V, w r:/ f t i»l Eledlorale Saxonicum perpetuo viridans denfiflimum öc celfiffimüm CECfeEIUM In Fundo & Solo femper viridis Rut®, BREVIS dS'LINEATIO, EU3oraliumSaxonlcofumCelJißimorum OPERUM Kimirim ^ ^ f um inaeftimabiÜum Opemm , qvae in Eledorali ^ ^ Drefdafunt, Ex debita gratiarum aföone ergaUEU m, pro tantis, Sercniflimar EleÄorali Domui Saxonics exhibitis beneficiis, iJßfniKleBorky Domini fui clementiflimi, Sccuiida wc luculenta DcfcriptioÄc Latina (ut exteri etiam lingv2Bq;'germanicae imperiti, qvid inibi haberetur, & contineretur, legere ac pernofcere poflent) & Germanica iUußrat^ Et fiib umbra alarum Ele(5toraIis Privilegii Cimelio Geographico adfcripta Tobi A Beutelio, EIe<5torali Saxonico Secretario & Mathematico, ut & SereniiEmo EleäoriSaxon.ä Cameris Theatri rerum artificialium. _ . DRbSD^^ Ty£i6 Vidm Heredum Bergenianoram , dnm i ^ Sj. i 1 Sluf ((m dtötttn stauten « ©cunt»«/ |ur|e ^orffcUung ' ^er^r;ur#‘irrrt,6acjf» (Kte/ Mm Hm mltt^s 0(ir S&rtic(ffl«|m Kunjl^Kamimr/ un^(m((t;({(S((n(t( JS^ut*Siär(M- ® ut# f/od^d^ä^bavm unwrgtcielilicj »Mtiaw Öinge/ aUl;jet; Ixi; Der Refidentz öcepDen/ $(u($f(Ou(&^et;2)an(^arf(tt3U0D?!jt/torroai‘cf|e/t)emZ)ur(^Mt{g(!en S^iir^-Ortiife @o^fe» / »erfie^enc SBo^ltp««» uii6 ©cöä^e/ ©ctnm 9nat)i3ften S)mnl ^u untevtlxjniörten €^tert/ 5luU; ;5u # unö ^a|?iänDiic!?cn/ i)urt&rei}ettOcR öofcea ii)erfonm iu SumJ(n&eima&l3an8fßri5Kt&fnßflfd«ir4):t(uer(örr0pM0e6ef(^rfc' «H/ unD «Ufer Denfteln/K, 6((n«m gn(lb(3|1tn unb ^(tm/ CEDR.ETUM, Wßtvic urcbl baffelbe ^imor/ncbenft^ero ©uia^letici^näffen -Oecrn vöatec/ J^crni ^ob^nn ©corgen tsem 9(nöfrn/ J^er^C{)sn unt)ÖNr*5urf?«n jii SflcOfcn/jc, (€t'rifiiiiilDe|ten21n&encffn0)iM# ö'icitbjuädcbftcfcengefttercn/ ßlfo öucb @r. ©btu’fl. £)ur(§l. ju fieföäa'ärenDenSb^n 5(uö fcbulMgficr Devotion imb Obfervantz unt«rt|)anigft »nt» flfbPifiJniRdedicirt, confecri« unb JilflteiVjtt« Aütor. V V \ ■ .::V- . ’f h* ' • ■ / i'Äk^-v' I f t,. ■>/ :' r '•c ■ ■■•' ,. x:, - ,■■■ t\ .C frl’: •> .J 'i-- ■ ■'-/ ': 1 -■‘■v::'.- ' Mi T 'U' < • ■ ■ r- ‘; ;■ ■>• ' ' '■> ■':- >r ,Ji\ .' _ ,V'/ ■* - 4*’ ^ ! .-^ P' .-‘U •■ .•■»' ?’ ■ ' ■ ■ rr-^ , • * . J- ^-•v'* ., irj'M"’- vj.i ' .. ■ ■■ ', - : 1 ; *•__ V . .*«1 • * ni- ■>*'♦• . > - ■ . >. -r<- Jv- ■ ^'' ■•' ", ’J'^ 1. . 'S{_ • f " !■ ' . •/ ■<:’ ,»iv . j*.- ' ;,■ ' ' ' '• 'v '•» * / % J- ' t ' I ©cor^i ^ti 0ac|)fcn/ ^(etJeunb^erg/öc^J^dltgeit f){0mtfc^en €r^==?0^arfcball unb ^urft/ ganbörnff in ^i^uringen / CO^arggraff $u 50JcifTj^n / nuc|) Ober ^ unb ^ieber^gauft^ / ^nr^^jrajf ju beburg / ©raff ^u ber ^arcf anb fKanen^berg / 5)err $um benftein/JC. l;ierinttfbun funb/ba^UnöUnferSecretarius,Ma- thematicus , unb ^unf^^atnincrer / ^obiaö Beutel / unterf^a^ nt#5ut>erne(;nicn gegeben / tt)ic er fein t>erfertigtei5 Cimelium Geographicum Tripartitum in öffentlichen Orucf' öel;en$ulap fen 0efonnen ; ^ann er (tch aber bec5 fcbablic^en tlJa^brua^ bc^ fal;rete/ fo hat unö er um ein Privilegium bariiber/ mie auch umh Renovation beö / i^m hicbeoor über fein Cedretum ertheilten Privilegii untertf)dniöÜ angelan^et. ^un Söir bann feinem (u^ chenftatt gegeben. 5l(ö motten SBir / baü in Unferm ^hutfürs= ftenthum@acbfen/beffelbenincorporirten ganben unb @t# tern/lein Orucfer noch ^uchhnnbler/ obbemelbte pep Bücher in ben nechften/oon untengefeiten dato an/ ^ehen 3uhren/ meber nachbrud en / noch auch / ba biefelben an anber n Ör ten gebr ucf t maren/ barinnenoerfauffenoberberhanbelnfotte/ bep^erlüff aller nachgebrucften Exemplarien / unb Stmfftiö ^einifchcr ©olbgülben ©traffe/ non leben ^achbrucf/ bie benn ^ur ^elffte unferer !Kenth^^ammer/ber anbcre halbe ^htil über ihme ^eu^ teln verfallen; S)argegcn er mehr ü^iuelbte buchet ffeipig cor^ (0 rigir^Rj i^iglrett/auffö bviidPett/ mb mt m()nicn $u laffcn/ au(^ / fo offt jic auffocleget tt)ert>en/4)on iebcm ^Dl•^cf Exemplaria m unfcr Obcr^Con- fiftorium,er;e |te mfaiifft merben/miff ferne hoffen etn5ufc|)iV en fri)ulbig / unb bif’ U nfer Privilegium nicttianben/ ebne llnfer ä3orn)c|fen unb ©nanOigunj/j^^u cediren befugt fepn feO. febfen unb gebtetben baraujf allen unb leben unfern Pr^elaten/ ©raffen/ Herren/ benen bonber!)tittcrfcbaftunb5lbel/£)ber? |)aupt ^ unb 5tmpt? geutben / 5lmti5 ? ‘Sermaltcrn/ ©cbojfern/ ©eleitbb^geutben/ fHdtben ber @tabte/ Siebtem/ folgten/ ©cbultbelfen/ ©emelnben/ unb allen anbern Unfern Unterfba# neu unb 0cbuu^^ern)anbten biermit/ gebaebten ?5eutcln / bet) btefem Unfern Privilegio auff bte bett? illigten jeben 3nbve/bi0 an Unö5uf#^en unbjubanbbuben/ aucb/bablcfem iemanb^ui tt)teber panbeln / unb er umb Execution bejfelben anfueben t\>m be/ (olcbe untuelgerllcb t nb SlÖercf p richten / bie gefegte 0trafc Unfaumlicb ein^ubrlngcn/ unb bie naebgebrueften Exemplaria an gebbrigen Ortb einjuantiuorten, SDaran gefebiebt Unfere aUberld^ige 59^einung. Ubrf unblid) haben tt)ir bi^ Privilegium niitUnferm^but^Seci-etbefrdlftigct/unb eigenen ^dnben um terfebrieben. @o gefebeben unb geben ju ^Dre^ben/ ben i5.Mar- tii, AnneiöSo. firft ^arl5i^,bonSriefem l^beoboru05!lBerner/s. ol;aiin org/ INGRESSUS, Ex poSi iUanLt Defcriptiones ipfe operum Eledo- ralium Regalium-^. tlnt> {)cmfclbeii REGAL ©ldc^< INGRESSUS [T tempore mortalium Sapientifli- mi Regis Salomonis , in ceUiflimo monte Liba- no , multae procerae öc robuftiflimae Cedri cre- Iverunt , qvibus Rex ille non tantum iEdes fiias Regias extruere , fed etiam omnipoten- tiffimi Coeli 6c Terr$ Regis, Domum &Templum, mira- culum illud Mundi fulgentiflimum , exornare potuit j Ce- driqve prieterea multis aliis modis conducibiles fuerunt, ac deniqve proprium illarum eft, ut in celfiflimis monti- bus , in Libano [ut fiipra diärum] Syriae nimirum, & ut fertur in Africae monte Atlante, & aliis celfiflimis locis crefcant j nonnullae etiam , non tantum viilgariter pro- cerae fint, fcd in tantam amplitudinem &denritatemexur- gant , ut fex aut feptem Viri brachiis expanfis unam earum vix complecti poflint j aliae praefcrtim in Monte Libano, tam hyberno qvam aeftivo tempore virefcant>& inter ex- teros ufiis apud iEgyptios, earum iucco, [qvi opobalß- mo aeqviparatur] defundiomm corpora medicata fint & condita, [qvae ita a putredine confervata mumias appel- lant] qvemadmodum hoc fuccoeriamlibri&rcs^aeilli- tx Ml^ filetcfe tt>tc t)€Ballectt)Circ(iert unter ^e^ ^Wenfe^en / bt$ ©nfomontö/ auf bem ^t;of;en ^er^c 2ibano/ fo uiel f>of)c/^errlt(^e unb ge^ tualtige ftarefe Gebern ^eftanben/ ba^ berfclbe^b*' ma / ntc^t aflein fein ^bnmlicbe^^/ fonbern aucl) be^ troffen ^oni^ej^ ^imeiö unb bet €tben/ alö ein miraculum mundi erbauetee^ i^au^ unb Tempel ^u 3erufalem/ batnit auf fu^^ ren unb au^^ieren fonnen; Unb fold^e (;o^e^eberninbiel anbere SSBe^e ihren herzlichen !Ruh gehabt ^öabeneben ^es bern ber ^atur unb (gigenfehaft |tnb/ba^ (kauf hohen n?eif^ berühmten 0ebüzjen it>achfen/alo [mie ihtgebad^t] auf bem l^erge gibano in 0t)rien/hernach (mie man baoon liefet)in 5(frica auf bem bip über bieSBolcfenherfürfleigenbenho# hen^erge Atlante , unb anbern hohen Orten / unb nicht nur ronrortrejllicher^ohe/ronbern auch offt bon folcher @tar^ cfeunbOicfetoachfen/ baffte faumoon 6.ober7*5)?ann/ umbfaffet merben fonnen / über baO/ jumahl bie auf bem gibano fteto / SBinterbmnb @ommerO?3eit grünen ; Unb habet) »on folcher SBehthnfftigf eit unb ^rap finb/ baü/ tt)cnn anbere Oinge nur mit ihrem @afft beftrichen toerben/ biefelben unbertoefet/ ober bonSBürmen unber^ehretblek ben/tbie benn il)Z@ajft bemOpobalfamo an0üte gleich ge«* fchaht/un bafur gehalten mirb/baü hi^ ber^alfam bereitet merbe/ bamitmanin€gbptenbie?0^umienbalfa^ miret/unb baburch bonber 58ertbefung erhalten habe. 5Ditt biefem 0afft auch anbre Oinge beftri^en / alö Bücher unb 5t 2 berglek INGRESSUS. ^ # tx a vermium rofione ^ carie, illxfx duraverunt, de qvo Aufbnius : Qv£e cedro decorata purpuraqve Nigris pagina crevit umbilicis. Unde etiam deoperibus perennitati confecrandis,. in Proverbio eft: Cedro Digna. Ut apud Perßum Horatium alios fapiuscMe legitur. Ita vere &: per tropum de illis operibus Regalibus Ele- droralibus Saxonicis recfle dici poteft: qvod in his cclfifli- mis montibus & locis, Sereniflimae Eled:oralis Celfiiudi- nis , Domus Saxonica:, ex fundo & Solo , femper viridis ru- tas, tantas proceras & robuftie cedri operum regalium , & rerum inasftimabilium hucusqve creverint, &:ampliffime audias fint, qvibus non tantum Screniflima Eledoralis Domus magis & magis exornari, fed etiam Domus d Templum,)[ive Honor & Gloria Dei , tempore pacis aben btc^iirmer 5ar4rt fcimtt 6c§abm ^ül)m/ tt)Oi)on Aufonius gebcncff : £ct>em unb mtt 25ucfdrt tpttb l>a6 23a4^ gcmacfeC, ^Danncnbcro man baö 0prtc5 ? tBort gcfü^ref / (nenn man SÖercfe t^ercmigen moUen / bap man fit nannt: tri Gebern ctnju^crkiüeti, 9Bic bf»>ni Perfio, Horatio, iinl> anlifrn gcfföft w(rö. 5llfo f an man fugli'cf) unb 0fctcbnu^mci'fe fa^en / ba0 aö^f er auf Den ()ofxn ^crgen/öer i^(;ur^görftKd)en ^ol^eit/ te^ ^Dur^teumtigftcn ^f)ur^^aufeö ©acbfen/ ^ifc^en ber ftctö grüncnbcn ?Haute/ feiere unb fuitrepcbe bern ber ^oben Regal -SBerefe bi^ dato ^erfur gema^fen/ • iinb ftet) |o meit unb breit »er mehret / ba0 nicht aUein baeJ hohe^hur^^aup bamitaubgeiieret/ @onbern auch böö ^)au^’0£)ttef5/ nehmUch bic €hrc©£)tteö/ babur^/ p grieben^ ^ unb .trie^ö ? Seiten / befbrbert merben fönnen/ unb baburch biefem hochftlobiichftcn Jpaufe auch biöich fot^ qvotannis ali q vid de Operibus Elecftoralibus Saxonicis in Calendariis fuis deferibere, cum deferiptione partiali Theatri Rerum Artificialium-.. Ut autem certo tempore Vir qvidam prim® nobilitatis in Silefia, cui nomen erat Sigismundusa Rechenberg, dicfcör kbcn &a* |)ab(n« bem foflbarcn attcn ^roflfcn Theatro Urbium Georgii Bruini , unD Deffen SJiu^'iJjrfDaniXen/ toirD Del Stwr* ^liifiiicfeen mdc()fi3eii3eMa«^)awre«/ allelnel unwraleidfj» lt(()en ^erifl/ acDac^t/ Dol aßen anDem in ^eutr4)4anDe wc» juiiel&en feif. ^tt 0(6 Zeileri Itinerario Germaniae a^er/ nid5f «ur Del 3cer Topographia Mifniae, neti Der Äunff »Äammcr/nnD onDeren €4)1» «Siirflii^en Oiegal? Sdtv» cfen / mit einnedeibef* 'üßte ingleidten Der Autor, tneltjier Del 2ß»rttf)am ©anrl 0(ttD(e# SSucO continuiret_». UiiD ebne 3'ü«fel aue&^errtHeubartb/ ein ®eiff lieber nnDAftro- logus in ©cblefien / tneltber nor eflitben fahren Den Anfang maßjte/ 3^dbrlfcb in feinen SaleiiDern efmol non Den ^btir^^urfllicbcn ©debße feben Diegal # Serefen ju gtDencfen / unD uni Darunter Die Äunfl^^anu mer befebriebe, 2öie aber auff eine Seif ein nornebmer non Stbel / ^err ©igil? mimb non Die^nberg / ( gebauten JCierrn !i?eubartbl SRaebbar ) oll er meinel gndDiaflen J^errn Ännfl« J^ammer befabe/ ebe er notb Die ^Jelff? te Der ^iin(l»^ammer ©emdeber beleben / oll er Die ^ielbeit unDÄoffc» barfetf oec Runfl^ ©tilgen befanDe / «ideng unD fägfe : Biöcbfe ^er» f . authores. 6 mi Neubarthi> depoae calamum tuum , tibi impoffibile erit# tära multas ßi innum#rabjles pj:etioj[as defcribere_>. Sip mihi etiam licet, cum didiNobilillimiViri veriflimo judi- cio, non tantüm de Neubarthio, fedetiam.de omnibus, fuprädi- -ftis, qväm aliis autoribus , im.ö de me ipfo dicere , deponamus calamos noftros, nobis omnibus impoffibile erit, tanta Opera Regalia fecundum copiam & pretiofitatem , pro dignitate de- fcribere; Nam cum nonnulla eorum , nempeTheatrum arti- ficiale, Stabulun?» Armamentarium, & alia, magna inventaria habeant, cuinam noftrum effiet poffiibile, illa in compendiis fatis defcribere? Prjefertim cum omnia illa operaRegalia,,dSere- niffimisNpftrisElefiin(erf?e{)en/ «r fe^e feine SKilgliflfcfi/ wie er eg amfiij)# ren weife, Silfo maß i(6 mif ^iefeö gebnc&feniJiJc&üerfJantiigen »inSttel wafir# ' ^afffigeni Judicio, nicf)f «nr »cn.^err^leubcrtfjen/ ^on^ern ou(^t)cn De* neu «noern »orernanfen/ fp ^oc^geie-lxcen / olöanöern Autoribus , ja auc| non mir feltffen / inDem f(|) oiefeP fefereik / wcbl and) fagen : ®ir m6cf)fen aße mif einanDer immer auef) unfere ^efern nicDerlegen/ wir wilrPen fo kd)« w;d)fiBe €kr<5wrfJIid)e Diegal-SBercfc/ nad) SBurDen iin^'i^ielkif it»rer J?offbarfci(cn / nicbf kfebreik« fennen. ©ennwennein ieöerel I}tegal«5Berrf/aIPRunff^’^ammcr/ 0fafl/ Seug^^aup/iinDanterg/ ein Inventai'ium in folio, e(Iid)e ^)itttDe Dicfe/ mftd)()af/ iinönonnoriger Gl;ur»5öfjli»^m’d)l. Johann Georgen km 2inl>fl'n/(f)od)ffreeIigf?ett SlnPencfenö) ingleicben non Johann Georgen km griffen / meinem ie|igfn gnäDigfJen J^rrn/ 3eif 0c{ner ekr’^ürjll, Qurd)l- glucflid)er Oiegieruna / unb fo lang id) tmfertknigfi in SienfJen tin / nur allein Die j^unfj« Kammer likr looo. ©fiicf nermebref werkn; wie wollen wir jöldjeö alles mif einanber niiff wenig ?Sogen fefebreikn tonnen? Sannenkro will ich an norgeknben meinem privilegirten Tra- ktat ker nur fo »ici äKelbnng (km /baf’id) aßein in genere fage/ waS principaliter aük'er kt) ber 6{)ur»^'ilrf?l. Dießben^ jufekn / «nb bie »ornebmfien 0fucfen teniftre/ ba^ IXeifenben bamif gebienf werbe. 211# leS akr jti ipecificiren/ erfenn idb and) mein Unnerm^gen. ®iß alfo nacbfolgenbS »on ber Kammer ben 21nfang maekn; Unb jwar/ weil folcbe in bem €kir#3urßlid)en ©d)ltfje gelegen / wHl kl) »er aßen Gingen beffelkn mit wenigen gebenden / unb kmaeb bie IXegahSSetde orbenflicb kfebreikn/ erßiid) jwar bie ^urfreffliett/ien/ krnn((> bie SSepgelegenen« PALATIUM ELECTORALE. Sacellum & Gigantuni Atrium_s. Vamfeftiva fuit Domus hajc, fi confiilis a<5lus Regis Alexandri , Icire legendo potes, Praebebas robur tu argentea mafla columnis, I Qvas manus artificis Iculpferat arte nova, Tedlum fulgebas inftar coeli cameratum. Cum coelo certans nempe decore pari. Illic ridebant vincentes fidera genimae Lux inerat thalamis fidereusqve nitor. m m ?)aflart getcefett/ '^an man auö ber 0efc^i(^t non 5(le^:ant)ro Icfen/ ©a @cu(en jtarcf unt) ^ro^ gcftanncn follen fcpn/ ^a^in/ non @ilber/ unb mit^unft gcftocben ein/ ^Da ©ad) unO ©eefen mie ber Fimmel fdbft gefebimmert/ übergrolTer ^unft ^ebauet unb gewimmert/ €0 \)at non Sbelftein gefebienen unb gdaebt/ 18on £(cbt unb ©fernen ?©lanb inar ba berl5ef(ett^ ^raebt. PALATIUM. <^*^Vatn amplimmum l’alatium_» magnificcntiflima illa Bafilica , Magni if-Regis Abafycri fuerit , patet ex praece- dentis tituli Infcriptione , ^Edium Ek- ledtoralium* Qv^am magnificentiflimum etiam ^Mortalium Sapientiffimus Rex Salo- mon, Templum illud Hierofolymitanum famigeratis- limum in honorem Dei &iEdes flias Regias exftruxe- rit, notum eft ex Sacra Scriptura, Qy^ totius Orientis clariflima ^Edificia , bene cum leptcm Miraculis Mundi certare, & palmam illis praeripe- re potuerunt, licut non fatis cum admiratione deiiloful- gentiflimo T emplo apud Jofephum legi poteft. Qyemadmodum autem per omnia aeva , Regum &Potentumconfvetudofuit, fublimia Templa in hono- rem D E r , & fibi ipfis arces & Palatia extruere & exornare. Ita in toto Eledforatu Saxonico , fere nulla oppida reperiuntur , ubi non eminentrffima Ele(5foralis Domus, aut Caftellum &c Palatium extrucfum fit , ut pofl hoc Ekdtorale Palatium Drefdenfe etiam .Eidificium PvCgium Elcdtoris Augufti, Auguftiburgum didtum , & Arx Tor- genfis & alia E.dificia praecellunt : Qvanq vam fi Caftel- lum montanum , Lapidis Regii , Caftellum Stolpenfe, Pirnenfe, Lipfienfc, Mifiitnfe , öc alia Caftella & Palatia Ekcfo- w* ^1., < «' ' ■■■— — , ■ t)or etti fiirtrepc^crf^attaft tort ^ Ahafveri ^6m'ölid)eö @c^{o^ sctrefcn/ Perfc^einer auö Der Uberfd)rjftt)eöt)orf;er9e^ert^ bcn ^itu(ö/übei* bie^^urfurjtlicben ©emdc^er* SBte f)mUd) öucb ber ^(flertDctfefle ^bni^ unter beit ©terbb4)en/ ber@a(omon/ ben 2Bclt^beriiffenen Tempel ^ii^erufaiera ^ur€txe©Otte5/ unbfein^DntgHc^^aup mf^tfnput/ if! aue^ ber ^eiX0cbrtffit bef ant ; SBclc|)e uOer^ Dortrefiie^ften ©ebaube Oriente^/ tuo^l mit beft fteben^unber^SBerefen ber^clt ftretten/ unb borbenens? fe(bcn ben ^rei^ bebalten tonnen / mapen man nicht mit ge^ nuöfamer ^ermunberuncj oon bemfelben unbergieichüch^ fchbnen Tempel bepm jofepho iefenfam ©leichtbie nun ^u atten feiten Könige unb hoher tentaten ©etbonheit oemefen / hohe erhabne Tempel/ sur €hre ©OtteO / unb bor jich feibft @ch(bjTer unb ^atiafte/ aujfsubauen unbau^^^u^^ieren: 5ilfo merben faft im ganzen ^hMt^irftenthum @ad5^ fen feine @tdbte gefunben/ ba nicht ein herrlich httf«t icuch=* tenbeO^h^tfürfti, ^aup/@chiop/ober ^aöaft aufgebauet fep; SBienachbemaÜhiefigen^hut ptftb 55repbnifchen/ abfonberlich bie furtref!i4)en ^onigfichen ©ebaube / Um guftub^Burg unb baO^orgauifche @chlo§/ ben53,or^ug haben 5 SBiemohl/ tbcnn baO hohe55erg^@chio^ Sonig# ©tein/baö@chfo|}^u@toIpen/5)irna/£eip$ig/^eiffen/ ^ 3 rnib PALATIUM. EIe<5toralia Saxonica,ut & feftiFiffimusillePrindpum Sa- xonicorum SecefTus ab EIed:oreMauritio, (piiflimas Me- moriie) Mauritioburgum nuncupatum , ubi etiam ante ali- qvot annos SereniflimusEled:or, Johannes Georgius II. piiflirhae recordationis , ornatiflimamiEdem Iaeram aedifi- cavit, ÖC Palatium LichtenburgenIe,WittenbergenIe, Roch- IicenIe,CoIdicenIe, Grimmenie, Leifhicenfe,Frcibergen- le, &c alia Palatia ^-^EdificiaEIedtoralia, in omnibus fere Urbibus & Oppidis ElctStoralibusSaxonicis expendantur, innumerabiles & infiniti fumptus, multarum myriadum auri , in eorum exflru(5tionem impenfi apparebunt. ' Praecipue in hoc Ele<5torali Drefdenfi Palatio , interio- res ejus partes & cubicula, cum fulgentiflimo Sacello, & Gigantum Atrio , (in qvo Atrio Signa Cceli, Emblemata, omnes Urbes Eledloratus Saxonici, & omnium Nationum Orbis Terrarum habitus, cum gigantibus (inde atrium nomen trahit) depicti,) tam regie expolita & exornata liint , ut obflupel&ant, qvi palladia opera in parietibus legmentatis, columnis & Statuis marmoreis, item tapeti- bus obdudliSjCum pavimentis ex marmore, & aliis rebus lumptuofis atqve artificiofis vident j de forma externa to- tius Palatii &: ejus materia , qvx ex tefferatis ponderofiflimis lapidibus conftrudla eft, nil dicamus. In fumma, fi conceifum elTet , omnes inibi afTerva- tos thefauros , öc ornatus Sacros contemplari , omnia , non ön^ anberc ^^urförftl 0ac()f.