertoonen, bepaalt (*). Beflisfend 
vinden wij dit bevestigd, in eene mededeeling van den 
Hoogleeraar Morr aan den fchrijver dezer verhande- 
ling , geplaatst in deze BIJDRAGEN (4) 3 daarin ‘wordt 
immers’ gezegd: dat te Obergestelen „ omtrent 1300 
meters boven de zee; waar de rogge ‚onrijp wordt 
gefneden en op rekken gedroogd; en waar men în 
het laatst van Augustus nog geene nieuwe aardap- 
pelen kan hebben, evenwel de hennep met Se, gevolg 
verbouwd wordt. | in 

Blz. 32. Over lret afdorfchen (wordt: het ook’ wel 
niet eens gerepeld ($)?) benevens het zaad fchoonen, 
wordtrzeer weinig gezegd, en het komt ons voor , 
dat de Landman, hier uit het oogpunt. van leerling 
befchouwd ; alle reden heeft, om over alte groote 
bekhoptheid in dezen te klagen, 

„Biz, 34. Is het dfoogen boven witur mderdaad wel 
zoo noodig , indien “men het hier gezegde vergelijkt 
met dat, hetwelk op blz. 39, regel 1-5 voorkomt? 
te meer, dâar er zoo ligtelijk brand door werwekt 
zou kunnen worden? =— Ook vorden wij op die blz. 
dat, indien er regen op den hennep valt „ dezelve dan 
geheel verftikt. Wat moet men hier door dat verftik- 
ken verftaan ? E p boorkop iden ” 

„Op blz. 35 mogt over den fönsthermep woel een 
enkel ‘woordje meer gezegd zijn geworden, ‘daar er 
zich bij de lezing hiervan , de eene en andere vraag bij 
BOLT ' Á KL Fl Ì ons 

(*) CÉ£ L. TRAUTMANN, 0. €. f. 148. S 1289. 

CT) III DI. N. 2, blz. 150. 


(6) TRAUTMANN, 0. c, / 149. S reor. geeft zulks ten 
minste op, 


C 8 


ons opdeed , welke wij in het werkje niet beantwoord 
vonden. —’ Het rooten in de lucht wordt ook op deze 
zelfde blz; afgekeurd, en daarentegen vonden »wij óp 
blz. 31, dat in de. Franfche Comté door- deze han: 
delwijze fraaije, fijne hennep gewonnen wordt. 

Bij de berekening van uitgaven en ontvangsten van 
een Rhijnl, morgen hennep ; voorkomende-op blz. 43, 
komt ons de- uitgave van. dorfchen „ rooten ‘ens braak- 
loon bijzonder. laag voor, in vergelijking der andere 
uitgaven : — het fchijnt ons toe, dat er. in dezen eene 
te „groote onevenredigheid -beftaat ! - Het ware. zeker 
beter en ‚meer „doelmatig „geweest „ indien men ‘hierbij 
had opgegeven hoe, veel tijd «één man tot een gege- 
ven werk, b.v. plukken, rooten; braken „enz.énz., 
noodig had , en-hoe hoog aldaar de dagloonen waren, 
om er alzoo beter toepasfing van, op onze ffre- 
ken te-kunnen- maken. De-dagloonen toch: verfchil- 
Jen: niet, alleen grootelijks in onderfcheidene provin- 
ciën , maar zelfs “in onderfcheidene naast elkander 
gelegene gemeenten.’ Eene zoodanige gefpecificeerde 
uitgave dus, had, de Landman ook ín onze envandere 
provinciën tot maatftaf kunnen: verftrekken in hêt ope 
maken: zijner berekening „. terwijl -de hier opgegevene 
voor hem geheel van geene waarde is, De-zuivere op- 
. brengstvan 0,8516 Nederl. Bunder „ wordt hier‘op- … 
gegeven f 67:- te bedragen , weshalve het ons toe- 
fchijnt „dat „de Landman voordeeliger zal handelen , 
indien hij van tijd tot tijd granen en andere veldvruch- 
ten verbouwt, en dezelve nu en dan met hennep af- 
wisfelt, dan wanneer hij zich uitfluitend bij de 
Hennepteelt bepaalt. In de landen’ van Waas en 

„Den= 


CD 


Dendermonde zijn, volgens VAN AELBROECK (*) 4 
daarom ook velen zeer genegen tot het zaaijen van 
hennep „ niet zoo zeer wegens de groote voordeeler 
der opbrengst van dit gewas „ als wel bijzonder om- 
dat het land er zoo zeer door verbeterd wordt en 
voordelige oogsten van andere veldvruchten oplevert. 
Wij gelooven dan , met VAN AELBROECK (}), dat men 
de teelt der hennep âlleen daarom in het bijzonder. 
kan aanraden „ omdat de grond voor de teelt van. ân= 
dere vruchten er door verbeterd en van onkruiden 
gezuiverd (S)- wordt, en prijzen onze landlieden deze 
plant dus’ bepaaldelijk als wisfelvrucht aan. 

Blz; 47 boven aan. De klagt, waarvan hier ge- 
fproken- wordt, zoude. verholpen. worden , indien de 
Burgemeester. van elke Gemeente, alwaar men werk 
van de hennepteelt maakte, eene Prijs-Courant- in het 
Gemeentehuis: openlijk voor ieder ter inzage nederlegde , 
waardoor de: landlieden met den marktprijs van den 
hennep: bekend konden worden. Op dezelfde blz, le= 
zen wij, dat in de Provincie Utrecht , een koop- 
man eene partij van roo ponden hennep niet aan- 
neemt, dan tegen een gewigt van toe, ponden „ het- 
welk mede. in den Alblasferwaard en de aangren=. 
zende deelen van Zuid= Holland , gezegd wordt, het 
geval te zijn. 

De Schrijver noemt metde Coda van. Land- 
bouw aldaar , deze handelwijze wederregtelijk ; doch, 
het fchijnt' ons- toe, dat in deze handelwijze niets 

we- 

(*) Zie vAN AELBROECK, &, w. blz, 235. 

(Ì) Zie dezelfde blz. een weinig lager. 

(S) Vid, vounG , o, cs p,*320. 


( 210 }) 


wederregtelijks of onbillijks gelegen. zij, daar het eene 


algemeene en aan ieder in die ftreken bekende bepa- 
ling is, naar welke de verkooper zich dus bij den 
verkoop kan rigten. Indien ik, bij voorb. zooo f@ 
boter naar Amfterdam verkoop, doch vooraf weet , 
dat men aldaar gewoon is, bij eenen koop van zooo 
ponden „ 15oo ponden te ontvangen, dan is het zeer 
natuurlijk , dat ik daarnaar bij den verkoop de prijs 
ftel, en heb alsdan geene reden, dit gebruik weder- 
regtelijk te noemen. Voor eenige jaren handelde men 
hier op gelijke wijze , ten aanzien van den wolhandel , en 
nog onlangs, voor de invoering der nieuwe Neder- 
landfche maat, was. ieder landbouwer, welke aan de 
Groninger markt roo mudden haver verkocht, ver- 
pligt, om bij de dadelijke ontvangst 11o mudden te 
leveren , terwijl de koopman roo mudden gekochte 
garst niet onder 1o5 mudden wilde ontvangen. 

Met de boter handelt men hier, nu nog, op ge- 
lijke wijze, daar op ieder vierendeel door den koop- 
man één pond gekort wordt. Veeleer hebben onze 
landlieden te klagen, dat men bij de ontvangst der 
granen altijd het gewigt derzelve, volgens de kleine 
_koorn- of liever graanfchalen bepaalt, in plaats dat 
er altoos een geheel mud diende gewogen te wor- 
den, ten minfte, ingeval er omtrent derzelver zwaar- 
te verfchil beftond, De voorloopige weging, bij den 
verkoop, kon daarom evenwel met de kleine. fchaal 
gefchieden , om zóó het gewigt voor den koop te be- 
palen, doch bij de ontvangst dienden dezelve nim- 
mer gebruikt te mogen. worden, daar, door eene 
enkele handgreep, hetzelfde zaad in kleine fchalen 
wel ro ponden en meer, zwaarder of ligter kan ge- 

wo- 


C ant ) 


wogen worden, — Doch offchoon wij de handelwijze. 
ten opzigte van den hennephandel niet wederregtelijk 
willen genoemd hebben; zoo keuren wij met den 
Schrijver deze en dergelijke koopmanskunstenarijen. 
echter geheel en al af, en hopen, dat eens toch: 
de tijd zal komen, dat men in Nederland dergelijke 
misbruiken niet meer zal gedogen! 
Blz. 5o, Wat verftaat de Schrijver hier door Oos- 
terfchen hennep? Doelt hij mogelijk ook op Oostzee- 
fche , dat is, hennep , welke in de Oostzeefchen lan= 
den geteeld is? ‚k: 37 
Blz. 51. Men rekende in 1731 dat te Krommenie, 
Westzanen , Wormer en Uitgeest, jaarlijks 6o,ooo 
rollen zeildoek gemaakt werden, ‘waarvan men te 
Krommenie alleen, meer dan de helft fabriceerde: 
doch hoe veel ellen gaan er op dusdanige rollen; en 
hoe veel wordt daar thans gefabriceerd? Daar er nu 
nog al wat aan de ftatistiek gewerkt wordt, had 
men „ ten minste het laatfte, wel kunnen opgeven 
daar het zeker geen onbekend iets „ en evenwel van: 
belang is. 
Blz. 54. Raapkoeken „’” wordt daar gezegd, „ zijn 
„voor het rundvee fchadelijk , doch worden met de 
s„hennepkoeken , voor paarden beter gefchikt gehou- 
„den.” — In de Provincie Groningen worden raap- 
koeken als een zeer goed en gezond voedfel gehou- 
den voor het rundvee, en worden daarom, hier zoo 
wel als elders, veel aan de runderen gegeven; eche 
ter worden dezelve niet zoo hoog gefchat als lijn= 
koeken. Hennepkoeken worden algemeen meer aan 
paarden gegeven. Deze dwaling, onder het fchrijven 
ingeflopen, is den Schrijver evenwel dadelijk na het 
af- 


(. Me 9 ' 
afdrukken van het werkje, in het oog gevwallen-(*); 


hetwelk ook noodwendig bij de herlezing moest vol- 


gen, daar men, zoo ver mij bekend is, overal de 
raapkoeken voor het rundvee, als gezond en Vosne 
befchouwt. 

Ziedaar het een en ander dik door ons, bij de lc- 
zing dezer Verhandeling over de hennepteelt , ís aan- 
geflipt geworden. Wij hopen, dat dit werkje in veler 
handen mag komen, en met die belangftelling en op- 
lettendheid zal gelezen worden „ welke het zoo zeer 
verdient: wij moedigen deszelfs kundigen Schrijver 
ten fterkfte aan, om het Nederlandsch publiek meer 


dergelijke rijpe vruchten zijner ftudiën in het vere 


volg aan te bieden; en durven hem verzekeren, in= 
dien ons oordeel in dezen eenigzins geldig mag zijn, 
dat hij, zoo voortgaande „ daardoor boùuwftoffen tot 
eene volledige Vaderlandfche Landhuishoudkunde: zal 


leveren, welke in al deszelfs onderdeelen zóó be- 


werkt zijnde, als deze Verhandeling, voor geen bui- 
tenlandsch werk van die foort, in het een of ander 


opzigt zal behoeven te wijken, maar integendeel, 


verre weg de meeste, ja mogelijk alle, thans be- 


ftaande, in volledigheid en praktifche naauwkeurig- 


heid zal overtreffen. 


Warffum, R. WESTERHOEF „ 
a1 Junij 1828. vaMedD. 


(*) Zie deze Bijdragen IIL, D, N°. a, blz. 15o, én de 
noot, 


Na- 


| 
| 
Ì 
\ 

k 
| 


CKD 


hd 


Natuur- en Ontleedkundige Opmerkingen over den 
Chameleon , door w. vROLIK „ Med. Doct. , Lid 
van het Provinciaal Utrechtsch Genootfchap s 
de \Sociëté d'Histoire naturelle te Parijs, de 
Senkenbergifche Naturforfchende Gefellfchaft ste 
Frankfort , en de Societé d’ Emulation te Luik. 
Met platen. Amfterdam, bij P, MEYER WAR* 
NARSs 1827. 8vo, 96 blz. 


Ksteerie gelegenheid , om door eigen onderzoek zijne 
kennis uit te breiden, en de refultaten van dat on- 
derzoek aan het publiek mede te deelen, is mijn 
waardige vriend vrorLiK gewoon ongebruikt voorbij 
‘te laten gaan. Aan dien ijver hebben wij thans we- 
der een belangrijk werkje over een dier te danken , 
hetwelk in zoo menig opzigt de aandacht van den 
Natuurkenner niet alleen , maar van het algemeen tot 
zich trekt. 

De Schrijver had op het einde van 1826 gelegen- 
heid eenen kameleon levend waar te nemen (CAa- 
maeleon carinatus, MERR.), gedurende eenige we- 
ken in het leven te houden , en de proefnemingen, 
aangaande de kleurverandering van dit dier, waar- 
omtrent zoo veel gegist en getwist was, in het werk 
te flellen. Dezelven leerden duidelijk , dat die’ kleur- 
verandering afhangt van het lichts dat het dier met 
de eene zijde aan het daglicht blootgefteld, weldra 
aan die zijde donker gekleurd en met paarfche vlak- 
ken geteekend werd 5 terwijl de andere zijde eene ge- 
lijkmatige , geelachtig aschgraauwe kleur vertoonde, 

BIJDRAGEN, D.II, sT.2. P wel. 


C 214 ) 


welke die van het geheele dier was, wanneer het 
eenigen tijd van het licht was afgefloten geweest. 
Murray had reeds overeenkomftige refultaten beko- 
men „ gelijk vrorik naderhand uit rroriep’s Notizen 
zag. Vrorik heeft dit verfchijnfel echter in nader 
verband gebragt met hetgeen ontleedkundig onderzoek 
hem leerde, dat, namelijk de maag, het geheele 
darmkanaal en het tongbeen eene zwarte kleur heb- 
ben, welke zich aan de vingers mededeelt. De prik- 
kel van het licht veroorzaakt verfnelden bloedsomloop, 
hetgeen ook de verhoogde warmte aantoont, welke 
volgens MURRAY, bij de in kleur veranderde dee- 
len wordt waargenomen. Er fchijnt' dan een zwart 
vocht - of pigment tusfchen huid en opperhuid „ door 
middel van de flagaderen te worden: uitgeftort: — 
hetzelfde, hetgeen de inwendige deelen kleurt, en 
door de aderen kan worden opgeflorpt. … De waarne-. 
ming, dat het dier, als het voedfel tot zich nam, 
mede donkerder gekleurd werd „bevestigt dit gevoelen. 
En zie daar dan nu een, zoo het fchijnt op zich 
zelf ftaand, verfchijnfel met andere bekende verfchijn- 

fels in de bewerktuigde natuur ín verband gebragt. 
Het licht is de oorzaak van de levendige kleuren, 
waarmede in tropilche landen, planten en dieren ver- 
fierd zijns het verfchil van licht in. zomer en winter, 
is-de oorzaak van het verfchil in zomer- en winter- 
kleed van vogels en zoogdieren. … Wij mogen bij de 
voorbeelden, door den Schrijver: bijgebragt „vooral 
dat der pleuronecten voegen. Deze visfchen zwem- 
men metde eene zijde naar omhoog, met de andere 
naar beneden. Gelijk nu bij de overige visfchen de 
rugzijde „omdat zij naar het licht gekeerd is „ge- 
kleurd „ 


CG orsr ) 


kleurd, de buik witachtig is, zoo heeft ook bij dit 
visfchen-geflacht, de eene helft des ligchaams eene 
donkere, de andere eene witte kleur. Die twee fcha= 
lige fchelpen, welke met de eene zijde aan rotfen 
vastgehecht zijn , vertoonen ons hetzelfde verfchil in 
de kleur. der fchalen; de mantel , welke de fchaâlen 
affcheidt, wordt door den prikkel van het licht, tot 
het voortbrengen van een pigmentum opgewekt, Mogt 
eens iemand de kleuren van het dierenrijk uit een 
zoölogisch, geographisch en phyfiologisch. oogpunt 
door alle klasfen, orden en familiën heen , aan een 
wetenfchappelijk en omvattend onderzoek onderwerpen ! 
_ Het zonderlinge der kleurverandering bepaalt zich 
dus bij den kameleon alleen tot het plotfelijke van het 
verfchijnfel , en zulks wordt door de kleurftof , waar- 
mede de inwendige deelen bedekt zijn „ veroorzaakt. 
Mijn hooggefchatte vriend c. muLper » “Hoogleeraar 
te Franeker, (die mij over den kameleon, in: een? 
brief, waarvan hij mij heeft toegeftaan gebruikte 
maken, belangrijke opmerkingen heeft medegedeeld) 
fchreef mij, dat hij in 1826 gelegenheid. had, een 
dier van dezelfde foort, als die van den Hr. VROLIK 4 
te ontleden, en daarin niet flechts het darmkanaal en 
tongbeen zwartachtig gekleurd vond „ maar ook aan 
de regterzijde van de onderkaak en de linkerzijde van 
de bovenkaak twee, met “eene dergelijke blaauw- 
zwarte, tot eene zekere „diepte doordringende ftof 
bedekte, plekken waarnam, —. Hij zag, bij onder 
zoek , dat hier beenbederf plaats had. In de onderkaak 
was de carieufe plek inhet os-dentairé van cuvier 
vlak beneden de drie achterfte:tanden en’ een weinig. 
meer achterwaarts. Inde bovenkaak fttekte zich het: 
P 2 been- 


C 216 ) 


beenbederf. tot meerdere beenderen uit, en is wel 
uitwendig het eerst zigtbaar in het bovenkaaksbeens 
van het neusgat af tot onder het voorfte gedeelte 
des ooghols , de achterfte tandjes wegnemende; van 
onderen was de plaats tusfchen het voorfte verhe- 
melte’s gat (VROLIK, Pl. IL, fig. 3 x) en het groote 
gat (g bij vrorik) voor een groot gedeelte wegge- 
vreten „ zoodat er gemeenfchap tusfchen gemelde ga- 
ten was, ter plaatfe, waar anders de naad tusfchen 
het ligchaam van het wiggebeen en het bovenkaaks- 
been loopt. Eveneens was er gemeenfchap tusfchen 
het groote gat (q) en het gat vooraan in bet ooghol. 
Dit bewijst, zoo als MULDER teregt aanmerkt, dat 
de affcheiding van het zwart pigment door vreemde 
prikkels vermeerderd wordt. 

Hoezeer nu de proeven van vrorik bewijzen, dat 
het licht op de kleurverandering van den kameleon 
grooten invloed heeft, zoo toonen zij eckter nog 
niet, zoo als MULDEP. mij al verder fchreef , dat de 
kleur van de ftof, waarop het dier zit, of waardoor 
hetzelve omgeven is, geen’ invloed op de kleurver- 
andering heeft. Reeds ondervond vrorik het onder- 
fcheid van den invloed van kunstlicht en zonlicht; 
mag men dan niet reeds a priori veronderftellen, dat 
regtftreeks invallende onontlede licht{tralen een’ an- 
deren invloed kunnen en welligt zullen hebben dan 
die, welke van verfchillend gekleurde ftoffen terug= 
gekaatst worden? Zal men alzoo ook niet mos 
gen veronderftellen, dat de kameleon aanhoudend 
in groene bladen verkeerende, van kleur veran- 
dert, als hij zich bĳ voorb. op eenen boomtop 
aan de zon blootftelt, en omgekeerd? Het zij zoo 

ad het 


Cim) 


het wil, het komt mij van belang voor, dat men les 
vende kameleons eens in verfchillend gekleurde hok- 
jes onderhield, enz. 

Doch keeren wij na dezen uitftap tot het voor ons: 
liggend werkje weder. Vrorik heeft het dier meele 
wormen en vliegen doen doorzwelgen, zij werden 
echter onverteerd weder uit het darmkanaal geloosd. 
Het dier, dat buitendien traag is, fchijnt in eene 
zekere foort van kwijning verkeerd te hebben. Na 
deszelfs dood is het ontleedkundig onderzocht, en 
dit onderzoek maakt het andere gedeelte van des 
Schrijvers opmerkingen uit. De orde, hierin gevolgd, 
is deze: de herfenen, zintuigen, ademhalingswerk- 
tuigen, het hart, het darmkanaal , de werktuigen tot de 
chijlvorming, de nieren, de voorttelingswerktuigen , 
de beenderen, de fpieren. Over deze orde zullen wij 
met den Schrijver niet redetwisten; wij twijfelen 
geenszins of vroLIK zoude, zoo het zijn voornemen 
geweest was, eene geheele ontleding wan den Za- 
meleon te geven, eene andere gevolgd hebben. — 
Maar dit was en kon zijn oogmerk niet zijn; daartoe 
werden meerdere voorwerpen gevorderd. 

Het zou ons te verre voeren en dit verflag al te 
zeer rekken, zoo wij in deze ontleedkundige befchrij= 
vingen den fchrijver op den voet wilden volgen. Het 
zou daarenboven een noodelooze arbeid zijn , daar het 
werkje van den heer vRoLIK niet uitgebreid zijnde, 
zeker door elk , die de kennis van dieren en derzelver 
ontleding ter harte gaat, in ons Vaderland reeds ge- 
lezen is. In zoo verre onze ftem iets mogt kunnen 
bijdragen tot de meer algemeene verfpreiding van dit 
mask werkje , geven wij er gaarne het gering 

P 3 ge- 


C 218 


gewigt van onze aanprijzing aan. Vooral mogen wij 
niet verzwijgen, dat het maakfel der tong en de fpie- 
ren van dit deel hier met eene naauwkeurigheid en 
uitvoerigheid befchreven zijn, die weinig te wenfchen 
overig laten. 

Hier zouden wij derhalve ons verflag kunnen af- 
breken „ was het niet dat wij den fchrijver nog een 
paar aanmerkingen wilden mededeelen, welke wij met 
alle befcheidenheid aan zijn eigen oordeel onderwer- 
pen. Vooreerst bevreemde het ons eenigzins bij de 
benoemingen van de fchedel- beenderen geen gewag 
te zien gemaakt van de benamingen, die BojJANuUs aan 
dezelven gegeven heeft. De fchrijver volgt hierin 
cuvier geheel en al, Zonder ons hier dadelijk voor 
het een of ander gevoelen te verklaren, willen wij 
echter gaarne bekennen dat wij de onderzoekingen 
van BOJANUs niet met de wilde droomen eener ver- 
hitte verbeeldingskracht gelijkftellen, maar ‘voor. de 
beste refultaten eener natuurphilofophie houden, die 
toch ook iets goeds te weeg heeft gebragt; en dat 
VROLIK over dergelijke philofophifche inzigten overi 
gens niet ongunstig denkt, blijkt uit hetgeen hij op 
het voetfpoor van TIEDEMANN over de herfenen van 
den kameleon zegt, die hij als het beeld der herfenen 
van eene menfchelijke vrucht van ongeveer drie-maan- 
den befchouwt, blz. 28, 29. — Hoe het zij, in het 
groote werk van cuvier over de Visfchen, dat wij 
met ongeduld verwachten , zal men mogelijk eene we- 
derlegging der osteologifche inzigten van BOJANUS 
vinden. — Eene andere opmerking (echter van weinig 
gewigt) is, dat vrorLIK de uitvinding der benaming 
Nussgelenk ‚bl. 81, aan meckEL fchijnt toe te fchrijs . 

ven 


C 219 ) 


ven „ terwijl het toch de gewone Duitfche benaming, is 
voor Znarthrofis, en als zoodanig bij vroegere fchrijvers, 
b. v. bij SÖMMERRING , herhaalde malen voorkomt. 

De afbeeldingen zijn wij gewoon van vroLIkK goed 
te ontvangen. Wij moeten echter erkennen, dat wij 
op Pl. IL. fig. 7, 8, het eigene van eene fpier niet 
vonden uitgedrukt, hetgeen mogelijk aan den graveur 
te wijten is, die overigens een zeer net werk 
geleverd heeft; jammer alleen , dat enkele letters op 
de platen fchijnen te ontbreken, terwijl ook in de 
verklaring der afbeeldingen 8 en g van de tweede 
plaat eene vergisfing plaats heeft, daar de rugwervel 
niet van voren maar naar achteren een bol geledings- 
hoofd heeft, zoo als ookblz. 81 gelezen wordt, en 
even als bij de flangen het geval is. 

Meent eindelijk iemand , dat wij deze aanmerkingen 
uit vitlust nederfchreven; wie dit meenen moge, 
het zal mijn vriend vrorik zeker niet zijn. Hij is 
hoop ik overtuigd, dat ik hartelijk deele in zijn werk ; 
dat ik niets vuriger wensch, dan dat er onder ons 
en de overige jeugdige beoefenaars der natuurlijke 
gefchiedenis in ons Vaderland fteeds de beste verftand- 
houding blijve beftaan, en dat ik , zoo veel ik {flechts 
kan , hoop mede te werken aan het bevorderen van 
eene liberale en gemeenfchappelijke gezindheid, die 
het werk van elk in het bijzonder befchouwt als eene 
bijdrage tot een algemeen allen dierbaar eigendom. 
„Geene wetenfchappelijke beoefening, die tot kiein- 
geestige zelfzucht voert, kan dunkt mij immer de 
ware zijns en allerminst kan zulks bij wetenfchappen 
het geval zijn, waarvan zoo met vollen nadruk sr- 
NECA’s woorden gelden: Nondum est oecupata veri- 

B 4 tas. 


C&no jj 


tas. Voor hen echter, die mij minder kennen, wil 
ik hier ten flotte nog bijvoegen, dat ik het geluk 
hebbende met den heer vrorik nader bekend te zijn, 
dikwerf in de gelegenheid ben geweest met zijne ont= 
leedkundige kennis mijn voordeel te doen, en ook 
thans zijne natuurkundige opmerkingen over den ka- 
meleon met groot nut voor mij zelven gelezen heb. 


Maart 1898. J. V. D. HOEVEN. 


TTE DI == 


Considérations générales sur anatomie comparde 

“des Animaux articulés, auxquelles on a joint 
Panat. descriptive du Melolontha vulgaris (ZZan- 
neton), donnde comme exemple de Vorganisa- 
tion des Coleoptères.. Par HERCULE STRAUS 
DÜRCKHEIM. Owvyrage couronné en 1824, par 
PlInstitut Royal de France, et accompagné d'un 
Atlas de 19 planches. Paris et Strasbourg chez 
P. G. LEVRAULT » 1828, 4t®. (434 pag). 


Onaer de takken der vergelijkende Ontleedkunde, 


die thans bijzonder beoefend en dagelijks door nieuwe 


ontdekkingen verrijkt worden, behoort bovenal de 
ontleding der Infekten. 
Tot op het einde der vorige eeuw waren als hoofde 
werken over dit gedeelte de Bijbel der Natuur van 
onzen SWAMMERDAM, en de verwonderingwaardige 
ontleding van de Wilgenhout Rups van onzen 
LYONET te befchouwen — en zij zijn het nog. Doch 
toen waren dit bijkans de eenige werken, die over 


In- 


re Ee rn 


050) 


Infekten-Anatomie handelden. Thans hebben , behal- 
ve CUvIER zelf, die een der grondleggers is van den 
hedendaagfchen bloei der vergelijkende ontleedkunde, 
vele andere Geleerden onze kennis door hunne 
onderzoekingen uitgebreid, Het zij genoeg uit de 
lange rij AUDOUIN, DUFOUR; GAEDE, HEROLD, 
J- F. MECKEL, J. MÜLLER, NITZSCH, PÖSSELT , 
RAMDOHR; STRAUS EN G. R. TREVIRANUS te noe- 
men. Doch bij deze namen fmert het ons te zien, 
hoe eene wetenfchap , wier eerfte grondlegging hoofd- 
zakelijk aan Nederlanders te danken is, thans als het 
ware verhuisd is, en onder onze Franfche en Duit- 
fche naburen verdeeld wordt. Het is meer dan tijd , 
dat ook wij Nederlanders in deze wetenfchappelijke 
bemoeijingen deel nemen, en zoo wij den voorva= 
derlijken roem van onzen SWAMMERDAM niet kun- 
nen handhaven , althans aanvangen met wetenfchap- 
pelijke onderzoekingen hoog te fchatten, wier ver- 
waarloozing flechts van onze onkunde of bekrompen- 
heid kan getuigen Het is uit innige overtuiging van 
het belang der zaak, dat ik voorgenomen heb aan 
dit doel ook zoo veel mijne geringe vermogens toe- 
laten, mede te werken; en ik haast mij daarom in 
deze Bijdragen een overzigt van het werk te geven, 
hetgeen voor. weinige weken het licht zag, en welks 
titel aan het hoofd van dit Verflag ftaat. 

Men verwachte echter geene beoordeeling; zij zou 
noch met mijne geringere ervaring, noch met de be- 
trekking ftrooken, die mij met den Schrijver verbindt , 
aan wiens goedheid ik de eerfte teregtwijzingen, te 
danken heb , waardoor ik tot het ontleden van infek- 
ten geraakt ben. — Ik zal mij vergenoegen met eene 

P 5 op- 


C 222 


Opgave der belangrijkfte zaken, en hier en daar 
eenige aanmerking of vergelijking van andere, Schrij- 
vers er tusfchen voegen. 

Behalve eene inleiding, waarin de Schrijver -zijn 
gevoelen omtrent de rangfchikking der gelede dieren 
ontvouwt , en de meening uit, dat dezelve onmid- 
dellijk op de gewervelde dieren moeten volgen ,-het- 
geen vooral doorde Duitfche Zoölogen- vrij algemeen 
wordt aangenomen , behalve deze inleiding beftaat het 
geheele werk uit zeven hoofddeelen: I. over “het 
huidftelfel; IL. over het fpierftelfel; II, over het 
Ípijsverteeringftelfel; IV. over de voortplantingswerk- 
tuigen; V. over het ademhalingftelfel; VL. over het 
bloedvatenftelfel, en VIL, over het zenuwftelfel. Elk 
hoofddeel is wederom in twee afdeelingen gefplitst , 
waarvan de eerfte algemeene aanmerkingen bevat op 
de gelede dieren, en bijzonder op de fchildvleugelige 
infekten toepasfelijk, de tweede daarentegen, de bij- 
zondere ontleedkundige befchrijving van den meikever 
bevat. De afbeeldingen zijn alleen van de ontleding 
des meikevers ontleend. Zij zijn in uitvoerigheid en 
fchoonheid met die van Lvoner te vergelijken. 

I. De bekleedfels der infekten beftaan uit eene 
opperhuid, huid en kleurftof. Deze kleurftof is uit 
twee zelfftandigheden te zamengefteld, waarvan de 
eene in wijngeest oplosbaar is. Bij de fchildvleuge- 
ligen bedekt deze in wijngeest oplosbare kleurftof als 
een dun vernis de opperhuid, waarvan men het met 
fcherpe werktuigen ligtelijk kan affchrappen. Bij ve- 
len bezit het een’ metaalachtigen glans. Het in wijn- 
geest onoplosbare gedeelte der kleurftof is gemeenlijk 
zwart of bruin, en nooit uitwendig op het ligchaam 

ge- 


( 238 ) 


geplaatst, maar in het weeffel der huid , en vooral 
der opperhuid, vervat. «De opperhuid maakt bij de 
fchildvleugeligen de tweede laag der omkleedfels- uit , 
is dikker dan het daarop liggende kleurvernis,-hoes - 
zeer zelve ten uiterfte dun , en onderfcheidt zich van 
de huid die bleekkleurig is, door hare meest bruine 
of zwarte kleur. Zij vertoont geene vezels, en, be- 
zit vele poren , welke dikwijls door haren doorboord 
worden, welke van eene verfchillende gedaante zijn ; 
doch fteeds uit een’ wortel ontfpringen , die. uit twee 
boven elkander geplaatfte bolletjes beftaat, van wel- 
ken het onderfte halfkogelvormig ishet tweede de 
gedaante van een fchijfje heeft. «De huid eindelijk 
beftaat uit onderfcheidene lagen „ welke zelve wederom 
uit vezels zijn zamengefteld. 

Bij andere infekten, wier huid mindere hardheid 
aanbiedt, zoo als bij de fprinkhanen en libellen (ook 
koornbouten genoemd), is de kleurftof- geheel naar 
binnen verplaatst, en vormt eene dikke laag van 
flijmweeffel onder de huid, terwijl deze, gelijk ook 
de opperhuid, ongekleurd en doorfchijnend is, even 
als glas. In die deelen des ligchaams, wier omkleed- 
fels daarentegen harder zijn, of wier ‘kleur fterker 
is, ontbreekt het flijmweeffel , en zijn de bekleedfels 
op de wijze der kevers gevormd. 

Bij het geflacht Limulus en bij de Arachniden is 
het met kleurftof vervulde flijmweeffel onder de huid 
geplaatst. Hetzelfde is het geval bij de pisfebedden 
(Onisci), bij welke de opperhuid en huid niet meer 
te onderfcheiden zijn en eene harde fchaal vormen. 
Dit laatfte is mede het geval bij de tienpootige fchaal- 
dieren (bij voorb. de kreeft), doch de kleurftof is 

hier 


C 224 ) 


hier in de buitenfte laag der bekleedfels geplaatst. 
Tusfchen de geledingen zijn opperhuid en huid zeer 
duidelijk van elkander afgefcheiden , maar er is geen 
{poor van kleurftof aanwezig. 

De gewoonlijk harde bekleedfels der gelede dieren 
veroorzaken, dat zij niet kunnen groeijen zonder te 
vervellen. 

Bij de ringwormen bepaalt zich deze vervelling tot 
de opperhuid, bij die, wier bekleedfels harder zijn; 
wordt tevens de huid afgeftooten. De deelen van de 
bekleedfels, welke zich van binnen tusfchen de fpie- 
ren voortzetten, en door hare plaatfing niet wel 
kunnen worden afgeworpen, worden alleenlijk week 
gemaakt door de opflorping der kalkaardige ftof, 
welke zij bevatten. « Zij kunnen daardoor groeijen , 
en verharden wederom op nieuw, gelijktijdig met de 
inwendige bekleedfels. 

Wat de fcheikundige zamenftelling betreft, beftaan 
de bekleedfels , volgens de proeven van LASSAIGNE 
en ODIER, uit eiwitftof ; eene in water oplosbare 
extractiefftof ; eene in potasch oplosbare, in wijngeest 
onoplosbare ‚ bruine dierlijke ftof eene gekleurde in 
wijngeest oplosbare olie; eene bijzondere doorfchij= 
nende, kleurlooze ftof , die in potasch onoplosbaar 
is, en den grond uitmaakt der fchilden en vleugels 
(Entomeiline, LASSAIGNE, Chitine, opter); uit 
onderkoolftofzure potasch, phosphorzuren kalk , phos- 
phorzuur ijzer en phosphorzure magnefia. De Znto- 
meiline of Chitine heeft, volgens opier, de vol- 
gende kenmerken: onoplosbaar in potasch ; oplosbaar 
door middel der warmte in zwavelzuur; wordt door 


falpeterzuur niet geel gekleurd; brandt zonder te 
fimel- 


C 225 _) 


fmelten , bevat gene ftikftof, — De in wijngeest op- 
losbare kleurftof der fchildvleugeligen bevindt zich-op 
de. oppervlakte der bekleedfels, terwijl de bekleed- 
fels inwendig door de bruine dierlijke ftof gekleurd 
zijn, juist zoo als het ontleedkundig onderzoek 
leert. 

De fchaal der kreeften en krabben mist de onders 
koolftofzure potasch; de koolftofzure kalk daarente- 
gen is er in groote hoeveelheid aanwezig, en ver- 
oorzaakt hoofdzakelijk derzelver hardheid, 

De Schrijver befchouwt vervolgens de fchikking 
der bekleedfeis en de algemeene gedaante des lig- 
chaams. bij de gelede dieren. Op zijne theorie der 
monddeelen hopen wij elders terug te komen.  Aan- 
gaande de veranderingen, die het vliegen in de orga- 
nifatie te weeg brengt, merkt hij aan, dat het lig- 
chaam korter wordt, de borstfegmenten meer omvang 
verkrijgen, om de {pieren der vleugels te kunnen 
bevatten, en op elkander weinig of niet beweegbaar 
worden. 

Vervolgens befchouwt sTRAUS de verfchillende foor= 
ten van geledingen , welke de ftukken der bekleedfels 
bij de hardhuidige gelede dieren aanbieden. 

_ De tweede afdeeling van het eerfte hoofddeel han- 
delt over de zamenftelling der fchaal bij de Melolontha 
vulgaris. Wij kunnen hiervan zonder afbeeldingen 
geen denkbeeld geven. Het belangrijkfte is, dat 
STRAUS ook bij de meeste fchildvleugeligen eene 
galea heeft ontdekt, welke men tot nog toe alleen 
aan de onderkaken der regtvleugeligen en van eenige 
peesvleugeligen had waargenomen. Eenvoudige oogen 
Cocell/f) zijn volgens srrAUS bij de fchildvleugeligen 

niet 


( 226 j) 


niet aanwezig; althans bij de geflachten Anthopha: 
gus, Omalium en Pawsfus, waaraan men ze had 
toegefchreven , heeft hij dezelve te vergeefs ge- 
zocht. 

IL, De fpieren der gelede dieren beftaan grooten- 
deels, even als die der vertebrata, uit twee zeer 
onderfcheidene deelen , waarvan het eene alleen con- 
tractiliteit bezit, het andere-de pees vormt. 

De pezen zijn zeer vast en bezitten eene zekere 
hoeveelheid kalkachtige zelfftandigheid , van waar zij 
op het eerfte gezigt eene groote overeenkomst met 
de bekleedfels aanbieden. In fommige gevallen zijn 
de uiteinden der pezen in de huid vervat, en wor- 
den, in zekeren zin, uitwendig. Zij bezitten dan 
dezelfde kleur en hetzelfde zamenftel als de harde 
deelen der bekleedfels, doordien de huid er in der 
daad een gedeelte van uitmaakt. 

De fpieren der infekten en van bijkans alle overige 
gelede dieren verfchillen vooreerst van die der gewer= 
velden door mindere vastheid; zij zijn week en bijna 
geleiachtig. De zamenftellende vezels zijn altijd ge- 
heel regt, dikwerf vrij, en de fpieren ontftaan ge: 
meenlijk niet uit pezen, hoewel zij met pezen ein= 
digen , en zich daarmede op de deelen, die zij be- 
wegen „ vasthechten. Elke fpiervezel heeft eenen ge= 
leden vorm en beftaat uit fchuins op elkander ligs 
gende plaatjes. Bij den arend zou de fpiervezel dens 
zelfden vorm hebben, en volgens sTrAUS waarfchijns 


lijk bij alle dieren, ‘doch deze zou alleen doot het | 


aanhangend cellenweeffel minder duidelijk zijn. 


TT 


De tweede afdeeling bevat eene befchrijving det _ 


fpieren van Melolontha vulgaris in het bijzonder. 
Eene 


C Baz j 


Eene derde afdeeling handelt uitvoerig over de bewe: 
ging der infekten. De fchildvleugelige infekten lig- 
ten nimmer de pooten van hetzelfde paar gelijktijdig 
op ; of zetten die gelijktijdig neder; doch voor het 
overige is er gewoonlijk geene orde in de opéénvol- 
gende beweging der pooten Het fpringen is vooral 
zorgvuldig door den Schrijver behandeld, en “met 
bijgevoegde afbeeldingen opgehelderd. Het vliegen 
gefchiedt. niet door het buigen en uitftrekken , maar 
door het optillen en nederdrukken der vleugels „ het- 
geen vooral de Zibellulae bewijzen, wier vleugels 
fteeds zijn uitgeftrekt. 

HI. De onderfcheidene foort van voedfel wordt bij 
de infekten meer door de monddeelen dan door den 
vorm van het darmkanaal aangewezen. Het darmkanaal 
der gelede dieren, wier ligchaam uit gelijke ringen 
bestaat, is regt en maakt flechts weinige kronke= 
lingen. Bij deze dieren (Ringwormen, Duizendpoo- 
ten) is het ligchaam gewoonlijk zeer lang, en het 
darmkanaal dus lang genoeg, terwijl het regt van 
den mond naar de anus loopt. [Dit is‘ook het ge- 
val bij de Larven]. Bij:de gelede dieren, wier rin- 
gen ongelijk zijn, is het ligchaam korter, en die dee: 
len, welke meer omvang hebben, zoo als de’ buik- 

„holte, omvatten verfchillende kronkelingen van het 
darmkanaal. Dez: zelfde opmerking had reeds Trr= 
VIRANUS gemaakt, doch eenigzins anders uitgedrukt: 
„Onder de infekten vindt de regel plaats, dat de 
„lengte der voedingbuis. in” eéne omgekeerde , de 
»Wijdte derzelver in. eene regte verhouding tot ‘het 
„8etal der geledingen ftaat” Biologie IS. 3683. 
IV. S. 395. De vorm van het darmkanaal hangt dus 

in 


(4 228e ) 


in de eerfle plaats van dien des ligchaams af. Hierbij 
voegt zich, als tweede oorzaak, de verfchillende 
foort van voedfel, welke de dieren gebruiken „ zijnde 
het darmkanaal enger en korter bij vleesch etende, 
dan bij plantenvoedfel gebruikende infekten. 

Het darmkanaal heeft drie vliezen. Het inwendig 
vlies is een flijmvlies „ eene voortzetting der huid in 
het darmkanaal , vooral zigtbaar in den flokdarm, de 
maag en-den regten darm. „Dit vlies is het, hetwelk _ 
den toeftel der maag vormt, die tot de vermaling 
der fpijzen dient. Het wordt bij de vervellingen en 
bij de gedaanteverwisfeling van masker in nimf te- 
vens vernieuwd, althans voor de deelen bij den mond 
en aars; hetgeen ook anderen beweren, waaronder 
ik pUTROCHET behoor te noemen , maar dat daarente- 
gen door GEROLD wordt ontkend (Entwickelungsge- 
fchichteder Schmetterlinge1815. S.345 35» 40). Het 
tweede vlies is een eigen vlies, wit, gewoonlijk 
dun, dikwijls met kleine korrels in dwarfe rijen be- 
zet, welke maagklieren genoemd worden. Het derde 
en buitenfte is het fpiervlies, hetwelk flechts -op 
fommige plaat{en van het darmkanaal gevonden wordt, 
De vezels vormen meest dwarfe ringen; hieruit ont- 
ftaan fluitfpieren (/phincteres ). 

Er is geen buikvlies aanwezig. De luchtbuizen 
alleen bevestigen bij {pinnen en infekten door hunne 
menigvuldige takken, de masfa der ingewanden op 
hunne plaats. 

De affcheidende- klieren „die tot de fpijsvertering 
betrekking ‘hebben „ worden bij de infekten door vas 
ten vervangen. „Er zijn twee, vier, zes of meer 
lange vaten „ die zich: in het darmkanaal inplanten’, 
of 


C 229 ) 


of digt bij de maag, of bij den aars ; in het eerfte 
geval houdt sTRrAUS dezelven voor galvaten, in het 
tweede voor pisvaten. CrevreuL heeft in de ftof 
dezer vaten potasch, ammoniak en acidum wricum 
gevonden. (Vergel. de analyfe van würzeR, die 
vras ammoniae „ phosphas- en carbonas calcis in de- 
zelve gevonden heeft, in MECKEL’s Arch. f. Phyfiol. 
IV. Bd. S. a13—215). 

De tweede afdeeling van dit heofikteel Baie over 
de fpijsverteringwerktuigen bij den meikever. Het 
darmkanaal heeft eene lengte van o,15o®., terwijl 
het Jligchaam van den mond tot den anus flechts 
0,027". lang is. De flokdarm is kort. Er is eene 
dubbele maag. De voormaag of krop maakt in de 
buikholte vele kronkelingen. Derzelver eerfte derde 
deel is door dwarfe ringplooijen verdeeld. Aan der- 
zelver einde is een kleine zijdelingfche zak , waarop 
zich het eene uiteinde der galvaten inplant, terwijl 
het. andere uiteinde daar tegen over op den krop in- 
geplant is. Er is geene - peristaltifche beweging , 
dewijl er geen fpierrok is. De tweede maag is twee- 
“maal wijder, van binnen met zes rijen van driehoe- 
kige uitfteekfels voorzien en met eenen uit twee la- 
gen beftaande fpierrok bedekt. Aan den onderften 
maagmond hechten zich de pisaffcheidende vaten. Het 
overige darmkanaal is kort, en klimt weder naar bo- 
ven, met den regten darm in de cloaca eindigende. 
Vooral de maag en de darmen ontvangen groote en 
talrijke luchtbuizen, maar die van den flokdarm zijn 
klein. — Er zijn twee galvaten. De analogie fchijnt 
aan te toonen, dat er vier zijn, en dat zij flechts 
met hun uiteinde aan elkander zijn verbonden. In . 

BIJDRAGEN, D. III. sT.2. Q het 


C 230 ) 


het ‘midden van hun verloop hebben zĳ kleine zijtak- 
jes, even als tanden van eenen dubbelen kam 5 aan 
beide einden zijn zij eenvoudig. Ook de pisaffchei= 
dende vaten zijn twee in getal. Zij zijn zeer ge- 


‘kronkeld, loopen over de tweede maag en den reg- 


ten darm, en gaan in zulke fijne uiteinden over , dat 
STRAUS derzelver regte inplanting niet juist heeft 
kunnen nagaan. De helder witte kleur van derzelver 
wijder gedeelte is aan de afgefcheidene ftof toe te wie 
ven , welke daarin bevat is. 

IV. Srraus verwerpt het gevoelen van TREVIRA= 
Nus over de voortplantingwerktuigen der fpinnen , en 
meent, dat men in de aanhangfels der voelertjes 
(palpi) de roede te zoeken heeft, “gelijk vroeger 
werd aangenomen. Het komt ons echter voor dat 
hij hiertoe geenen genoegzamen grond heeft, daar hij 


zelve fchrijft: „Les individus queja examîné, ayant 


été dans un assez mauvais état, je n'ai pas pu stui- 
pre les canaux exoréteurs des testicules jusqu'à leur 


orifice ; mais je ne doute aucunement que les orga- 


nes qui se trouvent dans les palpes ne foient réelle: 
ment les pénis- de ces animaux.” p. 286. 


Aan de fcheede der infekten hechten zich gewoon- 


lijk twee zijdelingfche zakken. De groote fcheedezak 
dient tot ontvanging en bewaring van het zaadvocht , 
hetgeen geene nieuwe opmerking is, maar reeds door 
MALPIGHIUS beweerd werd. De kleine zak dient 
ter bevochtiging van den eijerleider, 

De tweede afdeeling handelt over de voortplanting- 
werktuigen bij Melolontha vulgaris, en wel eerst 


over de mannelijke, daarna over de vrouwelijke. - 


Deze deelen komen geheel overeen met die van den 
neus- 


Kk, 
E 


C 231 e 


shoornkever (Oryetes nasicornis), waarvan. sWAM- 
‘MERDAM ons eene afbeelding gegeven heeft, (Bijbel 
der Natuur, Tab. XXX. fig. Vlll en X, en welke 
door ROESEL ís overgenomen , Vat. hist. d, Inf. H. 
Scarab. terrestr. Cl. I. Tab. IX. fig. 65. 7). (*) 
„Wij onthouden ons dus te eerder van derzelver be- 
fchrijving , doch merken alleen vaan „dat de lange ka- 
nalen (bij SWAMMERDAM, fig. VIII. f, fs As is 
„welke swAMMERDAM zaadballetjes noemt , door sTrAUS 
vaisfeaux fpermatigues genoemd worden, terwijl hij 
daarentegen testicul/i noemt, hetgeen „door swaM- 
MERDAM onder den naam van ; fes feer aardige klier- 
kens” vermeld wordt. (ib za, 7. o.). … De ftructuur 
„der: mannelijke voortplantingwerktuigen verfchilt,ove- 
„rigens zeer bij de. onderfcheidene fchildvleugeligen, 

«doch minder dan in andere orden van gekorvenen. 
V. „De luchtbuizèn oefenen. bij de infekten ge- 
meenfchap met de buitenlucht door ten-hoogtte acht- 
‘tien openingen of fligmata, Uit, elk ftigma ontftaat 
eene dikke , gemeenlijk korte luchtbuis (#razchée Jori- 
gine). Uit elke oorfpronkelijke luchtbuis ontf{taan een 
of mêer takken, die naar het volgende ftigma, loo- 
pen» en dus aan wederzijde des ligchaams de in de 
lengte loopende luchtbuizen vormen, Daarenboven 
ontftaan er dwarfe takken uit de oorfpronkelijke lucht- 
zaai welke met die van de overftaande zijde gemeen- 
fchap 


*) À het voorbijgaan ek ik aan , dar reeds GAEDE 
eene afbeelding van de geflachtsdeelen van Mel. vulgaris 
gegeven had, doch kleiner en minder uitvoerig. Beyträge 
zur Anatomie der Infèkten, Be 181 5. 4e Tab. IL. 
A: 2,3 

Qz 


C1ga )) 


fchâp oefenen. Kleinere takken eindelijk , begeven 
zich naar de onderfcheidene organen , en omtttaan uit 
de genoemde hoofdftammen, 

Infekten kunnen zeer lang in verdunde lucht Ï- 
ven. Men weet dat LvonerT hun daarom de adem- 
haling geheel ontzeide; dit befluit is zeker eenigzins 
voorbarig. Men weet ook van elders hoe taai het 
leven der infekten is Uit’de proeven van den Schrij- 
ver , vooral met de Mel. vulgaris genomen, blijkt, 
dat zij in water ondergedompeld „' fpoedig alle bewe- 
ging verloren, en fchijndood ‘waren ; doch na 84 uren 
weder in het-leven terugkeerden, wanneer zij in de 
lucht opdroogden. In de klok van de luchtpomp 


verloren zij, toen het. kwik van den verklikker tot 


5 millimeters gedaald was, ten eenenmale hunne be= 
weging; doch keerden, na vele uren in dien ftaat te 
hebben doorgebragt, in het leven terug, wanneer 
mén de lucht weder in-de klok liet. In de ftikftof- 
Jucht leefden zij’ verfcheidene dagen zonder hunne 
beweging geheel te verliezen. In zuiver ammoniak- 
gas kwam de Mel. vulgaris in eene halve minuut 
om, zonder tot het leven terug te keeren. «Andere 
fchadelijke gasfoorten onderdrukten wel het levensbe- 
ginfel , maar bluschten het niet uit, 

De luchtbuizen beftaan uit drie vliezen. Het mid- 
delfte is, volgens den Schrijver , de ftevige hoornach- 
tige fpiraalvormig gewonden draad, waarin hij met 
CUvIER (Lee. d°An. Comp. IV. 437, 438) en HE- 
RrorD (Entwickelungsgefch. d. Schm. 87) overeen- 
ftemt. Volgens LyYoNET daarentegen (Traité de la 


chenille, 1o2, 103) is de fpiraaldraad het binnenfte — | 


der drie vliezen, terwijl SPRENGEL @indelijk flechts 
twee 


Rad 
l 


\ 
% 
N, 


‘ 


C 233 J 


twee vliezen aannéemt, waarvan de-fpiraaldraad Het 
binnenfte uitmaakt (De partib. quibus infecta fpi 
ritum ducunt. $ 1e. p. 15). Op dit verfchil-der 
onderfcheidene fchrijvers hopen wij nader terug te: 
_ komen. 

„De draad van de takken der luchtbuizen is geene: 
voortzetting van dien van den ftam, De fpiraaldraad. 
ontbreekt bij de luchtzakken. Het binnenfte vlies. is- 
eene zeer dunne voortzetting van de uitwendige be-, 
kleedfels, die door de fligmata dringt, en, zoo al, 
niet alle luchtbuizen , ten minste de hoofdftammen, 
bekleedt. Dit vlies is- zeer zigtbaar bij de maskers 
ten tijde der vervelling. 

‚Bij de fligmata van den buik zijn twee driekante, 
haphadhtise plaatjes aanwezig, die de daar ontfprin- 
gende luchtbuis drukken, en dus den toegang der, 
lucht affluiten kunnen. STRAUS noemt dezelve: 
ftrotklepjes (&piglottes). 

De tweede afdeeling handelt over de fsliehakaan 
bij de Mel. vulgaris. Wij kunnen daarbij niet ftil 
ftaan; doch betuigen. gaarne zelden iets-fchooners ge= 
zien te hebben dan de zevende plaat, waarop dit: 
adembalingftelfel met eene uitvoerigheid is afgetee- 
kend , waarop. het oog zich bijkans blind ftaart., - 
„VI Bij de Cruffacea is flechts eene flagaderlijke, 
hartekamer aanwezig, door een hartoor , even gelijk 
een. hartezakje, omgeven. … De hartekamer biedt ter 
zijde vele paren van openingen aan, van welke elk, 
_ met. twee naar  binnengaande , randen voorzien is, 
die..de verrigting van mijterklappen uitoefenen , „om, 
het bloed den terugkeer tot het hartoor bij de /ystole 
te beletten. 

Q 3 Het 


C 234 ) 


Het hartoor verdwijnt bij de infekten en myriapo- 
den. ‘Het ligchaam zelf neemt er de plaats “van in. 
Eene enkele flagader is alleen overig, welke het 
bloed naar het hoofd ftuwt, waar hetzelve wordt uit= 
geftort en in de buikholte terugvloeit, om in het 
hart door vele paren van hartoorkamer-gaten terug te 
keeren, welke aan. die der Crufracea gelijk zijn. Dit 
is eene geheel nieuwe ontdekking , waarover wij reeds 
elders handelden. De bloedsomloop in de infekten is 
gevolgelijk beperkt tot eene afwisfelende’ uitftorting 
van het bloed uit de hartekamer in de holte van het 
ligchaam , en uit deze in de hartekamer. Bij. de in- 
fekten ontfpringt uit het hart eene flagader , die door 
de borstholte en het hoofd loopt. Srraus heeft bij 
geene der foorten, door hem onderzocht, zijtakken 
van deze flagader gezien , dan alleen bij Scolopendra, 
waar drie paren zijtakken uit haar ontfpringen. 

Deze takverdeeling bewijst den hoogeren trap , 
waarop zich de myriapoden, ten aanzien der overige 
infekten , bevinden. In niet één infekt, dat sTRAUS 
onderzocht, heeft hij kunnen bepalen , hoe de flag- 
ader eindigt, en hij is van denkbeeld , dat dezelve 
zich in het hoofd opent, en dat het bloed , hetwelk 
zich daar ophoopt, door de ophooping zelve. naar 
de buikholte terugftroomt, Uit deze wissel het weder 
in het hart enz. 

De Schrijver kent den infekten eene asta warmte 
toe, doch brengt hiertoe ten onregte , naar ons oor- 
deel, de waarnemingen van HUBER En SPALLANZANI 
over de warmte der bijenkorven, terwijl zijne ove- 
‘rige gronden niet veel meer aantoonen, dan dat het 
leven der infekten alleen binnen zekere grenzen van 

tem= 


C 285 ) 


temperatuur -beftaanbaar is, eene. eigenfchap der le- 
vende ligchamen „ die van eigene warmte geheel vers 
fchilt. 
De tweede afdeeling handelt over ie Goedsnadinn 
ftelfel bij Mel. vulgaris. Het hart is een groot. regt 
vat , hetwelk in de lijn van het midden des ligchaams 
geplaatst is, en in elken ring ter zijde twee openin- 
gen heeft, waardoor het bloed uitde buikholte in 
hetzelve dringt. De achterrand van elk. dezer acht 
paren openingen, is met een halvemaanswijs klapvlies- 
voorzien , hetwelk fchuins binnen in het hart dringt 
en zich bij de /ystole op de opening aanlegt, om het 
bloed de -wederuitvloeijing te beletten. Aan den. 
voorrand. dezer. zelfde openingen is een ander. klap- 
vlies gehecht „ hetgeen. naar voren gerigt en grooter 
is, en tot midden in de hartkamer, dringt, zoodat de 
vrije rand ‚zich tot het tegenoverftaande vlies uit— 
ftrekt, Hierdoor. wordt. het. hart in acht.op elkander 
volgende kamers, welke in het midden wijder zijn, 
verdeeld, Daar de buik.zich verkorten en verlengen 
kan, komt elke kamer , door middel. eener, plooi „in: 
de. voorgaande, «om, bij. de verwijdering, der. ringen 
zich te kunnen verlengen, — Het buitenfte vlies van 
het hart is dik, vezelachtig, zeer digt, en, door zich 
im de hartekamergaten om te vouwen, vormt het de 
daar -geplaatfte laag, De flagader is,fchoon: niet 
fpierachtig, «echter veerkrachtig; bij haren. oorfprong 
is zij éven wijd als het hart, maar in-de borst wordt 
zij „enger „om zich in het hoofd. weder een veelal 

te verwijden. 
VII. Het zenuwftelfel der Een heelt men „om 
deszelfs plaatfing aan de buikzijde vrij algemeen met 
Q 4 den. 


C A86 J 


den nervús fympathicus bij de gewervelde dieren ver- 
geleken. Men kan hier echter ‘met grond tegen in- 
werpen, dat de neryus fympathicus aan de organen van 
het plantaardig leven is toegewijd , terwijl uit de zenuw- 
ftreng der infekten, vooral de zenuwen des dierlij- 
ken levens ontfpringen. Er is daarenboven een ze- 
nuwftelfel van het organisch leven aanwezig, het- 
welk op den flokdarm ligt, reeds door swAMMER= 


DAM EN LYONET was opgemerkt, en door onzen 


Schrijver met den zeryws fympathicus vergeleken 
wordt, een gevoelen , bijkans geliĳktijdig ook door 
J- MÜLLER voorgedragen (Ueber ein eigenthümliches, 
dem Nervus fympathicus analoges Nervyensystem der 
Eingeweide bei den Infecten. Nova Acta Phyf. 


Med. Acad. Caef. Leop. Car. N. C. T.XIV. P. Is 


Het aantal, de plaatfing en de grootte der zenuw- 
knoopen van de buikftreng hangen af ten eerfte van 
de algemeene gedaante des ligchaams, en vooral van 


die van den buik, en ten tweede van de verfchil= 


lende organen , welke elke ring draagt. Zonderling 


is het, dat, wanneer de buikfegmenten te zamenge- 


groeid of weinig bewegelijk zijn, er geene herhaling 
van knoopen in de buikholte plaats heeft, en dat de 
Segmenten van. den buik. hunne zenuwen ontvangen 
Bit een groot paar knoopen in het voorfte gedeelte 
van de ingewandsholte of in de borst zelve geplaatst. 
De ftrengen van het ruggemerg verlengen zich dan 
tot aan het einde des ligchaams , van elkander ge- 
fcheiden en zonder knoopen. De Mel, vulgaris zelve 

levert hiervan een voorbeeld op. 
De Schrijver handelt in deze afdeeling tevens: over 
de 


ae ede enen et hae 


ek 


nn Tt me 


C- ä8r =) 


de werking van het zenuwftelfel- en over het inftinct, 
ed wij hem piet volgen kunnen. 

„ De tweede afdeeling handelt over het zenuwftelfel 
van de. Mel. vulgaris; de derde afdeeling over de 
zintuigen. Srraus houdt de fprieten voor de zits 
plaats van het gehoor; een gevoelen , dat reeds door 
SULZER , SCARPA, SCHNEIDER EN BORKHAUSEN Was 
geopperd. De tegenwerping, dat de fpinachtige die- 
ren hooren, zonder dat zij fprieten hebben, tracht 
hij op te losfen door de vooronderftelling , dat bij hen 
het zintuig wel inwendig geplaatst kan zijn, en dat, 
welke ook de zin zij, die in de fprieten hare zitplaats 
hebbe, er bij de fpinachtige dieren een ander werk- 
tuig wezen moet, dat er de plaats van bekleedt , daar 
het onwaarfchijnlijk is, dat deze zin aan zoo volko= - 
men bewerktuigde dieren zoude ontbreken. Ik weet 
echter niet, of hij de waarnemingen , dat na het weg- 
fnijden der fprieten, het gehoor echter overblijft, 
ligtelijk zou kunnen verklaren. 

_ Deze is de hoofdinhoud van dit belangrijk werk, 
welks voornaamfte verdienfte vooral in de naauwkeu- 
rige monographie des meikevers beftaat, welke als 
een point de départ woor volgende onderzoekingen 
dienen kan, — Wij eindigen met des Schrijvers eigene 
woorden : ê iK 
„L'eétude des animaux articulés est surtout d'un 
srúnd intérêt pour le Physiologiste , cette partie du 
règne animal ofrant un plan d'organisation tout 
particulier, et la manière dont les ain sexer- 
cent „étant beaucoup plus variée que dans aucun 
autre embranchement; on y trouve des evemples de. 
la plupart des conditions que peut présenter un or- 


Qs5 gane 


— 338 — 


gane ou une fonction, et la,nature semble y-avoit 
épuisé presque kous les mopens qu'elle avait à sa 
disposition; aussi, sans la connaissance des inver- 
tébrés „ le Phystologiste ne- saurait: s’élever à des 
eonceptions générales, ne pouvant asseoîr ses raisone 
semens que sur les faits peu nombreux, que lut 
offrent Vhomme et les animaux supbrieurs.” Pré: 


face, p. XVIL 
J. Ve D. HOEVENe 


WETENSCHAPPELIJKE BERIGTEN. 


2Ór. (Jreriden aard der selectrifche ftroomen heeft 
NoBILI in de Bibl. Univerf. , Févr. 1828, p. 118, 
belangrijke opmerkingen medegedeeld, Hij onderfcheidt 
dezelve in: twee voorname klasfen, in ftroomen ,- zon. 
der met of fcheikundige werking. De eerften onder- 
fcheidt hij in wieren. Het zijn dezen ‚ die doorgaans 
thermo-electrifche «genoemd worden. -1°. Met een 
enkel metaal verkregen, b. v. door het eene uiteinde 
van den ‘draad ‘des galvanometers. warm “te maken , en 
eensklaps met het andere koude uiteinde in. aanraking, 
te brengen. 2° Met meerdere metalen, b.v. door 
aaneen gefmolten metalen op de plaats hunner ver- 
eeniging warm te maken. 3°. Met vloeibare gelei= 
ders, b. v., door van twee cilinders ‘klei ereen te 
warmen, daarna met elkander in aanraking te brengen. 
40. Met 


C 239 ) 


4°. Met metalen en vhoeibare geleiders, b. v. ‚ door 
de verfchillend verwarmde uiteinden van den galva- 
nometer beiden in koud water te dompelen. 

De ftroomen, met fcheikundige werking, zijns 
1e, de flroomen der eerfle klasfen, voortgebragt door 
metalen „ gedompeld in eene vloeiftof , die ten minfte 
op: een derzelve fcheikundig werkt. Nogirr doet 
hierbij eene gansch andere wijze van de fcheikundige 
electriciteit te bezien , ontftaan. De rigting en kracht 
van den ftroom , zegt hij, hangen niet af van den aard 
der metalen, die in aanraking zijn, maar van het 
verfchil in werking van den vochtigen geleider op 
beide metalen. Van ieder metaal gaat er een ftroom 
naar het vocht toe, en de ftroom die merkbaar wordt, 
is het verfchil dezer ftroomen , dat van het meest- tot 
het minst aangedane gaat; het overige vernietigt elk- 
ander in den geleider. _Nosirt meent, dat niet zoo 
zeer het aanvreten der metalen in de galvanifche ko- 
lom, oorzaak van den ftroom is, maar , dat hierdoor 
verfchil in temperatuur wordt daargefteld , en dit eenen 
electrifchen ftroom. zou opwekken. 2°. Sfroomen van 
de tweede klasfe. Deze worden voortgebragt, door 
het contact van vochtige geleiders. De kracht der- 
zelve is niet evenredig aan de fcheikúndige werking „ 
mdar wel aan de warmte, die hierdoor ontwikkeld is. 
Bij de dubbele ontbinding hebben of geene ftroomen „of 
een zeer zwakke plaats. — Volgens Nogirr zijn dus elec= 
trifche ftroomen, ftroomen van warmte, en deze ftroo= 
men vindt men nergens, of er moet verfchil in tem-, 
peratuur beftaan, (Bulletin des Sc. Math. , Mai 1828). 

G. Je Me 
262, 


C 40 ) 


262, Onder andere zaken; die ons wederom 
van proeven van BECQUEREL, over de electrici- 
teit des tourmalyns (Bull. des Sc. Math. , Maî 
1828) zijn medegedeeld , vinden wij vooral deze be- 
langrijk , dat de electrifche werking toeneemt met het 
afnemen der grootte, Tourmalynen van or,o6 lengte 
zijn niet electrisch; op de helft doorgebroken, be- 
ginnen zij electrisch te worden. Een ftukje van eenen 
fteen afgeflagen, levert veel fterkere electri{che ver- 
fchijnfelen op, dan de geheele fteen. Indien men 
hieruit tot de veel kleinere deeltjes mag befluiten, 
zoo kan hierdoor de leer van electrifche poláriteit der 
deeltjes van fcheikundig vereenigde ligchamen, veel 
opgehelderd worden, 

Ge J. M. 

263. DrsPrerz heeft over de geleidbaarheid van 
fommige metalen en eenige’ andere ligchamen weder 
„proeven genomen, door ftaven aan het eene einde te 


verwarmen, hierin op om,r afftand thermometers te 
plaatfen, en de ftaven met hetzelfde vernis te bedekken. 


(Ann. de Ch. et Phyf. Déc, 1827). De gebreken van 
deze wijze van handelen zijn meer dan eens opgegeven, 


en wij deelen daarom de uitkomften zijner proeven’ 


niet mede, Wij nemen deze gelegenheid waar, om 
op eene Verhandeling van BÖCKMANN over dit onder_ 
werp opmerkzaam te maken, geplaatst in D. VI, 
St. 1 der Nieuwe Verh. van het Bat. Genootfchap, 
Men vindt hier zeer vele belangrijke proeven , over 
dit onderwerp «genomen met «bollen, die binnen in 
hunne eenigzins uitgeholde zelfftandigheid eenen ther- 
mometer-bol bevatten, terwijl de fchaal, van glas 

zijn- 


C 241 ) 


zijnde, buiten de bollen uitfteekt, en tevens dient 
om het geheel op te hangen. G. Je Me 


264. In HUFELAND’s Journal der praktifche Heil- 
kunde, Julij 1827, vinden wij eene analyfe van wrin 
van een kind, 16 jaren oud, dat aan diabetes leed. 
Twaalf oncen werden onderzocht, en in dezelve vond 
men eene vette, olieachtige ftof , fporen van acidum- 
uricum en ureum, een korrelachtig poeder met hydro= 
chloras en _phosphas-ammoniae en bydrochloras-fodae 
246 grein, gomachtige extractiefftof met acidum-lacti- 
cum, fulphates, hydrochlorates, phosphates, lacta- 
tes van foda, ammonia, en in kleine hoeveelheid 
van potasch en kalk, 260 grein, vast geworden (lijm 
van de blaas 12 grein, water 5442 grein; te zamen 
5760 grein — 12 onc. Ge Je Me 


265. Nees voN EsenBEcK heeft een atheroma, 
op de groote borstfpier van een’ man gezeten, en 
hiervan weggenomen , chemisch ontleed, en hierin, 
nadat het gedroogd was , gevonden: zuivere ftearine- 
23 grein, osmazome: 12 grein „ dierlijke flijm 1r grein, 
droog albumen 23 grein,, phosphas calcis 19 grein , 
carbonas calcis a grein, carbonas magnefiae 15 grein; 
eenige elaïne en acetas fodae, verlies 35 grein ;- het 
geheel woog 95 gr. (KäsTNerR, Archiv für die ge- 
fammte Naturlehre, Th. 12, St. 4, 1827 ,:S. 460). - 

G. J. Me 
266. In bloed, uit eene ader’ getapt „van iemand, 
die gedurende eenigen tijd met unguentum iödii was 
ingewreven , vond BENNERSCHEIDT » door amylum, 
blijken van iödium; er was. echter eene te geringe 
hoeveelheid van aanwezig, dan dat hij deze zelfftan- 
dig- 


( «a42 j) 


digheid zuiver kon daarftellen. (Bull. des Sc. Méd. 
Mai 1828, p. 25). G. Je Ms 


267. De door rosrQver ontdekte cantharidine is 
dóor BRETONNEAU- in eene menigte andere infekten 
gevonden. Men vindt een rapport over zijne ont- 
dekking en de wijze, waarop hij de cantharidine 
afzonderde, i in Bull. des Sc. Méd., Mai 1828, p. 92. 