©c^l6(fer/unb ^aßd j!c/lt)ie on 0olt> / $urpur/ nntm t)crn fojlbaren Sü^aterif n füticfeln. 5lbcr n)et( nicht einem ieben be^e^ttet/folche^hwt^ gurftliche^oftbarfeiten unb ©chahe/ou^ nicht bie ©cma^ $er atte $u fehen/ moßen mir unöpfolchen©achenmcn# ben / bieauö^ihwe^prftb^nabe unb^ulafilinö subeftch«' tigenbergbpetfehm ^Dab itMchen/ mit Shronö / «nb ©i^eö ber ©onnen / melchen gar herrücj ab^emahlt OFIDIUS: ©er ©onnen ihr / nuf ©eulen hoch behfnmmen/ ©chien alo bao flare 0oib/ unb Sbelfteinern flammen/ ©ie ©achermaren ba oon flaren ^)cl(fenbein/ ©ie Chören gianhten auch / unb gaben Sicht unb ©chein SSon ©über heü unb flar/ meü (te ganh fübern maren/ ^unji ubertrajf bao Sßercf / aio man fon|t faum erfahren* SDiefm gfiUtemn QBorten fbnnm n((bt un5tüicb orrgKc^eit fverben öic finnrciüjcn febonen Verfe * njclcbc auf obge mclofcm Öiit* f«n^@a<Ü ober ben @tdl>em biffee ffburgiirftenfbumbö gffü}Xit* bm Ünb/ «nbgnefcn »erben/ i>eren»(r cütchc (ni(i;fj»ar aDO mit bieher feigen »Oden! & gm IN GIGANTUM ATRIO Sunt inter alias multas Urbes Eled:oratus Saxonici etiam Cc- qventesdepiA£e,&: emblematibus, figuris &ingeniofis in- fcriptionibus fivcEpigrammatibus adornatae, nimirum r LIPSIA Circumfcripta eft hifce Verfibus Latinis: LIPSIA MERCURII EST ET GRATA HABITATIO PHOE- FIXIT IBI SEDES NAM SIBI OyiSq; SUAS. (BI, ALACIDI PUERO VIRTUS QVOS MONSTRAT ALITq;, QVI PLACET HUIC, DICAT, TU MIHI SOLE PLACES. Supra Urbem fiint diverfae figurae ( qvas brevitatis gratia non omnes recenleo) & infra Phoebus & Mercurius cum duobus pueris (uno laureato , altero larvato) depidii , cum hacinfcriptione: uiD UTRUM QVE, ■ infra Lipfiam depidta infcripta eft FREIBERGA, EX TERRA GAZAS LABOR IMPROBUS ERUITIMA, OBRUIT AT TERRA MORS PATRI^q; DUCES, ORTUS HABET FINEM, MORS SCEPTRA LIGONIB’iE-' SERIUS HOC FIAT, SiEPIUS ILLUD OPUS. . (QVAT. Circa hanc Urbem fiint aedificia & operarii metallici pidi, cum hac infcriptione : OFFERT ET AUFERT Caete- fo) S». ©epnb unter utelen anbern ©fa&fen t»eö 5^ur# prffett^ t^umbö 0a(t)rcn / auc5 nacftfoincobe ah^maW/ imt> mit Emble- matibus, SJilßern/unbflrmrcicötnUberfiöriffreR/ 0&er Epigram* Hiatibus > jjcrtf i 0]t&ntlicb : ÜeWö/ mlf gfgm fiberfJt&enbf n Lateiriifc^)fn Verfm uwbfcörieben / pj (tb }u ?cut|cb ällb^egebm : ^ier ^nt Mercurius unb Phoebus feinen ©ennbetjb’an biefem Ort$u ft^enftq) begeben; ^Der ne^rt/unb ^ugenbiuirb gezeigt bem S)iufen#^ol^n/ iDerubt/maö il)m gefaßt/ ber liebt ber ^ufen £ebem Uber ber 0tabt pnb untfiftbiebenc Figuren/ cbk «cb unib.Rör§f füi'f# len ntcbf aße erjeblo unb unfen Phcebusnnb Mercurius mif jtrebcit Ähaben (einem imPorbeer^Ävanb unb einem batapten; abgc* maplt mit biefevUberpbrifft: §tt S3e^bett- Unter Peipsig iß abgemoblt nnb beftbrieben : ®i-f9berg/ 2)ie (Erk giebt burc^ ^leiß mol ©ilber/ (B^ä$ unb 0fein/ S)oc^ fenrf t ber ^ob auc^ ^ier bie £anbeO^Sur|!en ein, ^er 5tnfang ^at fein €nb/ ber ^ob mai^t aßeO eben/ Q5Otttt)0fleeinee^ fpat/ baöanbre bjfterögebeni Umb biefe@tflD( pnb ab8emflbn95erg»@ebauöcunbS5erale«fe/m/tbieref werfebrifft: Cobbmgtunbnt'mbt* d i JDie GIGANTUM ATRIUM. Cxterx Urbes (ficut & omnes ) non fecundum ordinem cujuscunqj dignitatis , fed fecundum feriem SignorumZq- diaci, depili Coeli ftellati, poGtx funt, öc feqvuntur ; JE regione Lifjjia WITTENBERGA, HIC SIBI MARS UNIT MUSAS ATq; 4GGERE MUNIT. ALBIACiE UT FIANT BELLEROPHONTIS AQV^! VIVITUR IN GENUS HEROUM, FORTIA GESTA EULOGIO PROHIBET DIGNA CAMOENA MORI. Figura: Mars & Apollo cum Mufis , &: Superferiptione : MUNIT EF UNIT Poft Ad Utus Lifßx CYGNEA, CANDORE EXORNAT CYGNUM NATURA, SED ARTE TORNATI CANDOR TUNC ADAMANTIS ERIT FELICES ANIMI, OyiBUS ET NATURA MINISTRAT CANDORE ET DOCTA CANDOR AB ARTE VENIT. Figura: Imago Lun« , in gremio Globum , aftante Cygno , & alia figura dextra manu annulum aureum impolito adamante, & fub finiflro brachio librum tenens , cum fiiperferiptione • NATUFA ET AKTE, TRegiom If mma ftn«r ieben i&rcr Dignitdf / fbnDern nacö ömcti ,ittfn5erg/ 2)en5!)?ufm ctni^t ^lerMars mit(Sc^u$unbSBallctt^ an bcm €It)^©trom |tc (tnb ffep t)on Überfallen/ sodann lebt ben gelben hier ihren ^batenfrep/ Urtb kgt Unflerbliäfeit benfelben rühttili^ bep* 23tlbec: Marsunb Apollo mitbenMufen/unb berUberfchrifft : (Be (chut^t wnb toemntött ^eritdcb XfeäfCeipjigjwSeiftit S>en ©^tban hat bie t^atur ^tnar meiß fet)n defchmöcft/ ^Den^öemant macht bie^unjl/ baß er blel heller blicft/ &Iüdf((fiB t>on 0emüht fepnb bie/ fobepbeö gieret/ S8o bcn “flatur unb ^unft Sluffrichtiöfeit herrühtef* S3tlbeb: €in ^ilb be^ Sjyjonben/ im 0choßeinen Globum, mit bei)« flfbenDem ©cbwati/ tm& eine anDcrc Sigiir / in 6n-rec&fm^anD einen güifcenen ^ing/ tare in cm Xxmant gefegt/ unb unter bero liti* (fen Wrmein S3ucb balfenb/ mit biefer Uberfebrifft: ^atut: unb fv'uni?« S^biefati GIGANTUM ATRIUM. jE Regione Cygneee DRESDA, TUPITER AULA ORN AT, STRUCTURIS PALLAS,ATAr- Mars DECORAT, BACCHUS VITE, DIANA FERll (mis FLORA, PALES , NAIS, CERES, ETPOMONA, NAP.EA, flore, herba Axqi UNDIS , FRUGIBUS , ARBORIBUS. Wtgur&: Jupiter, Pallas, Mars, Bacchus, Neptunus, qvatuor Tempe- ilates Anöi. Venationes, Nautae &c. His verbis inferiptae ; OMNES DII OMNIA. Foftcacaeterae Urbes dextro finiftroqj lätere ultra citraqj alternatim pidt^ fiint, utlcqvitur: SALTZA, IMBIBAT OPTATOS ,SERVETq,- UT LANA COLORES, TRITA MOLIS SCABRIS ISATIS HERBA FACIT. ADVERSIS VIRTUS QVOq; SIC EXERCITA REBUS ' VIRES EXERCET FORTITER OMNE FACIT. Figura: Ijiter alias figuras [&;I0tidis Herba in campo] priecipue de- pidta eft memorabilis Hiftoria qvatuor potatorum & Iulo- rum , qvi tempore tonitru &: jai^us fulminum, in mali pro- pofiti perfeverantia, a DEO jad:u fulminum tadi & puni- ti lunt , q vibus aferiptum eft hoc monitum : SUPPLICIUM UNIUS,S IT MULTORUM METUS. CHE- N gfbicfaugeaenöNc ^ccft»en/ ^on Jove, Pallade , Mars , Baccho Un5 Dianctt , @epnbi^of/@cbau/©efc^u^/mit SBemn?a(6^/Sßnb4 Flores, Pales, Nais, au^ Ceres mit Pomanctt (Stjittt/, $)ai mit Nap^em fajl allcb sugefö^vt JBtlbef: Jupiter >Panas , Mars , Bacchus , Neptunus , iU t)if t* Söööcn / 6ont)ier ^erfo* «en / Darunter ibrer brcbc bepm ?runcfe fibf n «nb fpiden / unb al§ ficb ein ffarcf 2)onnfr»51Better erbebt/in folcbem ibren bofen^Sorba« benverbarren/ baben ober burcb Den ©onnerflrablQerfibret/ «nb Wn@Dff gejtrafff trerben. ©arjubiefe'iöfrmubnunggerebrieben * 00 emen ©traffe fy Igwrcjt* 5eemni8/ GIGANTUM atrium: CHEMNITIUM, STIRPS N0VAPLANTATUR,VET5> HiEC REMOVETUR, ab ILLA: CUI DEUS EST CUSTOS , NON REMOVENDA MANET. RADICE EX VETERIS QVADRUPLEX EN PL ANTUL A FLORET, ' EXPECTA FRUCTUM , CuM DECET at(^; DABIT. Fkura: Senex cum Surculis & ramo ad inferendum, item Ancilla cum Mul(5tra ^ puer ovium agmen agentes & paftum, educentes. Superjcriftio : VIREBIT RIGANTE DEO, ANNiEBERGA. SUBTER ET EST PREGNANS SUPER ANNÄMONTIA MATER, argenti massas subter parit ubere vena, FRUMENTI MESSEM GIGNIT SUPER UBERE GLEBA : PROSPICIENTE DEO LABOR OPTIMUS OPTIMA PROMIT, Figura; Operarii metallici cum Mxt & aliis rebus, ut & his verbis: - ;^UBER ET SUBTER, TOR l ... .i cnml|/ ann |)fropfft ben neuen ^mee^/unb I4ßf ben aKen fahren/ äßein ber bleibet fefl/ ben SottfelbllttJittbetnabren/ . ^u^alterSBur^et blu^t t)ierfac^etn3tt)eiöb^rfur/ S)er gruente marte mann/ber3«tnadb/ mit 0ebii^, ©n alter 5Äann mit eifern unb einem @tamm/ au(ft ein '3Keibf0bilb mif einem ®?ilct>gef(5§ / nebenf! einem Änaben/ fo eine J^eerbe ©ebafe aiiff bie ® eibe ireibett. ;Oie Uberfcbriff t i|l : (§6 tvirb ^rilnen bure^ 6otce$ S3edtefrm. Slnnaberg/ ^ie^O^utter^tnnaberg/ ij! in unb auff ber€rben ^^efcbman^ert/ ba in ibr fie @ilber^€r0 gebiert/ Unb duferlicb ibr gelb mit gruebten ift oejiert/ iDie 0£)tt unb treuer glei^ bf i’f«^ gebracht lafft merben» 23tlbcr: ^erg^£eutbe mit (Erb unb anbern @acben/ aucb biefen dorren: Sluettxn^id nn& SntvmMs. © Xor^dU GIGANTUM ATRIUM. T O R G A. UT DULGI LUPULUM CERERi COMMISCET AMARUM, POCULA GRATA PARANS INGENIOSA SITIS: (BIS, TEMPORA TEMPORIBUS SIC MISCENS SVAVIA ACER- NE PUTREANT, VASTO TEMPORAT ORBE DEUS. VigurAi Ahenum in qvo byne [fi ve hordeum madefadlum & to- lium] cum aq va & lupulo commilcetur/uperlcriptum : MISCET AMAKA DULCIBUS, M IS NI A, UTILIS UT PATRIS SIS PHOEBI Et MARTIS ALUMN^ COMINUS ESSE QVEAS, EMINUS ESSE QVEAS. ATq; UTRIUSqjTIBl STUDII SIT LAUREA COELI, INDUET ILLE TOGAM, PROFERET ILLE SAGUM. ‘ v--" Figur a: Apollo, Mars & Puer librum tenens, qvemApolla Laurea coro- nat , cum hac infcriptione ; . EX UTROQVE, LEU- lOrgau/ angenehm ©etrancf babonin ?3ecbfrngtfdbt/ ©0 mi fcbt bcr SBcft au^ ©oft bte ^ut^ütib fc^(peren3citett/ JDag m'c^t fauk öar in i^rm Sttdfdtm* SStlbct: €in ÄejTd/ in n>elc^cm mit^)opffe bermifc^f Witt/ OatAbtr gcfcbricben : S3tt(cm mt't füffem ieiffm. ©et) nü^ bem ^ater?2anb/ben Mars unb Phoebus m^it/ ^Oaß imf unb auffer £anb p ^Oieni! bu fet)|f gelehrt/ iDcö ^(mmelb ßorbeer^^^ran^ ber biene bir ju bet)ben/ ^Oap Mars unbPhbebus bic^ ein ieber mb^e f leiben» 23tlbet;: Apollo, Mars, unb ein ^nabe / fo ein ^uc^ l^dlf/ben Apol- lo mit einem ßorbeer^Äraime erbnet / babe^ bie Uberfebvifft: 3 2 S5rt|i GIGANTUM ATRIUM. LEUCOPETRA, PRO PATRIA QVISOVIS VENIENTEM INCURRIS IN HO- CONSILIUM FACINUS LUCEAT ANTE TUUM. (STEM EX CALAMO DOCTO PRUDENTI ET PECTORE SUME, DEINDE VIRUM PRAESTA MAGNANIMUM GLADIO. Figura Eqves egregius & loricatus , qvi alto fertur eqvo , dextra , manu eduötum gladium tenens, item leo & no(5tua, cum hac inicriptione; FRO ARIS ETFOCIS. HAINA, IN SYLVIS RARO CONSIDET PROVIDA CORNIX INSIDIAS ILLIC NAM LATITARE TIMET: SED SUPER HAS VOLITANS CROCITANDO DETEGIT HOSTES HIC oyOQVE QVOD PRUDENS DUX IMITETUR ' HABET. Figura: Eqvites armati in Sylva, cornices Sylvam& urbem fii- pervolitantes , cum hac inlcriptione : PRUDENS DIFFIDENTIA. EILEN- eifienfelp. SBcr m M ^aferlanb bcm Scmbe entgegen/ iDer mup mit !Hat^ bt< ^^ut>orn)o$l überlegen/ iDar$u gelehrter Siel/ unb finge ^ruft gel)6rt/ ^Darauf burc^ 5)apferf eit un @c^n?erf ben Seinb ^erflbrf ♦ 23ilber : ®n anfc^nlic^er ge^nrnfe^ter !>{itfer / auf einem groffett ^fa’OefieenD/ ln »errcebtenJ^anb dnentblöflef 0(ftft)ntbalf«nO/ bab«ii«ln ß6tt> / unb tine 9lacf)f =€irfc / mit biefec Ubfrrstjrjfff: 5Doi; 5iltar ttnb gerb* H&roffcn ßapn/ $luö ^orftebt bleibt bie ^rab nicht leicht im SBalbe (i$en/ SBeil |te fürcht/bap aOba Gefahr »erborgen fet)/ 5)rum fleucht fte hoch unb fchreit/menn Scinbfi^affit fbinf ©0 mag sur Solge bip auch fingen Surften niihen* (herbeh/ SBtlbcr: © eharnifchfe !)?eufher im SBalbe höltenb/baröber unb über bie 0tabt J^raben bin unbrnicber güben / babepbiefe Uberfcbrifft: tm jKtßecaum. ® 5 €ilm GIGANTUM ATRIUM. EILENBURGUM, CUR NMIIUM PRQPERAS?NON LUX HAC CERNIS IN URBE; TE SIC VECTOREM VIR SACER ADMONUIT. ILLE SED ILLUDENS CURRUM UT SUBVERTIT ET Axem, INDOLUIT DICTO NON HABUISSE FIDEM. Figura: .Vir Saecr & Ve(5tor properando currum liib vertens 5c aj^em frangens, cui flipcrfcriptum eft , ' IFESTmA LJ^^TE. WEISSENSEHA, Yerfus utfupra circa Saliam. Figur a i l^ola jumentaria five officina fullonis , cum hacinfcript. ' ’ NON NrSf CONTUSA SCHMIDEBERGA. EXLUPULI Et CERERIS COITU CEREVISIA NATA Est, FILIA NON VINI NÖMINE DIGNA FUIT. NILq; REFERT; ANIMOS TAMEN ADDIT GRATA PALA- . ET SAPIT H^d MUSIS SAT BENE LEUCÖRIIS, (TO, Figura: Flora, vitrum & flores manibus tenens, item cantharus. InfcrL ptio forfan refpicit ad iirbis nomen & res , qvie in urbe fabrican* tur& non fabricantur, ficfonans: IDEM ET NON IDEM. SCHNEE- !)iicftit<@u ja/ 5a^ &ort1l^^ac^^ i ^erma^nt ein 0e(P#cr Unbe^a#/ Stdein erjagt fort/ bridbt aberfHaO un& SBagen/ ©0 gebt eo Denen / Die nach guten fKatb niebto fragen* 23tlDer: ©n@ei'fWcf)er/ unb f(n ^u^rmann / fucicDfr bufcD ^ilfertlgfcif um£>n>irfft/unD^aDutib5Bagenbric6f/ baröbergefcDriebcn i €tle mteSÖetle. 58 et) ft>elc6enlateinif(be «norcu^fibe Verfe,f»ff /Silber « €ineDio0* Ober 25a W«CO?uWe/ mit bieferUberfebript ^icbtofenefetilojfett* i5)opffunD Cerere DatDirDDao^iergentacbt/ ^Die ^oebter/ fo par nicht Dem ^eine gleich geachf* Söao fchaDto/eO fehmeeft Doch gut/e^eut auch DaO 0emi5# 3um Sßeiffenherge Dort thut eo Den ^ufen 0üte* (te/ ©UDert ©ie Flora, {in ® löß unb 58l«hien in »dnf cfl bafftHb/böhb eilte SSierfnnne» ©le Ubetfebrifft fielet vfefleic^t auf 6er ©(abt 9^abitien/unD toaö in berfelben 8orne(;me/ reifen# be Spedatores nur^rrdntnub unb ^efe^reibun^ ber bor# nel;mrten 0ac&en (;aben/ ju beren ^etra^tiina tbir unbnuntbenben. THEATRUM RERUM artifi- cialium, CATULLUS: JPfius adfedes^qyaeunq; opulenta recefRt ■*^Regia, fulgenti ^lendent auro atq; argen- to, Candet ebur foliis , collucent pocula nienfis, Tota domus gaudet regali Iplendida gaza. INTRO- CATULLUS: S6ii<9(i(^a; @cf a| i|i ^Ut gcf(|(f on/ I©« gWtigt eon Wancfcm ©olD/ t>on6(t 6tr/6tt(imn& Scin/ 050« ö6crgroff«Kunft/un& otibcrn^inaf n mc^r/ Sll|3 wmti Irtß 0ijn|( ®crcf gan?€titl=6t ^etd^cv C^txic^ lurftlid^en ^unft' Kammer / ( melde fundirtjjl Anno Chrifti 1560. i)on &em ©urdleuc^ti'gften ^f)mf^uv(un @act)fen/^eri^Oö Augusto, ^^riftmüDeften 5(nt)encfenö) begreifft^marfel^rtJlel/ unt) faft unie^fbare ^unrf^@aden/t)on aöerlep Profeffionen m fid j 0(ntema^len bie ^^urcbleucbti^ften Sütften p @acbfen unb 55uröörafen p ^[l^agbebur^ /K. 3o()anrt 0eor^ ber 5lnber/ (feeli^fter^ebacbtnu^ ) unb 3o^ann 0eorö ber ^Dritte/ al^ ^crr ^ater unb ^er? @o^n/bi^ auf biefe^eit baffelbeme^r alp mit 1000. unterfdtebenen/fofl^ baren/ unb funftlidcn ©tücfen berme^ret/ unb tdglid ibei^ ter bermel)ren. ^Docb fbnnen biejentgen/ fo be^ieri^ finb/folc^^o^eö SSBercf p beferen/ ftc^) babep/ maö f\t betracbf et/ ein Clfeercf;? 50^a^l maden / unb i^em ©ebac^tnüb ^el jfen / bep Noti- rung inOrbnun^ ber ^ie0m flimmern/ unbpernadinbererfelben Üt'erfc^rifften. 9)Jit melden Uber fdrifften bie bornepmffen^m^c bc? nennet merben/mie aujf folaenben flattern p fepen* S 3 )t)ie THEATRUM ARTIFICIALE Camera Prima In fi continet INSTRUMENTA MECHANICA, Nil magnum gerere hunc futesp Kt tarutum in digitis opm» CunBis Fifceribm tamen Occultus trepidat Labor Cacis flatibus intimi^ funduntur laterum flnus Et poples tremit ^ genu. JEC Inftrumcnta,ut potiora hujus camerae hanc ob caufam inter esetera, huic Theatro annexa fiint, qvia Fundator fiia manu iis ufus eft , & fiint in qvinqve partibus parietum i. Inftrumenta Aurifabrorum ; 2. Serariorum: 3- Tornatorum: 4. Chirurgorum: s.Stati- ca & alia in diVerfis Scriniis innumerabilia. Poft feq vitur Menfa ex hebeno, exterius artificiofis em- blematibus argenteis diftindla, interius vero loculata, in qv.a non tantum praedidta inftrumenta totius camerae , ut in compendio, fed etiam pixides argenteae Pharmacopolarum & Inftrumenta Chirurgomm magna in copia videntur. Dehinc Menfa alia, cum Inftrumentis Mathematicis, & adhuc qvatuor Scrinia plena Inftrumentorum Mecha- nicorum: Inde longa Tabula lufbria, & infuper in parie- tibus piefturae biblicie,manu celeberrimi Pieftoris Tuese Cra- nachi , & aliorum Pieftorum elaborat«. Ca- ©ic Crftc Kamma Üec^anifc^e ®r(f.®euge. gä mM)(e mattdjer füo^I Dip galten gan^ aeringe/ S5Io§ al3 nur^anD<21rl)ejf/&a DocT) Deralekben ©inae g)urc6 ^r(5fffc/3J?arcf un& SSein/ ßan^ f^were ^rt>eit machen/ lOaß fafi ein ie&eg@IieD Darüber mo^ee fraeOen/ 5n foieften ^iinf?cn f)af Die aroffc SD?«b unD ^leiß/ ^^or ihren fauren orm()mften ^ittge gegett^ ^^tvättiger^mer/fittt) N^wegen mit^ie^er geortnet/ Weit ftc bet Fundator fdbft mit feiner eigen ^anb gebraucht ^at/unb fet)nb an^ ^^eilenber SBanbe : i. @oIb?5irbeiter * 2.@c^lo|Ter^ 3.Öre^0ler^ 4,^arbier#inftrumenta, 5* SlBaag f ober ^ebe ^ unb ^rec^?3«uge / auc^ oiel unie^li(()e anbere mel^r / in unferfebiebenen Haftern ©arnacb folgt ein ^ifcboonJ^ebem^oI$/ mit ftmftUV eben Figuren oon ©ilbereingelegt/ barinnen finb auO$iebe^ ^aftlein/in melcben niebtaOein ade oorermelbte Inftrumen- ta, atß in einem f urben Begriffe / fonbern au^ ftlberne Slpo^ tbeef er^^Büilfen un Barbier^SBertf ^3euge in groffer 5)^em ge gefeben merben. tin anberer 0^reibe^^ifcb/ mityj^atbematifeben inftrumentis, unb ferner oier haften boll ?SÄecbanifcber SBercfj3euge. €ine lange @))iel?^afel/ «nb bierüber an ben SBanben Biblifcbe 0emablbe/ £ucae5 .^ranacb^ J^anb/nnb anbererfunftli^en50?abler> THEATRUM ARTIFICIALE. Camera Secunda, POCULA Tnlget mreus Scyphmy Nec ori deficit expolita pehü^ EB ^ olla fiBilis Grajis ^ ampla argentea eB paropfis Sunt eburna qvApia?ru Nonnulla qvercu fiunt cavata^ ulmo. Otiffima in qvatuor Repofiforia funt difpofita, & qvidem in Repofitorio primo pretiofiffima j Siqvidem in illo pocula gemmea, exCryftallo, Topafio, Achate, undiqve auro & aliis gemmis inicantia & qvafi intertexta > q v« non tantum ante mortem pomiiii Patris Serenillimi Eledtoris in multis [nempe po- culo magno ex lapide nephritico & multis aliis poculis gemmeis] Sed etiam a noftra jam regnante Eledlorali Se- renitate aiidta funtjUt inter alia videre licet in poculo illo pretiofiffimo Cryftallino mero auro & multis gemmis ornato. Porro Imago Chrifti Crucifixi, & Cimelium ex Cryftallo, auro , Rubinis & adamantibus , poculum au- reum & argenteum cum Genealogia Auftriaca,jmaginibus in chama Rulptis, Globus Cryftallinus magnus & rarus, leorfim ©ie Mammer/ JDier Xm^titii^int utiD fc^immerfö aan| ?