G. Je Me 


268. Door kalfs- of koeijen-blazen heeft ons soEM=- 
MERING geleerd, alcohol ftérker te maken, (Bulletin 
des Sc. Math., Mai 1828). Men laat de blazen in 
water weeken, wascht ze uit, blaast ze op , ontdoet 
ze van het vet en andere aanhangfels; men bindt de 
beide wreteres zeer digt af, «en keert de blaas om, 
ten einde het inwendig aanhangende flijm beter te 
kunnen wegnemen. Daarna wordt de blaas op nieuw 
opgeblazen en gedroogd, en inwendig met, ééne laag, 
uitwendig met twee lagen vischlijm, bedekt, Dan is 
de blaas bereid. « Men vult dezelve niet geheel met 
alcohol ; fluit haar. goed digt, en hangt haar op bo- 
ven een. zandbad of bij eene kagchel, De alcohol 
wordt zeer fpoedig veel fterker , en -hierdoor bereidt 
mén zelfs zulken fterken alcohol , als door eenig an- 
der middel kan bereid worden. Men kan de, op ge- 
melde wijze toebereide blazen meer dan roo maal ge- 
bruiken. G. J. M. 

“269. Dat van gewonen alcohol bij overhaling. de 
fterkere alcohol eerst overgaat en daarna de flappere, 
is iedereen bekend, . De: heer SOEMMERING- heeft aan- 
getoond ; dat bij zeer. fterken alcohol, het juist-omr- 


gekeerd is, Hier gaat eerst flappe alcohol over en de 
fter- 


ene ene noa nde andn Ge ii + 


C 243 }) 


fterkere blijft terug. Er zijn dus grenzen voor het 
overhalen, die bepaald behooren te worden. (Bull. des 
Sc; Math. , Mai 1828). Gstj. waist 


970. Van de lever was hog geene chemifche ont- 
leding gemaakt. Fromnerz en cucerRT hebben dit 
thans gedaan. In roo deelen van de zelfftandigheid 
van de lever, hebben zij 61,79 d, water en 38,or d. 
vaste ftof gevonden. — roo d. gedroogde lever be- 
ftonden uit 71,28 d. oplosbare en 28,72 d. onoplos- 
bare ftof. In roo d. gedroogde lever waren 2,634 d. 
zouten. — Men vindt er in albumen voor de grootfte 
hoeveelheid , cafeum , materies falivaris, osmazome , 
en princ. refinofum , materies febacea en oleofa, vrij 
acidum febacicum en oleïcum, fibrinum, hydrochlo- 
ras en phosphas’potasfae , phosphas calcis, een wei- 
nig carbonas calcis en oxydum ferri. (Jahrbuch der 
Chemieund Phyfik, 1827, St. 5, p. 66). G.J. Mm. 

o7i. In de Götting gel. Anzeigen, Sept. 1827, 
en in het Bull. des Se. Nat., Féy- 1828, vindt men 
eene opgave van den inhoud eener Verhandeling: 
De origine faxorum, per Germaniae Septentrionalis 
regiones arenofas disperforum, auct. HAUSMANN, 
voorgelezen in de Koninklijke Göttingfche Societeit , 
25 Aug. 1827. De Schrijver meent, dat deze ftee= 
nen, bij ons onder’ den naam. van Keifleenen be- 
kend , en in de heuvels bij Amersfoort en elders me- 
nigvuldig-,- maar vooral in het. Noorden ‘van Duitsch= 
land te vinden, op deze plaatfen „ door eene geweldige 
omwenteling“ van het noordelijk gedeelte der aarde 
zijn"aangebragt, De verfchillende meeningen, hierom=- 
trent voorgedragen ‚ worden verworpen. Hiertoe be- 
3 hoo 


C 244 ) 


hooren de volgende: dat zij op de plaats, waar zij 
gevonden worden , zouden ont{taan zijn dat zij over- 
blijffelen van eenen bergketen zouden’ wezen, die 
zich vroeger ‘op die zandrijke plaatfen-zou bevonden 
hebben; dat vulkanen dezelven zouden. uitgeworpen 
en zoo verfpreid hebben ; eindelijk , dat zij van an- 
dere hemelfche ligchamen tot onze aarde zijn geko- 
men, Alleen de meening, dat zij van andere bere 
gen, meer of min ver afgelegen , zouden afkomftig, 
en naar elders vervoerd zijn , houdt hij voor de ware. 
Hij zoekt tevens te bewijzen, dat deze fteenen van 
het noord-oosten naar het. zuid-westen gerold zijn. 
Deze bewijzen hebben wij in de uittrekfelen kort op- 
gegeven gevonden, -en deelen dezelve daarom niet 
mede, — Men vergelijke intusfchen over deze fteenen , 
in ons Land gevonden, de Disfertatie van den heer 
H. C. VAN DER BOON MESCH de Granite aan het 
einde, en de plaatfen, daar aangehaald,” G.y. M. 


272. In de Vereenigde Staten van Noord-Amerika 
heeft men den 27 en 28 Aug, 1827 zeer fchoon, 
noorderlicht waargenomen. Dat van den agsten be- 
flond uit eenen — dat van den o8sten uit twee bo- 
gen, die een gemeen middelpunt hadden. (FRORIEP „ 
Not., April 1828, Ne. 434). « G.J. Me 

273. JonN murray heeft in zeewater, hetwelk 
een helder licht van zich gaf , weekdieren gevonden „ 
als de Beroe fulgens, Medufa fcintillans, door 
welke dit licht voortgebragt werd. De beroemde von. 
HUMBOLDT  fchrijft ook het lichten der zee foms aan 
lichtgevende weekdieren toe, als aan de Nereis noc= 
tiluca, Medufa pelagica var. B. en de Monophora, 

noc- 


E 
j 
Ì 
| 
$ 


C 845 


noctiluca(*). Deze weekdieren echter zijn niet altoos 
oorzaak van dit verfchijnfel; vermits, volgens von 
HUMBOLDT , de zee foms licht van zich geeft, 
zonder dat er eenige fchijn van weekdier in dezelve 
kan waargenumen worden. — In dit geval moet het- 
zelve aan de rottende vezelen van weekdieren worden 
toegelchreven , welke men bij doorzijging in menigte 
in het zeewater aantreft. Even als voN HUMBOLDT 
reeds had waargenomen , verhaalt ook MURRAY , dat 
een ftorm meestal door eene vermeerdering in den 
glans der zee voorafgegaan wordt. (Zie JonN MUR- 
RAY, Experiment, researches , 1826, p. 80 en volg.) 
Ww. V. 

274. MirBer heeft in de Memoires du Mufée 
d’ histotre naturelle, 1827, T. XIV, p. 341, een 
overzigt gegeven van de geographifche verfpreiding 
der phanerogamifche planten inde oude wereld. Vroe- 
ger had hij reeds van enkele natuurlijke familiën in het 
bijzonder de geographifche verfpreiding opgegeven, 
en wij gelooven met de redacteurs van het Bulletin 
des Sciences Nat., Avril 1828, p. 407, dat hij 
meer nut voor de wetenfchappen zoude gefticht heb- 
ben, indien hij bij deze vroegere, meer monogra- 
phifche, wijze van werken gebleven was, daar dit 
nieuwe werk nog geenszins volledig is, V. H. 

275. De gewone Larix (Pinus Larix, L.) ver- 
toont, volgens de waarnemingen van Dn. pon (Edin- . 
burgh new philof, Journal, Oct. and Dec. 1827, p. 43), 
een fraai werfchijnfel van prikkelbaarheid in’ deszelfs 

kt ftem- 

(*) A. von zuvsoLDT, Anfichten der Natur, zweite 
verbesferte und vermehrte Ausgabe. Stuttgart und Tubin- 
gen 1826, B, II. S. 65. not. 5. 

BĲDRAGEN, D.IlI, sr. 2- R 


C 246 ) 


flempel (fligma), waarvan de beide kapvormige ver- 
lengfels aan „den voet van het vruchtbeginfel bij de 
rijpwording openftaan, en van binnen met talrijke 
kleine tepeltjes bezet zijn. Deze kapjes vullen zich 
geheel „met. het overgebragte ftuifmeel, en trek- 
ken dan, regelmatig zamen, tot zij geheel en al in- 
eengekrompen. zijn „ welke fterke zamentrekking wel- 
ligt voor de uitftorting van den ftuifmeeldamp (aura 
feminalis) van nut is. Vv. H. 
276. Over de beweging van de bladen der Mimof/u 
pudica hebben. H. MAvo en Gc. BURNET,; in Enge- 
land, weder proeven genomen , welke men vertaald 
vindt in FRORIEP’s MNotizen, XVIII, S. 337—341. 
Dezelve worden in verband gebragt met de vroegere 
van LINDSAY (1790), en die van DUTROCHET (1824). 
Zij han bijzonder den invloed van het benedenfte, 
knotâchtig verdikte gedeelte der bladftelen, bij de 
bewegingen der bladen en blaadjes, kennen. Mr. 
277. In. de Organographie Végétale van DECAN- 
DOLLE, ÌÍ, p. 18r, vinden wij de merkwaardige op- 
merking, dat, in zeer oude eikenboomen „ de. dikte 
der jaarkringen in het hout regelmatig vermeerdert 
tot den «ouderdom van go of 40 jaren , van dien tijd 
tot het. zo*te of 6ost° jaar eenigzins vermindert; dat 
eindelijk van het zoste of Gost° jaar af de jaarkringen 
zeer regelmatig, en aan elkander gelijk blijven , waar- 
fchijnlijk tot den dood toe. DrcaNporre. had dit 
ten minste op deze wijze opgemerkt in verfcheidene — 
boomen van eooen goo jaren, en zelfs op eenen van 333 
jaren oud. Volgens hem, nemen de eiken van het aoste tot 
het goste jaar het meest in dikte toe, welke opmerking — 
voorzeker van praktifche toepasfing kan zijn. ve. 
278. In hetzelfde werk, Tp. 361, worden ons | 
her- — 


4 


C “B47D 


herinnerd de fraaije proeven vam KNIGHT, vol- 
gens welke de beweging der takken eens booms den 
omloop der fappen en den wasdom van den hoofd- 
ftam bevordert, hetgeen welligt mede onder de rede- 
denen behoort, waarom boomen mêt groote bladen, 
over het algemeen fpoediger groeijen, dan boomen 
met kleine bladen. V. H. 

279. Vele korstmosfen (Lichens),- zijn aan harde 
rotfen. zeer naauw verbonden; zoodât zij daarin als 
geïnerusteerd zijn. DECANDOLLE (t. as pl.» Í, p. 379) 
vermoedt, dat deze plantjes vocht aan hunnen voet 
uitwafemen , waardoor de {teen eenigermate wordt op- 
gelost, en deze naauwe vereeniging plaats vindt. Op 
deze wijze verklaart hij, hoe fommige Lichens (b. v. 
Verrucaria rupestris) dieper in de kalkrotfen indrin- 
gen, naarmate zij in ouderdom toenemen. V. H» 

280. Het leven dezer korstmosfen kan, even als 
van vele andere cryptogamifche planten , eenigen. tijd 
zonder voedfel en zonder eenig uitwendig blijk van 
leven blijven beftaan, waardoor het mogelijk wordt , 
dat zij, ook bij groote droogte en warmte in den 
zomer, nog in het leven blijven , en eenen aanmer 
kelijken ouderdom bereiken. Vaucarr heeft reeds 
federt vijf en veertig jaren hetzelfde individu van 
Lobaria pulmonaria , op dezelfde plaats eens boom- 
ftams vastgehecht , waargenomen. (Zie DECANDOLLE 
t-a. pl. I,/p. 381): Vv. H. 

o8r. Het is bij de meeste Botanifche Schrijvers 
reeds «als, bewezen aangenomen, dat de wavelftreng 
(funiculus uvmbilicalis) der zaden, of dat draadvor- 
mig ligchaam ‚ ‘hetwelk , ‘aan het naveltje der zaden 
vastgehecht, deze met het zaadhulifel (pericarpium) 

R 2 ver- 


(C 248 ) 


verbindt, beftaat uit tweederlei vaten of vezels, 
waarvan het eene (le cordon pistillaire), uit het ftijltje 
herkomstig ‚ waarfchijnlijk de bevruchtende vloeiftof 
van den ftempel paar de eitjes van het vruchtbegin- 
fel overbrengt, het andere (Ze cordon nourricter), 
van den bloemfteel oorfpronkelijk, tot voeding der 
rijpende zaden zoude ftrekken. Beide vaten zijn ge- 
woonlijk in ééne navelftreng vereenigd, doch pecAN- 
DOLLE (t. 4. pl., IL, p. 15» pl. 59» fig. 13) vermeldt 
de zeldzame vorming van Statice Armeria, waarin 
beide vaten gefcheiden blijven, waarin namelijk het 
voedingsyat van den grond des vruchtbeginfels op- 
rijst, het bevruchtingsvat daarentegen van deszelfs 
top nederdaalt, en beide, elk op zich zelf, het 

zaad bereiken. Vv. H. 
282. Merkwaardig is ook de waarneming, door 
den heer HEYLAND aan DECANDOLLE (t. a. p-s IÌ, 
bl, 71) medegedeeld, van twee onderling zamenge- 
groeide zaden van Aesculus Hippocastanum. Hoe 
dikwijls men ook andere plantendeelen, en voorname- 
lijk ook vruchten. zamengegroeid heeft gezien, zoo 
was het zamepgroeijen der zaden zelve, nog weinig 
of niet waargenomen; en DECANDOLLE vraagt niet 
geheel zonder grond, of men aan zoodanige zamen- 
groeiĳing niet zoude moeten toefchrijven het voorko- 
men van meerdere Kiemen (embryones), in een en het- 
zelfde zaad, waarvan bij meerdere fchrijvers (en ook 
bij onzen REINwWARDT) enkele voorbeelden worden 

opgegeven. Vv. H. 
283. Voor Planten-phyfiologie lezen wij in FRO- 
RIEP’'s Not. XIX, S. 186, eene merkwaardige 
waarneming nopens eenen muskaatnootenboom op het 
ei- 


CHEgnr. J 


eiland Zrinidad, die in 1824 mannelijke, en in 1826 
alleen vrouwelijke bloemen voortbragt. Men heeft 
in den Botanifchen tuin, op genoemdeiland , gezien, 
dat deze boom zeer wel door afleggers kan worden 
voortgeplant , hetgene van belang is, daar de verme- 
nigvuldiging door zaden, zeer onzeker is, omdat er, 
onder go tot 5o jonge boomen, naauwlijks één vroue 
welijke boom gevonden wordt. Vv. H. 
284. Zaden van ZLycopus europaeus , van dezelfde 
plant herkomftig, en op verfchillenden grond gezaaid, 
gaven op vochtigen bodem het aanzijn aan planten 
van eene bleekgroene kleur, met van onderen rood- 
achtige fteng en onbehaarde bladen, waarvan de on- 
derfte vindeelig ingefneden (pinnatifida), de ove 
rige bijna vindeelig ingefneden waren 3 terwijl dezelfde 
plant op droogen grond, donkergroen van kleur 
werd, met bladen, die allen zachtharig waren , en 
waarvan de bovenfte zich: eirond-lancetvormig en ge- 
tand vertoonden. Men ziet dus den ouden regel be- 
vestigd, dat men op de meerdere of mindere behaard 
heid eener plant, bij /oortelijke onderfcheidingen , niet 


al te naauwkeurig moet toezien. L. MARCHAND. 
“ 285. Zaad van Zycopodium clayatum in hei-aarde 
gezaaid, is wel opgekomen. L. MARCHAND-. 


286. Leontodon taraxacum is door mij gevonden 

met een blad aan deszelfs bloem{teng. … L. MARCHAND. 
287. Het dubbelworden der bloemen levert foms: 
opmerkelijke verfchijnfelen voor Planten-phyfiologie op. 
Zoo zag ik onlangs Pailadelphus inodorus, waarvan 
de meeldraden eerst in bloembladen veranderden , ver- 
volgens ook de kelk; eindelijk veranderde ook de 
flamper (pistillum ) in meeldraden, en deze op hunne 
R 3 beurt, 


C 250 ) 


beurt, in bloembaden- lets dergelijks nam ik ook 
waar bij Fritillaria imperialis, welke eerst de helm- 
knopjes (antherae) verloor , waarna de helmdraden’ 
(filamenta) langzamerhand breeder werden, eerst 
eenigzins. ingefneden zich vertoonden, en eindelijk ín 
gewone bloembladen overgingen. De ftamper onder- 
ging dezelfde verandering, maar veel langzamer: Men 
ziet dus, dat de deelen der bloem ín oorfpronkelijke 
natuur „meer overeenkomst hebben , dan velen gewoon 
zijn te gelooven; waaromtrent verdient nagelezen te 
worden de Organographie Végétale van DECANDOL- 

LE, I,p. 545—547. L. MARCHAND. 
288. In 1827 had ik in den tuin een exemplaar 
van Verbascum Thapfus met geheel onverdeelde fteng 
en neêrloopende bladen. De zaden hiervan in 1828 
in gelijken grond gezaaid, hebben mij opgeleverd eene 
meer dan 7 voeten hooge en fterk getakte plant , met 
ovale of eironde wortelbladen , langwerpige fpitfe (en 
de bovenfte zeer-gefpitfle) ftengbladen. De geheele 
plant was met een digt vilt bedekt, behalve boven 
op de fehutblaadjes (bracteae) , die geheel onbehaard 
waren. „De bloemen waren geel, twee der helmdra- 
den onbehaard, behalve eene rij witte haren op der- 
zelver binnenzijde, terwijl de drie overige helmdra- 
den bedekt waren met gele haren , welke ik echter 
in fommige bloemen ook wel paarsch of wit van 
kleur , waarnam. Hoe ligt zoude men deze plant , 
zoo men die in het wild ontmoet had, voor eene 
andere foort dan /. Thap/us „ bij voorb. voor /, Thap- 
foides, of eenige andere al te fijn onderfcheidene 

foort, begroet hebben. _ L. MARCHAND. 
289. Dat de door deszelfs groote ooren zoo op- 
mer- 


C Ma: A) 


merkelijke Canis zerda, zich door zijne geheele be- 
werktuiging aan de vosfen/-aanfluit, heeft D*., A+ sl- 
GISM. LEUCKART ; in een afzonderlijk betoog op nieuw 
bevestigd. — Hij vergeleek “het geraamte van den Canis 
zerda uit het Frankfortfche-mufeum „ met een vosfen- 
geraamte, en vond-flechts geringe blijken van onder= 
fcheid ;-welke meest in een gering en weinig, karaktes 
ristisch» verfchil van grootte in fommige deelen, bes 
ftond. Belangrijk kwam mij “hierbij de grootte van 
de blaasvormige uitfteekfels van het flaapbeem bij den 
Canis zerda voor, welke zeer zeker met de zoo 
buitengemeen. groote ooren van het dier in verband 
is. (Vergel, Ueber den Caris zerda von Dr, F‚ SIGISM. 
LEUCKART ; in de J/is van! oren. Dî, XXI, Heft III 
und IV , S. 296). W. V. 
“ego. „In den winter van dit jaar is in de: omftre- 
ken van Caen (Départem. du Calvados), de fraaije 
Chineefche eend (Anas galericulata) gefchoten , en 
te Caen op de markt verkocht. _ Waarfchijnlijkzis dee 
zelve van het eene of andere fchip gevlogen, en:heeft zij 
zich gedurende eenigen tijd in het veld opgehouden. 
Om ten minste te vooronderftellen , dat «op dien ver- 
fehrikkelijken afftand, het dier flechts verwaaid zoude 
zijn, komt mij met den heer Lesson zeer onwaar- 
fchijnlijk voor. Men zoude dit geval bij diegenen 
kunnen voegen, waarvan de heer TEMMINCK. in de 
voorrede van zijn Manuel d'Ornithologie melding 
maakt. (Zie Bulletin des Sciences Naturelles N°. 5; 
Mai 1828, p. 118. W. V. 
oor. De beroemde F. TIEDEMANN, die, gelijk 
bekend is, reeds meermalen nafporingen omtrent de 
gefteldheid van het zenuwftelfel in misgeboorten ,. in 
R 4 het 


C 252 ) 


het licht gaf , heeft deze onlangs in een afzonderlijk 
betoog voortgezet, en daarbij bepaaldelijk het verband 
nagegaan „ hetwelk er tusfchen de gebrekkige ontwik- 
keling van het zenuwftelfel en de misvorming der 
deelen; welke van hetzelve takken ontvangen ; plaats 
grijpt. In een voldragen kind van het vrouwelijk 
geflacht „ hetwelk weinige dagen na de geboorte ge- 
ftorven was, en in plaats van bovenfte en onderfte 
ledematen , flechts zeer gebrekkige ftompjes bezat, 
waren het ruggemerg , zoo wel als de armvlecht, de 
lendenen” heiligbeenszenuwen , zeer dun en-teeder. 
Deze waarneming bewijst derhalve, dat, als het rug- 
gemerg en deszelfs zenuwen gebrekkig ontwikkeld 
zijn, de deelen, die er takken van: ontvangen ; in 
deze gebrekkige ontwikkeling deelen. Zijne overige 
waarnemingen daarentegen toonen aan, dat, als de 
herfenen en hare zenuwen bovenmate ontwikkeld zijn, 
hieruit ook eene bovenmatige ontwikkeling in. de dee- 
len , welke tot hen in betrekking ftaan , voortvloeit. 
In den kop van eene pas geboren kat van het vrou- 
welijk geflacht, welke als het ware de kiemen van 
eenen tweeden kop in zich bevatte, zoo als uit een 
derde oog, dat uit twee fcheen zamengefmolten te 
zijn, en eenen tweeden {nuitvormigen neus bleek, vond 
hij ook in de herfenen eene tegennatuurlijke ontwik- 
keling. Er waren drie Aalfronden in de groote her- 
fenen „ drie Kerfenfchenkels en drie voorfle vierdubs 
belde ligchamen. Elk halfrond beftond uit eene ge- 


zigtsbedding „, een geftreept ligchaam en een. voor- en. 


zijwaarts, naar binnen en achteren omgeflagen ge- 
welf. Ook waren er drie zijdelingfche holten aanwe- 
zig. Uit het overtollig halfrond kwam eene groote 

ge- 


C dage 1D 


gezigtszenuw te voorfchijn , welke zich tot het derde 
oog begaf; Reukzenuw was er in hetzelve niet aan- 
wezig, vermits de derde. neus flechts uit een fnuit- 
vormig verlengfel zonder kanaal beftond. ‘Zijne ove- 
rige waarnemingen „bepalen zich voorts of tot gelieel 
of tot gedeeltelijk dubbele monfters, in welkesallen 
hetzelfde verband tusfchen- de verdubbeling der dee- 
len en de vermeerderde ontwikkeling van het zenuw. 
ftelfel waargenomen. werd. _Dezeive alle hier op te 
geven, laat het beftek van ons tijdfchrift niet toe, 
Wij vergenoegen ons dus den lezer tot de oorfpronkelijke 
verhandeling zelve te verwijzen, en geven hierbij 
alleen de flotfom op door TIEDEMANN uit deze 
waarnemingen opgemaakt. Dezelve komt hierop neder, 
dat «het zenuwftelfel en bepaaldelijk het ruggemerg, 
als het eerst in de vrucht gevormd wordende „ zoo 
als uit de waarnemingen van MALPHIGHIUS , WOLFF , 
J- F. MECKEL , BRERA , PANDER , HOME „ PREVOST 
en DUMaAs blijkt, ook, met waarfchijnlijkheid gezegd 
kan worden , de ontwikkeling der overige deelen te 
bepalen, en als het ware het beginfel te zijn, uit 
hetwelk de dierlijke bewerktuiging zich regelt en 
vormt (das regelnde und formende Princip der thie- 
rifchen Bildung). Hierdoor wederlegt hij zelf eene 
vroegere door hem opgeworpen vooronderftelling 64 
waarbij dezelfde invloed bij uitflaiting aan het 
bloedvatenftelfel toegefchreven wordt (Zie Beobach- 
tungen ueber die Befchaffenheit des Gehirns und der 
Nerven in Misgeburten von TIEDEMANN. (Zeitfchrift 
für Pbyfiologie, III. B. LH. p. ren volgg). wv. 
et 292, 
(*) Anatomie der Kopflofen Misgeburten. 

R 5 


ED, 


. 


C 254 ) 


29e, Behalve eenige andere ‘bijzonderheden „ welke 
voor geen uittrekfel vatbaar zijn, vond c. R. TREVt- 
RANUS in de herfenen van een Didelphis oposfum cen 
bijzonder deel, tusfchen het achterfte der vierdubbelde 
ligchamen en «de kleine herfenen gelegen , hetwelk 
hem toefchijnt tot de zonderlinge voorttelingwijze 
dezer dieren in verband te zijn. Verdere onderzoe. 
kingen. echter „zullen moeten leeren „ of deze ‘bijzon- 
derheid aan alle overige MZar/upialia eigen is. (Zie 
Zeitfchrift für Phyfiol. B. II, H. 1, ps 5t.) w.V. 
293. Vele ontleedkundigen zijn van meening, dat er 
in de longaders geene.klapvliezen zijn. Prof, MAIJER, te 
Bonn , echter , heeft onlangs in de longaders'van de 
koe en den mensch de klapvliezen zeer duidelijk-waar- 
genomen. Er is namelijk, altoos een klapvlies op de 
plaats, waar een bijtak onder eenen fcherpen hoek in 
den grooteren ftam der longader inmondt, Hoe fcher- 
per deze hoek is „ des te duidelijker is ook het klapvlies. 
Er zijn echter geene klapvliezen op die plaatfen der 
longaders „waar de bijtakken onder eenen regten hoek 
zich in den hoofdf{tam inmonden. (Zie Ueber die Klap- 
pen in den Lungenvenen von Prof. MAYER „in Bonn, 
Zeitfchrift für Phyfiol. HI B. LH. 171. p: 155: w. V. 
294. De cellen, welke men in de-eerfte en tweede 
maag der kameelen en Lama’s vindt, werden vroeger, 
vooral door PERRAULT „ voor vergacerplaatfen van wa 
ter gehouden, waarvan de ‘kameel eene groote hoe- 
veelheid tegelijk inzwelgt, en welke hem aldus, voor … 
den dorst, gedurende zijne lange togten in de dorre 
woestijnen zouden bewaren. © W..rarP, heeft echter 
onlangs geleerd, dat dit nut niet aan dezelve kan toe- 
gefchreven worden, maar: dat zij even als de va/yulae 
con= 


C 255 ) 


conniventes van den dunnen darm bij den mensch, de 
langwerpige plooijen in het darmkanaal van den bruin- 
visch , de vlokken in hetzelve bij vele zoogdieren , 
flechts’ de. oppervlakte ter affcheiding van het maag- 
fap, en ter opflorping van het reeds opgeloste chym 
vermeerderen. (Zie HEUSINGER; Zeitfchrift für die 
Organifche Phyfik , Tom. 1, Heft. 4. Oct. 1827, p: 449. 
en Bulletin des Sciences Naturelles „ N°. 5. Mai 1828 

P. III. WI Vs 20 
295. Brancint heeft over de gemeenfchap tusfchen 
de bloedvaten der baarmoeder en die der placenta 
eenige. proeven genomen, welke fchijnen te bewij- 
zen. dat er tusfchen beide, een werkelijke overgang 
plaats grijpt. Het vaatgeftel eener vrouw „die gedu= 
rende de werlosfing geftorven was, em bij’ welke’-de 
placenta nog aan de baarmoeder vastzat, opgefpoten 
hebbende, vond hij de ingefpotene masfa in het (chaaps- 
en vaatvlies, De flangvormige flagaders der baarmoe= 
der onderzoekende , bemerkte hij, dat zij in het weeffel 
der placenta! indrongen„ zich «over de vliezen ver- 
fpreidden, en de ingefpotene masfa in de door HUN- 
TERP. en MECKEL befchreven cellen afgezet hadden. 
Bij eene jonge vrouw , die acht dagen na de verlosfing 
geftorven was, en bij welke nog een ftuk der p/a- 
centa met de baarmoeder zamenhing, drong: de injec- 
tie, welke in de flagaderen van de uterus gedaan 
was, niet alleen uit de baarmoeder in het met dezelve 
zamenhangend ftuk vande moederkoek „ maar ftortte zich 
ook door de verfcheurde uiteinden der-bloedvaten, in 
de baarmoeder uit, - Ook vond hij, dat het ‘bloed: on- 
middellijk uit de vrucht in de baarmoeder terugftrooin= 
de, Hiertoe fpoot hij de naveladers van een kalf met 
kwik 


C_256 ) 


kwik op, en zag het metaal in flangvormige lijnen 
door de baarmoeder, de drie vliezen van het ei en 
negen korte cylindrifche takken onmiddellijk in de 
uterus dringen ende aders van dit werktuig opvul- 
len. Hij noemt deze vaten. vene. placento-uterina , 
terwijl hij aan de eerstgemelde den naam van va/a 
utero-placentaria geeft, Men. brenge deze waarne- 
mingen «in verband, met die, welke de heer wiL- 
LIAMS, over denzelfden zamenhang tusfchen de bloed» 
vaten der moeder en die der. vrucht gedaan en mede- 
gedeeld heeft. Ik heb -dezelve in het 3° nommer van 
het ae ftuk des Ies deels dezer Bijdragen, Wer. Ber. 
Ne, 23, opgeteekend. (Zie FRORIEP’s Notizen, XII 
B, N°. 3, p.,38:) WV. 

296. Cuvier, had reeds in het mannetje van den 


fchildpad , van weerszijde van het corpus cavernoftum 


penis, Eeen kanaal gevonden, hetwelk blind in den 
penis uitloopt en van bovenin de buikholte met het 
peritonaeum …gemeenfchap- oefent. De heeren tsip. 
GEOFFROY. ST, HILAIRE @n Je. G. MARTIN, hebben 
dezelfde ontdekking bij het wijfje gedaan, met dit 
onderfcheid alleen, dat hier het kanaal zich in het 
corpus cavernofum clitoridis opent; zoodat er der: 
halve eene onmiddellijke gemeenfchap tusfchen- het pe- 
ritonaeum en de clitoris beftaat. Bij den crocodil 
beftaat eene dergelijke inrigting; hier echter gaan de 
kanalen «van het peritonaeum, (canaux peritoneaux) 
onmiddelijk in de «cloaca over, Wat het doel ‘dezer 
gefteldheid zij, is moeijelijk te bepalen; dezelve 
fchijnt aan den eenen kant met de werking van het 
peritonaeum „aan den anderen met die der geflachts- 
deelen in verband te zijn. (Zie Recherches Anatomi- 

ques 


Car J 


ques fur deux Canaux „ qui mettent la cavité du peritoîne 
en communication avec les corps caverneux chez la 
Tortue femelle et fur ‘ieurs analogues chez le Cro- 
codile etc. par M. ISIDORE GEOFFROY ST. HILAIRE 
et J. G. MARTIN, Ann. des Sciences naturelles, Tom. 
XIII, p. 153. W. V, 

297. Verfchillende waarnemingen op de Lampyris 
noctiluca, BElater noctilucus en ignitus genomen, 
hebben jorn MURRAY geleerd, dat de lichtende ftof, 
onder. eene doorfchijnende plek van de huid, in twee 
elliptifche zakken gelegen is. Dezelve wordt door celwijs 
weeffel omgeven , hetwelk zich even als eene gordijn 
om dezelve heen kan flaan, om aldus het licht gedu- 
rende eenigen tijd te onderfcheppen. Murray fchrijft 
ook aan de eijeren dezer infekten eene lichtgevende 
boedanigheid toe. Bovendien is het hem gebleken, 
dat de lichtgevende flof geen phosphorus inhoudt; 
dat dezelve noch door het zuiverst oxygenium in hel- 
derheid toeneemt, noch door Aydrogenium en gas 
acidum carbonicum uitgedoofd wordt; maar dat eene 
al te hooge warmtegraad aan dezelve fchadelijk iss 
terwijl dezelve na den dood nog voortgaat te blinken. 
Dat echter het lichtgeven een verfchijnfel-van het dier- 
lijk leven is, en als zoodanig van eenen zenuwprikkel 
afhangt, leert eene belangrijke proef. van von HUM- 
BOLDT „ die eenen flervenden ZJater noctilucus fter- 
ker licht van zich zag geven, door den zenuwknoop 
aan het voorfte been, met zink en zilver aan te ra- 
ken (*). (Zie Experimental refearches of the ligtht 

and 


CA, von HUMBOLDT, Anfichten der Natur, IIer B. 
1826, p. 72. not, 5. 


GC 258 ) 


and luminous matter of the glow worm etc. , by joun 
MURRAY , 1826, We Vie 

298. De heer MAGENDIR deelt eene waarneming 
mede van een beursgezwel, hetwelk op de plaats der 
doorkruifing van de oogzenuwen, deze zoodanig had 
zamengedrukt, dat zij aldaar geheel vernietigd-waren, 
en dat er tusfchen het voorfte of oogholtegedeelte en 
het achterste of herfengedeelte geene andere gemeen- 
fchap, dan: door middel der wanden van het beursge- 
zwel, beftond; ook was het voorfte gedeelte „ even 
als elk deel, dat buiten werking geraakt , vermagerd. 
Daar in weerwil dezer vernietiging, het gezigt op het 
laatst van het leven in eenen ‘vrij goeden ftaat was, 
maakt MAGENDIE hieruit het befluit op , dat de oog- 
zenuwen „ ‘hier buiten werking zijnde, niet tot het 
behoud van het gezigt hebben kunnen dienen, maar 
dat hetzelve aan zijn geliefkoosd vijfde paar moet 
toegefchreven worden. 