öen ®olo#UBö 0jll»crn«S5ec5ec#®Ian4/ ^on ?öeätn/ Die ^eU au^po^tre^/ Unö atjoern öingen me^v gejtm(/ 2)icl(inC)tl’Ct)Cl*gW# d[)en^orfbarfcttcn/ fo in tiefem Repofitorio üb(v6o,taUf fent) ^^aler (;ocf) fommen» 5^er barunfer belinMid)^ funf!^ gefebnittenen unb anbem ^metianifeben ©(aferniebt SU0ct)cntfmt 3m anbernRepofitorio (leben t>id fiiberne/ ber^iHbefc ^ecbeivmit ^oraO gejierct/au^ ein iSruciby auöiJoraÜ ge# febnitten/ barunter ©abel/ £6ffei/ unb anbere ge/ bie an Refften unb fonft auch t)on foleber Materia, '33om ^oraö fagt Ovidius; 5öenn ßoraß «n Die iufft er ft femtnt/fo f;ärte(ö gleich/ iÖa «n(erm QEBnjTfr e$ er ft wuef)^ /wie ^raut fo weid)* 3ttt Stiften finb 59lufcbeL unb ^erL?9luffer#®efcbtrte in 0iiber/ ©olb unb ^belgeftein gefallet/ in melcber eine(fo bie5:)urcbi.5tburfi5rrtin mit auö^ennemaref gebmdbt/unb bieberprasfentirt) ber Neptunus, Delphinen/ unb anberö i^ierlicb gefebnitten. S)leffer/©abel unb £offel t)on?S)?uf(^eln unb ^belgeftein an Jpefften/ ober burebauo, liegen hier auch etliche £anb#^erlen/foman in Reichen gefunben. 3m oierbten Repofitorio finb @trauffcn#€t)er/unb3n# bianifcbetllu^^@cbalem©e(e unb graufam / tic Snici)te fd^am/ unb fci)i: Jciifam / unb mibcr ®ifft bienlic^/ be^tncgen bor etlic^m - 3af)rcn burc^^oflanbcr bt^@tiidall^iet aujf jc^cntau^. fenb 0u(ben 3cfc()a0t morbem ^)crnac^ fielen auff einer langen Gaffel bid foflbare 0ie^=^annen unb ©ie^^^eef en / bon beraulbeCem ©über/ 9)er^^utter / unb Sbeisejl ein* SBeifer fielen in biefer Kammer jfbeen ^ifebe bon ^er^?9^utter/ unb anbern Materiis ein^eiegt/ unb bamuf auch ^rin(f^©efcbim / unb ein foftbar filbern 0iep^^e^ dem 5(uff ben ©ebranden Heben ©efebim bon ©ebaum/ unb anbern Materiis, barunter jmo ©reiffem Miauen / 3ftm ^bMi’^5«tf! Augufti gebreeb^dfe ^eeben Unb an Söanben unb Surjliicber 5)erfonen Contrafe<^a, unb anbere ©c# mablbe. THEATRUM ARTIFICIALE Camera Tertia , SCRINIA&PICTU- R A S. Homerum & ftudia faciens. Pud Plinium Icgitur,AIexandrumMa- |gnum inter Spolia Darii, Perfirum Re- gis, ferinium auro, gemmis ac marga- riiis pretioium accepific j cujus cum ^ varios ufus amici demonftrarent,im6 hereule inqvit Alexander , librorum i Homeri cuitodiae detur , tanti fcilicet Scriniorum,qvae auro , argento, gemmis, margari- tis & aliis materiis pretiofa , in hac camera videnda liinc, nitidiflimumeft Scrinium illud Cr7ftalIinum,qvod in me- dio hujus camer«, diper tabulam rotundam , ex ligno Ta- marindino, collocatum, in qvo non minus rarus aureus annulus , in forma arcis , fivecaftelli , cujus munimenta, feu turriailaj , ex rubinis&; adamantibus faiftae , habetur^ ut & alii annuli &: res pretioße, cum magno adamante Saxo- nico qvi ad fiinilitudinem & formam illius famigerati orientalis adamantis Magni Ducis Hetrurise öc Florendas politus eft. Supra lAiini' II •nTi-Tn Drtlfe Kammer/ <4 €t) 5em Pliniö tt)irb geiefert/ baf/d^ber Ale- xander Magnus /unter bem f^aube be^ Därü, ber perfer ^6m'ab/ein f oflbareö lem/bort ©olb/^erlen/unb ^belaeHein/befom« men/unb i'bme feine Jjeunbe allerlei^ !8brfcbl4>j ^eaetban/tbor^u ebju aebraueben fembabe ber Alexander barauf aefnot : 5S8arli$/eb mup ju ^erfbabtuna beö Ho- meri feiner l3ücber anaetbenbet tberben ; ©o fbertb bat er ben Homerum unb bie Studia aebaiten* Unter benen ©cbab?Kaftlein/ melcbe foftbar/bon^ofb/ ©über/ 5>erlen/ ^belaeftein/ unb anbern Materiis ^ in biefer brüten Kammer $u bepnben / bat ben arbften 0ianb baö ^rpftaOine/ fo mitten in biefer Kammer auf eineraroffen/ runben / auch raren ^affei / bon 5J:amarinben / ftebt/ mtbeicbem ©cbab^Kaftlein nicht meniaer rar ein aulbener ^ina/ barauf ein ^afteü / beffen aufaefebte ^b«rmiein bon t^ubmen unb ^Diamanten fepn ; mie auch anbere fKinac unb Koftbarfeiten/ unb ein aroffer £anb?JDiamant/tbelcber in eben ber gorm unb ©ro^e juatriebtet/ mie beö ^‘rop^ iperboa<5 bon Siorenb fein berujfenerOrientalifcben THEATP:UM ARTIFICIALE. Supra hoc Scrinium Cryftallinum pendet charader, Nominis noftri Sercniflinai EIe(5töris ex adamantibus Sa- xonicis compolitus. Inter praedidta Scrinia fiint etiam Indica } Itemciftu- la qvaedam, in qva alTervatur legmentum ligni de Cruce, item menfura longitudinis Sepulchri Chrifti : Porro Signum Chrifti, in crucem fublati, ex argen- to inaurato, cujus balis margaritis & aliis gemmis pretio- fa. Abacus Indicus cum poculis murrhinis. Horologium cum campanulis , qv£e harmoniam efficiunt, ÖC ßcros hymnos fbnant. Deniqve etiam huic camerae inlunt, ficutin caeteris, diverfae pit^urae interfperlae, antiqvae & elegantiffimae, ab Alberto Durero, Luca Leidano , LucaCranacho, Tindoret- to , Titiano , Petro Paulo Rubenio , &c aliis pidtoribus artifi- ciofiffimis pidtae. % ^ Oculi pi(5lura tenentur, aures cantibus. Came- ~ Uberbtefcm^rprtalRncW^refor ^^n^rternCharedler, unfern ©ur(^Ieuc^)ti0rfcn^^ur?5ürflcnö ^aDmenö / £ant)?® (amanectt sufammen 3cfe0t» 3tcm 3nt>tamfc^e / unb ein mbttSi bartnncn ein ©tucf lein S)t>\% t)om ^rcu^/unb eine ©d^nurc ober ber £anae beö 0rabeö ^()rifti. SBeiter/ein ^trucift^ au^oergüibetem 0ilber/ helfen poftament oon perlen unb anbern ^belgeileinen fofrbar» €in 3nbianifc^ ^refor mit ^orcettam0efc^irrem €in gro^ U5rit>ercf mit ©locflein / fo2ieber fpieien» -ge^lic^ finb auc^ in biefer Kammer/ al^mie in anbern/ unterfc^iebene alte unb neue ^unf!lic^e0ema()lbe mit un^ ter gefprengt/ aB oon 5UbrecbtiDurern/oon 2uca oon £ep^ ben / oon £uca ^ranacben / oon ^inboretto / Titiano/ 35u^ benpen/ unb anbern funftlicben SDJablern gemablt Sic Sluflc« WU wnß uuff ein Sßilt»/ {laö tiorgefcie/ W f»lc ©cfang ttnUÄlang Die D^ren fonff crge|f. THEATRUM ARTIFICIALE Camera Qvarta, MATHEMATICA Germanicus: ^ imprefli, cum diverfis manu{criptis,ima/- ginibus penna adumbratis & airi incitis. Poftea Inftrumenta Mathematica in magna copia 5 Ni- mirum Inftrumenta Geometrica , Geographica , Bellica, Optica , Aft ronomica dc Mutica j Muticorum Inftrumcntorum rariflimum eti: Orga- num illud Vitreum, cujus cicut£e vel tibias, epiftomiorum manubria & ornamenta, ex puro vitro Venetiano, & q vi- tiem divertis coloribus colorato : Deinde (eqvuntur duo Inftrumenta Mutica, qvorum unum eft in repotitorio, multis arculis arculato, qvodrepotitorium exhebeno, li- gno ferpentino, cupreftino, &ebore, cum tabula menfie Icriptori« , in qva globus terreftris Geographicus in plano cx ebore feriptus. Alterum Organum muticum , eft archi- te<5tonice€xtcrius , ]aQ)ide, alabaftro Orientali & Saxonico, &lapide ferpentino e^u ornatum &ered:um. Inter ^t€ ^iatte lammet/ Mathematifc^e Germanicus: SRuti ftekti wir erfti&nf Me Stufen fluef) gen Fimmel/ 3« fe^n/ wie fttfe bewegt bag @(frni fuflö Mathefis nti^t / ®elebrt unt) ^eDermann/ 9u Söffer «no jii iano/ »irö oflM’fr funö getban. i!Kfflic()fcpnt) tnbiefer Kammer ^eorDnetMathema- t#e^uftcr/gct)nicftunt>3cfc()rtcbeti/aucj)0mjfcti unMn Tupfer geftoeben. ^Darnacb Mathematift^c Inftruraenta in groffcr ?5)Jcn9C/ nebtnlicb: ©eometrifebe/ ©eograpbifi^e/Optt# fcbe/Slftronomif^eunt) ?9Juftca!ifcbe; Unter ben9)^uftca^ lifcben^nftrumenten ift M rarefte Pie ganb glafernc Or^ ^1/ Paran ^feiffen/ ^laPier / unP atter Stcm0 / pon lauter ^enetianifeben PunPfarPicbten ©lafe. ^Darauf folgen ^toep anPere mufical. inftmmenta , Peren PaO eine in einem mit oiel 5lup$iebefacben gemachten Repo- fitorioif!/ ioelcb Repoiitorium auO ^ePenbolp/ @cblam genbolp/^ppreffenbolb unP ^elffenbein/ miteinem @cbrei^ be?€if(be/ Parinn ein Globus terreftris in Per €bene/ in ^elf^ fenbeingeftoeben; ®a0 anPerearchitearomfcb/nufTtrlidb mit Jaipide , Orientalifcben imP ©acbfifcbcn ^llabafter unP 6erpentim0tein gegiert unP aujfgefept 0 2 Unter THEATRUM ARTtrtciALE. — — — M I ■ I ,1 ■■ —— ■■ . I ■■■»-« Inter Optica Inftrumenta rarus eft Tubus Opticus, longitudine decem pedum, cum fex vitris, qvatuor nimi- rum ocularibus , & uno objetSHvo , item uno fblai i , qvo in- ftrumento non tantum in nlentiono(5lis, qvando I^fa qvks rerum , Mündig filent ia terrent^ Aßraej^ ^ effufis flellatm crinihm ather^ Vel juxta illud Vi<5l:orini; Sideribus gemmata domus ^ cui lumina claris - Pandit ßella comis. Aut fi mavis fecundum Statium: Rißt chorus omnis ab alto uißrorurruy Coelum perluftrari} fed etiam clara die: Sol, qviflammif eris Mundum complexus habenis Vobvit inexhaußo redeuntia fecula motu, [ut ipfum Claudianus defcribit] infpici, & in terra loca a no- bis longe diflita,tam prope , ac fi ante oculos noftros pofita fintjafpicipofTunt: Ubi in taliperluftrationeCoeli&Ter- rae merito cum Oweno dicamus: JSlulla domus domino c aruit, 'uos hanccine tantam, Nullius Domini creditis ejfe Domunu. EtcumBoäio: Si 'vis celfi Jura tonantis Pura folers cernere mentt^ A^ice fummi culmina Coeli. Item, Unter Denen Opt{fc^en3n^umenten tft rar Der grolle Tubus, fo io,5uO Inng/mie6,0iafern/alO Oter$(u0tm0ld^ fern / einem obje(5tiv- unDeinem @onnem0lafj ; ?^itn?el* c^em Inftrumento nid)t aßfein Dep frifiler ti^ac|>t/ löa oßer Qinac 3?u^/ uitö ttcc^eU 0tjße fc^reefee/ ©a femgeßirnteS^m öetJ)immel imö «n(&0innne) nur betracht. @5 Stern/ THEATRUM ARTIFICIALE. Item , cum Eobano Heflio : EJ[e DEUM c^kmt^ negata mox Sidera jpeEety - Sidera qi;i ^eStat, non negat eße DEUM. Qvod praeftant inftrumenta optica oculis, hoc efficiunt acuftica five phonurgica auribus j takinftrumentumper- qvam magnum in hac camera optico additum eft , per qvod ad inftantiam unius milliaris fonus&difl:in(5ta immis- fa & emifla verba auribus percipi poffiint } hxc inftrumen- ta ffintqvidem hoc tempore iterum noviter inventa, led fi- cutTerentiusait: Elihd jam diitumeflyCgvodnondiEumßtpritis. Sic etiam res cum hac inventione (e habet ; Alexandrum Magntim enim £uo tempore tale Inftrumentum in forma cornu rotundi habuifte, qvo exercitum ad centum Stadia [qvorum 32, milliaregermanicum efficiunt] coegifte fertur. Rarae etiam duae tabulae iftae funt , in q vamm una no- jnen mirabile ]ESUS ex informibus characteribus, & in alte- ra Sereniffimi EleCtoris Saxoniae Johannis GeorgiiII. ima- go, per tpbulos colliguntur, & videntur. Non minimum, fed principem Jocum tenent & ornant etiam tabulae Geo- graphicae EleCtoris Saxonia: A u G u s T i , «& Figur« Opticae jEleCtoris Christiani I. nec minus Tabulae Fortificatori« EleCtoris Johannis Georgii II, propriis manibus delcriptae. Came- mit btm Eobano Heflio ; ®er ffinen ©O^^WerglauW/Hta^ &äö@^f!ititt»@c^6n()eit guter^itten k* $iifo i)ernta^nfen bie Seute / Bias unb Socrates. iDiefer funfften Kammer gemeine Uberfc^rifftij! ^fnar Don^pte^ein/ meil barinnen unferfc^iebene ^ole/Betuolbte/ «nb ^renn # auch iJrpftaüine/ unb t)on ©olb / ©über / unb ^belgcftein foftbare ©pie^elgefunbentuerben : ©iebeffebt aber nid^t allein in ©piegein/ fonberninmeift anbernfoft^ baren @ac^en/ (tntema^ln barinnen Pielfünrtlicl)e®in9e/ foftbar üon ©olb/ @ilber/ ^belgeftein unb anbern Materiis auf ben ^ajfeln liegen/unb an ben SBanben angemac^t fepn/ ba^ beren ^n$a^l l)ier nic^t f an befcbrieben tuerben. Oben pon ber 5>erfe l;erab l;anget in einer gulbenen ^ette ein f oft^ bareb €in^orn / benn eb mirb / alö ein un^emeineö unb auff^ recl)teö/ auffeine ^onne ©olbeö ^öiefeb €inl;Drn iff an ?D?enfcben unb ^ie^ fpiber ® ifft probirt ; Oenn einem ^enfcben ift auff eine 3eit eine j^eib# eye burcb ben unb in 2eib gef rochen / unb i)at barinnen tU nen ganzen ©tocf junger Jpeibeyen Pon ffc^ Qüaifm/fdbU ^ gern THEATRUM ARTIFICIALE. nis enixa } illi homini aliqvid de hoc cornu rafum & adhi- bitum eft, cujus operatione totum foetum catulorum la- certae evomuit j Sic etiam faöfum eft cum duobus cani- bus, qvibus venenum infufum, uni autem poftea contra venenum aliqvid de di qvadrufla angulis^ ^v^ movebantur laminis ^ qvihmdam fcul^turk Medium illud pofiiit radiorum Solis Ali jir alis ^ aißivalis^ ^ hyemalis^ RcfraBis deinccf s in hoc radiis Exarjto elata eU formidabilis ignota navibus. Et hac in cinerem redegit longitudine arcus jaBus. Came- ^epfer/ i^t^tf^tercnbcn ^b«<^?Surftenö|4i ^rönbenburg/ item Blumen/ uitb unterf^ieberic gcfticftunb genebet) imb 5^ ©acbfen C^tbiiftniilbeften ^nben(#enö)mie auä) anbetet gurften 55ilbnnfTf mit bet Setzet auf Pergament getiffett/ unb anbete benltcbe 0emablbt« 2öa£5 fonflen &urcb ©pitgcl öotSiinbfr^tJinge jti fvege ^ebra^f / uni> &a0 &omif Setter ange5Hnl»ee tretöcn fonne/ ifl ouö Cer Optica befatjHf. J)ig baben ju tbrer unC uneerfebteCe« «er 3ett Cie gewalftgen v^iitifller Archimedes unC Proclüs ettcic^ fen/ Cent! Archimedes Jit Siracufa j iinO Proelus ^li €onffönti# nopei/ haben 0ptegel jti bereifef / Cie S<»ee bon (Ich getrorffen/ iinC Ciefelben Pon Cen 3)?auren Cenen ScinCItdjen 0d&iffen ent^ gegen gen)enCef / Cß0 fie / trenn Cie ©onnen, * ©frablen in Cic ©piegei gefaflen / CaPon Caet o«lf ber S^inbe ©ebife tpie einen 95iib öubfabren Iaf|en / unC baCureb ©ebiff unb ©ebiffee plb^iicb angejuncet unC Perbrannf hoben. ©oponfebreibetKir- eherus in feiner Arte magna lucis & umbr^ej imC ^at bflfelbfl oud) Ciefelbe S3renn« Macninam Ceö Archimedis mit gegenüber« fiebenben Soeeinifeben dorren befebrieben / bie ^eurftb alfb laitteni SiiöMardeÜ nun juni3Ö«rff cie^ogen fcbottgefPonC/ einen ©picgel balo beö alien ©reifej^anD ©etbö €(fige jugeriebt/ «ueb Heine non Pier ^efen 91itb( «Ptit Copon gefe^i / cie bin unC beb ju treefen iÖurcb ©ebni^weref imc cureb SSlecf) j ^'»ernutb boiec geriebf/ ©en @ennfn«©trablen nach / Cen grofjen an Caö liebt ©er ©onnen libcrafi i Qa nun Cie ©(wblen broebert/ J?am Seuer in cie ©ebiff/ «nc campfft Oer StiHDe ^c(b«ö» ^3 THEATRUM ARTIFICIALE Camera Sexta , NATURALIA Lucretius; Qyod ßiperelii &s at(j^ durum , ferrum^ repertum eFl, Et fimul argenti pondus ^pCumbi^ poteßas^ Tatim ad ingrefTum hujus camera; , liiper ta- bulam menfe , in confpedtu primo politae liint gemmae orientales, occidentales &:Saxo- nicae, cum poculis ex talibus materiis j Caeteris omnibus pretiofior eft lapis ille cum multis Smaragdis, qvi in eo ceu matre, Iparfim creverunt, &qvi- dem non in exigua q vantitate & magnitudine , fed nonnul- li prope tam magni ut ovum gallinie. Ante aliqvot an- nos SereniflimoEle<51:ori qvidam Gemmarius triginta mil- liajoachimicorum ad acqvirendum hoc pretiolum opus oflerre auliis eft,{ed SerenifliEledbor noluit illum audire. Su- per aliam tabulam collocati funt lapides fulminares, dela- pides fegmentati, exarteMolaica, varia genera elegantis- (imi dc diverfi coloris Marmoris de Alabaftri Saxonici, frag- menta lapidum ex lignis in lapides transformata. Prope hanc tabulam fitum eft ingens legmentum lapidis porphy- rit£e, ex ruderibus Templi Salomonis, ab Alberto Duce ' Saxonia;, Snnfl^Äamma. acBm ^on % fünfllid&. Lucretius: J0«r (reffen fDicnunan ®oIö/ Silber /0riunb ©Ten/ 5SIet;/^oel= unD mehr Sfein/fcflö ^unff «no $ii(i(ur fDeifcn. jum ^mgan^e Mefer Kammer ►auf einer Gaffel OrientaIifc()e/ Occidentafif^e/ unt) £anb ? @tein # ©tuffen/ fambt etüc^en ^e^ i^ern M ber9ieic()en ©tetn ; Unter aßen biefen tft ba^ rarefte unb foftbarefte bie ©tuffe mit bie^ (en ©mara^ben/ fo barinnen $in unbmieber injiemlic^er ©rojTegemacbfen/ etliche ali5 ein^üner^^pfo^ro^. föor etli^en 3ahren hat^Nr^Surftb ^urchK ein 3ubelierer 30000. tbnler hierauf ju biethen unb^u^eben fich untere ftanben; ättein ©ie hüben ihn bamit nicht hören rnoHen* 5luf einer anbern Gaffel liefen ^Donner^^eple unb ^Ö^ofai^ fche5(rbeit/ auö©teinein3ele3t/ allerlet)2(rten unb^ro^ benbeöfch6nen£anb^3Äarmorö unb 5tlaba|terö bon üU lerhanb färben/ ©töcf en ©tein/ fo au6 .^olh in ©tein ber^ manbelt. !Reben biefer Gaffel fteht ein gro^ ©tücf ^or# bhbt^ ©tein / fo ein 5h«t^ Berichte am Tempel ©alomo^ ni0 seibefen fepn foÖ/tbelcheb.^erhoö ^(brecht su ©ach^ fen/ THEATRUM ARTIFICIALE. Saxoniae, Anno Chrifti 1476. cjf peregrinatione lua HierO;;; (blymisDreßam allatum. In tertia tabula videntur arbores marinas, folia coral- liorum, avesparadifi, fivemanucodiat£e, apodes&Phoe- nix,dens buccillaris & crus gigantis, cofta Sirenis live mulie- ris marinas, duo magni aetites, pretiofiis lapis in foripa globi ex rupicapra, ut ^ alii lapides hominum & diveribrum animaiium urnas Romanie & Saxonicas cumcineribusas- lervatis, & multa alia naturalia. Super tabulam qvartam dilpofita lunt pocula, crate- res, pater«, urcei, patin«,difci, mallu via gutturnia &: alia va- ia inrnagnacopiaex alabaftroSaxonico c£elata& nimium jfcite fadta, Porro fiiper Scrinium arculatum collocata lunt pocu- . Ia & vafa pretiofillima ex Rhinocerotis cornu, lapide ne- phritico, Jalpide, Terra Sigillata, & aliis pretiofis materiis, nonnulja etiarn ex Iapide Serpentino, item duas corbulas cum frudibus ( uvis nimirum , pomis , piris , cerafis , chry^ fomelis, malis aureis citreis ficubus&aiiis) ex ceratam clc-- ganter exprefljs ßc effe<5i:is ut ad' horum fru(51:uum con- i^edlum palatus titillari & appetitus ad eflim ftimularj . & irritari poflit ; In ipfb fcrinio arculato & Repolitorio alio reperiuntur ponderofiflima metalla nimirum purum argentum Saxonicum , in fodidinis Schncebergicis cre- tum. fen/ Stnno 1^6, t)on feimr f)iij(f^9^cifeouö3erufalcm mit wcr^ebracpt Slujf bcr bnften^affd n?crbcn59^cer^0ctt)acbrc/^o# ratten^^idtter/em ^arabip^^So^l ol^nc ^dlfe/dn 0l)ömf/ ein f)?tefen?^acf^a^n/etn DJtcfenbdn/ctne diibh i>on einer @irene/^(t)et) grojfc 5it>ler?@teine/eine foftbare 0em^ fen^^u^ei/n?ieau^@tcmet)on3)Jenfc^en unb unterfebie^ benen 5:bicrcn / !)ibmifcbe unb ©dcbfifcbe Urnen / mit uuff^ gehobner 5ifcbe/ unb anbere naturalia gefebem Slujfbiebierbte Gaffel fet)nb gefebt ^eeber/ ©ebaien/ ^röge/ ©cbüjTein/ ^eOer / ^anbbeefen/ 0ic^? bannen/ unb anbere ^efdfle ingrofierCO^enge/bon^llabafter ^ier# (icböcfcbnitten. , SBeiter finb über einen t(u^$icbe^@cbrancf gefegt fofl^ bare ^c(^er unb ^efebirre bon Rhinoceros -^orn/ pbi^it^@tein/jaipidc, Terra Sigillata, unb anbem foflbarctt SEllaterien / etliche auch bom @erpentin?@tein / item $ibet) ^brblein bofler gruebte (mit SBein=^ Trauben/ 5tepffeln/ firnen / ^ir feben / ^omeranben / Zitronen unb anbern j fo febbn auöSBay^ popirt/ ba^fie einen luftern unb Stppetit machen feiten / etmae bon bergleicben Früchten begehren genieflen : 3« 51u(j5iebe^@cbrantf e felbft unb in einem anbern Repofitorio merben bocbfcbdbbare CDJetalla gefe^ ben/ aie pur gemaebfen (Silber aue bifliä^ußunb^^erg# ivercten/ in ben (ScbneebergifcbenSunb?0rubengetbacb^ 3 fen/ THEATRUM ARTIFICIALE tum, & tempore Alberti Ducis Saxoni« inventum, crux ar- gentea creta & nativa , diverße malße auri , ftannum & alia, ücut etiam in medio hujus camer«qvatuor egregia opera ex metallis compofita & conftru dta videntur j In parietibus autem Magnetes , cornua cervorum truncis arborum mi- rifice innata, & cornua cervarum & rupicapra- rum, ut & pi(5tur«. Came- / fen/ unb Seit 5(i6recbtö p 0a(^fcn öefun^ ben/ ein filbcrn^rcu^ bon^atur alfo formirt/unterfcbi^ bene (Stuefen unb mmm«/ l»ecn^afmen/aud& gcbrec^fctteutib U^xmxdti anaöen^anben.mbiefei; 3^ammer / auö Stlabafler unt> anbern ©teincn/ t^tiW auj^ ^efaü unb anbcrn ?Ü^atctien/unb jttjar bon utt* terfcbiebener bornebmcr ^üb^aucr ^anbett / ne^ttiU^ Mi- chaelis Angeli Bonorotti, Johannis de Bolonia, Adrian de ^riefcnö/ Johannis Caelaris, unb anbcrer; untcrbenctilcudbi* ten abfonberlid)/ft)Cöen Broffer ^unfl/bcrfür Michaelis An- geli Bonorotti bict Iber dUö 51 Ictbeificr / fo fcba^t tbcrben; barnacb Johannis de Bolonia 55ilber botl 5feetall / tbie auch 5(brian be Sriefe nö ; ibcniBer ijl au^ f unftlicb 0ema(|)t eine f (eine eiferne Statua , mit be<5 iB^ reBierenben^oniB^ in ^ngeKcmb Bilbnuf’ ju !)?Dp/ einefic^ benfopificbte 53e(tie unter ftcb tretenb/ nu^ eine Gaffel bbtt 5llabafter/barein gefcbnitfen bie !Bcrf unbiBung ber 0eburt i^bl^illi/ ober bn^ Gloria in excelfis Deö. ©er gebrecbfelten 5lunrt0acben oon ^eljfehbeitt/ in einem srojTen Reporitorio,ftnbet(icbebnnbcrt0tucf/ nie» ^ecber/^ilbery^i'etten unb anbere/ unter benen eine/ bnran 3 3 «iit THEATRUM ARTIFICIALE. articulo trimembris vel ex tribus annulis conflat, & tamen ex toto tornata efl 5 Malluvium & gutturnium ex fliccino, flavo & candido , auro incindum, & res alias fliccine£e. In- ter illa jacet etiam ofliculum cerafi,cuiin{culpta funt cen- tum o^oginta qvinqve capita hominum. Non minus fiibtilia& artificiose facfla funt etiam pocilla aurea & ebur- nea , qvae poculum ex grano piperis excavatum in fe conti- net , illorum enim mille & q vingenta efle debent, q vodlibet eorum fiio numero notatus efl,ut videre licet per microfeo- pium. Extra hoc repofitorium per fe fbla afpetflu digna efl, navis illa ex ebore, in qva Iculpta efl Genealogia Sa- xonica. Automatorum & horologiorum, ad minimum cen- tum numerantur; Prsecipuafunt, Horologium illud ma- gnum Aflronomicum,qvod Sereniflimo Eledtori Auguflo [piiflimsememoriie] fedecim millibus imperialium confli- titj Horologium de nativitate Christi j Duo in navium forma & pfittacorum , alia in forma pavonis, cuculi, agni, & aliorum animalium j Item, unum in ferinio aureo, q vod (crinium prseter aumm, (altem qvoad operam aurificis qva- tuor millibus coronatorum asflimatum efl j Porro , unum cum globulo cryflallino circumvolvente (c , five verfatili, duo cum Organis muficis, qvte dormientes (ulcitant e (b- mno , Sc multa alia. Ultimum videntur nonnulla idola, duo cervi natura- lis amplitudinis ex cornu cervi 6c medicamentis cervinis 5 Item ^un|!^^ammer> ein leDcö 0liet) brct)fac^/ unt) t)ic gan^c ^ette au^m gan^ert 0et)ref)et €m ©ie^beefen unb 0ic^fannc auö gelb ? mb mciljen^iötftein in0o(b Qcfaifd/ unb dnbere5(ötrtctnerne ©neben; bet) biefen liegt mä) ein ^irfebfern/ barein i85* 9)^enfcben==3lnge(tcbfer unb ^opffe gefebnitten fepn. “^^iebt fnenigerftnb fubtil unb Wnftlicb gemacht biei5oo,^ecber^ lein i)on0olbunbipe(ffenbein/ in einem aubgebblten ^fef^ ferform^ecberleinliegenb/beren iebeö mit einem gemiffen numero bemetcfet/ mie bureb einMicrofcopiumpfebem SlujTerbalb biefe^ ^reforö ift abfonberlicb befebenbtuertb/ bab ©ebiflfau^ ^elffenbein/ barein bie Genealogia Saxoni- ca gefebnitten, ©er fünftlicb^bemeglicben ©neben unb UbrftJercfe tnerben jum menigften bunbert ©tiief gejeblet / bie bor# nebmften ftnb: ©ab groffe ^Iftronomifebe Ubrmercf / fo ^bur^Söfft Augufto (bbebft feeligften Slnbencfenb j 16000. Dttblr. gefoftet; ^inllbrmercf bon ber 0eburt ^btifti/ gtbei) in ^orm tbte ©ebifft/ alb 9)apegDt)en / einb alb ein 5)fau/0udfgu(f/£amb/unbanbere^bKi‘G 3(tm/ einb auff einem gölbenen ©ebab#^4rtlein/ melcbeb :^artlein/ ob^ tte bab 0olb/ allein an 0olb?^rbeiter^SBerrf auff 4000. Tironen gefebabt; 51Beiter / einb mit einem ^btbltalKnen ^ugelein/ fo baranauf^unbuieberfteiget; pep mit Or# gelibertf en/ alb §IBecfvUbren/ unb bie! anbere. 3ulebt man aueb etliebe Idola» pep ^tirfebein benb?0rb|te/ aub^)irf($?^orn unb ^irfcbs'^rlnepen; Stern THEATRUM ARTIFICIALE.’ Item cornu cervi ex ligno artificiofillime exfculptum. In parietibus qvorundamEle(5torum Saxonias, & 12. Impera- torum Effigies, a Julio Caefarc usqve ad Domitianum. Et qvis pofTet omnia enumerare? \ Claudianus, De Vitreo Opere Archimedis. Fnter in parvo, cum cerneret athera vitro. Rißt ^ ad Superos talia diUa dedit: Huccine mortalis progr e ffa potentia cura ? Jam meus in fragtli luditur orbe labor, Jura Poli , rerumj^ßdem , leges J^Deorunu pcce Sjractßm tranflultt arte Senex. Inclufm variis ßamulatur Spiritus afiris. Et vivum certis motibus urget opus. Percurrit proprium mentitus figntf er annunu. Et fimulata novo Cynthia menfe redit. , JameiJuum volvens audax indußriamundurru Cafidet, ^ humana fider a mente regit. 3tem/ ein f unjtlic^ au^ S)^\% pc fd^ni^teö ipirfc^? J^orn* Öit t>cn 9Ban5en etlicher 5{)ur4ürften ju 0ac^fen / unt) tcr 12. erften !){6m jfc^cn tapfer konterfeite/ oon Julio c^ßre bip auff Domitianum, Unb toer toolte alleb ei^e^len? Claudianus, tl6cr tiaö? öl4ferttc Archimedis: ^^£0 3«pittt ^ernb 00m ^»imniet \)at 6efcbftßcf)e (^o^efHegal^Söercf t>et unff^ßammer tn etmaö entmorffent SDte aber ein ^rolferUnterfcbeiMII unter einem ^obett etneö 0ebdubeö auf ^appier öeriffen/ unb bem auffaefubrs» ten ©ebaube an fiel) felbft ; $llfo i|l eö au^ mit biefer meiner örörnmdrfwen^e# febreibun^ ge^en bte ^unft^Äammer unb beren inventa- rium beftpaffen : ©intemablen bie fofibaren unb unfebd^^ baren ^unrt*@acben/ fo in ber ^unfi^^animer ju fepeit fepn/bem©e|tcbte t)iel herrlicher unbinmeitgrbffererSln# ^ahl erfebeinen / baö Inventarium auch / am ein groß ^ueb in Folio , meit aroffer i|l/ am aUbier tm öefagf unb befebrieben mer? . bem Ä 2 Mani- I CONCLUSIO. Manilius: ’^Roje^tajacent animalia cunita A In terra , vel merfa 'vadts , ‘vel in aere pendent. Omnihm una q’viesy 'venter fenfus^ per 'artm: Et qvia conßlium non efl, ^ Imgva remißa^ Unus ^ tt^elim rerum ^ njires^ bqvendi^ Ingenmmi^ capax^'variis educit in arte is HIs partus q'ui cunila regit ßecejjjt morhem. Et domuit terram ad fruges: animalia c cepit ■, Impofuitq^ viam ponto: fiet it unus in arce^ Er e Bus capitis , viBorq^ ad fidera mittit Sidereos oculos ^ propiusq^ aipeBat Olympufrut Inqviritq^ Jovem ^nec fola fronte Deorurru Contentus manet: ^ coelum fcrutatur in alto Cognatum^ jeqvens corpus fe qvArit in aflris. STA- Manilius: f0|S€n« aüe (jnbre ^^tcr $ur €rbcn nkkv Umn/ ( gen/ 3um tt;eü in SBaffer fmn/auc^ buvc^ t>te ©tc atu unbeforöt/meil ©lieDcr/SeibunD @inn t>bn diatf) unb @prac^e ift / bic Seit fo bringen Wt 00 ift ber ?iRenfcb nttein bon fo ^0(^ geate/ ^Dn0 er berebf/ unb fing bon ^unft/ unb baö befrachtet/ 2Bab 0Dtt erfchaffen hat ; 0£>tt hat ihn eingefe^t gum ^errfcher in ber Söeit/ ba treibt er bip juteht 0ein ^h«« ner tbirb ein ^rie0eö#^)elb/ unb hebt bep feinen JDie 5(ugen ^immebhbch/ ^um 0bttern j^u gerathen/ €in anbrer forfchef nadh/tbie nahe ihm bermanb iDer J^immei unb ©eftirn/ tbeil ba fein 53aterlanb« Ä 5 6f«n. STABULUM ET ATRIA appara- tuum EQVE- STRIUM. BRITO: Ec Rex celatur, nec mons ahfconditur, ipfa MVtcIm Oaöjcmge gewiß unb waijriß/waocinßafcini« fd)«* Autor (ber atiff dnegetr mitcitifroornfßmcnaußldnbifcöett ©efanbfefeafft ßietr in 2)reßbmgcwefcn/iinbbid®ingferbe/ einiebes na^ (Hnem^eßhlecfft unb ß ©eßrtlt St attulam ö* Atria Apparat. Eqveßr. forma fortiebatur. SuflRilciebant porticum columnas in- gentes, vivo Saxo, ^qvibus fingulis fontes aq vae perennis Icaturiebant-j. Tantum ille autoti & tamen non millefimam partem illarum filtern rerum, q vae in his cameris & atriis (unt,de- fcripfit j eximii & multis columnis ex aurichalco circum- dati Circi certaminum eqveftrium infra in medio areie, in- ter aqvarium bene ordinatum, &: porticum longum 20. co- lumnis fultum fiti , [ ubi etiam Hiftoriae & Heroica fadta Sa- xonum eum Ludis five Specbaculis Eq veftribus & multi ge- nerofiEqvidepidti fiint] prorfiis nullam mentionem fecit. Alius autor , Martinus Zeilerus, luo tempore, in Iti- nerario Germaniae aggrelfus eft,has res pretioliflimas pro- lixius , & fecundum ordinem 36. camerarum delcribcre, q vi volunt, videant illum; facile tamen qvilibet ficum reputa- re poteft, cum Itinerarium illud jamdudum& Annoiösa. in publicum prodierit, qvanta mutatio & auctio, tam lon- go temporis intervallo ufqve ad hoc praefins tempus fieri potuiffet , fiqvidem Sereniflimi ElecStores Saxoniae ncut alia operaRegalia , fic etiam hoc opus , eximie & multarum re- rum copia ufqve ad hoc tempus amplificaverunt. Definam illa, qvae pr^ediifti autores, de his Operibus firibere aufi fiint , commemorare , & eorum enumerationi non diutius immorabor, Icd qvalia hsec Opera maximse «ftima-; unb ^«(!<'^atttmem* _ - - - I I— ■ O—— IIW, ^,1,— ®«|lalf in Dr&nuna (JnnDen / eö foaren fpl(i)e ®ef»5Ibc mft fJar- cfcn (feinem ©eul«n nnferjogen/ fluö Deren ieDer leDenDiüeßQIDflfrec fprunge. ©D ötcl f;at b(er(?on bi'cfer Autor, unb boc^ ntebt c ben taufenben ^ betl nur berer ^tiige bcfcbrieben / melcbe oben in ben Hamern ftnb ; ber ^ierlicben unb mit otelen ©eu# len oon ^e(|tn0 umfe^ten fKennebabn / unten mitten auifm ^labe/^ifcben bev moblöefnffen pferbe?©cbtt)emme/unb bem langen gemblbfen mit ao.fleinern ©eulen unter joge^* nen ©ange gelegen/ bat er ganb nicht gebucht €in anberer Autor , artin geiler / bat ftch ju feiner geit unternommen/ biefe ^oftbarf eiten meitldujftiger / unb nach Orbnung ber 36. Kammern / in feinem ?Heife?Bucb öber ^eutfchlanb ju befchreiben/mem beliebt/ ber fan bep ibnt nachfeben. JDoch fan einieberbei) ficbfelbjf leicht ermeffen/ toeil folch fHeifebuch oorldngfl/ unb Ao j 0 3 2. in iDruef gam gen/maO oor giojfe ^erdnberung unb ^ermebrung/oon fo langer geit ber/ bi^ auf gegenmartigegeit/ habe gefi^eben f onnen / fintemabln bie iDurchleuchtigfren ^b^r^prften ^iu ©achfen/ (oie alle anbere ihre !)tegab^ercfe/ alfo aui bie^ feo/ furtrepch unb in grofferSÄenge/bipuff biefe geit/ oermebret unb ermeiter t haben» 3ch toiloorbep geben/ maö oorermelbte Autores oon bie* fenSBerefen jufchreiben rtebunternomen/unbinberen er^ eeblung mich nicht toeiter aufbalten / fonbern mie biefe boch^ S % febdibare St acutum Atria Apparat. Eqveßr, seftimationis jam Noftri Screniflimi Ekötoris tempore vi- denda fint, paucis &:feqventibus attingam : Q^ndo ergo non nemini clementiflime concefliim eft , hxc atria perluftrare ,!&ille ex area , per duplices illas fta- las amplas öc fpatioßs afcendit, primum per fiibdiale in atrium & ambulacrum 150. greflus longum introducitur, inibi ad utrumqve latus pitftie funt juft« & naturalis ampli- tudinis ftaturas, effigies omnium Sereniflimorum acPoten- tiflimorum Regum & EletftorumSereniflimae Domus Sa- xonicae , qvi 90. annorum ante Chriftum natum a Rege Harderico , ufqve ad hoc tempore Regnantem Serenifli- mam Eleötoralem Celfitudinem, in linea retfta, ferie& or- dine continuo regnaverunt, cum infcriptionibus&hifto- riis cujuslibet rerum geftarum in tabulis ftib pedibus affixis, ÖC aureis literis (criptis 5 Et fiint depidlorum Regum, Du- cum, &:Ek(5torum Saxoniae Nomina hxc: i. Hardericus Rex. 2. Aniericus, Rex. 3- Wilkius, Princeps & Dux. 4. SwartikiuSjPrinceps&Dux. 5. Swartikius Secundus, Princeps & Dux. &. Syfartus , Princeps & Dux. 7- Wite- kindus , Rex. 8. Wilkius , Princeps & Dux. 9. Meierbo- dius,Rex. 10. Bodius, Rex. ii. Wichtus,Rex. 12. Wit- tius , Rex. 13. Wittgilell , Rex. 14. Hengiftus , Rex Saxo- niae & poftea A ngliae five Britanniae. 15. Hatwackerus, Rex. 16. Hatwigattus , Princeps & Dux. 17. Huldericus , Rex. is.Bodi- fcJd^BarcfBetcfe ^ur Bett i^^re^tcrenber ^^urff.iDurc5l ju fernen fepn / mit metti^en unt> nac^folgenben bc m^ren : . 5S5ennbetü^aiben iemanben^ndbioftpgelaiTentft/ bicfe 0cmdc^er ju bmc^fe^en/unb berfelbe t)on bem pn^c bie ge^ hoppelte geraume ötoffe kreppe hinauf fteiget/mirb er e# lieb über ben 5iltan in eine lange 0alleriei5o.@cbritte lang gefübret/ barinnen ftnb bepben 0eiten in Sebeno^^^ro^ gemablt bie ^ontiefaite aller 5)urcbleucbtigften unb 0rop^ mdebtigften Könige unb ^Ibur^Sürften beOSurcbl.^b«»^*' ^aufeb 0a^fen / mie foicbe 90, 3abr bor ^b^iftt 0eburf an/bonÄig^)arbricben bi^ aufibt^SKegierenbe^buJ^fJ* ©urcbl. in geraber Sinea/ orbentlieb nach ein anber regieret haben / mit bepoer^eiebnetem ^eri(|t unb i^iftorien / wenn einieber gelebt / unb beren bornebmfter ^oniglicber ober ^bur^Sürftlicber ^baten auf ^dffelgen mit ®olbe gefcbric# ben/ unb ju beren ^ü jfen angemat^t Unb (tnb ber abge^ mahlten .Könige /^erpoge/ dürften / unb^hwrÄften ©aebfen Nahmen in Orbnung biefe : h ^arberteb / Mof nigber@acbfem 2.5lnfericb/^6nig, g^SEBilcfe/Surftunb ^erpogber ©aebfen. 4. ©cbfuartile/Sürft unbJ^erpog» 5. ©cbmartüe ber 5tnbere / gürft unb ^)erpog ^u ©aebfen» 6. ©pfart/5ürrtunbiperpog» 73itefinb/^bnig» g.SBib' feSürft unb ^erpog. 9.^eperbobe/^onig. lo.Sobe/Äo^ nig- iL2Bicbt/^onig. i2.SBitte/^6nig, i33ittgifell/^o^ nig. 14. ^engft/^onig ber ©acbfen/nacbmahib ^bnig in Cngellanb. i5*^)atft)acfer/^bnig* i6.^atttpigatte/Süril $ tinb Stabulum ^ Atria Ap^arat.Ecpjeflr. K.Bodikius, Princeps 6c Dux, i9.Bertholdus,Rex. 2o.Sig- hardus,Rex. 2i.Ditericus,Rex. 22. Werniidus, Princeps & Dux. 23. Witekindus Secundus , magnus & belUcofiis di(5tus, ultimus Rex totius Saxoniae, tempore Imperatoris CaroliMagni baptizams,poftea Princeps & Dux. 24. Wi- tekindusTertius,Rex Superioris Saxoni«, Witekindi Ma- gni Filius, a qvo nontantum ex ejus uno Filio ( etiam Wi- tekindodidlo) prolapia Regum Galli« eft , ftd ab altero [Friderico nimirum] c«tera Genealogia Saxonica. 25- Fri- dericus , Princeps & Dux Saxoni«. 26. Ditgram , Princeps & Dux. 27. Ditmarus, alacris di(5bus , Princeps & Dux. (Sicuti Tituli antecedentium Regum , Principum & Ducunu Saxonise ( qvorum nonnulli fimul Angria: , & aliorum Du- catuum Duces fuerunt, ) hic non omnes adferibi potue- runt , lic etiam feqventium , ubi illis juxta alios Titulos etiam Tituli Marchionum Mifnias, Lufatias, item Burggravio- rum Magdeburgenfium > & multi alii , relpedlive compe- tunt-,.) 28. Ditericus. 29. Dedo. 30. Ditericus Secun- dus. 31- Thimo eximius. 32, Conradus pius & magnus. 33. Otto dives. 34. Ditericus. 35- Heinricus illuminatus. 36. Albertus. 37.Fridericus alacris cum morfis genis. 38.Fri- dericus Secundus leverus & gracilis. 39- Fridericus ftre- nuus. 49, Fridericus bellicofus & vidtorioliis. 41. Fride- ricus benignus. Dux &Ek<5tor Saxoni«. 42. Albertus ma- gnanimus , Princeps dc Dux, 43. Georgius , Princeps ic Dux. i7»^ul&ertc^/^öni3^ iS* ^obihi turfl unt^" ^er^og. i9.^ert^olt)/^6niö. 2o.@ig|>arD/^öntö* 21.® tcric^/^onig. 22.SBcrnife/5urfl unt) ^)er$09» 233itcfm& ter äntere/ter 0rojre unt ©(rettbare genant/ber le^te^b^ utg über ©ac^fenlanb/^ur^eit ^e^fer $ Caroli Magni QitauMmad) Surft unb ^er^og. 24.Sßttef tnb ber ©rit^ te / ^onig in Ober?©ac^fen / t>on tueld^em ntcbt aßein au^ bem einem feiner©b^ne Cau(|>SBitef inb genant) bie^bnige in Srancfreicb ipxm Urfprung baben/ fonbern auc^ t>on bem anbem (Sriebricben) fofgenbö bie ©ac^ßfcbe Sinea fort g^ ^et 25»Sriebericb/prrtunb^ertog. 26.^Ditgram/Sur(l unb^erlog. 27* JDitmar/ber hurtige genant/ Surft unb ^er^Og» ( öatcp ju evianem / gUicOwie Ote Tituli Det »orge^en* fcen Könige / 5«tß«R -^«r^oge ©fltbfen (cmn «tlicftc jugleici Cfngern/ un& iJter anöere 5wp|i«itt)iimer j5er^ogeg«fDeren)t)iernic&tflße bokn f6nnen txiriii gef(trieben wft&en/ alfo auct) in ^e^ folgenden /t»rtt*ie Titul Dec HJiattf^^rofen p aileiffen/ unt) lou^niß / item Sßurg « ©t-nfen ju 0J?(ig«l)ui:g / unö wel anöere ;jf)nen nacfe Unterftfeetö gebiitiren.) 