Wij wachten echter met hem nadere bevindingen 
ter bevestiging van deze vooronderftelling af.  (Bul- 
let. des Sciences médic, N°. 4, Avril 1828, p. 324.) 

W. Vv. 

399. Dr. FerG heeft aan de vereeniging der Na- 
tuuronderzoekers , welke in het voorleden jaar te 
Munchen heeft plaats gegrepen, eene waarneming be- 
kend gemaakt, welke hij reeds in den jare 1798, aan 
boord van een fchip voor Sinnamori geankerd , deed. 
Op het dek ftond een pot met den eijerleider van eenen 
Testudo mydas, welke den dag te voren geflacht 
was. Hij meende waar te nemen, dat, als de zon 


dit werktuig befcheen, er eenige eijeren uit hetzelve _ 


gedreven werden. — Hij fchrijft dit verfchijnfel aan 
den 


eend er ere 


id re En ne rh ie 


C 259 ) 


den prikkel toe „ welke de zonneftralen op de fpierve- 
zels van den eijerleider- zouden uitoefenen. Het op- 
pervlakkige der waarneming fchijnt mij echter toe te 
verbieden, cen dergelijk befluit uit dezelve op te maken, 
Is misfchien de geheele zaak niet flechts een gevolg 
der rottende ontbinding , welke niet dan door de 
warmte der. zon heeft kunnen verfneld worden? (Zie 
OKEN’s fis; B. XXL, H‚, V und VI). We V. 


goo, Volgens de waarnemingen van ROBERT E. 
GRANT blijkt het, dat de eijeren van vele Zoöphyta, 
zoodra zij van het moederlijk ligchaam afgefcheiden 
zijn, het vermogen bezitten, van zich in het water 
op te houden, door middel van haartjes, welke op 
hunne oppervlakte geplaatst zijn , en dat zij zich zoo 
lang voort bewegen , tot dat zij eene gefchikte plaats 
tot hunnen groei vinden, in welke zij hunne ligcha- 
men, in de best mogelijke rigting tot de aanftaande 
ontwikkeling hunner deelen ftellen. Zie Obfervations 
sur les mouvemens fpontanés des oeufs de plusieurs 
Zoophytes , par ROBERT E. GRANT», Annales des 
Sciences Naturelles , par AUDOUIN, AD. BROGNIART 
et DUMAS. T, XIII. Paris 1828, p. 52. W. V. 


gor, De bekende Vogelkundige BREHM, heeft 
bij drie foorten van vledermuizen, zijnde Vespertilio 
auritus, proterus KUHL en Bechfteinii eene belang- 
rijke inftinktmatige handelwijze waargenomen, hierin 
beftaande , dat na de bevruchtiging, de zwangere 
wijfjes zich in een meerder of minder groot aantal 
vereenigen, om in één hol te gaan zamenwonen, uit 
hetwelk de mannetjes geweerd worden. Het fchijnt 
dat deze fcheiding duurt , tot dat de jongen groot en 
fterk 


(C 260 j) 


fterk genoeg zijn, om de moeder niet meer noodig te 
hebben. Orzés, No, 3, 1827, pe 17. W. Ve 
goe. Volgens eene mededeeling in de MNotizen 
van FRORIEP, B. XX, No, or, zoude het blijken, 
dat door de kunstmatige bebroeijing van eijeren in 
ovens, de hoenders , wier moeders en overgrootmoe- 
ders, op deze wijze zijn uitgebroeid , eindelijk de 
inftinktmatige drift om hunne eijeren uit te broeijen, 
verliezen. W. V. 
303. Een moor met eene blanke vrouw te Berlijn 
getrouwd, heeft vier blanke jongens en zeven zwart- 
achtig bruine meisjes voortgebragt. (Froriep’s Not. 
B. XX, No. 16. Ap. 1828, p. 250. W. Ve 
go4. Over de affcheiding der gal heeft D". SIMON 
van Metz, eenige proeven genomen, welke te regt be- 
langrijk mogen genoemd worden. In de eerfte plaats 
behoort hiertoe, dat pa onderbinding der beide gal- 
buizen, ín duiven, hij waargenomen heeft, dat 
alsdan de nieren de levensverrigting van de lever 
fchenen over te nemen, dat is, uit de bloedmasfa de 
gal affcheidden, welke daarna door de pisleiders op- 
genomen en in de cloaca uitgeftort werd, Deze 
daadzaak , welke op zich zelve reeds belangrijk is, 
wordt zulks nog meer, als men dezelve met de na- 
fporingen van TIEDEMANN €en GMELIN over de fpijs- 
vertering in verband befchouwt. Zij bevestigt immers 
het refultaat, door deze uitftekende geleerden verkre- 
gen, dat de gal bepaaldelijk als eene zelfftandigheid 
behoort befchouwd-te worden , welke uit de bloed- 
masfa afgefcheiden wordt, om in dezelve die menging 
te onderhouden, welke tot het in ftand blijven der 
levensverrigtingen in de verfchillende deelen noodza- 
ke- 


ef ES atd oe SC te PT 


ee 


- 


CBb) 


kelijk is. De twee overige refultaten, welke Dr, sr- 
MON uit zijne proefnemingen verkreeg, bepalen zich 
tot de vraag , of de affcheiding der gal van de lever- 
flagader of van de poortader afhangt. Na het onder- 
binden der flagader ging de galaffcheiding haren gang , 
terwijl zij na het onderbinden der poortader ophield ; 
waaruit derhalve genoegzaam blĳkt, dat dezelve be- 
paaldelijk van de poortader afhangt. Zie Expériences 
sur la secretion de la bile, par simon de Metz, D. m. 
Annales des Sciences Naturelles. T. XIII. Paris 1828, 
Pp. 108. W. V. 

305. Het verband tusfchen de kleur en de ge- 
daante der vederen van vogels en hunne geflachts- 
deelen , was federt lang bekend, en onlangs ook nog 
door waarnemingen van ISIDORE G. DE ST. HILAIRE 
bevestigd , die bij oude hennen van faifanten , welke op- 
gehouden hadden te leggen, de vederen in die der 
hanen zag veranderen (*). Nadere waarnemingen van 
M. W. YARRELL leeren echter, dat deze verwisfeling 
in elken leeftijd kan plaats grijpen, en door eene ge- 
brekkige of ziekelijke ontwikkeling der geflachtsdee- 
len voortgebragt worden. Bij jonge hennen, name- 
lijk van faifanten, die het gevederte der hanen had- 
den gekregen, vond hij de werktuigen der voortte- 
ling ziekelijk aangedaan. De eijerftok was klein , rood 
en hard, de eijerleider misvormd en aan zijn boven- 
einde gefloten. Ook kan men volgens zijne waarne- 
mingen, door kunstmatige misvorming der geflachts- 
deelen, eene dergelijke verandering in het gevederte 
daarftellen. Zie Sur les changemens de Plumage de 
Ä N quel- 
(*) Bijdragen, Deel I, Wet. Ber, No. 18. 
BIJDRAGEN, D.IIlL.sT.2. S 


( 26e 5) 


quelques faisans femelles, par Ms We YARRELL, 
Annal. des Sc. Nat. Te XIII, p. 71. We. Vs 
306. De heer Le comre heeft den ogsten Februarij 
1828 aan de Franfche Academie eene verklaring voor- 
gedragen, van de reden, waarom de regter arm altoos 
meer kracht dan de linker bezit. Volgens hem, zoude 
dezelve in de plaatfing der vrucht in de baarmoeder 
gelegen zijn. In de meeste gevallen ís deze immers 
aldus „-dat de linker fehouder en de geheele linker- 
zijde tegen de beenderen van het bekken «gedrukt 
worden ;. waaruit eene vernaauwing der bloedvaten 
en eene foort van atrophie van de geheele linkerzijde 
zoude voortvloeijen. Ik vergenoeg mij met deze-korte 
opgaaf ; aan. hen, die meer dan ik in de gelegenheid 
zijn, de plaatfing der vrucht in het moederlijke: lig- 
chaam na te gaan, de bevestiging of wederlegging 
dezer mechanifche theorie overlatende. Zie FRORIEP’s 
Not, Ne. 425, XX B. No. 7.1828, p. 104: Ws Va 


307. Application de larithmétique au commerce 
et‚à la-banque d'après les principes de-Brzour , pat 
Je B. JUVIGNY) “3°% dit, 8 vo, 420 p‚- Paris 1827. « 
308. :G. siMoNs Disfertatiò de dilatatione liquidorum 
per-calorem , 40, -78:pag. Tr. ad Rhen. 1828. 

309. Manuel de--Physique par BAILLY', avec des 
notes par RICHARD» 4°. édit, in a4%9. 321 p. Paris 1528, 

310,” Electro-mâgnétisme ou faits principaux dé- 
couverts. jusqu'à présent dans cette Science, par 
GREEN. 12mo. ‘Paris 1828. — Vertaald uithet Eng. 

311. Tableaux Synoptiques , ou abrégé des carac- 
tèêres chimiques des bafes salifiables, par LAUGIER €t 
KRAMER. 8vo. 20 pag. et 8;tableaux. Paris 1808. 

312 


ne Ez nk 


een dend on ri 


ESA 


(C 263 ) 


gie. Essai géognostique sur les environs de St. Pe- 
tersbourg, par A. ENGELSPATH-LARIVIERE, 8v0, Brux. 

313, Essai sur les modifications apportées à la 

conformation de la terre depuis. sa création „ par jo- 
SEPH J« De 8vo. 80 pag. Paris 1628. 
—3t4. „Histoire des végétaux fossiles , ou recherches 
botaniques et géologiques-sur les végétaux „ renfermés 
dans les diverses couches du Globe, par A. BRON GNIART. 
1e. liv. 4to. Paris 1828. fi 

315. Histoire et description des. champignons ali- 
mentaires et vénéneux qui croïssent aüx environs de 
Paris, par J. B. L. LETELLIER: … Paris. 

316. Voyage autour du Monde, fait de 1817 à 
1820, sous les ordres du Capit.. FREYCINET , Partie 
Botanique, par- M. CHARLES GAUDICHAUD, 6°. li- 
vraison.’ Paris 1828. Deze zesde aflevering bevat eene 
Verhandeling over-den bouwen de rangfchikking der 
Filices , welke laatfte. veel; overeenkomst heeft met 
die van kKauLFuss.. Van deze zelfde klasfe heeft 
DESVAUX in de Annales de la Société. Linnéenne de 
Paris ‚ vol. VI, Mai et Juillet 1827, een Prodromus 
gegeven. waarvan wij een uittrekfel vinden in het 
Bulletin des Sc. Nat.,,dyril 1828: p. 420—423. 
Eindelijk heeft ook wiksrTroM (zie het Bulletin t. a. p. 
p- 423) inde. Verhandelingen der Zweedíche Akade- 
mie van. Wetenfchappen , eenige nieuwe foorten van 
Varens bekend gemaakt. Vv. H. 

317. A. P. DECANDOLLE Prodromus fystematis 
naturalis regni vegetabilis, Pars III „ Parifiis 1828. — 
Deze met onbegrijpelijken ijver. voortgezette onderne- 
ming bevat in dit Deel de genera en fpecies van de 
volgende natuurlijke familiën: Calycantheae , Gra-= 

S 2 na 


C 264 ) 


nateae, Memecyleae , Combretaceae , Vochyfieae , 
Rhizophoreae , Onagrariae , Halorageae , Cerato- 
phylleae , Lythrarieae , Tamariscineae , Melasto- 
_mactae, Alangieae, Philadelpheae, Myrtaceae, Cu- 
curbitaceae , Pasfifloreae,  Loaftae, Turnerateae, 
Fouguieraceae , Portulaceae , Paronychicae , Cras- 
fulaceae , Ficoideae , Cacteae en Grosfularieae. Wij 
verheugden ons te zien, dat men in dit werk van 
de nieuwfte ontdekkingen onzer landgenooten , REIN= 
WARDT @eN BLUME „ een doorgaand gebruik heeft ge- 
maakt. Jammer evenwel, dat het opzoeken der genera 
zoo moeijelijk is, daar eene clavis generum voor elke 

familie ontbreekt. ; VH. 
318. A- P. DECANDOLLE , Collection de Mémoires 
pour servir à l'histoire du règne végéral. Paris 1828. 
Deze nieuwe arbeid van den onvermoeiden Schrijver 
dient tot nadere verklaring van hetgeen in den Pro- 
dromus flechts kortelijk was opgegeven. Elke Ver- 
handeling over eenige natuurlijke familie zal ook af- 

zonderlijk verkrijgbaar zijn. Vv. H. 
319. Florae ficulae Prodomus, five Plantarum in 
Sicilia ulteriori nascentium Enumeratio fecundum fys- 
tema Linnaeanum , auct. j. GUssoNE , vol. I. Neapoli 
1827. Deze met zorg bewerkte Flora van eene nog 
niet genoeg bekende landftreek leert ons vele nieuwe 
plantenfoorten kennen, en bevestigt de groote over- 
eenkomst van de vegetatie in al de landen , aan de 

Middellandfche zee gelegen. Ve He 

320. Voor de Flora van het Zuiden van Europa 
mag ook van groot belang gerekend worden de Ver- 
handeling van j. CAMBESSÈDES over de Planten , welke 
hij op de. Balearifche eilanden gevonden heeft, met 
ve- 


ane et ended dn tie 


pre ee, 


C 5 ) 


vele aanteekeningen over. min bekende of geheel 
nieuwe foorten3 zie M&moires du Mufte d'histoire 
naturelle , XIV. p. 173, en het Bulletin , Mui 1828. 
p- 88. Vv. H. 

gar. Flora Javyae nec non infularum adjacentium , 
auctore Cc. 1. BLUME med. doct. etc. etc, adjutore 
J- B. FISCHER med. et chir. doct. cum tabulis lapidi 
aerique incifis. — Een pro/pectus van dit werk, het- 
welk al de ontdekkingen nopens het plantenrijk op 
Java en aangrenzende eilanden, zoo van den Schrij- 
ver zelven, als van de heeren REINWARDT , KUHL 
en VAN HASSELT „ zal bevatten, ziet thans het licht. 
Men berekent, dat van hetzelve ongeveer honderd 
afleveringen, elk van zes platen in folio, met den 
noodigen tekst in het Latijn daarbij, zullen uitkomen. 
De prijs van elke aflevering met gekleurde platen, 
bedraagt f 5: —, met ongekleurde platen f4 : — 
Mogt deze Vaderlandfche onderneming alomme fteun 
en aanmoediging vinden! _ vz Hi. 

322. Natuurkundige Verhandelingen van de Hol- 
Jandfche Maatfchappij der Wetenfchappen te Haarlem. 
Zestiende Deel, Eerfte ftuk. Haarlem 1823. — Be- 
halve het historifche berigt en de naamlijst der leden 
van de Maatfchappij, bevat dit ftuk: ro. eene Ver- 
handeling van den heer A. F. GOUDRIAAN over de 
middelen, om de wellen, bij het funderen van diepe 
fluizen ontftaande, te bedwingen; ao. van den heer 
J- C+ OBERDIEK, over de nadeelige gevolgen van den 
ftrengen winter 1822—1823, op boomen en planten 
en de beste middelen, om zoodanige nadeelen van 
de vorst, in het vervolg eenigermate te voorkomen 5 
go. eene lijst van Nederlandfche infekten, door den 

Er S 3 heer 


C 266 ) 


heer N. ANSLYN, En, 4o. eene lijst van andere onge- 
wervelde dieren, door den heer w.p. VAN DEN ENDE , 
beide ter aanvulling van de Nederlandfche Fauna, 
in vroegere Deelen dezer Verhandelingen geplaatste 
323.» Vrijmoedige gedachten op het rapport ; aan 
Zijne Majefteit den Koning, uitgebragt door de Kom- 
misfie tot onderzoek der beste rivier-afleidingen , door 
C. DE BEER, Ingenieur van den Waterftaat (met eene 
kaart). - Dordrecht 1828, 


324. Inftructions populaires sur le-calcul des pro- 


babilités, par A. QUETELET. Bruxelles 1828. 

325. Résumé du cours de mineralogie et de bota- 
nique, donné au musée des sciences et lettres de 
Bruxelles, par j. KICKX» Professeur à l’école de mé- 
decine etc. Bruxelles 1808. 

326. Algebra of Stelkunst, in zamenfpraken, door 
P. VAN OCHTEN. Eerfte Deel. Utrecht 1828. 

„327. Aanmerkingen op het ontwerp van afleiding 
van den Rijn, langs den IJsfel en door de Provincie 
Overijsfel. Deventer 1828. 

‚328. JACOB VOSMAER’s Apothekers-woordenboek. 
Tweede Deel, eerfte gedeelte, met platen. Na des 
Schrijvers overlijden vervolgd door CLAAS MULDER, 
Med. et Ph. D. Hoog]. te Franeker. Zutphen 1828. 

329. Memorie van het Kollegie van den Lekdijk 
bovendams , over het rapport aan Zijne Majelteit den 
Koning, uitgebragt door de Kommisfie tot «onderzoek 
der beste rivier-afleidingen. Utrecht 1828. 

330. De Meetkunst op de kunsten en ambachten 
toegepast „ door j. F. LEMAIRE „ buitengewoon Hoogl. 
aan ’s Rijks Hoogefchoo! te, Gent. Gent 1828. 

331. Zee-Almanak over 1ê2g. ’s Hage ter Alge- 
meene Lands-Drukkerij , 1828. 

332. Handleiding tot de- verificatie der Inhouds- 
maten, met verfcheidene bijzonderheden en twee pla- 
ten daartoe betrekkelijk, door j. P. BOURJÉ‚ uitge- 


geven op last van den Koning. ’s Hage, ter Alge- 


meene Lands-Drukkerij, 1828. 

333. A Geological Memoir of a Part of Western 
Sussex „ illustrated with a Map and three sectional 
plates, bij P. Je MARTIN, 4t0. London 1828. 


235: 


EO ED NN 


wt Ee kene ek ee 


KBE 


334. “An analytical system of conic sections, de- 
signed for’ the use of Students in the University of 
Cambridge, by the Rev. H.P. HAMILTON; M. A.F. 
R. S. etc. 8vo. London RIvINGTON, 1328. 

335 An Introduction. to Geology, by ROBERT 
BAKEWELL. Third Edit. with new plates, a coloured 
Map and Cuts. 8vo. London 1828. 

336. Botanical Miscellany, by w. J- HOORER , 
L. L. D., F. R. S. and L. S. etc. To be published 
in Parts „ “Quarterley. 4to and 8vo. Ne. IT, published 
on the 15 of June, MURRAY. London 1828. 

337. W. kirBy and w. sPENCE , an Introduction 

to Entomology. New Edition 1818. — LONGMAN » 
REES ; ORME 3 BROWN and GREEN. 
338. The Magazine of natural History and Journ. 
of Zoology , Botany, Mineralogy , Geology and Me- 
teorolagy, conducted by j. Cc. LOUDON. 8vo, No. 1. 
Price 3 S. 6 d, LONGMAN, REES) ORME) BROWN 
and GREEN. 

339. The Operative Chemist, consisting of a full 
practical Display of Manufacturing Chemistry, and of 
its detailed Applications to every Branch of Manu- 
factures, by s. F. GRAY, London Hurs & CHANGE 
and Comp. EL Vol. 8vo. with nearly roo engrav. 1. 1. 
Ir S.: 6. d. boards. 

840. Dr. JOANNES WAGLER, Defcriptio et Icones 
ardin, Onder dezen titel , geeft Dr. WAGLER „ 
reeds voordeelig door zijn Systema avium bekend, 
een amphibiologisch werk uit, waarvan de eerfte af. 
levering reeds in het licht is verfchenen, en volgens 
de verzekering: der. Redactie van de Jfis, zeer fraaije 
afbeeldingen moet bevatten. 

341. LATREILE's natürliche Familiën des Thier- 
reichs, mit’ -Anmerkungen und Zufätzen, überfetzt 
von Dr. A. A. BERTHOLD, Privat = Docent zu Göt- 
tingen. Weimar 1827, 8vo. 

342. Ostéographie de la Baleine échouée à Vest 
du Port d'Ostende le 4 Novembrè 1827, orde 
d'une. notice sur. la decouverte et la dissectiomn de-ce 
cétacé, par A. DUBAR , Chirurgien etc. Brux. 1828. 

Onder: dezen ‘titel zoude men eene volkomene. os- 
teologifche ne van „den Walvisch. die zag 

vec 


( 268 j) 


veel opgang gemaakt heeft, verwachten: «Men vindt 
echter niet dan eene opgave van eenige bijzonderhe- 
den, tot wier opmerking de oppervlakkigfte befchou- 
wing van het geraamte voldoende zoude zijn. Dertien 
lithographifche platen, door possurr geteekend en 
door joBARD in fteendruk gebragt, zijn bij het werk 
gevoegd. Men kan echter aan dezelve meer den lof 
van pittoresque uitvoering dan van anatomifche naauw- 
keurigheid geven. We Vv. 
343. M. j. weBer , die Zergliederungs Kunst des 
menschlichen Körpers, ate Abtheil. 1828. Bonn. 


344: De Wetenfchappen hebben een. groot ver- 
lies geleden , door den dood van den beroemden Plant- 
kundige j. E. sMITH , die als Schrijver van de Flora 
Britannica, en later van de English Flora en van 
vele andere geachte werken zeer veel ter bevorde- 
ring der Plantkunde heeft toegebragt. Hij was bezit- 
ter van het Merbarium van LINNAEUS, en heeft van 
dezen fchat op eene waardige wijze gebruik weten te 
maken. V. He 


345. Vragen , door de Gentfche Hoogefchool aan 
de Stwdenten voorgefleld, om beanvvord te worden 
voor den zsten Junij 1829. A 

1. Exponere accurate quid hucusqu- «x analyfi ma= 
thematica et experientia circa dilatationem „ ope culoris, 
fubftantiarum - aëriformium,-nec non vaporis aquei, 
deductum. fuerit. 

2, Veram principii scytodepfici tam naturalis „ quam 
artificialis , indolem investigare. 

3. Quaeritur Libellulae qualiscunque in ftatu Larvae, 
Nymphae et Infecti perfecti descriptio anatomica. 


Drukfouten, IIlde Deel 1ste Stuk. 
pag. 95, reg. 3 van bov. staat: voorwiels, lees: voerwiels. 
— 102 =— Á,6, jen 8vanond. staat: hengel , lees: heugel. 
Ibid. ade Stuk. 
pag. 156, reg. 3 van bov. , staat: zamen vergelijken, lees: zamen 
te vergelijken. 

In het vorige Nommer;, in het stuk van den heer vAN BEEK, 
staat: zwart ijzer protoxide en rood ijzer-deutoxide, lees: 
zwart ijzerdeutoxide en rood ijzer-tritoxide. 
nn 


varias PS Ane le dere ie 


\ 


BOEKBESCHOUWING. 
AN 


Disfertatio Phyfica de dilatatione liguidorum per 
calorem , quam pro gradu magisterii et doctora- 
tus, Jummisque in mathefi et philofophia natu- 
rali honoribus ac privilegtis , in Academia Rheno- 
Trajectina publico et folemni examint fubmittit 
GERARDUS SIMONS. Traj. ad Rhenum apud 


J- ALTHEER 1828. 4°. 78 pag. 


Kl eineen de Hoogleeraar Morr op blz. 2 der Voor- 
rede voor het 1°t° Deel dezer Bijdragen zeide : „In ons 
s,klein Land, waarin het gering getal Beoefenaars der 
 Wetenfchappen „ perfoonlijk met elkander bekend 
„Zijn, wordt het moeijelijk elkanders werk naar bil- 
„lijkheid te waarderen”, heb ik reeds meermalen on- 
dervonden en oìS*rvind het nu insgelijks, nuik wenschte 
van eene Vijhgndeling van mijnen vriend ec, simons 
een verlag te geven. Vrienden immers prijzen elkan- 


‚der niet in het openbaar. Intusfchen zijn er. velen, 


die bij een verflag van een ftuk , hetwelk bijzondere 
onderfcheiding verdient, meenen loffpraak te moeten 
vinden, en {de waarde van zulk een ftuk afmeten, 
naar de bijgevoegde goedkeuringswoorden, die tus- 
fchen, voor en na het verflag gevonden. worden. De- 
zulken vinden zich hier bedrogen. Aan de hand van 
onzen Leermeester. mor begon ik met mijnen vriend 
de beoefening der Natuurkundige Wetenfchappen en 
zette die met hem onafgebroken voort. Met hem 

“BIJDRAGEN , D.lII, sr.2. T deel- 


Camo) 


deelde. ik langen tijd het vóorregt van in onze ftudiën 
zeer geholpen en geleid te worden, en wij hebben. 
dus elkander in de wetenfchap zien opgroeijen. 

Het is om deze reden, dat ik flechts een eenvou= 
dig verflag van zijne Disfertatie over de uitzetting der 
druipbare vloeiftoffen door de warmte, voor diegenen 
zal mededeelen, die deze Verhandeling zelve niet 
bezitten, om zelfs niet in de verte den fchijn op 
mij te laden een ca/us pro amico pier te 
hebben. 

In een exordium wordt een blik geworpen op het- 
geen over de uitzetting der ligchamen door geleerden 
van rang is gedaan en medegedeeld, dat men nog niet 
zoo naauwkeurig de uitzetting der druïpbare vloeiftof- 
fen heeft nagegaan, als de ’ wetenfchap” dit: tegen= 
woordig verlangt. Deze onnaauwkeurighéidis minder 
in de vlijt en onvermoeide nafporing der wetten ge- 
legen, volgens welke zij worden uitgezet,’ dan in 
de moeijelijkheden „ die het onderwerp zelve oplevert, 
om deze wetten te bepalen; daar: de uitzetting der 
vloeiftoffen nooit-op zich zelve kan bepaald, maar altijd 
in vereeniging móet waargenomen. worden , met andere 
veel vermogende oorzaken. Men is dus buite de mo- 
gelijkheid , om tot zuivere uitkomften:te komen „ maar 
men is verpligt op vele andere, inwerkingen aandachtig 
te zijn, en hiervan de waarde te bepalen 5 vin rwelke 
bepaling echter gebreken kunnen overblijven , ven -on= 
vermijdelijk’ moeten overblijven 3 Zoodat» hierdoor” de 
ware wetten van uitzetting zeer gewijzigd, worden: 

De Heer simons fluit dit exordium met den be- 
klag „ dat de beginfelen: der, wetenfchap nog met zoo 
vele onvolmaaktheden” vermengd zijn, die in meer 

ee van 


Cark) 


van deze beginfelen verwijderde , fchoon moeijelijke 
zaken niet, zoo gevonden worden, en ‘past hierop de 
woorden. van “den beroemden grot toe: „ L’isolement 
„des …réfultats … laisfe partout. des vides, et‚ sem- 
» blables „à-un riche malaisé, qui n’a point d'ordre, 
„au milieu de nos théories les plus brillantes, nous 
» manquons, souvent du plus simple nécessaire,” Te- 
dereen, die weet. van hoe veel belang de kennis der 
uitzetting van. druipbare vloeiftoffen is» zal ook het 
gemis van dit simple nécessaire met hem betreuren, 
en de Schrijver heeft dus een goed. werk gedaan „ met 
hetgeen over deze: uitzetting bekend is „te toetfen en 
in orde en verband gebragt „ mede te deelen: 
In. het ‘eerfte hoofdftuk worden hiertoe de methodes 
uiteengezet, door welke de uitzetting der vloeiftof- 
fen kan bepaald, worden. „Deze verdeelen zich: aldaar 
in tweeën : in, die wijze, welke door dadelijke meting 
de uitzetting door. toenemende warmte zoekt aan te 
geven ,„ en in die, . welke-.door weging zoekt opte 
fporen, hoedanig de foortelijke zwaarte. van eene en 
dezelfde vloeistof door vermeerdering in warmtegraad 
vermindert. f 
‚Naar de eerfte wijze bezigde men thermometers, van 
verfchillende vloeiftoffen gemaakt én mat, men de uit- 
zetting door de verdeeling ‚der buis 3 of men nam ther- 
mometerbuizen , vulde deze geheel en al met de vloei- 
ftoffen, en_na ze warmer gemaakt te hebben „en-zoo 
doende, bij een bekend verfchit van temperatuur „ een 
gedeelte der. vloeiftof uit: de buis gedreven te heb- 
ben „ berekende, men naar den ftand der vloeiftof in de 
buis, bij eene lagere temperatuur , de uitzetting der- 
zelve, 
T 2 Naar 


CG 3) 


Naar deze zelfde wijze maakte men gebruik van 
fleschjes , om de f, zwaarte der vloeiftoffen te bepalen, 
vulde dezen met de te onderzoeken vloeiftoffen , woog 
dezelve , maakte ze warmer, woog ze weder en be- 
rekende uit het verfchil in gewigt en warmtegaad, 
de uitzetting. 

De tweede wijze van bepaling der uitzetting van 
druipbare vloeiftoffen , gefchiedt door weging van een 
en hetzelfde ligchaam in dezelfde vloeiftof ,„ die ver- 
fchillend warm gemaakt wordt. Hoe meer de uitzet- 
ting is der vloeiftof door de warmte , hoe minder het 
vaste ligchaam van zijn gewigt zal verliezen, wan- 
neer het in de vloeiftof gewogen wordt. 

Bij de opgave van deze methodes worden de formu- 
les , hierbij vereischt, opgegeven. Zij allen hebben 
moeijelijkheden en bezwaren, die in de Verhandeling 
worden opgegeven. Deze worden vooral gevonden 
in het bezigen van areometers tot dit einde, welke 
wijze, omdat zij zoo eenvoudig en voor ruwere be- 
paling in gewoonte is, insgelijks wordt uiteengezet” 

Eene andere. wijze, door Boyre voorgeflagen , be- 
rust op het beginfel, dat vloeiftoffen van verfchillende 
f. zwaarte, in buizen, die met elkander gemeenfchap 
hebben, tot hoogten ftaan, omgekeerd evenredig aan hun 
f, gewigt. Indien nu aan eene vloeiftof , die met 
eene andere in eene tweemaal regthoekig gebogene 
buis bevat is, eene hoogere temperatuur wordt mede- 
gedeeld, zoo vermindert het f. gewigt en de hoogte 
der vochtkolom verandert insgelijks; waaruit dus de 
cubieke dilatatie der vloeiftof berekend kan worden. 
Van deze eenvoudige wijze hebben purone en PETIT 
in hunne proeven gebruik gemaakt en hiertoe een 

werk. 


EN, N.W 


Cagst) 


werktuig doen vervaardigen, waarvan men de be. 
fchrijving in, en de afbeelding achter de Verhande- 
ling vindt. 

Het tweede hoofdftuk handelt over de uitzetting der 
vloeiftoffen in het algemeen, door verfchillende Na- 
tuurkundigen opgegeven. Hier vinden wij vooreerst 
de opgave der uitzetting van eene menigte verfchil- 
lende vloeiftoffen, door AcHarp bepaald, en deze in 
eene tafel bijeengebragt, van o° — 65° REAUM. van 
5—5 graden. Deze bepalingen zijn door thermome- 
ters, uit deze verfchillende vloeiftoffen vervaardigd , 
door ACcHARD gedaan. 

Door middel van eenen arcometer van FAHRENHEIT, 
volgens eene opgave van scumiprT door CIARCYy ver- 
beterd, heeft de Heer scnmipr van fommige vloei- 
ftoffen de uitzetting bij verfchillende temperaturen be- 
paald. — THomson bepaalde, door thermometers van 
zwavelzuur, falpeterzuur en terpentijn- olie te ver- 
vaardigen, de uitzetting van deze drie vloeiftoffen. 
Op deze zelfde wijze bepaalde paLTON de uitzetting 
van kwik, alcohol, en eenige andere vloeiftoffen. 
Voor water, alcohol, fulphuretum carbonii, aether 
fulphuricus, heeft cav -Lussac de inkrimping bepaald 
door vermindering van temperatuur. Het kookpunt 
dezer vloeiftoffen ftelde hij — o°, bij o®,76 drukking, 
en nam alzoo de vermindering in omvang waar , bij 
vermindering in warmtegraad. Uit de overeenkomst 
in contractie van fulph. carbonii en alcohol, bij de. 
zelfde temperatuur-vermindering , meende GAY-LUSsae, 
dat er eenige overeenkomst zoude beftaan tusfchen de 
uitzetting der vloeiftoffen door de warmte en de foor- 
Í , Tus te- 


C 274 ) 


‚telijke zwaarte vanderzelver dampen. Dit gevoelen wil 
SIMONS niet tegenfpreken , maar geeft de gronden ops 
waarom het befluit van cAy Lussac van allen ’fteun 
ontbloot is „daar er in de proeven zelven; onnaauw- 
kérigheden zijn’ ingeflopen.… / 

De ruc heeft insgelijks proeven over de uitzetting 
van. druipbare vloeiftoffen gedaan, ten einde hij’ zou 
kunnen opmaken, welke vloeiftof ter-vervaardiging van 
den thermometer de beste was. Hij vervaardigde hiere 
toe van eenige vloeiftoffen „ thermometers van dezelfde 
foort van glas, met bollen van. nagenoeg denzelfden 
inhoud. Uit deze proeven heeft ror gemeend de 
uitzetting dezer vloeiftoffen-te kunnen berekenen, 
zoo wel als uit andere proeven van BLAGDEN €N GIL= 
PIN. ‘Doch de wijze , waarp Bror hierin is te werk 
gegaan ‚ houdt ‚stmons voor onjuist „ en toont dit voor 
iedereen ten duidelijkfte aan. Die deze Verhandeling 
bezitten , kunnen op blz. 44 zien, welk eene moeite 
zich de fchrijver gegeven’ heeft , om zijn onderwerp 
niet oppervlakkig “te ‘behandelen; integendeel; met 
hoe veel zorg hij alles, hetwelk hierop betrekking 
had, heeft willen orfderzoeken.- Wij deelen dit mede , 
omdat wij ongaarne het gevoelen van den Schrijver met 
hem willen deelen, (blz. 4), dat hij zijne Disfertatie , zoo 
als dezelve is, niet fchreef , om anderen te leeren , maar 


om flechts te toonen wat hij vermogt. Dit-moge het 


doel des Schrijvers geweest zijn; doch dit-doel zal 
zonder opzet verder ftrekken.- Hij heeft er ons door 
geleerd, en doet dit ook voorzeker vele anderen. 

et derde en laatfte hoofdftuk handelt over de uit- 
zetting wan kwik, alcohol en water. Deze drie vloei- 
flof 


(18A5 De, 


ftoffen toch. zijn het meest onderzocht geweest, en 
de kennis, van. derzelver uitzetting wint het ook in 
belangrijkheid boven vele andere vloeiftoffen. 