28»^itericb* 29,©ebo. 3o,JDitericbber5tnbere,3K^bi^ mo/ ober ©itmar ber ^apffere. 32.iJonrab ber Srotne unb 0rolTe. 33. Otto ber fKeicbe. 34. Oitricb» 35* ^finric^ ber €rieuebtete. 36, Stibrecbt 37* Snf bricf) ber ^ect e/ober Sreubige« 38‘Sfif ^ ^nbere/ber €rnfte unb Jpagere* 39.St‘ifberid)ber@trenge. 4o.Srieberici) ber©treitbarc unb ©iegbaffte* 41. Sficbericb ber 0utige / .^er$og ^u ©ac^ifen unb iJl;ur?Sötfr 42.$Hbreci)t ber 0ropmütbigc/ Stabulum ^ Atria Apparat. Eipveßr. Dux. 44. Hdnricus, Princeps & Dux. 45- Mauritius, Prin- ceps,Dux & Ele(5tor.. 46. Auguftus, Princeps, Dux & Ele(5t. 47. Chriftianus Primus, Princeps, Dux & Eledlor. 48. Chri- ftianus Secundus , Princeps Dux & Eledror. 49. Johannes Georgius Primus, Princeps , Dux 6c Eledior. 50. Johannes GeorgiusSecundus,Princeps,Dux & Ele(5tor. 51. Johannes GeorgiusTertius, Dux&EIe(5torSaxoniae. Qyibus etiam appi<^i funt ludi eqveftres non obtusa, fed acuta cufpide, GommifliiDivoEledtoreAuguft», qvinqvaginta cum di- verfis Principibus, & unus cum Ferdinando Primo Roma- norum Imperatore habitus. Exeamus nunc ex hoc atrio, in poftibus portae hanc Inicriptionem relinqventes, ExSALLlSTIO: Si&pe audivi QJAaximum , P. Scipionem , pr at er ea ci- vitatis noflra praclarosViros folitos ita dicere ^ cum majorum imagines intuerentur : VehementiJJime ani- mumfibi ad virtutem accendi, fcilicet non ceram il- lam nej^figuram tantam vim in fe habere; fed me- moria r erum gefi arum eam flammam egregiis Viris in pellor e crejeere , neqve prius fedari, qvdm virtus eorum famam atf^ gloriam adaqvaverit. Abhoc Atrio, &ftatim ad ejus egreiiumincipiunt & fe- qvuntur 36. Camerae rerum pretiofiflimarum & appara- tujum eqveftrium,in feqyenti ac continuo ordine ; I. §urf! unb 43.0cor9/^rfiunb^cr0oö, 44» ^cinrict)/ un^ 45. ^auritw^/ unb Öbur^^ür jt ©ac^fen. 46.^u9urtui5/i^er^og unb gurft. 47.^(;nTtianuö/^erb03uiib^buJ^#ji’^ A-%Mx^ jtianu^ ber ^nber/ uitb^f;ur?5ürj!. 49. itcö 0eor3mö ber €rfte / ^er ^03 unb 50. l^anne^ ©eor^mö ber 5(nbcrc/ ^er^og unb ^^ur^Surf^* 5L 0eDrötu^ ber ^Dritte / ?)erbog unb S^ur^ Surft ju @acbfen. 5>abep auc^ gemablt fepn affe It^ur^* prft Siuaufti ( ^bc^ftfeeltalien Slnbenrfenö ) ^t^alUnt @cbar|f?f)?ennen / fo €r mit unterfcbiebenen Surftltcben ^er fonen / unb eineö/ fo Sr mit ^apferff c^er Cffjajejiat Fer- oimndol. getf)an. SBir moffen unO nuntt){berauöb(efer0afferi^mauö beaeben / unb an ben ?)fo(len beo ^ortalo biefe Uberfcbrifft lajfen/ äuO bem Saluftio; Qvintilianus, rm man beo öen Ot6mern namU ©onfl Maximum , imö Der flleictjfaßö Der Publius Scipio, fnmBf (apffern Otömerti mehr/ , ®enn fie ein ^elDen#95ilo Deiroc^tpon 3{u{)m«RD ff t»c/ t)a haben fte gefagt: ffg jiinDe ihr ©emiithe 3ur ^ugenD helftig an / nicht Daf Die ^rafft unD &i!te 5 m bloffen SÖilDe fep ; SUein / Die ®efthi(l)f uiiD ©er “^^ugenD reiigtcn fte / auch alfo jw gerathen. Q5on bierep@cif(eri/unbn>ennnianatiei berfelbentomme/ gehen nun orDentlicb nad) einanber an bie $6, jtarnern /mit Denen Darinnen enthaltenen 5toffharfeiten/ unbfeitnbjnbefehen infoIgenberDrb-» nung: aJi l.£)ie Stabulum ^ Atrta Apparat.Eepefir, rnrnrnammmmmmm ■ ..i,«» — i , ,, n I. Camera prima vocatur Atrium Traharum, inhoc atrium ( ftatim ad ingreffum) Sereniflimi Electoris Joh. Ge- orgiill.EIedtoralisCelfitudo ponere juflit duorepofitoria, . ex qvibus, fi aperiantur, omnia in illis ut nititor meri au- ri &gemmarum fulgent j&lplendenti nam in illis pofiti funt acinaces & harpae, five gladii Turcici &pannonici, argen- to inaurato &: gemmis ornati , ut phalerie pannonicse ex iis- dem pretiofis materiis. Non procul illis fulcimentis impofitae fiint duae inte- grae armaturae ex argento fblido, & tres auro obdudtae, cum totidem eqvitibus. Poft omatiflimae trahae in magna copia, qvibus ani- malia partim fculpta , fartis pellibus ad vivum repraefentata, nempe leones , cervi , urfi , tigrides & alia impofita fiint, cum eqvis ex ligno ad vivam fimilitudinemfabreftidtis & phaleris crepitaculisqj aeneis ornatis, trahas illas trahenti- bus} Inter trahas etiam Regia ledfica eft > ex holoferico coccinei coloris, figmentis & laminis aureis munita fene- ftrisqve cryftallinis ornata, qvam Regia MajeftasHifpaniae Anno 1 6 5 5. Sereniflimae Ele(^orali Celfitudini Saxoniae do- no dedit. Circa has trahas etiam centuria eqvitum inftrudtaeft, ex ligneis eqvis & eqvitibus formatis , nigre & armaturis AE- neis induta, horribilis vifii. In unbiKup # Mammem* , ....,.— -..i _ — ' - I. ^Die erfle i^amer iDirb genannt bk ©cblkfem^aiti^ Itter / mbiefc ^aben^6c5ftreeHgfte^burf!.iDurcbL3‘>f^ott ©arnmet mit gmbenen ?)o# famenten berbortiret/ unb bergleichem X. €ine Kammer/ barinnenallerhanbfchbngerticftc @dtte( / bbn ©olbe / ©ilber / perlen / mie auch bergleichen Seuge mit @ilber unb ® olb befcblagen ; 3^tui / ein ^ferb türcfifch gefchmdmbt/ morauff ein Ungarifcber^ehmucf/ ©attel unb 3eug / 0cbaberacF/ @ebel unb ^allafch / alleö mit ©olbe unb (Silber befchlu^m/ unb mit bielerlep €bdge^ fieinen reid)li(^ berfe^t : mie and) ^hur^gürft Chriftiani II. ^Rahmen unb ^itul an ber (Schaberacfe / mit 0blbe unb ©ranaten befeht. 5ln ftatt beö ©ottelf no^it^ ein ganzer ^o»ap / ibobeo auch ein6cepter/bon fchbner©olb unb Stahuium ^ Atria Apparat. Ecjveflr. & auro, cum capulo cryftallino. In parietibus cameras pen- dent ftrata vd dorliialia Perfica & variae phaleras, qvorum unum aurb (olido ad fingulas oras munitum. XL Hsec camera refpondet antecedenti, in fimillimis eqvorum ornamentis pretiofis, multis ephippiis & phale- ris,(eric6,aurb, argento bcmargaritis intextis, pid:is&; af- fixis, inter illa (iint etiam ephippia, qvae eqvis circenfibus imponuntur , qvorum nonnulla , laminis argenteis inau- ratis&cadatisornata,cum variis phaleris j item caflides, eleganter acu pidae , qvibus nobile famulitium indui- tur. XII. Camera Framearum , multis centenis enfibus, gladiis , pugionibus , frameis , ficis & aliis impleta, multi eo- rum etiam cum capulis & manubriis ex auro (olido, ada- mantibus orientalibus, &aliis gemmis diftindti. Seorfim videtur pretiofiis enfisqvidam , cujus capulus ex qvinqve partibus adamantis Bohemici compofitus , a Gloriofilfimo Archi - Duce Auftriae Leopoldo , (cum hic Dreldaefuit) Eleötori Johanni Georgiol. [piilfim« memo- ri«] oblatus. Multi enies cum manubriis cryftallinis. Horum omnium Baltea, (iint ex (erico, auro & gem- mis arrificiose fad:a. Infiiper eqvus Turcicus, phaleris aufeis & argenteis Jurcicis Rubinis & Lapide Serpentino di(lind:is inftra- ammulirten %xh\ti fcicr^tioplf ^trpjlaDf« 5(n t)eit SB4n^cn tcx ^amnter fangen ^urcfif4>c unD pcrfifc^c ©djaberarfen unb barunter ein^ mit bte^tetn ©olbc reiebiiebbefebiagen. XL SBieber eine Warner /morinnenbietgelWcfte^dt^ tei unb 3euge t?on Serien unb 0olbe lieb beftnben barunter auch @attel/fo $um ^b«rnieren ober !Hitter#@pieIen ge#^ braucht morben/ fotbeüö mitfiibernunboergulbeten^^ie^ eben befcblagen/ mieaueb tbeil^fcbbn getriebene funfWicbe Arbeit fiel) befinbct/ mit aöerleb ^ugebbrigen beugen. 3ltm febbn gefiiefte ©eafebfete/ fo bie Pagen fubrem xn. Dtappier^^ammer/barinnenoielbunbert^fiid ©eitcn^SiBebren/!)?abpiere/@cbmerter/^unnierunb5Dolsä ebe/ fooruntcr oicl mitganb gulbenen^reuben/ unb mit oie^ len Orientalifebeen guten ^Diamanten unb anberni^teinert oerfebt ^ ^bfonberlicb ein febbner ©egen/ baoon ba^ 0efd|fe bon ganb 556bmifeben t)iamant in s* @tü(f en jufammeii gefebt/ oon(grb^^erbog£cobolb/a!öer in ^Dre^ben geme^ |en/ SburH. ©ur^L 3obann 0eorgen bem Crften ( bbebU^ feeligiler 0ebdcbtnib ) praeßntirt, ^iel JDegen mit Srnftallinen ^elftem 3u melcben^Degen alle jugebbrige ©ebenefe/oon^olb/ ©ilber/mit Sbelgeftein geft iät# unb oerfebter Slrbeit fepm hierüber ift nod^ ^u bejinben ein ^urefifeb ^ferb / mit ^i4refifebem©ebmucf/ mit0olb unb ©über befeblagen/ ^ 3 ge«p Stabulum ^ Atria Apparat. Eqveßr. tus j Dorfuale eft ex fcrico acu pidrum , cui annexa? funt fica &: pugio , ad confodiendas loricas , cum vaginis argen- teis inauratis: qva? omnia cum eqvo vivo Anno 1617. ex Imperatoris Matthia? Csefirea? Majeftatis liberaliiate , cum illa ipfa DrefiJam vifit , Screniflimus Elector Saxoniac ac- cepit. XIII. In hac Camera fiint varii cnfesantiq vi Germa- nici & ingens copia gladiorum pro eq vitatu , capulis argen- tatis, item pugiones argentei , chlamydes & paludamen- ta ex hololerico, auro intextae, aureisqve & argenteis glo- bulis : Pilei Brunfvicenfes cum lineis &; falciis argenteis: Gladii gigantei& alii, cum magna copia enfium antiqvo- rum Germanorum. XIV. HiEC Camera impleta eft rebus eqveftribus, qvibus nobile famulitium induitur , nimirum chlamydi- bus pulchris, auro intextis, faftiis militaribus, caflibus acu picftis, galeis, fclopis & gladiis. His appofitus eft eqvus niger cum ephippio & phaleris Hungaricis, argento inau- rato & turcoibus affixis inftratus, cum dorfualiaur6,argen- to & fericb verficolori intexto , cui appendent acinaces , & fica argenteusqve cseftus. Refiduum hujus camerae eft magna copia verutorum. ■ XV. Camera rebus ad eq vitatum antiqvum Ger- liianicum impleta 5 machaeris nimirum, pugionibus, ficis, chlamydibus pileis. XVLIn 0(an ^ gefticfte ©c^dbcrac^ / ^allafc^ unb^(jn|cr^@tcc()er/mjt üergülbeten filbcrnen ©cbctbcn unt)0efdfTfn / unt) (Sattel /öon lapide nephritico tJetfei^t/ aiicj) fKublncn unb ^urcf otfTen/ in ©olb ein^efaft/fo Anno 1617. Ä^ur|l,©ur cbt bon ^cbfer Matthia ^ier in ^Drepben/ alö 0.^dpferl, a? tcj^dt pcrfonlid) aül)kt gettJcfen / praefemirt iDorben. XIII. ^itx ift eine Sanier mitalt^eutfcben0eft)e^r/ iDorunter ein groffer ^orrat^ !)teit?@cbtt)erter mit @ilber befcbladen/bar^u gcl)6rige gan$ ftlberne ^öolcbe/ober nier/(Sammetnc!K6(#e mit 0oIbeöerti(ft/mit0olbunb ftl? bernen ^nöpffen / groffe ^raunfcbiuei^ifc^e ^ätc / ftarcfe ftlberne yput^@cbnüre; 3ftmörojTe0?ieren?@c^n?erter/ «nb eine ^rolfe 5lnja^l alt^eutf^er 0clt)ebr. XIV. 3n biefer Kammer i(l eine 5luf mundirung bor bie@pie^?3un9en/an fcpbnen init0olbe borbitten^bcfen/ (Scberpen/ sefticften (Sf afcb^eten ober (Sturmhauben/ pk ftolen unb Negern €in fKappe/morauffeinllngarifdber @attelunb3euö/ mit bergulbeten (Silber unb 3:urcfoi|eti mfe$t/ mieauti Schaberacfen mit 0olb unb (Silber unb farbii^ter 0epbe gewitdt/ babep 0ebel unb ^allafcb/ mit einem filbernen ^ufican, €in groifer Herrath bon un^e^ faffeten ^lin^en allerhanb £anbeö?^rthcm XV. Sine Kammer mit alt # ^eutfcber fKeiter # Mun- diruno/ ^^n !)?ei^0chibertern/punniern/ S^olchen/fHocfen «nb .^üteut VI 3 XVI. Sine Stahulum ^ Atria AppärM. Eqveßr. fcK— II — — — ■ ■ ■ — ■ ■■■ ■ . — i-' " - - - j— we« XVI. In hac Camera funtTurcica& aliarum Natio- humarma, nimirum harpae live acinaces, licae, framulae, caeftus, clavie curvaeqve fecures, ut & Sybinse , labara & vexilla , arcus , lagittae & pharetrae, q vibus interdum aurum argentumqve& gemmae affixae j Item diverfi habitus Tur- eorum captivorum : ingens copia pulchrorum C£elatorum clypeorum. Galearum & Rhomphaearum; Gladii ad de- collandum, qvorum unus decollandis aliqvot centum ho- minibus liiffecit. Hic iterum litus eft inftratus eqvus, cineracei coloris, in qvo ephippium & phalerae argento folido turcoibusqvc & Carchedoniis , item fica & pugio argento inaurato & gemmis ornatus 5 cum cieftu argenteo inaurato. Haec prae- fcntata liintaDuceRadzivilio. XVII. Camera cancellata Mulorum ornamentis im- pleta , nempe ephippiis, phaleris &; ftratis , ferico, auro & ar- gentbpretiofis , partim ä Rege Hilpaniie , & nuper a Magno Duce Hetruriae una cum mulis praelentatis. X Vni. Camera oblonga,cui ineft magna copia vario- rum ephippiorum & phalerarum j qvarum ufiis eft ad va- riasinventiones , &: qvandoDuces 6c Principes advenientes in Urbem & Palatium Elecftorale deducuntur. XIX. Alia Camera cancellata , qvae in le continet magnum numerum fafciarum militarium, ex panno Atta- lico &tapheto, auro, margaritis & aliis gemmis piiftarum km ■i'.. ■■ ■ I -P ■ . ■— ■ ^ ■■ ■ I , ' I . I ■ , ■ I ■ XVI. €me^aifier mit t)ie(en ^öjcfifc^cn unb anbcrcr Na- tionen © eme br/an 0cbe(ii/ ^aööfcbcn/ ^tccbcrn/^uficä^ mn/ ^^fcbacf ancn / ^acf cn unb färben / mie aud) Kopien/ ©tanbarben unb5a^ncn/5303en/^feil unb^bcbcr/tj)c(($ mit©blb unb@iiberbefcbl erfunden / faf! mie ein pujfen XXV, ©n ©alter / tarinnen t)on afifer^anb ©ac^en ein ^rofferSJorrat^ p befinden/ an Sang#€ifen/ ^anbern ju groffen Sßalb? trüben unb Sagb^-Obrnern/ ^^ur?5ur|! Augufti ^ogel^Seug unb anberb» XXVI. ^un fommen fuir in eine Kammer / bie mit ei^ nem groffen apparat angefüöet iH uon Prfliicben ©eme^ren unb anbern Jpirfebfanaer/ SBeib?9)^effer/ ©c^merter/ .^orn#geffeiunb^uli)er#a^ feben/uiel mit ©olbe befc^lagen / mie aud) mit ©maragben unb ^refoiffen befe^t/ auc^ eine groffe 5tn5abl.O(^i^banber t)or bie ©nglifeben Torfen unb anbere.Ouube/ mit ©über unb ©olbe befc^lagen/ fambt anbern oielem ^orrat^ an 3ager?©ett)c$r/S£Balbmnb3agb^.0brnern; 3(rm ^&ur^ görfi Augufti ©artner^^eug/ btrnacb aud[) ein fc^bn ge^ febmueft 0ferb / ne^mlicb ein pbl^ern braun ?gemal;lter ^engft/naef) bem geben [mie anbeJe] gefebni^t unb gemablt/ mit turefifeben Senge / afleb mit oergülbetem ©über be^ fcblagen / ©attel unbSeug mit ^urefoifen/fKubinen unb ©maragben perfekt/ unb mit ^erl^lKofen geftief t/ oon Fer- dinandi II. ^apferl, 9)^aj. Anno 1620. praefentirt. XXVII. ^Der groffe ^oben liegt ooüer ganzen unb O 2 ^(^Xf Stahulum ^ Atria Apparat. Eqveßr. ad ludos eqveftres, [haftiludia, ubi lancea petitur circulus, aut palaria ubi caput metae impolitum] utilibus, &bom- bardis q vibus rhedae armantur. XXVIII. Camera rerum Indicarum , qvae impleta eft multis raritatibus naturalibus Indicis, plantis, animalibus, armis, item veftibus, pidturis, Icripturis , monetis &: aliis ex- coticis , qvx omnia hoc loco delcribi non polllint j q vibus adjacent Crocodilus extentus , & ejus hoftis Ichnevmon; Ingentes fauces cujusdam pileis voracis marini, cum ali- qvot leriebus acutillimorum dentium, his faucibus innato- rum , & res aliae curiofe , qvae oculari demonftratione & in- lpe<^iione latius elucelcent. XXIX. Camera rebus & inftrumentis pateftricis in- ftru(51:illima. XXX. Camera oblonga cum diverlisveftiariis, variis veftibus, ad inventiones chorearum & aliorum ludorum impleta. XXXI. Ambulacrum , cum ingenti copia armatu- rarum , thoracium, loricarum & framearum. xxxii. Iterum Camera thoracium , loricarum öc fra- mearum plena. . xxxiii. Camera oblonga cum inventionibus habi- tuum yEthiopicorum & Indicorum. XXXIV. Camera cum arcis veftiariis, veftimentis im- pletis, q vibus ad choreas in Comoediis utuntur. XXXV. 6tan ^ unbfHijfl ^ Mammem ^rren # ® uc^fm / oüer^ant) £ani^cn pm ?Kj ng fHennen/ Qyintan - unt> Äopff^fHcttncn SU gebrauchen* XXVIII. ^Dtejubianifchc Äamev i|l t)pfl 5(u^Idnbifcher SnbtantfcherDfaJitafert un Naturalien/an©en)achfen/^t)^eii ren/ “Sögeln/ ©etoehren/ Kleibern/ Silbern /(gchnfften/ 9)Jün§en unbanbew/fo unmöglich öÖe biefePOrtP su fped- ficiren}C*0 liegt auch ein gjo^ auOgertopftijirocobillbarun=< ter/unb bet) bemfelben fein ^cinb ber ichnevmon » ein groffer lueiter fHachen mit oielen fKeihen 3ahnen/ oon bem groffeit fKaub^gifche bem ^ain ; unb anbere folche 3nbianiffte unt> ©ee^^aritaten mehr/bie ber Slugenfehein toeifenunb fetne* rer Bericht ber bar^u beftellten Gebienten geben mirb* XXIX. €ine^ammer mit einer ganzen Sechter? ^fuß«» mundirung. XXX. €ine lange Kammer mit ^chrdntf en/ loorm* nen oielerhanb inventiones oon ^apgoeraben unb anbem Kleibern subefinben* XXXL SBteber ein langer ©aitg/ barauffeingrofletJ Sorrath an ^)arnif^en/ 5)an|ern unbiDegen* XXXII. €ine Kammer mit berglei4)en Gingen /holt ^arnifchen/ ^anhern unb iÖegen/ mie oorgehenb* XXXIII. €ine lange Kammer mit Ihvention-Äleibew pon^ö^ohren unb3nbianifchen ?D^anierert. xxxiv. €ine Kammer mit 0chrdnrfen/barinnettal^ lerhanb inventiones oon ?0^a^qoeraben/^alletten/,^omb^ bien unb anbem.^leiberm Stahtiltiim^ jitrta Apparat .Eijuefir. XXXV. Camera oblonga, cui infunt variarum , nem- pe T urcicamm , Romanarum , Graecarum & aliamm Gen- tium & Nationum habkus. XXXVI. Jam feqvitur ultimo Camera ingenti copia Regiorum Stratorum, (qvibusin Feftivitatibus &Solenni- bus Eleftionum & Comitiorum , ad infternendos eqvos utuntur) ex holoferico, auro & margaritis pi(5torum ple- na j cum multis etiam aliis [qvibusmuliinfternuntur] ftra- tis & dorfiialibus , auro & argento pi<5tis. Et lic hanc brevem deferiptionem Regii illius Elecflora- lis Saxonici Eqvorum Stabuli concludo. In cujus perle(5tione nemo fibi perfvadeat, qvod omnia hoc loco pro dignitate & multitudine rerum deferipta fint } fiqy idem illud, qvod interdum in hac vel illa Camera faltem una linea attigi , &piflime aliqvot centum fpecies rerum pretiofiflimarum fecum trahat, qvse fingulae dignae eflent, ordine & ferie defcribi,in qvibus omnibus tamen exprimen- dis illo Inventario , rerum illarum deferiptioni rclervato, non autem brevi deferiptione opus eflet. De Hercule illo, egregia bc ardua , alias hominibus impoflibilia fadta leguntur, qvorum nonnulla in feqven- tibus verfibus enumerantur j qvae tamen procul dubio fabulae funt. Si autem qvis legere poffit , omnia illa vera fatfla He- roica , Regum , Eleiflorum &DucumSaxoniae, & in fpecie illorum _ 0taP g unb XXXV. €tnc lan^e Warner/ Darinnen aPer^anb ^urcftfc^c/ f)56mtfc^c 0rtec^if(^e/un& anDercr Nationen j^abitc. XXXVI. Unb Denn le^ltcb biefc ^ammer/barinnen ein grof» fer ^orrat^ non aPer^anb foft^aren gürftlie^en 9öa()l^ rrapp^unb 5tuftt)urff?^öccf en/ t)on @ammet/tnit 0olb unb perlen gefticfl/ mie auch e(ne5lnsa^l non^Derfen auff bie S^aul??()iere/ mtt0o!b unb (Silber ^eflicft / auc^ anbere 0attel # unb geriefte Invention-^öecf en. 5llfo befc^lieffe ic§ hiermit au^ bte fur^e I5efc^reibun3 beb^bniglicljen furfreutcben^^ur^Surftli^eu (Stallt* ^et) belTen ^Durc^lefung aber nienmnb gebendfen barff/ ba^aöeb all^iernacb2Burbenunb53iel^eitber@ac^cnbe^ |. i*) ARMA- unt> in^nbcr^cit bercrjcne^cn bcpfammen folte lefcn fott^ nen/ tt)te t)ie in gembcr-ßinca »nD »ac^cr£)rt)nunöt)om 9o.3al^re m ^?^rirtt @cburtt)on ^oni^ ^arbcrtc^en ^cr/ bi0 auff öC9mft>dr%Scit/ noch cinnnbtr regieret haben/ unb auff ber langen 0alleri beö @talleö abgemahlet |tnb/ berfelbe tniirbe anbere^onigliche^^unb ^elben^ni^t aber alö t><$ Herculis erbichtele # fonbem n?ahre herrliche t haten fehen* SBirbefchlief|enmit€r^ehlüng etlicher bon benen Au- toribus befchriebenen^haten be^Herculis; ^umahl folche oben an bem 0ebau duferlich an ber SBanb ober fÖ^aner gegen bem J5)of über ab'gemahletftehen/ SiU^ÖcmViRGiLio: gvr(^ Hercules juuor Den ibmn Dorf erlegf/ Will Scl)ld9t ec Dl« ©cblange aud)/ Die fieben Äöpffe frdgf/ ^örauff fdnat ec ein lüilD ©eftwein / frdgfs lerenD ouf oem 3?dcfen/ Uno jagt Die ^inOin ein ( Die ®olD « geltirnf ) mit ©triefen/ ^iel groffe SÖo^el fefteuefef ec auö Dem ©iimpffe Dort/ ©cblun Die Amazones , flieng mit Dem @)wrfel fort/ Öen @ta(l oeo Augi® Iwf ec Dalo au^gegoflfen/ dtitf (luff Den Dcbfen aueb Diircfeö aO?eer/ alg foie aujf OJojTen/ Pen Diomeden inacff er milDen ‘PferDen für/ . Pämpft Geryon, unD trieb Duedb Degen J9iureö!$;()ür Pie Dcfefen weg/ unD föDf Den Cerberum Darneben/ blalimgülDneijlepffel mit, ©opiei pon feinem ieNn» ^ (o) §•* Bta» ARMAMENTA. R I U M- VIRGIL IUS: Llltaqve praeterea lacris in poftibus arma_s ^Captivi pendent, currus, curvaeq; > fecures. Et crittae capitum, & portarum ingentia-^ clauftra-j Spiculaqve,clypeiqve,ereptaqve roftra ca^ rinis. Cum FIRGILIUS: l^((nd(n auff (n (§r(ri Sot^ln 6ort/ 's. Waffen/ ^9(n/S(e):( / unb |t(fon() m(( fort ®(fan3(n fotggefä^rt / fa dioijiet 3)fort(n 9?«9d/ ©(|(l&/ ^flm(/6|)(t6unt>SXou6t)on6(| fubito armari ac inftrui poteft. Qvod fi hoc loci Scorpiones, F alconeS;MOrtarios^Ruptores, aliaq; ftupen- dsB - - - - ■ — — r il>Miini Mürrpliii^. lc& In mächtige/ unt)crölctc^ltc^#tt)i(| . ÖC^e/unÖ faft nur üi>cr Mc @cl)tt>clle Der §)fortenf(^)reite/ fö f omt mir i'tn crftenSlnWicf faft felb|! ein@(^auer/ 0rauen un^ €ntfc$cn an / öor ^cncn t)tcr ten^efnaltigcnunbfc^rccfenbcn^ricg^^Inftmmentis, tag i4) Darüber mit Dem Claudiano inDiefeSBortauDbrec^et fe{)n aör4 fcb« ctf nc fer/ ln grof» fer iS'ienge oufg möcDtigtt^ ouggernffet / oQDa nieletferne ^^nifc^e unD J?iirofTe/ aucD wDere Ärieg0«i)l(Jt()fDenDlgfeiten/ mit fcnDerllt^em imD ©orgfaltnermaDret (inP/ Da&urcl) gor »obl eine gon^ $lrmee foiDer ollen feinPlid^en Slnfoll pl^^licb fon ouggeräfiet tnerDen. UnD fo icD hier Diei^elDf(blangen/Salecne(t/^eiier«S)r&rrer/3Bou{r^»(ber/unDonDcre ^ i awff« ARMAMENTARIUM. ✓ dx magnitudinis ac ponderis tormenta muralia eorumq» nitorem ac formas enodate recenfere voluero, vereor, ne veritatis me limites e^reflum , ii exiftiment , qvi tantum > tamqve magnificum rerum bellicarum apparatum nun- qvam viderunt^ Illud interim conftanter amrmo, non ul- lum in univerfaGermania armamentarium reperiri,qvod huic Drefdenfi non deferat palmam. Huc ufq: illi. Alius qvidam latinus Autor , qvi fiio tempore cum H- luftri Legatione Exotica Drefla? fuit, hujus armamentarii his verbis mentionem fecit ; Proximo die in hoplothecam feu armamentarium dufti; in qvo baliftae seneaj , & tormenta bellica multa , ingentia pondere & arte pretiofa ; Camerse infuper Ipatioße, omnis generis armorum plena: , qvse armandis cencum millibus iufficerent, qvorum nos non tam numerum qvam nito- rem ftupebamus, nihil enim ibi rubedo exederat, nihil pul vere aut fordibus attinebatur. Haec etiam hic Autor tantum. Martinus Zeikrus hoc Armamentarium fere ex omni parte defcribcre aufiis eft} Tormentorum tamen & alio- rum armorum, multo major copiain hoc Armamentario eftiqv^ipfcattigit. Infiiper etiam ab aliis Autoribus hoc potentiflimum Armamentarium qvidem defcriptum eft, fed praedifc|>aft ^ier ©re0^ teil gemefen/^ebencrt ^if 3eu3^^)aufeö mit liefen SBorten: lOeg fcfaenDen ^agg miirDen f»ir ing 3eua#4^au# geführt / adDa »iel iSte» taflen#dren/eine 31rmee »en ^unDert taufenD SJiam Damit augjurtlflen« UnD muffen f»tr ung nur »erfounDem / t»ie afleg fe nett unD blaticf ge^al# ten (»urDe/ Denn Da W man nirgenDg Daran meDer Ofef? nrtf) 0tauD »er# fpilret. ©ofoeitaut^Diefer Autor. 5D^artin 3eiier »orgenommen gej^abf/bi^ geu^^ faft burcb unb burcb bejfcbreiben; €f§iff aberbe^ öroffen 0efcbä$eö unb anberer ^ier meit mebralöerbernbrtN^# ©D febnb noch anbere Autores, bie ^terbon ^efcbrie^ ben/aflein borermelbte merben biefeb £)rte5 gnun^ fepn/ ba$ jenige bon biefem bocbmicbtigen SBercfe 511 confirmiren/ tbaö icb babon im ^in^ange gemeibet, 3ötft)ili<^tmrnocl;benen^eirenben jugute ^iniutl^wn «nb ARMAMENTARIUM. rando, qvo ordine&fcrie [qvando Spectatores hoc Arma- mentarium ingrefli fiint] omnia inibi folent demonftrari , ut qvilibet ftbi ipfi , pro lubitu , memoriam localem facere , & res meliiis adnotare poflit. Qvando igitur qvis ingreditur, primum ad Cavaedium ducitur, qvod impletum eft, multis & ingentibus baliftis & mortariis , qv« globos tormentarios a 16 ad 300. imb ad ipoo. libras jaculantur: Item magnis & parvis exoftris,ar-j mis caftrenlibus , inftrumentis ad impedimenta , tormentis in forma inftrumentorum muficorum , cum multis tibiis, machinis arietariis, tormentis ad globos ferreos, &inftru- mpntis perfbfforum. Poftea devenimus in porticum obliqvam , ubi varia diverfae magnitudinis tormenta , vexilla & folles , five globi ferrei ftupendae magnitudinis , qvorum effeCtus eft, ut aq va impleti , igniqve appbfiti vehementiflimos ventorum fla- tus emittant Ab hac ad tertiam fpatiofam Sc oblongam porticum perducimur, qvae colubrinis & tormentis seneis, ingenti- bus,fimplicis & duplicis ponderis impleta eft, item tormen- tis organicis cum 64. & 100. tubis & alio in forma Lunx di- midiatae, etiam cum multis tubis (poft qvod inftrumen- tum qvis latitare & fe circumcirca defendere poteft) mul- tis vexillis hoftibus ereptis , ingenti copia globorum tor- mencariorum & aliis : Sunt autem in hac porticu pr^eci- - tin5 crttjc^nen / in tt>a$ Crönun^ (tDcnti man gnaMgfle laubni^ erlanget ^at/baffelbe ju bejicbrtgen) ee i)orgett)ieren merbe / bamit man ftcb habet) memoriam localem madben/ ein unb bab anbere beffer einbilben/ unb notiren f bnne* SBenn man bemnac^ l;tnein fommt/fo mirb manerffge^ fö^rt auf bie ©eite/ ba bie Wrtifleri fte^t/ alb treili(be5euri= : 5!)^brfer/ fo bon i6. ^funb bip auf 3. Zentner merfen/ ;a' tl)eilbtt)O$lgarbi0aufio.^entner^ubringem önb fleine ^etarben/Jelb'^rtilleri/^euge^umSlnfpaunen §u biel ^ferbenV Orgeb0efcbü^ / ^o(f?©tü(fen / eiferne Sorm^ücbfen / unb ©c^an^?3eug, ^ernacl) fommt man in einen Übergang / ba aHerbanb f lein unb gro^ 0efcbüb/ liegenbe ©tücf/5al;nbel bem Jein^ be abgenommen / abfcbeulicbe grofe ^lafe^5?dlge/ ober SBinb^^ugeln/ biebeneffed haben/ menn manSBafcrhin^* ein geuft/ unb bamit aufb^euer fe$t/ba^ barau^ h^fftig f arcfer 2Binb geblafen Ibirb. 53on biefem tbirb man geführt in einen langen 0ang / unb ftehen grofe gebuppelte ^Rothfchlangen / ganhe unb gebup^ pclte^attaunen/einOrgel?0efchubmitö4.unbeinbmitioo. !H6hren / ein anberb tbie ein halber ^onb mit biel !H6hren/ barhinter man (ich berfchanhen f an/biel^ahnbel bem^einbe abgenomen/grofeSlnjahl bon©pKngmnb anbem^ugeln; Unb finb hitr bornehmlich 4» ©tanken mit abfcheulichert £X grofett ARMAMENTARIUM. pue qvatuor longae feries , five ftationes tormentorum, ftu- pcndae magnitudinis & magni numeri, pondere & arte pretiofa,exqvibusfuperqvinqvaginta tormenta cum ferreis trochleis in tergis feu caudis, intortis &: infixis , qvae fi amo- veantur, inutila eflent tormenta ad vim bellicam : Item alia tormenta, qvae a tergo onerari poffunt j öc nonnulla ferrea, tabulis rotundis impofita »qvibusin expeditionibus bellicis uti, & ad omnia latera circumcirca vertere licet. Ex hac porticu iterum convertimur ad ingreflum & ejus cavaedium, ubi adhuc inter caetera etiam tormentum • qvoddam videtur , qvod olim longius eo confilio refeöf um & decurtatum eft, ut conflaret, an in longiori vel breviori forma globum tormentarium fortius ejaculetur, qvod pofl refcdfionem jadfum elongavit. Qyarto afcendimur per cochlidia infiiperiores conti- gnationes,ubi in principio oblongum pavimentum aditur, qvod impletum efl magna copia armorum, pro peditatu, militibusqve haflatis, bombardariis, bipenniferis & illis, qvi rhomphaeis pugnant} item bombardis& thecis bombar- dariis pyxidibusqjpulverariis, haec omma fere horribilia vi- fii funt , & apparent , ac fi magnus imber , nihil aliud , qvam bombardas , haflas ,enfes & alia arma denfiflime & caterva- tim in unum conjeciflet, & ut Ennius de pugnantibus lo-' qvitur ; Jiaßati ßargunt haßas , fit ferrem imber» groffcn 0ef(^ö$/i n ^rofjer Mn^a^l €& ficken barunter über 5o.@tucf mit orGvarniibnen/ tnitSeuer^lHobren (barunter einige ju 5* €llen lang) unb f)5urtung por @cblacbt^@cbn?ertirer ju beßnbem ©iebenbenö/abertnablein^oben mit lauter Küraßen/ ^larbinern/^iftolen/ unb allen / maö ^u^ßraßirern gebö^ rig/ in ber Mundirung f urper SBepren* Siebten^ / folgen allerbanb Inventiones pon uß^efen unb (Öemebr / Pon ^)acfen/gimmer^5lei:ten/ Por ^erg* bßuer unb ^etarbirer / bar, m ju arbeiten» ^eunben^/ atterßanb 6fu(fe unten aujfnt au^ bIeperneS«uer?Cf)Jbrfer» 03 ^ SttW ARMAMENTARIUM. Decimo, extra hoc Armamentarium ingentes acervi magnorum plumbeorum & lapideorum globorum coa- cervati funt. Sub Armamentario funt magnae cellae, multis doliis, & vafibus extraordinariae magnitudinis [ qvorum nonnulla aliqvod centenas amphoras vini in fe continent] impletae. Non procul Armamentario fitaeft etiam officina va- riarum inventionum & machinarum , item domus & offi- cina fuforia , ubi tormenta & campanie conflantur, qvaeli- bet tam iedificiis qvam inventionibus flimptuofa. iEftivarium pofl; Armamentarium in pomoerio fi^ tum , etiam multis millibus Imperialium , cum extrueretur, conffitit. Et paucis, qvis omnia poflet enumerare? Sat eft, fi peregrinantibus faltem aliqvid Opemm Regalium, hoc lo- co videre, ex fpecialiElccStorali gratia permittitur, ut dicere poffint , fc famigeratiffimam Drefilam cum pretiofitatibus inibi contentis ex parte vidifle. Concludendo Defcriptionem potentiffimi hujus Ar- mamentarii adhuc Epiphonema illud ex Boetio adferibam, & pofl; alio egrediar, BOETIUS: OVisqvis compofito ferenm a'vq Fatum ßub pedibus regit fuperbunu. ^ For^ 3um 3f^^n0cn/ fo liefen auffen Dorm grofle ^auffen blcp ? unt> rteinerne Äugeln, iDie öJDljen MeÜct unter Dem Jeu^^i^aufe fe^n^ wit Diel groffen ^ujfen ooü SBeinO angefußet/ Da in manche (U lici; ^unDcrt ^Dmer SBein 9e()m @0 ße^t nicht mcit hieroon baOInvention-^ouß/im gieichen Oao ©töcf^gie^^^auß/ aßc^ oon Wtbarfeit an 0Cb4uOen UnO Inventionen» JDaO hinter Dem geua^^aufe aufber^efluna lieaenbe herrlich anaeleate£uft?^au§hat auch oieltaufenhD^eich^j' Unb in ©umma / toer molte aßeO hefchreiben ? ijl aenug / baß !Heifenben auo ^hwi’='Sw>*rt^- 0nabe jugelaffen n)irb/Donfo!chen?HegabSBercten nur etmaO jufeben/ ba# mit ße gleiimohl fagen tonnen / baß ße baO SBelt^hrruffene iDreßben in etioaO mit feinen ^oftbarfeiten befchauet» 55eD ?5efchlie(fiing biefeO mächtigen ^eug^^aufeo mil ich noch ein furheö Epiphonema((mObcm Boetio genom# men^hittmithin^u fehen/ unb Darnach haoon auofehreitem BOETIUS: fluefe bei) ginem Jrieb ^IDapsr/ foaöficbertiebt/ M'e 3ctt alfo fwh'ittßet/ hf^vtf^t/iu^tiße jfDinflet/ Un^ ARMAMENTATIIUM. "poHunanK^ tuens utrum(j^r€,^us ^ In'viäum potuit tenere ^ulturn^ ■ . 'l!^on iUum rabies ,}nm£^ ponti }^erjfum funditus excitantü aßuTJij. JSle'c ruptis qvoties vagus caminus ^orqvet fumificos Vejevus ignes, ^ut celfas foltti ferire turres > ■ ^rdendis via fulminis movebit, TTu^c antecedentia tria potentiflima, maxima &pretio- ■^-■■fiflima Opera EIe(5boraIia Saxonica Regalia, ad mini- mum is debebat videre ^ qvi vult dicere, fe Dreßam vi- nifle. Sed tamen non cuilibet contingit, hjec omnia adire , ut in principio <5c Titulo hujus Gedreti obfervatumeft. Poftea feqvuntur alia Ek(5toralia Opera iumptuola, 'qvorum nonnulla fparfim antecedentibus alia autem aliis locis adjacent, ut feqventes paginae indica- ! • bunt. OPERA Unt) baö ®lucf Döbep/ Der fibeint J« fcepDer gert UnubtrminDKcO/ «nD aef«ßtju>^pjcöunö©trejt. Sen twirD Deö 9J?eerc0 ©rirnrn nnö ©rollen ntc^f erfcferecfen/ @oIt ei 04 umbflefcOrt gleich auöbem ^Jieev entoeifen/ fcenn Vefuvius öu4 deuet fpepfe aui/ ^enn SSIiil unö Oonner^Scrabl beröbrre Deffm ^aupl 523« boÖen ^biirmen fonff ei jn begegnen pfIeae^/ ©0 fiept er fef?e bc4 / gcfrof? «nb unbefpegef. 3eret)or^e^enbcn m4c5ti'öf!en uttb fof!6aref!ett >^(;ur?prftlic^cn 0a(^ftfc|en Regal-föerrfe foRe t)crjetiiöc pm mentoften gefc^en ^aben/ btt ba fage» tt)iß/ baß er ©reßben gefeben» 5lbcr boeb ift nicht iebem pgelafTen / barein ju fm^ men/ mie au jf bem ^itul biefeö fieberm^aibeö ertuebnet ^ernacb foigeniiun anbere^bui^'S^Rftlicbe foftbare SSßeräe / beren etliche nabe umb uorbergebenbe / tbeilb aber anbermert^ gelegen. SBie folgenbe glatter - meifen merben. i N I A (4o) 8«» BIBLIOTHECA. ^NTIQVI VE k sus. MOyfes primm Ebraicas exaravit liter äu ) Mente Phcemces fagaci condiderunt atticas ; Qv/u latini firiptitamm , edidit Nicoßratai .Abraham Syras idem reperit Chaldaicas t Ifis arte non minori protulit jEpptiaSy Gulfila prompßt Getarum , opvas vt demus ultimas. BvandoSereniffimi & potentiflimiReges, Duces, Principes & alii Magnates, femper inftrudtiflimas, optimorum librorum Bibliothecas in fummo pre- tio habuerunt , & omnibus aliis fuis operibus Rega- libus & ornamentis antepofiierunt ; non ignora- vere» melius, juxta honorem DEI, illorum Glo- riam & famam perennare vix polle, qvam per Viros literatos eo- rumqve prxclara fcripta|librosqve utiles,cum illi (qvando omnia alia temporalia , ut magnificentiam publicam & fplendorem ex- ternum tempus lubitum & fugitivum rapit) omnium foli fint> qvi Potentiflimorum Principum & Magnatum Stemmata fecun- dum paternam originem utitaloqvar) ad Jovem, & qvoad ma- ternam ad Pafiphaen referunt, & Scriptis mandant, Illuttriffi- maq ve 5c gloriofilfima fadla ad ccelum attollunt , pofteritatiqvo nota reddunt, & fic perennitati confecranl_.. Hoc optime intellexit Alexander Magnus , qvi ob hanc cau- lam Literatos clementiiiime fovit, & libris nihil charius habuit, ut r iDann i)on Nicoftrata f ompt gatcinfc^e 0jc^ri jft/ ^(;dbc#utit)0prifc^ patter ^bra^am Qcftifft/ €a9Ptifcb Ifis , uttb ba^ mir auc^ ^cutfc^ i^t iefcn/ Sft ^ifc()off Gulfilas, bcr erft fc^ricb/ gemefett* ^ ^urct ieuc^f löf« «nt> 0rof mac^f ffc Äoniflc / 5*'ii*flfn / ^Prim^en iinb -^errrit fDOblfefffdlltf ßibliotheccn oßrjd'f in ho^ttn unb gierbrn »orgfj^oacft/ haben ©ie ^ alfo ihre J^ci'iligftir itnb O^ubm e rbalten f onne/ ' ale5 gefebi'fc ßeufe / fJaf fliehe @cbrifffen/unt) nß6fi£f>cQ?fi(her/n)eii biefelben ( wenn afleanbercjeifiifbeXtingc/ tiurafe?durerfteb@ep>*(e ubrplöigficbe unbflocbfigegeifhin'» reifpf ) allein bif|enit;enjinl>/ fobeber ‘Pofenfafen @ffcbled)f 6^016 flifier/anQ3dferIifbcr ©eifen (fosiireben) aiiffben Jovem felbfJ/ iinban üJiöfferliebeiV öuffbiePafiphaen/ ber ©onnen JJochfer/jie» ben / ibren ©tbrifffen einuerleiben/ unb bererfelben gloiwfirbigffi iJbafen bi^ an ben J^imtnel erbeben / bamif ber 9]acbwelf funb ma# Iben/ unb alfo nerewigen» Sab baf woblbcrflanbenbergroffeAIexanderj welcher ban# netiberogelebrfeüeufe febrwerfbdebalten/ unb ibm niibmiieberb gewifen/ BIBLIOTHECA. — ^ Ut de eo Ifidorus teftatur : Qyis fcire pofTet etiam aliqvid de illo 5c illius Regiis faftis^ fi libri non elTent? Ut de Julio Csefire ( qvi ipfe libros fcripfit ) 5c aliis Potentiflimis Monarchis , nil dica- mus. De Bibliothecis inftruftiffimis qvidem legitur, qvaruin_. maxima Regis .^gyptiaci Ptoloraaei Philadelphi in Alexandria_j fuit,inqva, -ut Gellius de eafcribit#feptingentamillialibrorum numerare licuit, & in illa infer omnes libros verfio Veteris Te- ftamenti LXX. Interpretum, rariflimum fane cimelium fuit^. Secunda ab ea Conftantinopolitana , cum centum & viginti millibus Tomis, in qva rariflimum fuille fertur, exuvias cujus- dam Draconis, qvibus Ilias & Odiflea Homeri literis aureis erant exaratae. Qvanqvam noftro aevo nullibi Bibliothecae in tam magna copia librorum inveniuntur, defeftum tamen illum operum pre- tiofitas refkrcit: Ibi enim plurima & fere omnia faltem fcripta_> Ethnicorum fuerunt; Hic verdChriftianorum Icripta pretiofis- fima ad ceternam falutem facientia^, Eleftoralis Saxoni ca Bibliotheca , qvx Drefdx eft, multa millia librorum opera tamfcripta qvam imprelTa tenet, qvibus etiam multo rariora illis exuviis Draconis interfunt ; fiqvidem_j hic Biblia Hebraica Veteris Teftamenti tam eleganter fcripta_, funt, ut Judaei illa zooco. Imperialibus licitaverint; ItemPfalte- rium Davidis 22. lingvarum , Biblia membranis imprelTa & illu- minata, VitaChrifti in emblematibus illuminatis,Pande02ela- tin2e& Germanicae, Herbarium magnum pi<äum, multis milli- bus Imperialium aeftimatum , Oftavii Stradae Symbola , libera manu dufta, 5c multa alia opera fcripta&imprefla,omniumFa- cultatura geöjcff n/ al0 gute S5ödi)cr / n)(c üon i&m ifidorus jeugef } Uni> ttjec Wolfe aud) efWiJO t)on t&m iinb fftnenÄönfglicfceni^bafen Wlffen/ Wenn ntdjf SSöffeer f&siff « ? ® ön Julio C^fare ( fo ff Ibfl 25fld>cc gefc^rif Sen ) unD anöern 8D?onarf6en woöen wir 6ier iiicfefO fagett. 