Voor kwik isde uitzetting dan alleen onregelmatig, 
indien «de temperaturen zeer verfchillen. …— Tusfchen 
fmeltend ‘ijs en kokend. water is. de uitzetting aan de 
temperatuur evenredig. Dit hebben pr Luc, CAsS- 
Bols-en Roy door eenen barometer zoeken te doen; 
die verfchillend werd warm gemaakt , terwijl de druk- 
king der lucht dezelfde blijft. Want zoo doende hangt 
men niet af van de-uitzetting van het glas. Blijft dus 
de drukking dezelfde, zoo zijn de hoogten:omgekeerd 
evenredig aan de f. zwaarte van het kwik. Doch 
SIMONS toont van,deze wijze de voornaamfte. bezwa- 
ren aan. SCHUCKBURGH, C. CAVENDISH, DELISLE 
EN LALANDE , LAVOISIER € LAPLACE, “HÄLLSTRÖM , 
DULONG «en peTiT hebben andere wijzen. gebezigd, 


Aan deze laatften hecht srmons de meeste waarde, 


Tusfchen o° en: roo® is deze uitzetting +,» tusfchen 
roo® en 200°ziszs, tusfchen 200° en 3o0° 5, 

Voor den alcohol ís deze uitzetting-niet zoo be= 
paald aan te geven. Want men. weet nog niet juist 
te zeggen, wat zuivere alcohol. zij. , Men moet zich 
dus. vergenoegen met de opgave der uitzetting van 
alcohol , die verfchillende f. zwaarte heeft, Eene me= 
nigte Geleerden hebben hieraan deel genomen en wore 
den in de Verhandeling genoemd. De beste proeven 
zijn die van BLAGDEN  GILPIN € TRALLES, en de- 
ze worden breedvoeriger. uiteengezet. De- Heer sr- 
MONs zou zich gaarne getroost hebben de moeite te 
nemen, om eene tafel uit deze proeven opte ma- 
ken; voor den areometer der Pharmacopoea dienftig, 

T 4 in- 


KC SR75 


indien deze areometer niet weldra vervangen werd 
door eenen honderddeeligen , bij eene wet van 2 Aug. 
182a bepaald. Ik moet insgelijks met simons (in de 
noot, blz. 51) inftemmen, dat ik niet inzie, waarom 
men eenen honderddeeligen thermometer en areome- 
ter noodig heeft, als wij den meter en de hiervan af- 
geleide maten en gewigten bezigen; veel minder nog 
de overeenkomst begrijp , die er tusfchen het metrieke 
ftelfel en de verdeeling van de thermometer- en areo- 
meterfchaal gezegd wordt te beftaan. De verdeeling 
van de thermometerfchaal van o° — a12°, van iemand, 
die in ons land eenigen tijd gewoond heeft, laten 
wij, vasthoudende Nederlanders, zoo ligt niet varen 
deze heeft immers ook voordeelen; en de areometer, 
die thans in gebruik is, is tiendeelig. 

De Heer simons bepaalt, wederom met de uiterfte zorg, 
hoe veel het punt van groot{te digtheid daalt voor groo- 
tere hoeveelheden alcohol, die er in het mengfel van 
alcohol en water (fterkere alcohol) voorkomen „en 
roemt hierbij de groote naauwkeurigheid der proeven 
van BLAGDEN €en GILPIN. De uitkomften der proe- 
ven van TRALLES worden in eene tafel medegedeeld. 

De uitzetting van het water ís, om twee redenen , 
merkwaardig, en, om deze twee redenen, ook zeer 
_ naauwkeurig onderzocht. Het zet zich, zoo als alle 
vloeiftoffen , uit, maar het heeft nog een punt van 
grootfte digtheid , onder hetwelk het insgelijks wordt 
uitgezet, Dit punt te bepalen, is dus ook onvermij= 
delijk geweest, en hierdoor is de uitzetting van het- 
zelve in het algemeen ook beter onderzocht gewor- 
den. Simons handelt eerst over de uitzetting van het 
water in het algemeen, en deelt de proeven, hierover 

door 


C ARTe 0) 


YOUNG, KIRWAN; BLAGDEN € GILPIN genomen, 
mede , waarvan die der laatften door HäLLSTRÖM bij- 
zonder onderzocht zijn, en insgelijks met die van 
DALTON door sIiMoNs onderzocht worden. — Ook heeft 
Prof. CHARLES hierover proeven: genomen, waarvan de 
uitkomften worden medegedeeld. Doch vooral meent 
de Schrijver aan de proeven van HÄäLLsSTRÖM de 
meeste waarde te moeten toekennen. Die deze proe- 
ven dan ook kent, zal gereedelijk met hem inftemmen , 
_dat het moeijelijk te bepalen is, of men meer de han- 
digheid en vlijt des proefnemers, of wel de helder? 
beid van zijnen natuurkundigen blik moet bewonderen. 
Ten flotte vindt men in de Verhandeling de tempe- 
ratuur van grootfte digtheid des waters behandeld, 
Onder alle proeven, die hieromtrent genomen zijn en 
medegedeeld worden , houdt srmons die van LE FÈVRE 
GINEAU en HÄäLLsTRÖM voor de beste. De eerfte 
bepaalt dit punt op 4°,44 c. Het is de uitkomst der 
proeven , waarbij TRALLBS insgelijks aanwezig was , 
die zij als leden der Metrieke Commisfie namen, om 
de zwaarte van het kilogram te bepalen. Zij bezig- 
den hiertoe. eenen hollen, koperen cilinder, die in 
gedestilleerd water gewogen werd. HärrsTRöM heeft 
door eenen hollen, glazen bol, met zand bezwaard, 
doch gefloten, in het water te wegen, dit punt van 
grootfte digtheid met alle naauwkeurigheid trachten te 
bepalen, en hiervoor 4°,108 + 0°,305 c. opgegeven. 
De rekenwijze, van welke simons voor de proeven van 
GAY-LUSSAC 5 VOOr BIOT’s opgave van die van DE LUC 3 
voor de bepaling van het punt van grootfte digtheid 3 
voor het verfchil in hoeveelheid alcohol met water 
vermengd; met mäLLsTÖöM in het nagaan der proeven 
T 5 van 


C- 88 7D 


van BLAGDEN €n GILPIN over de uitzetting van het 
water „ en voor de proeven van DALTON over hetzelfde 
onderwerp, gebruik heeft, gemaakt, is de regel der 
kleinfte quadraten (mëthode des moindres carrés). 

Deze is de inhoud der Verhandeling, Doch deze 
inhoud is flechts gebrekkig opgegeven , omdat wij, 
zelfs-de voornaamfte ftukkeny flechts meteen woord 
hebben kunnen aanftippen. ‘Men zal dus deze Ver- 
handeling niet’ naar “waarde: uit dit: verflag kunnen, be- 
oordeelen. Dit hebben”:wij'ook niet, met hetzelve 
ter neder te fchrijven’,: beoogd ; wij ‘hebben alleen 
gewild , een middel daar te {tellen , waardoor men 
zou kunnen trachten’ deze: Verhandeling zelve naar 
waarde te beoordeelen: wij hebben tot de bekendma- 
king derzelve willen medewerken. 

Mijnen: vriend wensch ile;bij voortduring dien lust 
en die gelegenheid toe, waarmêde hij thans zijne flu- 
die voortzet, en mij zelven die "helderheid en-dat oor- 
deel, hetwelk “mijnen vriend -srmrons „zoo gelukkig 
onderfcheidt. el KCM. 

TTT MNS 

Flora Javae necnon Infulâriúm adjacentium auctore 
C. L. BLUME , Med. Doct., Naturae nuper in- 
vestigatore in Coloniis Batayis Indiae orientalis 
cact. , adjutore J. B. FiscneR Med. et Chir. Doct. 
cum tabulis lapide aereque incifis,. Bruxellis, 
Jumtibus librartae j. FRANK, #ypis H. REMY 1828. 
Fasciculus Tet Il. Xen 24 blz, in fol. met zes 
uitflaande platen. 


\ V ij mogen ons verheugen, dat de eerfte en tweede 
aflevering van de Flora van Java en’ aangrenzende Ei- 
lan- 


€ si) 


landen nu reeds het licht’ ziet, en vooral, dat zij het 
licht ziet op eene wijze, die het voortreffelijk onder- 
werp in allen deele waardig is: dat zij. verfchijnt in 
eene taal, die alle Botanisten ‘in Europa en andere 
werelddeelen verftaan’s waardoor ‘men gegronde hoop 
mag voeden , dat de vruchten vanvdeze kolosfale on= 
derneming. de eigendom: der geheele geleerde wereld 
zullen worden, Het werk zal in befchrijving en af- 
beelding al de planten bevatten, welke REINWARDT 3 
KUHL , VAN. HASSELT €en BLUME zelf in den rijken 
Indifchen Archipel gevonden’ hebben „terwijl -de Or- 
chideae en Asclepiadeae van Kuur en VAN HAS- 
SELT , die de Hoogleeraar vaN BREDA bezig is, uit 
te geven , mede in dit werk. zullen worden’ opgeno- 
men, in zoo verre echter, dat de platen van het 
werk van den Hoogl. vAN BREDA niet op nieuw uit- 
gegeven, maar alleen aangehaald zullen worden, met 
bijvoeging van die aanteekeningen , welke BLUME ‘uit 
zijne waarnemingen daarbij meent te kunnen voegen 
blz, IX. — Hetgeen ik in de gelegenheid geweest 
ben te zien,, van de. rijke planten-verzameling door 
REINWARDT , KUHL €N VAN HASSELT te Leyden ge- 
bragt en van het uitgeftrekt herbarium van BLUME 
zelve , geeft mij de  volkomenfte. overtuiging, dat 
deze Javaanfche. Flora-in volledigheid niet. zal be- 
hoeven te’ wijken -voor eenige Flora van zulk eene 
ver afgelegene landftreek. ‘Wat de fchoonheid der uit 
te geven afbeeldingen betreft, dit waarborgen mij de 
uitmuntend - gedroogde exemplaren der Javaanfche plan- 
ten, die ik gezien heb, de menigte, op «de plaats 
zelve vervaardigde, teekeningen en vooral de voor- 
treffelijke uitvoering der platen van deze eerfte afleve- 
ringen. De 


C 280 j 


De orde, in het geheele. werk te volgen, zal zijn 
die der zatwurlijke familiën , voorzeker voor zooda- 
nigen arbeid, de meest gefchikte. Elke natuurlijke 
familie zal echter met doorloopende bladzijden uitko- 
men, waardoor iedere afgewerkte familie ‚en als een 
gefloten geheel, en als een deel van het ganfche 
werk kan befchouwd worden 5 terwijl men niet alleen 
eene naauwkeurige befchrijving der geflachten en foor- 
ten ‚ met derzelver /ynonyma, verwantfchappen en geo- 
graphifche verfpreiding , „maar ook vele aanmerkingen 
over het nut of nadeel der planten, benevens de in- 
landfche namen derzelve„ in dit gefchrift, zal aan- 
treffen. 

De natuurlijke familieder Rhizantheae, door BLUME 
het eerst opgefteld , geeft ons hiervan een voorbeeld. 
Reeds vroeger had de Schrijver in deze onze Bijdra- 
gen (Ille Deel, 1° ‘Stuk, blz. 419—423) de kenmer- 
ken van het geflacht Raflefia van BROWN en van het 
geflacht Brugmanfia BLUME, welke te zamen zijne 
Rhizantheae zamenftellen , vermeld , zoodat het voor 
onze lezers niet noodig fchijnt „ deze hoofdkenmerken 
hier te herhalen. Met groote naauwkeurigheid en 
prijzenswaardige uitvoerigheid worden deze beide ge- 
flachten in de Flora Javae befchreven, en de Raf- 
flefta Patma Br. in de drie-eerfte „ de-Brugmanfia 
Zippelii BL. in de drie laatfte platen in al hunne ver- 
fchillende gedaanten op onderfcheiden leeftijd en met _ 
eene fraaije ontleding der deelen afgebeeld. De vijf — 
eerfte platen zijn in fteendruk ; de laatfte, welke de 
inwendige vorming van Brugman/ia Zippelii voor 
ftelt, op koper. gegraveerd, 

Deze beide eerfte afleveringen maken dus een geheel 

uit , 


C 281 jj 


uit, waarin de zoo zonderlinge familie der AAizan- 
theae, die als het ware tusfchen de plantae  Acotyle- 
neae en Cotyledoneae geplaatst fchijnt , geheel afge- 
handeld is. Druk en papier laten niets te wenfchen 
overig, en de platen zijn inderdaad voortreffelijk. 

Ik twijfel niet, of de Heer BLUME zal dit zoo wel 
aangevangen werk op gelijken voet voortzetten en al- 
zoo een waardig gedenkftuk leveren voor de edelmoe- 
digheid, waarmede onze Regering de Wetenfchappen 
in het algemeen onderfteunt , en waardoor zij „ vooral 
voor de kennis onzer Oost-Indifche Bezittingen, zich 
zoo vele opofferingen getroost. Mogten alle Neder- 
landers, die in de Wetenfchappen en in de Eer van 
hun Vaderland belang ftellen , deze onderneming „ door 
algemeenen bijval, en, zoo hunne omftandigheden dit 
toelaten , ook door dadelijken aankoop onderfteunen , 


en alzoo toonen, dat de wetenfchap hier nog fteun - 


en aanmoediging genoeg vindt, om , even als in vroe. 
ger dagen, werken het licht te doen zien, die ware 
kennis en verlichting bevorderen, en het Vaderland 
alzoo tot duurzame eer verftrekken ! V, He 


0000 OO am 


Compendium Flordf Belgicae. Conjunctis frudiis edi- 
derunt A. L. S. LEJEUNE, Med, Doet. plur foc. 
litterar. fodalis, et Rr. courrors, Med. Doct. 
Horti Botanici Academiae Leodienfis directioni 
adjunetus. Tom. 1. Leodii 1828, 


Henten de Heeren LEJEUNE en courTols reeds 
meermalen belangrijke Verhandelingen over onze Ine 
land- 


C 282 


landfche Planten in-deze onze Bijdragen geplaatst, 
zij maken. zich. níet minder „verdienstelijk door het 
fchrijven van onderfcheidene werken, waarvan het ons 
aangenaam is , pare een irt verflag te kun- 
nen geven. 

Men weet (*), dat deze beide ijverige Botanisten 
in hunne Choir de Plantes de la Belgique bezig zijn, 
om onze inlandfche,gewasfen, ‘in gedroogde exempla- 
ren uit te gevén. Reeds zijner, 550“ plantfoorten op 
deze wijze. door hen’ bekend: gemaakt, en voedt men 
gegronde hoop ; dat deze verzameling eerlang eene wen- 
fchelijke- volledigheid zal bereiken. Met deze verza- 
__meling van gedroogde planten, /ftaat deze Flora-'van 
het geheele Koningrijlke der Nederlanden in verband , 
daar beide werken, door’ dezelfde Geleerdén bearbeid, 
elkander wederkeerig „ophelderen «en de namen “der 
planten zelve, ‘aldus “tot meerdere zekerheid gebragt 
worden. 

De Schrijvers der Flora, ‘welke wij thans aankon- 
digen, zijn vooral, in dat opziet, te prijzen, dat zij 
met zorgvuldigheid de,ontdekkingen van anderen mede- 
gedeeld, en zoo wel van de Schrijvers uit de Zuide- 


lijke, als uit de Noordelijke Provinciën gewag gemaakt E 


hebben. De planten , welke ik in mijne Flora Belgi 
Septentriondlis opgenoemd heb, zijn dan ook in dit 
nieuwe werk bijna allen overgenomen, en offchoon 
ik het afzonderlijk behandelen der Noordelijke Gewes- 
ten, wegens derzelver geheele overeenkomst in lucht- 
ftreek en gronden, niet geheel kan afkeuren, moet ik 


„echter bekennen, dat het Compendium van LEJEUNE 


Ea 


(*) Zie deze Bijdragen II, 2, blz, 139144» 


| 


C 283 ) 


en couRToIs het volledigfte is , wat wij tot dus verre 
over dit onderwerp. bezitten „ indien- ten: ‘minste de 
volgende deelen, op dezelfde wijze, als ‘dit eerfte 
deel, worden afgewerkt. Dit eerfte deel bevat-de wijf 
eerfte klasfen van het Linnaeaanfche fystema, en be- 
helst, behalve de wilde planten, ook eenige der voors 
naamfte gekweekte planten, als de granen, de aard- 
appelen, de voornaamfte boogden-foorten enz. ; waar 


omtrent. ik echter zoude aanmerken, ‘dat men „ „een- 


maal vreemde gewasfen in eene Flora opnemende, 
geene fcherpe grenslijn meer kantrekken, welke foor- 
ten men al vof niet zal vermelden, daar de meerdere 
of mindere algemeenheid. eener gekweekte plant; moei- 
jelijk te bepalen is. 

Na. de Voorrede „waarin de werfchillende Beoefenaars 
onzer Vaderlandfche Plantkunde worden opgenoemd 
en het plan des werks- opgegeven; volgt eene lijst 
der voornaamfte uit- en inlandfche- gefchriften „ die in 
dit werk aangehaald worden. Vervolgens komt een 
fleutel der klasfen: en rangen wan de rangfchikking 
Van LINNAEUS , terwijl ook. voor elke klasfe een fleu- 
tel der ‚daarin voorkomende geachten gevonden wordt. 
Dit-alles-is met orde en duidelijkheid behandeld. 

Ook de foorten- zijn: over het geheel met zorgvul- 

digheid ‘bewerkt, en: offchoon er hier en daar, naar 
mijn inziem, welligt wat al te veel foorten zijn -on- 
derfcheiden, zijn ‘er echter ook. elders. vele vroegere 
foorten met. regt: alleen als verfcheidenheden .opger 
noemd, Dit-laatfte geldt;ook vele vroeger door LE- 
JEUNE zelven opgeftelde foorten „bij. voorb. Veronica 
JPadana, limofa enz., welke openhartige herftelling 
van vroegete misvattingen allen of verdient. 


On- | 


zj 


C 284 ) 


Onder het lezen ftuitte ik op de volgende punten ; 
Utricularia minor , blz, 19, is nooit in Holland , maar 
alleen te Harderwijk en Velp in Gelderland gevonden. 
Scirpus multicaulis wordt in dit werk flechts op eene 
plaats, in de Provincie Limburg, opgegeven, niette- 
genftaande zij in mijne Flora, blz. 43 , ook als her- 
komftig van Nijmegen en de Bild voorkomt. Ook 
Scirpus Tabernaemöntani is door mij „ blz. 715, op 
meer dan eene plaats in onze Noordelijke Gewesten 
vermeld. Hetzelfde geldt van «Sc. trigueter en Sc. 
compresfus, P., vaa welke laatfte in mijne Flora, 
blz. 37, onderfcheidene groeiplaatfen worden opgege- 
ven. Het gezegde eindelijk, hetgeen hier , blz. 46, 
nopens Schoenus mucronatus aan mij wordt toegefchre= 
ven, is door mij gezegd van Sch. glomeratus , daar 
Sch. mucronatus bij DE GORTER niet voorkomt. — 
Eriophorum vaginatum, blz. 46, komt ook in onze 
Gewesten op vele plaatfen voor. 

De zoo zeldzame als belangrijke Alopecurus bul- 
bofus, blz. 58, is door mij in den afgeloopen zomer 
in menigte wedergevonden op de zilte gronden aan 
de Linde bij Oldemarkt in Overijsfel. Op dezelfde 
plaats en langs den geheelen zeedijk van daar naar de 
Lemmer , vond ik ook Poa maritima op aangefpoelden 
kleigrond , op welken ik dezelve altoos gezien heb en 
niet op zand, gelijk rey. en court.,‚ blz. 76, ver- 
melden. Hetzelfde geldt ook van Chenopodium mari- 
timum, blz. ere, en Arriplex littoralis, blz. 220. 
Van Poa distans zag ik dit jaar een exemplaar , zeer 
ver van zee, gevonden nabij Utrecht door den Heer 
Med, Stud. G. BROERS. 


Bij Potamogeton rufescens, blz. 151, hadden wel 
me. 


C 235 ) 


mede ‚mogen’-opgenomen’ worden de groeiplaatfen „uit 
de Noordelijke Provinciën. Ook verdiende het aan, 
teekening, dat Asperugo procumbens „ blz. 169, in:de 
Noordelijke Gewesten, vooral groeit op de duinen aan 
den zeekant. Rides alpinum, blz. 197; is door mij 
in, de heuvelachtige ftreken van. Rheede bij Arnhem 
en” ook op den geheel. vlakken grond. van Utrecht 
aangetroffen (zie mijne Flora, blz. 203), waardoor 
de bijnaam alpinum welligt minder gepast is. De 
aanhaling van DE GORTER bij Cynanchum. Vincetoxis 
cum „ blz. 206, is onjuist, daar deze plant het eerst 
in mijne Flora, volgens den Heer BEUCKER An« 
DREAE, als inlandsch is opgegeven. . 
„Het zoude niet moeijelijk- vallen. meerdere woor- 
beelden van dergelijke onnaauwkeurigheden aan te ha- 
len, doch. deze zijn alle van gering aanbelang in ver- 
gelijking van de veelvuldige verdiensten van het voor 
ons liggend werk. Wij wilden er de Schrijvers. flechts, 
opmerkzaam op maken, ten einde bij de bewerking 
der volgende {lukken van deze Flora van eenig nut 
te-zijn.. Alleen mag ik niet voorbijgaan aan te, mer- 
ken, dat de Schrijvers niet fchijnen: bekend te zijn 
met de laatfte afleveringen der Flora Batava, welke 
de „Hoogl. kors, thans met mij uitgeeft, en, waarvan 
reeds de 7gste aflevering, tot plaat 410, „ingefloten 
het licht ziet. Bij eene bewerking onzer inlandfche 
planten dient althans wel het eenigfte plaatwerk, 
hetwelk wij over onze Flora bezitten, mede in aan- 
merking te komen. De vroegere afbeeldingen wor- 
den geregeld aangehaald, doch waarom de af beelding 
der Veronica fcutellata BAT. 286, alhier, blz, 16, 
_BĲDRAGEN, D. III, sr.e. V met 


( 286 j) 


met een: vraagteeken en dus twijfelachtig vermeld 
wordt , is mij niet regt duidelijk. 

„De nêtte uitvoeting, en ‚het gemakkelijke formaat van 
dit Compendium, benevens deszelfs groote innerlijke 
waarde, zullën- dit werk voorzeker in veler handen 
döen’ komens Ik‘ meen het ook aan onze Noord- 
Nederldndfche' beoefenaren der Plantkunde wel te mo» 
ge aanbevelen, daar bet: ook onze Noordelijke plan- 
ten bevat, en door vergelijking met de #lora, welke 
ik- zelve van onze ‘Noordelijke Gewesten uitgegeven 
heb, tót ‘nuttige leering kan ftrekken, Ben ik, “ten 
Ópzigte van de bepalingen der foorten, het niet op 
alle punten met de Heeren LEJEUNE en couRTOIS 
Eens, zoo moet’ ik ook van denanderen kant vol- 
fondig bekennen ,'dat men enkele fouten , die ik be- 
gaan heb, in dit werk herfteld-zal vinden. Dwalin- 
gen ‘geheel te vermijden, is in het uitgeftrekte vak 
der Plantkunde bijna onmogelijk , doch met wederkees 
rige hulp en gemeenfchappelijke beoefening van dit 

vak, zal men toch der waarheid al zeer nabij komen 

‘ Volgens hetgeen de Schrijvers, blz. oo, zeggen 
fchijnen zij ook de Cryptogamie te zullen behande- 
len. — Wij hopen , dat zij daarmede gelukkiger ‘zullen 
zijn, dan men tot nu toe met de CAAS van 
ons Vaderland geweest is! 


Ì 


Ve Hiv! 


C Bm J 
ee 


„Handboek, der Dierkunde of Grondbeginftlen der 

hi Natuurlijke Gefchiedenis van het Dierenrijk» 

„door J.VAN DER, HOEVEN, Ï°. Deel 1°. Stuk, 
Delft, 1827. 


H. is eene „aangename, gewaarwording, dat bij de 
meer-en meer aanwakkerende, zucht tot de beoefening 
der-„nataurkundige „ wetenfchappen „ - het, „aantal oor= 
{pronkelijke „werken in die.vakken, zich ookin ons 
Land» meer--enysmeer’ vermenigvuldigt. Het onderha- 
vige werk-moge-deze, ftelling bevestigen. … Reeds lang 
was) hetzelve» eene „behoefte. voor ons,geweest. … Sen 
dert „de vertaling. van BLUMENBACH’s, Handboek, der 
Dierkunde, hetwelk na de groote vorderingen , welke 
de, weten{chap,- in-„de Jaatfte jaren gemaakt heeft, in 
het: geheel.niet meer bruikbaar is, ‚was er immers geen 
Systematisch : Hollandsch,- Handboek der Zoölogie in 
het licht, verfchenen,,; Behalve dat hierdoor diegenen, 
welkeminder., metde Franfche „ Duitfche en Engel- 
fche talen bekend waren, belet werden de. Dierkunde 
tes beoefenen, zoo, was het ook voor de meer befchaafde 
Dierkundigen fchier onmogelijk geworden, zich in de 
vaderlandfchestaal, over het een-of ander onderwerp 
dier ftudie, te onderhouden; Zonder vele Franíche 
woorden toch in het gefprek. of in;de fchrijfftijl in te 
dasfchen, ging «dit.niet, -Wij verheugen ons derhalve, 
met, dit; werk onze Hollandfche Kunstípraak of Ter- 
minológie. vastgefteld tezien en vertrouwen, dat 
reeds-in dit opzigt alleen, hetzelve genoegzame waarde 
el7 Va aante neet 


C 228 j) 


heeft. Bovendien heeft het echter nog meerdere ver- 
dienften, welke wij in onze befchouwing kortelijk 
zullen opnoemen. 
De Dierkunde niet dan de wetenfchap zijnde, 
wêlke ons de dieflijk bewerktuigde ‘wezens der 
natuúr, in hunhe verfchillende ‘hoedanigheden doet 
kennen , behoort eene bepaling van het woord natuur 
vooraf te gaan. Deze bepaling leidt ons van zelfs tot 
de verdeeling in oribewerktuigde en bewerktuigde lig= 
chamen; waarvan de laatfte zich weder in planten en 
dieren onderfcheiden. De kenmerken van beîde ‘wor= 
den vervolgens opgegeven, en hierbij meer de min 
volmaakte dieren ‘en planten, door welke beide rij- 
ken, als het ware in elkander overgaan, dan de vol« 
fnaaktere zamen vergeleken. Deze vergelijking brengt 
VAN DER ‘HOEVEN tot de volgende definitie van ‘het 
dierlijk -ligchaam. 
“Een bewerktuigd meest met een getmeeifeapi 
„pelijk middelpunt van voeding , hetgeen prikkelbaar- 
„heid bezit, van een geleiachtig weeffel is en wiens 
5 fcheikundige menging hoofdzakelijk uit zuur, kool, 
„ftik- en waterflof als drin hingen is 
» Sbaanierbkrkha: hd, 
_‘/Niets is welligt moeijelijker dan eene definitie, of 

deze wel geheel en al aan het doel beantwoordt; durf 
ik niet bepalen. Zoo’ als de ‘Schrijver zelf bekent, 
komt een geleiachtig weeffel aan: fommige planten toe 
en of men onder het denkbeeld van dit weeffel , wel 
alle die verfchillende weefféls kan verftaan; uit’ welke 
het ligehaam der meer wolmaaktere dieren beftaat „ weet 
ik niet. Kan men ook wel zoo algemeen als vaN 


DER HOEVEN het doet, de prikkelbaarheid aan de 


planten ontzeggen ? eN Hot 


NN 


C_ 2899 di) 


Het-dierlijk ligchaam bepaald zijnde, worden des- 
zelfs naaste beftanddeelen en: de levensverrigtingen 3 
welke het uitoefent, « befchouwd „ daarna ‘eenige 
oogenblikken bij de ontwikkeling. der dieren verwijld 
en de vraag beantwoord, wat men onder: volkomen 
en onvolkomen dieren te. verftaan kebbe, «7 „voor 

De fystematifche verdeeling der dieren volgt Arij 
als van zelf. VAN DER HOEVEN klimt vânsdeorie 
volkomen tot de. volmaaktere dieren op „en neemt, al 
dus vier hoofdafdeelingen aan. gi 
_E. Geleiachtige dieren (animalia gelaingfn, praat 
ij volgens CUVvIER): 

Gelede dieren (animalia: Ee 

it Weekdieren (animalia mollusca). eusgloV 
„IV. Gewervelde dieren Canimalia acties (193 

Eer. wij verder gaan zullen wij een oogenblik::bij 
deze verdeling ftilftaan., De Heer VANDER’ ROE- 
VEN. wijkt hierin. van. CUvIER af; die ‘van den merisch 
en de volmaaktere-dieren: tot. de ‘onvolmaakfere afdáalt’ 
Zijne handelwijze komt mij zeer doelmatig. voor. Het 
is immers >meer geleidelijk van’ het eenvoudige ‘tot:het - 
zamengeftelde op te klimmen, dan eenen tegenövérgeftel> 
den weg te volgen Bovendien heeft deze verdeeling het . 
voordeel „ dat de min volmaakte dieren niet-zoo ligt 
over het hoofd zullen gezien worden, als zuíks vroeger 
plagt te geschieden. Het ware mis{chienniet ondoelmatig 
SEeweest , ZOO VAN DER HOEVEN bij deze verdeeling 3 
die , welke mrerer in het eerfle-deel van zijn Sy ster 
der vergleichende Anatomie voorftelt, in’ het oog-ge- 
houden had. Deze toch fcheidt en naar mijt inzien , 
met allen grond de Mollusca cirripeda en cephialopoda 
van de. overige weekdieren af. en-vormt van beide 

V 3 eene 


hed 


{ 


C 2 ) 

eene eigene afdeeling, waarvan. de eerfte als sover- 
gangsvorm van de’ fchaal-‘tot de weekdieren 3 de tween 
de van de laatfte tot de visfchen. behoort «aangemerkt 
te worden. - Deze. affcheiding ;> welke geheel ‘op anar 
tomifche; gronden berust, ‚ komt mij ‘zeer doelmatig 
voor, vermits.de cirripeda en vooral de cephalopoda;, 
te veel ván de- overige weekdièren verfchillen-„om' fet 
dezelve in ééne afdeeling gebragt „té worden: Ook 
kan: men: de-cephalopoda „wegens'-hun ‘reeds. zoo #ole 
maakt, hoewel kraakbeenig: geraamte’, niet zoo uitfluís 
tend tot de óngewervelde dieren brengen. Wat hiervan 
zijn moge, wij geven deze bedenkingvaan dén geëerden 
Schrijver. im overweging ven… vervolgen “ons ‘verflag. 
Volgens de voorheên-gezegde: wijze: van …zien, moes- 
ten derhalve ook in dit «werk.;de geleiachtige of ge- 
fchaaálde- dieren-het eerst‘ befchouwd worden, „Zij ver- 
vallen in: vijf klasfens 21%, dergafwietfeldiertjes (Infiis 
foria) ; v2°% veelvoeten (Polypi) sig°.rnzeenetels (Aca- 
dephaes AP. vensters; tepel 5 ze 
hiúidigen (Echinodermata). mis 
„Eene algemeene hefchouwijlg’ ‘van pres onrned 
dhfwikkeliag en-bewerktuiging dêr’ dieren „uit welke 
de. klasfe -beftaat ,: gaat „de opnóeming ‘en befchrijving 
der geflachten. en foorten ‘vooräf, «Om het ontftaan 
der afgietfeldiertjes te- verklaren , neemt VAN DER HOE- 
VEN de generatio- fpontanea fet aequivoca. tesbaat; 
en fteunt zich grootendeels opde alles afdoende proe= 
ven van NEEDHAM en FRAY,' ‚Hij noemt deze:wijze 
van ontftaan , zoevallige Hoartplkutinge Deze-naam 
komt mij niet zeer gelukkig voor, : Toevallig kan 
niets in de natuur genoemd worden. Ook fpreekt de 
verklaring zelve, „welke hij van deze voortplanting 
geeft , 


C 291 ) 


geeft, den naam tegen, -Zoude eigenmagtige voorts 
planting niet beter. zijn ? 