3J?an liffcfäwart)onüorWfflift>en Bibliothecen / baninfertic gi*6(fc gewefen OeO (Jgppfifcbeit ^önigO Ptolomasi Philadelphi 511 Sillerantsria in wc I.f)f r (wie Gellius babon febreibf ) fiebenmabl ftuti# be £f faufenl) 2?Hd)er f?<^ befimOen/ unb bari nnen unfer allen atibem bie Überredung beo Hilfen SCeflamenfO berLXX. SlelffjtenbaO aller« rarefJeÄleinob* jpernafb wirbbieCtonf^anfinopoIifanifcbe pon bunberf tinb ^Wflttdig faufenb Tomis »barinnen ( wie gefebrieben wirb) bao rare* fje gfweffn ftpn fofl eineX)racben-J^aiit/barauffbeesHomeri25ö* cber mit göleene n 93u(bf!abf n gef ebrieben gewefen. Db mm wobl ju unferer §eif nirgenbo folcbe Bibliothecen ge# funben werben/ barinnen fo groffe 2ln jabl S5ficber oerbanben/ fo er# fedf bO(b benfelben SDlangel bie 5Bicbfigffit ber heutigen ©ebriff# f en : ©enn bort waren meifientbeilo nur lauter ^epbnifebe ©ficber/ hier aberftnb bieboebfebad^aren ^brifllicbcr Autorum ©ebrifften/ bie )u bem ewigen jfteplerbaulicb feon. X)ie €bur=5ur(ll. ©debf. Bibliothec allbier 5U Dreßben bat Piel faufenb berrlicbe/ fo woblgefcbriebe ne / alo gebruefte / Opera in fi(ö/unb unter benenfelben fowebeplfame @d)rifften/bif weit bbber 5U febdden/ alo etwa jene ©racben»j^aut ; flnfeniabln hier eine por# treflieb febbn gefebriebene J^ebrdifebe S3ibel Silfeojeflamento 511 be# finben / bapor bie 3ii^ea felbf! in bie 20000, Ol.3:baler bejablen wol# len. 3tem/ ein gefebriebener ^falfeiMn 22. ©pracben/ eineSJibel auf ^ergamen gebrueff unb gemablt/ bao ßeben QÜbrifli in S>gnren/ unbgemablf. 2)ie Pandeften ifafeinifd) unb 3'eutfci) / eingro|§ge* inäbltÄrdufer-S3u Signat cunBa manu , looiuitur Polyhymnia geßu. ß/Lentis Apolline A vis has movet ündi(L2vmfae, In medio reßdens, compleBitur omnia phcebifs , THEA- I nris , fo aflf 5U erjf ()Icn ftici* nitfet 9taum öafceny jumoftl flpciftae In^ ventarium Daräbt^fo jlfltff (ff/ fcflß f0 tO Wtr^irofffti Voluminibus bcffe^f, ©erobalbcii qiUbtte Speftatores , tvcnn ibncn bco ®e# ffcbfigufigb«i:anbfrn€&.iM*;5*'**’ff^‘^*5Crt5l«gab®ercfe aud) WeBi- bliothec mit ju 6e|<^>en etrgbtinct tvitWmm beff nbcn werben/ oltf l(b biet er5eblen fan. SBbflen berobalben biefeö SBercF mit ^nfß» giing berDTeun Stufen 5U0et^(lten€rff Übungen beffbliefffO/ Wit betten ffbreibet . Virgilius Utlb Aufonius. 0 iff ber ilJJu'eH ampt ron ^)epben (bnff befebriebent f'ofl ^iffotien »or anbern Cüo lieben/ Unb bie Melpomene Tragcndien afleili/ Thalia aber foU Comoediantin fepn, Euterpe bat erboebf ben fiifcn ^bon ber^feijfeti/ Unb bie Terpfichore bie gitter jii ecgreijfen/ Eraten/ wie wn ibr virgilius fonff fpriebt/ ^ ® icb ©ingen / 'l^anijen / unb ^elbmeflen anaebiebf» Calliope bie feil in Carmina »erfoßen Ser J^elben ^bafett / unb Urania fofl laffen 3fbr ^bun fern ^imniefö4auff ; Sie r>{fbner<=Äunff ^ule^t treibt Polyhymnia > bar ju man Pheebum fegt* 6 «S (6) S«* THEATRUM ana- tomicum. HESIODUS. lima Tü) Kan,ifv^a KOfmti, Sive ut Virgilius & Erafmus. T Er tria fecla hominü transmittit garrula cornix, Q^atuor at peragit cornicis fecula cernjpts. Cervinam &tatem corvus ter pr et erit ater. Cervinos annos novies agit Indica Phoenix, ^tqvi crilpicomA Soholes Jovis alma tonantis. Egreditur decies Phoenicia fecula nympha. HOc Theatrum inftar horti amoeni eft cum ambulacris, inibi enim non tantum nudaSceleta hominum&mul- torum aliorum animalium lepofita, fed etiam inter fce- leta arbores frondibus viridibus arte fat^bis jundtse, implexas &:qvafiobj(ept£Ej(unt,ut hinc & illinc fceleta per frondes, qvafi ex nemore emineant , Et ut Theatrum rerum artificia- lium pr£ecipue in leptem Cameras digeftum eft, ubi res arti- ficiofe & pretioße aflervantur, ita pariter in hoc Theatro anatomico fcptem longa & fpatiofa ambulacra yidentur, per qvse deambulatioad contemplanda SceIeta,inutroqve latere fieri poteft. Ut «•s Co) 5«> narom^Mmmcr* Virgilius &c Erafmus, (Dm/ jmSün^ltno ft)tr& em?J)^ann nac^ ier ^raMn=3r tf/ olete^ Wet)ma&l @0 i>iel alö fonft Der S)nf^ / t»er an ber SaM 5^eunmaM bem ^irfc^e^letc^/ba foll er berneuen; ^unmu^beöS)^enfc^cn£eib no^Mel e^,^er(!reuen/ Unbanbern ^Meren gleich fein Scekton fonft freien/ (Sin ^^ier bleibt tobt / er foH jum geben bort einge^nt ^0 Theatrum tote etit (iu|l#6arten tttt‘6 (Spanier# ©dngen / benn barinnen nic^t allein bloffe Gerippe oon5)Jenfcben unb^'Meren aujf? ^efe^t/ fonbern auch ^mifcben biefelben ?5dume unb örune3ft>ei0e geftellef/unb bujcp^unft gemacbt an ein?= anber alö mie 3aune gejtoc^ten fepn/ba0 hier unb ba bie @e? rippe alö au^ einem guftmalbe berauö blicfen ; unb mie bie ^unft^^amer oornebmlicb in fieben 0emac()er abgetfxilet ift/babie^unrt^@ac^en oermabretiuerben; 5llfo loerben öleicbfalöin biefem Theatro fteben geraume (?pa$ier?oam ge gefeiten /baburcb man ^inöe^en/ unb bieScektaauf bep? ben ©eiten beferen f am ^ 0 z ^ie ; THEATRUM ANATOMICUM M»«ii ■' - " " lif Ut autem poft hominum memoriam ufqve ad hoc prajfens tempus apud SereniflimamEIcötoralcm Domum Saxonia: in ufu eft, ut inter alia rara etiam varia animalia peregrina alantur: Sic poftea fadiumeftj ut poft eorum mortem Sceleta in hoc Theatro anatomico arte medica compofitafint: Nam hic non tantum Sceleta humana utriusq ve lexus, ( in- ter q vae etiam cujusdam nani) & variorum indigenorum animalium aflervantur, ut fceleta cervorum & cervarum, caprearum , urfbrum , bubulorum , magnorum & parvo- rum cqvorum, majorum & minorum canum , luporum, aprorum,catorum lilveftrium,martium, lyncium, melium, avium, lutrarum, caftorum vel fibrorum & aliorum ani- malium, qvae natura in hoc Eledboratu producit } fed etiam animalium peregrinorum , ex qvibus fceleta Principis o- mnium brutorum leonis & leaenae, item leopardi, tigridis, aliqvot camelorum , alcium , rangyferorum, cujusdam parvi elephantis , fimiae , cercopithecorum, felis zibethi, ca- prarum Indicarum, rupicaprarum , cynocephali , duorum canum marinorum, inter illaetiamlingva cujusdam pifcis marini 3-pedesIonga,& caetera, prout qvilibet, qvihoc Theatmm perluftrabit, plurimis videbit. Deniqve in contemplatione Sceletorum poftumus cum Propertio memores efle, ultimae ruinae &deftrurinben aller unuemunfftigen ^bittt/eineö Sottjenunbßbminj '^tm eineö geoparben/ ^iegertbier^/ etlicher Kamele / €lenb^^bwc/^^uu#^bkf^/ eineö Keinen €lebb<^nten/Hffen/?D^eerfaben/Sibet=^aben/3nbtanifcber Siegen /©etnfen / eineb SDJbmnetö / peper 5)^eer#5punbe/ unter benenfelben auch eineSunge bon einem ^D^eerf^ifcbe 3.0cbub lang/ unb anbere/mieeinieber/berbiefebThca- trum betraebtet/mit mebternfeben tuirb» Snblicb tonnen tuirungbcpBcfcbauungbieferSceleto- ram unb0erippe/m!t bem Propertio ber lepten!)?uinunb Serftreuung aller oerganglicben unb fterblicbenöinge mit uacbfolgenben erinnern/fo aus gegenöberftebenbe« gateint« feben SSerfeuins^eutfebe gefept/alfo lautet; @3 PRO- TEATRUM ANATOMICUM. PROPERTIUS. neq; Pyramidum ficmptus ad JyderaduBi^ Nec Jovis EUi c ce Ium imitata Domus : Nec Maufolei dives fortuna ßfuchri: Mortis ab extrema conditione vacat. Aut illis flamma aut imber Jubducit honores. Annorum aut iBu pondera viBa rucnU At non ingenio qvajitum nomen ab levo Excidit, ingeniojlat flne morte decus. PHARMACOPO- LIUM AULICUM. OVIDIUS. ^ Qn eB in Medico , femper relegetur ut Ager : Interdum doBaplm valet arte malu?rU) uifferat ipfi licet facras Epidaurim herbas: Sanabit nuta vulnera cordis opc^. EoUere nodofam nefeit medjcina podagram: Nec f ormidatis auxiliatur aqvis. Cura oj^od interdum nulla eB medicabilis arte: Et fi Jit ^ longa eB extenuenda mora^, "pHarmacopoIia funt Urbium Camer£e artificialesmedi- camentariae, nam ubi in magna vel pai' va urbe talis bene con- Slnafomi^Äammet PROPERTIUS. We pyramides, Me foflbar an bic0(«rw noch ;o vis DOrtferne/ Maufoieum audb / ft) J)errlic6 aiiffgericlx/ @enn£) von oem i^oDe frep/foeil enMkfe afleö ©enn i&re 3ierP cntjeuc^e £>aö Wettet oDer flammen/ UnP malmf ft'e enDHd) gan^ al^ ^rö uni» 0(au6 jufammen/ aflein ein gufer^ajim foR niemal)Ig mtev^eWf SScil Wei^^eit nnö ‘i39crfi«nli Dem^oce wiocrjle^m pot^ctfe* $u machen fielet titc^I ftctö tn^ ^)ati&ctt/ Ubelübcimint) offt^unftunbSldp antpcnbm; ^rdd)t i^fculapius fclbji l)tiliQ ^raut perciti/ ©0 ^(Üte bte SBunben nic^t/ tk an bcm .^cr^cn fet)n ; bleibt baö ^obagra auch ein un^eplfani Söefen/ Unban bet SBafferfuc^t tnirb feiner leic?)t öenefen ; 0ot^ut anc^ feine Würben borgen nifttgenu^/ Unb n?ab |te tj)ut/öerc^i(^t burcfe $eit/SEeirunb?Öer5U0, bt^ecfen fepnb bet Stabte funfllicle ammern / benn njo in einer troffen ober fleine» ©tabt eine folc&e n)ol;lbertalIte |{r$nep?offidn ß PHARMACOPOLIIIM AULICUM. conftituta officina medica eft , ibi (exceptis magnis urbibus ^arcibus illis ubi Aulse Principum & Academise fiint)Iaepe in tota urbe nihil reperiendumerit, qvod tam multifarias & artificio0s resin fe contineat Sc reqvirat , qyam talia corpo- ra five officinae , & qvia hominem facile mille mali Ipecies morbi invadere & corripere pofliint , idcircb Deu s Do- 6fiffimis Medicis fapientiam , intelligentiam & confilium fiippeditavit , contra tam multa mala etiam remediorum faluberrimorum divinitus invenire, öc peritos Pharmaco- polas arte & fcientia inftruxit , talia medicamenta praepara- re, de qvibus Ovidius lib. 2. de Remedio Amoris inqvit ; Nam quoniam variant animi y variabimm artes : Mille mali Species y mille Salutis erunt. ' Poft Summas PoteftateSjMagiftratibus Urbium incum- bit Reipublicse intereft, praefertim autem Dominis Medi- cis convenit, cameras fuasiftasartificiofas&fanitatis pro- mas condas , ut opera fumptuofa confcrvare, & cavere , ne per iniqvas impofturas ardelionum & empiricorum infir- mentur. , Perpendamus, qvantum reqviratur, tam miiltifaria me- dieamenta femper ad ufum & ad manus, parata, viridia, ve- getare,recentia aflervare, illisqj qvotidie nova addere; Et , qvam injufte non tantum contra Dominorum Pharmaco- ■ polarum privilegia, fcd etiam contra Reipublicae falutem lagatur, qvando tantis corporibus per impofturas & male feriato- jittbeni|!/£>afclbrt mirb offt in t)erönn$cn@tat»t (au%? nomcn folc^e grojTe 0t4bte/ tt)o5iirrtiic^e^off()aitunöCtt ober Academicn) met)tö anptreffenfet)n/ baö fo vieler Ict) f unftlic^e 0a4)en in |tc[) ^)abe/un^ erforbcrc/alö bergleic^cn SBcrcf/ benn tt)ei( bem ^O^enfeben tnol taufcnberico Ubd unb ^ranef bdten be^c^nen unb micberfabren f onen/fo bnt0ott berattniacbti4ebocbäckbi‘(fttM^<^i<^isSBci^bfif/^ft’r(nnb unb 5Hatb ^e^eben/ tuiber fo bici un (aufenbedet) Ubdb auch faufenberle^ Mittel boebberftanbig ju crfinbenj unb erfahrne 5(potbr(frr mit ^un|l unbSBiifenfcbajft be^ gabt/folcbe 5irbnep?^ittel $u praepariren/bon meicben ber Ovidius in feinem 2, ^ueb de Remedio Amoris fa^et : ^cil wir t)er4ntierljcl&/ muß JtunfI mief) fo variron/ ^or iaufenO muß mun mufenb guted fdbrem eebft bbbtu Potentaten liegt ber Obrigfeit in ©tdbten ob/unbift bem gemeinenSBefen bran gelegen/fonbedicb aber gebührt eO benen Herren Medids, biefe ihre fünftlicbe 5trb^ ncbmnb 0efunbbeitO?^amern / alb foflbare SBerefe/ ;^u er^ halten unb ^u fdbüben/ baü |te bureb ungebübrlicbe @tbre^ rep nicht fo gar gefcbtt)acbet merbem ?0^an ertoege nur/ tbaO eO bor Soften erfobere/fo bielerlep Slipnepen fteto jum brauch frifi^ unb f ra jflig / parat unb bep ber ^anb ^u ba^: ben/unb p erhalten/ au^ täglich neuebar^u pfcbajfen; unb tbie ungerecht nicht allein tbiber ber sperren 5lbotbecfer privilegia , fonbem aucb ibiber beO gemeinen Söe fmo ^epl unbSBolfartgehanbeltlberbe/iPenn manfolcben miebtigen Z ssjtrcfeti PHARMACOPOLIUM AULICUM. feriatorum hominum fivc infcitiam, five avaritiam vires öc vita q vafi fiibtrahantur. Qvantos fiimptus Clementiflima Eledroralis Celfitudo &: in Deo placide &c beate q viefcentes EIed:oraIes Anteces- fbres tali Operi impenderint, teftis & ante oculos eft celeber- rimum Pharmacopolium Aulicum , ubi non tantum pyxi- des & alia vaia öc inftrumenta multos centenarios argenti in pondere efficiunt, ied etiam omnia optimis medicamentis impleta funt: Ornatiffimum corpus ipfum,in diverfas ca- meras dilpoEtum , cum fpatiofo laboratorio per fe dignum eft videri. Inter alia rara duo cadavera humana, unum in arena ad Solem exficcatum , alterum mumia conditum , item co- rium hominis & cervi. Seorfim etiam Icrinium loculatum, plenum vafbrum argenteorum , ut dc aliis rebus en follen/ entfeucht ?ajaö t)oi' Äofien ffjiurß. ©iirc&I. unfergtrdlXgffer J^a‘r/imb 2)croin ©Ott i’uNnfe (>öc^fl^feelige 03oifal)ren an tergUii^en QBci’cf genjfnDft/ l>ffTen i'ft gfuge/ unb liegt ffir Stugen Die bei*i'i5mte ^off*21pott)ecfe/ Da nicht aOein anJSiWn/öefd^eunD^nftru-» itif nfen Diel ©entner febiver ©Über / fonDeen auch ofleg an föftiidjett Slr^nenenauggeföQetäubejiffDen j ©ag zierliche Corpus ( feinun# terfchiebene ©etnblber abgff heilt') mit einem geraumenL^borato- rio , ift an geh felbfl befehen g merth' Unter anbern O^aritdten fehnD aSDa jmebSSnumien/eineatt Der 0onnen im ©anDebertroefnet / DieanDere balfamiret* 3tem/ eineSO?enrchen'.^aut/ unD fonDerlichJubereitefe J^irfch'j^aut. 5(6« fonberlicf) ein fogbar 5(pethe(fgen Dotier gfbern ©efdge. $(nDerec ©aehen imD 5(ri|ne9en 5iiger(hiDeigen. Sterben fan ich nicht unterlaflTen/ Denen j^errenöfpotheefem ( ölgD’efen Äungen jugethan) eine €hre jii ermeifen/ imD Den (iebli* d)en ©eriicb Der f6gIichen5(rhnehen/S5airamen/ ©emürigen imD flnDerer/ mit nochfolgenDenQ3erfen ju loben t &®S3'oIen/ tilien / ifno Oiofen auch Dabep/ Q^Oie frage man ogbier ein / fom6f ^rdnfern ntatif^evkp/ ©tt liebf man Sßalfama / Da ©pecereo bereifen/ <§Jan^ nieDlkh 5gflro iinD ä)tprrb unD garefen Simmf auöbreifen/ UngDcnf unD Stloen / Don SWprrb unD anDern @afff/ ©inD fniifenD Species, mehr ron ©erueh unD Ärafff/ “Söie (Sleftar fbeilö am ©chmaef / Da§ non fo DielenSingen <Öie Uebligfeif hinaug m^fht un Die^oiilen Dringenf •o§ ( o ) S«* THEATRUM CO- M I C U M. HJEc resßcgeßa e ft, hene calete ^ •vincitLj \)irtHte ‘vera, qvod fecißü antidhaCy Servate noßros focios, veteres ^ novos ■, Augete auxUia veßris jußis legihm^ Perdite perduelles , parite laudem ^ laureams. Oc Theatrum Sereniflimus EIcd:or Johannes Georgius Secundus (piiflimae recordationis ) 'funditus in hunc finem aedificavit , ucjnter alias ^exercitationes honeftas’, etiam utilia facra & profana Exempla virtutum , in Comoediis & Tragoediis nonnunqvam publice ederentur 5 fiqvidem [ut Cicero loqvitur] Comoedia nihil aliud eft, qvam privatae vitae &confvetudinis magiftra, in qva effi<5tos mores no- ftros expreflamqve imaginem vitae qvotidianae videmus. Qyalia egregia artificiofa opera, optica, mobilia, cum machinis intus in Theatro fint, melius nocftu q vando apud inflammatas candelas agitur, qvam interdiu perfpici poteft, - qvanqvam interdiu totum Theatrum etiam perluftrari polfit. ?£fo tfw nun .9efc^e5n/fa9tman$uöUfer!J^nc^t/ ^^cnn bc0 Comcedien ein jicrln^) SBerd Derbrn^ (/ gebt unb ubeminbt auff magrer ^ugenb^^a^n 3$unbunbalfe^eit/tt)ic i^r borma^le^get^an/ ^Dte Sreunbe a(t unb neu erhaltet auch barneben/ ®ie o^neSter^ernip unb tu3enb()affti9 leben/ 9^e^mt ,^u anf){at() unbfHecbt/fcbujTtab ba^^ofe^an^/ bereitet buburc^gob/ ben ^ugenb^orber^^rani^« §[0 Theatmni (}at bec ^UlfcbltUdbtt^liC l^bu^Sürft/ 3bbann ©eorg ber 5tnbere ( milDerter0ebacbfm0)t)on ©runbe auff ju bem ^ €nbe erbauet/ ba0 unter anbern outen Übungen auch nu^licbe ^iblifcbe unb Profan-Exempia ber^ugenb inComoedien unb Tragoedien bi^tueilen folten boroeftellet fnerben; fintemabln (tt)ie Cicero fprlcbt) eine Comoedia ntcbteJanbereJift/ aMncMdftmn be^privat-gebenöunb ©einonbelt/ in melcber mir unfere abgebilbeten Mores, unb ein auögebruef teö 5$ilb beö tdglieben gebend/ feben» Söaö nor furtreflicbe fünftlid^^pertpectivifcle Söerrfe/ ^emegungen/'SSeranberunoen unb Machinen intnenbig im Theatro fepn / fun beffer bet5 ^aebte^/ menn bep ange^unbe^ tengiebtern agirt mirb/ alö am ^age/ gefeben merben / tvtCf tnobl folcb Theatrum auch am tage 5u befeben ift X } Sarnmb THEATRUM COMICUM. QXäre hic de hac re non ero prolixior, (ed [cuniCor moediae ad aedificationem bonorum morum & virtutum, non autem ad incitanncntafcandalorum& criminum agi- tandae fint] hac infcriptione regularum vitae fuper poftes portae hujus Theatri , relicta, longius progrediar , & res alias ad contemplandum proponam. Regulae vitae, qvas hic depono, fiint exStigeliiVerfi- bus latinis ä me in noftram germanicam lingvam translatae, ^ fi<^ fonant: QVj fapjs hinc vitae praecepta falubria difces, , Certus in hoc vit^ carmine gnomon erit. Vive tibi , ftolidasq; cave commercia turbae, Confiiltum vitae fi cupis efTe tuae. Nil facias, fieri nifi qvod debebat honefte, Sitqve tuae vitae regula certa De y s. Nec famae cupidum rebus de ingeflTeris ullis, Ni finat officii caufa probanda tui. Gongrefius caveas, nifi cumtuafunftiopofcit, Illi autem placidi fint fimul atqve breves. Qvps potes, officiis orna, nec commoda fpe^ia, Pro meritis reddi , gratia rarafolet. Praecipue paveas ulli nimis efle fodalis, Hic latetjn viridi frigidus angvis humo. Non ego te jubeam caedem vitare minantes , ^ Qvostibi conjunftos fpes erat elTe cave. Dulce qvidemcerte eft & amici nobile nomen. Saepe fed huic etiam crimen inefle folet. Limina praecipue fuge fufpiciofa Potentura , Crede mihi haec fuco gratia rara caret. Cautus ^arumb ic^ \)kx t)on biefer @ac^c nicf)t fDcitcr ^orte machen / fonbcrn ( meif^omobten Erbauung guter @it^ teil unb ^ugcuben / nicbt aber ^nrei^ung 5iergerrti ^ unb gafter agirt tuerben foßen) mit i^interlaffung biefer Uber^ fi^riflrt fotgenber Sebent ^D^egulen uberber?:()ur^^forten biefeb Theatri, fueiter fortfcbreiten/unbanbere^acbenp betrachten horfteßen ^öte £eben6;!Kegu(en/ fuelcbe ich hier binterlaffe/ fepnb auö beb Stigdiigegen^übergefehtenLatdnifeben Werfen bott mir in Q:eutfche ©pracbe gebracht/ unb lauten alfo : fueife ifl/ Der mercf t Her Nc tuilfomen ieliren/ (J^öie ft»ir anDiefem Dit jur Aeben^^DiicHfcftnur feeren t SBenn Du miK / Da^ Dir feJbff foH {ßoblgeratbeti fepn/ ©0 macl&e Diib mit Den TJerfebrten niefet gemein. !^imm nic{)f^ vor/ mag Du mit S'bren fonfJ »oflbringen/ UuD 1«^ Dein lebenö^Sirl fepn in oßen Singen; ^u0 (Jbrgei^ menge Dic() in frembDe ©neben nicht/ Obn Do0 / foaö Dir jufommt / unD Dein 21mpt unb ^^fßtbf* Sluff Diel Sufammenfunjft folt Du «ueb wenig bölten/ tlöaö Du Dabep ju tbun/ in ©tifl unD f ur^ »er wnlten. ©ep Dienfllieb/ wem Du fanff/ if! gleich fein Snnif Dobet;/ 2P?ön fDei§ / Dö^bor^erDieng Der önnef gar fel^nrnfep» CDoruebmlicb/gieb niemanD Dieb gor febr jum ©efellen/ 5S5eil ©cblongen ftcb offtmabH im gninen ®rap »erßeßen. Ser Dieb mit ^öarbeitfcblagf/ Dir unter Slugen gebt/ Sem traue mehr/ olö Dem/ Der beiicblenD umb Dieb ßebf« .©er eDie iHobme 5 ^ ^ U 91 S / iff lieblicl) Ucor unD filße/ ©oeb tritt efft moneber ^reunD oitcb oiiff Die Sinter^ 5u§f* ^or groffen Herren ftef) mit Dieberen^ unb ©cl)eu/ S91proucbii)rgn4DigTe9nni(btfelbßiuDeiner9{eH* THEATRUM COMICUM. Qautus ut evitat blandas Syrenes Ulyffes, Illecebris aute ne capiare cave_». Hajc vita? ratio raorofis libera curis, Eft homini imprimis comoda, grata Deo. Hasc addit noftris cceleftes mentibus alas, Utcerta afcendant ad bona vera via_,. SPHvERISTERIUM, CIRCUS CERTAMINUM EQVESTRIUM, CAMPUS JACULATORIUS, ‘ & OFFICINA MONETARIA. UKl 1 U. Si ‘vero fuerit exercita^ crefcit ^ auget Frufiuf ipfa fitos-^ejvos donat amantibus ipfa?n-}. Eledrofa 3öie Ulpff M »erfiopffic Die DfcrcH t>or ©pwnen/ ©oU Du nac& ©cflufl Did|) Dep ^ofe aucb nitßf fe^nett, 3n ©umma : iebe ® 0 ^ 'i? ju S&ren fort f4ip fort/ ©em OlecOffen auc& juölenff/ fo leDf? p« ^Uc unD Dort» BRITO, 3er i56t bie ^ugcttb au^/ n?aö |te borfdngl! erbacjt/ ^•Söo ferne Übung {{t! tutrb fte Sruc()f?Io^ geacbt/ S^urcb Übung fie^t man fte me^r macbfen unb ftcj) mehren 5(n Sruc|)ten/ bie fte bem/ ber fte ubt/ mirb uere^ren» U Spharifleriumy Circus Certaminum Eqveßr.^c. iLedtorale Palatium & moenia interjacent fin- |gula sedificia alia; Primum Sphaerifterium U- plud magnificum, qvod Sereniflima Eledlora- jlis Celfitudo , Johannes Georgius Secundus, ®^etiam in hunc finem aedificavit, utPrincipes, Domini &aliiGenerofi&virtuofiViri juvenesqve ibi in- terdum animum relaxare, & fe ifti jucunditati <5c exercitio corporis honefto dare pofTint. In fliperiori ambitu firnt orcheftra ^ccaveseSpedta- ribus. Principibus & aliis dicatae. Lacunar, ut coelum ftellatum & in medio cum Infigni- bus Saxonicis pidfum eft , infignia pidla longa funt 28. & la- ta 24. pedes. Poft in Pomoerio eft Circus Certaminum Eqveftrium , ubi , fi non femper Principes , tamen fere qvotidie nonnulli Eq vites & Nobiles eqvitando fe exercent. Regium decus & ornamentum eft bene eq vitare , ut ta- lis Splendor Regius his verfibus adumbratur : Rex cuneas acies perlußrans vertice cel/o uilto fertur ecfvOy medtis in miUihm exßanSy Arma nitent aurata^ nitentibus addita membris Emicat e cunilis , rutilans ut Lucifer aßris. Proxime hunc Circum eft etiam Domus Elecftoralis Ja- culatoria, qvanqvam alias in Urbe etiam campus jaculato- rius ad portam Urneniem videtur. SBtfc^en tem ^^ur^Sörffltd^en @c^lp(Te unP 0taPt^?D^aumi liefen untcrfcjicbcne anbere &t^ baube: ^rftltd) bap l)mUd)t^a^iS^m^/tpKh ^Durcbl, 0^orö bet? 5tnbm / auch ju bem €iibc erbauet/ baf ^rm0enunb^)er^ reu/unbanberegcnerofifcbe ^u^)cnb?Iicbenbe 0ctnutber/ bafelbft bipmeilen eine 0emutb^^€rg6|un^ unb Ibbliebc geibP^Ubung unb ^etue^uno buben fönten, Oben an benUmb^dn^en fepnb^emdeber uubStau^ me bor prfll. unb anbere 3ufeber; OaP Himmelsbläue 0emölbe ober Oeefe i|l alOeln geftirnter Hlnttuel/ unb mitten mit bem ^burfl. bollfomme^ nen SBopen gemablt/ toelcbeO SBapen 23, Jwf lang/unb la* gu^ breit ift Oarna(^ imgminaer ift baOfHeitsHau^ unbf^enne^ ^abn/allba/mo nicht alle,^eitgurrtliche ^erfonen/boch fall tdalich bornehme bon 5tbel / (Ich im !)5eiten üben* €0 ift ein königlicher SBohlftanb unb 3ierbe / tbohl ^ferbe (ihen/ mie fofeher kbniöliche splendor auo biefen Serfenenttborffen: leuebff ( afle n fiic Dev ^önig Ibe^ Dem «Oeer/ ju3?oß genijt in^onfglic&erStiP/ SOJit SBaffen/ Die »evgötöi / mit {«ßem umBringet/ ®ie unter Dem®cfiirn DeräWorgemSfernuorDringet. abe bet) biefer IKennebahn auch bao ^lh«rsgur (f^ lidhe ©chiepsHuup / fbietbohl anberOfbo in be) föef! uii^ am |)irmfchen^horeaucheme0^efehentbirb* u 2 21^ Campus Jacutatorim^ Oßcina Monetario, Et fic nullibi in hac Eleärorali Dreßa defedbus eft ad ho- nefta & generofi exercitia corporis , q vibus otium falli utili- ter poteft. Nec enim vitä hominis femper curis confii- menda eft , ut loqvitur Manilius:, Q^id tamfoUicitü^itam confumimus annis *Jdrqvemur(^ metu y c&ca^ cupidine rerunu JEternis^ .Jenes curis , dumq^&rimus A^unu PerdimuSy ^ nullo motorum fine beati %)iBuros agimus femper, nec ‘vivimus unqvaTru. . Anterius, non procul ab augufto illo Stabulo, etianii fi- ta eft Officina monetaria »cujus in tranfitu nolui effe imme- mor,cum Nervus rerum gerendarum Jit pecunia^. CUSTODIARIUM LEONtIM. MANILIUS: "^J^EniJfic pecudes ^ muta animalia terris^ Cum maneant ignara fui, legis J per avum: Natura tamen ad mundum revocante parentem u4t tollunt animos, ccelum ac fidera fervant: CorporaeJ ad Luna nafcentis cornua lufirant, Ventur as (f vident hyemes, reditura Jerena^, ^(Jfotflnir^enb tn bcr ?)?cftDen^ an ctmaö ^an^ öd/ Daö $u e()rlic^en Seibö^Ubungen unb ^Sertreibung möfs* ftger Seit er fobcrt mirb. mup auc^ bae^ ?9Jenfdblic^e geben nic^t ftet^ mit @orgen ber^e^ren/ mie babon rebet Manilius: ® er füiß baö (ekn f?ei‘ö mi( J^ummern»^ ^intringen ? SP? i( ^iircftt iinD HinDer l uf? ftcl) q»dlen mi( »id ©lagen ? SbJit Sorgen fücrDenait ? QfÖenn loir ein langeoS'^I ©eö iebenä fucfeen/ fomplö/ Ooß eö nerliei en niel/ Un& t»a^ oemfelten nicbtä nnd() ^2öun(fe()e fnirö gegcten ; Qtetg leben füll man jnxjr/DocO felbfiniemat)lörecfec leben. Helfer t^erbormartö / unb nic^t gar meit bon bem ^errli^ 6)cr\ ©tatl?0ebaube / liegt auc^ bie ^^ur|!. 3)?un^e / beren l)abe ic^ im borbepge^en anc^ nie^tbergeffen mollen : iDenn @elD ifi Der Nervus iinD Die J^rojff/ Sarauff Der ®elt (SJefcbaffee bafff. omen MANILIUS. iaup* Un febn twir etiMicß autb tue ft)ilöen3!bi'ere an: Db baö mf}l/ waß fie f bun / njirb obn ©erflanö gefbam Un^ ge febn obn ©efc? / fo leb« ge Do* oarneben Stud) Oiefeo Oie 'JIaf ur/ mit nach Oem ^»inimel leben/ £)ie Sbrper dnOern ge mit nach OeoSbtonOen leaug/ SBenn talt unb marmc Seit (oö fommen / febn ge braiiff. « j mt CUSTODIARIUM LEONUM. Rope Stabulum Eqvorum & ejus latus adjacet etiam Cuftodiarum Leonum, ubi fempcr non- nulla exotica animalia cufl:odiuntur,& ut rara de- monftrantur, nempe Leones & Lexnx, T^ri- des, Urfi albi, Cynocephali, Vvilpcs Indicas, Lynces, Cati (ylv^ftres ^ alia. Inter haec animalia noftro tempore etiam leo &:le2ena fuerunt , qvos ambos Sereniflimo Noftro Elecftori , Serenis- limns Magnus Dux Hetrurise ante aliqvot abhinc annos Flpreiuia huc Dreföam mifit , ex q vibus Lesena tres catulos enixa cft ,qvaliaanimaliaterraSaxonicaalia$nonfert, ' LUCRETIUS; AT" crefeunt pecudes, armenta fer JSlec^crepkaculo eu opm efl,nec emf^adhkendaeß^ \Almd nutricis blanda, ^ infraBa locpvela: ISlec varias qvßrunt ve fles pro tempore coeli: Denif^ non armu opm efl , non mcenibm altis, Qvis Jua tutentur: qvando omnihm omnia lar^ Tiellm ipfa par it, natur aef dscdala rerurn-?, Ct) i®:Di- V, unb aufföer ©etce Uf* liegt aucp M gomem^aup/barinnert k^ bcrjeit au^lanbifcbc t>ertt)abret unb jut? ^^HaxiU^t ^emiefcn merben / nebmltcb £6mcn unb götutnnen/ ^iegertbiete/ tueifTe ^4ren/ ^yjomnette/ 3nbia^ nifcbe 5ilcbfe/£ucbfe/ tbilbe ka%m/ unb anbere* Unter folcben ^biei*^« ij! nucb jü unfe^if ein £ofbe unb £6min getuefen / tuelcbe bepbe bem SSürebleuc^tig^ ften ^bur^SwJ'ftf«/ wofern gnabigften ^errn / uon bem iDurcbleuebtigften 0ro(?^ J^erbog ^u ^etrurien/bon^lo^ renb anbero nacb^Dre^ben iiberfi&icft njorben / bon tuek eben bie£btt)in 3. junge getborffen/ ibelcbeb fonft tbiber bie« figeb £anbeb 0e(bonbeit ift. LUCRETIUS; Ä fyäcfefl ^itv motiffeeä ^f)ler »on jo|)m unb fnlltiet ^tt/ '^abep man|{lapper>2Ber(f unöSlmmen ganßcrfparf/ iJöDflrff oeSJO^tfefefenö nießt/fnie ßci; tefn RinDers^ragen/ llnD no(ß Der ÄleiDtr^'i^racßf pffegc eö autß nießt }u fragen/ 6e aeßfefö ftin ©emeßr/ aueß ßoße ?bjauren n;d)f/ JOa^ eö Ne ©einen f(ßii|i / weil feinen fcaö gebi icl)(/ Q3Jaö (^rDe unPSRaiur / fcie Äunfllerin Der-®infle/ 3ß«n fWßil perließen ßa(/ ßamit eö fieß ßlnßringe* ^ C o ) Sfr iEDIFIGIUM ve- natorium. CATULLUS. Domina ut fores, *»Sylnjarum(f njtrentiunu. Saltuum reconditorum, Arnniumef fonantium , ^c. Dida lumine Luna->. MAgnificum illud & belle extrucSlum AEdifidum Ve- natorium amoenum , fpatioiis areis &;adjun(5lis do- mibus circumdatum, fitumeft Drefdaeantiqv£e,& ftatim eminet , omnibusqve illis in propatulo ßcconfpectu eft, q vi fiiper pontem illum, ob longitudinem & feriem ftu- pendum & famigeratiflimum,ex iaxoPirnenfi fornicatum, (q vi, ripas inclyti fluvii Albis, & EleiStoralem novam & anti- qvam Drefdam conjungit) ambulant. Qyando qvis hoc AEdificium ingreditur, primum in fplendidam illam anteriorem, qvadratb & fiedto ad regu- lam ßxo c6nfl:ru(5f am domum ducitur , ubi EIc(5torale coc- naculum,&; in q vo,ut pr3£cipuum,dcpi(fl:um efl:,q vibus So- “Jennitatibus Gloriofillimi Romanorum Imperatoris Mat- / «? ( o ) .M»» CATULLUS. €r unt gtunenSBdl&cr/ ^cr tiicfenprftc mit/ iDcö Durc^^alb unbjclbcr/ Unb mo fonft ()tntritt/ iDar^u bcr ^dd)e in ötcmein/ @ott Luna bic ^Kcgciitin fei)n» Me unb öcbaucte luflt^e/ jmit geroumcn ^ofcn unb @dten^®eb4uben umb^jcbcne groffe ^d^er ? S)m^ liegt in M\U S^refben / unb leuchtet (Iracfj^ ieberraan in bic klugen / ber über bie furtreflicbe lange auc5£^t)aber?@rei*^ nen gebauete €lb # Erdete ( fo 5llt ? unb ^eu ^ £)redben an einanber hdngt/ unb meit berühmt i(l ; hi»öber reifet. SBenn man in baö3dger#^aup \)mm Immti fo mirb man erftli^ auf bac^ herrliche fteinerne ?36rbers©ebdube gefuhret/ in melchen ein aiioerlefen .^hwf^Snt'ftli«^ ^nfeL ©emach / barinnen fonberlich ber fdrtrefliche ?9Jaie|lafl* fcht €insug / ^dpferlicherSSJ^ajeftdt Matthiae (mie biefel«» \ , 3B be ^DIFICIUM VENATORIUM. thiie Ciefärea Majeftas Anno 1617. fumma cumMajeftatc Ele(5boraIemDrefdam introiverit} Huic coenaculo adjacent diverfa aKa conclavia & ameenum fubdiale live pergula. Poft delccnditur ad loca illa& caveas, ubi diverfae ferae cuftodiuntur , nenape urfi, lupi, vulpes & alix, ubi fimul vi- dentur praelonga horrea , rebus venatoriis impleta. De qvi- bus Martinus ^ilerus ita fcribit: Vifitnus etiam proximo die in Drefda antiqva yEdificium Ve- natorium noviter exftruftum, & horrea venatoria, euni_# curribus ad indagines , cafles & plagas , & qva: ad eas refar- ciendas pertinent: Curruum venatoriorum funt 200.& pos- funt arbufta ad circumferentiam i5.milliarium germani- corum circumcingi j canum venatoriorum (ut fertur) funt 1000. Ab hac Zeileri opinione, &; de eo qvod amplius de his rebus fcribit , non diiTentiam , cum in Domini mei Clemen- tilfimi Efc(5foratu&: Regionibus permulta luftra notafint, &nefciusfim , an alius Princeps Imperii talem ingentem apparatum venatorium polEdeat, ut ad circumferentiam I5.milliarium arbufta circumcingere poflit ? Et cum ego iple non omnia dinumeraverim, nec dicere poflim, an hoc tempore omnia illa ita ut tcmporc2kileri le habeant, hoc loco de his rebus nolo efle prolixior, (ed coram hoc, versus apricos campos & arbufta fito ./Edificio venatorio, his Lucretii verfibus concludam: LUCRE- Anno 1617, alf^ur ^u ^Drc^ben geftjcfe» unbcmge^olet morgen) ab^jcma^lt fe^en; ^crnac^ anbcre®cmac^cr/ unbcinluiligerSntan» ^enn gc^t man mfeber ^mh an bie Oerter / fbD noc& afler(;anb milbe^^icre (icgen/al$55aren/3B6Ijfc/pcf)fe/ unbanberc^f;tere; ^Dabe^ (le^t man jugleicb biegioffcn langen 3fug ^ ipaufer noU 3<^dö^S^ug» f^reibt ^err SiJ^artin feiler ^ierbon aifo: 5Sic ftefafim on i) folgetiDm in tiec 2iif«n @fab( Swpöen öo^ 91«u< efl>au(e3%r»J>]u^/eie3eiig»>54nfetf miebcngeug^'-SJ^n/ju bm ^ücixrn/ ^«n utib S'arn/ unb wie manö flicf t : Unb f^pn bet SBd# gen ioo. unb fnn man aufiP 15, 29?ejlfüe8ö mii biefem 3eiige f?eUen / ff ftnb anc& aftba ( wie man fagt ) 1000, ^og(*-0«nbe. 5^iefer bcij^crrn^nJcre^ TOnung/unbmae^ermertcc {;ierbon fe^t/ mil i4) nict)( miberfpreeben/benne^ iftbefant/ ba0 mein gnabigfler i^err treflidbeSBilbbabnen f)aU Unb meip ic^nic^t/ob fonjl ein ^o^ei’^ofentatfofreflic^en^eug unb Apparat 5u3agb?©a(|en^abenmirb/al^meingna^ bigrier^)err/t)ajj er bamit auff i5.?DJeiimegeeJ folte (leßen f onnen : SBeil ic5 aber auc^ nic^t aöe^ ge^e^K unb nacbge^ meffen/ ob eO i0iger3eit mit^errn3cilcr^ ^epnung |u^ trifft/foiil id) ()ieroon nicf)t me^rSöorte machen /fonbern bep biefem gegen 5« Ib ? unb Sßaib # ^inauo liegenben ^aufe mit folgenoen Werfen befcjlieffen : 3B 2; LUCRE-. iEDlFICIUM VENATORIUM. LUCRETIUS: Unde alma liqventes Humorum guttas mater cum terra' recepit. Fceta parit nitidas fruges, arbuftaq; laeta, Et genus humanum, parit omnia £e£la ferarum. Pabula cum probet, qvibus omnes corpora pafcunt, Et dulcem ducant vitam, prolemq; propagent , Quapropter merito maternum nomen adepta eft. HORTI ET ASTIVARIA. SCALIGER. \Ue colit nitidis gemmantem fiorihns hortUTru^ Pallenteis violas 0* purpureos hyaZjinthos^ Lilia^,^ Tyrias imitata papavera luces. Vernant is roß, rubicundo Jangvine ßorenu, Cceruleum flavis, viridem oßer'itNew mit/ ,®en ^e 5u«ie »cff Qcelßeine/ i'iJÖon ©lang unD Sieratf) ffetn / non SSIumenaro^iiliOffefne/ ^on Pulpen/ liliett/ la foji aul 't^pro Dori/ an Olarlfat unP artf) fe^t man fie foeifec forf. ®eröf # nnP S51nmen*'223ercf / »on J^arben faum ju je^en/ 6epnö gati^e SSecfe nofl / mk iiiff Drang jn ermeiden. §e fottli umf> affeii ©citcn eine rechte Umbetrefung fruchtbarer ^cr^e/ mitSBeinberaen/ 0eholhe/©etrepbc3/ guft^^dufern unb@^Ib|]ern/ tn t)ct^al}( unb bon ferne $u fehen/ unb btefer berrIi(*eOrfh5ft)if(henber# dletchcn ^ergen/alö m einem fcpbnen $hale Hegt 5tIfo mangelt eö auch m unb t>or ber SSeftung nicht an herrlichen fchbnen ^h«i^^S«tWi^l)en unb anberen€)arten 3^ 3 unb HORTI & ^STIVARIA. qvilongisambulacris& cryptis ornati> & juxta frugiferas arbo- res indigenas,etiam variis peregrinis, malis medicis, citris & aliis confiti ; gemmantibusq; & blandis floribus indigenis & peregri- pis couferti funt. Inter omnes hortos totius EleftoratusSaxoni- ei jam principem locum tenet ampliflimus hortus ille , qvem no- fter Sereniflimus Eleftor & Dominus, Dominus Johannes Geor- gius Tertius , cum fplendidillimo Eleftorali Palatio ante portam Pirnenfem magnifice magnis fumptibus aedificavit-.. In Summa , rerum Ipeftatu dignarum in hac Eleöorali Prefda tam ingens copia eft> ut hoc loco non omnes poflinfde- fcribi; Sicut etiam nunqvam meum propofitum fuit, Regiam-r hanc,fummö fplendore fulgentem , ampliflimam & ornatifli- mam Eleftoralem Drefdam, cum ftupendis murorum propu- gnaculis> sedificiis, palatiis & aliis ornamentis, examuffim defcri- bere,fed faltem prsedifta Opera Regalia aliqvo modo attingere. Ca3teraTheatrisUrbium,Topographiis & Chorographiis- committuntUE-.. Concludo totam antecedentem Defcriptionem , Sc feqventi- busverflbushuicTraftatui finem impono: \Ut mihi planta fuis ISlumendemonßrat in her his ^ Prsfentem^ refert , una njel herha D EU AI. j(iut operis feries Autor em tota recenfety Q'ui facit ^ Uto cuncta 'vigore fovet, EmicM ex iffis divina potentia campis. Et l^VÜ eH ceipes,q'vi probat ejje DEU AI. FINIS. ’■». ■ :• ' 0*^ :,%;>i.,' ■/[ ' ■r;'"#'!? 4- -V ■ -; ' ' V- -/ r. : -rt' . ''U* , , , . ■ > *.- -t ■’Mt'''"' ■ ‘■if’ Vf- '>/■ I' r ' »‘ä.'-:' 'u'.-nV! ' .‘'..i-''- \ '-■. \ ■'!• '. VH> : -; ! :» ■■■ > :'!’ t',?' V ?'■'••> •. . : '• '' ■' '< V ■■m- r r • ;i> ' -■' «;L- ;t*!’ . S V* -F <' ■ ■'■ ■^ , i '! - * . . ■' ■' ' f V*' J's*' 4r^’* • _ ...*'“ * f ■ •■'. -F' Vt- , : <->5 ^ .<1 . ■ ' ' ■ • ' , '- ■* ^ di^u -' ^ - ■' - ■' ■ ' ■ ^ -■.:f %■ • -■ • ' ■ ■ V7' ?-:.:r'v''. ■Ja;; .-v ,.. ^ - ■ '•'■ . 1 -* --x < ■ *. ... , A ? y „ , i i. . >'ri -yj.. 4--t • , , t 5>ij}?l?! ‘ ,A, . ,, ■' ’^'A ;■•• *»-3, .-..j;.,-. * V *■ ;• '■- -'.r. _,;■ *’ '• ' ■ ; , J' ' * •■ -^1-:; '' ' ■ ' W”-. % /-■ «. .-- . V ■ <' * ■'• " *' ■*^: > '• 5,’A «'■ ■>- ,-.r. . V- "r- ■ J .,- •< " r 7 r ^ •:j; • « ', SXljUo J •t inj \ ! Vy. »o^ ,': ; ■ y -4 . * ■> V ■■ ' .y