„„Op»deze algemeene en uitvoerige befchouwing. van 
elke klasfe, ‚volgt eene korte, ingedrongen, fystema- 
tifche bepaling van derzelver kenmerken, welke even 
“als; die ‚der ordes, familiën en geflachten in-de La« 
tijnfche; taal, is. gefteld, De ‘befchrijving der foorten 
volg gan weder, in het Hollandsch, Deze handel- 
heid. ard er de echter aan, den. anderen 
kant, het. nadeel, dat de fystematifche bepaling, alleen 
door diegenen verftaan kan worden, welke de Latijn- 
fche. taal, magtig. zijn. Daar echter: bij den in.ons 
Land, meer en meer aangroeijende ijver voor de nas 
tuurkundige, wetenfchappen „ook velen „die de La- 
újnfche taal niet verftaan „ zich, op. de, Dierkunde zul- 
len. wenfchen toe ‚te leggen ,- komt ‘het mij „voor s 
dat „zal „dit, werk zijn-doel, niet gedeeltelijk misfen, 
eene. Hollandfche vertaling „dezer, zinfneden „in, de 
volgende ftukken. er. bij behoorde gevoegd te: worden, 
even als LAMARCK. zulks;in, zijne Histoire naturelle 
des-animaux sans vertébres gedaan heeft, De wensch. 
om het loffelijk doel van. dit. werk te „bevorderen „ 
heeft mij deze aanmerking doen ter nederfchrijven. 
Ik vertrouw, dat de Heer vaN DER HOEVEN mij de- 
zelve ten goede zal ‘hoùden, Allé overige klasfen , 
derzelver orde’s en geflächten worden op dêzelfde wijze 
behandeld tot aan de Annulata toe, met welke dit 
eerfte ftuk eindigt. Bij de ingewandswormen merkte 
ik in de befchrijving van den Bothriocephalus latüs 
Ops; dat VAN DER. HOEVEN zegt, geen voorbeeld te 
kennen, dat iemand te gelijker tijd eene Tacnia folium 

Va en 


C 292 J 


En Bothriocephalus latus bij zich gehad heeft, « Van 
SWIETEN echter getuigt reeds , dat van den lintworm 
foms twee foorten , tegelijk “in denzelfden perfoon 
worden aangetroffen , hetgeen de Hoogleeraar THIJSSEN 
doot zijne ondervinding heeft bevestigd gezien , „daar 
hij de 'T'aenia lata en cucurbitina: of folium in het 
jaar 1821, na het gebruik van verzoet kwik. „met 
varenwortel in eenên negentienjarigen jongeling heeft 
ontlast” gezien (*): Bovendien verhaalt hij mij, in 
1820 Bothriocephalus latus en Taeniù ‘folium gezien 
te hebben, welke Dr. Boon toen met het Noufferfche 
middel, bij een meisje van 15 jaren verdreven had, 
Ook herinner ik’ mij, in de beroemde verzameling 
van den grooten RuDorPHI te Berlijn opgeteekend te 
hebben, “dat: deze beïde-foortén” gelijktijdig in het 
darmkanaal eener vrouw gevonden waren (4). Einde- 
tijk Kan ik bij al deze waarnemingen nog een geval 
voegen , hetwelk- mij onlangs’, “door ” ‘mijnen vriend 
HORSTOK 5 'Geneesheer aan de Kaapftad, medegedeeld 
werd, die ria het gebruik van Cortex Radic. Punic: 
granat. bij een veertienjarig tmeisje’,' “beide foorten 
gelijktijdig ‘afdreef , welke zich nù ook in de verza- 


En van mijrien vader bevinden.’ 14 AAL END 
…… Hier 


(5) a SWIETEN, «ad Aphor. 1373. Tom. IV, p. 725 
et 739. H. F. THYSSEN , Gefchiedkundige Befchouwing der 
Ziekten in de Nederlanden. Amft. 1824, blz. 403. 

CF) In de tweede afdeeling van het tweede deel, blz, 
239 zijner Grundrifs der Phoyfiologie , welke pas uitgekomen 
is, geeft RupoLput deze waarneming met een paar woor- 
den op, maar noemt dezelve ook het eenigst geval, het- 
welk hij met eenige zekerheid kent. 


CB) 


Hier zoude ik mijn vlugtig verflag van het 1e ftuk 
van dit veel bevattend werk kunnen eindigen, zoo 
niet aan vorm en ftijl de lof behoorde ‘toegekend te 
worden , welken dezelve in volle mate verdienen. De 
zuivere Hollandfche ftijl verheft zich meermalen bo- 
ven het onderwerp ; zoo als onder anderen, in de be= 
fchrijving der madreporifche omkorstingen der Stille 
Zuidzee, Druk en papier zijn “alle aanbeveling 
waardig. We. Ve 7 


“Tabula reznì animalis , additis clasfium ordinum- 
“que characteribus , quam edidit in ufum audte 
e“ LOFUM'J. VAN DER HOEVEN. Lugd, Batav. apud 
Je Ce CYFVEER; 1828. 
Ueberficht des. Thierreichs nach natürlichen Abflu= 
fungen und Familiën zum Gebratüche bei Vor- 
… defungen von J. B. WILBRAND. Giesfen 1828. 
Druck und Verlag von G. F. LEIJER. | 


Ip vereenig deze beide tafels in mijne befchouwing , 
omdat beide in verfchillende landen, bijna op den- 
zelfden tijd en tot hetzelfde doel uitgegeven , zoo 
zeer in bewerking en wetenfchappelijke ftrekking ver- 
fchillen, dat het niet onbelangrijk kan geacht wor= 
den, dezelve zamen te vergelijken. 

De tafel van den. Heer vAN DER HOEVEN geeft op 
eene} ftreng [ystematifche wijze een overzigt van 
het dierenrijk, en befchouwt hetzelve onder vier 
hoofdvormen , (#7pé): 

V 5 1°. Ani 


C 294 ) 


1° Animalia gelatìnofa, — … Sus 
2e Animalia articulata. legsel day 
es Animalia mollusca. av nes (in 
‚ Animalia vertebrata. ho ggd 64 
Tot ‘aanprijzing dezer philofophifche. rangfchikking 
zal ik. hier. niets behoeven bij te voegen „daar ik mij 
in de „voorafgegane “befchouwing van het Handboek 
der Dierkunde! van: denzelfden ‘Schrijver , reeds ten 
volle met. dezelve vereenigd heb (*). aitneen 
Elke grondvorm wordt weder in clasfes, ordines; 
en deze- Jaatfle—in-<familiae -en--genera- verdeeld. 
Eene korte, ingedrongen , duidelijke omfchrijving der 
kenmerken, gaat” iedere ;#Jas/e' en orde vooraf,’ waatop 
dan „eene „eenvoudige opnoeming der genera volgt. 
Tot. kenmerken worden. ‚niet alleen de ‚uitwendige , 
maar ook de inwendige deelen, ‚dus de geheele anato- 
mifche ftructuur der dieren. te baat genomen, waar= 
door. de leerling.-in-een oog -opflag „de voorndamfte 
eigenheden van: de bewerktuiging: der verfchillende 
dier=.klasfen overziet, „en „daarbij, van. het. eenvoudige 
tot het zamengeftelde opklimmende ‘zich seen. duide= 
lijk denkbeeld van de Behe sduerljke weteld kan 
vormen. „7 )t asoh viasorv PE 
„De Heer WILBRAND heeft met ; hetzelfde „doel 
eenen geheel anderen. weg ingeflagen. … Hij: daalt van 
den, mensch ; de zoogdieren. en vogels „welke zijne 
obere Thierstufe is, naar de reptilia en. visfchen, 
zijne mittlere Thierstufe , en-zoo vervolgens tot-de 
untere Thierstufe ‚ de infecten; weekdieren , wormen 
gens ivs, en 
‚(*) Om dezelfde reden ook verzwijg ik hier de aan- 
merkingen, welke ik daar gemaakt heb. 


C 25 J / 

en /zoöphytar afs: > Hij ‘eiridigt derhalve daar, “waar 
VN DER HOEVEN begonnen is,” Dit isop: ‘zich ' zelf 
geen- Zoo’ groôtvkwaad vermits, zij die ‘aan de andere 
rarisfchikkingde voorkeur geven zijne tafel van on-= 
deren. op” kunnen’ lezen , hetgeen’ hij zelf in! zijne ine 
leiding aan’ devhand. geeft» Grootér ’kwaad’ is het ech 
ter, dat’ de bafis> zijner klasfificatie; “op gronden’ be- 
fust, “die „ flechts” door eef sbijzönder - „daartoë’ bêwerke 
enigd> brein ‘kümnen'bevat' worden’ Ik’ ter míniste die 
mij nog niet geheel in de gehieimên der Naiur- ghilo- 
fophie heb “kunnén' inwijden ; beken volmondig, zijne 
redenering ‘niet ‘te ‘künnén begrijpen. Uit ‘vrees van 
zelfs “door verzaling, zijne gedachten niet zuiver te 
züllen! overbrengeri „ ‘voeg lik hier de inleiding van 
zijre- tafel bij’; waaruit’ de ed ed vr hard be- 
oordeelen. gro, oib 431011 teg 
Jes, Die Tabélte fet, Vor “oben her aflectehek” das 

„ Thierreich in feiner Abfiufung vom ! Menfcher ab- 
zi wätis: dâ 3 wórie unten herâuf, zum “Meifchen auf- 
gj wärts' werfolgt „- Biebt' (ie “ein Bild von ‘dèr’ allmätt- 
3yligen “Erftwiekelüns des” Thierreichs. Diefe Ent- 
go wickelung’ ist ‘folgende! I) Die ‘unièrd Stufe ehthatt 
5 diejenige: ‘Thiète , wil welchén die- Entwiëkélung 
yder organe ” “der” Verdauung wid’ „Zewging vof 
sy herrfchend’ ist „und * mit ‘dem: ‘Schlusfe” diefer Stufe 
„ihre ausfere Vollendung” efreicht „ fo dafs in ‘dén ‘fof- 
sygenden -Thieren nur éine innere Veredlug dierer 
s, Organe flattfindet ohne “däfs- neue binzükommet. 
á a) Die mitlereStiifé enthält diejehige E ntwickelung 
sy der: Thierwelt „- worin -die Organe ‘der’ Brust „ins 
ss befondere das Herz-die Vollendung erreichen.’ “Das 
ri Herz ist’ nemlich: in allen Vogeln und Saugthieren 
 Zweis 


C 296 ) 


» Zweikammerig, und  erleidet keine. weitere, Ause 
„ bildung ; aber in den Fischen und, Ampbibiën-bildet 
„es fich allmälig, fo hervor, dafs esin den Schild- 
„kröten dem Zweikammerigen Herzen nahe ist. 3) Die 
„obere Stufe zeigt diejenige Entwickelung des Thier- 
sreichs , worin die Bildung des Kopfes, und hiermit 


„das hervortreten des geistigen Lebens feine. Vollens. 


»dung erreicht.. Auf das geistige. Leben beziehen 
„fichs in der Richtung nach innen', die Sinnorgane;, 
„der Richtung nach Ausfen, die Bewegungs-Organe; 
„diefe gehalten daher gleichfalls ihre Vollendung. ……… 
„Unter Evolution ist die nach Ausfen gerichtete 
„Lebens-ausferung im ganzen körperlichen und geis-- 
antigen Verhalten eines Thieres, unter Involution, da- 
„gegen die nach Innen gerichtete „Ausferung zu. ver- 
sftehen. In der Evolution fteigt die organifche Welt 
„von der Erde aufwärts, in der Involution fchliesft 
„fie fich in fich felbst. 


„in der Bewegung der Himmelskörper tritt. ie: 


mi ete in ihrem centrifugalen , die Involution in 
„ihrem centripetalen Verhalten hervor. Alles in der 
„Natur bewegt fich äusferlich und innerlich, bis in 
„die kleinfte Molekul, in diefem alles umfasfenden 
„Pulsfchlage , und darum gefchieht auch die Entwic- 
„kelung der Thierwelt fo, dafs auf jeder Stufe fich 
„in der einen Reihe die vorherrfchende Evolution, 
„und in einer gegenüber ftehenden Reihe die vore 
„ herrfchende Involution abfpiegelt.” 


Als men dit nu goed begrepen heeft, dan zal het 


niet moeijelijk vallen zich voor te ftellen , dat op den 
bovenften trap der dierlijke bewerktuiging in de vore 
herrlchende Evolution de vogels, en in de vorkerr- 

fchen- 


hande 


| 
| 
| 


C-297 ) 


_ Jehenden Involution de zoogdieren ftaan, en dat deze 
verdeeling ook nog voor de volgende Thierstufen op de- 
zelfde wijze voortgaat. Dit ftaaltje zal genoeg zijn, om 
ons den aard en de ftrekking van de tafel van den 
Heer WiLBRAND te doen kennen, en ons te gelijk te 
overtuigen, dat dezelve alleen voor hen gefchikt is, 
die lust gevoelen, om zich met hem in dit doolhof 
van irnvolution en evolution te begeven. De arbeid 
van den Heer van DER HOEVEN „ als zich door duide- 
lijkheid , beknoptheid en zuiverheid van taal onder- 
fcheidende „ en ons de dierlijke wereld vertoonende , 
zoo als dezelve is, niet zoo als herfenfchimmige denk- 
beelden dezelve maken, verdient. derhalve verre de 
voorkeur, Zoude het welligt niet doelmatig zijn , de- 
zelve door de vertaling in de Hollandfche taal van een 
meer uitgebreid nut en ook voor hen gefchikt te ma- 
ken, die, hoewel door lust tot de natuurlijke hiftorie 
aangedreven , echter de kennis der Latijnfche taal niet 


bezitten ? We V. 


WE 


WE FENSCHAEPEGREK HRD, 


11 


voo ere 


ü r De ce oren 
d Î be ‚ HS) AHO 


„8464! N oBrúr: heeft in» zijnén Galvanometer tet 
dubbele wmaaldjes „terwijl dezelverniet gebruikt wetd, 
eene: afwijking: der „naaldjes waargenómen, vande drä= 
den-des Galvanometers ;’van: 15° “à' &òe,: Hij zag dit 
verfchijnfel alleen bij Galvanometêrs’ met dubbelé naald. 
jes; en dieten zeer gering vermogen hädden om’ ‘zich 
náar liet ‘Noorden «en Zuiden te rigens’ Geef fpoot 
van ijzer was er in’ het koperdraad: des Galvanómetefs 
voorhanden „ “en” hij’ ‘herinnerde’ ‘zich “dus” ‘hetgeen 
ARAGo’ over den ‘invloed: der ‘metalen óp” de Mag- 
neetnaald: vroeger had bekend gemaakt.” Hij vónd dân 
ook dezen invloed ‘door’ kopêrdraad afzonderlijk’ te ‘ne- 
men tot veen! bundeltje van 6 à-7 draden. Platina. 
draad-hadeen minder vermogen; doch zilverdtaad was Ì 
bijna zonder eenige werking op de naald, Hij flaat 
dus woor Galvanometers van zilverdraad te nemen 
(Bibliot. Univ. Mai 1828. p. 79). Wij weten uit de 
Ann. de Ch. et Phyf. Tom. 22. p. 359, Waar OER- 
sTED eene befchrijving van den multiplicateur van 
SCHWEIGGER geeft, dat deze geleerde koperdraad, 
met zilver overtogen , gebruikte. Wij weten ook uit 
het ftukje van BECQUEREL , op verzoek van THÉ= 
NARD ; achter zijn Traité de Chimie „Tom 5, geplaatst, 
pag. 343, dat BECQUEREL enkel zilverdraad verkiest, 
omdat dit het best de Electriciteit geleidt. Geen van 
beiden, noch BECQUEREL , noch SCHWEIGGER fpre- 
ken van dit verfchijnsel, door Nopirz waargenomen ; 

doch, 


C 299 ) 


doch, daar de grootere geleidbaarheid des zilvérdraàds 
reeds op zich zelf reden genoeg was, om dit te ge= 
bruiken, zoo zal de waarneming van: NOBILI, nu 
voortaan voorzeker alleen zilverdraad doen bezigen en 
het koperdraad geheel doen achterwege’ laten. Het 
wordt dus “ook ondoelmatig koperen raampjes te be- 
zigen,’ om. het draad-op te winden , zoo als ik 
zulks ín eenige Galvanometers gezien heb. “In eenen 
„ Galvanometer van- den „Hoogleeraar: UILENBROEK; van 
Leyden, zag ik voor eenigen tijd ‘het draad eenvou- 
dig om zich zelven opgewonden. Men mist dan alle 
vrees, alis het een houten raampje „ ndar hêt voorfchrift 
van SCHWEIGGER, dat deze stof op de- naald zal 
werken.” | 

Zulk eenen Galvanometer heb ik vervaardigd die 
zeer gevoelig is, 


Ì 0 ot rra 


hade dh 


} 


De draad is cirkelvormig opgewonden; boven tus- 
fchen denzelven is een glazen buisje, waardoor een dun 
zij= 


( goo } 


zijden draadje gaat, om dubbele magneetnaaldjes, met 
omgekeerde polen met een ftroohalmpje vereenigd, 
midden in den regtftandigen cirkel van het draad, te 
dragen. Op de hoogte van het bovenfte naaldje „ is 
een’ van dun bordpapier verdeelde cirkel horizontaal 
met zijden draden aángebragt, ten einde de beweging 
van den naa'd te doen aflezen. Door bordpapier voor= 
komt men zeker ook onnaauwkeurigheden; daar in 
een’ metalen rand welligt hier of daar door grootere 
dikte. of vermengde ijzerdeelen eene aantrekking woor 
de naald ontftaar. 

Het geheel wordt gedragen op een glazen voetje 
en is dus volkomen geïfoleerd, 

Het glazen buisje, door hetwelk de dunne zijden 
draad gaat, om de magneetnaaldjes te dragen , dient 
ook om te ifoleren , doch heeft eene grootere lengte, 
dan hiertoe noodig zou zijn, om den invloed der 
draaijingen van den zijden draad te verminderen. Dit 
glazenbuisje, wordt eenvoudig tusfchen de draden 
van den Galvanometer ingebragt, en hiertusfchen be- 
vestigd. Is de naald van het o punt der verdeeling 
geweken, zoo draait men dit buisje zoo lang om, tot 
dezelve weder hierop geplaatst is. 

In dezen Galvanometer zijn beiden de naaldjes ook 
in den ftroom; door dat de verdeeling binnen aange- 
bragt is. Men vindt in Galvanometers met dubbele 
naaldjes veelal deze verdeeling boven den draad des 
Galvanometers , en dus ook het bovenfte naaldje bui- 
ten den draad. Het fpreekt van zelven, dat men hier- 
door de gevoeligheid des Galvanometers vermindert. 


De- 


ED 


Deze eenvoudige Galvanometer voldoet zeer goed 
aan het oogmerk, om geringe hoeveelheid electriciteit 
te ontdekken. RE A AU 

347. OrrsrTeD heeft eenige bepalingen gemaakt over 
de uitrekking, die fommige ligchamen door drukking 
ondergaan, en die belangrijk zijn gekend te worden, 
om de zamendrukking der vloeiftoffen te kunnen be- 
palen. CorLapoN en sTuRM hadden voor een ver- 
mogen van iedere atmospheer gesteld voor de uitrek- 
king van het glas: rr tien millioenften. Waaruit de cu- 
bieke- uitrekking — 33 tien millioenften bekend wordt: 
men neemt immers de cubieke dilatatie — 3 maal de 
liniaire, Naar de proeven van TREDGOLD is de uit- 
rekking van het lood == o,o0ooo2048; voor iedere 
atmospheerkracht; waaruit de cubieke uitrekking 
== 0,00006144. Wanneer men nu in een looden vat wa- 
ter zamenperst, waarvan de inkrimping is == o,ocoos1, 
volgens de gemelde Heeren; zoo is de fchijnbare za: 
mendrukking gelijk aan het verfchil tusfchen de ware 
zamendrukking der vloeiftof en die van het vat. 
Hieruit volgt dus, dat bij de aangegevene zamen- 
drukking van lood en water, het water fchijnbaar 
moet uitgezet worden, in stede van ineengedrukt te 
worden door aangewend vermogen. Om dit te on- 
derzoeken heeft orrsTED in zijnen toeftel, tot zamen- 
drukking gefchikt, een looden en een glazen vat geplaatst, 
hetwelk geheel met water gevuld en met dezelfde ftop 
gefloten was, terwijl ook beiden met dezelfde ver= 
deelde buis voorzien waren. Hij zag, dat in bei- 
de de vaten het water nagenoeg evenveel zamenge- 
drukt werd; in het looden vat fcheen het water 
a millioenfte deelen meer zamengedrukt te worden. 

BIJDRAGEN ‚D. IJ. sT. 1. X OER- 


C 30% ) 


OrersrTreD befluit hieruit, dat het glas o millioenften 
meer zamengedrukt wordt dan het lood. CoLLADON 
en STURM nemen voor de zamendrukbaarheid van 
het lood 61 millioenften aan; cALY-cazaLAT bepaalt 
dit op 18 honderd millioenfte, De proeven van 
OERSTED bewijzen, deze laatften voor waar ers 
kend zijnde , dat de zamendrukbaarheid van het glas == 
19 À eo honderd millioenften is, terwijl cor- 
LADON en sTURM dezelve 16 à 17 maal grooter {tel 
len. — OergrsTrp zal nader zijne bevindingen bekend 
maken. (Bulletin Math. Juillet 1828,p. 53). _G.Je M, 
348. SAVART ftelde een koperdraad van 288r,86 op 
eenen hoogen warmtegraad aan den ftroom van Ammoniac- 
gas bloot. Het draad nam „J- ín gewigt toe, en 
werd 288r965 zwaar. De foortelijke zwaarte van het 
koper was 8,8659 en werd 7,7919. Het iĳzer nam 
alg in gewigt toe, wanneer het aan zulk eenen {troom 
van Ammoniacgas werd blootgefteld; de foort, zwaars 
te hiervan was 7,788, en werd 7,6637. — Wan- 
neer het ijzer gedurende 1 à 9 uren aan zulk eenen 
ftroom wordt blootgefteld, wordt het gefchikt om gee 
hard te worden, als ftaal; waar na eenen {treom van 
8 Àà 1o uren wordt het veel zachter. Wanneer sAVART 
49 gr. van zulk koper, hetwelk 5 uren aan de wer- 
king van Ammoniac blootgefteld was geweest, in 
een porfeleinen retortje heet maakte, werd er geen 
gas ontwikkeld; het retortje brak en het metaal, uit _ 
het vuur bijeen verzameld, woog 4889. Op het ver- — 
nis van het porfelein was eene geel-bruine. zelf(tan- 
digheid geplaatst, welke door potasfium groen-bruin 
werd. (Ann. de Chim. et Phyf, Mars, 18983 
Pe 326). G. Je Me 2 
349 


C Ba3 ) 


340:  EceN ‘heeft twee “voorname redenen opge- 
geven; waardoor thermometers hun nulpunt door den 
tijd veranderen. De eerfte is de drukking der lucht; 
Men ziet thermometers door den tijd een hooger-nul- 
punt verkrijgen. Hij geeft hiervoor in 8 jaar o%,06 
op, en flelt deze rijzing gelijkmatig, dus evenre- 
dig aan den tijd. Men ziet thermometers met lange 
bollen - viermaal zoo veel rijzen in hun nulpunt, als 
die met ronde bollen voorzien zijn; hetwelk dit gevoelen 
bevestigt. Hij heeft echter niet gefproken over de 
drukking des kwiks op het onderfte gedeelte van den 
bol; „welke aan de drukkieg des dampkrings tegen- 
overgelteld werkt, en dus hierbij in aanmerking moet 
komen, ns 
„De andere reden is gelegen in de fchielijke ver- 
koeling: die men thermometers vel eens doet onder- 
gaan, indien men dezelve. in kokend watér gebragt 
heeft. Het nulpunt wordt hierdoor lager\en des’ te 
meer „naarmate met dit meermalen herhaalt. -Dit 
kan tot 0°,315 bedragen „ en is in de eerfte maal het 
fterkst ; doch „wordt, bij herhaling, minder fterk. 
Men moet dus den thermometer langzaam bekoelen 3 
wanneer ‚dit zeer weinig wordt waargenomen. … Doch 
het nulpunt, op-deze wijze Jager! gebragt, rijst wer 
der met der, tijd, doch onregelmatig. „Het meeste 
voor eenen. dag is e®‚o42 (Ana. der „Chenste' uid 
Phyf. 1826 St. ro en 11). ET Me 
359», Van den aften Februarij 2827. tot den ogften 
April van dat zelfde jaar „ heeft men te Rome den bara- 
meter.tot-fomwijlen zo malen daags waargenomen „op 
eene hoogte wan 1eo voet onder desoppervlaktesder 
Middellandfche zee, De waarnemingen zijn tot op deze 

X 2 hoog- 


C 34 ) 


ten tot de temp. van 3o° (?) Anr. «herleid. De 
groot{te drukking heeft ’s morgens tusschen 1oà 11 uren 
plaats „ dan daalt de barometer tot 4 uren na den middag , 
wanneer hij het laagte ftaat. Na 7 uren des avonds 
rijst hij weder tot 11 uren wanneer hij weder het 
hoogfte komt. In den nacht zijn geene waarnemingen 
gedaari. 

’smorgens 7 h. 29,995o nadenmidd, 4 h. 29,9730 


8 — 29;9893 5 — 29,9782 

9 — 29,9872 6 — 29,9804 

Io — 29,9Y00 7 ==" 29,9729 

II — 29,9903 8 — 29,9780 

12 — 29,9879 “9 — 29,9838 

nadenmidd, r — 29,9875 Io — 29,9950 

2 — 29,9829 IL — 3040008 

— 29,9918 I2 — 29,9974 

(Edinb. Enoh of Science, No. 15; pe 112. Bullet. 
Math. Août 1828, p. 140). G. J. M. 


351. SWINTON heeft de meening , dat door Alca- 
vazas geen ijs gemaakt wordt in warmere gewesten, 
dan door radiatie , bevestigd. Hij verwerpt dus de theorie 
der uitdamping voor dit verfchijnfel en zegt, dat men 
zich alleen van poreuze vaten bedient, omdat die 
beter koop zijn. In glas verkrijgt men meer ijs, dan 
in zulk een poreus vat. (Edinb. Journ. No. 15. 
Bulletin der Sc. Math. Août 1858, p. 140). 

G. Je M. 

352. KNIBBE en CONSTANTINI hebben onder het E 
vast worden van gefmoltene chocolade zoo veel elec- k 
triciteit zien ontftaan, dat er, toen men de choco- _ 
lade uit de vormen maden electriche vonken wers _ 

den 


( 305 ) 


den waargenomen , (KAESTNER’s Archiv. T, ie Pp 
472). GeJo Mt. 

353. Wij hebben vroeger (Nat. Bijdr. D. IL. 
St. oe Wet. Ber. No. 269 pag. 242) medegedeeld , dat 
SOEMMERING had waargenomen, dat zeer fterke alco- _ 
hol moeijelijker,. dan minder fterke „uitdampte , wan- 
neer beiden’ op-eene hoogere temp. werden gebragt. 
YeLiN en rucus hebben proeven van SOEMMERING her- 
haald onder eene drukking van 264 71,19 , herleid tot ov: 

Graad van fterkte van 

den alcohol. Kookpunt Reaum: 
ORO kil Ware tebin * tul 6D°,58 
OD eh vutdet nattere 1d 000259 
059G: aften heler oi Vebie 6454 
OT Enbe Pedaaltje) ve, let lar lubos4 
EAN ot vetikeruier de) a vhijkin GO,49 
RODEN Aras WH) ol0m ed aile! Wels GONS 
KBO en Ier Ee bries OE 

Men ziet hieruit dat die. alcohol, die a Àà 25 
ten honderd water bevat- gemakkelijker uitdampt, 
dan zuivere, watervrije alcohol. — Zij hebben alco- 
hol van 98,5 ten honderd fterkte, bij eene zachte 
warmte overgehaald en opgevangen in fleschjes van 
denzelfden inhoud, Zij vonden de Loer zwaarte in 


de volgende reden : 
Soort. zwaarte. 


Inhet 1e. fleschje . 07972 of Jap. alcoh. ten roo - 


mn 2E, —_—  « « 057970 
3 —— ee 057969 
4. ee 057966 
nn A  0,7965 
6%, —— 0,7964 
7. ee 057962 


. « 047959 Of 98,32 alcoh. ten Too. 
X 3 Men - 


C 306 ) 


Meèn Ziet ook hieruit; dat de vlugrigheid van „def 
alcohol niet in eene juiste verhouding met desgelfs 
wiâtervfijen” fleât iss (Bulletin der Se: Mdth. te 
1828; ps 81); oli mal. pied. 

354e If plaats van linzen van diamant voor cen 
enkelvoudig miikroskoop ; wordt inhet Jowrn. of 
Science, erize No; 4 aangeraden Saphir te gebrifis 
ken, Behalve de diamant heeft’ faár BREWSTER dé 
Saphir het grootfté ftraalbrekende vermogen dér edélé 
fteenen. 4 B, fer Mie 

355. Korertwer raadt aan Flintglas té bereiden uit 
100 deelên fijne. quarz met acid. hydrochl. be- 
handeld, to deelen -minium en-go dêélen fub-carb. 
pot. KAESTNER raadt in plaats van niífi@m aan het 
hyperoxydiüm plumbi, verkregen -doöf acid. ful- 
phuricum én minium. (KarsTNers- Archiv. Bd. 7. 
P 233). Ö Je M. 

356. Om Baan gitte, dat niëf öpfpringt en 
door geert infektén vêrniëld Wordt; té krijgen ; raadt 
MÁC:CULLoëH aá; óim bij het gewone ftijflel éen 
wêinig bruine fuiker en zeer weinig opgeloste Tublis — 
mdât té voegens mét een paft drapperi läveridel-olie 
tegeri de fchimmel. Dit kan best diéneri voor tHaäti- 
Briefjes ‘van voorwefpen va Natuurlijke Histotie. — 
Zie Polyt. Journal. XXIX. p. 74. Vv: ri, | 

357: Woeurer heëft door ontbinding van cyanas_ 


hydrargyri, dour eene oplosfing van Aydrochlo- 


ras ammoniae, of van cyanas plumbi, doór am 
monia liguida ‚ eene zelfftândigheid gevonden gelijk aan 
het ureum. Het is hem gebleken, dat dit niet anders — 
is, dan een cyanas ammontae. Zie hier de beftand- 

dee- 


C:407 


deelen van beïden, opgeven in 477. de Ch. et Phyf. Mars 
1828, Pe 330. 
Atomen. Ureum. Cyanas ammontae. 

Azotum . . 4 . . 46,78 . . 46,650 

BEFDORRGf Pe CA BONDEN TOA 

Hydrogenium 8 . . 6,59 . . 6,670 

Oxygerium .„ e . . 26,24 . . 26,650 

c. j. M. 

358. Deucnar maakte aan de Wernerfche Maat- 
fchappij te Edimburg bekend, dat men kristallen voor 
verweren en vloeibaar worden kan behoeden, door 
de lucht van de flesch , waarin dezelve geplaatst wor- 
den, met terpentijn-olie te bezwangeren. Tot dit einde 
moet men Een weinig olie op den bodem der flesch 
gieten. (Edinb. New Phil. Journ. T. IV. p. 401). 

V. ROSSEM. 

359. Berzetrus heeft de wijze van HARKORT , 
om potäsch te oritdekken zeer aangeprezen. Hij geeft 
hiervoor op; om het oxydum nickoli in borax op te 
Yosfen; wanneer men hierbij eene zelfftandigheid 
voegt, die men op potasch wil onderzoeken, zoo 
zal men een blaauw glas verkrijgen , wanneer de potasch 
werkelijk danwezig is. Men zorge echter, dat hierbij 


„geen cobalt vermengd zij; want dan verkrijgt men 


éen bruin glas. (Ann. der Phyf. und Chemie 1827. 
ió St. p. 333). G.J. M. 

360. In half vloeibaar vét van een lipoma heeft 
Prof. nunertLD van Greifswald kwik, ats metaal, 
gevonden. (ScHwericeer’s Journ. T, oo. Bullet. der 
Sc. Nat. dot 1828, p. 320), G. J. M. 

3ór. Over het Cerium metaal, vindt men nieuwe 

X 4 aan. 


( 398 D 


aanteekeningen in Ann, der Phyfikzund Chemie, 1827, 
St. IIs P. 406, door MOSANDER. G. Je Me 
362, G. OSANN, Profesfor der Scheikunde te Dor- 
pat, heeft bij een onderzoek van Uralifch. Platinum 
een nieuw Metaal gevonden, hetwelk hij met den 
naam van Pluran beftempelde. Dit woord is zamen- 
fteld uit de eerfte letters van Platinum en Ural. (4z- 
nal, der Phyf. und Chemie von vocGeNDorFF, B. XII, 
Oers Pet 287 Je ‚Med vinne 
In het Repert. für Cbemie, 8127 Sept. „ wordt nog van 
twee andere metalen door osANN hierin-ontdekt, gefpro- 
ken. G. Je, Ms 
363. BREWSTER geeft voor gemiddelde temperatuur 
des dampkrings onder den aequator op 81°,5 FAHR. 
De waarnemingen zijn gedaan op het eiland Prins 
Galles, Singapora en Malacca. (Journ. of Science, 
N°, 15, p. 6o). Ga Je „Ma 
364. Door MATHIEU werd den 31 Maart 1828 een 
rapport aan de Academie des Sciences gedaan, over 
eene Memorie van RoceR, welke de hoogtebepaling 
van den Mont-blanc behelsde, Het bleek hieruit, 
dat deze berg 4435* boven het meer van Genève 
n 4811* boven de zee gelegen is, G. Je Me 
365. Op den 3r Jan. 1686, werd er te Rauden in 
Koerland eene. groote hoeveelheid van eene papier- 
achtige ftof uit den dampkring op de aarde gebragt , on- 
der de gedaante van zwarte vlokken. Hierbij werd {neeuw 
en een fterke wind waargenomen. Er waren hiervan 
zeer groote verzamelingen bijeen, en de ftukken fchenen 
gebrand te hebben. De reuk was als van varec, 
Men kon dit niet tot poeder krijgen, maar wel geheel 
branden, en even als amylum verhield zich dit in 
na- 


C 309 ) 


het vuur. De heer crorrnuss had hiervan nog in 
zijne, verzameling een (luk, hem door zijnen vader 
nagelaten. Hij heeft dit ontleed en er kool, iĳzer en 
eene geringe hoeveelheid aardfoorten en manganefium 
in gevonden , zoodat er tusfchen deze ftof en papier 
of linnen vele overeenkomst beftaat; er was echter 
meer ijzer in aanwezig. (Bullet, Mathém. Juillet 1828, 
P. 93). Men houdt ditte regt zeer waarfchijnlijk voor 
eene {tof door den wind naar Rauden verplaatst. c.j-M. 
366. Gedurende het regenachtig en ongeftadig we- 
der van de laatfte helft van de maand Julij, op het 
dorp. Heikop bij Vianen vertoevende, zag ik op den 
28ften dier maand, des namiddags te half 1 uur, een 
fluk van een’ regenboog, niet zoo als gewoonlijk aan 
den gezigteinder geplaatst, maar regt boven mijn 
hoofd , in eene rigting van het Noordwesten naar het 
Oosten „ met zijne bolle zijde naar het Noorden ge 
keerd. De lucht was grootendeels helder, maar boven 
mijn hoofd waren er een paar dun uitgefpreide wol- 
ken, in welke dit deel van den regenboog zigtbaar 
was , als ook eenige weinige wolken aan den gezigt- 
einder tegen over de Zon. De bijzondere plaatsing 
van dit luchtverfchijnfel bewoog mij, hiervan met een 
woord melding te maken , offchoon diergelijke waar- 
nemingen welligt reeds vroeger van elders bekend zijn: 
In de Kunst- en Letterbode van 4 Julij 1828, vindt men 
een paar andere voorbeelden van bijzondere regenbo- 
gen, welke aldaar uit de fpiegeling der zee verklaard 
worden, doch welke verklaring bij het door mij waar 
genomen verfchijnfel natuurlijk niette paskomt. v. u. 
367. SPRENGEL heeft waargenomen, dat zeeplanten 
chlorium uitdampen, en vooral des nachts. Bij 
X5 meent , 


Me 


meent, dat het acid, Aydrochl. , hetwelk in den damp- 
kring gevonden wordt bij ftranden’, niet ontftaat van 
de ontbinding vaän den Aydrochl. mügnefiae des zee- 
watêrs, tmaar var deze planten, eti’ vooral van ver- 
fchillendé Fucusfoorten. (KarsrNER Archiv. T. 7. 
ue Sb Aard G.' je. Me 
368. Dé Aérides odoratum, welke plant, gelijk 
bekend ís, in de lucht opgehangen, eenen geraimet 
tijd in leven blijft, en welke dóor de Chinezen aar 
de zolders hunner woningen, wegens hare fchioône 
fcliarlakenroode en gelé bloemen et wegens haren 
welriekenden geur, wordt opgehangen, heeft eindelijk 
voor het eerst in Europa gebloeid in den tuin van den 
Prins LeoPoLD van Saxen, gelijk wij lezen itt FRO- 
RiEP’s Notizen, Deel XX, S. 154. 
Vv. El. 
369. Onderfcheidene bösnfderkel in de warttere 
luchtftreken hebben de eigenfchap Van uit de uitein= 
den hünner takken wortel te fchièten, en op dèze 
wijze den hoofdftam met tälrijke hiermede vereenigde 
jongere (tammer te omgeven. Vele voorbeelden kouten 
hiervan bij onderfcheidene fChrijvers voor. Altermerk- 
waardigst is echter, in dit opzigt, hetgeen wij lezen 
in het Aflatic Journal, Febr. 1828, en daaruït over- 
genomen bij rrorter, Mot., XX, S. 168—i70, 
nopens eene reusachtige Ficus indica aan de oevers der 
Nerbudda in de provincie Guzerate in de Indiën, bij 
bewoners dier ftreken onder den haam ven Cubbeer- 
Burr bekend. Deze boom heeft 350 groote en meer 
dan gooo kleinere ftammen; welke eenen omtrek ván 
oooo voeten beflaan, terwijl de overhatigende en nog 
niet ingewortelde takken eene veel grootere ruimte in-_ 
ne- 


CBE 2D 


nemen, Men zegt dat zeven=duizend perfonen onder 
zijne fchaduw kunnen rusten, Vi He 

„970 De vrucht van Strychnos innoêua en de ges 
kookte ftengen- van Carisfa ediilis , wotden beide ih 
Afrika gegeten en behooren dus onder de weinige on* 
fchadelijke Apocyneae, FrorieP , Not. ; XX; S. 2004 

/ Vs He 

371. Volgens BREWSTER, Edinburgh Journal 3 
Jan: 1828 en Frortep’s Not., XX, S. 273-376; 


js eene foort der ftof , welke ín de Indiën tot het 


verlakken gebruikt wordt, het door infnijding uit den 
fam gevloeide fap van. Scmecarpus  Andcardium 3 
eerie andere foort het fap van Melanorthea ufitdtis 
fima. Vi Ha 

373. Eene nieuwe foort van Kina (Cinchona mti- 
zonenfis), ‘Îs onlangs door coNDot, Profésfor in de 
Kruidkunde te Bogota; ontdekt in de grooté bosftheti 
van Nieuw-Granada; nabij de ftad MZuzh. FrorrÉt: 
Not, XXI; Ss 106: vs if. 

373. De wortel van de (ook bij ons inlandfche) 
Thysfelinum palustre, is in de Verhandelingen var 
het Geneeskundig Genootfchap vat het Cântofi Zus 
rich, als een middel tegen ZEpilepfie aangeraden; het: 
welk in vele gevallen heilzaam zoude bevonden zijn. 
Frortep , Not; XXI, Ss 112, Vv. H. 

374. Iú dezelfde Nozizen , XXI, Ss 199—133 4 leé« 
ren wij, volgens proeven van SELLS; dé Echites 
Juberecta vân Jamâika, als eene zeer wergifdige plant 


. kennen. Vv. Hi 


375: De bekende Spring-Komkommer (Mómordiès 
Elaterium) fchijnt fchadelijke eigenfchappèn te beé- 
zitten , waarvan de No:izen , XXI, S. 40, eèn merk- 

waar- 


C 31e ) 


wdardig voorbeeld mededeelen. De Heer prcKson 
te EZdimburg , had namelijk een exemplaar dezer plant 
in zijnen hoed uit. den plantentuin medegenomen „en 
den. hoed op het hoofd gezet. Kort daarna ondervond 
hij, zware. pijnvin het hoofd en te gelijker tijd pijn in 
de regio vepigastrica en een {terk- kolijk , door hers 
haalde brakingen gevolgd, welke tot den volgenden 
dag aanhielden en hem. zeer verzwakten. Kan deze 
waarneming ook tot nadere proeven en onderzoekin= 
gen aanleiding geven ? Vv. H. 

376. De door zijne gefchriften over Planten-Geos 
graphie beroemde Hoogleeraar sonouw, te Koppens 
hagen, heeft ín. eene allerbelangrijkfte Verhandeling 
(vertaald, in, rRorIEP’s Notizen, XXI, S. 241—250) 
bewezen „dat het klimaat van Griekenland en Iralië, 
als ook dat van Palestina en Egypte, finds de vroeg- 
fte berigten , die wij daarvan hebben, niet noemenss 
waardig is veranderd; uit hetgeen echter de Ouden 
over het groeijen van den Beukenboom in de vlakten 
van Ítalië zeggen, kan men opmaken; dat het aldaar 
voorheen een weinig kouder moet geweest zijn, daar 
deze boom aldaar thans niet dan op de bergen voor- 
komt. Ve H. 

377. Inhet Journaal van siLLIMAN „ leest meneene 
voor de planten - phyfiologie belangrijke waarneming : 
in Amerika gefchiedt het dikwijls , dat wolken en re- 
genvlagen. gedurende eenen geruimen tijd de zonne- 
ftralen beletten door te dringen. Gefchiedt dit tijdens 
het uitbotten der boomen, dan behouden de bladen 
eene bleeke witte kleur, welke echter door het- fchij- 
nen der zon foms binnen den tijd van zes uren ten 
eenemale verandert. Dit was het geval met een ger 

heel. 


C.3% J 


heel bosch van verfcheidene Engelfche mijlen in den 
omtrek „ hetwelk zijne bleeke kleur met het blijdfte 
groen in zoodanig een kort tijdsbeftek verwisfelde, 
Froriep Not. XXI S. 345436. Ús Ee 

388. De Heer nouLToNn te Londen heeft zich 
door proeven overtuigd, dat de wortels: van Stachys 
palustris, eene hier te lande zeer algemeene plant, 
door kultuur zoo zeer verbeterd kunnen worden „ dat 
zij tot eene goede fpijze kunnen verftrekken, Hij 
noemt dit nieuwe moeskruid Panace , en houdt voor 
de beste wortels, diegene, welke 6—& duimen lang 
zijn, en de dikte hebben van middelmatige Asperfiën. 
FRORIEP Mot, XXII, S. 26. V. H. 

389. Chara vulgaris wordt in Meklenburg dik- 
wijls gedroogd, en als eene uitmuntende mest{toffe 
over den akker gevoerd. Zie scumarz Landwirth- 
Schaftliche Mittheilungen 1828, III, S. 45. V. H. 

390. Volgens MiLLINGTON kan uit de ftengen 
van de gewone fnijboonen , door dezelve 10—12 da- 
gen in water te laten weken , een voortreffelijke- en 
buitengemeen fterken draad voor touwwerk bereid 

worden. Polyt. Journal PI Vs He 
391. Farra verhaalt, dat een zeer oude appel= 
boom binnen den tijd van o jaren verjongd is, door 
eenige wilde ftammetjes rondom denzelven uit zaad 
aan te kweeken, en daarmede de takken des ouden 
booms. door zuiging te vereenigen. Polyt. Journ. 
XXIX , p. 80. Ve H. 

392. In hetzelfde tiĳdfchrift wordt t. a. pl. mel- 
ding gemaakt van eenen Esfchenboom , gevallen in 
Yorkshire in Engeland, welke 750 cubiekvoeten hout 
„opleverde, en ro voeten en 6 duimen in’ doorfnede 

be- 


C 314 ) 


bedroeg. Een eikenboom ‘in Derbyshire gaf 965 cu- 
biekvoeten hout en bedroeg 13 voeten en 4 duimen 
in doorfnede. Vv. H. 

382. De Drakenbloed - boom (Dracaena Draco), 
welke de ftof levert, die wij onder den naam van 
Sanguis Draconis kennen, fchijnt eenen zeer hoo- 
gen ouderdom te kunnen bereiken. Die van de ftad 
Orotava op het eiland Tenerif'a, werd reeds in 1496 
als een zeer oude boom befchouwd, en heeft aan den 
voet eenen omtrek van 46} voet. Brrraetor heeft 
eenen tak met deszelfs vleezige bladen, gedurende 
mêer dan ten jaar in zijne kamer droog bewaard, 
wanneer de bovenfte bladen nog geheel gaaf en frisch 
waren gebleven. — In de veerfte jeugd is de ftam 
eenvoudig, in den volwasfen leeftijd in vele takken 
verdeeld, terwijl er in zijnen ouderdom wortels uit 
zijne takken ín de lucht uitfchieten. Zonderling voore 
al zijn de groote klierachtige uitwasfen, welke-zich, 
ter grootte van eene kokosnoot, in het inwendige 
der takken vormen, en welke tot dus verre in geene 
andere monocotyledonifche plant waargenomen zijn. 
De bloemen zijn des daags gefloten, maar openen 
zich des avonds, om zich bij het opkomen der zon 
weder te fluiten. Zie SABIN BERTHELOT , Obferva- 
tions fur le Dracaena Draco in de Ann. d. Sc. Nat. 
XIV p. 137—147; pl. 7 en 8. vi ms 

383, Door onderfcheidene Natuuronderzoekers en 
vooral NEES VON ESENBECK, TREVIRANUS € DITHe 
MAR ; BORY DE ST, VINCENT , GRUITHUIZEN én an- 
deren is, vooral in de laatfte jaren, meermalen ge- 
fproken van onderfcheidene door hen gedane waarne- 
mingen, welke den overgang? van Confervae in Infu- 


fo- 


C 318) 


feria of van Infufbria in Confervae Schijnen te-be- 
wijzen. Deze waarnemingen, hoe vreemd zij ook in 
het eerst mogen luiden , worden echter begrijpelijker 
voor hem, die de groote moeijelijkheid kent , om vaste 
grenzen tusfchen het Planten- en Dierenrijk vast te ftel- 
len, Zij zijn nog zeer onlangs bevestigd door eene ver- 
handeling van FRANZ UNGER, waarvan men een uittrek- 
fel met duidelijke af beeldingen , vindt in de Annales des 
Sciences Naturelles XIIL p. 428—444 (Avril 1828) 
Uneer zag onder het mikroskoop ; niet eens, maar her- 
haalde malen „ eene Conferya, van de foort, die door vau- 
CHER Zeto/perma clavata genoemdis, een langwerpig 
bolletje uit zijne buis ontlasten , welk bolletje al de eigen- 
fchappen «en levendige bewegingen der Infufiediertjes 
vertoonde, doch na eenigen tijd ophield te bewegen , 
en in Zctosperma clavata, door zich te verlengen 
en takken uit te fchieten, overging. Volgens deze 
waarnemingen is de befchrijving van het geflacht 
Ectosperma door NERES VON ESENBECK allezins juist, 
als hij hiervan zegt: „Fila ramofa, continua, fub 
mapice prolifera fporas apice colligentia in globu- 
so dum vivwon post partum libere aatantem, mortegue 
»revirescentem.” Niet alle Couferyae toch vertoo- 


‚pen zoodanig eene beweging, als van Zufwfiediertjes , 


inde kiemen of /porae, waardoor zij zich vermenig- 
vuldigen., Het geflacht Vaucheria bij voorbeeld heeft 
deze bewegingen niet. RR 

384. Onder meer andere belangrijke planten, 
welke. de beroemde warticH in het Birmanfche rijk 
ontdekt heeft, wordt in de Ann. d, Sc. Nat. XIV, 
P--LL2„-ook melding gemaakt van PAytocrene gigan- 
tea, welke in den ftam, die de dikte van de dij 
heeft, 


, 


C 316 ) 


heeft, eene groote menigte helder en zeer drinkbaar 
water bevat. V. H. 
385. De waarnemingen van verfcheidene Botanisten 
nopens de bewegingen der meeldraden van Berberis 
vulgaris, ten gevolge van eenen werktuiglijken prík= 
kel, zijn door MERTENS en KocH in hunne Flora 
van Duitschland, II, p. 603 tegengefproken, doch 
onlangs op nieuw en met talrijke proeven bevestigd 
door coeePPerT in de Zinnaea van VON SCHLECH- 
TENDAL, III, p. 234—250. Zijne proeven met on- 
derfcheidene bijtende en narcotifche vergiften op deze 
plant genomen, verdienen allezins in het genoemde 
werk te worden nagelezen. Ik zelf kan mij den twij- 
fel van MERTENS en KoCH des te minder begrijpen , 
daar ik zelf zeer dikwijls de meeldraden naar den 
ftamper zag toefpringen, als ik met de punt van een 
mesje of eene naald aan den beneden-binnenkant der 
helmdraden (filamenta) raakte. GoeepeRrT zag diere 
gelijke bewegingen ook in de meeldraden van Berbe- 
ris emarginata w., cretica en aristata. Vv. H. 
386. In hetzelfde derde N°, der Linnaca van 1828, 
(het tweede N°. heb ik door toeval nog niet ontvan- 
gen) wordt het vervolg gevonden der Verhandeling 
van CHAMISSO eN SCHLECHTENDAL, over de planten 
der ontdekkingsreis van ROMANZOFF, en eene be- 
langrijke Florula van het eiland St. Thomas, door 
SCHLECHTENDAL. Volgens SCHWABE, te Des/au, 
zoude Uredo Rofae en Uredo Ruborum flechts de 
jeugdige toeftand zijn van Puccinia Rofae en Pucci= 
nia Rubi, welke beide laatfte mede niet foortelijk 
zouden verfchillen. Zie Linnaea, III, p. 277—278. 
Vv. H. 
387. 


CE) 


387. De ontwikkelingen ‘inwendige: vorming van: 
Fucus veficulofiús heeft in den’overledenen  Hoog- 
leêraar EYSENHARDT „te Koningsbergen, ‘eenen .uite 
muntenden befchrijver gevonden. Zie Linnaea, UI, 
Pp. 279308. Volgens hem, blz. 304, «ontftaan-de 
blazen van deze wierfoort uit hare wratachtige vrucht- 
dragers, V. He 

388. De Myrrhe is door EHRENBERG En HEMP- 
RICH zelven verzameld op 4myris, Kataf. Zie. Bullet: 
d. “Sc, nat. , Juin 1828, p. 228, waar tevens een 
kort berigt van de ontdekkingen dezer reizigers „ten 
opzigte der Plantkunde voorkomt. Vs He 210 
“389. Men mag zich verheugen , dat het verzame- 
len en verkoopen van „gedroogde. planten. hoe langs 
hoe:älgemeener wordt, vooral ook voor. Cryptogamen, 
waarvoor ‘zoodanige verzamelingen inzonderheid be- 
langrijk zijn. De Noorweegfche Botanist  SOMMER- 
FELT, te Asker bij Christiania „ biedt eene seerfte Cen- 
turia plantarum cryptogamicarum Norvegitarum voor 
vier fpecie-kroonen aan3 terwijl pe” BRÉBISSON de 
mosplanten van Normandijen, te Caen , uitgeeft voor 
3 franken elke aflevering van 25 ftuks gedroogde mos- 
fen, wier getal in het volledige. werk ooo ftuks- zal 
bedragen. ‘Zie Bulletin. t. a, pl., Juin 1828, 
P- 240, 241: VH. 

390. Kaapfche gedroogde planten, verzameld door 
ZEYHER en bepaald door sPRENGEL, zijn tegen f oo 
de 1oo ftuks, verkrijgbaar bij den Heer zeyner, Di- 

“recteur van den plantentuin te Schwetfingen » bij Hei- 
delberg. Zie Bulletin t. a. pl, Juin 1828; p. gor. 
ash she . Ver H, 

391. Het is welligt niet algemeen bekend, dat er 

BIJDRAGEN , D. lÌÌ, sT. x x thans 


Css) 


thans nog in” Frankrijk onderfcheidene. fabrijken in 
werking: zijn, om ‚fuiker uit meangebwortel, te berei- 
den. ‘Al de Franfche: fabrijken „leverden. in 1827 , 
te zamen op. 2,218,000! kilogrammen (Ned. @) 
ruwe fuiker, waarvan de-fabrijk van CRESPEL=DE- 
LISSE ; te Arras „alieen «98,000 ‘kilogrammen gefabri- 
ceerd had, Men meent, dat de teelt van de mangel- 
wortel nog voor vele verbeteringen” vatbaar is, daar.de 
Heer DE BEAUJEU verzekert, 5oo kilogrammen mans 
gelwortelen voor 4 franken te-kunnen leveren. Zie 
Polyt.Journ., XXVIII, p. 3oa=go4, en p. A15+417s 
In ons Vaderland beftaat er te- Oosterbeek bij; Arn- 
hem; nog eene fabrijk van mangel-firoop; waarom- 
trent men raadplegen kan de Statisticke. Befchrijving: 
van. ere » 1826; blz. e1o—213-en blz. 442. 
Vi H. 

„2392. De fcheikundige TuÉNarp heeft de. Alinde 
te Parijs eene ftof , getoond , welke hem door den Mi- 
nister van Buitenlandfche zaken. was toegezonden „die 
deze zelfftandigheid ontvangen had. uit. Perzië, : waar 
zjin het begin van dit jaar 1828; uit den hemel-ge= 
_ vallen “was. Men vond deze foort: van: -Manna- in 
eene zoo groote hoeveelheid dat de grond wan eene 
uitgebreide ftreek- geheel. daarmede bedekt was: op 
fommige plaatfen-lag dezelve van vijf tot zes duimen 
hoog. — De kudden „bijzonder de fchapen , hebben 
zich rijkelijk met dezelve gevoed, Men heeft, er brood. 
uit bereid, hetwelk als voedfel voor den „mensch 
kan dienen. — Dit berigt. werd „aan: den Fran{chen. 
Conful in Perzië door eenen-Rusfifchen „Generaal -als 
ooggetuige medegedeeld. T'HÉNARD overhandigde deze 


ftof het eerst aan DESFONTAINES 3 welke bevondt, dat 
de- 


GD NE 
dezelve eene foort van lichen was. — Dit Mos , 
digen Zoo tin fchijnt in eene groote „roeveelheid 
op de plaats, alwaar men hetzelve ‘als in’ een oogenblik 
zag verfchijnen. Een diergelijk verfchijnfel had men 
ook’ in den jare 1824, in dezelfde ftreken van Perzië 
waargenomen. (Froriep’s Notizen , B. XXII, N°. 4) 
eer 

“393. Een’ geraamte van eenen Mamtrouth , werd in 
Julij 1827, bij het graven van het Morris - kanaal in 
New- Jerfey gevonden ; hetzelve lag drie voeten onder 
de oppervlakte van den grond, en bevond’ zich in eenen 
goeden “flaat —'’ één der tanden woog 15o ponden. 
C Frorírp’s Notizen, B. XXII, N°. 4. bp Ae: 

394. Een Walvisch met bloedrood vet, is voor 
eenigen tijd in eene Baay van Van Diemensland gee 
vangen. Uitwendig had dit dier niets bijzonders ; 
hetzelve leverde zeven tonnen traan, welke, offchoon 
van eene goede hoedanigheid, dezelfde roti kleur aan- 
nam (Froriep’s Notizen , B. XXI, N°. 18). Zou- 
dede oorzaak dezer kleur niet als een gevolg van ver- 
rotting 'te befchouwen zijn? Te meer is dit waarfchijn- 
lijk , omdat niet vermeld wordt, dat het dier levendig 
is afgemaakt. Vv. R. 
“395. Over de vorming en ontwikkeling der horens 
van zogende dieren, heeft de Hoogleeraar cì sANDI- 
FORT „eenige nafporingen bekend gemaakt. De flot- 
fom zijner waarnemingen is, dat de horens zich in 
eigenlijke horens, als die van den Rhinoceros en de 
"holle horens der runderen, fchapen , bokken > antilo- 
pen, en in horens, welke met de algemeene huid on- 
veranderd bedekt blijven, als die van den giraffe en 
ans Ye de 


C 320 ) 


de hertenbeesten, onderfcheiden. Alle zijn voortbreng- 
fels der huid, en beftaan uit zamengepakte haren, De 
waarnemingen „ welke tot dit befluit voeren’, worden 
in deze belangrijke verhandeling opgegeven ; het zoude 
ons te verre heenvoeren , zoo wij dezelve hier allen 
„opgaven; den lezer derhalve tot het ftuk zelf verwij- 
zende, vergenoegen wij ons-met eene korte opgave van 
den inkoud. Bijzondere opmerkzaamheid , wordt aan 
de ontwikkeling, den zonderlingen groei en het jaarlijks 
afvallen ‚en weder aangroeijen der horens van de her- 
ten gegeven. De Hoogleeraar sANDIFoORT. ftelt de- 
zelve geheel gelijk aan die der overige. herkaauwende 
dieren. Even als deze, beftaan zij uit eene beenach- 
tige fpil , door de uitwendige huid omgeven. De reden, 
waarom zij jaarlijks afvallen , is in den aard van hun- 
nen groei gelegen. „De groote ontwikkeling namelijk, 
der knobbeltjes, uit welke de zozenkrans of de grond- 
vlakte der eigenlijke horens beftaat, maakt dat de 
werking der watervaten, door de drukking der 
knobbeltjes tegen de huid opgewekt, en de huid hier- 
door verdund en als het ware opgelost wordt, terwijl 
te gelijker tijd de bloedvaten, welke tusfchen deze 
knobbeltjes naar den horen, gaan „ door derzelver uit- 
groeïjing zamengedrukt worden „ en eindelijk de bloeds- 
omloop geheel belet wordt. De huid, welke de ho- 
renfpil omgeeft, geraakt door alle deze oorzaken in 
volkomene verfterving, en wordt door. het dier af- 
gewreven, De horenfpil vertoont zich aldus naakt, 
en van alle voeding verftoken- zijnde , kan dezelve niet 
blijven beftaan , maar wordt door eene ware exfoliatie, 
van het overgebleven levend gedeelte of van den zoo- 
genaamden rozenkrans afgefcheiden. Er grijpt dus 

eene 


CRURRE AD 


eene jaarlijkfche weerofts der horens plaats , welke; 
gelijk bekend is , met den toeftand der geflachtsdeelen 
in verband ftaat. De verfchillende punten dezer be- 
fchouwing , worden door afbeeldingen opgehelderd, 
waârvan „ zoo wel wat de teekening, als wat de 
gravure. aangaat, niet, dan met den meesten lof. ge- 
waagd kan worden. Zie G. SANDIFORT over de vor- 
ming en ontwikkeling der horens van zogende die- 
ren in het algemeen en van de hertenbeesten in 
het bijzonder , in de nieuwe verhandelingen der eerfte 
klasfe van het Koninklijk Ned. Inft., enz. Amfterdam 
1828, p. 67. W. Vv. 
„396. Over eenen levenden Orang - Outang … van 
Borneo, heeft Gc. SWINTON eenige bijzonderheden 
medegedeeld, onder welke mij de belangrijkfte voor- 
kwam, dat het dier zich van zijne lippen eenigzins 
als van eene fnuit tot het grijpen van zijn voedfel 
bedient. Hij bezit in dezelve eene groote bewegelijke 
heiden het vermogen tot verlenging en intrekking. 
Zie rrorIePs Notizen. B. XXI, No. oo, p. 305. 
We Ve 
397. A. MmeckKeL heeft de ontdekking van orro (*), 
dat bij den Marmot en den Egel de hoofdflagader door 
den ftijgbeugel gaat , bevestigd gevonden. Zie A. MrEC- 
__KEL Carotis interna und Steigbügel des. Murmelthie= 
res und Igels.. MECKEL’s Archiy. 1828, Heft II, 
Pp. 174 d W. Va 
‚-398. In de gewone zwaan vond 2, MECKEL een 
vrij 
_(*) Vermeld in mijne Disquifitio Anatomico-plnfiolozica 
de peculiari arteriarum extremitatum in nonnullis anima- 


libus , dispofitione Amftelod, ri 
" 3 


(rosae) 


vrij aanmerkelijk hoewel vliezig frotklepje (epiglote 
tis), hetwelk als (eene bevestiging van de waarnes 
ming van NITZscH. kan aangemerkt worden , die insge= « 
lijks bij eenige vogels een. ftrotklepje waarnam” (44r= 
chiy.. yon. MECKEL‚18274 Jeft 1). 'Z. Anatomifche Bez 
merkungen yon A. MECKEL. MerereL’s Archiv, 1808. 
Hleft II; S. 167.» Ù be 00E OA VAAT EGEVI 
399. Dr. waecreR heeft im de Coeciliarannulas 
ta tusfchen de oogen en neusgaten aan weerszijde 
eenen „zak en holte-gevonden „ welke ‘overeenkomt! met 
dien „ welke-bij vele vergiftige langen van Amerika 
Azië en Nieuw-Holland bekend is, en welke té gee 
lijk aan, den tranenzak van. de-hertenen fominige An- 
ntt beninnerte Zie OREN)S fis „ct. dS. p. 735 
1004 obrio  ewaows 
mies: Bi eene nieuwe, „kikvorschifoort (Hemiphrac= 
túsSpixiiy vond-dezelfde Natuarkundige, zoo wel in 
de boven als- onderkaak, veenen vrij grooten ‘hoektand, 
welke als, ftandvastig-‘en’ duidelijk kenmerk niet on- 
belangrijk. kan «geacht “worden. Zie-okEn’s” Jfis 
te Ae, Dur a? W. Ve 
401.” Over, …eêné ‘nieuwe vischfoort 3: welke zich 
door eenen: zonderlingen. vorm’ kenmerkten “den naar 
van Ophiognathus-ampullaceus draagt, ‘heeft! HAR= 
woop „eene aanteekening, bekend „gemaakt „waarvan 
FRORIEP. in ” zijne „Notizen B. XXI,.No: te, een 
uittrekfel gegeven heeft. _ W. van 
‚goe. „Tot de: Anatomie, van-de Myxine glutinofa , 
heeft ReTzIus eenige bijdragen geleverd, welke wij 
als voor geen uitrekfel vatbaar zijnde , flechts aanwij- 
zen. Men vindt ze in de Annales des Sciences Na. 
turelles, Tom. NIV se Ber LAS ete W. Ve 


403. 


- 


C1BeB D 


403. Prof. jon. MULLER te Bonn, aan wien wij 
onlangs ‘eene Anatomie van den fchorpioen te danken 
hadden , ‘heeft nu “weder eenige nafporingen omtrent 
de werktuigen tot de ademhaling van de fpinnen, bê- 
kend gemaakt, welke hierop neder komen, dat de- 
zelve dubbel zijn, en zich van weerszijden der-ope- 
ning voor de geflachtwerktuigen, aan” het voorfte 
gedeelte van hêt achterlijf bevinden. ‘Zij beftaan 
voorts uit een blaasje en een ligchaam, hetwelk 
kieuwvormig in verfchillende platen verdeeld is « De 
inwendige - opening of het fligma kan door een eïgen 
deel,’ hetwelk: eenigzins borstelvormig is gefloten 
worden. Vaten kon de fchrijver in -dêze “longen 
niet ontdekken3 weshalve het fchijnt, dat het ademen 
bij deze dieren, in eene zeer eenvoudige werking be- 
ftaat, door welke de lucht onmiddellijk “met het 
vocht van ‘het vet ligchaam , hetwelk over deze lon» 
gen heengaat , in aanraking komt. Zie über die Athem= 
organe der Spinnen von Prof. jon. “MULLER ‘te 
Bonn, in oREN’s Ifis. B. XXI; Heft VII „8. zozs 

WVO IT 

404. Van de wijze, waarop de fpinnén hunne 
webben vormen, heeft dezelfde Schrijver eene befchrij- 
ving bekend gemaakt, welke “echter “voor geen uit- 
trekfel vatbaar is. Ibid, S. zrr. “We Ve: 

405. ‘Over de eiĳeren van den Zwmbricus-terres- 
tris, heeft LEON Durour eenige waarnemingen bekend 
gemaakt, welke voldoende bewijzen opleveren ‘dat 
dit dier niet, zoo als fommigen meenen (*), tot de 

yd 


(*) Cuvier onder. anderen, Regne animal II, 529, 
„les petits fortent vivants par anus.” 
Y4 


Coven: d 


vivipara , maar tot de oyipara behoort. Nouvelle 
notice fur les oeufs du Lumbricus terrestris „par 
LEON DUFOUR, anal. des Sciences Naturelles. dom 
XIV Jwin 1828, p. 216. 
10054 NL 

406. Lron purour heeft in de Gryllus burdiga- 
lenfis:eene Filaria ‘gevonden , welke hem voorkomt 
eene nieuwe foort te zijn, en door hem op de vol- 
gende wijze gekenfchetst wordt. 

Filaria tricuspidata. 

An Fil. locustae Rudolphi. ? Entoz. II, 77. 

Albida femipedalis, capite nigro, cauda obtufa 
tricuspidata. 

Hab. in intestinis Grol burdigalensis LATR. 
„Belangrijk is daarenboven zijne waarneming van 
een -draadvormig , lang ligchaam , hetwelk hij uit het 
ligchaam. van, de ‘Filaria heeft voor den dag zien ko- 
men, en hetgeen hem toefchijnt eene Filaria van de 
Filaria , Filaria Filariae te. zijn. Zie. Ob/ervation ur 
une nouvelle espèce. de vers du genre, Filaria par 
LEON.-DUFOUR, Annales des Sciences Naturelles. 
Tom. XIV: Juin-1826, p.- 222. Well 
zin we ed 
"407. Chiton „marginatus, LAMARCK, „Hist. Nat. 
d. an. fans vertébres VI, p. 32ï, tot dus verre als 
bewoner onzer ftranden nog niet opgegeven, is door 
mijop oesterfchelpen van Texel gevonden. v.H. 

408, Onlangs zijn te Parijs met eenen Spanjaard 
MARTINEZ- genaamd „eenige. proeven genomen, over 
de. temperatuur, welke het menfchelijk ligchaam kan 
doorftaan. Hij bleef eens zeven minuten in eenen 
oven „ wêlke tot r ge. van den honderddeeligen 

ther= 


C::B25, ) 


thermometer geftookt was; en verdroeg een „ander- 
maal gedurende 14 minuten, eene warmte van 170% 
Deze warmtegraad is zeker aanmerkelijk en overtreft 
dien „ welke, door vroegere waarnemers werd opge- 
geven. — BLAGDEN immers verdroeg flechts eene hitte 
van 260. FAHR., gedurende acht minuten ; en hoe- 
wel eenige meisjes, welke DUHAMEL EN TILLET té 
Rochefaucoult zagen, dezen warmtegraad met 15 gra- 
den. gedurende. tien minuten te. boven gingen (*), 
zoo is. dit toch altoos-nog minder dan hetgeen MAR- 
TINEZ doorftond. 
‚We V. 
409. Dr. c. Fr. G. HERBST „ heeft. over de capaciteit 
der longen eenige. proeven genomen „waaruit, het hem 
gebleken is, dat volwasfen, gezonde mannen „van 
eenen «gewonen ligchaamsbouw „ bij. elke . rustige 
ademhaling „ eo tot 25° vierkante duimen lucht-inade- 
men «en even zooveel uitademen; perfonen echter 
van, geringen wasdom, ademen een weinig minder in, 
óngeveer 16 of 18 vierkante voeten ; ten tweede, dat 
de longen van eenen volwasfen man tusfchen de 924 tot 
260, of zelfs tot 980 vierkante duimen. lucht kun- 
nen „bevatten. Hij heeft deze proeven gedaan door 
middel. van een werktuig, hetwelk den naam van 
Pneumometer draagt en door KeNTIsH uitgevonden 
iss het betaat grootendeels” uit eene glazen klok 
in —welke zich eene fchaal bevindt. Hetzelve 
in eenen bak met water geplaatst zijnde , duidt de 
) hoe- 


(*) Vergel. ZIMMERMANN Geographifche Gefthiëlie des 
Menfthen, etc. Th, I, S. 33 und flg. 


Ys 


1606, 1) 


hoeveelheid water, welke in de klok opftijgt, de 
vermindering der lucht aan, welke: bij-de ademhaling; 
door middel van eene aan de klok:bevestigde buis; 
uit de klok. opgetrokken wordt 3 terwijl daarentegen 
het zakken van het water, het volume der lucht 
aanwijst, welke op dezelfde wijze „door de vuitade- 
ming in de klok terug wordt gedreven. Ueber die 
Capacitát der Lungen für Luft im gefunden und 
kranken Zustande von Dr. G. Ps’ GUST. ‘HERBSTe 
Archiv. von MECKEL. Jahrgang 1828, No. 1, ps 83 
en volgg. WN RANT 
410. JENNINGS, heeft een kort) vertoog over de 
Phyfiòlogie der Zris gegeven ; in hetwelk hij derzelver 
bewegingen , aan fpierkracht toefchrijft,> waarvan de 
zitplaats aan den oogappelrand der ‘Zris. zoude -zijn, 
Aan de zamentrekking dezer fpiervezels fchrijft hij 
namelijk -de vernaauwing der’ Zrés toe, terwijl de vere 
wijding flechts: een gevolg der “elasticiteit vzoude zijn. 
(Zie Ueber die’ Phyfiologie der Iris’ von’ A JEN- 
NINGS, in dé -Notizen von Frorieep, XXI Be 
N° 9. , We Ve 0e 
air. Dr. GOODMAN- verhaalt in het: American 
Journal het geval van eenen knaap van „zeven jaren, 
die alle voorwerpen het -onderste boven zag doch 
eindelijk door oefening dit gebrek verbeterde, Fro- 
RIEP’s Notizen ; XXI B. No. 8, iS. 129. W. Ve 
412. Dat foms bij hoogbejaarde menfchen, een of 
meer tanden «op nieuw uitbreken „ is geene nieuwe 
waarneming. Hoewel derhalve de aanteekening van 
Dr. c. F. T. ROTHAMEL, die bij eenen 75 jarigen 
grijsaard, in de geheel tandelooze onderkaak, 
aan de linkerzijde eene nieuwe kies, en achter de- 
Be zel- 


C 327 ) 


zelve nog de. beginfels van eene tweede zag. voor 
den dag komen, niet de waarde der nieuwheid heeft, 
zoo ‘is deze waarneming echter daarom opmerkelijk „ 
omdat de ‘grijsaard aan herfenontfteking geftorven.is 
eene ziekte , die gelijk bekend -is „ook bij-kinderen 
meermalen door moeijelijk tanden krijgen wordt. voort= 
gebragt; Zie. Zahnen und Tod.durchs Zahnen beieinem 
Greife von Dr, G. E. F. ROTHAMEL ê7 HORN’S 4rchiys 
Jur medizinifche Erfahrung. Jahrgang 1827, Novem: 
ber en December1827, p. 99s- Wé Ve 
_ 413. Aan-het Phrenologisch, Genootfchap te Lon= 
den, heeft een bekwaam hoedenmaker., eenige waar- 
nemingen, medegedeeld , ‘welke hij - over de „verfchil- 
lende grootte. „der, hoofden , in „verfchillende „maat+ 
fchappelijke -ftanden, zoo wel als in „verfchillende 
gedeelten van. het Britfche rijk. heeft gedaan. Dezelve 
komen hoofdzakelijk hierop. neder „ dat voor de hoos 
gere flanden in Engeland een, grooter „aantal, groote 
hoeden „ dan voor de lagere vereischt wordt. „ Hierbij 
worden dan-ook, de gewesten van het rijk opgege- 
ven, in welke groote, en die , in welke kleine hoeden 
benoodigd zijn. Wij zullen’ den hoedemaker in deze 
opgave niet volgen, ‚maar vergenoegen-ons, de-op= 
lettendheid onzer lezers. op deze: zaak ‘te vestigen 
uit welke zeker voor als nog geen befluit kan-ge- 
trokken worden , maar die echter wel verdient ookin 
andere landen in overweging genomen. te: wordens. 
Zie FRORIEP’s Notizen, B. XXI, No.-18 Ss 29477 
‚Ws Ver 
…414« Eene merkwaardige ontaarding der! -herfenen 
bij een onnoozel kind, heeft Dr, writing bekend ges 
maakt. Het kind had van de vroegfte jeugd af) be- 
wij- 


C 328 ) 


wijzen van idiotisme en onregelmatige werking der 
fpieren gegeven, waarbij de regter zijde meer ftuip- 
achtige bewegingen toonde dan de linker, « Het ftierf, 
op den leeftijd van vijf jarenz en bij de lijkopening 
vond men aan de regter zijde, de graauwe of buitenfte 
herfenzelfftandigheid , of duim dik, zoodat er ter 
naauwernood een fpoor van mergzelfftandigheid overig 
was. (Zie FRORIEP’s Notizen, XXI B. N°, 16, 
S, 256. w. Vv. 

415. A.’ MECREL, /iheëft onlangs eene monsterach- 
tige menfchelijke vrucht befchreven, wier hoofd zoo- 
danig met-eene dikke, weeke masfa omgeven wâss 
dat het, aangezigt er geheel en al door verborgen 
werd , waardoor dit monster lang voor eenen acépha- 
Zus gehouden was. Het overig ligchaam „, bovenal 
de lendenftreek deelde ook in deze ontaarding. 
Opmerkelijk is het dat deze woekerende groei der 
huid , van eene meer dan gewone weekheid en dun- 
heid van het beengeftel gepaard ging , even als hadde 
grootere ontwikkeling van het een , de gebrekkige van 
het ander ten gevolge. -In dit opzigt zoude dit gebrek 
bij den toeftand van die dieren kunnen vergeleken 
worden , waar, bij gemis van inwendige harde fteun- 
fels, de huid zich verhardt en tot een huidgeraamte 
wordt „ zoo als bij de fchorpioenen, fcolopenders en de 
torren. (Zie Monströfe Larve eines Foetus, von 
A« MECKEL „ Zeitfchr. ek die Phyfiol., Jahrg. 1828, 
Nesqs S% 850.971 ; LAA OA WL ENIOAT Diek 

416.’ Dr. A. HonL , deelt eene belangrijke waarne- 
ming mede van vier kinderen , uit dezelfde ouders ge- 
boren, welke alle aan de ledematen, aangeboren — 
wanftaltigheden vertoonden.’ Bij twee beftonden de- _ 
zelve in een bovenmatig getal vingers, hetzij aan de 

han- 


C 329 ) 
handen , hetzij aan de voeten ; bij de twee anderen’, 
„uit eene zamengroeijing der teenen. De beide overige 
kinderen „ welke deze lieden hadden „ waren gezond; 
CZie Einige Beiträge zur phyfiologifchen und patho- 
logifchén Anatomie von Dr. A. HoHL, in. MECKEL’s 
Archiv, 1828 , Heft- IIs Oef 127). W. V. 


417. Beiträge zur Theorie der. Sebnenwinkel von 
J- RIEDE etc. Wien 1827. 

_ 418. Manuel d’applications Mathématiques ufuelles 
€t amufantes, par RICHARD, 18°. 332 p. Paris 1828. 

419. Manuel de mécanique, on expofition elémen- 
taire des lois de 1’équilibre et du mouwement des corps 
folides, par TERQUEMS, 19° 348 p. « Paris 1828, 

_ 420, Cours d'arithmétique à lufage des aspirans à 

Pécole polytechnique, par MUTEL, 8°. 128 Pp. Paris 1827, 
_ 42t. J. H. M. Poppr; Gefchichte der Mathematik 
von der ältesten, bis auf die neuesten Zeit. Tübin- 
gen 1828. 

422. Verhandeling over de quadratuur of inhoude 
vinding van den cirkel, in eenen meetkundigen zin, 
door M. j. s. BEVEL, A. L. Th. Phil. Doct. enz. 
Leyden bij j. c. cyrveer, 1928. 

423. Premier mémoire fur le mouvement des” flui- 
des, par LE CHEVALIER, 8°. 31 p. ‘Metz 1898. 

424. Traité de la Chaleur et de fes applications 
aux arts et aux manufactures, par pÉcrer , a’ vol. 
8e. 400 et: 532 p. Paris’ 1828. 

425. Traité du Calorique traduit de Fangio et 
TEVU Par DESMAREST , 18°. 384 p. Paris 1808. 

426. Natuurkundige Lesfen, een leerboek  inge- 
rigt volgens den tegenwoordigen trap van vorderingen 
in de Natuurkundige Wetenfchappen; naar het Hoog- 

duitsch 


C 330 ) 


duitsch.en. Fransch. van Fischer en BIOT ,-tot één 
geheel vereenigd door:c. RAMAKERS Jr. El J. JONK- 
HERT „ eerfte-Curfus ‚met platen; in groot 8% 


“427. Gronden der toegepaste Werktuigkunst , of 
volledig“ zamenftel van « Theoretifche en Praktifche 
gronde „welke tot het behoorlijk inrigten en- zamen- 
ftellen van alle werktuigen vereischt worden; inge- 
_ rigt als een eenvoudig Leerboek voor ongeoefenden, 
en tevens gefchikt als Zandhoek voor allen, die de 
Werktuigkunst uitoefenen. Inleiding : bevattende de 
allereerfte gronden der Wiskunst, zoo verre dezelve ‘ 
tot verftand en toepasfing vaú de gronden der Werke 
tuigkunst noodig zijns door c. j. verbam , Lector in 
de toegepaste Mechanica aan de Hoogefchool te Gro- 
ningen. Te Groningen, bij w. vAN BOEREN 
1828. 8vo. 

428. Tables in illustration of the theory of ‘defi- 
nite proportionals ; shewing the prime equivalent num- 
bers of the elementary substances and the volume 
and weights in which they combine. Compiled for 
the use of chemical students and manufactures, . By 
WILL. THOM. BRANDE. London 1828. 


429. Nouvelle méthode naturelle chimique, ou 
disposition „des-corps simples ‚et composés ; propre à 
rendre ;\'étude de cette science plus facile et plus 
courte, par,CH. PANGUY.. Paris 1828, 


430. Précis de la Minéralogie moderne, par F. 
ODOLANT ‘DESNOS ; 2 vol. 32°, ou e caltiers in 8vo. 
Paris. 

431. Chimie minéralogique , ou méthodes concises 
et faciles pour déterminer immédiatement la nature 

et 


C33P) 


5 
et:la „valeur des différentes mines métalliques ,-par F. 
Joyce, trad, de Ang]. par courier, toe, Paris 1827, 

432. Pharmacopée universelle ou conspectus des 
pharmacopées d'Amsterdam, Anvers, Dublin, Edim- 
“bourgy « Ferrare , Genéve,- Londres , Oldembourg, 
Wurzbourg, Americaine, Autrichienne, Batave, Belge 
etc.etc. etc., par A« J. L. JOURDAN. Paris 1828. 

433»- The Magazine of. Natural History: and. Jour- 
nal of Zoology, Botany , Mineralogy ,- Geology and 
Meteorology , conducted bij y. c« LOUDON. London 
1828. — Van dit nieuwe Tijdfchrift zullen, jaarlijks 
zes ftukken uitkomen. De Schrijver is door zijnen 
cyclopedie van den Tuin- en Landbouw reeds lang 
voordeelig bekend. % een Van EI 
434. Das Erdbeben von-e3 Febr. 1828 im König- 
reiche der Niederlande und in den K öniglichenPreus. 
fifchen _Rheinisch-Westphalifchen Provinzen in phyfi- 
califeher. Rückficht betrachtet und befchrieben von 
D/ j. J- NöccEerATH. Halle 1828. - 

435. Cours. d'histoire naturelle pharmaceutique b 
ou histoire des ‘substances usitées dans la therapeu- 
tique., les arts et économie domestique, para. L. A. 
FÉE Pharmacien , Prof. d’Hist. Naturelle et de Bota- 
nique à PHópital militaire de Lille, o forts vol. in 8vo. 
Paris 1828, CcoRBY‚ —, Van dit werk, hetwelk ik 
zelf niet gezien heb, kan: ik niet dan het goede her- 
halen, hetwelk er in het Bulletin des fciences medicales 
N°.7 ;1828, ps-267 van gezegd wordt. Welligt ware 
hetzelve een bruikbaar handboek voor de lesfen in de 
natuurlijke gefchiedenis „ welke aan onze pas opgerigte 
clinifche fcholen moeten gehouden worden. _ w. v. 

436. Quelques particularités concernant les brouil- 

lards 


6 geerd 


lards de différente nature; par j. B. VAN MONS, pre- 
senté à Académie en Avril 1827. 39 bladz.;4t°. — Deze 
Verhandeling handelt voornamelijk over de Brouillard 
infect, naar de befchrijving des fchrijvers , dezelfde , 
welke hier te lande, onder den naam van Veendam p 
bekend is. De Schrijver meent, dat deze, zeer Jrooge 
dampen (p. 33) geenszins de gevolgen kunnen zijn van 
het veenbranden in de Noord-Oostelijke' deelen van 
ons Vaderland en in Oostfriesland en Westfalen , 
omdat zodanige dampen zich nooit verder dan twee 
uren, gaans ‚ van de plaats, „waar: zij gevormd-zijn , 
verwijderen zouden (p. 8). Dit laatfte meen ik ech- 
ter te moeten tegenfpreken, daar ik zoodanigen damp, 
uit veenbranden ontftaan, op eene voetreis-door de 
Provincie-Groningen „zelf, ‘ gedurende. meer dan, vier 
uren „gaans-gevolgd, ben, en;‚de algemeene ondervin- 
ding van deze ftreken dit mede bevestigt. Men zie 
hierover de Verhandeling van mijnen vriend THYSSEN ; 
overde vorming van den mist, in deze: Bijdragen, 
Deel II, ‘Stuk ‚1 bladzs 211—oor waar men vele 
voorbeelden van de verre verfpreiding van dien veendamp. 
aantreft, welke Verhandeling echter den Heer van 
MONs, bij het fchrijven van zijn (tuk ;' niet bekend 
heeft kunnen zijn, «daar. zij eerstrin ons:N°. ‚a , van 
Deel IL, Junij 1827, is, uitgekomen. _ Vv. H. 
2437. …À tabular and proportional view of the su- 
perior , supermedial and medial rocks etc. By u. T… 
DELA BÈCHE , London 1827. 15: zin eaf Sagp 
-5438.-“Monographie: de. la montagne de Perrier. près 
d’Isoire ‚Puy-de-Dôme -et de deux espèces fossiles 
du genre Felis, découvertes dans lune de fes couclies 
d'alluvion „ par AUGUSTE BRAVARD:” Paris. 1828. — 
“439. “Refumé-- complet de, Botanique. Tome 1. 
Organographie. et. Taxonomie, par J. P. LAMOUROUX, 
Et C. BAILEY DE MERLIEUX, Paris 1826. ___ °  _— 
Een, voor den geringen omvang, vrij volledig Hand- 
boek in Duodecimo'- formaat’, waarin; vele „grondbee 
ginfelen goed ontwikkeld worden. ‚… 
440. Manuel complet du Jardinier par M. LOUIS 
NOIZETTE, Vol. I—IV. Paris 1825—1827. Een in 
vele opzigten aanprijzenswaardig Handboek voor den 
Tuinbouw, in den ruimften zin genomen. A41. 


(1248372) 


Agt. ‘Traité des Prairies naturelles et artificielles 
par M. BOITARD , ouvrage orné de 48 planches. Paris 
1827. 8vo. — Een duur en niet geheel naauwkeurig 
werk , met gekunftelde afbeeldingen van gewone gras= 
fen en voederplanten. 
“442. CAR. LINNAEI Systema Vegetabilium ed, 16 
curante-C. SPRENGEL. Vol. V, fistens Indicem ge- 
nerum. fpecierum -et fynonymorum, Auctore ANTO= 
NIO SPRENGEL , Gottingae 1828, 8vo. — Met dit 
algemeen register der vier deelen ,„ waardoor het nut 
van dit Systema zeer vergroot wordt, is dit werk 
volledig. ì 

443. Stirpium Sardoarum elenchus, auctore J. H. 
MORIS fasc. IT Carali 1827. — Bevat eenige nieuwe 
foorten van Silene, Lavatera, Hypericum ‚ enz. 

444. Obfervations on the Properties and effects 
of the expresfed oil of the-feed of Croton Tiglium ; 
together with the Botanical History and a correct co- 
loured Engraving of the Plant. Bij jonN FROST; 
London 1827. 

445. Nouveaux élémens de Botanique et de Phy- 
fiologie végétale. Quatrième édition revue, corrigée 
et augmentée des caractères des familles naturelles 
du règne végétals. par A. RICHARD» Paris 1828. 

446. Traïùué de Pergot du feigle ou de fes effets 
fur léconomie animale, principalement la gangrène 5 
par J. F. COURHAUT „ Paris 1828. 

447. Transactions of the Botanical and Horticul- 
tural Society of the Counties of Durham , Northum- 
RE and Newcastle upon Tyne. London 1828. 

ol. L. 

448. Monographie des Prêles. Histoire générale 
et. phyfiologique du Genre, par VAUCHER. Ge- 
nève 1828. 

449. AUG. PYR. DECANDOLLE, Botanicum Gal- 
licum, feu Synopfis plantarum in Flora Gallica 
descriptarum3 Editio fecunda. Ex herbariis et fche- 
dis Candollianis propriisque digeftum a j. E. DUBY. 
Pars 1 plantas vasculares continens. 1 Vol. 8vo. 
Paris 1828. — De eerfte uitgave van de Synopfis 
was door den beroemden Schrijver der Flore Fran- 
caife zelven verzorgd; deze tweede uitgave is door 
“ BIJORAGEN ; D. IL. ST. 1. Z eR 


C-334 ) 


den nog jeugdigen Plantkundige pury vervaardigd, 
en gerang{chikt volgens den Prodromus van. DECAN- 
DOLLE , en volgens des laatften mss. aanteekeningen , 
voor zoo verre de Prodromus nog niet is uitgekomen, 

Ver fers (05 

450. Flore générale de France , ou Iconographie, 
Description et Histoire de toutes les plantes Phané- 
rogames, Cryptogames et Agames, qui croisfent dans 
ce Royaume, dispofée fuivant les familles naturelles. 
Par M. M. LOISELEUR DESLONGCHAMPS , PERSOON, 
GAILLON , BOISDUVAL E€t DE BRÉBISSON,, —: Een 
nieuw Plaatwerk, in handen van beroemde mannen, 
en voor de af beeldingen zelven toevertrouwd aan .pol- 
TEAU €en DUMENIL. Elke aflevering van 12 gekleurde 
platen en 2 bladen druks, kost in.8vo. 6 franken , 
in 4to. 12 franken. Men kan ook afzonderlijk in- 
teekenen voor de Phanerogamen en Cryptogamen, 
zelfs afzonderlijk voor de Fwngi,de Lichenes, de 
Musci, de Hydrophyta en de Cryptogama vascu- 
laria. vase 
451, Abbildungen never und feltener Gewächfe 
des Königlich botanifchen Gartens zu Berlin , nebst 
Befchreibungen und Anleitung fie zu ziehen , von 
H. F.:LINK-und rF. orTo. Berlin 1828, 8vo. 

452. De Asparagi officinalis L. germinatione, 
Disferuit et pro venia legendi defendet. Ge. CRUSE 
Regiomonti 1828. | E7 

453. De analyfi et ufu antifypbilitico Smilacis 
Sasfaparillae commentatio inaug.‚quam def. A, C‚ E« 
TONSEN. Kiliae 1826. 

454. De quasfia in fpecie et aliis remediis amaris 
in genere. Disf. inaug. auct. 1. HAERTL. Landis- 
huú 1826. 

455. Disf. inaug. de Radice Caincac ejusque in 
hydrope efficacia et ulu, auct. G. M. LANE Lip- 
fiae 1827. 

456. Flora der :Umgegend . von Braunschweig 
bearbeitet von Dr. G. W. L. LACHMAN. Jun. Ifter 
Theil: Chorographie , Geognofie , Meteorologie , Al- 
gemeine Vegetation. Nebst einer geognostisch bota- 
nifchen Kolorirter Karte, etc. Braunschweig 1627 » 
BVO, =—.De wijze van LACHMAN om eene flora met 

Msc _ZO0- 


C 355 1) 


zoodanige algemeene inzigten, als” op den titel ver- 
meld zijn, aan te vangen, wordt zeer geprezen in 
de Linnaea: WI, Litteratur p. 120. 

457. Het tweede Stuk van het vijftiende Deel 
der uitftekende Pransactions of the Linnaean Society 
of London, zag in het afgeloopen jaar het licht, en 
bevat verhandelingen van GREVILLE, DON, COLE- 
BROKE, WALLICH €en DOUGLAS, Waarvan een over- 
zigt gevonden wordt in de Lirnaca t. a. pl. p. 
131146. 

458. Art de faire le beurre et les meilleurs fro- 

mages, d'après les Agronomes, qui s'en font le 
plus occupés, tels que ANDERSON, TWAMLEY } 
DESMARETS , CHAPTAL , VILLENEUVE , etc. par M. 
HUZARD fils. Paris 1828, 8vo. 
_ 459. Befchouwingen van het Dierenrijk voor jonge 
lieden, ter veredeling van verftand en hart, door 
W. VAN HAARST ‚ met platen. Amfterdam , SCHALE- 
KAMP €En VAN DE GRAMPEL 1828. 

460. YJ. VAN DER HOEVEN, Handboek der Dier- 
kunde, lfte D. Ilde Stuk. Gelede dieren met ge: 
lede pooten. Delft bij de Wed. j. ALLART , 1827. 

461. Inleiding tot de Entomologie, of Grondbe- 
ginfelen van de natuurlijke Gefchiedenis der Infekten, 
door w. KIRBY- en w. SPENCE; met platen; naar 
den vierden druk uit het Engelsch vertaald, onder 
opzigt van J. VAN DER HOEVEN. Eerfte Deel, eerfte 
Stuk. Rotterdam bij de Wed. j. ALLART 1828, 
Prijs bij inteekening f 2, 6o c. 

462. Histoire Naturelle des poisfons par Cuvier 
Et VALENCIENNES. Paris 1828, Tom. I et IL. — Van 
dit reeds lang aangekondigde werk zijn nu de twee 
eerfte Deelen verfchenen, waarvan de veertig af beel- 
dingen, door eene zeerfraaije uitvoering uitmunten. 
Ik hoop nader op dezelve terug te komen. w. v. 
„463. Eene reis van Dr. HRINRICH MERTENS, 
broeder van den Bremenfchen Botanist CARL MER- 
TENS, fchijnt voor Zoölogie, maar vooral ook voor 
Botanie veel te zullen opleveren. Van Spithead ver- 
trokken op den ogften October 1826, is hij gereisd 
naar Tenerife, Brazilië, buiten om Kaap Hoorn, 
Chili, Nieuw-Archangel pn Unalaschka en de Behrings- 

2 ei- 


er 


C 336 ) 


eilanden, op alle welke plaatfen hij zeer vele voore 
werpen van natuurlijke Historie verzameld, heeft, 
waaromtrent men uitvoeriger berigt kan vinden in 
FRORIEP’s Notizen XXII S. 58. 

464. Op-den 8ster Augustus 1. 1, flierf te Upfala in 
den ouderdom van 85 jaren, de beroemde Hoogleeraar 
in de Botanie en Geneeskunde c‚ P. THUNBERG, die 
door zijne Flora van de Kaap de goede Hoop, van 
Japan en door vele andere Plantkundige gefchriften 
zich eenen onfterfelijken naam heeft verworven. In 
navolging van LINNAEUS in deszelfs Amoenitates Aca- 
demicae heeft hij vele belangrijke Botanifche ontdek- 
kingen. door zijne leerlingen in korte verhandelingen 
doen bekend maken. Ook ftond hij met fommigen 
onzer Vaderlandfche Geleerden, en bepaaldelijk met het 
beroemde geflacht der BURMANs tot aan zijnen dood 
toe in.onafgebroken betrekking. … V. H. 

465 Vragen van de Hoogefchool te Luik, om bee 
antwoord te worden voor den rsten Junij 1829. 

rt. Cycloidis ordinariae exponantur, demonstren- 
turque proprietates tum geometricae tum mechanicae: 
priorum. quidem nomine praeter curvae rectificationem 
et quadraturam , quadratúra- quoque et cubätura soli- 
dorum: comprehenduntur ‚quae “ejusdem  curvae circa 
basim: vel axim revolutione: gignuntur;s „posterioribus 
vero tantochronismus et brachysto=chronismus, quibus 
curva gaudet in: vacuo „ indigitantur. … » f 

2. Barometri variationum causae multiplices inqui- 
rantur ac rite discutiantur. td 

3. Quaeritur oculorum: insectorum ‘anatomica de- 
scriptio, et cuinam usui sunt -oculi simplices vel stem- 
mata multis insectis propria. : 

466. Vragen van de Hoogefchool te Groningen, om 
beantwoord te worden voor den 1sten Aug. 1829. 

1. Desideratur succincta. expositio praecipuarum 
methodorum, quae ad circulê guadraturam. ducunt. 

2. Exponantur phaenomena ZElasticitatis in soli- 
dis, liquidis et fluidis gazosis conspicua, additis legie 
bus, secundum: quas phaenomena locum obtinent atque 
theoria phaenomenis explicandis idonea. } 


mm 


EN 0 ade D 


“VAN HET:-DERDE DEEL. 


BEER STEE SS PUIK, 


Behelzende oorfpronkelijke- lukken. 


NATUURKUNDE. / 
Bladz. 
F . HAGEMAN , over het gebruik van. den Stoom bij 
BE BEE BUipen OEF Valen tee ne ete 1 6 
G. MOLL, Nafchrift op de befchrijving. van dei toe- 

ftel om met Stoom te kuipen „ . e « « « 6— 7 
mam Over de fnelheid van paarden, enin ’%t 
bijzonder over die onzerharddravers . . . 8— 16 
G.J. VERDAM, vereenvoudiging van de wijze , waar- 

op de ftoomfchuiven of ftoomglijders in de ge- 

„wone Stoommachinen bewogen worden ……. . 93—104 
A. VAN BEEK, over de onderlinge beveiliging der 
“metalen . . . e ld . . . . . . . . Io4—II2 
G. J. MULDER, Over e@ne veiligheidskap bij brand. 179—1f8 
Je We “ERMERINS „ befchrijving van. den Electro. 

dynamifchen toeftel van AMPÈRE … « « « « 189—214 
G. SIMONS, overde proeven van Kapitein PARRIJ en 

Luitenant Foster, aangaande de nelheid van hec 

geluid . ee . e ee ee e eaten e dje 283—296 


SCH E I K U ND E. 


G. J. MULDER, over Scheikundige Nomenclatuur … 17— 35 
P. W. KORTHALS, over de ontdekkingen van eenige 
vervalfchingen van de fu/phas Quininae „ . . 35— 26 
_ A. H. VAN DER BOON MESCH, Over eene nieuwe 
wijze van vorming van de Zwavel-koolftof . . 37— 4o 
P, W‚ KORTHALS, Tets aangaande de affcheiding van 


het lödium en de bereiding der Hydriodas potasfae, 41 
Mi d _D. BLAN- 


jo 


ì 


‘ 4 


j 


II IN HO UD. 


Bladz, 
D. BLANKENBIJL; middel, ster ontdekking van de’ — …— 
Mannite in de zwavelzure Quinite . …— .« … 42— 45 


G, J. MULDER, Ontleding van ‘het Water van den 


Gelderfhen IJsfel ‚4 or ar sr ette te Id ore 45 46 


A. H. VAN DER BOON MESCH, nadere waarnemingen 
omtrent de zamenftelling van de Chlorure de 
Chaux en Chlorure de Soude . , . . … « 215—227 


TH, VAN SWINDEREN , „kort „begrij „over Vetwas 
(adipocire) „onlangs in ons Vaderlatid gevonden; “31 9326 
_ ALGEMEENE NATUURLIJKE 
GESCHIEDENIS, 


Uittrekfels uie brieven van neinricit Boi, van 
“Java, aan H‚ SCHLEGEL « . . « « « « « 231—252 


He W. VAN ROSSEM, over de Tabasheer „ . . 296393 
Pr AGNIRIK U ND Ess: 

H. C, VAN HALL, derde Nalezing vande Flora België 

>: Spjentrionalis er pioeshende zeta cel ran en AAR 

CL. MULDER, over den Invloed van vergiften op 


planten je ee ee e e ee e « 112131 


Jel. De CLOET, Aanteekeningen over de zigtbaar- 
bloeijende planten, uit de omftreken van 7ryer 
„Dinant, in de provincie Namen . . . « « 138-146 

H‚_C. VAN HALL, Over de Graslanden in het alge. 

„meen en over het gebruik van Ray-gras (Lo- 
lium perenne)) tot het aanleggen derzelve . „ 146172 

Le MARCHAND, @êrfte Verhandeling over de Cryp- 
togamifche planten van het Groot - Hertogdom 
LEGRDUIE Sien. mee el seine 7 

H. C‚ VAN HALL, Gedachten over den Honigdauw. 403319 


DIERKUNDE , VERGELIJKENDE ONTLEED: 
KUNDE. EN PHYSIOLOGIE. «- 


C. J- TEMMINCK , Blik op de dierlijke bewoners van Ie 
de Sunda-eilanden en van de overige Nederland- 


fche bezittingen in Indien, … .. . .« « 62 78 


H. F. TIJSSEN en w. vRoLIK, Proeven over den _ ns 
Invloed van het Zenuwftelfel op den bloedsomloop. 7992 
G, VRO- 


. «252-282 


mennen, 


IN HO UD. II 
sait Bladz, 
G. VROLIK „Bedenkingen op het gevoelen, dat eene 

te groote ontwikkeling van het reukorgaan „ oor- 
_ zaak van hazenlip en‚gefpleten verhemelte zijn 

zoude ve ee fee ee ea 92178 
W. VROLIK, Bederikingen over de Systematifche 

rangfchikking der Rana paradoxa. « + « 227-230 
H. C. VAN HALL; Aanteekeningen over de bewe- 

ging der. armpolypen (Hydrae) …… « « « … 326-329 
N. C, DE-FREMERIJ, over den Crocodilus biporca- 

tus (Cuv.) . . e . e . ee * hd hd . » vri 
Je VAN DER HOEVEN, over een nieuw kenmerk om 

het geflacht Libellula van Aeshna te onderfcheiden. 325332 
jon. Buijs, eenige bedenkingen over de omge- 

keerde rigting der beëldjes op het netvlies , door 

voorwerpen van buiten: gemaakt: … mieke: 340—346 


TWEEDE STUK. 


Boekbefehouwing yvan de volgende werken: kl 


ada 
F. w. CONRAD, Prijsverhandeling, betreffende het 
leven en de verdienften van.CHRISTIAAN BRU“ 
NINGS, met een Voorberigt door j. H. VAN DER 
PALM, door G, MOLL « « … « «ee. I= 6 


A. G. LABARRAQUE, over het gebruik van de Chlo- 
„rurede Soude en Chlorure de Chaux,doorG.j.M. 7— 18 


Se STRATINGH, de Chlorine-verbindingen, door G.J.M. 7— 18 
rCLAAS MULDER, Over eenen zoogenaamden Zwavel- ’ 
regen, in Mei 1826 i in Vriesland gevallen, door v.n. 19—atr 


‘A. NUMAN, [ets voor Landbouwers, door. v. H. 21-27 
Le T‚ E. M. ROUSSEAU, Anatomie comparée du Sys- 
tême dentaire chez les principaux animaux, 
door W‚ Va. ee ee ee ye ee 2729. 


As BRANTS , het geflacht der Muizen door LINNAEUS 
opgefteld ; ‚ volgens den tegenwoordige toeftand- 
der wetenfchap , in familien , geflachten. en foor- A 
ten verdeeld , door w. v. Ra alas 29 35 
‚Au Cs HAZEWINKEL, Handleiding „om op verfchil.. 
lende wijzen de” breedte buiten den middag of 
meridiaan te vinden, door Wenen, aan de 
Zon of Starren, door W. WENCKEBACH « « « Ö3—I04 
R‚ LO- 


2% 
in (Ss 
Iv IN HO U DD. 
CEN Bladz, 
R« LOBATTO , Nouvelle: méthode pour calculer Ia … 
latitude par deux hauteurs du foleil, prifes hors du 
meridien „ door w. WENCKEBACH' « e… … ‘e/93—=lo4 
JACOB SWART , vernieuwde uitgavê van’ pouwes 
Zeemanstafel of grondbeginfelen der dadelijke 
Zeevaartkunde , door Jy, C‚ PILAAR «+ « «104112 
F. VAN CATZ SMALLENBURG ‚Leerboek der Scheí-- 
kunde, ‚1fte Stuk 9 door Ge Je M. teile Se 1 12-119. 
Hs G. WAÁRDENBURG „ Commentatio- de historia na- 
“turâli animalium Molluscorum reguo Belgico in 
digenorum ‚ praemio, ornata, door v. H‚ «119130 
C‚_L. BLUME , Monographie der Oost-Indifche pe- 
perfoorten ‚inde „verhandelingen van. het Batae _ _ 
viaasch Genootfchap van Kunsten en Wetenfchap- 
„pens door ‚VeHe. © eere eren * 19 e °i I3I—133 
J. J- ERMERINS, Disfertatio Phyfica de lege Re- 
pulfionis Electricae, door Gj. M. « « « « _ 181—189 
D. BLANKENBIJL, Handleiding tot de“ bebefeing der 
Artfenijbereidkundige Scheikunde, door 6. j. m. 189—191 
H. C. VAN HALL, Verhandeling, inhoudende “eene 
befchrijving van de Hennepteelt in Nederland, 
“door R. WESTERHOFF « , « … « « « « «192-212 
W. VROLIK , Natuur- en Ontleedkundige opmer- 
kingen over de Chamêleon, door j. VAN DER 
HOEVEN . Gl e . Ld on e „ . ) . e . . 213220 
HERCULE STRAUS DÜRCKHEIM , Confidérations géné- 
rales fur l'anatomie comparée des animaux arti- 
“…culés, door J, VAN DER HOEVEN … . . « «220241 
G. SIMONS , Disfertatio Phyfica de dilatatione liqui- 
dorum per Calorem enz., door G.J. M.« . « 269-278 
C. L. BLUME, Flora Javaë nec non Infularum adja-- 7 
centium, door V. H. … «  & « ee ee 278-281 
A. Le S. LE JEUNE, Compendium Florae Belgicae, _… 
„door. v.. B, « … «es, eee eee 2 «281289 
‚Je V. De HOEVEN , Handboek der Dierkunde, rte ‚ 
Deel, Ist. FN door We Ve e 6 4d ee es ee 287—293 
J. V. D. HOEVEN, Tabula regni animalis en y, B. 
WILBRAND, Ueberficht des Thierreichs, door w. v. 263-—297 
Wetenfchappelijke Berigten uit onderfcheidene werken, 
‘zijdfchrifven of bijzondere mededeelingen. 
Te vinden iu het Zweede Stuk , blz, 36— 90 , blz, 134180, 
… blz, 238268 en blz. 298— Ns